Agresja

Na zawsze razem
Biaostocczyzna i omyskie w polityce radzieckiej w czasie II wojny wiatowej (IX 1939 VIII 1944)

Daniel Bokowski

Na zawsze razem
Biaostocczyzna i omyskie w polityce radzieckiej w czasie II wojny wiatowej (IX 1939 VIII 1944)

Wydawnictwo Neriton Instytut Historii PAN

Warszawa 2005

Redakcja i korekta Barbara Janicka Indeksy zestawi Daniel Bokowski Opracowanie graficzne i projekt okadki Elbieta Malik

Copyright by Daniel Bokowski Copyright by Wydawnictwo Neriton Copyright by Instytut Historii PAN

ISBN 838972930X

Tytu dotowany przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji oraz Urzd do Spraw Kombatantw i Osb Represjonowanych

Wydawnictwo Neriton Wydanie I, Warszawa 2005 Rynek Starego Miasta 29/31, pok. 33 00272 Warszawa tel. (22) 8310261 (62) w. 26 neriton@ihpan.edu.pl, www.neriton.apnet.pl Objto 25 ark. wyd., nakad 500 egz.

Druk i oprawa Sowa Druk na yczenie www.sowadruk.pl, tel. 022 4318140

Do naszego domu tak wkroczy komunizm, e wdaro si kilku Rosjan i zabrali nam buty. [] To moe byy dobre czasy, ale dla kogo, kto nic nie mg straci i nic nie chcia kupi. (Anna Bikont, My z Jedwabnego, Relacja Herschela Bakera)

Wstp

Okupacja i wcielenie pnocno-wschodnich ziem Drugiej Rzeczypospolitej do ZSRR od lat jest tematem zainteresowa historykw z Polski i Biaorusi. W przypadku historiografii biaoruskiej punktem granicznym w omawianiu polityki wobec tych ziem jest data rozpoczcia wojny niemiecko-radzieckiej. Jednoczenie autorzy omawiajcy dziaalno polskiego i radzieckiego podziemia na okupowanych przez wojska niemieckie pnocno-wschodnich ziemiach Drugiej Rzeczypospolitej lub Zachodniej Biaorusi (w zalenoci od tego, ktra strona pisze prac) swoje wywody rozpoczynaj okoo 1943 r., uwaajc wczeniejsze wydarzenia za mniej istotne dla omawianego tematu. W efekcie nie mamy prac w sposb przegldowy omawiajcych polityk radzieck wobec caoci lub wybranych rejonw wschodnich ziem Drugiej Rzeczypospolitej w okresie wojny, od agresji i aneksji terytorium Polski we wrzeniu 1939 r. do ich ponownego opanowania przez Armi Czerwon w 1944 r. Jedyny wyjtek stanowi praca Michaa Gnatowskiego Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie (Biaystok 1994), ktra jednak sytuacj spoeczno-polityczn na Biaostocczynie w okresie 19391941 omawia w sposb do pobieny, co wynika zreszt z przyjtych przez autora zaoe konstrukcyjnych. Niniejsza ksika stanowi prb wypenienia tej luki i ukazania polityki radzieckiej wobec jednego z obwodw, ktre weszy w skad Biaoruskiej SRR jako kontinuum w caym okresie 19391944. O losach Biaostocczyzny i ziemi omyskiej w latach 19391941 pisano ju do duo. Prekursorem bada i niewtpliwie najbardziej aktywnym autorem prac jest Micha Gnatowski. Najwaniejsze to powicona oporowi spoecznemu i polskiemu podziemiu niepodlegociowemu Niepokorna Biaostocczyzna (Biaystok 2001), Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Biaorusi. Fakty, oceny, dokumenty (2001) oraz W radzieckich okowach (oma 1997), omawiajca polityk radzieck w regionie omyskim. Warto te wspomnie o ksice Ssiedzi w sowieckim raju. Rejon jedwabieski pod

Wstp

radzieck wadz 19391941 (oma 2002), bdcej prb pokazania sytuacji w rejonie, ktry sta si gony dziki pracy Jana Tomasza Grossa, Ssiedzi. Historia zagady ydowskiego miasteczka (Sejny 2000). M. Gnatowski od lat publikuje te na amach Studiw Podlaskich i Studiw omyskich setki dokumentw wydobytych z archiww w Moskwie, Misku, Grodnie i Brzeciu. Do prac przybliajcych nam skomplikowan sytuacj na wschodnich ziemiach Drugiej Rzeczypospoliej okupowanych przez ZSRR nale te: jedna z przeomowych ksiek o radzieckiej polityce okupacyjnej, oparta na wnikliwej kwerendzie archiww moskiewskich, autorstwa Albina Gowackiego Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941 (d 1997); znacznie wsza terytorialnie i problemowo ksika Wojciecha leszyskiego Okupacja sowiecka na Biaostocczynie 19391941. Propaganda i indoktrynacja (Biaystok 2001); ostatnia praca Tomasza Strzembosza Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrz X 1939 VI 1941 (Warszawa 2004), a take obszerna praca Krzysztofa Jasiewicza Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 19391941 (Warszawa 2001), w ktrej zamieszczono biogramy setek dziaaczy radzieckich wszystkich szczebli, dziaajcych w obwodowych, rejonowych i miejskich strukturach komitetw KP(b)B. Do literatury obowizkowej tego tematu zaliczy te naley prace Marka Wierzbickiego Polacy i Biaorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-biaoruskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck 19391941 (Warszawa 2000) oraz Polacy w zaborze sowieckim, stosunki polsko-ydowskie na ziemiach pnocno-wschodnich II RP pod okupacj sowieck (19391941) (Warszawa 2001), a take Marka Jana Chodakiewicza ydzi i Polacy 1918-1955. Wspistnienie Zagada Komunizm (Warszawa 2000). Nie mona te pomin kilku niezwykle interesujcych zbiorw studiw: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, pod red. Magorzaty Giejewskiej i Tomasza Strzembosza (Warszawa 1995); PolskaBiaoru 19181945, pod red. Wiesawa Balceraka (Warszawa 1994); Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, pod red. Michaa Gnatowskiego (Biaystok 2000); pierwszy tom Wok Jedwabnego, pod red. Pawa Machcewicza i Krzysztofa Persaka (Warszawa 2002); Tygiel narodw, pod red. Krzysztofa Jasiewicza (Warszawa 2002); Sowietyzacja i rusyfikacja pnocno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej (19391941), pod red. Michaa Gnatowskiego i Daniela Bokowskiego (Biaystok 2003) oraz Polska i jej wschodni ssiedzi w XX wieku. Studia i materiay, pod red. Hanny Konopki i Daniela Bokowskiego (Biaystok 2004). Prace badaczy biaoruskich w wikszoci skaone s obowizujc nadal oficjalnie na Biaorusi tez o marszu wyzwoleczym Armii Czerwonej

Wstp

i powrocie zajtych przez Drug Rzeczpospolit biaoruskich ziem do macierzy. S wprawdzie rodowiska akademickie i autorzy, ktrzy prbuj pisa na ten temat w sposb moliwie obiektywny i otwarty, jednak ich gos bardzo rzadko dociera do Polski1. Do najwaniejszych opracowa powstaych po 1989 r., dotyczcych losw Zachodniej Biaorusi w latach 19391941 mona zaliczy: E.A. Misarewicza Na oswobodiennoj ziemle. Politiczeskaja rabota w zapadnych obastiach Bieorussii (sientiabr 1939 iju 1941 gg.) (Minsk 1989), Nazausiody razam: Da 60-goddzia uzjadnannja Zachodniaj Biearusi z BSSR, red. M.P. Kasciuk i I.J. Pawuszenko (Minsk 1999); oraz zgodny z obowizujc doktryn zbir studiw pod red. M.W. Miasnikowicza z przedmow A. ukaszenki, wydany z okazji szedziesiciolecia zjednoczenia republiki, Jedinstwo Biearusi oswiaszczennoje istorijej i ustriemlennoje w buduszczeje (Misk 1999). Wiele z tych prac za gwn przyczyn przesunicia granicy ZSRR na zachd uwaa, powtarzajc to za historiografi radzieck, wzgldy natury strategicznej. Tymczasem z punktu widzenia wojskowego granica z 1941 r. w formie wynegocjowanej z Niemcami we wrzeniu 1939 r. bya wyjtkowo cika do obrony, zwaszcza na jej odcinku pnocnym. Tez t potwierdzaj ogromne straty zadane w pierwszych tygodniach dziaa wojennych Armii Czerwonej przez wojska niemieckie operujce z Prus Wschodnich (kocio biaostocki i kocio miski). Granica w tej formie bya przydatna tylko w momencie, kiedy planowano w niedalekiej przyszoci dziaania zaczepne, gdy operujce z terenu obwodu biaostockiego radzieckie zwizki taktyczne pozwalay atwo i szybko doprowadzi do podzielenia frontu na dwie czci. To, moim zdaniem, byo jednym z czynnikw, ktre zadecydoway o powstaniu obwodu biaostockiego w znanej nam formie. wiadczy o tym moe take liczba zgromadzonego tu przed wybuchem wojny na terenie obwodu wojska.
1 Najciekawsze i najbardziej otwarte badania prowadz historycy z Uniwersytetu Brzeskiego. Uczestnicz oni w wielu organizowanych przez Uniwersytet w Biaymstoku konferencjach, za ich badania s publikowane m.in. w Studiach Podlaskich oraz wydawanych materiaach pokonferencyjnych. O historiografii biaoruskiej powiconej tej problematyce przeczyta mona m.in. w artykuach Wasilija Kuszniera Wybrane problemy stosunkw biaorusko-polskich w latach 19201944 we wspczesnej historiografii biaoruskiej, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, pod red. M. Giejewskiej i T. Strzembosza, Warszawa 1995, s. 916; Aswjatlennje gistorii zachodniaj Biearusi 19211941 gadou u suczasnej biearuskaj gistaryjagrafii, w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, pod red. M. Gnatowskiego, Biaystok 2000, s. 97111; G. Wasiuka, 17 sietiabria 1939 goda w biearusskoj istoriczeskoj publicistikie (19891999), w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki, s. 113117, a take w publikowanej przez grodzieskiego historyka Edmunda Jarmusika Biaoruskiej historiografii z lat 19892004. Noty bibliograficzne, ktrej cz pierwsza ukazaa si w tomie XIII (2003), a cz druga w tomie XIV (2004) Studiw Podlaskich.

10

Wstp

Lata 19411944 s zdecydowanie mniej zbadane, za wikszo publikacji omawia jedynie militarne aspekty konfliktu pomidzy AK a napywajcymi na wschodnie ziemie Drugiej Rzeczypospolitej oddziaami partyzantki radzieckiej, majcymi przygotowa te tereny do powrotu wadzy radzieckiej. Najwaniejsza dla naszego tematu jest niewtpliwie cytowana ju wczeniej praca M. Gnatowskiego Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie oraz Zygmunta Boradyna Niemen rzeka niezgody. Polsko-sowiecka wojna partyzancka na Nowogrdczynie 19431944 (Warszawa 1999), ktra opisuje m.in. losy biaoruskich oddziaw partyzanckich skierowanych do obwodu biaostockiego, ktre z powodu braku rozpoznania terenu oraz silnego oporu pozostay poza obwodem a do lata 1944 r. Wiele nowego, jeli chodzi o rol i zakres dziaania NKWD, NKGB i GRU na wschodnich ziemiach Drugiej Rzeczypospolitej wnosi praca Piotra Koakowskiego NKWD i GRU na ziemiach polskich 19391945 (Warszawa 2002). O roli i zadaniach partyzantki radzieckiej pisz take: Tadeusz Gasztold, Armia Krajowa i ludno cywilna na Kresach Pnocno-Wschodnich w wietle sowieckich dokumentw w latach 19411944, Supskie Studia Historyczne 1993, nr 2; Kazimierz Krajewski i Tomasz abuszewski, Biaostocki Okrg AKAKO VII 1944VIII 1945 (Warszawa 1997); Jarosaw Wokonowski, Okrg Wileski Zwizku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 19391945 (Warszawa 1996) oraz Kazimierz Krajewski, Na Ziemi Nowogrdzkiej Nw Nowogrdzki Okrg Armii Krajowej (Warszawa 1997). Na Biaorusi najbardziej obiektywnie problematyk t omawiaj Siergiej A. Sitkiewicz, Stanisaw A. Silwanowicz, Witalij W. Barabasz i Natalia A. Rybak w pracy zbiorowej Polskoje podpolje na tierritorii zapadnych obastiej Biearusi 19391954 gg. (Grodno 2004). Duo nowego do bada nad losami ludnoci polskiej pozostaej na terytorium BSRR wnosi Aleksandr F. Wialiki w swej ksice Na razdaroy. Biearusy i Palaki u czas pierasialennja (19441946 gg.) (Minsk 2005), cho w wielu miejscach reprezentuje on oficjalny punkt widzenia obecnych wadz. Warto te wspomnie o pracy W.I. Jermoowicza i S.W. umara Ogniom i mieczom. Chronika polskogo nacionalisticzeskogo podpola w Biearusii (19391952 gg.) (Minsk 1994), Jaugiena Siamaszki, Armija Krajowa na Biearusi (Minsk 1994), a take Wsienarodnoje Partizanskoje Dwienije w Biearussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny (Minsk 1967). Piszc t prac wiadomie ograniczyem si do Biaostocczyzny i ziemi omyskiej, ktre wchodziy w skad utworzonego przez wadze biaoruskie obwodu biaostockiego. Tereny te ze wzgldu na zdecydowan przewag zamieszkujcej je ludnoci polskiej oraz blisko granicy niemiecko-radzieckiej zajmoway w polityce wadz biaoruskich miejsce szczeglne. To one miay by wizytwk pastwa radzieckiego, pilnie obserwowan

Wstp

11

przez nowego ssiada Trzeci Rzesz, co porednio przekadao si na potrzeb stworzenia na tych ziemiach wraenia wysokiego poziomu ycia, panujcego jakoby na caym terytorium ZSRR. W porwnaniu z innymi obwodami (take we wschodniej Biaorusi) Biaostocczyzna bya nieco lepiej traktowana ekonomicznie, cho sowo uprzywilejowana wydaje si okreleniem zbyt mocnym. W obwodzie biaostockim najwyraniej te wida antypolsk polityk wadz oraz opr, jaki to postpowanie budzio w spoeczestwie. Biaostocczyzna te najsilniej spord nowych obwodw dowiadczya masowych represji NKWD i NKGB. Sukcesy i poraki wadzy byy uwanie obserwowane nie tylko w Misku, ale i w Moskwie. Najwysze czynniki partyjne i pastwowe ZSRR przynajmniej kilka razy, za pomoc specjalnych uchwa, wpyway na sytuacj Biaostocczyzny, m.in. zrwnujc Biaystok (i Lww) w poziomie zaopatrzenia w towary spoywcze i przemysowe z Moskw i Leningradem. Na przykadzie obwodu biaostockiego wida te najlepiej, jak radzieckie plany i propaganda zderzay si z rzeczywistoci i jakie znaczenie dla ich realizacji mia fatalny dobr kadr wysyanych tu do pracy. Biaostocczyzna jest take ciekawym przykadem polityki Kremla w okresie wojny niemiecko-radzieckiej. Jest bowiem papierkiem lakmusowym wiadczcym o chci Stalina do ustpstw wobec strony polskiej przy rozmowach o nowej granicy zachodniej ZSRR. Jest te usprawiedliwieniem podsuwanym przez Stalina Wielkiej Brytanii i Stanom Zjednoczonym, by atwiej im byo mwi Polakom, e przecie Kreml ustpuje, e nie bierze wszystkiego, co zagarn po 17 wrzenia 1939 r. Obserwujc dziaania Kremla oraz postaw Miska, wanie na przykadzie Biaostocczyzny wida doskonale, e propozycja oddania tych ziem Polsce sprawia dziaaczom biaoruskim duy zawd. Wida te dwutorowo dziaa Kremla, ktry z jednej strony mwi o moliwoci korekty linii granicznej, z drugiej praktycznie do lata 1944 r. organizuje struktury partyjne, ktre maj przej kontrol nad tymi ziemiami, co w lipcu 1944 r. doprowadzi do paradoksalnej sytuacji, kiedy w Biaymstoku przez kilka dni dziaa bd jednoczenie biaoruskie i polskie wadze cywilne (Obwodowy Komitet Wykonawczy KP(b)B, wadze cywilne podlege Delegatowi Rzdu oraz wojewoda z nadania PKWN). Do poowy wrzenia po obu stronach istnie bd tosame jednostki terytorialne obwd biaostocki i wojewdztwo biaostockie. Jedn z zasadniczych przyczyn, ktre wpyny na decyzj Stalina o oddaniu znacznej czci obwodu stronie polskiej byy niewtpliwie nieustanne problemy wadz lokalnych, prbujcych upora si z regionem w latach 19391941. Jeszcze w maju 1941 r. ginli tu fukcjonariusze radzieccy, o czym szef NKWD awrientij P. Beria informowa w szczegowych raportach Stalina. Nie lepiej byo rwnie z dotarciem do Biaegostoku w latach

12

Wstp

19431944 i ponownym opanowaniem tego terenu. Grupy specjalne NKGB przebiy si na miejsce, lecz przesyane przez nie informacje o polskim podziemiu i nastrojach wrd ludnoci cywilnej jasno wskazyway, e ponowne wcielenie zachodnich rejonw obwodu biaostockiego nie bdzie atwe. Pozbywajc si kopotu, Stalin zdecydowanie wzmacnia pozycj dziaaczy PKWN i jeszcze silniej wiza ich ze sob. Dodatkowo stawa si mem stanu, ktry wbrew woli ludnoci, wyraonej przecie w trakcie wyborw do Zgromadzenia Narodowego Zachodniej Biaorusi oraz wbrew stanowisku wadz biaoruskich skonny by do kompromisu i oddania czci biaoruskich ziem Polsce, aby j wzmocni. O Biaorusinach i ich oczekiwaniach nie myla, poniewa oczywisty dla niego by fakt, e jego decyzje nie podlegaj dyskusji. Decyzja o przekazaniu Polsce tych ziem do dzi budzi wrd biaoruskich historykw due kontrowersje. M. Woacicz twierdzi wrcz, e Stalin na Krymie wykaza istot bolszewickiej antybiaoruskiej polityki realizowanej przez cay czas bolszewickiego panowania. Cho radziecki lider stwierdzi, e linia Curzona na odcinku biaoruskim jest nieprawidowa, gdy Biaostocczyzna naley do biaoruskiego terytorium etnograficznego, to nie zwaajc na nic odda j Polsce, odchodzc tym samym od koncepcji i stanowiska Lenina2. Dalej idzie biaoruski historyk Wodzimierz Snopkowski piszc: Opracowanie, podpisanie i ratyfikacja ukadu o granicy radziecko-polskiej odbyy si bez udziau penomocnych przedstawicieli BSRR. Ukad nie by rwnie konsultowany w najwyszych organach wadzy pastwowej BSRR, USRR i Lit.SRR, a ktrych narodowo-pastwowych interesw dotyczy. Radziecki system pastwowy nie przewidywa potrzeby prawno-politycznego mechanizmu uzgodnienia i koordynacji pomidzy centrum a republikami spraw granic republik lub zwizku. Ukad naruszy postanowienia Konstytucji ZSRR i Konstytucji BSRR, gdy wymaga zgody republiki zwizkowej na zmian jej granic. Oznacza to, e ukad z 16 sierpnia 1945 r. jest niezgodny nie tylko z midzynarodowym prawem, ale rwnie i pastwowym ZSRR3. Takie samo stanowisko zajmuje w wydanej w 2005 r. pracy Anatol F. Wialiki, uwaajc pozostawienie po stronie polskiej czci obwodu biaostockiego za sprzeczne z interesami Biaorusi4. Naley w tym miejscu zauway, e tezy Snopkowskiego s pozbawione
M. Woacicz, Linija Kerzana na fonie padzieja terytaryjalnych zmiena u Uschodniaj Europie, Spadczyna 1993, nr 6, s. 28. Cyt. za: W. Snopkowski, Midzynarodowe aspekty wytyczania granicy polsko-radzieckiej na odcinku biaoruskim w latach 19431945, w: PolskaBiaoru 19181945, red. W. Balcerak, Warszawa 1994, s. 174. 3 W. Snopkowski, op. cit., s. 175. 4 A.F. Wialiki, Na razdaroy. Biearusy i Palaki u czas pierasialennja (19441946 gg.), Minsk 2005, s. 1442.
2

Wstp

13

sensu, gdy uprawnienia wadz republikaskich dotyczyy wycznie granic wewntrznych, natomiast granice zewntrzne, a tak bya granica polsko-radziecka, podlegay wycznie kompetencjom rzdu centralnego. Rwnie naiwne s tezy o liczeniu si Kremla z wasnym prawem i konstytucj. Kolejn przyczyn, dla ktrej wiadomie zawziem badania do jednego obwodu by materia archiwalny, z ktrego dane mi byo skorzysta. Obwd biaostocki jako jedyny posiada niemal kompletn baz rdow do okresu 19391941, zgromadzon w Archiwum Pastwowym Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego oraz Archiwum Obwodowym w Grodnie. Znajduj si tam materiay Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B oraz komitetw rejonowych i miejskich, a nawet komitetw dzielnicowych. Materiay te doskonale uzupeniaj rda zgromadzone w Narodowym Archiwum Republiki Biaoru w Misku, gdzie Biaostocczynie z racji jej wyjtkowej specyfiki powicano najwicej miejsca w czasie obrad Biura KC KP(b)B. Protokoy i stenogramy posiedze Biura KC za lata 19391944 s najpeniejszym zespoem ukazujcym nam, w jaki sposb wadze w Misku widziay i jak staray si rozwizywa coraz bardziej komplikujc si sytuacj na terenie obwodu. Niestety, nie udao mi si jak dotd uzyska zgody na kwerend w Archiwum Prezydenckim w Moskwie. Dokumentacja zgromadzona w Pastwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej w zespole RKL ZSRR oraz Rosyjskim Centralnym Archiwum Historii Spoeczno-Politycznej (dawniej Rosyjskim Centrum Chronienia i Wykorzystywania Dokumentw z Historii Najnowszej) w zespole KC WKP(b) nie pozwala odpowiedzie w sposb jednoznaczny na pytanie: jakie kwestie dotyczce Biaostocczyzny byy analizowane na szczeblu centralnym i kto opracowywa plany ewentualnych dziaa. Wikszo zgromadzonych tam dokumentw dotyczcych Zachodniej Biaorusi, w tym obwodu biaostockiego, stanowi pierwsze kopie dokumentw wytwarzanych w Biaymstoku lub Misku. Take postanowienia i uchway RKL ZSRR i KC WKP(b) znajduj si w kopiach i odpisach w zespoach w Grodnie i Misku. Celem mojej pracy jest odpowied na dwa zasadnicze pytania w jakim stopniu wadzy radzieckiej udao si zrealizowa swoje plany z jesieni 1939 r. oraz jak rol odgrywaa Biaostocczyzna w planach Kremla, a take Miska do momentu przekazania jej stronie polskiej latem 1944 r. Czy, i w jakim terminie Kreml planowa wykorzysta przyszy obwd biaostocki jako cz skadow hipotetycznej, pojawiajcej si przez chwil w dokumentach, Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz dlaczego i kiedy zadecydowano, e Biaystok odegra, na czas wyborw do Zgromadzenia Narodowego, rol stolicy Zachodniej Biaorusi, w ktrej to roli wadze komunistyczne w Misku chciay by moe widzie Wilno? Dlaczego

14

Wstp

polityka radziecka pomimo ogromnych si i rodkw odnotowaa w latach 19391941 tak wiele niepowodze? Dlaczego nie zdoano przecign na swoj stron wikszoci Biaorusinw i ydw? Czy i w jakim stopniu wpyw na to miao dziaanie wedug sprawdzonych wzorcw radzieckich, ktre kompletnie nie pasoway do sytuacji panujcej na tych terenach? Czy zarzucenie w pierwszym okresie okupacji (do jesieni 1940 r.) kwestii polskiej w nadziei na wyniszczajc wojn pomidzy Niemcami a Francj i Wielk Brytani byo jedn z przyczyn niepowodzenia pniejszej polityki pozyskania Polakw i wcznia do budowy nowej, socjalistycznej ojczyzny? Chc te ustali, kiedy Kreml postanowi, e naley powici Biaostocczyzn i ziemi omysk i czy uczyni to, by atwiej zagarn pnocn cz Prus Wschodnich? Czy, mimo obietnic zoonych w Teheranie, zakada pozostawienie Biaegostoku i okolic w ZSRR? Dlaczego nasilono tworzenie i rozbudow oddziaw partyzanckich majcych opanowa obwd biaostocki, cho na Kremlu pojawiy si plany przekazania tych ziem Polsce? Czy realne byy nadzieje biaoruskich dziaaczy partyjnych, e zdoaj wpyn w jaki sposb na decyzj Stalina? Praca ma ukad chronologiczno-tematyczny i skada si dwch zasadniczych czci. W czci pierwszej omwiona zostaa polityka radziecka na terenie obwodu biaostockiego w latach 19391941, ze szczeglnym uwzgldnieniem polityki kadrowej, narodowociowowej (z uwzgldnieniem szkolnictwa) oraz gospodarczej (rolnictwo, przemys, handel). Staram si take odpowiedzie na postawione wyej pytania o rol Biaegostoku w planach Kremla w pierwszych tygodniach wojny. wiadomie, z racji duej liczby publikacji oraz prowadzonych na ten temat obszernych bada, zrezygnowaem z omawiania dziaa radzieckich, wymierzonych w Koci katolicki oraz Cerkiew prawosawn, a take z oceniania znaczenia antykomunistycznego podziemia oraz radzieckich represji wobec tych ziem. Pozwoliem sobie jedynie omwi powstanie i rozwj radzieckiego sdownictwa powszechnego oraz oszacowa, ile osb w wyniku represji radzieckich zostao zmuszonych do opuszczenia obwodu. Zrezygnowaem take z omawiania radzieckiej dziaalnoci indoktrynacyjnej, gdy temat ten by ju przedmiotem bada. Cz pierwsza pracy koczy si prb oceny dziaa wadzy radzieckiej w latach 19391941. W czci drugiej omawiam polityk radzieck, a zwaszcza polityk wadz biaoruskich dziaajcych wwczas w Moskwie, wobec wschodnich ziem Drugiej Rzeczypospoliej znajdujcych si pod okupacj niemieck, ktre przez cay okres wojny s uznawane za nierozerwaln cz imperium radzieckiego. Opisuj miesic po miesicu, jak powstaway i krystalizoway si radzieckie plany powrotu do obwodu, jak dziaania te wspgray z polityk Kremla prowadzon wobec Ambasady RP w ZSRR oraz rzdu RP

Wstp

15

na uchodstwie. Staram si pokaza w sposb moliwie wyczerpujcy wszelkie palny radzieckie wobec tych ziem, ich realizacj i efekty tych posuni. Ukazuj take znacznie partyzantki radzieckiej w opanowywaniu, a przynajmniej prbie opanowania zachodnich obwodw BSRR. Szczegowo staram si te przedstawi wszelkie moliwe plany Kremla odnoszce si do przyszoci obwodu biaostockiego, ktry od spotkania Wielkiej Trjki w Teheranie sta si wanym elementem przetargowym. Pod koniec tej czci opisuj skomplikowan sytuacj Biaostocczyzny w przeddzie wyzwolenia oraz w pierwszych tygodniach i miesicach po zainstalowaniu si na tych terenach cywilnych wadz biaoruskich i polskich. Na koniec chciabym serdecznie podzikowa Profesorowi Michaowi Gnatowskiemu, ktry pomg mi przetrze cieki w archiwach na terenie Biaorusi, Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej za przyznanie mi stypendium, ktre umoliwio przeprowadzenie kwerend archiwalnych w Grodnie i Misku, a take koleankom i kolegom z Zakadu Dziejw Europy XIX i XX wieku Instytutu Historii PAN, ktrzy wspomagali mnie krytycznymi uwagami i radami. Dzikuj te mojej rodzinie za cierpliwo.

