LingVaria Vi (2011) | 1 (11)

Marek Stachowski
uniwersytet Jagielloski, Krakw

teoria nostratyczna i szkoa Moskiewska

Spis treci: 1. Uwagi wstpne; 2. Pocztki. Holger Pedersen; 3. Trzy hipotezy binarne; 4. Szkoa moskiewska; 5. Percepcja w Europie; 6. Zakoczenie; Literatura; Summary.

1. uwagi wstpne Przegldajc wspczesne pimiennictwo jzykoznawcze, mona odnie czasami wraenie, e wtrcenie terminu hipoteza/teoria nostratyczna1 nadaje danej pracy w oczach jej autora charakteru studium szczeglnie nowoczesnego, sugerujc prawie subtelnie, e autor w jest osob wiatow, zorientowan w najnowszych trendach w jzykoznawstwie historycznym i tylko nieustanny brak czasu nie pozwala mu zaprezentowa czytelnikom nadzwyczajnych dzie i w tym zakresie. Tymczasem zwykle poza tym jednozdaniowym wtrceniem nic ju wicej w takiej pracy nie daje podstaw, by sdzi, e autor ma w tej materii rzeczywicie co do powiedzenia, a nawet bywa,
1 Stopie weryfikowalnoci i spjnoci, rnicy teori od hipotezy, jest w wypadku i nostratyki, i kilku innych koncepcji, przedstawionych poniej, rozmaicie oceniany, tote terminw teoria i hipoteza uywa si zwykle wymiennie i do swobodnie. Synonimiczne do nostratyka terminy teoria borealna i teoria euro-azjatycka ~ eurazjatycka nigdzie si praktycznie nie przyjy i pojawiaj si w literaturze wiatowej tylko sporadycznie (por. w tytule: Dolgopolsky 1973). Terminem jzyki eurazjatyckie oznacza si dzi w krgach wok Allana R. Bomharda zwykle zesp jzykw uralskich, atajskich i indoeuropejskich w obrbie makrorodziny nostratycznej. Jeszcze inne znaczenie nadawa terminowi eurazjatycki Joseph Greenberg, o czym niej. Na marginesie warto zauway, e istniejca w Instytucie Filologii Orientalnej UJ Pracownia Interdyscyplinarnych Bada Eurazjatyckich nie ma nic wsplnego z teori nostratyczn.

242

MAReK StAcHOWSKI

e i to jedno zdanie mu w zupenoci wystarcza, by dowie, e nie ma na przykad wtedy, gdy mwi o jakiej odrbnej metodzie nostratycznej, tj. czym, co w ogle nie istnieje. Celem niniejszego szkicu jest wic przedstawienie (krytyczne) teorii nostratycznej, ale tylko w najoglniejszych zarysach, gdy choby nieco bardziej szczegowe zaprezentowanie konkretnego materiau jzykowego (tj. zasad fonetycznych, przykadw rekonstrukcji itp.) wymagaoby o wiele wicej miejsca dla autora, a dla czytelnika oznaczaoby konieczno wstpnego zapoznania si choby w podstawach z choby kilkoma wybranymi rodzinami jzykowymi Europy i Azji. Jest rzecz oczywist, e takiego zaangaowania si mona oczekiwa wycznie od bardzo nielicznych adeptw komparatystyki, podczas gdy zadaniem autora jest zaprezentowanie tu teorii nostratycznej w sposb przydatny moliwie wielu jzykoznawcom. Z tego samego powodu nie bd tu uwzgldnione ani tym bardziej skomentowane wszystkie wane prace wszystkich wanych autorw, zwaszcza, e jest ich dzisiaj ogromnie wiele. Jednake zaczona bibliografia cho w sumie do skromna jak na mas literatury pro- i antynostratycznej, to, jak sdz, wystarczajca dla wstpnej orientacji daje do wskazwek, eby czytelnik zainteresowany dalsz lektur mg informacje o niewspomnianych tutaj pracach znale samodzielnie. 2. Pocztki. holger Pedersen Zwyko si mwi, e twrc terminu nostratyczny (< ac. nostrs nasz czowiek, (po)krewny, swojak, krajan, ziomek; pl.: nostrtes) jest duski jzykoznawca Holger Pedersen (18671953). Rzadziej ju mona usysze, gdzie i kiedy Pedersen w termin zaproponowa. Mwi si ponadto, e raz termin taki zaproponowawszy, Pedersen wicej do tych spraw nie wraca. Nie jest to prawd i nie jest te prawd cakowit, e nostratyk jako pierwszy wymyli Pedersen. Jak wic wida, ju nawet na samym pocztku prawda miesza si z niecisociami. Holger Pedersen mia to szczcie w yciu, e dane mu byo y i pracowa w Kopenhadze przeomu xIx i xx w., kiedy rodowisko jzykoznawcze tamtejszego uniwersytetu mogo si poszczyci kilkoma nazwiskami najwyszych lotw wiatowych. Sam Pedersen w rodowisku tym nalea do pokolenia rodkowego, mieszczcego si pomidzy klasykiem modogramatykw, Vilhelmem Thomsenem, a strukturalist, Louisem Hjelmslevem, i zapocztkowan przez niego tzw. szko kopenhask2 (zob. niej).
2 Wskutek osabnicia impetu diachroniczno-komparatystycznego w jzykoznawstwie, zwaszcza po II wojnie wiatowej, o modogramatykach mwio si i mwi znacznie rzadziej ni o strukturalistach i innych wspczesnych kierunkach synchronicznych. Jednym ze zych skutkw takiej sytuacji jest anachroniczne postrzeganie szkoy strukturalistw kopenhaskich jako zjawiska bez kontekstu historycznego i geograficznego. Tymczasem Hjelmslev studiowa przecie u modogramatykw (specjalizowa si w jzyku litewskim, doktorat napisa wanie u Pedersena), a zatem naleaoby stworzon przeze kopenhask szko strukturalistyczn traktowa jako kontynuacj kopenhaskiej

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

1840 1842 1846 1850 1860 1867 1899
34 5

243
1940 1950 1960

1850

1860

1890

1920

1927

V. Thomsen K. Verner
3

1896
4

H. Mller

1923 O. Jespersen
5

1943 1953 L. Hjelmslev 1965

H. Pedersen

Chronologicznie Pedersen znalaz si wic midzy modogramatykami a strukturalistami. Jednak metodologicznie i ideologicznie zaliczy go naley zdecydowanie do modogramatykw. Wyrosy w jzykoznawczo tak bardzo wysoko stojcym rodowisku, przywyky do naturalnego wwczas wymogu, e jzykoznawca dla rozwoju wasnych horyzontw naukowych poznaje wiele jzykw (nawet jeli nie zamierza publikowa o kadym z nich osobnych studiw), rwnie Pedersen dobrze si orientowa w bardzo rnych jzykach6. Do jego podstawowych prac naley gramatyka porwnawcza jzykw celtyckich (19091913), gramatyka rosyjska (1916), monografie o jzyku hetyckim (1938)7 i tocharskim (1941), ale przecie zajmowa si te jzykiem albaskim (1895), ormiaskim (1905), acin (1921) itd. O jzykach turkijskich napisa Pedersen tylko jeden artyku (1903), ale to on nie tylko okaza si wany dla turkologii wwczas, ale okae si zasadniczym i dla nas dzisiaj w kwestii pocztkw teorii nostratycznej. Powodem napisania owego artykuu bya ta okoliczno, e oto w 1902 r. inny doskonay jzykoznawca duski, Vilhelm Grnbech (18731948) opublikowa ogromnie wwczas istotn i nowatorsk prac o fonetyce historycznej jzykw turkijskich. Pedersen, zorientowawszy si w jej znaczeniu dla jzykoznawstwa turkijskiego8, pojmujc,
szkoy modogramatycznej, ktr regularnie si w tym kontekcie pomija, zagarniajc termin szkoa kopenhaska tylko dla strukturalistw i tym samym zubaajc wiedz o historii jzykoznawstwa. Karl Verner (18461896) po studiach jzykw orientalnych, germaskich i sowiaskich skupi si na indoeuropeistyce. Znany gwnie ze sformuowania tzw. poprawki Vernera (1875) do prawa Grimma. Hermann Mller ~ Mller (18501923) mimo niemiecko brzmicego nazwiska by Duczykiem; germanista (filologia niemiecka i angielska) i indoeuropeista, zwolennik koeficjentw de Saussurea oraz hipotezy o prapokrewiestwie indoeuropejsko-semickim (Mller 1906, 1911, 1917). Otto Jespersen (18601943) anglista, fonetyk, wsptwrca International Phonetic Association, twrca jzyka sztucznego Novial. Z wielkim alem wypada stwierdzi, e ta wietna tradycja jzykoznawstwa dzi prawie obumara, a rodowisko nostratykw jest, cho nie jedynym, to jednak jednym z nielicznych ugrupowa, w ktrych nadal uwaa si, e dobrze jest, jeli jzykoznawca interesuje si jzykami. W ponad 30 lat pniej do tytuu tej pracy nawie amerykaski ataista Roy Andrew Miller (1971), a w prawie 40 lat po Millerze i 70 lat po Pedersenie tak sam acz zaprzeczon aluzj odnajdziemy w tytule artykuu rosyjsko-amerykaskiego przeciwnika ataistyki, Aleksandra Vovina (2009). Nie miejsce tu bliej objania, na czym to znaczenie konkretnie polegao. Do jednak powiedzie, e jeszcze w 77 lat pniej uznano t prac za na tyle wan, i amerykaski mongolista John R. Krueger wyda j w przekadzie angielskim.

3 4 5 6 7 8

244

MAReK StAcHOWSKI

e praca ta jako napisana po dusku, przy tym stylem trudnym9 nie znajdzie czytelnikw poza Dani i zmarnuje si dla turkologii wiatowej, postanowi streci j (jednake w sposb krytyczny, tzn. z przedstawieniem wasnego zdania najwyraniej musia si jzykami turkijskimi zajmowa ju wczeniej) w wczesnym midzynarodowym jzyku nauki, tzn. po niemiecku. I streszczenie to, zatytuowane Trkische Lautgesetze, weszo take do historii teorii nostratycznej. Wprawdzie pocztkowe partie tego artykuu nie zapowiadaj ze strony Pedersena nastawienia specjalnie yczliwego dla jakich teorii o odlegych powizaniach genetycznych, a nawet wydawa by si mogo, e autor jest im raczej niechtny, skoro pisze na przykad tak:
In der Einleitung spricht G. [= Grnbech] sich mit Recht gegen die Annahme eines ural-altaischen Sprachstammes aus (Pedersen 1903: 537).

Jednak niecaych 30 stron dalej czytamy:

Sehr viele Sprachstmme in Asien sind zweifellos mit dem Indogermanischen verwandt; vielleicht gilt das fr alle diejenigen Sprachen, die man als Ural-altaisch bezeichnet hat. Ich mchte alle mit dem Indogermanischen verwandten Sprachstmme unter dem Namen nostratische Sprachen zusammenfassen. Die nostratischen Sprachen nehmen nicht nur in Europa und Asien einen breiten Raum ein, sondern sie erstrecken sich auch bis nach Afrika hinein; denn die semitisch-chamitischen Sprachen sind meiner Ansicht nach zweifellos nostratisch. [] Ich widerstehe der Versuchung, ausfhrlicher auf diese ganze Frage einzugehen. Ich bemerke nur, dass es bei Untersuchungen ber die eventuelle Verwandtschaft am vorsichtigsten ist, Wrter wie osm. dri Haut [], tavar (urtrk. *tabar) Rind [] als Entlehnungen zu betrachten, wenn man auch die Quelle der Entlehnung nicht genau prcisieren kann (Pedersen 1903: 560561).

Tym samym uchwycilimy najstarszy zapis terminu nostratyczny10. Ale wypowied ta jest cenna rwnie dlatego, e daje nam gar dodatkowych informacji o pogldach Pedersena:
9 [] indeed, the story is told that several scholars learned sufficient Danish only to be able to read this seminal work in the original. [] I did have the advantage of closely discussing the text and translation with mag. art. Kaare Thomsen Hansen (Director of the Central Asian Institute, University of Copenhagen) []. I take comfort in the fact that he tells me the authors style is difficult and unclear at times (Translators remarks w angielskim wydaniu Grnbech 1902). 10 Z pewnym zaskoczeniem czyta si, e Siergiej Anatoliewicz Starostin (19532005) niewtpliwie nie tylko przemiy czowiek i charyzmatyczny dyskutant, ale i niekwestionowana wielko wrd przedstawicieli moskiewskiej szkoy nostratycznej w swym krtkim artykule (1995c) pisze, i Pedersen ju w 1931 r. przedstawi swoj hipotez i zaproponowa termin nostratyczny. W rzeczywistoci co najmniej sam termin zosta po raz pierwszy wprowadzony w 1903 r., cho jak wida z powyszego cytatu, nie bya to jeszcze pena prezentacja hipotezy. Poza tym ksika Pedersena z 1931 r. bya angielskim przekadem jego ksiki wydanej po dusku w 1924 r. Tym samym pojawienie si nazwy na hipotez nostratyczn datowa trzeba na rok 1903, a prezentacj samej hipotezy w zalku rwnie na rok 1903, natomiast w wersji peniejszej na rok 1924. A jednak, jak si wkrtce okae, stwierdzenie Starostina wcale nie jest tak bardzo bdne.