16

Wstp

Wstp

17

Cz I Za pierwszego Sowieta 19391941

Rozdzia I Agresja

23 sierpnia 1939 r. minister spraw zagranicznych Trzeciej Rzeszy Joachim von Ribbentrop oraz ludowy komisarz spraw zagranicznych ZSRR Wiaczesaw Mootow podpisali w Moskwie pakt o nieagresji, do ktrego zosta doczony tajny protok dodatkowy wyznaczajcy niemieck i radzieck stref wpyww w Europie rodkowo-Wschodniej. Dla omawianego przez nas tematu najwaniejszy by punkt drugi protokou, stanowicy, e: W wypadku terytorialno-politycznych przeksztace na obszarach nalecych do pastwa polskiego podzia sfer interesw midzy Niemcami a ZSRR przebiega bdzie mniej wicej wzdu linii rzek Narew, Wisa i San. Kwestia, czy w interesie obu stron jest utrzymywanie pastwa polskiego oraz jak przebiega bd granice tego pastwa, moe zosta definitywnie wyjaniona dopiero w miar dalszego rozwoju politycznych wydarze. W kadym wypadku oba rzdy rozwi ten problem w drodze przyjacielskiego porozumienia1. Widzc, jak Mootow skada swj podpis na pakcie o nieagresji oraz tajnym protokole, Jzef Stalin mg si czu usatysfakcjonowany. Z jednej strony oddalaa si (przynajmniej na jaki czas) groba skierowania caego impetu niemieckiego na wschd, rosa za, tak przez niego dugo oczekiwana i podana nadzieja na dugotrway, krwawy konflikt pomidzy krajami zachodnimi, ktry mia przynie ZSRR upragnion przewag i da szans na zmian sytuacji geopolitycznej w Europie, z drugiej za praktycznie za bezcen dostawa prawo do ponad poowy Polski oraz woln rk w kwestii tego, czym owa poowa stanie si w przyszoci kolejn radzieck
Agresja sowiecka na Polsk w wietle dokumentw 17 wrzenia 1939, t. 1: Geneza i skutki agresji, wybr i oprac. C. Grzelak, S. Jaczyski, E. Kozowski, Warszawa 1991, dok. 41, s. 88. W cytowanym dokumencie bdnie przetumaczono fragment dotyczcy przebiegu granicy strefy wpyww jako lini rzek Pisa, Narew, Wisa i San. Doprecyzowanie linii rzek nastpio dopiero 28 sierpnia 1939 r. we wsplnie podpisanym przez W. Mootowa i F. von Schulenburga owiadczeniu.
1

20

Rozdzia I

republik, czy te czci skadow Biaoruskiej i Ukraiskiej SRR. Speniay si jego sowa wygoszone na posiedzeniu Biura Politycznego KC WKP(b) 19 sierpnia 1939 r.: Jeli zawrzemy traktat sojuszniczy z Francj i Wielk Brytani, Niemcy poczuj si zmuszone cofn przed Polsk i znale jakie modus vivendi z mocarstwami zachodnimi. W ten sposb wojny bdzie mona unikn []. Z drugiej strony, jeli zaakceptujemy propozycj Niemiec [] aby zawrze z nimi pakt o nieagresji Niemcy z ca pewnoci zaatakuj Polsk, a interwencja Anglii i Francji w tej wojnie stanie si nieunikniona. W tych okolicznociach bdziemy mie szczeglne szanse pozostania poza konfliktem i w sposb korzystny bdziemy mogli oczekiwa naszej kolei. Tego wanie wymaga nasz interes. W naszym interesie jest, aby wojna wybucha pomidzy Rzesz a blokiem angielsko-francuskim. Dla nas zasadnicze znaczenie ma to, aby wojna trwaa moliwie najduej, aby obie strony si wyczerpay2. Sprawa przyszego rozbioru Polski bya dla Stalina rzecz oczywist, nie ukrywa tego ani on, ani ludzie z jego otoczenia. Jak ocenia Aleksander Bergman: Po konferencji w Monachium Stalin i jego wsppracownicy doszli, jak si zdaje, do wniosku, e nie ma szans na stworzenie solidnego systemu zbiorowego bezpieczestwa i e najpewniej odwrc grob niemieck dla ZSSR dochodzc do jakiego porozumienia i obiecujc mu poparcie czy to przeciw Polsce, czy przeciw W. Brytanii. [] W kilka dni po Monachium, 4 padziernika 1938 roku, wiceminister spraw zagranicznych Potiomkin powiedzia ambasadorowi francuskiemu w Moskwie Coulondre: Nie widz dla nas innego wyjcia, anieli czwarty rozbir Polski3. Jeli wyznania te byy szczere (a trudno posdza Potiomkina o celow dezinformacj), to ZSRR powinien przygotowywa jakiekolwiek plany na wypadek zaistnienia na interesujcych go terenach wydarze, ktre mogyby sprawi, e rozbir w staby si moliwy. Tym bardziej, e przynajmniej od wiosny 1939 r. byo coraz bardziej oczywiste, e Hitler dy do konfrontacji z Polsk. Wydaje si mao prawdopodobne, e zapocztkowana marcowym przemwieniem Stalina zmiana w kwestii niemieckiej nie zawieraa w dalekosinych planach ewentualnej moliwoci ponownego
2 Cyt. za: A. Kastory, Zowrogie ssiedztwo. Rosyjska polityka wobec europejskich pastw ociennych w latach 19391940, Krakw 1998, s. 23; rdo: J. Beck, Dernier raport. Politique polonaise 19261939, Neuchtel 1951, dok. 21, s. 322. 3 A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o wsppracy niemiecko-sowieckiej 1939-1941, Londyn 1983, s. 12. Zob. te R. Coulondre, De Stalin Hitler. Souvenirs de deux ambassades 19361939, Paris 1950, s. 165167 oraz M.K. Kamiski, Polityka zagraniczna Zwizku Sowieckiego w przededniu wojny z Niemcami (19381941), w: Droga ku wojnie. Polityka Europejska i amerykaska w przededniu II wojny wiatowej. Materiay z sesji naukowej Bydgoszcz, 78 maj 1998, pod red. T. Kisielewskiego, Bydgoszcz 1999, s. 3839.

Agresja

21

rozwizania kwestii polskiej4. Jacek lusarczyk uwaa, e przemwienie Stalina zawierajce wytyczne dla sowieckiej polityki zagranicznej i przedstawiajce sytuacj midzynarodow jako agresywn polityk pastw faszystowskich, jak i polityk pobaania agresji stosowan przez mocarstwa buruazyjno-demokratyczne byo raczej przejawem niepewnoci Kremla, po ktrej stronie konfliktu si opowiedzie5. Skoro nowa wojna imperialistyczna staa si faktem naleao zastanowi si, jak wycign z tego najwiksze korzyci. Dlatego w kadym posuniciu Kremla dotyczcym opowiedzenia si po jednej ze stron konfliktu kwestia polska bya obecna. Czy chodzio tu o zezwolenie przez wadze Drugiej Rzeczypospolitej na wkroczenie na wschodnie tereny kraju w celu zwizania wojsk niemieckich, czy te bya to licytacja, ile dostanie ZSRR za swoje tak dla ataku na Polsk, cele radzieckie byy w miar przejrzyste. Chodzio o przesunicie granicy imperium jak najdalej na zachd. Wtpliwe byoby oczekiwanie, e ZSRR po zwyciskim zakoczeniu dziaa wojennych u boku pastw zachodnich (zakadajc, e w 1939 lub 1940 r. wystpiby wraz z Wielk Brytani i Francj przeciwko Niemcom) opuciby wschodnie ziemie Drugiej RP. I wcale nie jest powiedziane, e model faktw dokonanych (wkroczenie w celu ochrony ludnoci przed Niemcami, spontaniczna rado, powszechne gosowanie, nieodparta ch pozostania mniejszoci biaoruskiej i ukraiskiej pod opiekuczymi skrzydami ZSRR) nie byby wwczas identyczny z tym, ktrego wiadkiem bylimy jesieni 1939 r. Przecie uzasadnienie wkroczenia ZSRR do Polski 17 wrzenia 1939 r. opierao si m.in. na potrzebie ochrony ludnoci przed dziaaniami wojennymi. Nie naley te zakada, e inna byaby reakcja pastw zachodnich na ewentualne okrojenie Polski do linii Curzona. W kwietniu 1939 r., kiedy nikt nie liczy si z moliwoci zawarcia porozumie niemiecko-radzieckich, sztaby francuski i angielski ustaliy, e los Polski bdzie zalea nie od wynikw pocztkowych zmaga, lecz od ostatecznego rezultatu wojny6. Kiedy w sierpniu 1939 r. w czasie pertraktacji w Moskwie francuscy sojusznicy bez ogldania si na nasze stanowisko, dla wyszej racji stanu, zgadzali si na wkroczenie na nasze terytorium Armii Czerwonej7 poniekd zgadzali si te na wszystkie wynikajce z tego
4 Nie chodzi mi o plany dziaa operacyjnych przygotowywanych przez sztabowcw Armii Czerwonej, ale choby o zarys planw, co do ewentualnych zamiarw wobec ziem polskich, ktre znajd si w radzieckiej strefie wpyww. 5 J. lusarczyk, Stosunki polsko-sowieckie w latach 19391945, Toru 2001, s. 33. 6 Cyt. za: J. lusarczyk, op. cit., s. 35. 7 Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich (dalej DiM), t. VII: Stycze 1939grudzie 1943, Warszawa 1973, dok. 102, s. 189194, Notatka o rozmowie przewodniczcego misji wojskowej ZSRR marszaka Zwizku Radzieckiego K. Woroszyowa

22

Rozdzia I

konsekwencje. Potwierdzeniem tej tezy s decyzje podjte przez aliantw 12 wrzenia w Abbeville na posiedzeniu Najwyszej Rady Wojennej, w ktrej wzili udzia premierzy Wielkiej Brytanii Arthur Neville Chamberlaine i Francji douard Daladiere o nieudzielaniu Polsce pomocy militarnej oraz wstrzymaniu ograniczonych dziaa wojennych na froncie zachodnim8. Nie moe wic dziwi reakcja rzdw Francji i Wielkiej Brytanii, ktre nie potpiy jednoznacznie agresji sowieckiej. 1 padziernika 1939 r. Winston Churchill stwierdzi w przemwieniu radiowym: To, e armie rosyjskie musiay stan na tej linii byo jasne i niezbdne ze wzgldu na niebezpieczestwo groce Rosji ze strony nazistowskich Niemiec. W kadym razie linia jest tam i zosta utworzony front wschodni, ktrego nazistowskie Niemcy nie omiel si napa9. Tego samego dnia ekspert z Foreign Office Ivone A. Kirkpatrick sugerowa, aby zaakceptowa lini Curzona jako podstaw przyszej granicy polsko-radzieckiej10. Wida wyranie, e los Polski mia si rozstrzygn dopiero po zakoczeniu wojny, za ta na dobre si jeszcze nie rozpalia. Poza tym Kreml czyni dokadnie to samo, co by uczyni, gdyby walczy po drugiej stronie. Nie do koca mog si zgodzi z twierdzeniem Aleksandra Bergmana, e negocjacje brytyjsko-francusko-sowieckie od pocztku skazane byy na niepowodzenie, bez wzgldu na jak wysokim szczeblu byyby prowadzone, gdy Francja i Wielka Brytania nie mogy zaproponowa ZSRR tego, co mogy zaoferowa Niemcy: aneksji poowy terytorium Polski, pastw batyckich i Besarabii11. Naley raczej podkreli, e pastwa zachodnie nie mogy zagwarantowa ZSRR zdecydowanego
z przewodniczcym francuskiej misji wojskowej G. Doumenkiem na temat rokowa radziecko-francuskich, 22 sierpnia 1939 r. 8 Powtrzono tam take ustalenia z kwietnia 1939 r., e los Polski bdzie zalee od kocowego wyniku wojny zob. E. Duraczyski, Polska w polityce Moskwy latem 1939 roku, w: 17 wrzenia 1939. Materiay z oglnopolskiej konferencji historykw, Krakw 2526 padziernika 1993, pod red. H. Batowskiego, Krakw 1994, s. 48. Oznaczao to w praktyce pogodzenie si z moliwoci rozbioru Drugiej RP pomidzy Trzeci Rzesz a ZSRR, gdy przywdcy Wielkiej Brytanii i Francji wiedzieli o tajnym protokole dodatkowym do paktu o nieagresji z 23 sierpnia. Jako pierwszy, ju nastpnego dnia, informacje o nim otrzyma Departament Stanu USA od ambasadora USA w Moskwie Laurencea Adolpha Steinhardta, ktrego zawiadomi osobisty sekretarz ambasadora niemieckiego Friedricha Wernera von Schulenburga Hans Hewarth von Bihenfeld zob. J. lusarczyk, op. cit., s. 62. Moliwe, e Stalin wiedzia o ustaleniach z Abbeville i skrupulatnie wykorzysta te wiadomoci do wydania decyzji o ostatecznym terminie agresji. 9 J. lusarczyk, op. cit., s. 8182. Zob. te Sprawa polska w czasie drugiej wojny wiatowej na arenie midzynarodowej. Zbir dokumentw pod red. T. Cielaka, Warszawa 1965, dok. 62, s. 103104. 10 M. Kornat, Polska 1939 roku wobec paktu RibbentropMootow. Problem zblienia niemiecko-sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002, s. 479. 11 A. Bregman, op. cit., s. 3334.

Agresja

23

zaangaowania si w wojn z Niemcami. Kreml za by wiadomy gry obu mocarstw zmierzajcych skierowa agresj niemieck wanie na wschd oraz tego, e w takiej sytuacji ich pomoc bdzie raczej symboliczna12. Niemcy nie tylko daway p Polski, ale na dodatek niejako gwarantoway, e do konfliktu z Francj i Wielk Brytani dojdzie po lub w trakcie rozprawiania si z Polsk13. A o to przecie chodzio Stalinowi od samego pocztku. Z du doz prawdopodobiestwa moemy take przyj, e liczy na to, i kiedy wczy si ostatecznie do wojny z Niemcami po stronie mocarstw zachodnich, te i tak zaakceptuj jego stan posiadania na wschodzie za szans wygrania wojny. Jeli natomiast obie strony konfliktu wykrwawi si, jego upem padnie nie p, a caa Polska. Agresja niemiecka w czerwcu 1941 r. paradoksalnie polepszya jego sytuacj, gdy jako ofiara, ktra przyja na siebie cay niemiecki impet, zosta rozgrzeszony z dotychczasowych dziaa, za wczesne granice radzieckiego imperium uznano za bezdyskusyjne. Co do kwestii pastw batyckich, to nie wydaje mi si, by stanowisko zachodnich aliantw mogo by inne14. Kreml nalega przecie, aby gwarancjami pomocy na wypadek agresji niemieckiej obj otw, Estoni i Finlandi, za 28 marca 1939 r., tu po aneksji Kajpedy przez Trzeci Rzesz, wbrew stanowisku otwy i Estonii poinformowa te kraje o chci udzielenia im pomocy15. Jasne za byo, e pomoc taka jest moliwa tylko po wproAmbasador ZSRR w Paryu Jakow Suric tak w kwietniu 1939 r. przedstawia wtpliwoci Moskwy co do dalszego rozwoju sytuacji w Europie Wschodniej: ZSRR obawia si, e zwizawszy si mocnymi wojskowo-sojuszniczymi zobowizaniami gwarancyjnymi w stosunku do pastw, ktre mog by napadnite przez Niemcy, na wschodzie i na poudniowschodzie Europy, e wanie Czerwona Armia bdzie musiaa przyj na siebie ciar gwnego uderzenia niemieckich si zbrojnych, bowiem ZSRR jest pastwem graniczcym z tymi krajami, ktre s obiektem niemieckiej agresji i bdzie musia natychmiast wysa swoje siy zbrojne na terytoria tych pastw, w ten sposb okazujc im cakowite podtrzymanie. W tych warunkach walka koalicji z Niemcami przeistoczy si zasadniczo w sowiecko-niemieck wojn (Francja bdzie wysiadywa za lini Maginota, demonstrujc od czasu do czasu, i to w ogldnych rozmiarach, jest bowiem zwizana wosk i hiszpask granic oraz koniecznoci walki w Afryce. Wielka Brytania natomiast moe ograniczy si do obrony Holandii i ewentualnie Belgii oraz do walki powietrznej. Cyt. za: M. Kornat, op. cit., s. 549550; rdo: Archiwum Akt Nowych, MSZ (Wydzia Wschodni), sygn. 6652 A. 13 A. Bregman, op. cit., s. 3334. 14 Jeden z gwnych czonkw rzdu N. Chamberlaina lord Templewood pisa w 1954 r.: Stalin zamierza do wyranego i niezmiennego celu do odzyskania utraconych prowincji, Estonii, otwy i Finlandii oraz do podziau Polski i Rumunii. Wiosna i lato 1939 roku day mu szans wybrania jednej czy drugiej drogi do tego celu. Cyt. za: A. Bergman, op. cit., s. 19. Zob. te S.J.G.H. Templewood, Nine troubled years, London 1954, s. 360. 15 Jak susznie zauway J. lusarczyk: Tego rodzaju nie proszone i nie przyjte przez pastwa batyckie gwarancje nie mogy oznacza niczego innego, jak oznajmienia, e Estonia i otwa znajduj si w strefie specjalnego zainteresowania ZSSR (op. cit., s. 34).
12

24

Rozdzia I

wadzeniu na obszar tych pastw wojsk radzieckich, zwaszcza kiedy strona rosyjska mwia o moliwoci objcia ukadami zobowiza dotyczcych tzw. agresji poredniej, tj. opanowania danego kraju za pomoc przewrotu, dokonanego przez rodzime siy profaszystowskie lub w wyniku rezygnacji z neutralnoci pod presj agresorw. Wprawdzie pastwa zachodnie zdecydowanie odrzuciy te propozycje, jednak ju 24 lipca zawarto ukad polityczny (majcy wej w ycie po zawarciu stosownej konwencji wojskowej), za w doczonym do niego tajnym protokole sygnatariusze zobowizali si spieszy z pomoc w wypadku bezporedniej agresji na Finlandi, Estoni, otw, Litw, Polsk, Rumuni, Turcj, Grecj bd Belgi16. Czyli zakadano moliwo wkroczenia do Polski i pastw batyckich si radzieckich, ktre miay chroni te kraje przed agresj niemieck i jednoczenie wiza jednostki niemieckie w ewentualnych walkach na froncie wschodnim. Do zawarcia stosownej konwencji wojskowej nie doszo gwnie ze wzgldu na gr Kremla (w kocu to Niemcy day wicej), a take na negatywny stosunek do radzieckiej pomocy Polski, ktra jak susznie zauwaa Beck w wypadku Sowietw moga straci nie tylko ziemi, ale i dusz. Nie trzeba byo zreszt tak wielkich sw. Cytowany ju wczeniej raport ambasadora RP w Paryu Juliusza ukasiewicza z 20 kwietnia 1939 r., zawierajcy wypowiedzi ambasadora radzieckiego Jakowa Surica o pooeniu midzynarodowym ZSRR nie pozostawia stronie polskiej adnych zudze, co do przebiegu ewentualnej radzieckiej bratniej pomocy: Partyjne i wojskowe autorytety ZSRR uwaaj za zupenie niemoliwe z punktu widzenia zachowania bojowoci i morale Czerwonej Armii, aby sowieckie oddziay wojskowe znajdujce si na obcym terytorium, podporzdkoway si buruazyjnym normom wojennego prawa karnego i w ogle normom politycznym, bdcym w zupenej sprzecznoci z socjalistycznym credo onierza Czerwonej Armii. Suric zwrci uwag swoich interlokutorw na ow dyskusj, ktra miaa niedawno miejsce na szpaltach gwnego dziennika prawniczego ZSRR Sowieckie Prawo. W wywodach Wyszyskiego byo po porostu powiedziane, e na wypadek koniecznoci zjawienia si oddziaw Czerwonej na terytoriach pastw buruazyjnych, tytuem wykonania midzynarodoWstrzymanie si z podobn deklaracj w stosunku do Litwy wynikao niewtpliwie z pragmatyki wczesnej polityki Kremla: dopki nie byo jasne, jak silne jest zainteresowanie Litw Niemiec, naleao cierpliwie czeka na dalszy rozwj wypadkw. Cierpliwo zostaa wszak nagrodzona we wrzeniu 1939 r., kiedy Niemcy zamieniy Litw na cz okupowanych ju ziem Polski, ktre miay przypa ZSRR. 16 W. Materski, ZSSR i bezpieczestwo zbiorowe (Liga Narodw ONZ), Warszawa 1984, s. 89.

Agresja

25

wych zobowiza ZSRR, oddziay Czerwonej Armii mog podlega tylko sowieckim normom wojennego prawa karnego i innego17. Czy byy zatem, a jeli tak to od kiedy, plany Kremla przewidujce, co robi z ziemiami Polski, ktre ewentualnie znajd si pod kontrol (zakadajc zawarcie trjstronnego ukadu radziecko-angielsko-francuskiego) lub w posiadaniu (jeli to propozycja Niemiec okae si ostatecznie ciekawsza) Armii Czerwonej? Do chwili wybuchu wojny niemiecko-polskiej prawdopodobnie nikt takich planw nie przygotowywa, a przynajmniej jak dotd nikomu z badaczy nie udao si trafi na lad takich przygotowa w archiwach rosyjskich, biaoruskich i ukraiskich. Take moje poszukiwania w Pastwowym Archiwum Republiki Biaoru w Misku zakoczyy si niepowodzeniem. W udostpnionych mi materiaach KC KP(b) Biaorusi nie ma adnych ladw ewentualnych opracowa na ten temat. Jest prawie pewne, e plany rozwiza politycznych w tej czci Europy omawiano na posiedzeniach Biura Politycznego KC WKP(b), lecz jeli nawet tak byo to nie natrafilimy dotychczas na adne dokumenty potwierdzajce t tez. Moim zdaniem, mona jednak przyj zaoenie, e pytania co zrobi z Polsk musiay by stawiane przez Stalina i jego najbliszych wsppracownikw przynajmniej od momentu, kiedy rozpoczy si sondae Niemiec na temat moliwoci wzajemnego porozumienia si i ewentualnego nowego podziau stref wpyww w Europie. By moe zastanawiano si nad polskim scenariuszem ju wczeniej, w czasie rozmw z delegacjami francusk i angielsk? Bardzo interesujce s wytyczne, jakie na pocztku lipca 1939 r. dotary do jednostek Kijowskiego Okrgu Wojskowego, dotyczce przygotowa organw politycznych do pracy na wypadek wojny. W zwizku z niejasn jeszcze wwczas sytuacj, po ktrej stronie opowie si ZSRR, mwi si tam o wojnie narzuconej przez imperialistw Zwizkowi Sowieckiemu18, ktra powinna by natychmiast przeniesiona na terytorium nieprzyjaciela, a wic Polski i prawdopodobnie Rumunii. W takiej sytuacji organy polityczne przy oddziaach Armii Czerwonej musz by przygotowane do dziaania na obcym terytorium, dlatego naley w jak najszybszym trybie przystpi do szkolenia jzykowego politrukw. W jednostkach kijowskiego okrgu wojskowego propagandzici powinni swobodnie wada jednym z trzech jzykw: polskim, rumuskim lub niemieckim, wszystko to za ma na celu przygotowanie oddziaw Armii Czerwonej do nowych, czekajcych j wwczas zada; tworzenia warunkw dla nowego etapu wiatowej rewolucji komunistycznej19. Podobny rozkaz musia zapewne dotrze
17 18

Cyt. za: M. Kornat, op. cit., s. 550. Czyli raczej nastawiano si na wariant niemiecki i okupacj wschodnich ziem Polski. 19 Cyt. za: S. Dbski, Pakt RibbentropMootow a sowiecka agresja na Polsk, w: Radziecka

26

Rozdzia I

do wojsk rozlokowanych na terenie Biaoruskiej SRR, jednak jak dotd nie natrafiem na jego lad. Jak wynika z pracy Sawomira Dbskiego, zachowa si on dziki przechwyceniu go we wrzeniu 1941 r. przez oddziay Wehrmachtu i przekazaniu do Auswrtiges Amt, gdzie zosta przeoony na jzyk niemiecki i dostarczony m.in. Ribbentropowi20. Wydanie tego rozkazu ukada si w logiczn cao, jeli przeledzimy rozwj pertraktacji niemiecko-radzieckich latem 1939 r. 20 maja Wiaczesaw Mootow w trakcie spotkania z ambasadorem niemieckim w Moskwie Friedrichem Wernerem von Schulenburgiem po raz pierwszy oficjalnie wyrazi stanowisko Zwizku Radzieckiego w kwestii ewentualnego wznowienia rozmw, na razie w kwestiach ekonomicznych, pomidzy obu pastwami. 10 dni pniej w Berlinie odbyo si spotkanie Ernsta von Weizsckera z Auswrtiges Amt z charg daffaires ambasady ZSRR Gieorgijem Astachowem, gdzie tym razem Niemcy wystpiy z sugesti poprawy wzajemnych stosunkw. 15 czerwca 1939 r. Kreml posugujc si bugarskim posem w Berlinie Pyrwanem Draganowem zoy ju konkretn propozycj: Gdyby Niemcy owiadczyy, e nie zaatakuj Zwizku Sowieckiego, albo te zawary z nim pakt o nieagresji Zwizek Sowiecki powstrzymaby si prawdopodobnie od zawierania ukadu z Angli. W owiadczeniu tym pose bugarski podkreli take, e Zwizek Sowiecki nie uznaje rumuskiego wadania Besarabi21. Kolejne spotkanie Mootowa z Schulenburgiem odbyo si 28 czerwca w Moskwie. Obie strony doszy wwczas do przekonania, e traktat niemiecko-radziecki z 24 kwietnia 1926 r. nadal zachowuje swoj warto i moe stanowi podwaliny nowego porozumienia. Na pocztku lipca 1939 r. do jednostek wojskowych Kijowskiego Okrgu Wojskowego dochodzi cytowany ju wczeniej rozkaz. Jeli zaoymy, e rozkazy o przeszkoleniu politrukw we wadaniu jzykiem niemieckim, polskim lub rumuskim stanowi pocztek przygotowa do przyszych operacji, to data ich wydania nie wydaje si przypadkowa. Aby wspdziaa z Niemcami, trzeba si z nimi dogada, aby za dziaa na terenie wrogim, poza granicami ZSRR, trzeba zna jzyk wroga. Znajc dzi przebieg rozmw radziecko-niemieckich trudno zaoy, e przyjacielem ma
agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej. Studia i materiay pod red. M. Gnatowskiego, Biaystok 2000, s. 23; rdo: Politisches Archiv des Auswrtigen Amtes (dalej PAAA), Politisches Abteilung XIII, Algemeine Akten von 1941, sygn. R. 105176, k. 323263323265, Dyrektywa Zarzdu Politycznego Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego dla 51 Dywizji Strzeleckiej z Odessy. 20 Ibidem, przypis 47, s. 39. 21 Cyt. za: J. ojek, Agresja 17 wrzenia 1939. Studium aspektw politycznych, Warszawa 1990, s. 30; rdo: Nazi-Soviet Relations 19391941. Documents from the Archives of the German Foreign Office, Washington 1948, s. 2021.

Agresja

27

by Polska i Rumunia, a wrogiem Niemcy. Aby spotka si z wrogiem trzeba zdoby Polsk22, albo wyj mu naprzeciw, jeli w Polsce trwaj ju dziaania zbrojne. W obu przypadkach niezbdne byyby dziaania okupacyjne na terenie Polski, a wic i znajomo jzyka polskiego. Dalszy rozwj wydarze potwierdza pierwsz tez. 26 lipca 1939 r. w rozmowie radcy berliskiego MSZ Karla Juliusa Schnurre z charg daffaires ambasady radzieckiej G. Astachowem i radc J. Babarinem po raz pierwszy wspomniano o moliwoci nowego podziau stref wpyww w Europie rodkowo-Wschodniej, za 2 sierpnia Ribbentrop, take w czasie rozmowy z Astachowem, owiadczy, e oba pastwa s w stanie porozumie si we wszystkich kwestiach spornych od Morza Czarnego do Batyku. 8 dni pniej Astachowowi niemal oficjalnie zaproponowano podzia Polski, uprzedzajc o planowanym siowym rozstrzygniciu kwestii polskiej23. Od tej chwili Kreml mia jasny pogld na sytuacj. I bez znaczenia by tu fakt rozpoczcia 12 sierpnia rozmw trjstronnych z Wielk Brytani i Francj. W jednym i drugim przypadku wejcie Armii Czerwonej do Polski byo waciwie przesdzone, pozostawaa jedynie kwestia wybrania jak najbardziej dogodnego terminu. 1 wrzenia Trzecia Rzesza zaatakowaa Polsk, rozpoczynajc tak wyczekiwan przez Stalina wojn. Niemcy, zgodnie z ustaleniami, oczekiway jak najszybszego wczenia si ZSRR do dziaa wojennych i zajcia wschodnich ziem Drugiej Rzeczypospolitej, co znaczco odciyoby wojska niemieckie i przyspieszyo upadek Polski. Wadze radzieckie na Kremlu nie spieszyy si z decyzj o rozpoczciu dziaa wojennych. W pierwszych dniach konfliktu niemiecko-polskiego Stalin wyczekiwa reakcji Wielkiej Brytanii i Francji, zobowizanych gwarancjami do udzielenia Polsce pomocy wojskowej. Fakt wypowiedzenia przez oba mocarstwa wojny Trzeciej Rzeszy mia zapewne due znaczenie w planowaniu przyszej operacji opanowania Polski. Pytanie tylko, czy plany te przyspiesza, czy raczej opnia. Stalin liczy, e konflikt zbrojny pomidzy Niemcami a Wielk Brytani i Francj wejdzie wreszcie w etap dziaa zaczepnych, to za spowoduje, e Zwizek Radziecki znajdzie si w wyjtkowo korzystnej sytuacji przestanie by krajem wyjmujcym kasztany z ognia dla mocarstw kapitalistycznych, stajc si raczej tyche kasztanw konsumentem24. Dlatego warto byo czeka z atakiem nawet, jeli naciski Niemiec byy z dnia na dzie coraz silniejsze. Dopiero, kiedy stao si jasne, e mocarstwa zachodnie nie
22 Zaoenie, e Kreml wierzy, e uzyska zgod Polski na swobodny przemarsz przez jej terytorium oddziaw Armii Czerwonej wydaje si mao prawdopodobne. 23 Zob. J. lusarczyk, op. cit., s. 4748. 24 Zob. M. Kornat, op. cit., s. 469470, Instrukcja Kominternu dla partii komunistycznych z 7 wrzenia 1939 r.

28

Rozdzia I

zamierzaj udzieli Polsce faktycznej pomocy wojskowej, a wypenienie zobowiza sojuszniczych koczy si na wypowiedzeniu wojny, Kreml zosta zmuszony do przyspieszenia przygotowania do ataku. Momentem przeomowym bya na pewno ogoszona 8 wrzenia 1939 r. informacja o zdobyciu Warszawy przez wojska niemieckie25. Na ten sam dzie datowany jest pierwszy znany nam niewojskowy dokument, dotyczcy bezporednich przygotowa do agresji rozkaz ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR awrientija Berii, okrelajcy najwaniejsze zadania specjalnych grup operacyjnych NKWD, ktre jako pierwsze miay wkroczy na ziemie Drugiej RP. W rozkazie nr 1064 poleca on m.in. ludowemu komisarzowi spraw wewntrznych BSRR awrientijowi Canawie wydzieli 50 pracownikw operacyjnych NKWD BSRR i 150 pracownikw operacyjno-politycznych wojsk pogranicznych; cign ich do Miska na godzin 22.00 9 wrzenia. Z ludzi tych naleao stworzy 4 grupy operacyjne dziaajce na obszarze Biaoruskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego. W jednej z grup (nr 2) pojawi si bardzo wane w przyszoci dla obwodu biaostockiego nazwiska Piotra Gadkowa i Siergieja Bielczenki26. Dla sprawnego dziaania grup specjalnych planowano przydzieli do kadej z nich 300-osobowy batalion do dziaa operacyjno-czekistowskich. To na tych ludziach spoczywao odpowiedzialne zadanie przygotowania w moliwie najkrtszym czasie gruntu dla dziaa zarzdw tymczasowych27. 9 wrzenia 1939 r. ludowy komisarz obrony ZSRR Kliment Woroszyow oraz szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej Boris Szaposznikow wydali dyrektyw nr 16633 skierowan do Rady Wojennej Biaoruskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego o rozpoczciu w nocy 12/13 wrzenia 1939 r. ofensywy przeciwko Polsce. Zgodnie z tym rozkazem Granic gbokoci naszych dziaa wyznacza: m[iasto] Dryssa i dalej granica z otw, Litw
Sawomir Dbski twierdzi, e przeom w stanowisku radzieckim nastpi dwa dni wczeniej, 6 wrzenia, na posiedzeniu Biura Politycznego, w ktrym wzili udzia ludowy komisarz obrony Kliment Woroszyow, jego zastpca Grigorij I. Kulik, ludowy komisarz floty wojennej Nikoaj G. Kuzniecow oraz szef Sztabu Generalnego RKKA Boris M. Szaposznikow. S. Dbski, Midzy Berlinem a Moskw. Stosunki niemiecko-sowieckie 19391941, Warszawa 2003, s. 104. 26 Pierwszy zostanie naczelnikiem Biaostockiego Obwodowego Zarzdu NKWD BSRR, drugi bdzie peni obowizki zastpcy, a nastpnie naczelnika Zarzdu NKWD BSRR obwodu biaostockiego, a od lutego 1941 r. naczelnika UNKGB BSRRR obwodu biaostockiego. 27 Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941. Wydarzenia i losy ludzkie, t. 1: Rok 1939, Warszawa 1998, dok. nr 1, s. 6769, Rozkaz ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR . Berii nr 001064 z 8 wrzenia 1939 roku w sprawie niezbdnych przedsiwzi operacyjnych w zwizku z przeprowadzanymi wiczeniami szkoleniowymi; rdo: Pastwowe Archiwum Suby Bezpieczestwa Ukrainy (dalej PA SBU), zesp 16, op. 32, t. 33, k. 14.
25

Agresja

29

i Prusami Wschodnimi do rz[eki] Pissy, rz[eka] Pissa do jej ujcia do rz[eki] Narew, lewy brzeg rz[eki] Narew od ujcia rz[eki] Pissa do jej ujcia do rz[eki] Bug, prawy brzeg rz[eki] Bug od ujcia rz[eki] Narew do jej ujcia, prawy brzeg rz[eki] Wisy od ujcia rz[eki] Bug do ujcia rz[eki] Wieprz28. To w oparciu o ten rozkaz 9 wrzenia po poudniu Mootow poinformowa Schulenburga o rozpoczciu przez ZSRR w najbliszych dniach dziaa zbrojnych. Poniewa informacje o zdobyciu Warszawy okazay si przedwczesne, rozkaz zosta zawieszony. 10 wrzenia, w kolejnej rozmowie, Mootow zawiadomi Schulenburga, e podawany przez Kreml termin ataku jest ju nieaktualny. W czasie tej samej rozmowy przyzna si, e strona radziecka zostaa cakowite zaskoczona szybkoci ofensywy niemieckiej. Wynikao z tego, e pomimo skadanych Schulenburgowi optymistycznych deklaracji o zmobilizowaniu 3 milionw onierzy ZSRR nadal by nieprzygotowany do dziaa operacyjnych. Po raz pierwszy te oficjalnie Kreml przedstawi, w jaki sposb zamierza usprawiedliwi zajcie wschodnich ziem Drugiej RP: rzd sowiecki zamierza dalsze postpy wojsk niemieckich przyj jako powd do owiadczenia, e Polska rozpada si, w nastpstwie czego Zwizek Sowiecki zmuszony by przyj z pomoc Ukraicom i Biaorusinom zagroonym przez Niemcw. Te argumenty pozwol uzasadni interwencj Zwizku Sowieckiego, jednoczenie umoliwi to uniknicie zarzutu, e Zwizek Sowiecki wystpuje jako agresor29. 14 wrzenia ukaza si w Prawdzie artyku pira Andrieja danowa, w ktrym obwieszczano nieuchronnie zbliajc si klsk militarn wielonarodowego pastwa polskiego, co miao pocign za sob jego rozpad. Przyczyn klski wrzeniowej mia by ucisk i bezprawie, jakiego dopuszczali si polscy obszarnicy wobec mniejszoci narodowych, ktrych miao by blisko 11 milionw30. Tego samego dnia Mootow wezwa Schulenburga, aby przekaza mu, e Armia Czerwona rozpocznie dziaania zbrojne
28 Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jecy nie wypowiedzianej wojny sierpie 1939 marzec 1940, Warszawa 1995, Suplement, dok. 1, s. 543544, Dyrektywa nr 16633 komisarza ludowego obrony ZSRR K. Woroszyowa i szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej B. Szaposznikowa dla Rady Wojennej Biaoruskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego o rozpoczciu ofensywy przeciwko Polsce, 14 wrzenia 1939 r.; rdo: Centralne Archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej, zesp 148 a, op. 3763, t. 69, k. 13. 29 Cyt. za: S. Dbski, Pakt RibbentropMootow, s. 27; rdo: Akten zum deutschen Auswrtigen Politik (dalej ADAP), Serie D, Bd. VIII, dok. 46, s. 3435. 30 Prawda z 14 wrzenia 1939 r. Tumaczenie artykuu zob. Biae plamy. ZSRRNiemcy 19391941. Dokumenty i materiay dotyczce stosunkw radziecko-niemieckich w okresie od kwietnia 1939 do lipca 1941, Vilnius 1990, s. 8688. Tumaczenia dokumentw przytaczane w tej pracy pochodz ze zbioru Das nationalsozialistische Deutschland und die Sowietunion, 19391941. Akten aus dem Archiv des Deutschen Auswrtigen Amtes, Department of State, Washington 1948. Niestety jako tumacze, zwaszcza niemieckich, nie jest zbyt dobra.

30

Rozdzia I

szybciej ni pierwotnie planowano, za wkroczenie swoich wojsk zamierza uzasadni rozpadem Polski i ochron mniejszoci. Od 14 wrzenia bya te znana dokadna data ataku na Polsk, cho nie zostaa ona oficjalnie ujawniona stronie niemieckiej31. 15 wrzenia 1939 r. Beria wyda rozkaz precyzujcy zadania powoanych 8 wrzenia grup operacyjnych NKWD. Czytamy w nim: w miar posuwania si naszych wojsk i zajmowania tych lub innych miast bd tworzone zarzdy tymczasowe (tymczasowe organa wadzy), w skad ktrych wejd kierownicy grup oper[acyjnych] NKWD. Pracownicy NKWD powinni realizowa ca swoj prac w cisym kontakcie z dowdztwem wojskowym, a pod kierownictwem zarzdw tymczasowych. Wykonujc zadania specjalne zwizane z zapewnieniem porzdku, zapobieganiem dziaalnoci wywrotowej i dawieniem kontrrewolucji, w miar posuwania si jednostek wojskowych grupy operacyjne NKWD powinny tworzy na zajtym terytorium aparat NKWD we wszystkich waniejszych punktach miejskich, wydzielajc ze skadu podstawowej grupy oper[acyjnej] NKWD niewielkie grupy o liczebnoci zalenej od znaczenia danego punktu. [Razem] z niewielkim oddziaem czerwonoarmistw (pogranicznikw) wydzielona grupa oper[acyjna] pracownikw winna sta si jdrem przyszych organw NKWD. W punkcie 14 tego dokumentu znalaz si zapis mwicy, e: Pracownicy NKWD wezm aktywny udzia w przygotowaniu i realizacji [przez] zarzdy tymczasowe zgromadze ludowych ukraiskiego, biaoruskiego i polskiego. Dla [zapewnienia] wzmoonych [warunkw] bezpieczestwa podczas zgromadze ludowych, zorganizowa niezbdn dziaalno agenturalno-operacyjn w celu wykrycia i represjonowania organizacji k-r, grup i osb przeciwstawiajcych si i rozbijajcych organizacj nowej wadzy32. Tego samego dnia Sztab Frontu Biaoruskiego Armii Czerwonej wyda rozkaz bojowy nr 01, podpisany przez dowdc frontu komandarma Michaia Kowalowa oraz czonka Rady Wojennej Frontu Piotra Smokaczowa, w ktrym wyranie mwi si o obowizku pomocy nie tylko Biaorusinom i Ukraicom, ale take ludnoci polskiej: 1. Narody biaoruski, ukraiski i polski krwawi w wojnie, wszcztej z Niemcami przez obszarniczo-kapi31 Wynikao to z przedatowanego, wanie na 14 wrzenia 1939 r., przez szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej B. Szaposznikowa rozkazu o rozpoczciu dziaa zbrojnych. W punkcie 5 rozkazu podano, e Wojska grup rozpoczn zdecydowane natarcie z przekroczeniem granicy pastwowej o wicie 17 wrzenia. 32 Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, dok. nr 2, s. 7174, Dyrektywa ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR . Berii z 15 wrzenia 1939 roku dotyczca zada NKWD na zajmowanym terytorium Polski; rdo: PA SBU, zesp 16, op. 32, t. 33, k. 1015.

Agresja

31

talistyczn klik rzdzc POLSK. Robotnicy i chopi Biaorusi, Ukrainy i Polski powstali do walki ze swymi odwiecznymi wrogami obszarnikami i kapitalistami. Wojska niemieckie zaday cik klsk gwnym siom armii polskiej. 2. Z nastaniem witu 17 wrzenia armie Frontu Biaoruskiego przechodz do natarcia z zadaniem wsparcia powstacw robotnikw i chopw Biaorusi i Polski w zrzuceniu jarzma obszarnikw i kapitalistw i niedopuszczenia do zdobycia terytorium Zachodniej Biaorusi przez Niemcy33. Polecenie Berii rozwinite zostao w wydanej nastpnego dnia w dyrektywie nr 1 Rady Wojennej Frontu Biaoruskiego. W punkcie 7 zapisano, e: W celu rozstrzygnicia kwestii, jak ma by nowa wadza i w jaki sposb ma by nowa wadza powoywana naley po gruntownym przygotowaniu powoa w drodze wyborw powszechnych trzy zgromadzenia ludowe: Ukraiskie Zgromadzenie Ludowe z przedstawicieli wybranych w wojewdztwach Zachodniej Ukrainy, Biaoruskie Zgromadzenie Ludowe z przedstawicieli wybranych w wojewdztwach Zachodniej Biaorusi oraz Polskie Zgromadzenie Ludowe z przedstawicieli wybranych w wojewdztwach z przewag ludnoci polskiej. Wymienione zgromadzenia ludowe powinny: a) zatwierdzi przejcie ziemi obszarniczej przez Komitety Chopskie; b) rozstrzygn kwesti charakteru tworzonej wadzy, t.j. czy powinna to by wadza radziecka czy inna; c) rozstrzygn kwesti wejcia w skad ZSRR, t.j. wejcie ukraiskich wojewdztw w skad USRR, biaoruskich do BSRR i polskich wojewdztw do ZSRR, jako Polskiej Zwizkowej Republiki Radzieckiej34. Rozkaz ten podpisa gwnodowodzcy wojskami Frontu Biaoruskiego M. Kowalow oraz czonek Rady Wojennej Frontu Biaoruskiego Pantalejmon Ponomarienko. Obaj panowie tego samego dnia wydali jeszcze jeden rozkaz nr 005, w ktrym powtarzali tezy z rozkazu bojowego nr 01 z dnia poprzedniego, odpowiednio je rozwijajc: Polscy obszarnicy i kapitalici ujarzmili lud pracujcy Zachodniej Biaorusi i Ukrainy. Z pomoc biaego terroru, sdw polowych i karnych ekspedycji tumi oni ruch rewolucyjny, stosuj ucisk narodowy i wyzysk, szerz ruin i spustoszenie.

33 Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1, dok. 3, s. 67, Rozkaz bojowy nr 01 Sztabu Frontu Biaoruskiego Armii Czerwonej, Smolesk, 15 wrzenia 1939 roku. 34 Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego w Grodnie (dalej PAOSOG), zesp 9, op. 33, t. 3, k. 23, Dyrektywa nr 1 Rady Wojennej Frontu Biaoruskiego okrelajca zasady powoywania przez armi wadz tymczasowych na zajmowanych terenach II RP, Smolesk 16 wrzenia 1939 roku. Dokument zob. te w: M. Gnatowski, W radzieckich okowach. Studium o agresji 17 wrzenia 1939 r. i radzieckiej polityce w regionie omyskim w latach 19391941, oma 1997, s. 195197.

32

Rozdzia I

Wielka Rewolucja Socjalistyczna daa narodowi polskiemu prawo do oderwania si. Polscy obszarnicy i kapitalici, zdawiwszy ruch rewolucyjny robotnikw i chopw, podbili Zachodni Biaoru i Ukrain; pozbawili te narody ich Ojczyzny Radzieckiej i zakuli je w acuchy niewoli i ucisku. Teraz wadcy paskiej Polski wepchnli naszych braci biaoruskich i ukraiskich w tryby drugiej wojny imperialistycznej. Ucisk narodowy i ujarzmienie ludzi pracy doprowadziy Polsk do klski wojennej. Ucinione narody Polski znalazy si w obliczu cakowitej ruiny i groby zagady. Na Zachodniej Ukrainie i Biaorusi szerzy si ruch rewolucyjny. Zaczy si wystpienia i powstania chopw biaoruskich i ukraiskich w Polsce. Klasa robotnicza i chopstwo Polski jednocz siy, eby skrci kark swoim krwawym ciemizcom. Towarzysze onierze, dowdcy i funkcjonariusze polityczni Frontu Biaoruskiego. Naszym rewolucyjnym obowizkiem jest udzielenie bezzwocznej pomocy i wsparcia naszym braciom Biaorusinom i Ukraicom, eby zapobiec ich zrujnowaniu i ocali przed zagad. [] Idziemy nie jako zdobywcy, lecz jako wyzwoliciele naszych braci Biaorusinw, Ukraicw i ludu pracujcego Polski35. Z kolei w odezwie odczytanej onierzom przygotowujcym si do ataku na Polsk Kowalow napisa m.in.: Nadszed czas wyzwolenia bratnich narodw zachodniej Biaorusi i zachodniej Ukrainy od ucisku polskich obszarnikw i kapitalistw. Ju od 20 lat policyjny but pisudczykw bezkarnie depcze rodzinne ziemie naszych braci Biaorusinw i Ukraicw. Ziemie te nigdy nie naleay do Polakw. Te rdzenne ziemie biaoruskie i ukraiskie zagarnli polscy generaowie i obszarnicy w te dni, gdy republika sowiecka, bronic si przed licznymi siami kontrrewolucji bya jeszcze niedostatecznie silna. []W zachodniej Biaorusi i zachodniej Ukrainie wnis si czerwony sztandar powstania. Zapony dwory obszarnicze. Zaczli miota si generaowie. Skierowali oni karabiny maszynowe i dziaa przeciw powstacom. Ale nic nie jest w stanie ugasi gniewu narodw zachodniej Biaorusi i zachodniej Ukrainy. Poprzez huk dzia syszymy wezwanie narodu biaoruskiego: Na pomoc! Na pomoc, towarzysze! My nie mamy ju si, by znosi ucisk obszarnikw i generaw36. Mamy wic jak wynika z dokumentw do czynienia z rewolucj, ktrej trzeba pomc, a nie z atakiem majcym na celu rozbir kapitalistycznej Polski. W rozkazie z 15 wrzenia wida wyranie, e pomoc ta ma dotyczy na rwni powstacw robotnikw i chopw Biaorusi i Polski.
Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1, dok. 4, s. 7071, Rozkaz nr 005 Rady Wojennej Frontu Biaoruskiego Armii Czerwonej, Smolesk, 16 wrzenia 1939 roku. 36 Agresja sowiecka na Polsk, t. 3: Dziaania wojsk Frontu Biaoruskiego, Warszawa 1995, dok. 107, s. 356.
35

Agresja

33

Jest to zrozumiae zwaywszy, e zgodnie z dyrektywami Berii w najbliszym czasie naleao powoa nie dwa, a trzy zgromadzenia ludowe polskie, biaoruskie i ukraiskie. Pierwotny scenariusz agresji zakada nie tylko podzia pastwa polskiego, ale te nie wyklucza ustanowienia na ziemiach pomidzy Wis a Bugiem Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, co byoby ukoronowaniem planw radzieckich jeszcze z wojny 1920 r., kiedy w Biaymstoku zainstalowano Polrewkom. Teza o wybuchu na terenie Polski rewolucji, ktrej oddziay Armii Czerwonej musz i na pomoc, take bya bardzo podobna do uzasadnie, jakie paday w 1920 r.37 Kiedy mwimy o radzieckich planach powoania we wrzeniu 1939 r. Polskiej Republiki Rad, prawie natychmiast pojawia si potrzeba sprecyzowania dwch fundamentalnych kwestii: pierwsz jest ewentualny zasig geograficzny terenw, ktre w planach Kremla miay peni rol nowej republiki, drugi to kwestia jej ewentualnej stolicy. Bardzo wana jest te odpowied na pytanie, czy faktycznie w momencie ataku na Polsk najwysze wadze radzieckie bray pod uwag moliwo powoania takiego tworu. Ze znanych nam dokumentw wynika, e przynajmniej do 17 wrzenia liczyy si z tak moliwoci, cho znaczna cz ziem, ktre mogyby wej w skad Polskiej Republiki Rad bya ju wwczas pod kontrol oddziaw niemieckich. Nie wiemy te, czy analogicznie do rozkazu o ataku na Polsk z 9 wrzenia 1939 r., przygotowano na Kremlu jakiekolwiek plany politycznych rozstrzygni na ziemiach etnicznie polskich, ktre miay zosta zajte. Wydaje si to jednak prawdopodobne, zwaywszy, e 15 wrzenia zalecenia Berii w kwestii grup operacyjnych NKWD (i ich zada, take przy tworzeniu zgromadze ludowych) s ju mocno doprecyzowane, a decyzje takie mogy zapa wycznie przy penej ich akceptacji przez Stalina, czyli co najmniej dzie lub dwa wczeniej, wraz z politycznym uzasadnieniem do rozkazu Sztabu Frontu Biaoruskiego. Oczywiste jest, e twr w suyby jedynie jako gotowy pretekst do przyszego zjednoczenia ziem polskich, gdyby sytuacja na zachd od Wisy ulega znaczcym zmianom. Jaki obszar miaaby zajmowa ewentualna przysza Polska Republika Rad? Prawdopodobnie w zaoeniach Kremla opieraaby si na linii Curzona. Na poudniu granica biegaby wzdu rzeki Bug, gdy taki by maksymalny zasig ustpstw wobec Niemcw przy wyznaczaniu linii granicznej 28 wrzenia 1939 r.38 Na pnocy sprawa si nieco komplikuje. Jeli zaoSzerzej zob. T. enczykowski, Dwa komitety 1920, 1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic historyczny, Warszawa 1990, s. 2330. 38 Kwesti dyskusyjn jest problem terenw, do ktrych, jako ukraiskich, roci sobie prawo Kijw. W jednym z telegramw ambasadora Schulenburga do sekretarza stanu Weizsckera z 11 lipca 1940 r., dotyczcym stanowiska Moskwy w kwestii Bukowiny, pojawio si takie oto zadanie: W kilku wypadkach, na przykad granicy niemiecko-radzieckiej
37

34

Rozdzia I

ymy, e Biaostocczyzn uznano by za ziemie rdzennie polskie, granica republiki mogaby by zbliona do dzisiejszej granicy pastwowej39. Czy zatem Biaystok znw zostaby stolic republiki? Nie jest to wykluczone, cho wadze Biaorusi niechtnie zrezygnowayby z tak duego orodka przemysowego. Mogyby to uczyni jedynie w wypadku, gdyby na stolic Zachodniej Biaorusi otrzymay miasto jeszcze cenniejsze. I jeli wierzy badaniom Mikoaja Iwanowa Misk widzia w tej roli Wilno40. Byo to o tyle skomplikowane, e w pierwszym punkcie tajnego protokou dodatkowego do paktu nieagresji obie ukadajce si strony zapewniy, e uznaj interesy Litwy w stosunku do Wileszczyzny, za Litwa znajdowaa si w strefie interesw Trzeciej Rzeszy. Tym samym spraw Wilna jako przyszej stolicy Zachodniej Biaorusi naley rozpatrywa wyjtkowo ostronie41. Niemcy od chwili wybuchu wojny namawiali Litw (w zamian za pozytywne zaatwienie kwestii Wilna), aby wystpia zbrojnie przeciwko Polw Polsce silny wpyw ukraiski na Kremlu by wyranie widoczny. Stalin osobicie mi mwi w owym czasie, e gotw pj na ustpstwa odnonie pnocnej linii granicznej tam, gdzie przebiega ona przez Biaoru, na poudniu natomiast, gdzie mieszkaj Ukraicy, jest to niemoliwe. Biae plamy, dok. 46, s. 187188. Naley z du doz ostronoci podchodzi do takich owiadcze skadanych przez Stalina, mona natomiast wywnioskowa z nich, e Ukraina zajmowaa znacznie wysz pozycj ni Biaoru. 39 Pomijam tu kwesti Puszczy Biaowieskiej. 40 M. Iwanow, Sprawa przynalenoci Wilna i problemy narodowociowe na Biaorusi, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, pod red. M. Giejewskiej i T. Strzembosza, Warszawa 1995, s. 85-92; zob. te M. Wierzbicki, Stosunki polsko-biaoruskie w okresie okupacji sowieckiej ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (19391941), w: Studia z dziejw okupacji sowieckiej (19391941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1997, s. 8. O tym, e dziaania przewodniczcego Zarzdu Tymczasowego m. Wilna wzbudziy bardzo gbokie niezadowolenie w Misku wiadczy narada w jego sprawie, ktra odbya si 12 listopada 1939 r. zob. Narodowe Archiwum Republiki Biaoru w Misku (dalej NARB), zesp 4, op. 21, t. 1505, k. 3 i nn., Stenogram w sprawie tow. yljanina z 12 listopada 1939 r. Posunicia J.A. yljanina poddano do ostrej krytyce, z czego mona by wywnioskowa, e nie byy one w aden sposb konsultowane z central. To za podwaa, przynajmniej czciowo, wnioski Iwanowa. 41 16 wrzenia 1939 r. ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg pisa do Auswrtiges Amt w Berlinie: Mootow prosi o szybkie wyjanienie, co bdzie z Wilnem. Rzd Sowiecki chciaby bezwarunkowo unikn konfliktu z Litw i dlatego chciaby wiedzie, czy w sprawie Wileszczyzny uzgodniono cokolwiek z Litw, szczeglnie za kto ma zaj Wilno. Agresja sowiecka na Polsk, dok. 80, s. 154. Raczej wtpliwa wydaje si obawa Moskwy co do reakcji Litwy. Mootow prawdopodobnie ju wtedy na polecenie Stalina sondowa, w jakim stopniu Niemcy powanie traktuj Litw jako swoj stref wpyww. O tym, e Litwa nie bya wwczas dla Niemiec rzecz najwaniejsz wydaje si wiadczy zgoda na zajcie Wilna przez wojska radzieckie. Pozwolio to Stalinowi za kilka dni zaproponowa Niemcom korekt linii demarkacyjnej.

Agresja

35

sce. Takie same propozycje skadali Litwie Rosjanie. Opierano si w nich na umowie pokojowej z 12 lipca 1920 r., w ktrej Rosja bolszewicka gwarantowaa Litwie prawo do Wilna i okolicznych ziem, potwierdzonej w pakcie o nieagresji z 28 wrzenia 1926 r. Dzie po zajciu miasta przez Rosjan pose litewski w Moskwie Ladas Natkeviius stara si zorientowa na Kremlu, czy rzd radziecki ma zamiar wywiza si z umw i zwrci Wilno Litwie. Z kolei 21 wrzenia Ribbentrop zaprosi litewskiego ministra spraw zagranicznych Juozasa Urbysa na rozmowy do Gdaska, informujc go, e Litwa na mocy porozumienia radziecko-niemieckiego znalaza si w niemieckiej strefie wpyww. 22 wrzenia rzd litewski zaproszenie niemieckie odrzuci. 25 wrzenia po raz pierwszy oficjalnie rozmawiano o zmianie linii granicznej pomidzy ZSRR a Niemcami, dzie pniej Niemcy poinformowali Litwinw, e wizyta Urbysa jest ju nieaktualna w zwizku odrzuceniem przez Kowno niemieckiego protektoratu42. 29 wrzenia Mootow na spotkaniu z posem litewskim Natkeviiusem owiadczy, e nasta czas, aby znane wadzom radzieckim przyjazne stanowisko Litwy wobec ZSRR uczyni bardziej realnym. O tym, co to oznacza, Urbys przekona si ju 3 padziernika, dowiadujc si bezporednio z ust Stalina, e Litwa przesza z niemieckiej do radzieckiej strefy wpyww43. Z informacji zebranych przez Iwanowa wynika, e Iwan F. Klimow, przewodniczcy radzieckiej administracji cywilnej na okupowanych przez Armi Czerwon terenach, mia otrzyma penomocnictwa do ogoszenia Wilna stolic Zachodniej Biaorusi od I sekretarza KC KB(b)B P. Ponomarienki44. Niestety, nie znalazem na ten temat adnego potwierdzenia w protokoach posiedze Biura Politycznego KC KP(b)B z wrzenia 1939 r. Wydaje si wtpliwe, aby Ponomarienko mg podj tak decyzj bez konsultacji z pozostaymi czonkami Biura Politycznego. 15 wrzenia 1939 r. w Misku odbya si narada specjalna w NKWD, gdzie rozmawiano o rozmaitych wariantach opanowania terenw, ktre ju za kilka dni miaa zaj Armia Czerwona45. Spotkanie to nie byo przypadkowe. Tego samego dnia, o czym ju wspominaem, zosta wydany rozkaz bojowy nr 01 Sztabu Frontu Biaoruskiego Armii Czerwonej oraz (cytowana wczeniej) dyrektywa Berii o zadaniach grup operacyjnych NKWD, ktre miay wspomaga powoaZob. A. Kastory, op. cit., s. 35; R. epkaite, Okupacja Wilna przez Armi Czerwon (19 wrzenia 27 padziernika 1939), w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie, s. 302. 43 P. ossowski, Agresja 17 wrzenia 1939 r. a pastwa batyckie, w: 17 wrzenia 1939 r. Materiay z oglnopolskiej sesji historykw, s. 159. 44 M. Iwanow, op. cit., s. 86. 45 Mwi o tym I. Klimow w swoich wspomnieniach spisanych przez M. Iwanowa (op. cit.) W znanych mi dokumentach brak jest informacji o takim spotkaniu, jednak jest wysoce prawdopodobne, e odbyo si ono w dniu, ktry podaje Klimow.
42

36

Rozdzia I

nie trzech zgromadze ludowych. Jak twierdzi Iwanow (opierajc si na wspomnieniach Klimowa), na spotkaniu tym rozpatrywano m.in. kwesti miejsca zwoania zachodniobiaoruskiego zgromadzenia ludowego. Uznano, e bdzie to Wilno, uznawane za niekoronowan stolic Biaorusi Zachodniej. Po zajciu miasta, co nastpio 19 wrzenia 1939 r., wszystkie dziaania lokalnej administracji radzieckiej wskazyway na to, e pozostanie ono na zawsze w granicach Biaoruskiej SRR. Czy najwysze wadze partyjne w Misku wiedziay o protokole dodatkowym, w ktrym zastrzegano moliwo przekazania Wileszczyzny Litwie? Prawdopodobnie nie. Jak inaczej wytumaczy fakt, e zarwno administracja radziecka w Wilnie, jak i wadze republikaskie w Misku byy w peni przekonane, e Wilno wejdzie jednak w skad BSRR?46 Co ciekawe, Moskwa wykorzystaa te dziaania do zmikczenia ministra spraw zagranicznych Litwy Urbysa, publikujc w prasie w czasie jego wizyty (78 padziernika 1939) informacje o odbywajcych si w Wilnie wiecach, na ktrych miano da wczenia miasta do Biaorusi47. O braku przepywu informacji pomidzy Moskw a wadzami centralnymi Misku wiadczy moe jeszcze jeden fakt. Nikoaj Achimowicz, we wrzeniu 1939 r. przewodniczcy Zarzdu Tymczasowego Powiatu Augustowskiego, do wybuchu wojny I sekretarz rejonu kopylskiego w obwodzie homelskim, w swoich wspomnieniach nagranych na potrzeby Tomasza Strzembosza mwi: O tym, e Armia Czerwona przekroczy granic, nie byo mi nic wiadome. Na adnym szczeblu [wadzy] nic si o tym nie mwio. Kiedy ju w Polsce toczyy si walki, tj. kilkanacie dni przed 17 wrzenia 1939 roku, to mona byo doj do wniosku, e co si szykuje. Nieoczekiwanie dla mnie, w lasach w pobliu granicy pojawio si wiele jednostek wojskowych. Przyjechaa [te] grupa wojskowych, w tym przyszy marszaek [ZSRR], Wasilij Iwanowicz Czujkow. Po pewnym czasie zapytaem go, co on tu robi. Wasilij Iwanowicz powiedzia mi w wielkiej tajemnicy, e w najbliszym czasie albo przekroczymy granic, albo [wojska] wycofaj si na zimowe kwatery. To wszystko byo prawdopodobnie tajemnic take i dla Rady Najwyszej BSRR. Dlaczego tak sdz? Na
46 Zob. M. Iwanow, op. cit., s. 89. W Polsce midzywojennej Wilno byo najsilniejszym orodkiem gromadzcym wiadom narodowo inteligencj biaorusk, miejscem zaoenia pierwszej biaoruskiej gazety Nasza Niwa oraz powstania pierwszej biaoruskiej partii politycznej. W Wilnie miecia si siedziba Hromady, tu wychodzia wikszo biaoruskich publikacji, tu dziaay: Muzeum Biaoruskie, Towarzystwo Szkoy Biaoruskiej, Biaoruski Bank Kooperacyjny. Oczywicie z punktu widzenia wadz radzieckich wszystkie te instytucje byy antyradzieckie i antysocjalistyczne, ale ch posiadania w granicach BSRR Wilna historycznej kolebki biaoruskiej wiadomoci narodowej bya bardzo dua. 47 P. ossowski, op. cit., s. 160.