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

245

[2a] Skoro, jak wida z poprzedniego cytatu, Pedersen nie akceptowa genetycznej rodziny uralo-atajskiej, ale uwaa, e z jzykami indoeuropejskimi spokrewnione s jzyki okrelane jako uralo-atajskie, to zapewne sformuowania te wiadcz o tym, e chcia wiza z rodzin indoeuropejsk dwie rodziny: uralsk i atajsk, ktre jednak w jego ujciu nigdy nie tworzyy jednej wsplnoty uralo-atajskiej. [2b] Rodzina semito-chamicka jest w tej sytuacji czwart rodzin (obok indoeuropejskiej, uralskiej i atajskiej), ktr Pedersen wczy w 1903 r. do makrorodziny nostratycznej. [2c] Wsplnota nostratyczna nie wyklucza zapoycze; trzeba si strzec, by wyrazw zapoyczonych nie objania nostratycznie. Jak bdzie wida dalej, ten wymg metodologiczny cho, wydawaoby si, trywialny nie zawsze bdzie w praktyce respektowany. Powysze wnioski wolno nam uzna za trzy pierwsze cechy rodziny nostratycznej, jakie zostay, cho tylko porednio, przedstawione rodowisku jzykoznawczemu. Jak wida, dla pocztkw teorii nostratycznej musimy rozrnia pomidzy sam ide a jej nazw. O ile o przymiotniku nostratyczny moemy cakiem precyzyjnie powiedzie, e pojawi si w 1903 r., o tyle sama idea zostaa wwczas zasygnalizowana jedynie porednio i bardzo oglnie, chocia Pedersen mia ju wwczas zapewne wyrobiony na ni pogld11. Za dat powstania teorii nostratycznej suszniej byoby uzna raczej moment, kiedy Pedersen jednoznacznie okreli, jakie jzyki i rodziny byyby ni objte, tzn. jego ksik o historii jzykoznawstwa w xIx w., w ktrej do jzykw nostratycznych zalicza rodzin indoeuropejsk, semick, uralsk, atajsk, eskimo-aleuck i jzyk jukagirski. Ale ksika ta wysza najpierw w 1924 r. po dusku i z racji jzyka nie bya powszechnie znana jzykoznawcom. Dopiero wydanie angielskojzyczne w 1931 r. uczynio j lektur dostpn wszystkim12. Nie mona wic wprawdzie powiedzie, e 1931 r. jest rokiem rzeczywistych narodzin teorii nostratycznej, ale teoria ta cho zrodzia si wczeniej
11 Sama idea zreszt bya zdecydowanie starsza. Jej pocztkw dopatrywa si mona u Gottfrieda Wilhelma Leibniza (16461716), ktry w Brevis designatio meditationum de originibus gentium ductis potissimum ex indico linguarum (1710 a wic sporo przed synnym wystpieniem Sir Williama Jonesa w 1786 r., opublikowanym natomiast dwa lata pniej i std istniejcym w wiadomoci wiatowej od 1788 r.) jzyki Bretonw, Germanw, Rzymian, Grekw, Sarmatw, Finw i Arabw chcia uzna za pochodne jakiego dawnego wsplnego im jzyka, a nawet stwierdzi, e pochodne owego jzyka dadz si podzieli na dwie grupy: jafetyczn (= bardziej pnocn; obejmuje Europ) i aramejsk (= bardziej poudniow) (Joki 1973: 4). Cho Leibniz nie stworzy jeszcze terminu nostratyczny i nie nada sugerowanemu przez siebie jzykowi adnej nazwy, to, co napisa, byo de facto zacztkiem myli o odlegych wsplnotach jzykowych. Pomidzy Leibnizem a Pedersenem wielu byo takich, ktrzy prbowali czy z sob rne jzyki bd rodziny jzykowe. Prby te jednak jako zwykle mao wartociowe nie oddziaay gbiej na myl jzykoznawcz, dlatego nie sposb ich autorw uwaa za penoprawnych prekursorw teorii nostratycznej. 12 W obiegu bibliotecznym popularne jest wydanie amerykaskie z 1962 r., z tytuem rozbudowanym o dodan z niezbyt zrozumiaych powodw fraz: The discovery of language.

246

MAReK StAcHOWSKI

i ju wczeniej otrzymaa swe miano y zacza rzeczywicie w 1931 r. (aczkolwiek a do czasu, gdy na scenie pojawi si jzykoznawcy rosyjscy, bdzie to ywot skromny i cichy, niewpywajcy zbytnio na rozwj myli jzykoznawczej w wiecie). 3. trzy hipotezy binarne O ile teoria nostratyczna mwi o pochodzeniu kilku rodzin jzykowych od wsplnego przodka i waciwie nie precyzuje wzajemnych midzy nimi stosunkw (czyli nostratycy postpuj tak jak ci indoeuropeici, ktrzy twierdzc, e jzyki sowiaskie i batyckie wywodz si z praindoeuropejskiego, nie rozstrzygaj, czy istnia kiedy jzyk prabato-sowiaski, czy te jzyk prasowiaski i jzyk prabatycki rozwiny si bezporednio z praindoeuropejskiego), o tyle hipotezy binarne, ktre istniay wczeniej ni teoria nostratyczna i po czci istniej do dzi, twierdz, e dane dwie rodziny jzykowe, a tym samym dwa prajzyki rozwiny si z jednego wsplnego im przodka, jakiego protojzyka, natomiast nie rozstrzygaj, czy w protojzyk jest pokrewny z jakimi innymi proto- lub prajzykami. Jak wida, hipotezy binarne i teoria nostratyczna mog si wzajemnie uzupenia, ale niekoniecznie musz, natomiast na pewno si nie wykluczaj. Poniewa przy tym hipotezy binarne przygotoway w umysach jzykoznawcw grunt ideologiczny pod wytworzenie i przyjcie myli o pokrewiestwie na poziomie nostratycznym, a nastpnie zostay w pewnym stopniu przez teori nostratyczn wchonite, mona je umownie traktowa jako swego rodzaju hipotezy skadowe teorii nostratycznej. Najwaniejszymi s tu nastpujce hipotezy: indo-semicka, indo-uralska, uralo-atajska13. Przed przejciem do dalszego omawiania teorii nostratycznej przedstawimy pokrtce kad z nich14.
13 Dwie spord tych trzech hipotez wi si z rodzin uralsk. Prb wczenia do niej jzyka jukagirskiego okrela si mianem hipotezy ural(sk)o-jukagirskiej. Nie omawiamy jej tu osobno, gdy nigdy nie wesza ona na dobre w skad teorii nostratycznej i nigdy te nie miaa zbyt wielu zwolennikw (ale zob. na przykad Nikoajewa 1988a, 1988b). Pomijam tu take pozostae mniej czy bardziej powanie proponowane powizania jzykw uralskich z innymi rodzinami. Odnosi si to gwnie, cho nie wycznie, do jzyka wgierskiego, ktry cakowicie dyletancko wizano (dotyczy to szczeglnie emigrantw wgierskich, ktrzy yjc na obczynie, starali si przyda swemu jzykowi ojczystemu wicej chway) z najrniejszymi jzykami wiata, byle z odpowiednio chwalebnymi, np. z sumeryjskim (zob. zwaszcza Knppel 2006). Najnowsz informacj o kolejnej prbie tego rodzaju przynosi Knppel 2010b. Dalsza literatura o takich koncepcjach w: Stachowski M. 2001a; Knppel 2001, 2007, 2008. Szereg interesujcych przykadw tego, jak europejscy jzykoznawcy sami tworzyli atmosfer sprzyjajc powstawaniu fantastycznych hipotez, podaje Laut 2000, rozdz. 4 pass. Ponadto Michael Knppel ma obecnie kilka kolejnych artykuw w druku, z czego jeden dotyczy bezporednio nostratyki (zob. Knppel 2010a), a pozostae mniej czy bardziej fantastycznych teorii spoza nostratyki. 14 W historii bada nostratycznych bez trudu mona by wskaza rwnie inne hipotezy skadowe (np. sino-tybetask, ktr suszniej, cho mniej wygodnie byoby nazywa sino-tybetasko-birmask), take takie, ktre do dzi nie zostay jednoznacznie uznane nawet wrd samych nostratykw (np. hipoteza den-kaukaska, czca jzyki na-den z jzykami makrorodziny

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

247

Interesujc rzecz jest, e w 1903 r. Pedersen nie wspomnia jeszcze o teorii pokrewiestwa jzykw indoeuropejskich z semito-chamickimi (dzi zwykle nazywa si je afroazjatyckimi lub afrazyjskimi), zwanej te hipotez indo-semick, cho bya mu ona niewtpliwie znana. Ju na trzy lata przed urodzeniem si Pedersena ydowsko-woski jzykoznawca-samouk Graziadio Isaia Ascoli (18291907)15 opublikowa swoj pierwsz dwuczciow prac o zwizkach aryjsko-semickich (1864a, 1864b), a dokadnie w roku urodzenia Pedersena jeszcze trzeci rozpraw z tego samego zakresu (1867). Dopiero jednak w trzy lata po ukazaniu si Trkische Lautgesetze Pedersena wspomniany ju powyej jego rodak Hermann Mller opublikuje pierwszy tom obszerniejszej rozprawy (1906), ktrej dalszego cigu wprawdzie nigdy nie wyda, ale tom ten umoliwi wreszcie cile naukow dyskusj o zwizkach indoeuropejsko-semickich. Zaraz potem zabierze w tej kwestii gos i Pedersen, wydajc 25-stronicowy artyku (19071908)16. Od tej pory hipoteza indo-semicka bdzie stanowia jeden z waniejszych kierunkw w myleniu o makrorodzinach i o przyszej teorii nostratycznej. W 1903 r., kiedy Europa po raz pierwszy usyszaa termin nostratyczny, byo jeszcze nieco za wczenie, eby mwi co pewnego o pokrewiestwie indo-semickim. Pierwszym rzucajcym si w oczy problemem zwizanym z rodzin semito-chamick jest to, czy w ogle naley mwi o podrodzinie chamickiej. Termin ten nie tylko ewoluowa w historii treciowo (nie zawsze zaliczano te same jzyki do chamickich), ale w dodatku jest on obciony pewnym wydwikiem rasistowskim, poniewa pierwotnie nazwa ta odnosia si do jzykw Czarnej Afryki, uwaanych za gorsze od jzykw europejskich. Obecnie przyjta jest raczej nazwa jzyki afroazjatyckie bd jzyki afrazyjskie i dzieli si je na sze grup: semick, egipsko-koptyjsk, berberyjsk (~ berbero-libijsk), kuszyck, omock (~ omotyck) i czadyjsk. Jak wic wida, wspczenie rodzina chamicka przestaa w ogle istnie w taksonomii jzykoznawczej. Cz badaczy ogranicza si przy tym do porwna indoeuropejsko-semickich, tote nazwa teoria indo-semicka powinna by by zarezerwowana
pnocnokaukasko-jenisejsko-sino-tybetaskiej). Omawianie ich rozcignoby niniejsz prezentacj bardzo istotnie, gdy z jednej strony wszystkie te hipotezy doczekay si ju cakiem sporego pimiennictwa i wygodniej byoby kad z nich omwi w osobnym artykule, a z drugiej strony wizaoby si to take z dyskusj nad niebezpieczestwem dostrzeganym rwnie przez przynajmniej niektrych nostratykw tego, co ich konsekwentny krytyk, Gerhard Doerfer nazwa ongi (1973) Omnicomparatismus. Dlatego poprzestan tu na krtkim zaprezentowaniu tylko tych trzech hipotez jako majcych bodaje najwiksz czstotliwo pojawiania si w rnych kontekstach w europejskim pimiennictwie jzykoznawczym. 15 Mimo e samouk, Ascoli by powanie traktowany przez modogramatykw. Zwile o jego zasugach dla jzykoznawstwa indoeuropejskiego zob. Jankowsky 1972: 183185. 16 Nawet jeli Pedersen pocztkowo niezbyt entuzjastycznie odnosi si do uznania jzyka hetyckiego za indoeuropejski, to jednak w wietle jego zainteresowania rodzc si hipotez indo-semick (19071908) i indo-uralsk (1933) oraz faktu wprowadzenia przeze do obiegu naukowego cakiem nowej rodziny nostratycznej dziwi musi zdecydowanie nazbyt pochopna opinia, jakoby cechowa go skepticism towards newly proposed hypotheses (Koerner 1983: xx).

248

MAReK StAcHOWSKI

dla nich, natomiast uwzgldnianie caej rodziny afroazjatyckiej lepiej byoby oznacza terminem na przykad: teoria indo-afrazyjska17. W praktyce przyjo si jednak zwykle w kontekcie nostratycznym mwi o teorii indo-semickiej w odniesieniu do obu tych pogldw. W historii percepcji teorii indo-semickiej mona wydzieli z grubsza trzy etapy: [3a] Tylko zestawienia binarne, tj. indoeuropejsko-semickie (~ semito-chamickie), tu np. Hermann Mller i Albert Cuny; [3b] Wczenie wynikw pierwszego etapu w kontekst nostratyczny, tu po czci zaangaowa si rwnie A. Cuny, ale gwnie aktywni byli: Wadisaw Markowicz Illicz-Switycz oraz Aron Borysowicz Dogopolskij (~ Aaron/Aharon Dolgopolsky); [3c] Tzw. nowe podejcie, przedstawione przez Allana R. Bomharda (1984). Pojawienie si ksiki Bomharda (1984) wprowadzio pewnego rodzaju rozam: szkoa moskiewska oglnie pozostaa przy linii reprezentowanej przez Illicza-Switycza, natomiast jzykoznawstwo amerykaskie odwouje si chtniej do Bomharda (poza tymi dwoma krajami nostratycy yj rozproszeni w rnych krajach i nie tworz szk czy zwartych spoecznoci). Wydaje si, e odmienno spojrzenia wzia si z odmiennoci pewnych tradycji. Rosjanie, przywizani do tradycyjnego europejskiego jzykoznawstwa historyczno-porwnawczego, nie mogli przysta na argumenty typologiczne, ktre dla amerykaskiego jzykoznawcy nie byy mniej wane ni jakiekolwiek inne. Tote na stwierdzenie Bomharda:
[] since that reconstruction [fonetyki praindoeuropejskiej] was typologically isolated, Indo-European was doomed to remain genetically isolated (Bomhard 1984: 1),

reprezentujcy szko moskiewsk Eugene Helimski (~ Jewgienij Arnoldowicz Chelimskij) odpowiedzia ironi:
The statement that genetic relationship is unprovable for languages with dissimilar phonologies seems to reflect a new discovery in the methodology of comparative research in linguistics. It is great luck that the Indo-Europeanists of the past did not know what Bomhard knows, otherwise Germanic, not to mention Tokharian, was doomed to remain beyond the Indo-European family (Helimski 1987: 97b)18,

ale w dalszym cigu swego omwienia przeprowadzi ju cakiem powan krytyk, zarzucajc Bomhardowi, ktry uzna cay dorobek poprzednikw za w najlepszym razie tylko w ograniczonym stopniu przydatny, kilka typw bdw: naduywanie rdzeni czasownikowych o niewyranej semantyce, wtpliwe domysy semantyczne, zbyt dowolne odrzucanie przy rekonstruowaniu trzeciej spgoski rdzennej
17 Wicej o jzykach afroazjatyckich i zagadnieniach terminologicznych zob. Diakonoff 1988: 1416 (terminologia), 25 (kontekst nostratyczny); Lipiski 2001: 79 (terminologia), 1017 (jzyki afroazjatyckie). 18 Rwnie krytycznie, cho mniej ironicznie w Chelimskij 1989 pass.

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

249

i przypisywanie pochodzenia prajzykowego wyrazom powiadczonym w tylko jednej gazi afroazjatyckiej, albo nawet w tylko jednym czy tylko dwch jzykach (Helimski 1987: 99b)19. Niestety, jak si okae pniej, bdy takie jak przesadna swoboda semantyczna czy rekonstruowanie formy pranostratycznej dla wyrazw, ktre s powiadczone nadzwyczaj ubogo, bd powtarza si take w pracach innych nostratykw moskiewskich (na temat tego rodzaju bdw metodologicznych zob. zwaszcza Stachowski M. 2005: 246). Przejdmy teraz do hipotezy indo-uralskiej. Spord jzykw rodziny uralskiej najatwiej dostpne byy w Europie: wgierski, fiski i estoski. Tote byo rzecz naturaln, e ju bardzo wczenie zwrcono uwag na pewne podobiestwa midzy nimi a pozostaymi jzykami Europy, tyle e chodzio tu gwnie o zapoyczenia leksykalne20. Histori tych obserwacji nie bdziemy si tu oczywicie dalej zajmowa.
19 Eugene Helimski (19502007) by przekonanym, ale jednoczenie bodaj najbardziej krytycznie nastawionym nostratykiem, o czym i sam mi mwi w rozmowach prywatnych i przyznawa to rwnie na pimie, np. gdy wspominajc dyskusje wrd nostratykw moskiewskich napisa w artykule: , (Chelimskij 1989: 14, przyp. 1). Z upywem lat Helimski coraz mniej publikowa prac nostratycznych, a coraz wicej czysto uralistycznych i arealno-syberystycznych. Znaczcy jest te zapewne fakt, e w tytule tomu przedrukw (Chelimskij 2000a), jak gdyby podsumowujcego przynajmniej cz artykuowego dorobku autora, jest komparatystyka i wanie uralistyka, ale nie ma nostratyki (cho wewntrz tomu pojawia si nostratyka w tytule ostatniego (!) rozdziau, a i to nie samodzielnie: . - ). Najaktualniejsz bibliografi Helimskiego, liczc 608 pozycji, przynosi dzi Knppel 2010c. Wspomnienia pomiertne zob.: Anikin 2009; Knppel 2009; Widmer 2009 (gdzie Helimski zaraz w pierwszym akapicie jest niezwykle trafnie scharakteryzowany w zdaniu: Er war einfach durch und durch Wissenschaftler); Jsalmi-Krger 2010. 20 Mao znanym, a dla nauki polskiej zaszczytnym i godnym rozpropagowania faktem jest to, e w poznaniu jzykw ugrofiskich mia swj udzia ju Maciej Miechowita (14571523), ktry w swym synnym dziele Tractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana poda, e zamieszkujcy Scyti Jugrowie maj tak sam i tak samo akcentowan mow jak Wgrzy, i jemu te ponadto zawdziczamy pewn rzecz zupenie niezwyk: ot porwnawszy nazw krainy Juhra (tj. Jugra) i narodu Juhri (tj. Jugri) z nazw Wgrzy ~ Ungry, zrekonstruowa (!) jej posta starsz jako *Hugri, z czego wyprowadzi aciskie Hungari (Stipa 1990: 31). Niewane, e rekonstrukcja ta bya bdna; wane, e Polak wpad ju w xVI w. na pomys, aby z dwch znanych mu nazw wyprowadzi ich dawniejsz posta, ktrej ani nigdzie usysze, ani nigdzie przeczyta ju si nie dao, a wic waciwie wymyli metod rekonstrukcji w badaniach nad jzykiem. Miechowita by te bodaje pierwszym uczonym, ktry wypowiedzia si na temat zapoycze sowiaskich w jzyku wgierskim stwierdzi on mianowicie, e wyrazy sowiaskie oznaczaj takie przedmioty, ktrych przodkowie Wgrw nie znali ze swej ojczyzny w Scytii i Jugrze (ibid. 90). Poniewa spord tych dwch postaci fonetycznych (Jugra i Ugra) etymologicznie poprawna jest posta Jugra (odwrotnie ni pierwotnie sdzono, gdy jeszcze czono (J)Ugra z Ungari), co oznaczao mieszkacw lasw bagiennych, naleaoby waciwie mwi o jzykach jugrofiskich, tote autorzy studium powiconego tej nazwie kocz je stwierdzeniem, da die Finnougristik schon in ihrer Selbstbezeichnung einen groben wissenschaftlichen Irrtum zum Ausdruck bringt (Katz, Koch 1987: 104).

250

MAReK StAcHOWSKI

Cho o moliwoci genetycznego objanienia zgodnoci pomidzy jzykami indoeuropejskimi a ugrofiskimi po raz pierwszy, jak si zdaje, wspomnia Vilhelm Thomsen w swojej rozprawie doktorskiej z 1869 r., wydanej po niemiecku w 1870 r., to zagadnienia tego wwczas nie rozwin i o hipotezie indo-uralskiej mona de facto mwi od pojawienia si artykuu Karla Bernharda Wiklunda z 1906 r. Dzisiaj do jej przeciwnikw nale na przykad Wgier Krol Rdei i Fin Jorma Koivulehto obaj uwaaj, e mnogo zgodnoci da si wytumaczy zwykym adstratowym wpywem indoeuropejskim na jzyki uralskie. Przeciwko takiemu rozwizaniu wystpi m.in. E. Helimski w swoim referacie na zorganizowanej przez Uniwersytet Helsiski konferencji Contacts between Indo-European and Uralic speakers (810 stycznia 1999). Istot jego wystpienia da si przedstawi nastpujco (na podstawie obszernego handoutu)21: [3d] Istniej dwa rodzaje pokrewiestwa: [3d.1] bezporednie, oparte na dywergencji (direct kinship, determined by divergent evolution), tj. to, co zwykle nazywamy pokrewiestwem genetycznym; [3d.2] wtrne, oparte na przeszczepianiu cech (lateral kinship or grafting), typowe dla tzw. jzykw mieszanych jak na przykad tzw. miedny-aleucki, tzn. jzyk aleucki Wyspy Miedzianej22, czy jzyk anglo-romani23. [3e] Pokrewiestwo kontaktowe czy arealne (contact kinship; areal affinity), wynikajce z udziau jakiego jzyka w lidze jzykowej24, to mit. Bowiem procesy konwergencyjne w lidze jzykowej prowadz wprawdzie do wytworzenia szeregu zbienoci typologicznych i wielkich iloci zapoycze, ale nie ma ani jednego udowodnionego przykadu, eby w wyniku oddziaywania w obrbie ligi powstaa nowa rodzina jzykowa. [3f] Zgodnoci indo-uralskich nie da si wytumaczy jako rezultatu przeszczepiania cech, poniewa zgodnoci te wystpuj zarwno w sownictwie, jak i w gramatyce, a nic nie wskazuje na to, eby czy to jzyki indoeuropejskie czy to uralskie miay
21 Osobom zainteresowanym bliej tematyk zarwno metodologii ustalania pokrewiestwa, jak i hipotez indo-uralsk zarekomendowa wypada przeczytanie rozwinitej wersji tego referatu (a zwaszcza koczcego go kabaretowego skeczu obrazujcego, jak Pra-Fino-Mordwiczyk zapoycza od Pra-Indo-Europejczyka wyraz na d, cho wasnych nazw na d mia do) zob. Chelimskij 2000a: 489501, ktre to wydanie jest waciwie przedrukiem oryginau (Helimski 2001), wydanego jednak ostatecznie w rok po przedruku, tzn. 1999 referat ustny i handout; 2000 wydanie w rosyjskim tomie zbiorczym po angielsku; 2001 wydanie w fiskim tomie materiaw konferencyjnych, rwnie po angielsku. Dzi tekst wydania rosyjskiego dostpny jest w Internecie: http://helimski.com/2.171.PDF. 22 Krytycznie o sposobach prezentowania tego dialektu jzyka aleuckiego i w ogle o pojciu jzyk mieszany zob. Zaborski 2003, zw. s. 193195. 23 Myl, e w pewnym sensie mona tu wczy rwnie rosyjsk gowork (; Chelimskij 1994, 2000b), chocia w goworce w odrnieniu od miedno-aleuckiego morfologia jest waciwie oryginalna rosyjska pod wzgldem materiaowym, jednake materia ten jest ustrukturyzowany wedug regu i potrzeb jzykw uralskich i atajskich na Tajmyrze. 24 Rzecz zreszt komplikuje si tym bardziej, e nie ma zgody co do tego, jakie warunki maj spenia jzyki tworzce lig (zob. Urban 2007 passim; Stachowski K. 2008: 156).

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

251

charakter jzykw mieszanych, tzn. na przykad sownictwo indoeuropejskie, a morfologia uralska (jeli nie pod wzgldem materiaowym, to przynajmniej strukturalnym) bd odwrotnie. [3g] Odwoywanie si do podobiestw wynikych z onomatopei nie ma sensu w wypadku hipotezy indo-uralskiej, poniewa nie da si przypisa wartoci dwikonaladowczych na przykad genitiwowi na *-n czy accusatiwowi na *-m. Tak wic wedug Helimskiego przyjcie genetycznej wsplnoty indo-uralskiej jest rozwizaniem najlogiczniejszym. Hipoteza indo-uralska rzeczywicie miaa i ma stosunkowo wielu zwolennikw albo przynajmniej yczliwych obserwatorw, dlatego warto przytoczy cho kilka wyrazw, ktre pozwoliy myle o jej istnieniu25: [3h] ugrofi. *pal ogrodzone miejsce zamieszkania (?) > wg. falu, falva- wie; por. gr. poli- miasto (Collinder 1965: 118). Por. [3o]. [3i] ural. *mon- mwi, wspomina > wg. mon-d- mwi; por. ac. mon-eo- napomina (Collinder 1965: 120). [3j] ugrofi. *mone- niektry > fi. moni id.; por. goc. manags id. (Collinder 1965: 120). [3k] ural. *wete woda (> fi. vesi, vete- id.) ~ pgerm. *wto- > stnorw. vt-r- id., stfryz. wt- mokry (Collinder 1965: 126). [3l] ural. *ne nie > wg. n(m) id.; por. ac. n id. (Collinder 1965: 125). [3m] ural. *to tamten, w > fi. tuo id.; por. gr. to ten (Collinder 1965: 121). Por. [3n]. Do tego dochodzi pewna ilo zgodnoci morfologicznych, jak np. *-m jako wykadnik 1 os. l. poj., *-t dla 2 os. l. poj. i *-i dla 3 os. l. poj. Dlatego dzi zwolennicy zwizkw indo-uralskich staraj si wykaza zgodnoci w obrbie morfologii. Niezalenie od tego, jaka interpretacja przeway w przyszoci (bowiem mimo argumentw Helimskiego nie wszyscy badacze akceptuj hipotez indo-uralsk)26,
25 W wypadku tych i wszystkich innych przykadw zaczerpnitych z Collinder 1965 trzeba pamita, e w cigu minionych 45 lat zaproponowano wiele istotnych lub drobniejszych zmian w rekonstrukcjach i zrwnaniach etymologicznych. Ale moim zadaniem nie jest omwienie tutaj najbardziej aktualnego stanu bada, tylko pokazanie, dlaczego ju od kilku pokole pewne idee i etymologie przykuwaj uwag i skaniaj do powanego potraktowania myli o odlegych zwizkach genetycznych. 26 Oprcz zwolennikw zwizkw genetycznych s te naturalnie zwolennicy zwizkw arealnych. Ci z kolei mieszcz si albo w tradycyjnym scenariuszu adstratowym, albo, co rzadsze, w ukadzie substratowym, wizanym na przykad z danymi archeologicznymi i genetycznymi, ktre cz (dopuszczajc jednak rne interpretacje) ludno fiskojzyczn z ludnoci rodkowoeuropejsk (zob. omwienie w Kallio 1997; Saarikivi 2004). Ciekawy obraz bada jzykoznawczo-historycznych w uralistyce daje Juha Janhunen (2001), ktry dzieli je na paradygmaty: 1) konwencjonalny [cztery cechy: jzyki uralskie tworz rodzin, ktra powstaa drog dywergencji ze wsplnego prajzyka, uywanego kiedy we wsplnej praojczynie]; 2) rewizjonistyczny [gwnie 2. poowa xx w. praojczyzna leaa znacznie bardziej na zachodzie ni wczeniej sdzono, co najmniej przytykajc do basenu Batyku, tak e moliwe byy bardzo wczesne kontakty indo-uralskie, jeszcze na poziomie

252

MAReK StAcHOWSKI

sytuacja pomidzy jzykami uralskimi a indoeuropejskimi przypomina nieco sytuacj midzy jzykami uralskimi a turkijskimi na Syberii zbyt duo zgodnoci nietrywialnych, eby mwi tylko o prostym zapoyczaniu, i zbyt mao, eby bez trudu wykaza wsplnot genetyczn. Tote nadal nie stracio na aktualnoci podsumowanie, ktre Bjrn Collinder napisa pierwszy raz w swoim Indo-Uralisches Sprachgut (1934), a nastpnie powtrzy po 30 latach:
Ich glaube nicht [] bewiesen zu haben, dass die uralische Sprachfamilie mit der indoeuropischen verwandt ist. Ich habe nur darlegen wollen, dass die entgegengesetzte Annahme weniger wahrscheinlich ist (Collinder 1965: 133).

Sytuacja z hipotez uralo-atajsk jest zdecydowanie bardziej zawikana, poniewa nie tylko wsplnota uralo-atajska podlega kwestionowaniu, ale nawet sama atajska. Nie wdajc si tu w prapocztki teorii atajskiej ani nie zajmujc si problemem, dlaczego jzykoznawstwo uralskie i atajskie zaczy si od siebie w xx w. oddala (na ten temat zob. Stachowski M. 2008), poprzestamy na stwierdzeniu, e za twrc nowoczesnej naukowej ataistyki27 uwaa si uczonego fiskiego Gustava Johna Ramstedta (18731950)28, ktry jednak sam nie opowiada si za wspln rodzin uralo-atajsk29. Ju jednak jego ucze Martti Rsnen (18931976), zasadniczo czynny jako turkolog, chtnie zestawia wyrazy turkijskie z uralskimi (oprcz licznych uwag rozrzuconych po jego pracach zob. zwaszcza Rsnen 1953, 1955, 1968). Do zdecydowanych zwolennikw ataistyki zaliczaj si rwnie: Szwed Bjrn Collinder (18941983), Rosjanin Nicholas Poppe (~ Nikoaj Nikoajewicz Poppe 18971991) i jego amerykaski ucze Roy Andrew Miller (ur. 1924) oraz niemiecki slawista i ataista Karl Heinrich Menges (19081999), ale ju ucze Mengesa, Gerhard Doerfer (19202003) sta si naczelnym przeciwnikiem rodziny atajskiej. Dzi sytuacja wyglda tak, e w praktyce jedynym,
jzyka prauralskiego i praindoeuropejskiego; to stanowisko reprezentuje midzy innymi cytowany w tym artykule Jorma Koivulehto]; 3) rewolucyjny [lata 90. xx w. jzyk prauralski nigdy nie istnia (a wic nie istniaa te wsplna praojczyzna), a to co dzi nazywamy rodzin uralsk jest w rzeczywistoci grup ongi odrbnych jzykw, ktre drog konwergencji upodobniy si do siebie; reprezentanci: Kalevi Wiik (Finlandia), Ago Knnap (Estonia) czy Angela Marcantonio (Wochy); w najagodniejszej postaci: Jnos Pusztay (Wgry), ktry dopuszcza pojcie praojczyzny jako tego terenu, na ktrym dochodzio do najsilniejszej konwergencji]; 4) kontrrewolucyjny [przeom xx/ xxI w. nawrt do koncepcji dywergencji, prajzyka i praojczyzny; reprezentanci: np. Eugene Helimski, Wadimir Napolskich, Johanna Laakso]. 27 Rodzina atajska ma obejmowa trzy grupy wewntrzne (turkijska, mongolska i tunguzo-mandurska) oraz dwa jzyki zewntrzne (japoski, koreaski). Ze wzgldu na liczne zbienoci typologiczne midzy tymi jzykami terminem jzyki atajskie posuguj si chtnie rwnie tzw. antyataici, co najwyej na wszelki wypadek w formie tak zwane jzyki atajskie. W odniesieniu do zwolennikw teorii atajskiej stosuje si termin proataici, natomiast samo ataista odnosi si zwykle do kadego badacza ktrejkolwiek z podgrup atajskich, niezalenie od jego pogldu na wsplnot genetyczn. 28 O jego yciu i dziaalnoci zob. Haln 1998. 29 Na kilka lat przed mierci Ramstedt mia natomiast zmieni zdanie i nawet mwi o trjczonowym ukadzie uralsko-atajsko-indoeuropejskim (Collinder 1965: 137).