Agresja

37

16 wrzenia zaplanowano w Timkowiczach spotkanie przewodniczcego Prezydium Rady Najwyszej BSRR ze swoimi wyborcami. Oprowadzaem N.J. Natalewicza po rejonie. Do pocztku wystpienia mielimy kilka godzin i postanowilimy pospacerowa sobie po osadzie. Nagle poproszono go do telefonu, przeczytano telefonogram: Wprowadzi szybko w ycie rozkaz Nr 1. Natalewicz powiedzia, e musi szybko uda si do Miska48. Idea istnienia Polskiej Republiki Rad zostaa zarzucona przez wadze centralne w Moskwie najpniej 19 wrzenia, czyli w dniu wkroczenia do Wilna pierwszych jednostek Armii Czerwonej49. 22 wrzenia opublikowany zosta wsplny niemiecko-radziecki komunikat o ustaleniu linii demarkacyjnej rozgraniczajcej wojska obu agresorw, biegncej korytami rzek: Pisy, Narwi, Bugu i Sanu50. Nie wiemy dokadnie, jakie czynniki o tym zadecydoway: postawa niektrych oddziaw KOP, nowa rola Wilna, a moe obawy o to, czy uda si przeprowadzi wybory do zgromadzenia na ziemiach rdzennie polskich? Na pewno w trzeciej dekadzie wrzenia 1939 r. Kreml postanowi uoy wschodnioeuropejskie puzzle na nowo, w sposb dla siebie jak najkorzystniejszy. Od tej chwili ewentualna idea istnienia namiastki Polski zostaa zarzucona na rzecz wymazania jej z mapy raz na

48 N.J. Awchimowicz, Mj Augustw, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Biaoru, Litwa, otwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 17721999, red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999, s. 689-690. Jest to o tyle dziwne, e jako dziaacz szczebla rejonowego musia by informowany o sytuacji politycznej. wiadczy o tym spotkanie z marszakiem Wasilijem Czujkowem i rozmowa na temat koncentracji wojsk. 49 20 wrzenia 1939 r. o godzinie 2.00 w nocy ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg telegrafowa do Auswrtiges Amt w Berlinie: Mootow owiadczy mi dzi, e rzd radziecki uwaa, i obecnie dla niego, jak i rzdu Niemiec, dojrzaa chwila do ostatecznego okrelenia struktury terytoriw polskich. W zwizku z tym Mootow da do zrozumienia, e pierwotny zamiar, jaki mia rzd radziecki i osobicie Stalin dopuszczenia do istnienia resztek Polski, teraz ustpi miejsca zamiarowi podziau Polski wzdu linii PisaNarewWisaSan. Rzd radziecki pragnie bezzwocznie rozpocz rozmowy na ten temat i przeprowadzi je w Moskwie, gdy takie rozmowy powinny prowadzi ze strony radzieckiej osoby wyposaone w najwysz wadz, ktre nie mog opuci Zwizku Radzieckiego. Biae plamy, dok. 52, s. 100. Gdyby jednak strona niemiecka nie bya zdolna do podjcia konstruktywnej decyzji, dzie pniej zawarte zostao przez przedstawicieli Wehrmachtu i ludowego komisarza obrony ZSRR porozumienie, na mocy ktrego Armia Czerwona miaa do 5 padziernika 1939 r. zaj m.in. prawobrzen Warszaw zob. Agresja sowiecka na Polsk, t. 1, dok. 109, s. 199200, Tajny protok porozumienia zawartego midzy ludowym komisarzem obrony ZSRR a przedstawicielami Wehrmachtu w sprawie przegrupowania wojsk zgodnie z ustaleniami tajnego protokou z 23 sierpnia 1939 r., Moskwa 1939 r., 21 wrzenia 1939 r. 50 Agresja sowiecka na Polsk, t. 1, dok. 114, s. 209. Komunikat ten zosta opublikowany nastpnego dnia w Prawdzie.

38

Rozdzia I

zawsze, co spotkao si z przychylnym odzewem Berlina. Rozpoczte 25 wrzenia 1939 r. negocjacje zakoczyy si wyznaczeniem nowej linii granicznej i podpisaniem 28 wrzenia w Moskwie stosownego porozumienia51. Biaostocczyzna i omyskie, majce zapewne pierwotnie wej w skad Polskiej Republiki Rad, stay si z dnia na dzie Zachodni Biaorusi, za zamieszkujca je ludno polska spolonizowanymi Biaorusinami, ofiarami wieloletniej antynarodowej i ekspansjonistycznej polityki Drugiej RP. Zaoenia te w niedalekiej przyszoci sta si miay przysowiowym gwodziem do trumny radzieckiej polityki narodowociowej na tych ziemiach. Zaszczytu wejcia w skad BSRR nie dowiadczya Suwalszczyzna, ktra zostaa przekazana stronie niemieckiej, co znacznie osabio moliwo wypynicia w przyszym obwodzie kwestii litewskiej. Po roku obwd biaostocki opucia te znaczna cz rejonu porzeczskiego przekazana Litewskiej SRR. Nie moemy te wykluczy, e Biaystok od samego pocztku mia odgrywa rol stolicy Zachodniej Biaorusi, o czym nie musiay jeszcze wiedzie wadze w Misku, ktre na stolic wybray Wilno. Jest te prawdopodobne, e na tym etapie dziaa wojennych nie planowano jeszcze, gdzie maj si zebra zgromadzenia ludowe. Z ogoszeniem Biaegostoku miejscem obrad przyszego zgromadzenia by wwczas spory kopot, gdy od 14 wrzenia znajdowa si on w rkach niemieckich, a Kreml nie by do koca pewny nowego sojusznika, liczc si zapewne z moliwoci pozostania Niemcw na terenach zdobytych w czasie dziaa wojennych52. Wniosek taki mona by wysnu z telegramu ambasadora Schulenburga do Auswrtiges Amt, nadanego w Moskwie 18 wrzenia 1939 r., w ktrym to Schulenburg informowa: Podczas rozmowy, ktr miaem w ten wieczr ze Stalinem w sprawie wysania komisji radzieckiej do Biaegostoku, a take opublikowania wsplnego komunikatu Stalin owiadczy mi niespodziewanie, e strona radziecka ma pewne zastrzeenia co do tego, czy niemieckie dowdztwo naczelne bdzie przestrzega porozumie moskiewskich w odpowiednim czasie i czy powrci na lini, ktra zosta ustalona w Moskwie53. Wynikao to zapewne z napywajcych na Kreml informacji o po51 Zob. Katy. Dokumenty zbrodni, dok. 25, s. 109112, Traktat o przyjani i granicy midzy ZSRR a Niemcami i dok. 26, s. 112113, Protokoy dodatkowe do traktatu o przyjani i granicy midzy ZSRR a Niemcami. 52 17 wrzenia dowdztwo niemieckiej 4 Armii wydao rozkaz polecajcy jednostkom wojskowym pozostanie w osignitych rejonach i oczekiwanie na dalsze rozkazy. Bezwzgldnie zakazano przekraczania ustalonej tym dniu tymczasowej linii demarkacyjnej, biegncej od Brzecia przez Kamieniec Litewski i Biaystok do Eku. Zob. Agresja sowiecka na Polsk..., t. 3, dok. 28, s. 70. 53 Biae plamy, dok 50, s. 96.

Agresja

39

stawie czci oficerw sztabowych Wehrmachtu, ktrzy uznali wycofywanie si za hab Niemiec. Pomimo obaw Kremla od 22 wrzenia wojska niemieckie rozpoczy wycofywanie si na caej linii frontu54. Tego samego dnia uroczycie przekazano dowdztwu Armii Czerwonej Biaystok55. Przysza stolica Zachodniej Biaorusi znalaza si pod kontrol wojska i NKWD.

54 Precyzowa to tajny protok porozumienia zawartego midzy ludowym komisarzem obrony ZSRR a przedstawicielami Wehrmachtu w sprawie przegrupowa wojsk zgodnie z ustaleniami tajnego protokou z 23 sierpnia 1939 roku. Agresja sowiecka a Polsk, t. 1, dok. 109, s. 199200. 55 Biaystok zajy oddziay 6 Dywizji Kawalerii 6 Korpusu Kawalerii.

40

Rozdzia I

Rozdzia II Ksztatowanie si nowej wadzy (wrzesie 1939 stycze 1940)

Z chwil wkroczenia na terytorium Polski jednostek radzieckich zgodnie z przyjtymi wczeniej zaoeniami rozpocza si byskawiczna deinstalacja struktur pastwa polskiego. Na mocy rozkazw Sztabu Generalnego RKKA jednostki wojskowe znajdujce si w wikszych miejscowociach rozpoczy tworzenie komendantur wojskowych, ktrych zadaniem stao si zapewnienie porzdku i bezpieczestwa. Gwnym celem komendantur byo jednak stworzenie nowych struktur wadzy zarzdw tymczasowych, ktre miay wzi na siebie obowizek przeprowadzenia wyborw do Zgromadzenia Ludowego, a nastpnie sta si podwalinami nowej wadzy. Stosown dyrektyw Rada Wojenna Frontu Biaoruskiego wydaa ju 16 wrzenia 1939 r., a wic na dzie przed dokonaniem agresji. Pisano w niej: Pierwszym zadaniem po zajciu przez nasze wojska tych lub innych miast jest stworzenie ZARZDW TYMCZASOWYCH tych miast, nie rewkomw, a wanie ZARZDW TYMCZASOWYCH okrelonych miast w skadzie przedstawiciela Armii (w osobie jednego z pracownikw aparatu politycznego jako przewodniczcego), przedstawiciela Narkomwnutdiea i po jednym przedstawicielu robotnikw i lewicowej inteligencji. Drugim zadaniem byo zorganizowanie drukar w celu jak najszybszego wydawania na opanowywanych terenach gazet w jzyku biaoruskim, ukraiskim i polskim. Trzecim zaopatrzenie ludnoci miast w ywno (m.in. poprzez przejcie magazynw), nawizanie staych kontaktw z organizacjami robotniczymi oraz stworzenie gwardii robotniczej w celu zaprowadzenia rewolucyjnego porzdku. Czwartym stworzenie w gminach komitetw chopskich, skadajcych si z przedstawicieli biednego i redniego chopstwa, w celu przejcia ziemi obszarniczej i kocielnej, a take ziemi wysokich urzdnikw pastwowych i przekazanie jej biednemu i redniemu chopstwu. Zabraniano jednak jakichkolwiek prb organizacji lub nawoywania do organizacji kochozw. Wszystkie te dziaania

Ksztatowanie si nowej wadzy

41

miay na celu rozbicie istniejcej pasko-buruazyjnej wadzy. Dokona tego powinni pracownicy polityczni Armii i pracownicy Narkomwnuddiea. Wszystkie prace prowadzi naley w imieniu Armii, gdy do powoania nowych wadz radzieckich jedyn wadz w zajtych wojewdztwach jest Armia i jej organy, dziaajce razem z organami Komisariatu Spraw Wewntrznych1. 19 wrzenia dowdca Frontu Biaoruskiego Michai Kowalow wyda rozkaz skierowany do ludnoci (opublikowany w formie ulotek w jzyku polskim i biaoruskim), w ktrym ogasza powoanie na caym terytorium zajtym przez Robotniczo-Chopsk Armi Czerwon a do uksztatowania organw wadzy Zarzdw Tymczasowych, zoonych z przedstawicieli Armii Czerwonej oraz ludnoci miejscowej. Zarzdy miay kierowa dziaalnoci administracyjn, gospodarcz i kulturalno-owiatow. Zostay te zobowizane do natychmiastowego uruchomienia przedsibiorstw i instytucji powoanych od obsugi ludnoci, a take nadzorowania wacicieli sklepw, piekar, restauracji, zakadw fryzjerskich, ani. Rozkazem Kowalowa zrwnano take warto zotwki i rubla, ustanawiajc rubel penoprawnym rodkiem patniczym na zajmowanych terenach, co przyczynio si do rabunkowego wykupywania przez onierzy oraz napywajcych dziaaczy politycznych wszelkich dostpnych na rynku towarw2. Owo ksztatowanie si organw wadzy polegao wwczas na pozostawianiu za szybko posuwajcymi si oddziaami Armii Czerwonej wyznaczonych dziaaczy partyjnych, ktrzy wraz z onierzami oraz wydzielonymi pracownikami grup operacyjnych NKWD mieli za zadanie jak najszybciej opanowa sytuacj, co w zasadzie sprowadzao si do zorganizowania od podstaw Zarzdw Tymczasowych w wyznaczonych miastach i miasteczkach (gwnie szczebla powiatowego). Najlepiej tworzenie si nowej administracji oddaj wspomnienia N.J. Awchimowicza, ktry zosta mianowany przewodniczcym Powiatowego Zarzdu Tymczasowego w Augustowie: Bdc w przededniu wojny niemiecko-polskiej I sekretarzem kopylskiego rejonowego komitetu partii, a by to rejon przygraniczny, z racji moich do1 Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego w Grodnie (dalej PAOSOG), zesp 9, op. 33, t. 3, k. 23, Dyrektywa nr 1 Rady Wojennej Frontu Biaoruskiego okrelajca zasady powoywania przez armi wadz tymczasowych na zajmowanych terenach II RP, Smolesk, 16 wrzenia 1939 roku; zob. te M. Gnatowski, 17 wrzenia 1939 r. Agresja czy wyzwolenie? Refleksje historyka w wietle nowych rde, w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej. Studia i materiay, pod red. M. Gnatowskiego, Biaystok 2000, s. 7677. 2 Zob. A. Knorowski, Paragrafy niezgody. Agresja sowiecka na Polsk w 1939 r. w wietle wczesnych norm midzynarodowego prawa wojennego, Warszawa 2002, Za. nr 9, s. 320, Rozkaz d-cy wojsk Frontu Biaoruskiego z 19.09.1939 r.; rdo: Centralne Archiwum Wojskowe (dalej CAW), sygn. VIII.800.59.1 oraz Pastwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego (dalej PAOB), zesp R292, op. 1, t. 1, k. 1.

42

Rozdzia II

brych stosunkw z naczelnikiem 17 oddziau wojsk pogranicznych NKWD byem doskonale zorientowany w sytuacji na granicy i w Polsce. [] W tym dniu zostaem wezwany do Miska. W KC przebrali nas w wojskowe mundury. Powiedziano mi, e zostaem mianowany przewodniczcym Zarzdu Tymczasowego Rejonu Augustowskiego. Zrobiono mi krtki instrukta. Zebraa si nas grupa okoo 30 ludzi. Ciarwk dojechalimy do Baranowicz. Std pocigiem dotarlimy do Grodna. W Grodnie, w odrnieniu od innych miejsc, trway boje. Troch musiaem poczeka. Poszedem do komisarza armijnego Gadkowa3. Zameldowaem o swoim zadaniu. Dowiedziaem si od niego, e Augustw jeszcze nie zosta zajty, ale nasze wojska s ju w lasach augustowskich. Poprosiem o samochd onierzy, eby pojecha do Augustowa. Kiedy przyjechalimy, w miecie nie byo jeszcze naszych onierzy, z wyjtkiem nielicznych, picych w pomieszczeniach starostwa. Przedstawili si jako armijni wywiadowcy. Do rana rozlepilimy w miecie obwieszczenia o organizacji Zarzdu Tymczasowego4. 21 wrzenia dowdca Frontu Biaoruskiego M. Kowalow wyda kolejny rozkaz, w ktrym precyzowa zasady organizowania administracji i milicji na zajmowanych przez Armi Czerwon terenach: 1. Rozkazuj dowdcom wszystkich szczebli, komisarzom zwizkw i jednostek oraz szefom instytucji politycznych okazywa wszechstronn pomoc tymczasowym zarzdom miast w organizowaniu przez nie milicji obywatelskiej we wszystkich miastach i wsiach na terenach zajtych przez jednostki Robotniczo-Chopskiej Armii Czerwonej. 2. Szczeglnie zwracam Wasz uwag na kwesti okazania pomocy miejscowym zarzdom w sprawie organizowania gwardii robotniczej, na dobr skadu osobowego oddziaw gwardii spord uczciwych, oddanych ludzi; w adnym wypadku nie dopuszcza do oddziaw gwardii robotniczej elementw wrogich5. Take szef NKWD awrientij Beria uczula swoich ludzi na niebezpieczestwo mogce wynikn przy konstruowaniu tymczasowych organw wadzy pastwowej. Do zada grup operacyjnych NKWD, faktycznie twoP.A. Gadkow do wrzenia 1940 r. naczelnik Zarzdu NKWD obwodu biaostockiego, wrzesie 1940 luty 1941 r. zastpca ludowego komisarza NKWD Litewskiej SRR, luty wrzesie 1941 r. ludowy komisarz NKGB Litewskiej SRR. 4 N. Awchimowicz, Mj Augustw, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Biaoru, Litwa, otwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej w latach 17721999, red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999, s. 691. 5 Agresja sowiecka na Polsk w wietle dokumentw 17 wrzenia 1939, t. 3: Dziaania wojsk frontu biaoruskiego, Warszawa 1995, t. 3, dok. 53, s. 106, Rozkaz nr 6 dowdcy Frontu Biaoruskiego, komandarma II rangi Kowalowa, w sprawie pomocy przy organizowaniu administracji i milicji oraz postpowaniu z jecami polskimi, Misk, 21 wrzenia 1939 r.; rdo: PAOB, zesp R292, op. 1, t. 1a, k. 1.
3

Ksztatowanie si nowej wadzy

43

rzcych, a nie tyko zabezpieczajcych powstawanie wadz tymczasowych, zaliczono aktywny udzia w organizowaniu przez zarzd tymczasowy Gwardii Robotniczej i komitetw chopskich, kadc przy tym szczeglny nacisk na zapobieganie przenikaniu do nich elementw k-r i prowokatorskich z wrogimi zamiarami6. Rozkaz Berii precyzowa take zadania NKWD majce pomc w demontau struktur pastwa polskiego. Poleca jak najszybsze zajcie wszelkich centrw cznoci (poprzez obsadzenie ich zaufanymi ludmi), wszelkich lokalnych instytucji pastwowych i prywatnych, w tym bankw, urzdw skarbowych oraz sdw pastwowych i publicznych, drukarni, redakcji gazet i skadw papieru, a take archiww pastwowych (w pierwszej kolejnoci archiww andarmerii i filii Oddziau II Sztabu Gwnego). Naleao take, w celu zapobieenia spiskowej, zdradzieckiej dziaalnoci, aresztowa znaczniejszych reprezentantw obszarnikw, ksit, szlachty i kapitalistw, ogaszajc, e s oni zakadnikami oraz bezzwocznie zatrzyma najbardziej reakcyjnych pracownikw administracji pastwowej, funkcjonariuszy policji, andarmerii, stray granicznej, Oddziau II Sztabu Gwnego, wojewodw i ich najbliszych wsppracownikw, a take kierownikw partii kontrrewolucyjnych7. Co ciekawsze, Beria w pierwszej fazie operacji zabrania aresztowa osb duchownych, zwaszcza katolickich. Poleca zaj wizienia i zwolni z nich wszystkich winiw aresztowanych za dziaalno rewolucyjn lub inn antypastwow, poczywszy to z pierwszym werbunkiem nowej agentury. W opanowanych wizieniach, obsadzonych ju przez swoich ludzi, naleao zapewni ostry reim wizienny. Now agentur naleao rozwin jak najszybciej, szczeglnie wrd byych dziaaczy aparatu pastwowego i partii politycznych, a take w redakcjach gazet, instytucjach kulturalno-owiatowych, skadach ywnoci, sztabach, gwardiach robotniczych i komitetach chopskich. Bezwzgldnie naleao take zapewni ochron porzdku publicznego, a zwaszcza zabezpieczy elektrownie, wodocigi, magazyny ywnoci,
Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941. Wydarzenia i losy ludzkie, t. 1: Rok 1939, Warszawa 1998, dok. 2, s. 73, Dyrektywa ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR . Berii z 15 wrzenia 1939 roku dotyczca zada NKWD na zajmowanym terytorium Polski; rdo: Pastwowe Archiwum Suby Bezpieczestwa Ukrainy, zesp 16, op. 32, t. 33, k. 1015. 7 Byy to m.in. Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Narodowe, Stronnictwo Pracy, Polskie Stronnictwo Chrzecijaskiej Demokracji, Obz Narodowo-Radykalny, Ukraiskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne, Organizacja Ukraiskich Nacjonalistw, Ukraiska Partia Socjalistyczno-Radykalna, Front Jednoci Narodowej, Biaoruska Chrzecijaska Demokracja, Biaoruska Organizacja Narodowo-Socjalistyczna, Bractwo Rosyjskiej Prawdy, Rosyjski Zwizek Wszechwojskowy.
6

44

Rozdzia II

elewatory i skady paliwa oraz zorganizowa walk z rabunkami i bandytyzmem i spekulacj8. 28 wrzenia 1939 r. dowdca Frontu Biaoruskiego Kowalow informowa Moskw: W celu uporzdkowania sprawy zarzdzania na Biaorusi Zachodniej uwaam za konieczne zamiast byych wojewdztw utworzy Tymczasowe Zarzdy Obwodowe Wileski, Nowogrdzki, Biaostocki i Poleski w Brzeciu. Aby zapewni waciwe kierowanie prac komitetw chopskich w gminach, naley utworzy wiejskie, miejskie i osiedlowe komitety chopskie, skadajce si z trzech do siedmiu osb. Komitety te powinny rozstrzyga wszystkie problemy [agrarne] w swojej gminie i kierowa prac komitetw wiejskich i osiedlowych. W powiatach utworzylimy ju zarzdy tymczasowe i one kieruj prac komitetw chopskich w gminach oraz rozwizuj wszystkie problemy swego powiatu. Kierownictwo nad tymczasowymi zarzdami powiatw winny sprawowa tymczasowe zarzdy obwodowe. Przy dowdcy Frontu i Radzie Wojennej nieodzowne jest istnienie Wydziau Zarzdzania Cywilnego, kierujcego wszystkimi tymczasowymi zarzdami w caej Biaorusi Zachodniej. Schemat ten by omwiony na Radzie Wojennej i jest najbardziej celowy. Prosz zameldowa o tym ludowemu komisarzowi obrony z prob o zatwierdzenia. Moemy przystpi do organizowania natychmiast, poniewa istniejce organy wadzy s niewystarczajce i sabo kierowane, gdy nie mamy chopskich komitetw w gminach9. Dotychczas na caym okupowanym terenie najwysz wadz polityczn i administracyjn sprawowaa Rada Wojenna Frontu Biaoruskiego, w ktrej skad wchodzio trzech wysokich rang oficerw z dowdztwa frontu oraz I sekretarz KC KP(b) Biaorusi. Bya ona wyposaona we wszelkie niezbdne penomocnictwa i odpowiedzialna za jak najszybsze zorganizowanie terenowych wadz okupacyjnych, wspieranych przez wydzielone grupy operacyjne NKWD, powoane przez Beri i po odpowiednim przeszkoleniu przerzucone wraz z armi w teren. Zarzdy tymczasowe wojewdztw i miast (siedzib wadz tego szczebla) zostay formalnie powoane 2 padziernika 1939 r. przez Biuro KC KP(b)B i nastpnego dnia zatwierdzone przez Rad Wojenn Frontu Biaoruskiego. Skaday si z dwch przedstawicieli
8 Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941..., dok. 2, s. 7273, Dyrektywa ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR . Berii z 15 wrzenia 1939 roku.... 9 Agresja sowiecka na Polsk, t. 1: Geneza i skutki agresji, wybr i oprac. C. Grzelak, S. Jaczyski, E. Kozowski, Warszawa 1991, dok. 129, s. 233234, Rozmowa telefoniczna sekretarza ludowego komisarza obrony komkora R. Chmielnickiego z dowdc Frontu Biaoruskiego komandarmem II rangi M. Kowalowem z 28 wrzenia 1939 r. Jest to najwczeniejsza informacja o organizowaniu tymczasowej administracji na zajtych przez Armi Czerwon ziemiach pnocno-wschodnich Drugiej RP.

Ksztatowanie si nowej wadzy

45

armii, lokalnego przedstawiciela NKWD, przedstawiciela zarzdu tymczasowego danego miasta oraz starannie wybranego przedstawiciela spoecznoci lokalnej. O ile przewodniczcych zarzdw wojewdzkich i duych miast ustalano na poziomie KC i Rady Wojennej Frontu, o tyle nisze struktury (powiatowe, gminne) ustalano w porozumieniu z wadzami wojskowymi, co najczciej sprowadzao si do przekazania tym wadzom prawa do wyonienia waciwych ludzi ze sprawdzonego, napywajcego coraz wikszym strumieniem na te ziemie aktywu partyjnego. Jak wyjania 4 padziernika 1939 r. na naradzie przewodniczcych Zarzdw Tymczasowych I sekretarz KC KP(b) Biaorusi P. Ponomarienko, Terenowe zarzdy tymczasowe to organa wadzy wojskowej i rada wojenna tej lub innej jednostki, ktra stacjonuje na tym terenie, ma prawo kierowa dziaalnoci zarzdu tymczasowego, ma prawo i powinna to czyni w ramach obowizujcych dyrektyw Rady Wojennej Frontu i KC KP(b)B10. Wyonionym przez Rad zarzdom tymczasowym oraz komitetom chopskim pomagay tworzone na mocy rozkazu szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej Borisa Szaposznikowa komendantury wojenne11. 25 wrzenia 1939 r. Ponomarienko skierowa do Stalina list z informacjami o sytuacji na ziemiach pnocno-wschodniej Polski zajtych przez Armi Czerwon. Opisywa w nim m.in. proces tworzenia si zarzdw tymczasowych, twierdzc, e rozpoczy ju one prac we wszystkich miastach12. Powszechnie, zdaniem Ponomarienki, organizuj si take komitety chopskie, ktre przystpiy do podziau ziemi obszarniczej wieszajc, rozstrzeliwujc i zabijajc wielu osadnikw i obszarnikw. Brak jest jednak wyranej pomocy w organizowaniu i kontrolowaniu tego ruchu przez miejscowe oddziay wojskowe i oddelegowanych dziaaczy partyjnych: istnieje ogromna liczba osiedli i wsi, do ktrych czerwonoarmici i pracownicy polit[yczni] jeszcze nie dotarli. Z tego powodu do zarzdw tymczasowych
Cyt. za: M. Gnatowski, Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Biaorusi. Fakty, oceny, dokumenty, Biaystok 2001, s. 39; rdo: Narodowe Archiwum Republiki Biaoru w Misku (dalej NARB), zesp 4, op. 21, t. 1748, k. 18, Stenogram z narady przewodniczcych Zarzdw Tymczasowych z sekretarzem KC KP(b)B P. Ponomarienk, Wokowysk, 14 padziernika 1939 r. 11 Wybr dokumentw do agresji 17.09.1939 r., cz. IV, oprac. C. Grzelak, Wojskowy Przegld Historyczny 1993, nr 4, s. 229, Dyrektywa nr 085 szefa Sztabu Generalnego Armii Czerwonej komandarma I rangi Borysa Szaposznikowa z 3 padziernika 1939 o organizacji tyw na caym obszarze przyfrontowym. 12 Informacja ta jest cakowicie nieprawdziwa. Wyzwalanie wojewdztwa biaostockiego oraz powiatu omyskiego z rk wycofujcych si onierzy niemieckich trwao a do koca wrzenia. 25 wrzenia przekazano Rosjanom Osowiec, nastpnie Rajgrd, Sokoy i Grajewo. 26 wrzenia Rosjanie zajli Wysokie Mazowieckie, 27 wrzenia Czyew i Zambrw, 29 wrzenia pierwsze oddziay wkroczyy do omy.
10

46

Rozdzia II

w miastach kadego dnia [zgasza si] olbrzymia liczba wiejskich delegatw od komitetw chopskich lub od [samych] chopw z rnego rodzaju pytaniami: jak dzieli ziemi obszarnicz, jak organizowa komitet, co robi ze zboem lecym w skadach i mynach, ktre zostao przez Polakw zarekwirowane u ludnoci dla armii, liczc 8 kilogramw z hektara13. Podkrela, e do pomocy komitetom chopskim skierowano ju do zarzdw tymczasowych 400 ludzi, po 2 na kad gmin, ktrych zadaniem jest dotarcie do wszystkich wsi i pokierowanie akcj tworzenia lokalnych wadz. Bardzo ciekawa jest jego opinia na temat Biaostocczyzny w zestawieniu z innymi ziemiami wyzwolonej Zachodniej Biaorusi: Chc podzieli si niektrymi wraeniami ze swoich podry po Zachodniej Biaorusi. Odwiedziem Stopce, Mir, Tur, Korelicze, Nowogrdek, Niewie, Sonim, Baranowicze, Wokowysk i wiele osiedli i wsi. Chop biaoruski biedniak, a czstokro nawet redniak, jest godny i obdarty. We wsiach nigdy nie kupowao si cukru, mimo na pozr niskiej ceny ptora zotego za kilogram. Nastroje wrd chopw biaoruskich s doskonae, wspieraj we wszystkim, jak mog, Armi Czerwon. We wszystkich tych miastach, w ktrych byem nie spotkaem ani jednego czowieka, ktry by nie mwi po rosyjsku. Wszyscy piknie mwi po rosyjsku, nawet modzie. [] Za Biaymstokiem ludno wita nasze wojska bardziej wstrzemiliwie, gorzej zna jzyk rosyjski, czciej rozlegaj si strzay zza wga, z lasu, do czerwonoarmistw, do dowdcw. W miastach [gdzie] znajduje si PPS i robotnicy pepeesowcy sytuacja staje si bardziej zoona, ni w miejscowociach, gdzie s Biaorusini. Nawiasem mwic, naley stwierdzi, e Pisudski jest popularny nie tylko wrd ludnoci polskiej, ale nawet wrd ydw. Mwi, e by to prawdziwy czowiek byo przy nim znacznie lepiej anieli pniej14. Wprawdzie Ponomarienko mieszka w Biaymstoku od 23 wrzenia do koca padziernika 1939 r., jednak z racji przecigajcych si procedur przekazywania przez wojska niemieckie terenw na zachd od Biaegostoku nie mg tam dotrze, a tym bardziej oceni sytuacji. Swoje informacje zaczrpn prawdopodobnie z raportw armii i NKWD. Nie wiem, od kogo pochodzia informacja o sabszej znajomoci jzyka rosyjskiego przez miejscow ludno, ktra miaa zapewne suy podkreleniu, e (zgodnie z propagand radzieck) ziemie te nie s rdzennie polskie, bo przecie rosyjskim
13 NARB, zesp 4, op. 21, t.1521, k. 206211, Pismo sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki do J. Stalina z 25 wrzenia 1939 roku dotyczce sytuacji na terenach Polski zajtych przez wojska radzieckie; cyt. za: Zachodnia Biaoru 17 X 1939 22 VI 1941, t. 1, dok. 31, s. 145. 14 Ibidem, s. 146.