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

253

ktry nieugicie pozosta na stanowisku proatajskim, jest R. A. Miller, podczas gdy pozostali badacze z rnych powodw zajli pozycj albo wrog wobec ataistyki, albo wyczekujc. Wrd najwaniejszych proataistw wymienia si niejednokrotnie take polskiego jzykoznawc Wadysawa Kotwicza (18721944), co jest jednak zdecydowan pomyk. Kotwicz by w rzeczywistoci do obojtny wobec teorii atajskiej, ale jeli ju, to opowiada si raczej za form jakiej intensywnej ligi jzykowej30, i to jako pierwszy w wiecie. Tote jego zasug jest nie tylko napisanie szeregu cennych prac, ale te o czym zwykle si nie pamita przedstawienie innej, a mianowicie arealnej moliwoci interpretacji zbienoci zachodzcych pomidzy jzykami zwanymi atajskimi. Omawianie tu tych zagadnie dokadniej, prezentowanie konkretnego materiau jzykowego i komentowanie rozmaitych interpretacji odwiodoby nas zbyt daleko od samej nostratyki31, dla ktrej zreszt przynaleno genetyczna jzykw atajskich do jednej rodziny jest wbrew pozorom nieistotna. Nostratyka w zupenoci satysfakcjonuje wyprowadzanie jzykw turkijskich, mongolskich, tunguzo-mandurskich, japoskiego i koreaskiego bezporednio ze rda pranostratycznego, nawet jeli nigdy nie istnia jzyk praatajski. Tak jak w wypadku hipotezy indo-uralskiej, tak i tu mona bez wielkiego trudu da przykady zgodnoci uralo-atajskich, i to nie tylko leksykalnych. Niektre z nich przytoczono w Stachowski M. 2008: 172173, wic w zasadzie nie ma potrzeby ich tu powtarza, ale godzi si zwrci uwag na nastpujce zestawienie: [3n] ural. *to tamten, w (lub nawet lepiej:*t) byo zestawione w [3m] z gr. to ten. Czy innym jego odpowiednikiem nie jest pturk. *to, ktrego lad zachowa si w jak. tuox? co? (< *tk < *to + intensyfikator * ok e, e, zob. Stachowski M. 2008: 172)?32 Jeli tak, to mamy tu cig indoeuropejsko-uralsko-turkijski. Byaby to sytuacja tym bardziej interesujca, e dla jzyka prauralskiego rekonstruuje si rwnie inny zaimek, mianowicie: *t ten, ktry take zdaje si mie swoje odpowiedniki po stronie turkijskiej, np. tuw. d ~ d, tof. d, czu. tg (< *te+k >) kirg. ti+gi tamten (Stachowski M. 2007: 174)33.
30 Zob. o tym bliej w: Stachowski M. 2001b: 217, 2008: 170171. 31 Zawikane dzieje teorii atajskiej wymagayby osobnego przedstawienia. Na razie odesa mona czytelnikw na przykad do oglnego klasycznego wprowadzenia Poppe 1965 oraz najnowszego wprowadzenia: Rachewiltz, Rybatzki 2010, a take do cile historycznego opracowania kontrowersji atajskiej w: Miller 1991 (gdzie w tytule termin Altaists uyty jest w znaczeniu proataici), pamitajc jednak, e jest to przegld pisany przez zadeklarowanego zwolennika ataistyki. O stosunku teorii atajskiej do indoeuropeistyki i teorii sino-tybetaskiej zob. Miller 1988: 514519. 32 Semantycznie naleaoby wyj zapewne od sytuacji rozmowy z zadawaniem pytania: *tamto? (= czy [~ czyby] tamto?) > ktre? > co?. W wietle nastpnego przypisu rwnie moliwy jest zreszt przekad: *to? ( = czy [~ czyby] to?), i dalej tak samo: > ktre? > co?. 33 Odmienno znacze (ten vs. tamten) skonia ongi Collindera (1965: 147) do uznania tego zestawienia za ein wenig fragwrdig. Tymczasem problem jest pozorny, poniewa dane turkijskie

254

MAReK StAcHOWSKI

Podobnie da si wyduy cig paralel w wypadku niektrych wyrazw, np.: [3o] ugrofi. *pal ogrodzone miejsce zamieszkania (?) (zob. wyej [3h]) zestawiano take z mand. falga mieszkanie, wie (Collinder 1965: 141). Waciwie cay xIx i pocztek xx w. min jzykoznawcom w przekonaniu, e przynaleno jzykw uralskich i atajskich do jednej rodziny jest bezsporna (zob. choby tytu artykuu: Donner 1901). Tym te tumaczy si na przykad to, e powstae w 1883 r. w Helsinkach Towarzystwo Ugrofiskie w swym istniejcym od 1885 r. organie Journal de la Socit Finno-Ougrienne publikowao take rozprawy ataistyczne. Tradycj t Towarzystwo podtrzymuje do dzi, mimo e pogld na wsplnot uralo-atajsk zmieni si zasadniczo. Przez cae lata odwoywano si (i do dzi si odwouje) do postaci Philipa Johana von Stra(h)lenberga (16761747) jako autora myli o zwizkach uralo-atajskich34. Zachwianie si koncepcji genetycznego pokrewiestwa jzykw atajskich w okresie po II wojnie wiatowej poskutkowao oczywicie de facto upadkiem idei wsplnoty uralo-atajskiej. A poniewa nawet teoria nostratyczna nie wymaga udowodnienia prawdziwoci uralo-ataistyki w sensie genetycznym35, praktycznie nikt si dzisiaj t problematyk ju nie zajmuje w sposb regularny, a pewne niezaprzeczalne zgodnoci interpretuje si w rodowiskach nostratycznych jako odbicie stanu pranostratycznego, a w pozostaych rodowiskach jako rezultat wzajemnych oddziaywa arealnych lub przypadkowe zbienoci36. Ogln atmosfer, ktra dzi dominuje w badaniach ataistycznych i ewentualnych prbach wasnego odniesienia si do problemu uralo-atajskiego, oddaje L. Honti:
, , , [= uralo-atajskie] [] (Honti 1985: 171).
pokazuj, e zaimek ten sta w trjczonowym systemie turkijskim (ten ten/tamten nieco dalej, ale w zasigu wzroku tamten poza zasigiem wzroku) porodku, tzn. moe by tumaczony na indoeuropejski system dwuczonowy (ten tamten) i jako ten nieco dalej, i jako tamten nieco dalej. Jest to wic kwestia nie jego rzeczywistego znaczenia w systemie dla niego rodzimym, tylko sposobw jego tumaczenia na system dla obcy. 34 O polemice dotyczcej pogldw Stra(h)lenberga zob. Stachowski M. 2008: 167; o samej postaci Stra(h)lenberga i jego dziele zob. Krueger 1975: 1122. 35 Znaczcy jest fakt, e nawet w tytule OSN, bezsprzecznie podstawowego dziea w nostratyce, uyte s terminy i , a nie *-. Podobnie S. A. Starostin wypowiada si za wsplnot atajsk, ale nie uralo-atajsk, np. zupenie otwarcie w wywiadzie Starostin 2003: [dziennikarz:] - - . , Na czym miaaby taka wiksza blisko midzy jzykami uralskimi a atajskimi bez wsplnego im jzyka prauraloatajskiego polega, trudno powiedzie. 36 Dalsze dane bibliograficzne do poznania historii uralo-ataistyki zob. OSN 1: 3840.
? [Starostin:] , , . , , .

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

255

4. szkoa moskiewska Czy zdecydujemy si pocztek nostratyki wiza z 1903 czy z 1931 r., faktem pozostaje, e ani ta pierwsza data, ani ta druga nie staa si w jzykoznawstwie przeomem. Wydawa si mogo, e idea wsplnoty nostratycznej bya jeszcze jedn myl wypowiedzian na marginesie innych, znacznie realniejszych bada i jako taka wkrtce popadnie w zapomnienie. Nieufno, a co najmniej ostrono, z jak odnoszono si do prac Alfreda Trombettiego (18661929) o monogenezie jzykw, te nie suya dobrej atmosferze okoo nostratyki. A jednak stao si, jak dzi wiemy, inaczej. Cho nie wszystkie okolicznoci historyczne s nam rwnie dobrze znane, wiemy przecie, e w pocztkach lat 60. xx w. dwaj moskiewscy jzykoznawcy: Wadisaw Markowicz Illicz-Switycz (19341966)37 i Aron Borysowicz Dogopolskij (ur. 1930), zaczli publikowa prace o zwizkach genetycznych midzy kilkoma rodzinami jzykowymi. I wiemy, e rozpoczli t prac niezalenie od siebie, kady na wasn rk. Ale nie wiemy, jakie dokadnie motywy skoniy ich do podjcia wanie tej tematyki ani kto przenis ide i termin Pedersena przez kilka pokole w Moskwie, gdy w pozostaej Europie prawie o nich zapomniano, kto wreszcie zainspirowa obu modych badaczy jaki wykadowca czy przez przypadek czytane w mniej wicej tym samym czasie wasne lektury. Nie wiemy, czy rzeczywicie obaj modzi podwczas uczeni zupenie si z sob nie kontaktowali i rzeczywicie zupenie nic nie wiedzieli nawzajem o swoich badaniach a do chwili ukazania si ich pierwszych prac w druku (zwykle za pierwsze prace otwierajce moskiewski, a de facto wiatowy renesans teorii nostratycznej uwaa si: Illicz-Switycz 1964 i Dogopolskij 1964; jak wida, pocztek nowego etapu w historii nostratyki moemy cakiem ju pewnie datowa na rok 1964). Jest rzecz zrozumia, e stanowiska obu badaczy skoro pracowali niezalenie od siebie nie byy zupenie identyczne. Rwnie zrozumiae jest to, e istniaa szansa, i stanowiska te z czasem si zbli. I tak si te w pewnym stopniu stao, ale
37 Illicz-Switycz zgin w wypadku samochodowym, majc niecae 32 lata (wypadek zdarzy si 21 viii 1966 r.; Illicz-Switycz zmar nastpnego dnia [Manaster Ramer 1995: 54]). Swoje pierwsze artykuy w duchu nostratycznym zacz publikowa na zaledwie dwa lata przed mierci jako 30-latek. Mia ju wwczas w dorobku ksik bato-slawistyczn (Illicz-Switycz 1963), w ktrej zaprezentowa swoje odkrycie, regulujce kwesti, dlaczego prasowiaskie refleksy wszystkich zapoyczonych pragermaskich, ale tylko niektrych odziedziczonych praindoeuropejskich neutrw s masculinami (Collinge 1985: 103104). Zasad t nazywa si dzisiaj prawem Illicza-Switycza, a mia on te swj udzia w tzw. prawie Dybo (ibid. 31 33, 271277). Illicz-Switycz pochowany jest na cmentarzu w miejscowoci Obrazcowo w rejonie Szczkowskim, na pnocny wschd od Moskwy. Na pycie nagrobnej wyryty jest (do niezdarnie) tekst w jzyku pranostratycznym i przekadzie rosyjskim (cho biorc pod uwag kolejno powstawania, naleaoby raczej mwi o oryginale rosyjskim i przekadzie nostratycznym); ten sam tekst pojawia si na pocztku OSN 1:
, / ; / , / .

256

MAReK StAcHOWSKI

Dogopolskij wyjecha w 1976 r. na stae do Izraela (Uniwersytet w Hajfie)38 i tym samym bezporednie jego oddziaywanie na pozostaych jzykoznawcw w Moskwie (i odwrotnie) musiao ulec znacznemu osabniciu. Tymczasem koncepcje nostratyczne chtnie podchwycia cz jzykoznawcw w Stanach Zjednoczonych39. Wydaje si, e szkoa amerykaska jest bardziej zrnicowana w odbiorze ni moskiewska. O ile bowiem w Rosji i podobnie w Europie, gdzie nostratyka reprezentowana jest bardzo sabo, ale jeli, to w postaci wywodzcej si bezporednio ze szkoy moskiewskiej, istnieje liczbowo niewielka grupa zwolennikw nostratyki i spora grupa niepoinformowanych i/lub obojtnych, o tyle w Ameryce stopie akceptacji teorii nostratycznej jest bardziej zrnicowany. Jej zdecydowanym zwolennikiem jest na przykad Allan R. Bomhard40 (ur. 1943; zob. jego waniejsze prace w bibliografii). Inni wykazuj wicej rezerwy lub proponuj ograniczenia czy modyfikacje rnego rodzaju, np. wyczenie jzykw afroazjatyckich. O rozbienociach interpretacyjnych pomidzy szko moskiewsk a amerykask naley pamita, jako e istniej one do dzisiaj. Niemniej s to nadal niewtpliwie dwa oblicza jednej i tej samej teorii nostratycznej. Niewykluczone zreszt, e z czasem midzy obiema szkoami dojdzie rzeczywicie do jeszcze wikszego zblienia. O ile na przykad sam Illicz-Switycz do jzykw nostratycznych zalicza sze rodzin: indoeuropejsk, afroazjatyck (w jego nomenklaturze jeszcze semito-chamick), uralsk, atajsk, kartwelsk i drawidyjsk, o tyle S. A. Starostin (1984) wprowadzi do nich na przykad grup sino-kaukask, obejmujc jzyki sinickie (tj. chiskie), tybeto-birmaskie, pnocnokaukaskie i jenisejskie. Pniej doszy do tego jeszcze jzyki huro-urartyjskie (Starostin, Diakonoff 1986), mwi si te o doczeniu jzyka baskijskiego, zwolennikw swoich ma take wczenie tutaj rodziny na-den.
38 I odtd podpisuje si na kartach tytuowych: Aharon Dolgopolsky. 39 Joseph H. Greenberg przedstawi wasny podzia makrorodziny, ktr nazwa eurazjatyck (Eurasiatic), w Greenberg 1987: 332 (skaday si na ni nastpujce grupy: 1. indoeuropejska; 2. uralo-jukagirska; 3. atajska; 4. koreaska; 5. japoska; 6. ajnuska; 7. giliacka; 8. czukocka; 9. eskimo-aleucka ~ eskaleucka), tym niemniej w Greenberg 1998 (tu cytowane za przedrukiem: Greenberg 2005b: 331) twierdzi: The present writer arrived at the Eurasiatic hypothesis some time in the mid 1960s [] At that wy, Greenberg by wielokrotnie krytykowany (por. na przykad Campbell 1997: 82, 9496, 100103 i w szeregu innych miejsc), a jego termin mass comparison zosta wykorzystany w kpiarskim tytule w: Georg, Vovin 2003. 40 Nie moe by prawd powtarzane nieraz bez sprawdzenia twierdzenie, e termin Moscovite school ~ Moscow school wprowadzi (przynajmniej w krajach anglojzycznych) jako pierwszy Bomhard (2008), gdy (jak byo zacytowane powyej) J. Greenberg uy go jeszcze w 1998 r. Natomiast w samej Moskwie posugiwano si terminem M ju mniej wicej od przeomu lat 60./70. xx w. (zob. http://ivka.rsuh.ru/article.html?id=252963) i stosuje si go do dzi wanie gwnie w odniesieniu do nostratykw.
time, the Moscow School, which has recently become prominent, was hardly known in the United States and I arrived at my own hypothesis in complete independence of their results. Niezalenie od tej spra-

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

257

Trudno w takim razie nie odnie wraenia, e mimo powszechnego i niewtpliwie najzupeniej szczerego kultu dla osoby Illicza-Switycza w Moskwie nostratycy wspczeni odchodz od jego pozycji coraz bardziej ku Trombettiemu. W popularnym wywiadzie Starostin (2003) powiedzia o tym wprost:
[Starostin:] . , [] [Dziennikarz:] , ? [Starostin:] , 4050 41.

Takie pogldy spotkay si z uznaniem czci jzykoznawcw amerykaskich, wrd ktrych jeden z najwybitniejszych jest rwnie z pochodzenia Rosjaninem: Vitali Shevoroshkin ~ Witalij Wiktorowicz Szeworoszkin (ur. 1932). Powrmy jednak do Moskwy42 i dorobku W. M. Illicza-Switycza. W jaki czas po niespodziewanej, szokujcej mierci modego Illicza-Switycza rodowisko moskiewskie ochono i zrodzia si myl uczczenia jego pamici poprzez utworzenie seminarium jego imienia. Tak oto doszo do powstania pocztkowo nieformalnej grupy pod nazw . . -, ktra z czasem (ale dopiero do dugim czasem, bo w 1992 r., tj. po okoo 20 latach nieformalnej dziaalnoci) staa si oficjaln jednostk wieo wanie powstaego w 1991 r. Rosyjskiego Pastwowego Uniwersytetu Humanistycznego ( = ). Inicjatorami utworzenia takiego seminarium byli A. B. Dogopolskij i Wadimir Antonowicz Dybo43. I by moe dlatego wanie, e byo to seminarium nieformalne, wolne od pracy administracyjnej
41 Nie umiem dokadnie powiedzie, w jakim stopniu by to prywatny pogld Starostina, a w jakim credo obowizujce wszystkich czonkw szkoy moskiewskiej. Co najmniej Helimski pogldu tego nie podziela i na przykad krytykujc chorwackiego jzykoznawc Alemko Gluhaka, zarzuca mu tendencje monogenetyczne: [] ,

Czy wiksz rol gra tu czas czy osobowo obu badaczy? 42 W dalszym cigu tego artykuu skupia si bdziemy ju wycznie na szkole moskiewskiej, ktra jest do powszechnie postrzegana jako najbardziej klasyczna reprezentacja teorii nostratycznej, a ponadto mnogo jej zwolennikw w Moskwie i ich nadzwyczajna aktywno publikacyjna (oprcz mnstwa artykuw mamy take prace syntetyczne jak sowniki, np. OSN; Nikolayev, Starostin 1994; Starostin S. 1995b; Peiros, Starostin 1996; EDAL) chyba rzeczywicie daj jej przedstawicielom prawo nazywa siebie the Moscow school of comparative linguistics arguably the worlds most active proponent of long-range comparison (Dybo A., Starostin G. 2008: 119). 43 W. A. Dybo (ur. 1931) jest kolejn nietuzinkow postaci wiata moskiewskich jzykoznawcw diachronicznych 2. poowy xx w. W pierwszym rzdzie slawista, badacz systemw akcentowych,

[= studia Gluhaka] , -, . , . [] ( ) , , (Chelimskij 1986: 239). Bya to jednak wypowied o 17 lat modsza od wywiadu Starostina.

258

MAReK StAcHOWSKI

i niedajce jego uczestnikom adnych korzyci materialnych (wpis do indeksu, dobra ocena itp.; dzi doszyby jeszcze punkty ECTS), przycigno ono grup uzdolnionej modziey, ktra zacza si bardzo aktywnie udziela, pracujc naukowo, przygotowujc referaty i dyskutujc. To z tego seminarium wyszed Starostin44, Chelimskij ~ Helimski, std te wysza crka Dybo, dzi sama ju bdca profesorem: Anna Wadimirowna Dybo (ur. 1959 uwaga na inicjay: ojca W. A. i crki A. W.). Jeli Illicz-Switycz, Dogopolskij i W. A. Dybo s rodzicami nostratyki, to Starostin, Helimski, A. W. Dybo oraz Oleg Aleksiejewicz Mudrak s jej dziemi. Ale jest i modsze pokolenie wnukw nostratyki: na przykad syn Starostina: Gieorgij Siergiejewicz Starostin (ur. 1976). To ta grupa skupiona wok osoby W. A. Dybo i Seminarium Nostratycznego zadbaa o pomiertne wydanie przygotowanej (przynajmniej czciowo) przez Illicza-Switycza prby sownika jzykw nostratycznych (OSN). Sam Illicz-Switycz zamierza pocztkowo napisa nie sownik etymologiczny, lecz gramatyk porwnawcz jzykw nostratycznych, wzbogacon o obszerny indeks etymologiczny. Jednake rkopimiennych materiaw etymologicznych uzbiera tak duo, e suszniej byo wydzieli je w osobny tom o charakterze sownika, a gramatyk porwnawcz, opart na materiaach tego sownika wyda jako odrbn publikacj. Niespodziewana mier przerwaa prac Illicza-Switycza. Ale w dwch pierwszych tomach wydawcy pomiecili cznie 353 zestawienia etymologiczne opracowane przez niego samego (245 w pierwszym i 108 w drugim tomie). Natomiast 25 etymologii zawartych w tomie trzecim opracowali spadkobiercy duchowi autora samodzielnie, opierajc si jednak na jego rkopimiennych notatkach. OSN, a tym samym teoria nostratyczna w swym najbardziej klasycznym ujciu, mianowicie w ujciu samego Illicza-Switycza rni si do znacznie od jej obecnej postaci (czy raczej w liczbie mnogiej: obecnych postaci), jako e po pierwsze Illicz-Switycz zestawia tych sze rodzin jzykowych, ktre s wymienione w tytule OSN, czyli nie mwi nic na przykad o pokrewiestwie na-den-sino-tybetasko-kaukasko-jenisejskim45 czy o przynalenoci jzykw eskimo-aleuckich albo huro-urartyjskich itd. do makrorodziny nostratycznej46.

autor nie tylko prawa Dybo (zob. wyej), ale te i wielu studiw spoza bato-slawistyki (zob. bibliografia). Spis prac W. A. Dybo zob. BSI 1322. 44 Kiedy S. A. Starostin zmar niespodziewanie w 2005 r. na zawa serca po wykadzie na RGGU, rodowisko moskiewskie zaczo organizowa coroczne konferencje jego imienia, tzw. . . . Program IV (2009) i V (2010) konferencji mona obejrze w Internecie na stronie: http://ivka.rsuh.ru/section.html?id=3489. 45 Nawet wrd osb interesujcych si t hipotez stosunkowo mao znana jest prba wsparcia jej przez jeniseist Heinricha Wernera (2004), skomentowana przez M. Knppela (2007). 46 Wicej o rnicach w doborze rodzin jzykowych midzy poszczeglnymi badaczami zob. Chelimskij 1984 pass.; Greenberg 2005b: 333336.

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

259

Poza tym Illicz-Switycz nie wypowiada si na temat monogenezy wszystkich jzykw wiata. Tote, jak to zwykle bywa z pionierami nie mona by pewnym, czy on sam zaakceptowaby teori nostratyczn w jej dzisiejszym ksztacie47. Trzeci charakterystyczn cech jest to, e Illicz-Switycz waciwie tylko czy w jedn cao kilka przedstawionych ju przed nim hipotez48, podczas gdy jego nastpcy zaczli tworzy coraz to nowe hipotezy i nowe kombinacje jzykw. Czwart by moe najmniej oczywist dla osb spoza krgw komparatystycznych cech nostratyki Illicza-Switycza jest nietworzenie adnej nowej metody, a tylko deklarowanie trzymania si metod wypracowanych przez modogramatykw49, z ewentualnym wykorzystaniem pomocniczo przez nastpcw nowszych metod, takich jak glottochronologia Swadesha (tym samym nie ma podstaw mwi o metodzie nostratycznej) akurat t cech nostratyki konsekwentnie deklaruj i dzisiejsi jej przedstawiciele (aczkolwiek ze cisym trzymaniem si wymogw modogramatykw bywa w praktyce nader rozmaicie, o czym bdzie jeszcze wspomniane poniej). Pit cech do charakterystyczn jest nacisk na sownictwo rodzime i tendencja do niezajmowania si zapoyczeniami. Siergiej A. Starostin powiedzia mi kiedy, e interesuje go wycznie rozwj rodzimy50. Niestety podejcie takie jest ogromnie niebezpieczne, poniewa, aby mc nie mwi o zapoyczeniach, trzeba najpierw umie zapoyczenia wyselekcjonowa (zawsze dobrze jest wiedzie, o czym si nie chce mwi). I zdarzyo si, e rozmowa ta miaa jak gdyby swoj kontynuacj, gdy po kilku latach musiaem skrytykowa prb etymologii praatajskiej, jak S. A. Starostin
47 Manaster Ramer (1995: 67) zarzuci wrcz Illiczowi-Swityczowi zbytni i zbdny konserwatyzm, gdy ten trzyma si na przykad zasady, e dana cecha moe by rekonstruowana na poziomie prajzyka, tylko jeli daa refleksy w co najmniej dwch jzykach-potomkach. Pogld Manastera Ramera jest inny: mona cech powiadczon tylko w jednym jzyku rodziny A rekonstruowa dla prajzyka *A, jeli znajdzie si jej pendant w rodzinie B, poniewa powiadczenie w A i B dowodzi, e jest to cecha wsplna, tj. odziedziczona z jzyka pranostratycznego *N. Tym samym: skoro *N dao refleksy w A i w B, to musiao istnie take na poziomie *A i *B. Myl, e z pogldem tym da si miao dyskutowa, nawet przy zaoeniu, e odlego geograficzna midzy A i B jest tak znaczna, e wyklucza zapoyczenie (ju choby dlatego, e jeli istnia *N, to istnia na jakim terytorium; jeli *A i *B rozwiny si z *N, to przynajmniej na pocztku terytorium *A i terytorium *B byy albo przynajmniej mogy by bliskie sobie, wskutek czego nie mona wykluczy zapoyczenia, na przykad z *B do *A; fakt, e A i B s dzi uywane daleko od siebie, nie oznacza, e tak samo byo z *A i *B, co Manaster Ramer jakby milczco zakada, cho wystarczy wzi jako model geograficzny jzyki sowiaskie i indoiraskie). O konserwatyzmie Illicza-Switycza pisze tene autor take na innych stronicach swojego studium, np. ibid. 68, 72. 48 Byo to w peni uprawnione czenie acuchowe, na przykad: skoro mwi si o hipotezie indo-uralskiej i o hipotezie uralo-atajskiej, to naley sprawdzi, czy nie byaby dozwolona hipoteza indo-uralo-atajska, a skoro mwi si te o pokrewiestwie indo-semickim, to by moe take trzeba by mwi o semicko-indo-uralo-atajskim itd. 49 Znaczcy jest na przykad tytu obszernego artykuu polemicznego Dybo A. W., Starostin G. S. 2008. 50 Godzi si tu zaznaczy, e mniej wicej w pi lat po tamtej rozmowie S. A. Starostin przyoy jednak rki rwnie do badania zapoycze, zob. Lubotsky, Starostin 2003.

260

MAReK StAcHOWSKI

zaproponowa dla m.in. turkm. juvdarx potwr; smok; w, jako e wyraz ten ma nie tylko swoje to iraskie, ale take wyrany perski sufiks liczby mnogiej -x (Stachowski M. 2002)51, tote na pewno jest zapoyczeniem, a nie dziedzictwem praatajskim. Taka postawa odbia si rwnie na przykad na etymologii tur. kelime wyraz, sowo (w: EDAL 1: 796), gdzie zupenie niesusznie zakwestionowano jego arabskie pochodzenie, co wynikao std, e autorzy EDAL nie orientowali si w zasadach adaptacji fonetycznej wyrazw arabskich w jzyku osmasko-tureckim (Stachowski M. 2005: 240). Podobnie: arab. ba c cz + sufiks izafetu perskiego -i zlay si w jzyku osmasko-tureckim w baz niektrzy, niektre (dos. cz z), tote nie do przyjcia jest wyprowadzanie owego baz z jakiego rzekomego praat. *bA (wbrew EDAL 1: 331; zob. Stachowski M. 2005: 232). Bdy tego rodzaju nie s zreszt specjalnoci wycznie moskiewsk. Rwnie Greenbergowi susznie wytknito, e wyprowadza tureckie beraber razem, wsplnie od bir jeden, cho jest to oczywiste zapoyczenie z perskiego barbar razem, wsplnie (Georg, Vovin 2003: 333) < bar++bar, dos. pier w pier. Sownika etymologicznego adnego jzyka w wiecie nie da si napisa z pominiciem sownictwa zapoyczonego52. Niech do badania zapoycze moe si jednak wiza z mniej czy bardziej uwiadamianym niebezpieczestwem. Porwnajmy np. indo-uralskie zestawienie w [3k] z poniszym: [4a] praural. *wete- woda < pie. *ed- id. (Rdei 1986: 43; Koivulehto 2003: 282). Jak wida, o ile Collinder w poowie lat 60. xx w. ten paralelizm indoeuropejsko-uralski interpretowa jako podstaw do wniosku genetycznego, o tyle jego nastpcy do zgodnym chrem mwi o zapoyczeniu z jzyka praindoeuropejskiego do prauralskiego53. Pjcie t lini rozumowania oznaczaoby mniej wicej tyle: Poniewa teoria
51 Depluralizacja wyrazu obcego nie jest niczym nadzwyczajnym i po polsku, a ju chyba szczytowym osigniciem w tym zakresie jest trafiajca si czasem w prasie forma talibansi talibowie, w ktrej do pierwotnie arabskiego rzeczownika lib ucze dodano na drodze z Afganistanu do Polski trzy sufiksy liczby mnogiej: pasztuski -n, angielski -s i polski -i. 52 Gdyby kto zamierza napisa sownik wycznie rodzimego sownictwa danego jzyka, stanby przed niebagatelnym problemem, ile lat musi wyraz zapoyczony istnie w jzyku zapoyczajcym, eby by uznanym za rodzimy. Taki wyrazy jak pol. warkocz nie bdzie zapewne postrzegany przez wikszo Polakw jako wyraz zapoyczony, a jednak jest to wyraz z pochodzenia turkijski (Stachowski S. 1998), tyle e tak dawno przejty, i nikt ju nie uwaa go za obcy (podobnie rzecz si ma z wyrazem upir, zob. Stachowski K. 2005). Czy tego typu wyrazy rwnie musiayby by uwzgldnione w sowniku etymologicznym wyrazw rodzimych? Jeli tak, to nie uniknie si problemu identyfikacji zapoycze. Jeli natomiast wyczy si wszelkie zapoyczenia, nawet najdawniejsze, to bdzie si oczekiwao od czytelnika, eby sam wiedzia, e na przykad wyraz warkocz jest zapoyczony i dlatego nie ma sensu go szuka w tym sowniku doprawdy zbyt duy wymg wobec czytelnika. 53 Oczywicie nie jest tu wykluczone rwnie przypadkowe podobiestwo (moliwoci takiej nie kwestionuj rwnie nostratycy, por. nieco dalej cytat z Helimskiego o pogldach Mengesa). Przykadem takiego podobiestwa jest para czasownikw: wg. hajt gna, pdzi przed sob i tur. hayda- id. (o ich derywatach, m.in. w jzyku polskim, zob. Nmeth 2005, zwaszcza wykres

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

261

nostratyczna nie jest jeszcze udowodniona, a fakt zapoyczania wyrazw z jednego jzyka do drugiego nie ulega adnej wtpliwoci, sprbujmy wytumaczy najpierw moliwie wszystkie paralelizmy metod sprawdzon, tzn. jako zapoyczenia. A jeli potem pozostan jeszcze jakie przypadki, niedajce si w ten sposb wytumaczy, bdziemy mieli w nich stabiln podstaw do twierdzenia, e s to pozostaoci jakiego starszego jzyka, tzn. pranostratycznego. Tylko co zrobi, jeli nie pozostan? Wwczas przecie nie pozostanie te nic z teorii nostratycznej. Ale pomijanie zapoycze zubaa z drugiej strony sam nostratyk. Jeli bowiem z jzyka pranostratycznego rozwiny si na przykad dwie rodziny: drawidyjska i kartwel(ij)ska54, to niewykluczone, e pewne wyrazy z jednej z nich zapoyczono z czasem do drugiej. Tym sposobem wyraz w postaci, powiedzmy, pradrawidyjskiej mgby si dosta do rodziny kartwelskiej, ale przez wspczesnych badaczy powinien on by rozpoznany jako wyraz zapoyczony. Akceptacja dla braku zainteresowania sownictwem zapoyczonym musi ten obraz zdecydowanie spaszczy. W praktyce zajmowanie si zapoyczeniami mona pogodzi z nostratyk i monogenez. Dowid tego wspomniany powyej Karl Heinrich Menges, ktry po latach bada, z ktrych cz do dzi nie stracia na znaczeniu, cho nie tyle w nostratyce, co w konkretnych filologiach, jak turkologia, mongolistyka, tunguzologia i slawistyka, zostawi po sobie jednak te spor ilo zrwna tak miaych (nieraz jeszcze z okresu sprzed OSN 1), e budzcych opory nawet wrd nostratykw, a w kadym razie u Helimskiego, o ktrym mwilimy, e by najostroniejszym i najbardziej krytycznym w grupie nostratykw moskiewskich, zob. np.
, , , (Chelimskij 1986: 237).