Ksztatowanie si nowej wadzy

47

posuguj si gwnie Biaorusini, a nie Polacy. Polacy nacjonalici strzelaj zza wga, lecz chyba nie jest ich tak wielu, bo jednak kto te wojska wita. Ciekawa jest te uwaga na temat PPS, dla Moskwy zawsze wrogiej, szowinistycznej i antysocjalistycznej partii. Owa zoono sytuacji dotyczy zapewne antyradzieckiej postawy polskich robotnikw, dla ktrych Armia Czerwona jest agresorem, co w oczywisty sposb zadaje kam tezom goszonym w rozkazach bojowych z 16 i 17 wrzenia, kiedy to Armia ta miaa ruszy na pomoc powstaniu i rewolucji rozptanej przez uciemionych biaoruskich chopw i polskich robotnikw. Daje si wyczu wyrane zaskoczenie popularnoci Pisudskiego, sztandarowego wroga pastwa radzieckiego od klski 1920 r., zwaszcza wrd ludnoci ydowskiej, co jest wyranie sprzeczne z propagand radzieck, w tym adresowan wanie do mniejszoci. Pismo koczy proba o ustosunkowanie si najwyszych wadz radzieckich w wielu pilnych kwestiach zwizanych z normalnym funkcjonowaniem okupowanych terytoriw. Najwaniejsze, zdaniem Ponomarienki, s kwestie administracyjne i zaopatrzeniowe (brak podstawowych towarw, takich jak: zapaki, sl, nafta; zatwierdzenie urzdowych cen na towary ywnociowe). Prosi on Stalina o wytyczne dotyczce opracowanej przez CK KP(b)B i wojsko struktury zarzdw tymczasowych. Jego zdaniem, potrzebne s wydziay: administracyjny, aprowizacyjno-handlowy, finansowy, komunalny, kulturalno-owiatowy oraz owiaty ludowej. Pilna wydaje si te kwestia organizacji Komsomou. Jak twierdzi, nacisk modziey na zarzdy tymczasowe, domagajcej si jego utworzenia jest ogromny. Istnieje jednak obawa, e zorganizowana w Komsomo modzie sw aktywnoci zdusi dziaalno komitetw chopskich15. Problem ten Ponomarienko najprawdopodobniej wiadomie wyolbrzymia, aby podkreli powszechn aprobat dla wadzy radzieckiej, zwaszcza wrd ludzi modych. Niewtpliwie spore grupy skomunizowanej modziey daway w pierwszych dniach wyraz swemu szczciu z pojawienia si Armii Czerwonej i wadzy radzieckiej, jednak dokumenty z 1940 r. przecz tezie o masowym wstpowaniu miejscowej modziey do Komsomou. Komsomo oczywicie jest, lecz skada si gwnie z modziey przysanej tu do pracy ze wschodu oraz, co szczeglnie denerwuje dziaaczy partyjnych szczebla obwodowego, prawie wycznie z modziey ydowskiej i biaoruskiej. 1 padziernika 1939 r. w Moskwie Biuro Polityczne WKP(b) podjo uchwa, w ktrej zawarto dokadny przebieg przygotowa do wyborw do Zgromadze Ludowych Zachodniej Biaorusi i Ukrainy, a take dokadny terminarz caej tej akcji, a nastpnie tre uchwa, ktre zgromadzenia
15

Ibidem, s. 146147.

48

Rozdzia II

te miay podj16. Biaoruskie Zgromadzenie Ludowe skada si miao z deputowanych z obwodw Zachodniej Biaorusi (tereny byych wojewdztw nowogrdzkiego, wileskiego, biaostockiego i poleskiego). Poniewa, zgodnie z uchwa Inicjatyw zwoania Zgromadze Ludowych bior na siebie Zarzdy Tymczasowe miast Lwowa i Biaegostoku, ktre zwracaj si do Zarzdw Tymczasowych miast obwodowych z prob o wyznaczenie przedstawicieli do Komitetw organizacyjnych wyborw ju na drugi dzie po przyjciu uchway Biuro KC KP(b) Biaorusi wydao decyzj o powoaniu zarzdw tymczasowych. Zgodnie z planami jako jedne z pierwszych powstay: Zarzd Tymczasowy Biaegostoku oraz Zarzd Tymczasowy Obwodu Biaostockiego. Potem analogiczne instytucje powstaway w miastach powiatowych oraz w omy i Grodnie. Na czele zarzdu biaostockiego sta przewodniczcy wraz z zastpc. Dodatkowych trzech zastpcw delegowaa Rada Komisarzy Ludowych BSRR. Poza nimi by jeszcze delegat KC KP(b)B ds. kadrowych, delegat KC Komsomou ds. organizacji Komsomou, a take delegat KC KP(b)B ds. organizacji cznoci. Skada si on z 15 wydziaw: gospodarczego, przemysowego, handlu, finansw, paliw, rolniczego, komunalnego, owiaty ludowej, owiaty politycznej, pracy, opieki spoecznej, statystyki, informacji, cznoci i administracji. W zarzdzie znajdowa si take Komitet ds. Uchodcw17. Zarzd Tymczasowy wraz z Biurem Organizacyjnym mieciy si w Biaymstoku w budynku Urzdu Wojewdzkiego przy ul. wirki i Wigury. Penomocnikiem KC KP(b) Biaorusi do spraw pracy partyjnej w obwodzie biaostockim zosta Semen Stiepanowicz Igajew18, przewodniczcym Zarzdu Tymczasowego Obwodu Biaostockiego Wojf Boruchowicz Gajsin, za przewodniczcym Zarzdu Tymczasowego Biaegostoku Piotr S. Spasow. Penomocnikiem ds. organizacji cznoci z Zachodni Biaorusi mianowano W.F. Wieruchina. Postanowiono take zgodnie z zaleceniami Moskwy zmobilizowa 700 komunistw i 800 komsomolcw. Zadanie dokonania stosownej weryfikacji kadr powierzono sekretarzom zarzdw tymczasowych i komsomou. Stosowne listy miay zosta dostarczone do zatwierdzenia KC KP(b) Biaorusi w cigu 5 dni19. Proponowana przez Biuro
16 Dokument ten przygotowali: sekretarz KC WKP(b) A. danow, ludowy komisarz spraw wewntrznych ZSRR . Beria, I sekretarz KC KP(b) Ukrainy N. Chruszczow oraz I sekretarz KC KP(b)B P. Ponomarienko. 17 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 739, Spisy penomocnikw KC KP(b)B, przewodniczcych Zarzdw Tymczasowych, penomocnikw ds. pracy komsomolskiej w obwodzie biaostockim. 18 Mia on otrzyma do pomocy trzech instruktorw i pracownika technicznego. 19 Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, dok. 34, s. 160162, Wycig z protokou z posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 90 z 2 padziernika 1939 roku na temat przygotowa

Ksztatowanie si nowej wadzy

49

KC KP(b)B lista dziaaczy partyjnych zatwierdzona zostaa 3 padziernika 1939 r. przez dowdc Frontu Biaoruskiego. W omawianej wyej uchwale Biura KC WKP(b) nie tylko sprecyzowano dziaania majce doprowadzi do zwoania zgromadze ludowych. Aby uatwi tworzenie nowych wadz zadecydowano o niezwocznym przystpieniu do tworzenia organizacji komunistycznych w Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Biaorusi, przyjmujc na kandydatw przodujcych robotnikw, ktrzy udzielili pomocy Armii Czerwonej w walce z wrogimi elementami i wyrnili si w ustanawianiu nowego, rewolucyjnego porzdku. Dodatkowo polecono zdemobilizowa z szeregw Armii Czerwonej dziaajcej na ukraiskim i biaoruskim frontach, do dyspozycji Ukraiskiej organizacji partyjnej 1000 komunistw i 500 komsomolcw i do dyspozycji Biaoruskiej partyjnej organizacji 800 komunistw i 400 komsomolcw, a take zobowiza KC KP(b) Ukrainy do zmobilizowania do pracy partyjnej i komsomolskiej w Zachodniej Ukrainie nie mniej ni 2000 komunistw i komsomolcw i KC KP(b) Biaorusi do pracy w Zachodniej Biaorusi nie mniej ni 1500 komunistw i komsomolcw, przede wszystkim Ukraicw i Biaorusinw. Zobowizano take oba Komitety Centralne do wyznaczenia na kade wojewdztwo penomocnikw do spraw organizacyjnych pracy partyjnej, a take zorganizowania Tymczasowych Zarzdw Obwodowych, dziaajcych na terytorium byych wojewdztw Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, w skadzie czterech osb (dwch przedstawicieli z organw armii, jednego z NKWD, jednego z Tymczasowego Zarzdu Obwodowego miasta)20. Przewodniczcych zarzdw tymczasowych wojewdztw i duych miast ustalao Biuro KC KP(b) Biaorusi, a zatwierdzaa Rada Wojenna Frontu Biaoruskiego. Przewodniczcych zarzdw tymczasowych powiatw take ustalano na poziomie Politbiura. Czyniono to jednak bezporednio w porozumieniu z lokalnymi wadzami wojskowymi, do ktrych naleaa penia wadzy na danym terenie21. Biuro Polityczne polecio take wydzieli grup pracownikw zwizkowych w celu wysania ich do Zachodniej Biaorusi w celu studiowania
do wyborw deputowanych do Biaoruskiego Zgromadzenia Ludowego; rdo: NARB, zesp 4, op. 3, t. 800, k. 13. 20 Cyt. za: M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 22; zob. te Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, dok. 33, s. 155159, Wycig z protokou z posiedzenia KC WKP(b) dotyczcy organizacji ycia politycznego i gospodarczego na okupowanych ziemiach polskich; rdo: Rosyjskie Centrum Studiw i Przechowywania Dokumentw Najnowszej Historii w Moskwie (dalej RCSiPDNH), zesp 17, op. 3, t. 1014, k. 5761. 21 M. Gnatowski, Ssiedzi w sowieckim raju. Rejon jedwabieski pod radzieck wadz 19391941, oma 2002, s. 23.

50

Rozdzia II

problemw dotyczcych warunkw pracy, stanu wynagrodzenia i okazania pomocy w organizowaniu pracy zwizkowej. Sporo uwagi powicono take sprawie przejcia i jak najszybszego uruchomienia sektora bankowego, co miao umoliwi powszechne przejcie na walut radzieck. Ograniczono przy tym prawo do wypacania oszczdnoci znajdujcych si na kontach osb prywatnych do 300 rubli miesicznie. Zobowizano KC KP(b)B do przedstawienia w terminie dziesiciu dni propozycji o trybie nacjonalizacji wielkich przedsibiorstw, polecono take przedstawi spis przedsibiorstw podlegajcych nacjonalizacji. W kolejnych punktach omwiono potrzeb natychmiastowego otwarcia sklepw, bazarw, piekarni i innych przedsibiorstw o charakterze usugowym, z zastrzeeniem, e porzucone sklepy naley niezwocznie przej i zorganizowa w nich sie handlow siami Zarzdw Tymczasowych, wspartych przez Ludowy Komisariat Handlu. O skali szczegowoci tej uchway (pierwszej dotyczcej bezporednio ziem zagarnitych przez ZSRR) wiadczy najlepiej wykaz cen, ktre naley wprowadzi na towary pierwszej potrzeby. Co ciekawe, inne ceny obowizywa miay dla Zachodniej Biaorusi, a inne dla Zachodniej Ukrainy. Ceny obowizujce na ziemiach wcielanych do BSRR byy w wielu wypadkach wysze. Za kilogram soli mieszkacy Zachodniej Ukrainy mieli paci 20 kopiejek, mieszkacy Zachodniej Biaorusi 30 kopiejek (a wic 50% droej). Drosza miaa by take nafta22. Uchwaa regulujca praktycznie wszystkie najwaniejsze aspekty dziaalnoci administracji radzieckiej na okupowanych ziemiach staa si podstaw do podjcia pierwszych decyzji przez najwysze wadze Biaoruskiej SRR. Przed wydaniem uchway Biuro Polityczne KC KP(b)B nie zajmowao si na adnym swoim posiedzeniu sprawami ziem, ktre w niedugim czasie miay si sta czci skadow BSRR. Dzie po wydaniu uchway Biuro Polityczne zebrao si na swym kolejnym posiedzeniu, aby na podstawie nadesanych z Moskwy wytycznych, przygotowa i podj wszelkie niezbdne dziaania, majce na celu przeprowadzenie wyborw do Zgromadzenia Ludowego oraz stopniowej sowietyzacji wschodnich wojewdztw Drugiej RP. Wyznaczono wwczas osoby bezporednio odpowiedzialne za przebieg tych prac, w tym za przygotowanie projektu odezwy Zarzdu Tymczasowego Biaegostoku o koniecznoci zwoania Zgromadzenia Ludowego23.
A. Sudo, Pocztki sowietyzacji Kresw Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej (jesie 1939 roku). Wybrane problemy polityczne i organizacyjne, BydgoszczToru 1997, Aneks nr 85, s. 408410; rdo: Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej, nr 252, k. 5761, Decyzje Biura Politycznego WKP(b) z 1 X 1939 roku. 23 Przewodniczcy PRN BSRR N.J. Natalewicz mia przygotowa ordynacj wyborcz, sekretarz KC KP(b) Biaorusi W.N. Malin oraz kierownik Wydziau Organizacyjno-Instruktorskiego KC R.B. Ejdinow opracowa projekty czterech deklaracji (o ziemi, charakterze
22

Ksztatowanie si nowej wadzy

51

Zatwierdzono przewodniczcego Zarzdu Tymczasowego Wojewdztwa Biaostockiego oraz przewodniczcego Zarzdu Tymczasowego Biaegostoku, gdy to oni (w imieniu szczliwych i wyswobodzonych mieszkacw) mieli wyda odezw. Polecono take przygotowa niezwocznie siami miejscowych dziaaczy projekt deklaracji Zgromadzenia oraz skierowa (zgodnie z zaleceniami Kremla) z obwodu miskiego 250 komunistw i 250 komsomolcw, z obwodu witebskiego 200 komunistw i 200 komsomolcw, z obwodu homelskiego 125 komunistw i 200 komsomolcw, z obwodu mohylewskiego 125 komunistw i 150 komsomolcw. Na skompletowanie ludzi i wysanie ich do Miska w celu przeszkolenia i zatwierdzenia komitety obwodowe dostay 5 dni24. Deklaracja w sprawach ujtych w porzdku obrad Zgromadzenia Ludowego czytamy w stenogramie z posiedzenia Biura to nadzwyczaj wane politycznie dokumenty. Oznacza to, e przedstawiciele narodu zbior si na obrady, wysuchaj informacji, zabior gos w dyskusji, bd da konfiskaty ziemi obszarniczej i nastpnie uchwal deklaracj. Deklaracja to powany dokument polityczny, naley przygotowa go w sposb odpowiedzialny, uwzgldni naley te dowiadczenie zdobyte przy opracowywaniu przez nas deklaracji o nacjonalizacji przemysu i bankw, uwzgldni Leninowski styl, trzeba oboy si ksikami i materiaami i majc na wzgldzie cel, jaki chcemy osign przy pomocy tych deklaracji napisa je25. 4 padziernika 1939 r. w Wokowysku pod przewodnictwem dowdcy Frontu Biaoruskiego M. Kowalowa odbya si narada I sekretarza KC KP(b) P. Ponomarienki z przewodniczcymi obwodowych, miejskich i powiatowych zarzdw tymczasowych. Omawiano na niej przygotowany ju w Misku szczegowy scenariusz przeprowadzenia wyborw do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi. Polegao to gwnie na odczytywaniu punkt po punkcie uchway Biura Politycznego KC WKP(b) i objanianiu, w jaki sposb naley wykona zalecenia Moskwy. W trakcie omawiania sytuacji panujcej na zajtych terenach Ponomarienko podkreli, e nie moe by mowy o tymczasowej obecnoci wadzy radzieckiej na tych ziemiach. Odnosio si to do panujcych zdaniem Ponomarienki niezdrowych nastrojw wyjazdowych wrd sporej grupy dziaaczy partyjnych, oczekujcych rychego powrotu do poprzednich miejsc zamieszkania: trzeba normalnie y, rozlokowa si, a wy jak na razie yjecie tak, jak w 1918 r.
wadz, wejciu w skad BSRR i ZSRR oraz nacjonalizacji); Malin mia take przygotowa projekt odezwy. 24 NARB, zesp 4, op. 3, t. 800, k. 12, Uchwaa Biura Politycznego KC KP(b)B z 2 padziernika 1939 roku. 25 Ibidem, t. 802, k. 15; Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b) B z 2 X 1939 roku; cyt. za: M. Gnatowski, Zgromadzenie Ludowe..., dok. 3, s. 204206.

52

Rozdzia II

w zajtym miecie, ktre za dwa dni trzeba porzuci, po 10 ludzi w jednym pokoju, o mieszkaniach nie mylicie. Nie liczcie na to, e my w cigu miesica razem z wami wyjedziemy, a wasze miejsca zajm oswobodzeni Biaorusini. My i ich wczymy [do pracy], ale bdziemy musieli jeszcze dugi czas tu pracowa. Zajmujcie wic zaewidencjonowane mieszkania i rozmieszczajcie w nich towarzyszy, ktrzy bd przyjeda26. Wedug Ponomarienki w najbliszym czasie miao napyn 1500 osb zmobilizowanych przez KC KP(b)B oraz 1500 zwolnionych na potrzeby administracji z szeregw Armii Czerwonej. Wszyscy oni bd oddelegowani do dyspozycji penomocnikw ds. pracy partyjnej. Kamieniem wgielnym ich dziaalnoci to wybory, eby zacz organizowa prac w gminach itd., eby mona byo ogarn [prac] doy [spoeczne]27. Kwesti napadw miejscowej ludnoci na polskich panw i osadnikw skomentowa krtko: Jeli chopi dadz im po mordzie, nie bdziemy si temu sprzeciwia lecz zbytniej samowoli tolerowa nie bdziemy. Inna sprawa w kwestii odnoszenia si do osadnikw, ktrzy maj 405060 ha ziemi i nigdy nie pracowali, yjc na koszt chopskiej pracy. Jeli takich osadnikw chopi poturbuj trzeba ich puszcza, na zdrowie daj. Nie bdzie w tym nic zego. Chopi do nacierpieli si od tych nikczemnikw, ale patrzcie, eby pod t kategori nie podpad jakikolwiek Polak biedniak, eby jego nie zrwnywa z osadnikiem28. Mimo to uczula zgromadzonych, e osadnicy s duzi i bogaci i mali biedni, nie wolno tak jak tego chc komitety wociaskie wyrzuci a ziemi i majtek podzieli. Do nich trzeba podchodzi jak do chopw29. Ponomarienko podkrela te wielokrotnie, eby nie organizowa na razie kochozw, a zwaszcza, eby unika jakichkolwiek wypowiedzi na temat nacjonalizacji ziemi. Przestrzega, aby nie przesadza z atakami na Koci oraz uwaa ze sprawami narodowociowymi. Nie moe tak by, e komitet wociaski decyduje o zabraniu kapusty, bo to ydowska, pamitajmy, e s rejony, gdzie Polacy przewaaj30. Podobne umiarkowanie zaleca w sprawach handlu: na razie spokojnie, nie zabiera wszystkiego. Trzeba panowa nad emocjami, trzeba namawia do wstpienia do artelu. Jeli nie pomoe kara, a jeli i to nie pomoe zabiera31. W trakcie spotkania szef Sztabu Frontu Biaoruskiego Kowalow poinformowa zebranych, jakoby w komitetach chopskich dano, aby na tereNARB, zesp 4, op. 21, t. 1748, k. 31, Stenogram zebrania przewodniczcych Zarzdw Tymczasowych Zachodniej Biaorusi, Wokowysk, 4 X 1939 r. 27 Ibidem, k. 3. 28 Ibidem, k. 16. 29 Ibidem, k. 15. 30 Ibidem, k. 16. 31 Ibidem, k. 12.
26

Ksztatowanie si nowej wadzy

53

nach zajmowanych przez Armi Czerwon pozostawi wycznie Biaorusinw, za pozosta ludno wysiedli. Zdaniem wojskowych, postulaty te byy niewykonalne, gdy w okolicach Biaegostoku i Brzecia ludno polska miaa stanowi 3040% ogu mieszkacw32, co byo cakowicie sprzeczne z rzeczywistoci, ale zgodne z doktryn radzieck mwic o tym, e ziemie te s rdzennie biaoruskie, ale ich ludno zostaa poddana brutalnej, dugoletniej polonizacji, zatracajc swoje narodowe korzenie i wiadomo. 5 padziernika 1939 r. zgodnie z ustaleniami BP WKP(b), przyjtymi przez KC KP(b)B w Misku i potwierdzonymi na naradzie w Wokowysku, Zarzd Tymczasowy Biaegostoku w imieniu narodw Zachodniej Biaorusi wystpi z oddoln inicjatyw przeprowadzenia wyborw do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi, ktre podejmie uchwa, jaka ma by nowa wadza oraz zadecyduje o wczeniu tych ziem do BSRR. Odezw podpisali wybrani w Misku i przedstawieni w Wokowysku czonkowie Zarzdu Tymczasowego Wojf B. Gajsin (przewodniczcy) oraz Abram Maszewicki, M.J. Markijew, Maria Diaczuk czonkowie zarzdu. Odezwa zostaa zatwierdzona przez KC KP(b)B dopiero 5 padziernika, gdy wczeniej czonkowie Biura przebywali w Wokowysku i nie zdyli upora si z wyznaczonym im zadaniem. Dzie pniej przedstawi j uroczycie w Biaymstoku I sekretarz KC KP(b)B P. Ponomarienko. Jednogone przyjcie dokumentu byo ju tylko formalnoci. Tego samego dnia ukonstytuowa si trzynastoosobowy Komitet ds. organizacji wyborw, w ktrego skad weszli najwysi przedstawiciele biaoruskich wadz: przewodniczcy PRN Nikifor J. Natalewicz, przewodniczca RN oraz sekretarz KC KP(b)B Nadzieja G. Grekowa, sekretarz PRN azar J. Popkow, siedmiu przedstawicieli wojewdztwa biaostockiego (w tym przewodniczcy Zarzdu Tymczasowego wojewdztwa biaostockiego W.B. Gajsin i przewodniczcy Zarzdu Tymczasowego miasta Biaegostoku P.S. Spasow) oraz po jednym z pozostaych wojewdztw (nowogrdzkiego, wileskiego i poleskiego)33. Przygotowania do wyborw podniosy chwilowo rang Biaegostoku, gdzie w celu nadzorowania waciwego przebiegu caej akcji zjawili si m.in.: I sekretarz KC KP(b)B P.K. Ponomarienko, zastpca przewodniczcego RKL BSRR W.G. Waniejew oraz ludowy komisarz spraw wewntrznych BSRR . Canawa, a take wielu innych dziaaczy partyjnych szczebla centralnego.
M. Gnatowski, Zgromadzenie Ludowe, s. 55. Swobodnaja Bieorussija, nr 9 z 1939 r., Uchwaa Komitetu ds. organizacji wyborw do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi zatwierdzajca skad osobowy, kalendarz wyborw i ordynacj wyborcz; zob. te M. Gnatowski, Zgromadzenie Ludowe, dok. 4, s. 207208.
33 32

54

Rozdzia II

Canawa przebywa w miecie z niewielkimi przerwami od 7 do 29 padziernika 1939 r., nadzorujc przebieg wyborw, a nastpnie samego Zgromadzenia, a take walki z rodzcym si ruchem oporu. Ponomarienko przebywa w miecie kilkakrotnie, z przerwami na kolejne posiedzenia Biura KC KP(b)B. Na posiedzeniu 14 padziernika przyjto projekty czterech deklaracji Biaoruskiego Zgromadzenia Ludowego: o wadzy pastwowej, o wejciu Zachodniej Biaorusi w skad BSRR (usuwajc z projektu prob ludnoci o nadanie jej obywatelstwa ZSRR), o konfiskacie ziemi obszarniczej i o nacjonalizacji bankw i duych zakadw przemysowych znajdujcych si na terenie Zachodniej Biaorusi (na podstawie spisw przedstawionych do akceptacji na posiedzeniu Biura). Omwiono take problem rozmieszczenia uchodcw, ktrzy masowo napywali na teren wojewdztwa biaostockiego. Powoano w tym celu specjaln komisj i zobowizano j do przesiedlenia 20 tys. uchodcw (robotnikw, chopw, inteligencj pracujc) na terytorium BSRR i zatrudnienia ich przy wydobyciu i produkcji torfu, budowie drg i pracach lenych. Przyjto take szczegowy porzdek obrad, punkt po punkcie, cznie z kolejnoci powita (pionierzy z Miska, przedstawiciele RKKA, robotnicy Biaorusi, robotnicy Biaegostoku)34. 15 padziernika Ponomarienko skierowa do sekretarza KC WKP(b) Andrieja danowa list z propozycjami zakresu nacjonalizacji przemysu na terenie Zachodniej Biaorusi. W przedstawionych spisach znalazy si wszystkie przedsibiorstwa obrbki drzewnej (w tym wszystkie tartaki mechaniczne), przemysu garbarskiego i wkienniczego (zatrudniajce nie mniej ni 40 robotnikw35), elektrownie, drukarnie, zakady kartograficzne, due myny. Zgodnie z sugestiami Ponomarienki wielko zakadw (liczba zatrudnionych w nich robotnikw) nie moga by kryterium kwalifikujcym do nacjonalizacji, gdy polscy waciciele rzekomo zmniejszali przed wojn liczb zatrudnionych robotnikw i ograniczali produkcj. Do wszystkich nacjonalizowanych przedsibiorstw naleao wprowadzi komisje, ktre miay zabezpieczy fabryki i znajdujcy si w nich majtek oraz gotow produkcj i surowice do jej prowadzenia, a nastpnie wyznaczy nowy zarzd nacjonalizowanej fabryki36.
34 NARB, zesp 4, op. 3, t. 809, k. 220, 7981, Stenogram posiedzenia Biura Politycznego KC KP(b)B z 14 padziernika 1939 r. 35 Do szybko okazao si, e nacjonalizacji w przemyle wkienniczym podlegaj praktycznie wszystkie zakady posiadajce wicej ni 12 krosna, za pozostae manufaktury si poczono w artele odgrnie sterowane w kwestii produkcji. 36 NARB, zesp 4, op. 21, t. 1521, k. 212214, Pismo sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki do sekretarza KC WKP(b) A. danowa o przedsiwziciach w sprawie nacjonalizacji przemysu; zob. te: Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, t. 1, dok. 42, s. 228229.

Ksztatowanie si nowej wadzy

55

20 padziernika 1939 r., po powrocie z kolejnego posiedzenia Biura KC KP(b)B Ponomarienko wystpi z przemwieniem na zebraniu czonkw i kandydatw partii, powiconym gwnie wyborom do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi37. Trzeba by bardzo czujnym mwi dlatego, e do wyborw pjdzie wszelka kanalia i mog si zdarzy rne rzeczy. Trzeba wyjania wyborcom kwestie niezrozumiae, nie naley si tego ba. Trzeba organizowa wyborcom codziennie koncerty, seanse filmowe, wystpy w teatrze. Naszym najlepszym agitatorem jest tutaj czerwonoarmista-kochonik, ktry pokaza w praktyce chopom jak naley dzieli ziemi obszarnicz, a niektrzy nasi agitatorzy uprawiaj wielk polityk, niezrozumia dla miejscowej ludnoci. [] Nie naley odpycha od nas elementu drobno-buruazyjnego, a na pytania: czy odbior mj domek, czy dorokarzowi odbior konia wyjania naley ludnoci, e my nacjonalizujemy tylko wielki przemys. Nie naley te rozpowiada, e zlikwidujemy kupcw, takie mwienie nie jest nikomu potrzebne. Nasze kobiety naley ubra naleycie, z kultur, zdj z nich szynele, otwiera nasze sklepy natychmiast po wyborach. Zadaj nam rne pytania: o moralnoci, etyce, czy w Zwizku Radzieckim potrzebny jest posag, czy istnieje w ZSRR mio to s konkretne pytania. Zadaj pytania dlaczego nasi tak duo kupuj? Trzeba wyjania, e nie dlatego, e u nas jest mao towarw, a e u nas jest duo pienidzy i kady ma moliwo robi zakupy. U nas boso nikt nie chodzi, a towarw produkujemy tyle w cigu 10 dni, co u nich w cigu 10 lat. W dalszej czci swego wystpienie Ponomarienko poruszy najwyraniej ju zauwaon przez wadze radzieckie na Biaostocczynie i w omyskim kwesti antagonizmw polsko-ydowskich (okrelan tu jako ydowski szowinizm wyniky z przeladowania ludnoci ydowskiej przez polski rzd), a take narastajce u czci dziaaczy partyjnych nastroje walizkowe38. Przebieg wyborw do Zgromadzenia, ktre odbyy si 22 padziernika 1939 r., jest powszechnie znany, dlatego sprawy te pomin39. W wyniku
37 Ponomarienko na stae przebywa wwczas przy sztabie frontu, ktry stacjonowa w Wokowysku i Biaymstoku. Na obrady Biura dojeda do Miska. Jedno z takich posiedze odbyo si 19 padziernika. Omawiano na nim sprawy kadrowe pracownikw obkomw i rajkomw, a take NKWD BSRR i RKL BSRR. Zob. NARB, zesp 4, op. 3, t. 815, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 95 z 19 padziernika 1939 r. Do Miska powrci na stae dopiero po wyborach do Zgromadzenia Ludowego. 38 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 4, k. 23, Stenogram wystpienia I sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki na zebraniu czonkw i kandydatw KP(b)B w Biaymstoku powiconym wyborom do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi; cyt. za: M. Gnatowski, Zgromadzenie Ludowe, dok. 9, s. 220221. 39 Szerzej na ten temat zob. M. Gnatowski, Zgromadzenie Ludowe, s. 120153; A. Sudo, Pocztki sowietyzacji kresw wschodnich II Rzeczypospolitej. Jesie 1939 roku, Bydgoszcz-

56

Rozdzia II

zmanipulowanego40, odbywajcego si w atmosferze terroru i zastraszenia, sprzecznego z wszelkimi normami prawa midzynarodowego (gdy odbywajcego si na okupowanym terytorium suwerennego pastwa) gosowania w wojewdztwie biaostockim wyoniono 281 delegatw 41, ktrzy w dniach 2830 padziernika zajli miejsca w gmachu teatru miejskiego w Biaymstoku. Tu, zgodnie z uchwal Biura Politycznego z 1 padziernika, odby si starannie wyreyserowany przez dziaaczy partyjnych z Miska spektakl, ktry w przyszoci sta si mia dla Kremla wanym elementem przetargowym w kwestiach dotyczcych ziem wschodnich. Zebrani na sali obrad uczestnicy Zgromadzenia zgodnie z planem podjli cztery uchway, zmieniajce diametralnie sytuacj formalnoprawn ziem pnocno-wschodniej Polski. Po przyjciu deklaracji o powoaniu wadzy radzieckiej, a wraz z ni proby o wcznie tych ziem w skad ZSRR, wybrane w czasie obrad delegacje uday si do Moskwy w celu jej przedoenia na V Nadzwyczajnej Sesji Rady Najwyszej ZSRR. Komisja Penomocna Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi wrczya stosowne dokumenty 31 padziernika 1939 r. przewodniczcemu Prezydium Rady Najwyszej ZSRR Michaiowi I. Kalininowi. Tego samego dnia na sesji plenarnej komisarz ludowy spraw zagranicznych Wiaczesaw M. Mootow wygosi referat o polityce zagranicznej ZSRR. W czci powiconej Polsce poza synnymi ju sowami o klsce k rzdzcych i unicestwieniu szpetnego tworu Traktatu Wersalskiego, ktry y kosztem ucisku niepolskich narodowoci oraz cakowicie faszywymi danymi na temat faktycznej liczby mniejszoci zamieszkujcych wschodnie ziemie Drugiej RP, znalazy si fragmenty jednoznacznie mwice o tym, e wadze na Kremlu spraw Polski i jej ziem uwaaj za ostatecznie rozstrzygnit i nie przewiduj ani odrodzenia starej, ani
-Toru 1997, s. 71114; A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1997, s. 4877. 40 19 padziernika Ponomarienko przesa szczegowy porzdek obrad Zgromadzenia do akceptacji sekretarzowi KC WKP(b) A. danowowi. NARB, zesp 7, op. 27, t. 70, k. 3031. 41 Radzieckie dane oficjalne mwiy o 803871 osobach (na 859010 uprawionych), ktre wziy udzia w gosowaniu (wliczajc w to powiaty grodzieski i wokowyski). Wanych gosw oddano 85%. W kilku powiatach liczba osb wykrelonych przez gosujcych przekroczya 20% (biaostocki 22,5%, augustowski 36,8%, soklski 26,1%, grajewski 25,2%, wysokomazowiecki 27,6%, omyski 18,3%). Zob. Zbiorcze dane o wynikach wyborw do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi w woj. biaostockim M. Gnatowski, Zgromadzenie Ludowe, tab. 13, s. 145; rdo: PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 15, k. 34. W dwch okrgach wyborczych, gdzie nie udao si cakowicie sfaszowa danych, ogoszono potrzeb powtrzenia wyborw z racji nie uzyskania przez przedstawionych kandydatw wymaganej liczby gosw. Byy to okrgi w Sokoach i Stelmachowie.