Z problemem zapoycze wie si te pytanie o oddziaywania ad- i substratowe. Zgoszone w tym zakresie propozycje (zob. np. Vennemann 2003, gdzie dany jest przejrzysty wykad zupenie innej interpretacji) s przez szko moskiewsk zazwyczaj (a zupenie niesusznie) ignorowane. Byoby rzecz bardzo ciekaw sta si wiadkiem polemiki midzy przedstawicielami obu tych interpretacji.
podsumowujcy na s. 306) wysoce prawdopodobne jest, e u podstaw obu tych wyrazw leg wykrzyknik hay!, ale jest on tak uniwersalny, a zbudowane na nim czasowniki mimo pewnego powierzchownego podobiestwa brzmienia tak odmienne od siebie morfologicznie (w wgierskim jest to derywat sowotwrczy z sufiksem t-, a w tureckim, gdzie obok hayda- wystpuje te posta hayde-, jest to kompozycja: hay! + de- mwi albo werbalizacja grecko-pontyjskiego wykrzyknika hite id.), e cofanie ich do epoki pranostratycznej i dopatrywanie si w nich ladu niegdysiejszej wsplnoty genetycznej jest zabiegiem na pewno nie do przyjcia. 54 Brak obfitszego pimiennictwa polskojzycznego sprawia czasem kopot z nieustalon form sowotwrcz takiej czy innej nazwy nieco z polskiego punktu widzenia egzotycznej. Osobicie mam wraenie, e posta kartwelski pojawia si czciej ni kartwelijski, by moe dlatego, e ma oparcie w ros. , tj. w jzyku, w ktrym o tej rodzinie napisano ca bibliotek prac.

262

MAReK StAcHOWSKI

Szst wreszcie cech nostratykw jest afilologiczno, przez co rozumiem dwie rzeczy silnie z sob sprzgnite: zarwno niekonsultowanie form i znacze wspczesnych ze starszymi danymi (niekoniecznie tylko najstarszymi midzy starojaposkim w VIII w. a wspczesn japoszczyzn mogo si wiele zdarzy), jak i do lekkie traktowanie dotychczasowego dorobku etymologicznego. Sprowadzanie rekonstrukcji do mniej czy wicej mechanicznej zabawy w takie ukadanie gosek i morfemw, eby ostatecznie uzyska praposta, z ktrej da si wyprowadzi wszystkie postaci wspczesne za pomoc regu, jakie sami stworzylimy, ma to do siebie, e generalnie powstaje w ten sposb mechanizm dobrze dziaajcy (wszak sami dobralimy pionki i sami uoylimy reguy gry), ale niekoniecznie prawdziwy55. Obie zasady Julesa Gillirona (18541926), e mianowicie kady wyraz ma swoj wasn histori i e nastpio bankructwo etymologii (wycznie) fonetycznej56, s nadal aktualne. Dzi praktyka etymologiczna nie tylko nie zaprzecza Gillironowi, ale wrcz posuna si jeszcze dalej: Liberman 2008 pokazuje dowodnie, e nie tylko kady wyraz, ale i kada jego etymologia ma swoj histori. Ich lekcewaenie bywa obcione bardzo wysokim ryzykiem bdu57. Ale trzeba te jednym tchem doda sowo usprawiedliwienia: skoro bibliografia na przykad w Dolgopolsky 2008a liczy 278 stron (cho rzeczywicie jest to bodaj czy nie rekordowo duga bibliografia), to trudno jej autorowi zarzuci nieznajomo pimiennictwa przedmiotu, ale ju na przykad tzw. selected bibliography (kryteria selekcji nie s nam jednak znane) w EDAL 1: 241265, mieszczca si na zaledwie 25 stronach, jest w tym kontekcie karzekiem. Myl, e w obecnej, by tak rzec, monogenetycznie rozbudowanej wersji teorii nostratycznej ilo literatury koniecznej do uwzgldnienia, eby sprosta wymogom nowoczesnej etymologii, jest tak wielka, e staa si de facto ju nie do ogarnicia dla jedno-, dwu czy nawet trzyosobowego zespou autorw (bo zwykle w takich, nie wikszych grupach pracuj nostratycy moskiewscy). By moe nadszed czas nawrotu do rde metodologicznych (o ile to jeszcze choby psychicznie jest moliwe w rodowisku nostratykw) czas porwnywania mniejszych jednostek, np. w obrbie poszczeglnych hipotez binarnych, tak aby dopiero potem porwnywa z sob uzyskane t drog wyniki czstkowe. Postulat ten wcale nie jest tosamy z twierdzeniem, e metodologicznie bdne jest porwnywanie jednostek wyszych, zanim si nie rozwie problemw jednostek niszych (na co ju dawno temu odpowiedziano, e tak rozumujc, nie moglibymy w ogle mwi o praindoeuropejskim, poniewa problem
55 Do tego dochodzi kontekst pozajzykowy poszczeglnych wyrazw, por. np. Mit der Geschichte der von ihnen behandelten Vlker aber haben sich weder Illi-Svity noch Starostin auseinandergesetzt (Doerfer 1993: 31). 56 Wicej na ten temat zob. Iordan 1971: 255256. 57 Dlatego te w Stachowski M. 2005 co krok zwraca si uwag na pominite, cho istotne prace o poszczeglnych wyrazach.

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

263

wsplnoty prabatosowiaskiej wci nie jest ostatecznie rozwizany). Tu chodzi jedynie o pewien zabieg techniczny, pozwalajcy podzieli prac midzy grupy niezalenych badaczy i zapanowa nad mas literatury fachowej58. 5. Percepcja w europie Dziwi moe czytelnika, e Manaster Ramer 1993 (= 1995: 5153) tumaczy si z faktu, i podj si napisania recenzji z OSN w 20 lat po ukazaniu si pierwszego tomu tym, e dzieo to pozostao w Ameryce nieznane i nawet wszyscy lub prawie wszyscy jzykoznawcy amerykascy dowiedzieli si o nim z prasy popularnej, po czym przytacza kilka artykuw, z ktrych najwczeniejszy (opublikowany w The New York Times) pochodzi z 1987 r. Trudno jest mi rozstrzygn, czy rzecz si tak miaa rzeczywicie w Stanach Zjednoczonych (w kadym razie oznaczaoby to, e amerykascy dziennikarze lepiej ni amerykascy jzykoznawcy orientuj si w jzykoznawstwie), ale na pewno jest Manaster Ramer w bdzie, gdy sugeruje (1995: 53), e rwnie wikszo jzykoznawcw zachodnioeuropejskich usyszao o OSN i teorii nostratycznej dopiero z popularnej prasy amerykaskiej. Pierwszy tom OSN ukaza si w 1971 r. I zaraz w tym samym roku ukazaa si te pierwsza jego recenzja: Poppe 1971. Potem byy inne: i recenzje, i pierwsze studia samodzielne wymiemy tu tylko kilka najwczeniejszych: Pisani 1972; Collinder 1974; Skalika 1974; Lamprecht, ejka 1975; Garde 1976. Jak wida, wszystkie one ukazay si zdecydowanie przed 1987 r., tote obraz recepcji OSN wcale nie by taki zy, zwaszcza, jeli si wemie pod uwag, e trzy najstarsze tu recenzje zostay napisane przez nazwiska w tych badaniach wiodce i od dawna cieszce si uznaniem, a take, e recenzje te wyszy w rnych krajach i jzykach oraz w znanych, renomowanych czasopismach. W 1977 r. w wydawnictwie Harrassowitz w Niemczech powstaa ponadto z inicjatywy Gyuli Dcsyego Bibliotheca Nostratica. Tak wic, ewentualny brak odzewu, o jakim pisze Manaster Ramer, mona odnie co najwyej do Ameryki, ale na pewno nie do Europy, ani Zachodniej, ani Wschodniej.
58 Pewnego rodzaju krokiem w kierunku dzielenia rodziny nostratycznej na mniejsze jednostki badawcze (acz wedug innych zasad) jest wyrnienie w niej jzykw wschodnio- i zachodnionostratycznych. Do wschodnich nale: atajskie, uralskie i drawidyjskie; do zachodnich natomiast: indoeuropejskie, kartwelskie i afrazyjskie. Podzia ten opiera si przy tym nie tylko i wycznie na kryterium geograficznym, ale take na rnicach w rozwoju fonetycznym, tzn. jzyki zachodnionostratyczne miay uproci struktur sylab tematycznych, zmniejszy ilo samogosek i wytworzy sonanty, podczas gdy wschodnionostratyczne usuny laryngay postwokaliczne z rwnoczesnym wzdueniem zastpczym samogosek, przy czym cz jzykw indoeuropejskich z czasem take przeprowadzia podobny proces, zbliajc si pod tym wzgldem do wschodnionostratycznych (o tych i innych cechach zob. Iwanow 1985).

264

MAReK StAcHOWSKI

Polska na tym tle nie wypada zbyt dobrze59. O hipotezie indo-uralskiej sporadycznie pisywa Czesaw Kudzinowski (np. 1983), ale bodaj najwicej uwagi nostratyce powici Jerzy Baczerowski (np. 1972a, b); jednak jego prby przeniesienia modelu indoeuropejskich laryngaw, co gdyby si powiodo wzmocnioby co najmniej indo-uralsk flank nostratyki, spotkay si ze zdecydowan krytyk ze strony szkoy moskiewskiej:
[= Jerzy Baczerowski] , . [] , - -. , , (Chelimskij 1986: 242, 243).

Obok zwolennikw czy choby yczliwych obserwatorw gos zabrali take zdecydowani przeciwnicy. Teori nostratyczn atakowano z rnych powodw i rozmaicie reagowali na te ataki sami nostratycy z Moskwy. Rzecz w mojej ocenie najbardziej niepokojc jest to, e w swych reakcjach nostratycy niejednokrotnie nie odnosili si do konkretnych zarzutw, np. konkretnych etymologii, lecz preferowali raczej odpowiedzi oglno-psychologizujce. Kiedy na rynku ksigarskim pojawiy si trzy tomy EDAL, otrzymay one szybko, ale praktycznie wycznie negatywne recenzje (Miller 2003/2004; Stachowski M. 2005; Vovin 200560)61. W Internecie osoby zainteresowane jzykoznawstwem, ale widocznie niemajce adnego przygotowania fachowego pytay, jak to byo moliwe, eby tak obszern ksik recenzenci uznali za z, czy dysponuj oni moe wiksz iloci etymologii atajskich itd. Jak wida,
59 Rzecz ciekawa, e w pobliskiej Czechosowacji na pojawienie si nostratyki jako nowej (cho nawizujcej przecie do tradycji jeszcze pedersenowskiej) teorii w jzykoznawstwie historyczno-porwnawczym zareagowano znacznie ywiej ni w Polsce. 60 Nastawienie A. Vovina do recenzowanej pozycji i nostratyki wida ju z inteligentnej, ale i zoliwej ironii na samym wstpie poniej tytuu umieci on bowiem najpierw wspomniany tu wyej czterowiersz nostratyczny Illicza-Switycza o jzyku jako brodzie przez rzek czasu, a pod nim przysowie rosyjskie , . 61 Pozytywn (i atwo dostpn w Internecie) recenzj napisa natomiast Vclav Blaek (2006), z tym, e Blaek nie jest ataist, tote nie podejmuje dyskusji co do gramatycznej i filologicznej poprawnoci przytaczanych w omawianej ksice danych (tu akurat jest o czym dyskutowa), a recenzja jego skada si w wikszej czci z przepisania z EDAL obszernych tablic odpowiednioci goskowych czy morfologicznych i dugiej listy wyrazw, ktre sam recenzent pragnby doda do hase umieszczonych w EDAL.

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

265

osoba zadajca takie pytanie nie tylko nie ma przygotowania jzykoznawczego, ale w ogle musi mie kopoty z logik nietrudno samemu i bez studiw filologicznych wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej kto prezentuje na przykad tysic dowodw na poparcie swej fantastycznej tezy i wszystkie one s ze. Gorzej, e w odpowiedzi ze strony jzykoznawcw moskiewskich moglimy byli przeczyta, e powodem tych zych recenzji jest naruszona duma wasna recenzentw, poniewa autorzy EDAL cytowali wprawdzie wiele ich prac, ale nie wszystkie i nie wszystkie te przyjli ich etymologie. Tak wic zamiast polemizowa fachowo z recenzentami w czasopismach jzykoznawczych, poprzestali na podaniu w Internecie interpretacji podobno cierpicej dumy tyche recenzentw, natomiast nie podjli si obalenia ani jednego argumentu wytykajcego im z etymologi62. Wydaje si, e to jest jaki dziwny nowy sposb postpowania w dzisiejszym rodowisku moskiewskim. A przecie 25 lat temu sytuacja bya jednak inna, np. Helimski podj polemik z Doerferem (1973) i po omwieniu na siedmiu stronach (Chelimskij 1986: 247253) spraw oglniejszych i metodycznych stwierdzi otwarcie:
-. , , , (Chelimskij 1986: 252).

Pniej jednak Helimski, jak wyranie wida z jego bibliografii (Knppel 2010c), coraz bardziej powica si uralistyce i syberystyce i coraz mniej pisa o teorii nostratycznej, a nikt inny nie by gotw podj rzeczowej dyskusji z oponentami. Tote bez odpowiedzi de facto pozostay zarzuty przedstawione w Doerfer 1993 (a bya to tylko jedna z licznych wypowiedzi G. Doerfera przeciwko nostratyce), gdzie obok mniej czy bardziej osobliwych sformuowa autora, ktre wielu mog si nie podoba jako nazbyt showmaskie, jest jednak i pewna ilo bardzo konkretnych kontrargumentw (np. Doerfer 1993: 3132). Mimo wielokrotnie bowiem podkrelanego cisego trzymania si zasad modogramatycznych nostratycy raz po raz rzeczywicie daj powody do zarzutw i Doerfer (ibid.: 33) susznie moe kwestionowa na przykad etymologi S. A. Starostina: turk. julduz gwiazda = mong. hodun < praat. *pcl'V, skoro wedug zasad samego Starostina turk. u = mong. u ~ , a nie mong. o. Rwnie osobliwa, wrcz fantastyczna jest etymologia S. A. Starostina dla turk. jagmur deszcz, ktry to wyraz miaby si wedug niego wywodzi z kompozycji praturkijskiego *jag- pada z pratunguskim *m woda. Semantycznie zoenie takie dawaoby sens padajca woda, ale jest to jedyny rozsdny aspekt tej etymologii. Pratung. *m ma oczywicie refleksy w jzykach tunguskich, ale nie w turkijskich,
62 Chwalebnym odstpstwem od tej praktyki jest artyku Dybo, Starostin 2008, ale i w nim nie dyskutuje si konkretnych etymologii.

266

MAReK StAcHOWSKI

czyli trzeba przyj, e kiedy ten wyraz powiadczony dzi tylko w jzykach tunguskich istnia take w turkijskich (i to nie jako zapoyczenie, tylko jako dziedzictwo praatajskie, bo inaczej nie mona byoby odtworzy jego formy dla praatajskiego), wzi udzia w tworzeniu wyrazu *jag-mur, a nastpnie zupenie wymar, nie pozostawiajc w ani jednym jzyku turkijskim ani jednego innego ladu jak tylko wyraz jagmur. Skd wic wobec braku ladw wiadomo, e rzeczywicie by w praturkijskim? Tego autor nie pisze najwyraniej: by, bo jest autorowi potrzebny do rekonstrukcji. Ale tego jeszcze nie do. Starostin nigdzie nie tumaczy, czym jest owo -r, ktre jest w turkijskim zawsze, a w pratunguskim go nie ma. Gdyby kto podejrzewa, e to moe jaki praturkijski sufiks, pragn od razu powiedzie, e w jzykach turkijskich nie ma denominalno-nominalnego sufiksu *-r, a pratung. *m jest zdecydowanie nomen i turkijskie *jagmur rwnie. I wreszcie: w jzykach turkijskich w ogle nie istnieje taki model sowotwrczy, ktry by pozwala docza rzeczownik bezporednio do rdzenia czasownikowego. Jednym sowem: same znaki zapytania. Starostin poda t etymologi po raz pierwszy w swojej ksice o atajskim pochodzeniu jzyka japoskiego (Starostin S. 1991); skrytykowaem j w pracy o historii wokalizmu jakuckiego (Stachowski M. 1993: 124, 36.9), jednak etymologia Starostina zostaa powtrzona bez zmian w 2003 r. w EDAL (2: 936 s.v. prakor. *mr), na co ja powtrzyem swoj krytyk w: Stachowski M. 2005: 237. Od 1993 r. do dzi nikt z ni nie podj dyskusji. Zarzuty pojawiay si i pojawiaj zreszt rwnie ze strony rosyjskich uczonych. Nazbyt lekkie traktowanie materiau wyrazowego w pracy innego nostratyka, O. A. Mudraka (2000) wyranie pokaza A. E. Anikin (2003). Poprzestamy na tylko jednym przykadzie: zestawienie palaskiego63 - dzikowa z czukockim pcitba si duchw jest semantycznie niezbyt pewne; tym samym niepewne jest Mudraka wywiedzenie obu tych czasownikw z praczukocko-koriackiego *pcv-at- dzikowa. Natomiast mamy par sowotwrcz: pala. - namydla < mydo (a to dalej: < ros. id.), co pozwala nam wyprowadzi rwnie pala. - dzikowa < dzikuj (a to dalej: < ros. id. [Anikin 2003: 9] zabieg tym bardziej uzasadniony, e ros. byo powszechnie przejmowane do najrozmaitszych jzykw Syberii, a uproszczenie nietolerowanej w wikszoci jzykw Syberii nagosowej grupy spgoskowej przez odrzucenie wszystkich spgosek za wyjtkiem ostatniej jest rozpowszechnion metod, notabene stosowan rwnie przez jzyk fiski przy zapoyczaniu wyrazw sowiaskich, germaskich i batyckich). To nie jest jedyny taki przykad cofania przez nostratykw wyrazu zapoyczonego w czasach jak najbardziej historycznych do epoki prajzykowej (por. wyej turkmesk nazw na smoka czy wyraz kelime sowo), wrcz odwrotnie: jest ich cakiem wiele i na pewno przyczyniaj si one do zej opinii o caej teorii nostratycznej.
63 Oleg A. Mudrak uwaa palaski nie za dialekt paleoazjatyckiego jzyka koriackiego, lecz za osobny jzyk.

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

267

6. zakoczenie Rzeczywicie susznie pisz Dybo i Starostin na samym pocztku swojego artykuu:
It would not be an exaggeration to say that long-range comparison today does not enjoy a good deal of support from historical linguists all over the world (2008: 119).

I jeli nawet nie bd tu analizowa przyczyn tego stanu rzeczy ani tych wymienionych przez Dybo i Starostina (ibid.), ani innych, gdy powana analiza rozcignaby ten artyku do rozmiarw trudnych zapewne do zaakceptowania rwnie przez czytelnikw to z przyjemnoci stwierdzam, e sam fakt dostrzeenia w owym artykule przyczyn zego stanu po obu stronach dyskutantw, a nie tylko u przeciwnikw nostratyki, jest sam z siebie dobrym sygnaem. Faktycznie sytuacja wymaga przemylenia. Nie do przyjcia jest bowiem stwierdzenie, e po ktrejkolwiek ze stron s wycznie li uczeni, ktrzy nie doroli do zrozumienia argumentw przeciwnikw. Nie do przyjcia jest rwnie myl, e po jednej ze stron s sami zoliwi i uparci, ktrzy rozumiej, ale nie chc tego przyzna ani ustpi64. W takiej sytuacji zasadne s pytania: Co jest dobrego, a co zego w teorii nostratycznej? Moe co nam przeszkadza w kierunku jej ewolucji (czy nostratyka Illicza-Switycza zasuguje na lepsz ocen ni jej wspczesna forma?), a moe w jakich okolicznociach pozanaukowych (acz niekoniecznie w zbiorowym obraaniu si krytykw nostratyki, bo to argument infantylny), ale moe jednak w metodzie, tej rzeczywistej, nie deklarowanej? Czy mona ten stan rzeczy zmieni? Bo przecie ostatecznie mamy nie przeforsowa wasny pogld, tylko znale suszny. Chciabym by optymist i wierzy, e kiedy taka dyskusja si odbdzie i e obie strony wyjd z niej zwycisko, bo obie dostrzeg co, czego nie byo wida bez nostratyki, i co, co bez nostratyki byo wida lepiej. Literatura
BSI: Sudnik T. M. [= . .], Chelimskij E. A. [= . .] (red.), 1997, - 19881996, . EDAL: Starostin S., Dybo A., Mudrak O. (przy wsppracy I. Gruntova oraz V. Glumova), Etymological dictionary of the Altaic languages, t. 13, Leiden Boston 2003.

64 Przykadem dobrej woli s dwa artykuy Shieldsa Jr., ktry w pierwszym z nich (2001) pokazuje, e zwolennicy tzw. new image w indoeuropeistyce powinni odnosi si do nostratyki sceptycznie, poniewa rekonstrukcje kategorii morfosyntaktycznych w indoeuropeistyce i nostratyce wzajemnie si wykluczaj, a w drugim (2011) koryguje sam siebie, mwic, e chyba jednak pewne pogodzenie jest moliwe, if Nostraticists were to entertain the possibility that the morpho-syntax of ProtoNostratic may itself have been more deictically based than inflectionally-based. Czas pokae, czy propozycja ta zostanie podchwycona; byoby jednak rzecz nierozsdn cakiem j zignorowa.

268

MAReK StAcHOWSKI

OSN: Illicz-Switycz W. M. [= - . .], 19711984, (-, , , , , ), , t. 1: 1971, t. 2: 1976, t. 3: 1984. UA: Ubriatowa E. I. [= . .] (red.), 1985, -A. . . , . Anikin A. E., 2003, Einige Anmerkungen zu den urtschuktschisch-kamtschadalischen Rekonstrukten von O. A. Mudrak (mit Bezug auf russische Daten), Studia Etymologica Cracoviensia nr 8, s. 714. Anikin, A. E. [= . .], 2009, : . . , Studia Etymologica Cracoviensia nr 14, s. 926. Ascoli G. I., 1864a, Del nesso ario-semitico. Lettera al professore Adalberto Kuhn di Berlino, Il Politecnico nr 21, s. 190216. Ascoli G. I., 1864b, Del nesso ario-semitico. Lettera seconda al professore Francesco Bopp, Il Politecnico nr 22, s. 121151. Ascoli G. I., 1867, Studi ario-semitici, Memorie del Reale Istituto Lombardo nr 2/10, s. 136. Baczerowski J., 1972a, Die Suche nach den uralischen Laryngalen, Lingua Posnaniensis nr 15 (za 1971, wyd. 1972), s. 8196. Baczerowski J., 1972b, Versuch einer Anwendung der Laryngaltheorie auf das Uralische, Nyelvtudomnyi Kzlemnyek nr 74, s. 168182. Blaek V., 2006, Current progress in Altaic etymology, Linguistica Online, http://www.phil. muni.cz/linguistica/art/blazek/bla-004.pdf. Bomhard A. R., 1984, Toward Proto-Nostratic: A new approach to comparison of Proto-IndoEuropean and Proto-Afroasiatic, Amsterdam. Bomhard A. R., 1996, Indo-European and the Nostratic hypothesis, Charleston. Bomhard A. R., 2008, Reconstructing Proto-Nostratic: Comparative phonology, morphology, and vocabulary, t. 12, Leiden Boston. Campbell L., 1997, American Indian languages. The historical linguistics of native America, Oxford. Chelimskij zob. te Helimski. Chelimskij E. A. [= . .], 1984, , [w:] , . 5: , , s. 4148. Chelimskij E. A. [= . .], 1986, . . - , [w:] A. S. Mylnikow [= . . ] (red.), , , s. 229282. Chelimskij E. A. [= . .], 1989, - , [w:] W. P. Nieroznak [= . . ] (red.), , . Chelimskij E. A. [= . .], 1994, , [w:] W. M. Pakin [= . . ] (red.), -, 1: , , s. 298303. Chelimskij E. A. [= . .], 2000a, , . , . Chelimskij E. A. [= . .], 2000b, , [w:] Chelimskij 2000a: 378395 [take: http://helimski.com/2.173.PDF].

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

269

Collinder B., 1934, Indo-Uralisches Sprachgut, Uppsala. Collinder B., 1965, Hat das Uralische Verwandte? Eine sprachvergleichende Untersuchung, Uppsala. Collinder B., 1974, Indo-Uralisch oder gar Nostratisch? Vierzig Jahre auf rauhen Pfaden, [w:] M. Mayrhofer et al. (red.), Antiquitates Indogermanicae. Studien zur indogermanischen Altertumskunde und zur Sprach- und Kulturgeschichte der indogermanischen Vlker. [Gedenkschrift H. Gntert], Innsbruck, s. 363375. Collinge N. E., 1985, The laws of Indo-European, Amsterdam. Croft W. zob. Greenberg 2005. Diakonoff I. M., 1988, Afrasian languages, Moscow. Doerfer G., 1973, Lautgesetz und Zufall. Betrachtungen zum Omnicomparatismus, Innsbruck. Doerfer G., 1993, Nostratismus, Illi-Svity und die Folgen, Ural-Altaische Jahrbcher. Neue Folge nr 12, s. 1734. Dolgopolsky A. B., 1973, Boreisch Ursprache Urasiens?, Ideen des exakten Wissens. Wissenschaft und Technik in der Sowjetunion nr 73/1, s. 1930. Dolgopolsky A. B., 2008a, Nostratic dictionary [wersja prbna dostpna pod adresem: http://www.dspace.cam.ac.uk/handle/1810/196512]. Dogopolskij A. B. [= . .] zob. te Dolgopolsky A. B. Dogopolskij A. B. [= . .], 1964, , 1964, No 2, s. 5363. Donner O., 1901, Die uralaltaischen Sprachen, Finnisch-Ugrische Forschungen nr 1, s. 128140. Dybo A. V. [= . .], 1990, , [w:] , , s. 1315. Dybo A. V., 1995a, Die Namen des Zeigefingers in den Trk- und den altaischen Sprachen, [w:] B. Kellner-Heinkele, M. Stachowski (red.), Laut- und Wortgeschichte der Trksprachen, Wiesbaden, s. 1741. Dybo A. V., 1995b, Once more about the co-ordination of the Nostratic theory with the results of Turkic studies, nr 1, s. 280289. Dybo A. V. [= . .], 1996, . ( ), a. Dybo A. V. [= . .], 2007, . : , a. Dybo A. V. [= . .], Starostin G. S. [= . .], 2008, In defense of the comparative method, or the end of the Vovin controversy [w spisie treci dodany tytu ros.: - ( . )], [w:] G. S. Starostin [= . . ] (red.), nr 3, s. 119258. Dybo V. A. [= . .], 1981, : , a. Dybo V. A. [= . .], 1994a, , c , [w:] , a, s. 197219. Dybo V. A., 1994b, Accentuation processes in the languages of Teda-Kanuri group and problem of paradigmatic accent systems, St. Petersburg Journal of African Studies nr 2, s. 2950.