Ksztatowanie si nowej wadzy

57

budowy nowej. By to wyrany sygna dla tworzcych si na zajtych ziemiach nowych wadz co do kierunku polityki wobec Polakw i ich de narodowych. 2 listopada Rada Najwysza ZSRR rozpatrzya prob Komisji Penomocnej Zgromadzenia Ludowego i podja uchwa o wczeniu Zachodniej Biaorusi do ZSRR oraz poczeniu jej z BSRR w jeden organizm pastwowy, zobowizaa te Rad Najwysz do wyznaczenia na wczonych terenach terminu wyborw uzupeniajcych do Rad Najwyszych ZSRR i BSRR, a take zaopiniowania Radzie Najwyszej BSRR wczenia Zachodniej Biaorusi w skad teje republiki. III Nadzwyczajna Sesja Rady Najwyszej BSRR odbya si 12 listopada 1939 r. i zgodnie z prob Rady Najwyszej ZSRR podja uchwal o przyjciu Zachodniej Biaorusi w skad BSRR, dziki czemu w jednym pastwie poczy si wreszcie wielki nard biaoruski. Zobowizano take Prezydium Rady Najwyszej BSRR do opracowania nowego podziau administracyjnego na obwody i rejony. 29 listopada 1939 r. Prezydium Rady Najwyszej ZSRR wydao dekret o nabyciu obywatelstwa ZSRR (bez prawa opcji) przez wszystkie osoby znajdujce si na terytorium zachodnich obwodw Ukrainy i Biaorusi w momencie wejcia tych obwodw w skad ZSRR (12 listopada 1939 r.) oraz osoby przybye do ZSRR na podstawie porozumienia rzdw sowieckiego i niemieckiego z 19 listopada 1939 r., a take w zwizku z przekazaniem Wileszczyzny Litwie. Obywatele polscy mieszkajcy na Zachodniej Ukrainie i Biaorusi, nie przebywajcy jednak w dniu wczenia tych ziem do ZSRR i nie posiadajcy z tego powodu obywatelstwa radzieckiego nabywali je na wasn prob, skierowan do Prezydium Rady Najwyszej ZSRR lub danej republiki zwizkowej42. Proces wcielania ziem pnocno-wschodniej Polski w skad ZSRR zosta praktycznie zakoczony z chwil uzupenienia Konstytucji ZSRR o zapis Zatwierdzi utworzenie w skadzie Biaoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej obwodw: baranowickiego, biaostockiego, brzeskiego, wilejskiego i piskiego43. Zanim do tego doszo, 9 listopada 1939 r. odbyo si kolejne posiedzenie Biura KC KP(b)B. Zatwierdzono na nim uchwa o zarobkach osb zmobilizowanych przez KC KP(b)B do pracy na terenie Zachodniej Biaorusi. Robotnicy partyjni i wojskowi mieli otrzymywa 75% swoich rednich zarobkw w ostatnim miejscu pracy oraz 75% zarobkw przewidzianych
A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw, s. 78; rdo: Rossijskij gosudarstviennyj archiv socialno-politiczeskoj istorii (dalej RGASPI, dawniej Rossijskij cetr chranienija i izuczenija dokumientow novejszej istorii RCChIDNI), zesp 17, op. 3, t. 1016, k. 41, Dekret Prezydium RN ZSRR O nabyciu obywatelstwa ZSRR przez mieszkacw zachodnich obwodw Ukraiskiej i Biaoruskiej SRR. 43 Biaa ksiga. Fakty i dokumenty z okresw dwch wojen wiatowych, zebra, czciowo przeoy i w przypisy opatrzy W. Sukiennicki, Pary 1964, s. 145146.
42

58

Rozdzia II

w zaszeregowaniu w aktualnym miejscu zatrudnienia (Zarzdach Tymczasowych). Jednoczenie wstrzymano wypat delegacji. Analogiczne zasady wynagradzania rozcignito na dziaaczy zdemobilizowanych z Armii Czerwonej. Cz z tych rodkw miaa by przekazywana rodzinom zmobilizowanych dziaaczy, ktre pozostay w miejscach ich dotychczasowego zamieszkania. Polecono te wszystkim Zarzdom Tymczasowym wypaci jednorazowe zapomogi wysokoci 200 rubli na osob44. Bya to sprawa bardzo pilna. Mwi o niej Ponomarienko na wspomnianym ju wczeniej spotkaniu 20 padziernika. Na nieprawidowoci zwizane z wypacaniem wynagrodze, niezbdnych do ycia delegowanym na wschd dziaaczom, zwraca te uwag, w pimie skierowanym 25 padziernika do powiatowych i miejskich komitetw, penomocnik KC KP(b)B ds. organizacji pracy partyjnej w obwodzie biaostockim S. Igajew. Zaleca bezwzgldnie zlikwidowa wszelkie przypadki zalegania z wypatami. Kady pracownik partyjny w obwodzie powinien otrzymywa zaliczkowo 300500 rubli do momentu uregulowania zasad i okrelenia stawek wynagrodze45. W trakcie tego samego posiedzenia Ponomarienko przedstawi zebranym, co jego zdaniem naley uczyni, aby jak najszybciej zjednoczy ziemie Zachodniej Biaorusi z reszt republiki. Byo to jedno z najwaniejszych przemwie Ponomarienki. Pierwsz poruszon przez niego spraw bya kwestia liczby obwodw, ktre naley powoa. Jego zdaniem, liczb t naleao zwikszy z planowanych czterech (odpowiadajcych dawnym wojewdztwom) do piciu. Poza obwodem biaostockim naleao powoa nowy obwd wilejski, z centrum w Wilejce, zamiast byego obwodu wileskiego, centrum obwodu nowogrdzkiego przenie do Baranowicz, gdy tam znajduje si wze kolejowy, z Brzecia stolic obwodu przenie do Piska i nazwa obwd piskim, aby nie byo dwch obwodw poleskich oraz, jak to okreli wykroi jako pity obwd. Naleao take ustali, na kiedy powinny zosta wyznaczone wybory do rad i ewentualnie poczy wybory do rad delegatw (komitetw wykonawczych) z wyborami do Rady Najwyszej BSRR i ZSRR. Zdaniem Ponomarienki, naleao te jak najszybciej powoa Biura Organizacyjne (Orgbiuro) Obkomw, Gorkomw i Rajkomw oraz wybra I sekretarzy, II sekretarzy ds. propagandy i III sekretarzy. W skadzie Biura powinien si znale przewodniczcy Zarzdu Tymczasowego oraz odpowiedzialny za bezpieczestwo funkcjonariusz NKWD.
NARB, zesp 4, op. 3, t. 833, k. 3233, Uchwaa Biura KC KP(b)B z 9 listopada 1939 r. O wypatach dla towarzyszy zmobilizowanych do pracy w Zachodniej Biaorusi. 45 PAOSOG, zesp 6196, op. 1, t. 3, k. 2, Pismo penomocnika KC KP(b)B ds. organizacji pracy partyjnej w obwodzie biaostockim S. Igajewa z 25 padziernika 1939 r. do penomocnika KC KP(b)B w Biaymstoku H. Gierszmana w sprawie nieprawidowoci w pracy organizacji terenowych.
44

Ksztatowanie si nowej wadzy

59

Z braku wystarczajcych kadr Orgbiura powinny powsta w pierwszej kolejnoci w obwodach (wojewdztwach) i powiatach. Powiaty naleao niezwocznie przeksztaci w rejony oraz utworzy 6070 centrw rejonowych z tamtejszych miast i miasteczek46. Decyzj o powoaniu obwodw podjto ostatecznie na posiedzeniu Biura 19 listopada. Dziesi dni pniej skorygowano j, nanoszc niezbdne poprawki. Zatwierdzono te skad biur obkomw. Bardzo interesujce byy postulaty I sekretarza w sprawie rozwoju handlu, wykazujce cakowit ignorancj i nieznajomo sytuacji panujcej na okupowanych terenach, mimo jego obecnoci m.in. w Biaymstoku w dniach poprzedzajcych wybory do Zgromadzenia Ludowego: otwrzcie ze dwa sklepy perfumeryjne, piknie je przystrjcie i to bdzie najlepsza agitacja. W Biaymstoku i Brzeciu trzeba otworzy sklepy perfumeryjne47. [] Trzeba te zastanowi si nad spraw bakalii, ale na razie organizowa sklepy pastwowe48. Rwnie nieprawdopodobne byo jego owiadczenie, e zdaniem Moskwy na Zachodniej Biaorusi jest wgiel brunatny i ropa naftowa, dlatego trzeba jak najszybciej rozpocz odwierty i poszukiwania. Trzeba take jak najszybciej zaangaowa uczonych z Biaoruskiej Akademii Nauk i przystpi do osuszania poleskich bot, aby przeksztaci je z terenw bagiennych w tereny upraw rolniczych (Moe trzeba las wyci, moe zaoy drenae)49. Analogicznie odkrywcze s jego uwagi na temat ochrony zdrowia: naley poprawi sytuacj, bo wprawdzie co jest, ale nasze te musi by i znale adne miejsce na sanatoria. Dalej Ponomarienko omawia problemy zwizane z podatkami, bankowoci, sdami i prokuratur, postulujc jak najszybsze wprowadzenie biaoruskiego prawa, gdy wiele artykuw z kodeksw polskich stracio swoje znaczenie. Najpilniejsze jego zdaniem byo wprowadzenie nowego prawa pracy50.
46 NARB, zesp 4, op. 3, t. 835, k. 1213, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 101 z 9 listopada 1939 r. 47 W materiaach przygotowywanych na kolejne zebrania Biura KC znalazem dokumenty wiadczce o tym, e polecenie Ponomarienki zostao wykonane i do Biaegostoku wysano wagon z wyposaeniem sklepu perfumeryjnego. Zob. NARB, zesp 4, op. 21, t. 1674, k. 13, Raport zastpcy Ludowego Komisariatu Handlu BSRR Gelina z 7 grudnia 1939 r. dla sekretarza KC KP(b)B Grekowej o dostawie towarw do zachodnich obwodw BSRR. 1 grudnia 1939 r. Ponomarienko po raz kolejny podniesie poziom zaniedbanej Biaostocczyzny, postulujc otwarcie w Biaymstoku sklepu rybnego. Przy jego wyposaaniu wzorowa naley si na Moskwie, gdzie s takie sklepy pokazowe: piknie przystroi, zrobi kulturalne wntrze, ze specjalnie przeszkolonym personelem i basenem, w ktrym pywa bd ywe ryby. Zob. NARB, zesp 4, op. 3, t. 851, k. 56, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 107 z 1 grudnia 1939 r. 48 NARB, zesp, op. 3, t. 835, k. 1415, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 101 49 Ibidem, k. 16. 50 Ibidem, k. 17.

60

Rozdzia II

Na kolejnym posiedzeniu, 11 listopada 1939 r., ponownie stana kwestia organizacji handlu pastwowego na terenie Zachodniej Biaorusi. Trzeba byo a postanowienia Biura Politycznego KC KP(b)B o zorganizowaniu handlu pastwowego, aby sprawy mogy ruszy z miejsca. W uchwale tej Biuro zalecao stworzy sklepy pastwowe m.in. w Biaymstoku, omy, Augustowie, Grajewie, Bielsku, Sokce i Wysokim Mazowieckim, a take powoa obwodowe i miejskie centrale zajmujce si nadzorowaniem handlu. Zalecono take, aby do koca listopada Ludowy Komisariat Handlu BSRR otworzy 212 sklepw spoywczych i przemysowych. W zwizku z masowym pdzeniem bimbru, co uznano za dziaalno wysoce szkodliw, KC zaleci pilnie zorganizowa pastwow sprzeda napojw alkoholowych. Naleao w tym celu zakupi 300 koni oraz rozpocz kursy szkoleniowe dla 400 osb (sprzedawcw, magazynierw, planistw, statystykw, buchalterw, dyrektorw stowek oraz bufetowych). W tym dniu Biuro KC KP(b)B podjo take uchway o nacjonalizacji przemysu wkienniczego na terenie Zachodniej Biaorusi, o organizacji pastwowego trustu wkienniczego w Biaymstoku (w oparciu o przejte zakady), o nacjonalizacji przemysu lenego oraz o organizacji pracy zakadw przemysu lenego51. W czasie obrad Ponomarienko poinformowa zgromadzonych o tym, e w trakcie jego rozmowy ze Stalinem zapada decyzja, e w wypadku przemysu lenego trzeba znacjonalizowa wszystkie przedsibiorstwa majce mechaniczn si robocz, niezalenie od wielkoci i liczby zatrudnionych osb. Wszystko to rzekomo po to, aby nie dopuci do rabunkowej wycinki lasu. W wypadku przemysu wkienniczego nie powinno si nacjonalizowa warsztatw tkackich poniej 7 krosien. Nie oznaczao to oczywicie, e mogy one swobodnie dziaa; naleao je wykupi, a nie zaj bez odszkodowania. Wszystkie decyzje miay zapada dwutorowo: RKL BSRR podejmie stosown decyzj oraz zatwierdzi, co podlega nacjonalizacji, ale nie ogosi tego oficjalnie. Natomiast Zarzdy Tymczasowe na podstawie tych uchwa podejm swoje decyzje analogiczne z naszymi52. Decyzje o ostatecznych strukturach i granicach nowych obwodw zapady tydzie pniej, na posiedzeniu Biura 19 listopada 1939 r. Pierwsz uchwa, ktr wwczas podjto, byo postanowienie o rozgraniczeniu obwodw i rejonw pomidzy Biaorusk a Ukraisk SRR. Nastpio to po linii granic byej guberni miskiej i grodzieskiej z guberni woysk.
51 NARB, zesp 4, op. 3, t. 836, k. 16, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 102 z 11 listopada 1939 r. 52 Ibidem, t. 838, k. 311, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 102 z 11 listopada 1939 r.

Ksztatowanie si nowej wadzy

61

Nastpnie podjto uchwa o obwodach i obwodowych centrach na Zachodniej Biaorusi. Zgodnie z wczeniejszymi propozycjami Ponomarienki postanowiono powoa 5 obwodw: baranowicki, biaostocki, brzeski, piski i wilejski. Obwd biaostocki mia si skada z powiatw: wysokomazowieckiego, omyskiego, grajewskiego, augustowskiego, soklskiego, czci grodzieskiego, wokowyskiego i bielskiego. Podjto take decyzje o skadzie osobowym Biur Organizacyjnych KC KP(b)B w poszczeglnych obwodach, o utworzeniu zwizkw zawodowych (profsojuzw), o powoaniu Komsomou, a take o etatach i wynagrodzeniu pracownikw Biur Organizacyjnych53. 20 listopada KC KP(b)B zebra si ponownie. Podjto wwczas uchwa o powoaniu w Biaymstoku z dniem 1 grudnia gazety obwodowej w jzyku biaoruskim Swobodnyj Trud, jako organu Biura Organizacyjnego KC KP(b)B oraz Biaostockiego Zarzdu Tymczasowego54, o nacjonalizacji zakadw poligraficznych, przemysu metalowego i chemicznego, a take o skadzie powiatowych i miejskich biur organizacyjnych w obwodzie biaostockim, piskim, wilejskim, baranowickim i brzeskim. Zapada take decyzja o terminie wyborw do Rad Najwyszych BSRR i ZSRR (25 lutego) oraz wyborach do rad delegatw ludu pracujcego miast i wsi (26 maja)55. Postanowiono take zleci wszystkim biurom organizacyjnym oraz obwodowym i powiatowym zarzdom tymczasowym w nieprzekraczalnym terminie do 15 grudnia przedstawienie propozycji, co granic przyszych rejonw. Zgodnie z postanowieniem KC KP(B)B o rejonizacji obwodu miay powsta rejony: biaostocki, zabudowski, moniecki, augustowski, sopokiski, bielski, braski, ciechanowiecki, wokowyski, wisocki, apski, czyewski, grodzieski, poreczski, skidelski, omyski, jedwabnieski, zambrowskim, kolneski, niadowski, soklski, dbrowski i grajewski56. Ostateczna decyzja o powoaniu obwodu biaostockiego zapada na posiedzeniu Biura 29 listopada 1939 r. Zatwierdzono wwczas take skady osobowe Biur Komitetw Obwodowych KP(b)B57. 4 grudnia decyzj o powoaniu nowych obwodw zatwierdzio Prezydium Rady Najwyszej ZSRR, dzie pniej tak sam uchwa podjo Prezydium RN BSRR.
Ibidem, t. 842, k. 310, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 104 z 19 listopada 1939 r. Objto gazety ustalono na 4 strony, format 59 x 84 cm, 300 numerw w roku, nakad 25 tys. egzemplarzy. Komitet redakcyjny mia liczy 40 osb. 55 Oba terminy nie zostay w przyszoci dotrzymane. 56 NARB, zesp 4, op. 3, t. 845, k. 6, 17, 18, 28, 30, 3435, 49, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 105 z 20 listopada 1939 r. 57 Ibidem, t. 848, Uchwaa o utworzeniu obwodw: wilejskiego, baranowickiego, biaostockiego, brzeskiego i piskiego w skadzie Biaoruskiej SRR, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 106 z 29 listopada 1939 r.
54 53

62

Rozdzia II

Podsumowujc, w pierwszych dwch miesicach na ziemiach pnocno-wschodniej Polski struktura organizacyjna wadz tymczasowych ksztatowaa si w sposb nastpujcy. Formalnie najwyszym czynnikiem byo Zgromadzenia Ludowe Zachodnie Biaorusi, wybrane w wyborach powszechnych, ktre stanowio o ustroju zajtych ziem. Niej znajdoway si zarzdy tymczasowe wojewdztw, powoywane decyzj KC KP(b) Biaorusi i zatwierdzone przez Rad Wojenn Frontu Biaoruskiego. Nastpnie zarzdy tymczasowe miast i powiatw, organizowane i zatwierdzane przez dowdztwo lokalnych jednostek Armii Czerwonej. Najniej w hierarchii znajdoway si zjazdy lub zebrania komitetw chopskich, zwoywane w powiatach przez zarzdy tymczasowe wojewdztw, a w gminach przez zarzdy tymczasowe powiatw oraz komitety chopskie w gminach, ustalane na wniosek komisarzy wojskowych na zebraniach gminnych i zatwierdzane przez zarzdy tymczasowe powiatw, za na samym dole tej drabiny komitety wiejskie na wsi ustalane na wniosek komisarzy wojskowych na zebraniu wiejskim i rejestrowane w zarzdach tymczasowych powiatw58. Poniewa zarzdy tymczasowe, stworzone odgrnie przez struktury wojskowe, musiay zosta formalnie zalegalizowane, posuono si w tym celu uchwaami Zgromadzenia Ludowego, ktre potwierdziy aneksj ziem, a tym samym prawo zarzdw do sprawowania na tych terenach wadzy w imieniu ludnoci biaoruskiej. Z chwil powoania nowych struktur administracyjnych biura organizacyjne wszystkich szczebli przeksztaciy si w obwodowe, rejonowe i miejskie komitety partii, za zarzdy tymczasowe wszystkich szczebli w obwodowe, miejskie i rejonowe komitety wykonawcze. Kolejne posiedzenie Biura KC KP(b)B powicone w duej czci problemom Zachodniej Biaorusi odbyo si 12 grudnia 1939 r. Przyjto na nim m.in. uchway o zatwierdzeniu kadr organw NKWD BSRR dziaajcych na terenie nowych obwodw, o skadzie osobowym obwodowych biur Komsomou (LKSMB), o nacjonalizacji przedsibiorstw przemysu lekkiego oraz kin i teatrw, o dziaalnoci rolnictwa, o ujednoliceniu cen i pac, o organizacji owiaty ludowej, a take o rentach i emeryturach. Bya to jedna z najwaniejszych i najpilniejszych do uregulowania kwestii omawianych na tym posiedzeniu, gdy dotyczya setek tysicy ludzi cakowicie pozbawionych jakichkolwiek rodkw utrzymania. Najwikszym problemem, z jakim borykali si dziaacze partyjni w Misku bya kwestia, komu i w jaki sposb mona przyzna takie wiadczenia. Chodzio gwnie o fakt, e emerytury poza waciwymi spoecznie robotnikami otrzymywali take pracownicy administracji pastwowej i samorzdowej, wojskowi, sdziowie, prokuratorzy generalnie byli pracownicy pastwowego aparatu uci58

Schemat organizacyjny za: M. Gnatowski, Zgromadzenie Ludowe, s. 41.

Ksztatowanie si nowej wadzy

63

sku. Problemem byy te zasiki dla bezrobotnych. Jak podkrela w swoim wystpieniu Ponomarienko, na Zachodniej Ukrainie rodki dla tych ludzi wydawano awansem oraz w postaci jednorazowych zapomg. W wypadku Biaorusi postulowa on, aby wypaty wiadcze wznowi, ograniczajc je wycznie do robotnikw, ktrzy stracili moliwo zarobkowania. Na przeszkodzie stao jednak prawo republikaskie, stanowice, e jeli kto ma 65 lat i przepracowa lat 20, ale przerwa w pracy bya wiksza ni pi lat traci prawo do emerytury, za w Polsce jak mwi taki czowiek p roku pracowa, potem rok by bezrobotnym, potem znw pracowa i zgodnie z prawem nic mu si nie naley. Czonkowie Biura (a zwaszcza wicepremier ZSRR Anastas Mikojan) byli zdania, e emerytury naley wypaca, jednak proces ich ponownego przyznania powinien mie charakter indywidualny, tak, aby wyeliminowa ludzi zwizanych z dotychczasow wadz, ktrym jakakolwiek pomoc finansowa si nie naley. Bezwzgldnie naley natomiast wypaca emerytury nauczycielom, kolejarzom i robotnikom, niwelujc w miar moliwoci powstae w cigu ostatnich miesicy zalegoci. Najciekawsze byy zalecenia, aby koniecznie urealni wysoko tych wiadcze, gdy jak podkrelali uczestnicy spotkania w Polsce dawano mizerne sumy. Zapomniano tylko doda, e po zrwnaniu rubla ze zotym warto wiadcze spada prawie o 60%. Proponowano zobowiza Zarzdy Tymczasowe do wydawania jednorazowych zapomg, zanim nie zostanie wprowadzone nowe prawo pracy. Projekt mwicy o wypacaniu emerytur w dotychczasowej wysokoci Ponomarienko uzna za niewykonalny, bo zakonserwuje to aktualny stan rzeczy, a wanie to ma ulec zasadniczej zmianie. Take kwestia zasikw dla bezrobotnych budzia wiele kontrowersji. Mikojan by zdecydowanym przeciwnikiem wypacania z tego powodu jakichkolwiek wiadcze pieninych, powoujc si na stanowisko Rady Komisarzy Ludowych ZSRR, ktra kategorycznie zabronia wypacania zasikw. Jego zdaniem, naleao natychmiast zlikwidowa panujce na Zachodniej Biaorusi bezrobocie i za to powinny odpowiada Zarzdy Tymczasowe59. 13 grudnia 1939 r. Biuro Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B zgodnie z zaleceniami Miska opracowao projekt rejonizacji obwodu. Postulowano powoanie 31 rejonw z ziem wchodzcych wczeniej w skad wojewdztwa biaostockiego oraz regionu omyskiego. Byy to rejony: augustowski (47 943 mieszkacw), sopokiski (30 085), biaostocki (48 956), zabudowski (54 391), moniecki (55 147), bielski (50 464), braski (33 063), hajnowski (60 795), siemiatycki (63 889), ciechanowiecki
NARB, zesp 4, op. 3, t. 851, k. 5254, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 107 z 1 grudnia 1939 r.
59

64

Rozdzia II

(38 807), wokowyski (40 039), zelwaski (34 548), podoroski (41 684), wisocki (45 767), apski (49 520), czyewski (33 756), szepietowski (27 981), grodzieski (41 341), krynkowski (39 880), mostowski (30 070), poreczski (21 500), skidelski (49 934), jedwabnieski (28 680), zambrowski (46 712), kolneski (33 978), omyski (33 800), niadowski (36 634), dbrowski (51 882), soklski (56 675), grajewski (33 350), szczuczyski (31 065). Ostatecznie w skad obwodu biaostockiego weszy 24 rejony o powierzchni 19 762 km2 z 1 243 566 ludnoci. Do obwodu brzeskiego przesunito rejony: siemiatycki, hajnowski, podoroski oraz poudniow cz rejonu bielskiego; do obwodu baranowickiego rejony: zelwaski, mostowski i szczuczyski60. Zrezygnowano take z rejonu szepietowskiego, scalajc go z rejonem czyewskim. W skadzie obwodu, na prawach rejonw miejskich, znalazy si: Biaystok (107 660), Grodno (58 167), oma (28 000)61. Wszystkie te dziaania miay na celu nie tylko dostosowanie administracyjne zagarnitych ziem do modelu radzieckiego (republika, obwd, rejon, rada wiejska), ale te realne osabienie dotychczas istniejcych jednostek administracyjnych powiatw. Nowe rejony rzadko przekraczay sw powierzchni 1000 km2, co uatwi miao nowym wadzom terenowym (partyjnym i bezpieczestwa) kontrol nad ludnoci. Propagandowo posunicia te usprawiedliwiano uatwieniem kontaktu obywatela z wadz. W pierwszych miesicach okupacji nowe wadze korzystay z przedwojennych opracowa polskich. Zgodnie z nimi w Biaymstoku mieszkao: 54 907 Polakw, 45 217 ydw, 6460 Biaorusinw oraz 1076 osb innych narodowoci. Natomiast w rejonie biaostockim: 37 577 Polakw, 1508 ydw, 8573 Biaorusinw i 1298 osb innych narodowoci62. Dane te z propagandowego punktu widzenia byy bardzo niekorzystne, gdy podwaay podstawowe tezy o biaoruskoci zagarnitych ziem. Jeszcze bardziej niekorzystne byy szacunki dotyczce ziemi omyskiej. W czasie posiedzenia KC 1 grudnia 1939 r. Ponomarienko, mwic o omy, zwraca uwag, e to wyjtkowo cikie miasto, zamieszkane przez samych Polakw i ydw, silnie zniszczone przez dziaania wojenne, gdzie nastroje dalekie s od przychylnych nowej wadzy63. Wedug szacunkw wadz 1 stycznia 1940 r. w omy mieszkao 18 105 Polakw oraz 8356 ydw. Proces instalowania nowej wadzy zakoczy si w pierwszej poowie stycznia 1940 r. po przygotowaniu pierwszego budetu dla zachodnich obCho w dokumencie mwi si o wczeniu rejonu poreczskiego. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 1, k. 5556, Protok z czwartego posiedzenia Biura Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B z 13 grudnia 1939 r. 62 Ibidem, k. 63. 63 NARB, zesp 4, op. 3, t. 851, k. 72, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 107 z 1 grudnia 1939 r.
61 60

Ksztatowanie si nowej wadzy

65

wodw BSRR oraz przyjciu uchwa: o organizacji terenowych organw wadzy radzieckiej i terminie wyborw do Rady Najwyszej BSRR i ZSRR64. Zgodnie z preliminarzem budetowym cakowita suma wydatkw na funkcjonowanie obwodw wraz z kosztami rozwoju rolnictwa zamkn si miaa sum 1 326 931 tys. rubli. W tym samym czasie dochody do budetu miay wynie 213 413 tys. rubli. Powstay deficyt wysokoci 1 169 518 tys. rubli naleao sfinansowa bd poprzez dotacje, bd za pomoc przekazania do budetu podatku obrotowego pozyskiwanego na terenie zachodnich obwodw BSRR65. Po stronie dochodw znalaz si podatek od gospodarstw indywidualnych wysokoci 37 mln rubli, jak jednak podkrelono, bdzie to prawdopodobnie jedyny podatek, jaki w 1940 r. zostanie naoony na rolnictwo. Przewidziane w budecie rodki miay zosta przeznaczone na: gospodark narodow 278 mln rubli, rolnictwo 36,7 mln rubli, transport i czno 9 mln rubli, drogi 46 mln rubli, budownictwo komunalne 47 mln rubli, owiat 445 mln rubli, ochron zdrowia 173 mln rubli, ochron socjaln 57 mln rubli, utrzymanie administracji 139 499 tys. rubli, na dziaalno sdw 18 784 tys. rubli66. Na dokapitalizowanie zachodnich obwodw planowano przeznaczy w sumie 218 mln rubli, co stanowio sum prawie dwukrotnie wysz ni planowana na dokapitalizowanie dotychczasowych obwodw BSRR (113 mln rubli). Wzbudzao to duy opr Ponomarienki, ktry uwaa, e nie mona dopuci do tego, aby zachodnie obwody, ktre dopiero weszy w skad BSRR miay budet wikszy ni dotychczasowe. W trakcie dyskusji wyjaniono mu jednak, e w oglnej sumie przewidzianej na dokapitalizowanie obwodw, a zwaszcza obwodu biaostockiego, s znaczce rodki przeznaczone na budownictwo o charakterze obronnym (umocnienia i uszczelnienie granic)67. Wydatki cywilne zamkn si miay sum 163 100 tys. rubli. W przemys planowano zainwestowa 94 430 tys. rubli, w rolnictwo 9213 tys. rubli, w gospodark komunaln 29 760 tys. rubli, w handel pastwowy 7121 tys. rubli, w transport samochodowy 4904 tys. rubli, w budownictwo drogowe 13 110 tys. rubli; inne wydatki szacowano na 4561 tys. rubli68. Obwd biaostocki na dokapitalizowanie gospodarki mia otrzyma 47 463 tys. rubli. Ze rodkw tych planowano sfinansowa budow i rozbudow zakadw przemysowych, inwestycje w przemys leny, tekstylny
Ibidem, t. 879, k. 12, Postanowienia Biura KC KP(b)B nr 117 z 10 stycznia 1940 r. Ibidem, t. 875, k. 623, Notatka objaniajca do budetu zachodnich obwodw BSRR na 1940 rok. 66 Ibidem, k. 623631; zob. te ibidem, t. 875, k. 66, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 114 z 34 stycznia 1940 r. 67 Ibidem, t. 875, k. 63, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 114 68 Ibidem, t. 875, k. 623, Notatka objaniajca
65 64