270

MAReK StAcHOWSKI

Dybo V. A. [= . .], 1995, - , nr 1, s. 236279. Garde P., 1976, [rec. z:] OSN 2, Bulletin de la Socit Linguistique de Paris nr 72/2, s. 8385. Georg S. / Vovin A., 2003, From mass comparison to mess comparison. Greenbergs IndoEuropean and its closest relatives, Diachronica nr 20/2, s. 331362. Greenberg J. H., 1987, Language in the Americas, Stanford. Greenberg J. H., 1998, The convergence of Eurasiatic and Nostratic, [w:] J. C. Salmons, B. D. Joseph (red.), Nostratic: Sifting the evidence, Amsterdam, s. 5160 [przedr.: Greenberg 2005b]. Greenberg J. H. (wyd. W. Croft), 2005a, Genetic linguistics essays on theory and method, Oxford. Greenberg J. H., 2005b, The convergence of Eurasiatic and Nostratic, [w:] Greenberg 2005a: 331340 [przedr. z: Greenberg 1998]. Grnbech V., 1902, Forstudier til tyrkisk lydhistorie, Kbenhavn [tum. ang.: J. R. Krueger, pt. Preliminary studies in Turkic historical phonology, Bloomington 1979]. Haln H., 1998, Biliktu Bakshi. The knowledgeable teacher. G. J. Ramstedts career as a scholar, Helsinki. Helimski E. zob. te Chelimskij E. A. Helimski E., 1987, A new approach to Nostratic comparison, Journal of the American Oriental Society nr 107/1, s. 97100. Helimski E., 2001, Early Indo-Uralic linguistic relationships: Real kinship and imagined contacts, [w:] C. Carpelan, A. Parpola, P. Koskikallio (red.), Early contacts between Uralic and Indo-European: Linguistic and archaeological considerations, Helsinki 2001, s. 187205 [take w: Helimski 2000: 489501; take: http://helimski.com/2.171.PDF]. Honti L. [= .], 1985, , [w:] UA, s. 159172. Illicz-Switycz W. M. [= - . .], 1963, , . Illicz-Switycz W. M. [= - . .], 1964, - , [w:] W. N. Toporow [= . . ] (red.), , , s. 312. Illicz-Switycz W. M. [= - . .], 1971, 1976, 1984 zob. OSN, t. 13. Iordan J. [tu: .], 1971, . , , , [tytu org. rum. Lingvistica romanic. Evoluie, curente, metode, Bucureti 1962]. Iwanow W. W. [= . .], 1985, - , [w:] UA, s. 147150. Jsalmi-Krger P., 2010, Zum Geleit, Finnisch-Ugrische Mitteilungen nr 32/33, s. Ixx. Janhunen J., 2001, On the paradigms of Uralic comparative studies, Finnisch-Ugrische Forschungen nr 56, s. 2941. Jankowsky K. R., 1972, The Neogrammarians. A re-evaluation of their place in the development of linguistic science, The Hague Paris. Joki A. J., 1973, Uralier und Indogermanen. Die lteren Berhrungen zwischen den uralischen und indogermanischen Sprachen, Helsinki. Kallio, P., 1997, Uralic substrate features in Germanic?, Journal de la Socit Finno-Ougrienne nr 87, s. 123130. Katz H., Koch Ch., 1987, (J)Ugra. Zur ursprnglichen Gestalt des Ugriernamens, UralAltaische Jahrbcher. Neue Folge nr 7, s. 99104.

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

271

Knppel M., 2001, Hasan Reit Tankut und der trkische Ursprung der Mayas, Materialia Turcica nr 22, s. 153172. Knppel M., 2006, Zur ungarischen Rezeption der sumerisch-turanischen Hypothese in der zweiten Hlfte des 20. Jahrhunderts, Zeitschrift fr Balkanologie nr 42, s. 93107. Knppel M., 2007, Zur jenissejisch-indianischen Urverwandtschaft, Ural-Altaische Jahrbcher. Neue Folge nr 21, s. 234249. Knppel M., 2008, Ainu und Altaisch eine Randbemerkung, Nachrichten der Gesellschaft fr Natur- und Vlkerkunde Ostasiens/Hamburg nr 183184, s. 181185. Knppel M., 2009, Erinnerungen an einen groen Sibiristen zum Tode von E. A. Helimski, Studia Etymologica Cracoviensia nr 14, s. 2730. Knppel M., 2010a, Fragen zu den von V. M. Illi-Svity nachgelassenen Materialien, Indogermanische Forschungen nr 115, s. 268274. Knppel M., 2010b, Hungaro-Sumero-Tibeto-Birmanisch?, Central Asiatic Journal nr 54/1, s. 7478. Knppel M., 2010c, Schriftenverzeichnis E. A. Helimski (fr den Zeitraum 19712009), Finnisch-Ugrische Mitteilungen nr 32/33, s. xILxI. Koerner K., 1983, Holger Pedersen a sketch of his life and work, [w:] Pedersen 1983, s. IxxxII. Koivulehto J., 2003, Frhe Kontakte zwischen Uralisch und Indogermanisch im nordwestindogermanischen Raum, [w:] A. Bammesberger, Th. Vennemann (red.), Languages in prehistoric Europe, Heidelberg, s. 279317. Kortlandt F., 1989, Eight Indo-Uralic verbs?, Mnchener Studien zur Sprachwissenschaft nr 50, s. 7985. Kortlandt F., 2002, The Indo-Uralic verb, [w:] R. Blokland, C. Hasselblatt (red.), FinnoUgrians and Indo-Europeans: Linguistic and literary contacts, Maastricht, s. 217227. Kortlandt F., 2010, Studies in Germanic, Indo-European and Indo-Uralic, Amsterdam. Krueger J. R., 1975, The Kalmyk-Mongolian vocabulary in Stralenbergs Geography of 1730, Stockholm. Kudzinowski C., 1983, Concerning the problem of Uralic affinity with Indo-European, Lingua Posnaniensis nr 26, s. 99104. Lamprecht A. / ejka M., 1975, Indoevropsk jazyky a nostratick teorie V. M. Illie-Svitye, Slova a Slovesnost nr 36, s. 6269. Laut J. P., 2000, Das Trkische als Ursprache? Sprachwissenschaftliche Theorien in der Zeit des erwachenden trkischen Nationalismus, Wiesbaden. Liberman A., 2008, An analytic dictionary of English etymology. An introduction, Minneapolis London. Lipiski E., 2001, Jzyki semickie rodziny afroazjatyckiej. Zarys oglny, Pozna. Lubotsky A., Starostin S., 2003, Turkic and Chinese loan words in Tocharian, [w:] B. L. M. Bauer, G.-J. Pinault (red.), Language in time and space [Festschrift W. Winter], Berlin New York, s. 257269. Manaster Ramer A., 1993, On Illich-Svitychs Nostratic theory (Review article on: IllichSvitych 1971, 1976, 1984), Studies in Language nr 17, s. 205249. [przekad ros. zob. Manaster Ramer 1995]. Manaster Ramer A. [tu: .], 1995, ( : - 1971, 1976, 1984), nr 1, s. 5198 [oryg. ang.: Manaster Ramer 1993]. Miller, R. A., 1971, Japanese and the other Altaic languages, Chicago London.

272

MAReK StAcHOWSKI

Miller R. A., 1988, The Sino-Tibetan hypothesis, The Bulletin of the Institute of History and Philology. Academia Sinica nr 59/2, s. 509540. Miller R. A., 1991, Anti-Altaists contra Altaists, Ural-Altaische Jahrbcher / Ural-Altaic Yearbook nr 63, s. 562. Miller R. A., 2003/2004, [rec. z:] EDAL, Ural-Altaische Jahrbcher. Neue Folge nr 18, s. 215225. Mller H., 1906, Semitisch und Indogermanisch, Teil 1: Konsonanten, Kopenhagen. Mller H., 1911, Vergleichendes indogermanisch-semitisches Wrterbuch, Kopenhagen. Mller H., 1917, Die semitisch-vorindogermanischen laryngalen Konsonanten, Kopenhagen. Mudrak O. A. [= . .], 1993, : , . Mudrak O. A. [= . .], 2000, - , . Nmeth M., 2005, Remarks on the etymology of Hung. hajd herdsman and Tkc. haydamak brigand, [w:] E. Siemieniec-Goa, M. Pomorska (red.), Turks and non-Turks [Festschrift S. Stachowski], Krakw, s. 297309. Nikolayev S. L., Starostin S. A., 1994, A North Caucasian etymological dictionary, Moscow. Nikoajewa I. A. [= . .], 1988a, - ( ), . Nikoajewa I. A. [= . .], 1988b, , - nr 24/2, s. 8189. Pedersen H., 1895, Albanische Texte mit Glossar, Leipzig. Pedersen H., 1903, Trkische Lautgesetze (in Gestalt einer Besprechung von Vilh. Grnbech, Forstudier til tyrkisk lydhistorie, Kbenhavn 1902), Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft nr 57, s. 535561. Pedersen H., 1905, Les pronoms dmonstratifs de ancien armnien. Avec un appendice sur les alternances vocaliques indo-europennes, Copenhagen. Pedersen H., 19071908, Die indogermanisch-semitische Hypothese und die indogermanische Lautlehre, Indogermanische Forschungen nr 22, s. 341365. Pedersen H., 19091913, Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen, t. 12, Gttingen. Pedersen H., 1916, Russisk grammatik, Kbenhavn. Pedersen H., 1921, Les formes sigmatiques du verbe latin et le problme du futur indo-europen, Copenhagen. Pedersen H., 1924, Sprogvidenskaben i det nittende rhundrede. Metoder og resultater, Kbenhavn. Pedersen H., 1931, Linguistic science in the nineteenth century, Cambridge, Mass. Pedersen H., 1933, Zur Frage nach der Urverwandtschaft des Indoeuropischen mit dem Ugrofinnischen, Mmoires de la Socit Finno-Ougrienne (Liber Semisaecularis Societatis Fenno-Ugricae) nr 67, s. 308325. Pedersen H., 1938, Hittitisch und die anderen indoeuropischen Sprachen, Kopenhagen. Pedersen H., 1941, Tocharisch vom Gesichtspunkt der indoeuropischen Sprachvergleichung, Kopenhagen. Pedersen H., 1962, The discovery of language: Linguistic science in the nineteenth century, Bloomington. Peiros I., Starostin S., 1996, A comparative vocabulary of five Sino-Tibetan languages, z. 16, Melbourne.

teORIA NOStRAtYcZNA I SZKOA MOSKIeWSKA

273

Pisani V., 1972, [rec.] OSN 1, Archivo Glottologica Italiano nr 57, s. 6972. Poppe N., 1965, Introduction to Altaic linguistics, Wiesbaden. Poppe N., 1971, Ein vergleichendes Wrterbuch der nostratischen Sprachen, Finnisch-Ugrische Forschungen nr 39, s. 365369. Rachewiltz I. de, Rybatzki V., 2010, Introduction to Altaic philology: Turkic, Mongolian, Manchu, Leiden Boston. Rsnen M., 1953, Die uralaltaische Urheimat im Lichte der Wortforschung und der Archologie, Ural-Altaische Jahrbcher nr 25, s. 1927. Rsnen M., 1955, Uralaltaische Wortforschungen, Studia Orientalia nr 18/3, s. 359. Rsnen M. [= .], 1968, - , nr 1, take: http://altaica.ru/Articles/rjasenen.pdf. Rdei K., 1986, Zu den indogermanisch-uralischen Sprachkontakten, Wien. Saarikivi J., 2004, Is there Palaeo-European substratum interference in western branches of Uralic?, Journal de la Socit Finno-Ougrienne nr 90, s. 187214. Shields K. Jr., 2001, Nostratic theory and new image morphology: A study in the compatibility of reconstructions, The Journal of Indo-European Studies nr 29, s. 367378. Shields K. Jr., 2011, The new image of Indo-European and the Nostratic hypothesis: A possible reconciliation of reconstructions, Studia Etymologica Cracoviensia nr 16, s. 129139 Skalika V., 1974, Slovnk nostratickch jazyk, Jazykovdn aktuality nr 11, s. 2224. Stachowski K., 2005, Wampir na rozdroach. Etymologia wyrazu upir ~ wampir w jzykach sowiaskich, Rocznik Slawistyczny nr 55, s. 7392. Stachowski K., 2008, Typologia przypadkw zoonych w wybranych jzykach syberyjskich, Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis nr 125, s. 151158. Stachowski M., 1993, Geschichte des jakutischen Vokalismus, Krakw. Stachowski M., 2001a, [rec. z:] Laut 2000, Folia Orientalia nr 37, s. 242245. Stachowski M., 2001b, Uralistik und Turkologie geschieden und doch verliebt, [w:] J. Pusztay (red.), Vade mecum! A huszontdik ra (A Berzsenyi Dniel Fiskola Uralisztikai Tanszknek [19912001] jubileumi konferencija [2001, prilis 2627.]), Szombathely, s. 209225. Stachowski M., 2002, A note on the Turkmen name for dragon/monster/snake, Folia Orientalia nr 38, s. 191192. Stachowski M., 2005, Turkologische Anmerkungen zum Altaischen Etymologischen Wrterbuch, Studia Etymologica Cracoviensia nr 10, s. 227246. Stachowski M., 2007, Die Etymologie von tt. imdi jetzt und ite voil vor gemeintrkischem Hintergrund, Studia Etymologica Cracoviensia nr 12, s. 171176. Stachowski M., 2008, Turkologia, uralistyka, syberystyka, czyli rzut oka na histori jzykoznawstwa porwnawczego, Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis nr 125, s. 167177. Stachowski S., 1998, Ein bulgar-trkisches Lehnwort in den slawischen Sprachen (varko Haarzopf ), [w:] J. P. Laut, M. lmez (red.), Bah gdisi [Festschrift K. Rhrborn], Freiburg stanbul, s. 379389. Starostin G. S. [= . .], 1995, , [w:] Starostin S. A. 1995a, s. 122175. Starostin G. S., 2008, From modern Khoisan languages to Proto-Khoisan: the value of intermediate reconstructions, [w:] G. S. Starostin [= . . ] (red.), nr 3, s. 337470. Starostin S. A. [= . .], 1984, , [w:] I. F. Vardu

274

MAReK StAcHOWSKI

[= . . ] (red.), , 4: , , s. 1938. Starostin S. A. [= . .], 1991, c , . Starostin S. A. [= . .] (red.), 1995a, . , . Starostin S. A. [= . .], 1995b, , [w:] Starostin S. A. 1995a, s. 176315. Starostin S. A. [= . .], 1995c, , nr 1, s. 1013. Starostin S. A. [= . .], 2003, ( . . ), nr 2003/8 [take: http://www.philology.ru/ linguistics1/starostin-03a.htm]. Starostin S. [A.], Diakonoff I. [M.], 1986, Hurro-Urartian as an Eastern Caucasian Language, Mnchen. Stipa G. J., 1990, Finnisch-ugrische Sprachforschung von der Renaissance bis zum Neupositivismus, Helsinki. Thomsen V., 1870, ber den Einfluss der germanischen Sprachen auf die finnisch-lappischen, Halle. Urban M., 2007, Defining the linguistic league/area: an invitation to discussion, Studia Linguistica Universitatis Iagellonicae Cracoviensis nr 124, s. 137159. Vennemann Th., 2003, Languages in prehistoric Europe north of the Alps, [w:] A. Bammesberger, Th. Vennemann (red.), Languages in prehistoric Europe, Heidelberg, s. 319332. Vovin A., 2005, The end of the Altaic controversy. In memory of Gerhard Doerfer, Central Asiatic Journal nr 49/1, s. 71132. Vovin A., 2009, Japanese, Korean and other non-Altaic languages, Central Asiatic Journal nr 53/1, s. 105147. Werner H., 2004, Zur jenissejisch-indianischen Urverwandtschaft, Wiesbaden. Widmer A., 2009, Erinnerung an Eugen Helimski, Studia Etymologica Cracoviensia nr 14, s. 3134. Wiklund K. B., 1906, Finnisch-Ugrisch und Indogermanisch, Le monde oriental nr 1, s. 4365.

the nostratic theory and the Moscow school summary

The Nostratic Theory, the main directions of its evolution and the Moscow School of Comparative Linguistics are critically presented in this study under the following headings: 1. Preliminaries; 2. Beginnings and Holger Pedersen; 3. Three binary hypotheses; 4. The Moscow School; 5. Reception in Europe; 6. Conclusion. The aim of the present author is not only to show the main lines of the evolution of Nostratics but also to formulate what he personally views as its most characteristic features now and in the past and to suggest what questions inevitably have to be answered if some kind of future cooperation of Moscow Nostraticists with non-Nostratic diachronic comparativists is to come into being and take root.