66

Rozdzia II

i spoywczy, rozbudow sieci handlu uspoecznionego, odbudow zniszczonych domw w omy i Wysokiem Mazowieckiem, budow wodocigw i kanalizacji w Biaymstoku, rozbudow elektrowni w Biaymstoku i Grodnie, rozwj sieci szkolnej w miastach, dokoczenie inwestycji i rozbudow sieci szpitali i punktw ambulatoryjnych oraz dokoczenie budowy mostw przez Narew w Kruszewie i Winie69. Na realizacj wyej wymienionych zada w 1940 r. Biaystok otrzyma 9843 tys. rubli70. Budet ten, jak wielokrotnie podkrela si w dokumentach, to dowd radzieckiej troski o mieszkacw ziem wczonych do BSRR i ich pracy nad rozwojem obwodw. To zwikszenie liczby uczcych si do 225 tys., to powstanie nowych 11 tys. ek szpitalnych. Te wydatki musz by suszne z politycznego punktu widzenia, gdy wpyn na popraw samopoczucia mieszkacw i przycign do wadzy radzieckiej oraz poka cel jej przyjcia na te tereny. Jednym sowem, wadza radziecka przysza zaprowadzi na tych ziemiach raj na ziemi. Plany budetowe w ostatecznym rozrachunku miay si nijak do faktycznych wydatkw ponoszonych na rozwj zagarnitych ziem. Radziecki system dystrybucji rodkw oraz ogromne, czsto nikomu nie potrzebne inwestycje71 sprawiay, e miliony rubli byy marnotrawione. Take szumne zwikszanie liczby uczcych si, czy te liczby ek szpitalnych byo w praktyce dziaaniem obliczonym na propagandowe uzasadnienie wyszoci nowej wadzy nad polskim reimem, ktry wiadomie zaniedbywa industrializacj wschodnich wojewdztw Drugiej RP, utrzymujc tam ciemnot i gospodarcze zacofanie oraz bezwzgldnie eksploatujc gospodarczo. Nowe ka szpitalne w praktyce czsto oznaczay kilka ciasnych pokoi gdzie na wsi, gdzie jedynym medykamentem bya jodyna, a zamiast lekarza pracowa przyuczony na kilkudniowym kursie felczer, za nowe szkoy domy po osadnikach gdzie poza przysanym z Biaorusi nauczycielem nie byo praktycznie nic: zeszytw, ksiek, przyborw i pomocy szkolnych. Nie brakowao jedynie literatury propagandowej i materiaw o historii WKP(b). W samym obwodzie pierwsze miesice take upyway pod hasem tworzenia i utrwalania nowej wadzy. 26 padziernika 1939 r. Zarzd Tymczasowy wojewdztwa biaostockiego podj uchwa o pilnym wyasygnowaniu niezbdnych rodkw w celu rozesania w teren ludzi zmobilizowanych
NARB, zesp 4, op. 21, t. 1943, k. 192195, Informacja o dokapitalizowaniu obwodu biaostockiego przewidzianym w planach na 1940 rok. 70 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 241, k. 10, Zacznik do postanowienia RKL BSRR nr 247 z 17 lutego 1940 r. 71 Na przykad tworzone na si, w miejsce sukcesywnie likwidowanych maych piekarni, ogromne fabryki pieczywa, ktre miay zabezpieczy mieszkacw przed brakiem chleba, fabryki obuwia, czy gigantyczne chodnie.
69

Ksztatowanie si nowej wadzy

67

przez KC KP(b)B. Na ten cel wyasygnowa naleao 15 tys. rubli72. 29 listopada 1939 r., zgodnie z zaleceniami pyncymi z Miska, zapada decyzja o utworzeniu nowych zwizkw zawodowych i przeprowadzeniu w nich wyborw. Nowe zwizki nie miay nic wsplnego z jakkolwiek obron praw robotniczych. Byy jeszcze jednym sposobem wadz na cakowit kontrol nad prac robotnikw, nadzorujc praktycznie na kadym kroku ich ycie zawodowe i dbajc wycznie o interesy pastwa radzieckiego. Wszystkie dotychczasowe organizacje zwizkowe uznano za wrogie wadzy radzieckiej, niereprezentujce faktycznych interesw klasy robotniczej. Nowe struktury byy ujednolicone, sterowane poprzez organizacje partyjne dziaajce w zakadach pracy i cile wykonujce ich polecenia, polegajce gwnie na nieustannym podnoszeniu wydajnoci pracy i tpieniu wszelkich przejaww szkodnictwa polegajce na niewywizywaniu si robotnikw z wykonywania coraz wyszych norm. Przynaleno do nowych zwizkw zawodowych bya obligatoryjna i uzasadniania propagandowo potrzeb zapewnienia klasie robotniczej waciwej reprezentacji w nowych strukturach wadzy. Czonkami Biura Organizacyjnego Zwizkw Zawodowych zostali wybrani w wikszoci ludzie napywowi (tzw. wostocznicy). Byli to: Filip M. Jackiewicz, Jzef G. Tatarski, Izaak A. Galpieryn, Iwan S. Kubinkow, Zofia W. Zielenkiewicz, Aleksander A. Kipiel, Wacaw A. Pyrko73. Przy wyborach do wadz da si ju zauway nowy parytet narodowociowy stosowany przez wadze radzieckie (3 Biaorusinw, 2 ydw i 2 Polakw), sprzeczny z faktycznym skadem narodowociowym robotnikw pracujcych w Biaymstoku i caym wojewdztwie biaostockim. Pierwsze zebranie Biura Organizacyjnego Obwodu Biaostockiego odbyo si 22 listopada 1939 r. Postanowiono na nim m.in. o powoaniu obwodowego domu szkolenia partyjnego. Zebrania odbyway si w Domu Partii ulokowanym w gimnazjum na rogu ulic Kocielnej i Warszawskiej. Na drugim zebraniu, 28 listopada 1939 r., Orgbiuro zajmowao si spraw nacjonalizacji przemysu tekstylnego, handlem chlebem oraz kwesti rejestracji i rozwizywaniem problemw bytowych uchodcw, masowo napywajcych w pierwszych tygodniach po zajciu miasta. Zajcie si spraw uchodcw wymusio na Biurze pismo sekretarza KC KP(b)B M. Kuagina, zalecajce, zgodnie z postanowieniem RKL ZSRR z 14 listopada 1939 r.,
72 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 223, k. 2, Postanowienie Zarzdu Tymczasowego obwodu biaostockiego z 26 padziernika 1939 r. o rodkach dla zmobilizowanych dziaaczy partyjnych. 73 Ibidem, t. 1, k. 5, Lista osb wybranych w skad Biura Organizacyjnego Zwizkw Zawodowych.

68

Rozdzia II

przedstawienie do 30 listopada, w celu zabezpieczenia rozsiedlenia i zapewnienia pracy ludnoci ewakuowanej z terenw byej Polski, planw rozmieszczenia i zatrudnienia w przemyle i rolnictwie siy roboczej uchodcw z terytorium obwodu biaostockiego. Naleao take przygotowa niezbdne rodki transportu, produkty ywnociowe oraz zabezpieczy wysyk w rejony wyznaczone przez Komisj Przesiedlecz przy RKL ZSRR74. Jak wykazay szacunki, do 25 listopada zarejestrowano 43 449 uchodcw, a ich liczba wzrastaa codziennie o kilkaset osb75. W Biaymstoku przebywao 32 364, w Wysokiem Mazowieckiem 745, w Sokce 225, w Grajewie 71, w omy 4700, w Bielsku 2384, w Augustowie 857, w Grodnie 1534, w Wokowysku i okolicach 569 osb76. Wrd uchodcw przewaali ydzi, ktrych 27 listopada zarejestrowano a 41 184. Polakw byo 1979, Rosjan 189, Biaorusinw 65. 13 318 uchodcw wyraao ch wyjazdu na zachd, aby sprowadzi tu swoje rodziny, co wedug szacunkw wadz mogo dawa kolejne 41 813 osb. Do pracy w gbi ZSRR chciay wyjecha 26 034 osoby, pozosta na miejscu 16 423. Prac miao zaledwie 1976 osb77. Bez jakiegokolwiek dachu nad gow yo 1418 zarejestrowanych. Aby zapobiec osiedlaniu si tych ludzi w miecie (nie byo tu ani warunkw, ani rodkw do ich utrzymania, ani odpowiedniej iloci ywnoci), postanowiono o przymusowym rozadowaniu Biaegostoku poprzez skierowanie tych ludzi do Grodna (3 tys.), rejonu grodzieskiego (2 tys.), do Wokowyska i rejonu wokowyskiego (4 tys.), do Sokki i rejonu soklskiego (2 tys.), do Bielska i rejonu bielskiego (2 tys.), wok miasta (w domkach letniskowych) planowano rozmieci 3 tys. osb. W celu pomocy tym ludziom zobowizano przedstawiciela Zarzdu Tymczasowego miasta, Kamieskiego, do zaopatrzenia uchodcw w opa, zorganizowanie im punktw ywienia, opieki medycznej i sanitarnej. Naleao take zgromadzi niezbdne materiay w celu przygotowania domw do zimy oraz jak najszybciej (w cigu 10 dni) uruchomi dom dziecka i dom starcw. Docelowo naleao wywie z miasta co najmniej 20 tys. uchodcw, w tym rodziny osb, ktre wyjechay do pracy w gbi BSRR78. Sytuacja bytowa tych
Ibidem, t. 5, k. 5758, Wytyczne sekretarza KC KP(b)B M. Kuagina z 26 listopada 1939 r. dla sekretarza Orgbiura KP(b)B Obwodu Biaostockiego w sprawie uchodcw przebywajcych na terenie obwodu. 75 Tylko 29 listopada odnotowano przybycie do miasta 4,5 tys. osb. 76 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 7, k. 1012, Raport szczegowy sekretarza Orgbiura KP(b)B Obwodu Biaostockiego S. Igajewa dla sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki. 77 Ibidem, t. 7, k. 1317, Raport przewodniczcego Komisji Obwodowej ds. Rozmieszczenia Uchodcw Gellera z 27 listopada 1939 r. 78 Ibidem, t. 1, k. 1920, Postanowienie Orgbiura KP(b)B Obwodu Biaostockiego z 28 listopada 1939 r. o zasadach rejestracji i warunkach bytowych uchodcw; zob. te ibidem, t. 220, k. 58.
74

Ksztatowanie si nowej wadzy

69

ludzi bya tragiczna, gdy Komitet Miejski nie otrzyma od Zarzdu Tymczasowego obwodu biaostockiego adnego wsparcia materialnego i finansowego. Powodowao to, e uchodcy byli pozbawieni chleba, brakowao opau, a ponad 4,5 tys. ludzi mieszkao w pomieszczeniach bez adnego ogrzewania79. Na pocztku grudnia liczb uchodcw przebywajcych w Biaymstoku szacowano ju na 60 tys. i z powodu lawinowego wzrostu wrd tych ludzi zachorowa o charakterze zakanym postulowano pilne otwarcie w gimnazjum przy ul. Mickiewicza szpitala zakanego na 250300 ek80. Napyw do obwodu tak wielkich mas uchodcw w sposb naturalny przyspieszy proces formowania sprawnie dziaajcych organw milicji. Nie byo to jednak takie proste zwaywszy na ogromne braki kadrowe oraz lokalowe. Pierwszym naczelnikiem milicji w obwodzie biaostockim zosta Aleksiejew. Pocztkowo struktury milicji organizowano w oparciu o dziaajce w czasie pierwszych tygodni po agresji oddziay Gwardii Robotniczej w miecie i Milicji Chopskiej na wsi. Powstanie Gwardii Robotniczej regulowa rozkaz gwnodowodzcego Frontem Biaoruskim komandarma Michaia P. Kowalowa z 21 wrzenia 1939 r. Zgodnie z nim naleao szybko utworzy Gwardi Robotnicz do walki z szajkami bandyckimi i oczyszczania rejonu z wczcych si grup oficerskich, policyjno-andarmerskich i onierskich b. armii polskiej81. Uzbrojeniem tych oddziaw zaj si miay poszczeglne jednostki Armii Czerwonej. Milicj Chopsk powoywano spoecznie, na zebraniach wsi. Podlegaa ona tworzonym w gminach i na wsiach komitetom chopskim i miaa zabezpiecza (przynajmniej teoretycznie) majtki ziemskie i obszarnicze. W rzeczywistoci wspieraa chopstwo w czasie rabunkw mienia i wspuczestniczya w podziale ziemi. Do formacji tych wczano gwnie osoby, ktre zbrojnie wystpiy w pierwszych dniach agresji radzieckiej przeciwko dotychczasowej wadzy. Warunkiem decydujcym o ich przyjciu bya gotowo do bezwzgldnego wypeniania rozkazw. Byy to grupy nadajce si do wykorzystania w czasie zaprowadzania rewolucyjnych zmian lub zmikczania lokalnych kuakw i osadnikw. Nie nadaway si jednak do typowych dziaa operacyjnych przy codziennym patrolowaniu miast i miasteczek oraz walce ze zodziejstwem i bandytyzmem, ktre pod wpywem dziaa wojennych oraz proletariackiej rewolucji, jaka przetoczya si po Biaostocczynie, rozro-

Ibidem, t. 1, k. 1617, Raport przewodniczcego Komisji Obwodowej ds. Rozmieszczenia Uchodcw 80 Ibidem, t. 7, k. 32, Raport przewodniczcego Zarzdu Tymczasowego Biaegostoku Kamieskiego dla sekretarza Komitetu Obwodowego KP(b)B Igajewa z 9 grudnia 1939 r. 81 Cyt. za: M. Gnatowski, Ssiedzi w sowieckim raju, s. 25; rdo: Pastwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego (dalej PAOB), zesp 7580, op. 1, t. 1a, k. 1.

79

70

Rozdzia II

sy si do ogromnych rozmiarw. Aby budowa skuteczny aparat cigania przestpstw pospolitych naleao nie tylko przeszkoli odpowiednich ludzi. Naleao take umiejtnie wej w rozpracowywane rodowisko, co z powodu bariery jzykowej wikszoci przysanych do obwodu milicjantw oraz cakowitej nieznajomoci terenu, w jakim przyszo im pracowa, czynio te starania bezowocnymi. Zwracao na t sytuacj uwag Orgbiuro KC WKP(b) podkrelajc, e cho min ju ponad miesic, praca milicji w obwodzie praktycznie nie istnieje: brak widocznej walki ze spekulacj, kradzieami, rozbojami i prostytucj, nikt nie chroni porzdku w miecie, nie walczy z zamiecaniem, ktre osigno niewyobraalne rozmiary. Zdaniem Orgbiura, naleao przyspieszy kompletowanie kadr i przystpi wreszcie do normalnej pracy82. Nie byo to atwe, gdy nowe wadze ufay tylko ludziom przesyanym ze wschodu i nie chciay widzie w szeregach milicji byych czonkw Gwardii Robotniczej i Milicji Chopskiej. Kolejne tygodnie nie przyniosy praktycznie adnej poprawy sytuacji. 29 grudnia 1939 r. kierownik wydziau organizacyjno-instruktorskiego biaostockiego komitetu obwodowego otrzyma od jednego z inspektorw list z ocen pracy organw milicji. Wypada ona dla naczelnika milicji Aleksiejewa miadco. Jak informowa zalecenia Orgbiura o skompletowaniu szeregowego i oficerskiego skadu milicji nie zostay wykonane. Nie udao si to, gdy komitet obwodowy Komsomou nie przysa do pracy adnego z obiecanych komsomolcw. Wprawdzie zorganizowano ju patrole uliczne, ale szybko ronie plaga kradziey, z ktrymi milicja nie prowadzi odpowiedniej walki. W miecie i powiatach kwitnie spekulacja, kontrabanda, handel walut. Tylko w grudniu zatrzymano 95 spekulantw, 7 osb z towarem z kontrabandy i 7 handlarzy walut. Nie wycignito wobec nich adnych konsekwencji, gdy w obwodzie nadal nie dziaa wadza sdownicza (brakowao prokuratorw, sdziw, budynkw przystosowanych do pracy sdw). Milicja jest za saba, aby skutecznie chroni w miecie gmachy uytecznoci publicznej gwnie partyjne, a take pilnowa porzdku sanitarnego. Ulice s brudne, nieodnieone, sami za milicjanci chodz nie umundurowani83. Brakowao take odpowiednich pomieszcze na komisariaty. Tu po wkroczeniu do miasta Armii Czerwonej wszystkie budynki i koszary, w ktrych do wybuchu wojny stacjonoway jednostki policji, zostay zarekwirowane. Do tego dochodzi nieustanny spr z oficerami
82 Ibidem, t. 225, k. 3435, Postanowienie Orgbiura KP(b)B Obwodu Biaostockiego z 5 grudnia 1939 r. o pracy miejskiego i obwodowego zarzdu milicji. 83 Ibidem, t. 351, k. 5, Raport komisarza Kowalewa z 29 grudnia 1939 r. dla kierownika Wydziau Organizacyjno-Instruktorskiego Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B o pracy milicji w obwodzie.

Ksztatowanie si nowej wadzy

71

Armii Czerwonej o mieszkania, koczcy si w wielu wypadkach wyrzucaniem jednej ze stron konfliktu (przewanie milicjantw i pracownikw NKWD) na bruk wraz z rzeczami84. 13 stycznia naczelnik Zarzdu Milicji obwodu biaostockiego przesa na rce sekretarza komitetu obwodowego notatk, w ktrej charakteryzowa sytuacj milicji wedug stanu na 6 grudnia 1939 r. Sytuacja, jaka si z tej notatki wyania, potwierdza wszystkie wczeniejsze zastrzeenia formuowane przez wadze obwodu. Wida wyranie, e administracja radziecka nie jest w stanie zapewni na zajtych przez siebie terenach ochrony. Kompletny chaos, brak ludzi, lawinowo rosnca przestpczo pospolita to codzienno mieszkacw Biaegostoku oraz caego obwodu. Wprawdzie, zdaniem Aleksiejewa, kadry skompletowano ju w 66% (w Biaymstoku szeregowych milicjantw jest nawet 97% stanu etatowego), to jednak ludzie ci kompletnie nie znaj si na swojej robocie. Planowane jest powoanie w Biaymstoku specjalnej szkoy dla milicjantw, jednak jej otwarcie bdzie moliwe nie wczeniej ni w poowie lutego 1940 r. Koczy si take proces kompletownia milicji konnej, jednak jej skad osobowy opiera si bdzie prawie wycznie na zdemobilizowanych onierzach Armii Czerwonej. W centrali odnotowano ogromne kopoty ze skompletowaniem pionu administracyjnego, niezbdnego do sprawnego funkcjonowania caego aparatu. Najwikszym problemem okazaa si selekcja ludzi przyjmowanych do pracy (take ze wzgldu na narodowo), co uniemoliwia zamknicie naboru. Poniewa obiecani przez Komsomo ludzie nie zjawili si, nie powoano wydziau politycznego (na 12 etatw obsadzone s zaledwie 2). Najwiksze trudnoci w kompletowaniu kadr napotyka si w powiatach nadgranicznych: augustowskim, grajewskim, wysokomazowieckim i omyskim. Nikt z przyjmowanych tu do pracy nie zna jzyka rosyjskiego lub biaoruskiego, a ci, ktrzy znaj, prawie zawsze mieli ju kopoty z prawem lub te z punktu widzenia nowych wadz s niepewni ideologicznie. W obwodzie pisze dalej Aleksiejew brakuje nie tylko milicjantw do pracy na ulicach. Brakuje te wielu naczelnikw wydziaw. Ochotnikami z Gwardii Robotniczej nie da si wypeni wszystkich etatw, gdy ludzie ci nie nadaj si do tej pracy. Efektem tych trudnoci jest gwatowny wzrost przestpczoci kryminalnej. O ile w listopadzie, w miecie, oficjalnie odnotowano 103 przestpstwa, o tyle w grudniu ich liczba wzrosa do 255. Wzrasta te gwatownie kradzie z mieszka (132 w listopadzie,
Ibidem, t. 11, k. 176, Notatka naczelnika URKM UNKWD obwodu biaostockiego Aleksiejewa z 13 stycznia 1940 r. dla sekretarza Obkomu Igajewa o pracy milicji (stan na 6 grudnia 1939 r.).
84

72

Rozdzia II

192 w grudniu). Wykrywalno przestpstw jest bardzo niska. Nowi milicjanci nie znaj rodowiska, nie znaj jzyka, nie bardzo wiedz z kim i o czym rozmawia. Wykrywalno cay czas oscyluje poniej 30%. Wikszo bandytw jest uzbrojona, za milicjanci z Gwardii Robotniczej nie potrafi si broni. Okazuje si, e spore grupy zodziei dziaajcych na terenie Biaegostoku przyjedaj tu na gocinne wystpy z Warszawy. Poniewa nie maj dokumentw, po zatrzymaniu wymylaj na gorco jaki fikcyjny adres, ktry i tak jest nie do zweryfikowania. Praktycznie nie ma milicjantw po kursach. Wikszo ludzi nie nadaje si, gdy nie zna si na specyfice pracy milicji. Z powodu braku odpowiednich kadr na ulicach Biaegostoku panuje kompletny chaos. Nikt nie kieruje ruchem ulicznym, odnotowuje si znaczny wzrost wypadkw drogowych i coraz wicej ofiar wrd pieszych. Biaystok tonie w mieciach. Nie ma zorganizowanej suby asenizacyjnej oraz oczyszczania miasta. Ludzie pracuj w nieopisanej ciasnocie (po 34 osoby przy biurku), po 1214 godzin, gdy brak jest zmiennikw. Nie dostaj wolnego, bo nie ma ich kim zastpi. W zaistniaej sytuacji naczelnik milicji postulowa pilnie wysa do Biaegostoku i rejonw du liczb milicjantw, jednak musz to by sprawdzeni komunici i komsomolcy. Do pracy administracyjnej i ochrony budynkw potrzebuje minimum 50 osb, do penego obsadzenia etatw w policji konnej 70. Aby zakoczy tworzenie szkieletu nowej milicji obwd potrzebuje w trybie pilnym 200 funkcjonariuszy. W tym samym czasie przystpiono do formalnego organizowania struktur NKWD. 2 listopada 1939 r. ludowy komisarz spraw wewntrznych ZSRR wyda rozkaz, w ktrym okreli zasady organizacji NKWD na wczonych do Biaoruskiej SRR ziemiach. W wojewdztwach powoano zarzdy obwodowe, ktrym podlegay oddziay miejskie i powiatowe (rejonowe). Do ich tworzenia wykorzystano dziaajce na tych terenach grupy operacyjne NKWD powoane we wrzeniu 1939 r. i skierowane na zachd wraz z oddziaami Armii Czerwonej. Dodatkowo wysano do pomocy 315 pracownikw operacyjnych oraz 70 osb personelu administracyjnego. Skierowano take 137 osb na stanowiska komendantw i dozorcw aresztw NKWD. W sumie na pnocny-zachd wyjechao 1171 ludzi85. W celu zdobycia rodkw finansowych niezbdnych do funkcjonowania instytucji partyjnych i pastwowych nowa wadza signa po zalege, jej zdaniem, podatki. Zanim nie zdecydowano si na ostateczne wycofanie z obiegu polskiego zotego86 wiele transakcji, w tym wypaty dla
M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 3637. Zob. te informacj o organizacji struktur NKWD na Zachodniej Biaorusi NARB, zesp 4, op. 28, t. 927, s. 13. 86 Decyzja ta zostaa bardzo le odebrana przez miejscow ludno raportowa 28 grudnia
85

Ksztatowanie si nowej wadzy

73

robotnikw, odbywao si wanie w tej walucie, a nie w rublach, ktrych dostarczenie do obwodu do koca 1939 r. nastrczao wadzy ogromne trudnoci. Aby pozyska niezbdne rodki finansowe ju w padzierniku 1939 r. Zarzd Tymczasowy Biaegostoku poleci wszystkim patnikom podatkw wpacenie do koca miesica nalenoci za III kwarta, za w listopadzie dodatkowo za IV kwarta 1939 r. Do wyliczenia wysokoci zobowiza podatkowych zastosowano specjalne tabele przeliczajce nalen kwot wedug obowizujcych w Polsce stawek na ruble. Przelicznik ten by wyjtkowo niekorzystny, gdy dotyczy obrotw osignitych przez kupcw i sprzedawcw w 1938 r. Jeli suma obrotw wynosia 900 tys. rubli, to tak wanie sum uznawano za podstaw wyliczenia podatku obrotowego za IV kwarta 1939 r. Dawao to najczciej podatek wysokoci 45135 tys. rubli w zalenoci od kategorii, do ktrej zaliczono danego kupca (II lub III). Poniewa nowa wadza przyja, e zapacono dotychczas 1,2% tej kwoty, czyli 2700 rubli, do zapaty pozostaa rnica pomidzy obu kwotami87. Oczywicie, nie chodzio tu wycznie o pienidze. W kocu w zajtych przez Rosjan bankach znajdoway si spore zapasy gotwki. Takie dziaania miay na celu jak najszybsze cignicie wszelkich moliwych rodkw finansowych od osb prowadzcych dziaalno gospodarcz, co przyspieszao ich upadek, a tym samym zwikszao znaczenie handlu pastwowego. W listopadzie 1939 r., zgodnie z wytycznymi, ktre zapady w Moskwie 1 padziernika, Zarzd Tymczasowy przystpi do nacjonalizacji podstawowych gazi przemysu: 25 listopada przyjto uchwa o nacjonalizacji przemysu zboowego i mynw, a take przemysu spoywczego, 27 listopada znacjonalizowano banki i due zakady przemysowe, 4 grudnia fabryki i zakady produkujce wyroby szklane oraz materiay budowlane. Nieco wczeniej (2 listopada) zapado postanowienie o powoaniu archiwum obwodowego88. Kolejne dekrety nacjonalizacyjne wydawa powoany w grudniu 1939 r. Biaostocki Obwodowy Komitet Wykonawczy Delegatw Ludu Pracujcego (Obispokom). Na swoim pierwszym posiedzeniu, 12 grudnia, postanowi o znacjonalizowaniu fabryk masa i serw, garay, zakadw naprawczych samochodw, stacji benzynowych, a take o wypatach emerytur. Na trzecim posiedzeniu, 25 grudnia, zapada decyzja
do Ponomarienki Canawa. Wiele osb bardzo si zdenerwowao, gdy przed samym wejciem w ycie tej uchway lokalne wadze, z braku rubli, tysicom ludzi wypaciy pensj w zotwkach, z ktrymi teraz nie maj oni co zrobi. Zob. NARB, zesp 4, op. 21, t. 1682, k. 265267, Raport Canawy dla Ponomarienki w sprawie likwidacji zotego. 87 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 358, k. 9092, Pismo naczelnika Wydziau Finansowego Zarzdu Tymczasowego Biaegostoku z 22 grudnia 1939 r. 88 Ibidem, t. 366, k. 863, Postanowienia Zarzdu Tymczasowego obwodu biaostockiego za padziernikgrudzie 1939 r.

74

Rozdzia II

o znacjonalizowaniu wikszych aptek i sklepw oraz przejciu wszystkich kinoteatrw. Na ostatnim posiedzeniu w 1939 r. podjto uchwa o organizacji linii lotniczej MoskwaBerlin, wiodcej przez Biaystok i Misk89. W styczniu zapada decyzja o znacjonalizowaniu wszelkich budowli nalecych do pastwa polskiego. Dotyczyo to budynkw bdcych wasnoci organw wadzy centralnej, samorzdowej, a take pozarzdowych organizacji oglnopolskich i lokalnych. Wszystkie te budynki, jeli nie miay znaczenia republikaskiego lub pastwowego postulowano przekaza lokalnym wadzom jako mienie municypalne. Postanowiono take o municypalizacji i przekazaniu do puli zasobw mieszkaniowych wszystkie budynki pozostawione przez byych wacicieli. Skierowano take prob do KC WKP(b) i RKL ZSRR o wprowadzenie na terytorium Zachodniej Biaorusi obowizujcego prawa o municypalizacji budynkw mieszkalnych przekraczajcych 100 m2 powierzchni uytkowej90. Proces nacjonalizacji by odgrnie sterowany przez wadze w Moskwie, ktre jako pierwsze podjy decyzj o jego przeprowadzeniu i narzuciy na wadze republikaskie obowizek dostarczenia penych wykazw nacjonalizowanych zakadw przemysowych z wyszczeglnieniem ich typu, wielkoci, pooenia, liczby pracownikw, danych o dotychczasowym wacicielu itd. Dokadne spisy w podziale na poszczeglne gazie przemysu przesane zostay do Moskwy ju w padzierniku, kolejne na przeomie padziernika i listopada91. Opracowywano je na podstawie szczegowych zestawie, przygotowywanych przez wadze rejonowe, a nastpnie obwodowe. Procedury podejmowania decyzji o nacjonalizacji byy wyjtkowo skomplikowane. Oficjalnie podejmoway je najnisze organa wadzy na zajtych we wrzeniu 1939 r. terenach. Faktycznie decyzje o nacjonalizacji zapaday na Kremlu. Std uchway kierowano do wykonania do wadz republikaskich, gdzie na posiedzeniach KC zapaday decyzje o nacjonalizacji poszczeglnych gazi przemysu na podstawie spisw dostarczonych przez obwody. Decyzje te byy jednak tajne i nie podlegay publikacji. Dopiero na ich podstawie wadze lokalne ogaszay nacjonalizacj na swoim terenie92.
Ibidem, k. 7699, Postanowienia biaostockiego Obispokomu za grudzie 1939 r. NARB, zesp 4, op. 3, t. 900, k. 62, Postanowienie KC KP(b)B z 3 lutego 1940 r. o nacjonalizacji wszystkich budynkw i urzdze komunalnych (elektrowni, hoteli, ani, wodocigw i kanalizacji, pralni mechanicznych). 91 Ibidem, op. 21, t. 1521, k. 215237, Spis duych zakadw przemysowych podlegajcych nacjonalizacji na terytorium Zachodniej Biaorusi. 92 Na posiedzeniu Biura KC 11 listopada 1939 r. Ponomarienko informowa zebranych: decyzje o nacjonalizacji pjd dwiema drogami. RKL BSRR podejmie decyzje, ale ich nie ogosi. Natomiast Zarzdy Tymczasowe na tej podstawie podejm swoje decyzje, analogiczne z naszymi. Zob. NARB, zesp 4, op. 3, t. 838, k. 6, Stenogram posiedzenia Biura KC KB(b) Biaorusi z 11 listopada 1939 r.
90 89

Ksztatowanie si nowej wadzy

75

Sprawy nacjonalizacji uregulowaa uchwaa KC WKP(b) i RKL ZSRR z 3 grudnia 1939 r. O nacjonalizacji przedsibiorstw przemysowych na Zachodniej Ukrainie i Zachodniej Biaorusi, zgodnie z ktr upastwowieniu podlegay wszystkie zakady, ktre znalazy si w przekazanych przez wadze w Misku i Kijowie spisach. Dodatkowo zalecano znacjonalizowa: a) wszystkie zakady przemysu poligraficznego (topograficzne, litograficzne, cynkograficzne; b) elektrownie, hotele, baseny, anie i inne przedsibiorstwa komunalne; c) szkoy wysze, rednie i podstawowe; d) zakady lecznicze, wczajc szpitale, apteki i kurorty; e) budynki mieszkalne wacicieli spek akcyjnych oraz domy osb, ktre ucieky; f) teatry, kina, muzea, stadiony, galerie wystaw artystycznych, biblioteki publiczne; g) wiksze przedsibiorstwa handlowe (restauracje, hurtownie, stowki, magazyny itd.93 Wedug oficjalnych danych przedsibiorstw podlegajcych upastwowieniu w obwodzie biaostockim byo 179 (410 w caej Zachodniej Biaorusi). Tyle znalazo si w zaczniku do wspomnianej wyej uchway KC WKP(b) z 3 grudnia94. Na Pierwszej Biaostockiej Konferencji Obwodowej KP(b)B, ktra odbya si 1821 kwietnia 1940 r. wadze poinformoway zebranych, e przejto 700 fabryk i zakadw przemysowych oraz 95 bankw i ich filii95. Procedur nacjonalizacji wida doskonale na przykadzie kinoteatrw. O ich upastwowieniu mwia cytowana wyej uchwaa KC WKP(b) z 3 grudnia. Ciekawe, e uchwaa KC KP(b)B w tej samej sprawie wyprzedza decyzj Kremla o 2 dni (zapada 1 grudnia). Zadecydowano wwczas, e nacjonalizacji podlegaj wszystkie sale, budynki, wyposaenie, wszystkie samochody, rodki pienine, a take papiery wartociowe, znajdujce si w bankach i kasach, stanowice majtek tych instytucji oraz osb bdcych ich wacicielami. Koniec nacjonalizacji mia nastpi do 10 grudnia96. Czy zatem decyzja WKP(b) sankcjonuje uchwa republikask? Raczej nie, po prostu uchway tego typu w Moskwie zapaday obiegiem i faktyczna data na dokumencie KC wcale nie oznacza, e Misk wyszed przed szereg. Uchwaa KC KP(b) Biaorusi zostaa podjta w oparciu o jeszcze ofiCyt. za: M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 59; zob. te N.S. Lebiediewa, Politbiuro KC WKP(b) i sowietyzacja prisojedinionnych k SSSR w 1939 g. territorij, maszynopis w zbiorach M. Gnatowskiego, s. 18. 94 Zob. Informacje statystyczne o przedsibiorstwach i zakadach przemysowych pnocno-wschodnich ziem Polski podlegajcych nacjonalizacji (stan z listopada 1939 r.), w: M. Gnatowski, W radzieckich okowach, tab. 8, s. 7576; rdo: NARB, zesp 4, op. 3, t. 1503, k. 23, Wykaz zakadw przemysowych podlegajcych nacjonalizacji w Zachodniej Biaorusi. 95 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 38, k. 20, Protok z posiedzenia Pierwszej Biaostockiej Konferencji Obwodowej KP(b)B, 1821 kwietnia 1940 r. 96 NARB, zesp 4, op. 3, t. 850, k. 90, Postanowienie KC KP(b)B z 1 XII 1939 r. o nacjonalizacji kinoteatrw.
93

76

Rozdzia II

cjalnie nie opublikowan decyzj centrali w Moskwie. Na koniec, na podstawie obu tych uchwa Obispokom obwodu biaostockiego zarzdzi 25 grudnia 1939 r. nacjonalizacj wszystkich kinoteatrw. Typowym przykadem represywnoci uchwa nacjonalizacyjnych jest postanowienie Biura KC KP(b) Biaorusi z 11 listopada dotyczce przemysu drzewnego. Zgodnie z nim przejciu przez pastwo podlegaj: wszystkie przedsibiorstwa przemysu lenego napdzane mechanicznie, nalece do prywatnych wacicieli, towarzystw akcyjnych, firm, fabrykantw, kupcw, a take wszystkie budynki produkcyjne nalece do fabryk i zakadw z penym wyposaeniem, narzdziami i materiaami, surowcem, pfabrykatami i gotow produkcj, pomieszczeniami pomocniczymi, magazynami, domami mieszkalnymi i biurami, z caym wyposaeniem i inwentarzem, transportem konnym i samochodowym, rodkami pieninymi i papierami wartociowymi przechowywanymi w bankach97. Jak wida, w praktyce wadze postanawiay nie o nacjonalizacji zakadu, a o zagrabieniu caej wasnoci nalecej do buruja i kapitalisty, ktry wszed przecie w jej posiadanie gnbic i przeladujc klas robotnicz. Uchwa o niemal identycznej treci Biuro KC podjo 1 grudnia, rozpatrujc spraw nacjonalizacji przedsibiorstw przemysu lekkiego. Uzupeniono j jedynie o postanowienie zagarnicia wszelkich rodkw finansowych znajdujcych si w kasach zakadw przemysowych i fabryk98. Tam, gdzie formalnie nie byo podstaw do znacjonalizowania warsztatu, zakadu rzemielniczego lub maej fabryczki wadze lokalne, wbrew wczeniejszym ustaleniom, ale zgodnie z oglnymi zaleceniami w kwestii postpowania wobec niektrych dziedzin przemysu (wkienniczego, drzewnego, metalowego) decydoway o przymusowym wykupie zakadw po odgrnie ustalonych cenach. Waciciele otrzymywali najczciej rekompensat za zajte maszyny i rodki produkcji, natomiast nie byo mowy o odszkodowaniach za zajte budynki i ziemi.

Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, dok. 58, s. 353, Wycig z protokou z posiedzenia nr 102 Biura KC KP(b)B na temat nacjonalizacji przemysu na terenie Zachodniej Biaorusi; rdo: NARB, zesp 4, op. 3, t. 836, k. 3. 98 Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, dok. 64, s. 393, Wycig z protokou z posiedzenia nr 107 Biura KC KP(b)B na temat nacjonalizacji zakadw przemysu na terenach zachodnich obwodw BSRR, rdo: NARB, zesp 4, op. 3, t. 850, k. 77.

97

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

77

Rozdzia III Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR (stycze 1940 czerwiec 1941)

Pierwsze tygodnie 1940 r. zakoczyy ostatecznie formowanie si obwodu biaostockiego. Stworzono szkielet nowych wadz, przystpiono do konsekwentnej sowietyzacji wszystkich dziedzin ycia codziennego, uporzdkowano szkolnictwo, handel, opiek zdrowotn, rolnictwo. Nowa wadza wkroczya w nowy rok z tysicami stron planw, wytycznych, zalece, uchwa i postanowie majcych uatwi i usprawni wchanianie zdobytych terenw, spacyfikowanie miejscowej ludnoci oraz budowanie nowego radzieckiego adu. Rok ten mia przynie lokalnym strukturom umocnienie si wrd miejscowej ludnoci, znaczcy wzrost produkcji, popraw sytuacji w rolnictwie itd. Zachodnia Biaoru, a biaostocki obwd w szczeglnoci, miaa odczu dobrodziejstwa bycia w granicach wszechpotnego pastwa radzieckiego. Jak gosia propaganda, po latach ogromnych zaniedba i wiadomej polityki niszczenia ziem zamieszkaych przez ludno biaorusk nastpi miaa zdecydowana zmiana na lepsze. Pastwo polskie pozostawio te tereny biedne i zacofane, bez perspektyw, bez przemysu, bez rozwinitego szkolnictwa i prawdziwej opieki zdrowotnej wadza radziecka miaa je podnie na poziom ycia spotykany jedynie w ojczynie proletariatu. Poniewa rzeczywisto w aden sposb nie chciaa dostosowa si do planw uznano, e win za obecny stan rzeczy ponosi bye pastwo polskie oraz aktualni wrogowie ZSRR, ci za czaili si wszdzie. Wszystko, co radzieckie, byo dobre, wspaniae, suszne i suce ludowi. Wszystko, co stworzono w Polsce antyspoeczne, antynarodowe, antyradzieckie i antysocjalistyczne. W Polsce zawsze bya bieda, gd, zniewolenie, praca ponad siy, godowe zarobki, terror policyjny, przeladowanie mniejszoci itd. Dopiero wyzwolenie przynioso ludziom szans poznania prawdziwie wolnego pastwa robotnikw i chopw. Nieistniejce, zdemonizowane propagandowo pastwo polskie odpowiadao za kopoty wadz nawet

78

Rozdzia III

wiele miesicy po swoim upadku. Protesty i narzekania robotnikw na znaczne podwyszenie norm pracy i obnienie realnych zarobkw w porwnaniu do okresu sprzed 17 wrzenia kwitowano stwierdzeniem, e wszystkiemu winny jest polski rzd, ktry wiadomy nadchodzcej klski specjalnie podwyszy pace, aby sabotowa dziaalno wadzy radzieckiej, ktrej wkroczenie na te ziemie byo przesdzone1. Nisze normy wiadczy za miay o tym, e wadze polskie specjalnie nie chciay, aby robotnik wicej zarobi i yo mu si lepiej. Nowa wadza nie bya za nic odpowiedzialna. Gdyby nie jej wrogowie na zajtych ziemiach panowaby nieopisany dobrobyt taki sam, jaki by udziaem pozostaych obywateli pastwa radzieckiego. Z racji, e bya ona nie tylko twrc, ale te zakadnikiem tej propagandy, jej postpowanie cile wizao si z niszczeniem widocznych i niewidocznych wiadectw istnienia polskiej pastwowoci we wszelkich dziedzinach ycia i gospodarki. Jednak tworzenie nowego adu ekonomicznego, spoecznego i kulturowego bez udziau Polakw okazao si ostatecznie niemoliwe. Jesieni 1940 r. wadze w Misku zrewidoway nieco swj kurs wobec ludnoci polskiej i litewskiej, jednak zbyt krtki okres od rozpoczcia tych dziaa do wybuchu wojny z Niemcami nie pozwala nam dzi jednoznacznie stwierdzi, czy byy one skazane na cakowit porak, czy te udaoby si wcign przynajmniej cze spoeczestwa do wsppracy. Do tej pory na linii polskiej lokalne struktury partyjne ponosiy klsk za klsk. Roso niezadowolenie spoeczne i frustracja narodu zepchnitego w cigu kilku tygodni z pozycji dominujcej na pozycj etatowego wroga. Bdy w polityce narodowociowej (szczeglnie w szkolnictwie i administracji) oraz polityce rolnej sprawiay, e coraz wicej ludzi przechodzio do rnych struktur biernego oporu. Krystalizowa si i umacnia opr czynny (oddziay partyzanckie, lokalna konspiracja, ataki na przedstawicieli nowej wadzy). W odwecie narasta terror NKWD majcy zdusi wszelkie przejawy patriotyzmu, za lokalne wadze dotkn syndrom oblonej twierdzy, co wida doskonale na przykadzie wyjtkowej uchway biaostockiego komitetu obwodowego z czerwca 1940 r., wzywajcej NKWD do szybkiego zapewnienia bezpieczestwa dziaaczom partyjnym2, ktrej
1 M. Gnatowski, Ssiedzi w sowieckim raju. Rejon jedwabieski pod radzieck wadz 19391941, oma 2002, s. 118. 2 Zob. M. Gnatowski, Niepokorna Biaostocczyzna. Opr spoeczny i polskie podziemie niepodlegociowe w regionie biaostockim w latach 19391941 w radzieckich rdach, Biaystok 2001, dok. 49, s. 180181, Uchwaa Biura Komitetu Obwodowego KP(b)B w Biaymstoku w sprawie podjcia niezbdnych rodkw w zwizku z zagroeniem ze strony polskiego podziemia, [Biaystok], 25 czerwca 1940 r.; rdo: Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego w Grodnie (dalej PAOSOG), zesp 6195, op. 1, t. 62, k. 12.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

79

podjcie zbiego si z likwidacj jednej z najwikszych partyzanckich baz na uroczysku Kobielno nad Biebrz3. Radziecka administracja ya od akcji do akcji, od wyborw do wyborw. Jeli akurat nie przygotowywano si do sieww, to prowadzono kampani wyborcz do Rad Najwyszych BSRR i ZSRR. Potem przychodziy przygotowania do akcji niwnej, nastpnie do wykopkw, zbioru owocw, akcji zasiewu ozimin, akcji zboowej itd. Potem znw przygotowania do wyborw, tym razem do komitetw wykonawczych. Zim planowanie nastpnego roku, a od marca ponownie akcja wiosennej orki i sieww. Przegldajc dokumenty mona odnie nieodparte wraenie, e komitet obwodowy, komitety rejonowe oraz rady wiejskie i miejskie znajdoway si nieustannie w stanie wojny, a ich przeciwnikiem by nieuchwytny wrg klasowy, najczciej polskiej narodowoci, przyczyna wszelkich nieszcz i kopotw. Dziaania te mona przeledzi studiujc materiay obwodowych konferencji KP(b) Biaorusi. Zbierano si cztery razy do roku, wiosn, latem, jesieni i zim, aby omwi i podsumowa kolejne akcje, wyznaczy nastpne, zapozna si z raportami poszczeglnych wydziaw oraz wysucha sprawozda dotyczcych bezpieczestwa, problemw narodowociowych, gospodarczych i rolnych. Na kadej konferencji niemal jak mantr powtarzano informacje, e co planowano, ju prawie zrobiono, ale zabrako czego, czego nie dowieziono lub dowieziono w takim stanie, e nie nadawao si do wykorzystania i z planw nic nie wyszo, lub wyszo nie to, co miao wyj. Kiedy w czerwcu 1941 r. na jednym z ostatnich posiedze podsumowano sytuacj panujc w obwodzie po 20 miesicach utrwalania wadzy radzieckiej, wyaniajcy si obraz nie wyglda zbyt optymistycznie: naduycia, nepotyzm, wszechobecny baagan, utrata dokumentw partyjnych, kompromitujce zachowania czonkw partii (pijastwo, zodziejstwo, niemoralne prowadzenie si, zadawanie si z wrogami ludu), cakowity brak samokrytyki, gburowato w stosunku do miejscowej ludnoci. Jakby tego byo mao przybywajcym ze wschodu nowym pracownikom grozio ogromne niebezpieczestwo. Ustalilimy pisa w jednym z raportw Siergiej Bielczenko e wrg specjalnie stara si tak postpowa, eby zabra dokumenty i wykorzysta je do kontrrewolucyjnej dziaalnoci. [] Jak tylko trafi do wsi mody pracownik jemu stawiaj samogon, wdk, a potem zabieraj dokumenty4.
3 Szerzej na ten temat zob. T. Strzembosz, Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrz X 1939VI 1941, Warszawa 2004 oraz M. Gnatowski, Niepokorna Biaostocczyzna, s. 4360. 4 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 170, k. 196, Protok z posiedzenia Biura biaostockiego Obkomu KP(b)B z 13 czerwca 1941 r.

80

Rozdzia III

Agresja niemiecka na Zwizek Radziecki przerwie nieuchronn, cho znacznie rozcignit w czasie sowietyzacj obwodu. Efektem 21 miesicy okupacji radzieckiej bd setki tysicy deportowanych i aresztowanych, zniszczenie gospodarki i rolnictwa oraz skcenie ze sob wszystkich narodowoci zamieszkujcych te ziemie, a zwaszcza Polakw i ydw, czego bezporedni konsekwencj bd pogromy ludnoci ydowskiej, z ktrych najbardziej chyba znana jest zbrodnia w Jedwabnem. Wkraczajce wojska niemieckie zostan powitane przez wielu mieszkacw tych ziem jako wybawiciele, ratunek przed wszechobecn komun, ktra przez cay ten okres wdzieraa si w ycie codzienne kadego czowieka z daniem samookrelenia si: z nami, czy przeciwko nam. W pierwszym wypadku tracio si honor i dusz, w drugim mienie, rodzin, a nawet ycie.

Polityka kadrowa
Kadry decyduj o wszystkim ta stara radziecka maksyma, obowizywaa take na pnocno-wschodnich terenach Polski zajtych przez Armi Czerwon. Przyjrzyjmy si, w jaki sposb powoywano kadry, kogo kierowano na te ziemie, jakie byy umiejtnoci tych ludzi, jak byli przygotowani do wypenienia swych zada. Czy udao si nowej wadzy zbudowa sprawne struktury administracji? Kim byli owi jak to okreli Krzysztof Jasiewicz pierwsi po diable, ludzie bezporednio odpowiedzialni za sowietyzacj Biaostocczyzny5. Kadr obwodu stanowi mieli sprawdzeni towarzysze przesyani po odpowiedniej selekcji ze wschodu. Tak przynajmniej wyobraali to sobie dziaacze szczebla centralnego w Misku. Ludzie posyani na zachd w gorcych dniach wrzenia 1939 r. oraz w nastpnych tygodniach mieli stanowi awangard proletariatu. Mieli by wzorcem dziaacza bolszewickiego, osobami godnymi naladowania. Kady kandydat do wyjazdu powinien przej specjaln weryfikacj, dokonywan przez KC KP(b) Biaorusi oraz odby kilkudniowe szkolenie, co miao ochroni od przenikania wszelkiego rodzaju chuligastwa6. Niezwykle szybki rozwj sytuacji we wrzeniu
K. Jasiewicz, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 19391941 (Biaostocczyzna, Nowogrdczyzna, Polesie, Wileszczyzna), Warszawa 2001, rozdzia IV, s. 139206. 6 Spisy osb skierowanych na zachd zawieraj informacje, e przeszli oni kontrol NKWD ze wzgldu na moliwo istnienia kompromitujcych materiaw, jednak nie wynika z nich, czy fakt takiego przegldu zaway na ich ewentualnym wysaniu, ani kto przeprowadzi sprawdzenie. Zob. Narodowe Archiwum Republiki Biaoru w Misku (dalej NARB), zesp 4, op. 21, t. 1745, k. 2 i nn., Spisy komunistw, komsomolcw, pracownikw gazet i aktywu ludowych komisariatw skierowanych do pracy na Zachodniej Biaorusi
5

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

81

1939 r. oraz decyzja wadz centralnych o zbudowaniu na zajtych ziemiach caego aparatu administracyjnego w oparciu o ludzi pochodzcych z wschodnich obwodw Biaoruskiej SRR spowodowaa, e z tych planw nic nie wyszo. Ocenie centrali poddano jedynie dziaaczy szczebla obwodowego, zarzdw tymczasowych szczebla powiatowego (rejonowego), a take cz dziaaczy partyjnych, ktrych dane spyny do Miska we wrzeniu 1939 r. Wikszo osb wysyanych pniej nie przesza praktycznie adnej weryfikacji ani szkole, za o ich oddelegowaniu zadecydowa miay komitety obwodowe i rejonowe, do ktrych z Miska kierowano stosowne zapotrzebowanie. Decyzj o liczbie osb, ktre naley oddelegowa, podjto 2 padziernika 1939 r. Listy funkcjonariuszy partyjnych tworzono w ogromnym popiechu. K. Jasiewicz zauwaa, e na oryginaach dokumentw zachoway si liczne skrelenia nazwisk z adnotacjami, e dany towarzysz przebywa na urlopie lub wyjedzie subowym7. Na miejscu nikt nie chcia pozbywa si najlepszych pracownikw, bez ktrych sprawne dziaanie danego wydziau byoby utrudnione. Poniewa jednak ludzi naleao dostarczy lokalne wadze przeprowadzay selekcj negatywn, pozbywajc si ludzi, z ktrymi miay kopoty. Analogicznie postpoway poszczeglne ludowe komisariaty. Ludzie nie chcieli wyjeda w nieznane, bez rodzin, na zupenie obcy teren. Pamitajmy, e na Biaorusi tu przed i zaraz po wybuchu wojny prowadzono intensywn kampani propagandow majc pokaza Polsk w jak najniekorzystniejszym wietle. Podstaw tej propagandy byo akcentowanie tragicznych warunkw bytowych miejscowej ludnoci, ndzy i godu panujcego we wschodnich wojewdztwach Drugiej RP. Na zajtych przez Armi Czerwon terenach miao brakowa dosownie wszystkiego. Nic dziwnego, e chtnych do wyjazdu w tak tragiczne warunki brakowao, za skierowanie na zachd traktowano jako kar, a nie wyrnienie. Dopiero przyjazd na miejsce weryfikowa ten negatywny, propagandowy obraz ycia w Polsce. Na efekty takiej polityki kadrowej nie trzeba byo dugo czeka. Zamiast wysokiej klasy fachowcw na Biaostocczynie znaleli si ludzie o do wtpliwej reputacji, ktrzy natychmiast po przybyciu zaczli korzysta ze swej uprzywilepoddanych specocenie we wrzeniu 1939 r. Kiedy czytamy notatki i raporty wadz obwodowych oraz obwodowych struktur NKWD o naduyciach, jakich dopuszczali si przysani ze wschodu dziaacze po przyjedzie do obwodu, wida wyranie, e wielu z nich miao ju rnorakie problemy w poprzednich miejscach pracy, co jednak nie zawayo na ich oddelegowaniu. Jest te wysoce prawdopodobne, e lokalni dziaacze partyjni ze wschodu, zainteresowani ewentualnym pozbyciem si danej osoby nie byli skonni ujawnia czego, co mogoby zaway na decyzji wadz centralnych. Tym samym warto komprmateriaw bya nieco inna. 7 K. Jasiewicz, Pierwsi po diable, s. 167.

82

Rozdzia III

jowanej sytuacji, wystawiajc tymczasowej administracji radzieckiej cakowicie zasuon, jak najgorsz opini. Musimy spojrze prawdzie w oczy mwi we wrzeniu 1940 r. na zebraniu sekretarzy komitetw rejonowych I sekretarz KC KP(b)B P. Ponomarienko na zachd pojechali chuligani i zodzieje. A ludzie na nas patrz i oceniaj8. Kolejne etapy tworzenia si struktur wadzy na zajtych we wrzeniu 1939 r. ziemiach moemy przyj za K. Jasiewiczem9. Etap pierwszy, to formowanie si, rozwj i upadek elit wadzy wywodzcych si z ludnoci miejscowej (milicje robotnicze i chopskie, bojwki, komitety tymczasowe), wykorzystanych do tworzenia lokalnych struktur zanim jeszcze wadza radziecka na dobre okrzepa, a nastpnie stopniowo wypieranych przez napywajcych coraz szerszym strumieniem wostocznikw. Ludzie ci, za zgod armii i NKWD, stanowili jedn z gwnych si niszczcych dotychczasowe struktury pastwa i rozprawiajcych si z lokalnymi polskimi elitami przedwojennymi. Poniewa wadze nie miay do nich zaufania (NKWD nie byo w stanie szybko ich rozpracowa i zebra ewentualnych komprmateriaw) zostali oni cakowicie odsunici. Momentem przeomowym pierwszego etapu ksztatowania si kadr byo pomylne przeprowadzenie gosowania do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi oraz obrady Zgromadzenia zakoczone przyjciem wszystkich opracowanych w Misku i Moskwie uchwa decydujcych o dalszym losie tych ziem. Od tej chwili lokalne kadry byy powoywane wycznie za zgod i po ich zatwierdzeniu przez wadze centralne w Misku z zachowaniem wszelkich zasad doboru nomenklaturowego. Etap drugi zaczyna si po zakoczeniu procesu unifikacji struktur administracyjnych (podzia na obwody i rejony) wraz z wykrystalizowaniem si normalnych struktur partyjnych (komitety KP(b)B), pastwowych (komitety wykonawcze) i siowych (NKWD). Nie zgadzam si z tez K. Jasiewicza, ktry zakoczenie tego etapu przesuwa na wiosn 1940 r. Fakt staego rozrostu aparatu administracyjnego i partyjnego nie moe by zasadniczym wyznacznikiem koca okresu formowania si elit. Dla kadr partyjnych, najwaniejszych z naszego punktu widzenia, takim momentem koczcym proces ich formowania si bd raczej pierwsze wybory z kwietnia 1940 r., ktre oficjalnie zatwierdziy odgrne mianowania z jesieni i zimy 1939 r. Cige niedobory kadrowe na wszystkich szczeblach wadz lokalnych bd odnotowywane praktycznie do wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Czy nowe elity zakoczyy si formowa wiosn? RaNARB, zesp 4, op. 21, t. 1923, k. 2, Stenogram zebrania sekretarzy rajkomw KP(b)B oraz naczelnikw RO NKWD rejonw pogranicznych BSRR z 1920 wrzenia 1940 r. 9 Zob. K. Jasiewicz, Pierwsi po diable, 153156.
8

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

83

czej nie, formoway one si dalej. Zmiany bowiem na stanowiskach w obwodach i rejonach trwaj nieprzerwanie przez cay omawiany okres. Punktem przeomowym w powstawaniu struktur wadzy jest natomiast decyzja KC KP(b)B z padziernika 1940 r. powstrzymujca rosncy napyw kadr ze wschodu i postawienie, chocia bardzo niemiae, na wydwiecw, czyli ludno miejscow, bez ktrej dalsze sprawne funkcjonowanie aparatu wadzy na szczeblach lokalnych wydawao si coraz mniej realne. Zmiana polityki kadrowej poczona jest z ogln zmian polityki narodowociowej. Tym, co moim zdaniem wyznacza koniec drugiego okresu, s grudniowe wybory do rad deputowanych, kiedy wyranie ju wida tendencj do wcigania ludnoci miejscowej do pracy na najniszych szczeblach wadzy. Etap trzeci to pierwsza poowa 1941 r., kiedy to struktury partyjne i administracyjne w obwodzie niczym nie rni si ju od tych we wschodnich obwodach BSRR. To okres kolaboracji ludnoci miejscowej coraz silniej wciganej do rnorodnych masowo powstajcych struktur administracyjnych. Jednoczenie w tym wanie czasie dokonywanych jest najwicej zmian kadrowych10. Wadza podejmuje prb pozbycia si osb, ktre nie sprawdziy si w dziaaniu. Wida te wyranie, e lokalna administracja czuje si coraz pewniej. Porednim dowodem jest narastajca walka z Kocioem i religi, nasilenie dziaa wymierzonych w rolnikw indywidualnych (walka z kuactwem, administracyjne ograniczanie wielkoci gospodarstw), zaostrzenie norm dla robotnikw. Coraz sprawniej dziaaj lokalne sdy i organa bezpieczestwa. Coraz lepiej idzie rozpracowywanie zbrojnego podziemia, cho na tym polu nadal nie mona mwi o wyranej przewadze NKWD i NKGB. Wraz z deportacj czerwcow 1941 r. zakoczy si te pierwszy etap oczyszczania obwodu z ludnoci niepewnej politycznie. Wszystko to zaamuje si z chwil niemieckiego ataku na ZSRR. Nie zgadzam si jednak z tez K. Jasiewicza, e w czerwcu 1941 r. mamy do czynienia z masowym porzucaniem stanowisk i paniczn ucieczk kadr (chyba, e chodzi mu o lokalne kadry najniszego szczebla w pierwszych dniach wojny). Kiedy przejrzymy materiay KC oraz wspomnienia z tamtego okresu zauwaymy, e wikszo dziaaczy szczebla obwodowego oraz wielu szczebla rejonowego wycofao si w sposb w miar zorganizowany wraz z oddziaami radzieckimi na wschd i zostao wykorzystanych w 1943 r. do odtwarzania kadr obwodowych i rejonowych. Ludzie ci mieli powrci na Biaostocczyzn wraz z Armi Czerwon, aby przywrci na terenie obwodu administracj radzieck. Cz z nich zostaa tam wysana ju latem i jesieni 1943 r. wraz z oddziaami partyzanckimi majcymi rozpracowa
10 Maj i czerwiec 1941 r. to czas gbokich przetasowa na wszystkich szczeblach wadzy partyjnej, z komitetem obwodowym wcznie.

84

Rozdzia III

teren i przystpi do zdecydowanej walki z polskim i biaoruskim podziemiem niepodlegociowym oraz sprawnie dziaajcymi strukturami polskiego pastwa podziemnego. Oficjalne powoanie Biur Organizacyjnych oraz zatwierdzenie ich skadw odbyo si na posiedzeniu Biura KC KP(b) Biaorusi 19 listopada 1939 r. Zatwierdzono wwczas struktury i skad Orgbiura KP(b)B obwodw Zachodniej Biaorusi. Do pierwszej grupy zaszeregowania (liczby etatw na jednostk organizacyjn) zaliczono Biuro Organizacyjne obwodu biaostockiego. W drugiej grupie znalazy si biura organizacyjne powiatw: bielskiego, augustowskiego, mazowieckiego, omyskiego, grajewskiego i biaostockiego. W trzeciej biuro w powiecie soklskim. Oznaczao to w praktyce, e obwodowe Orgbiuro posiadao 4 sekretarzy, 2 zastpcw, 15 pracownikw w wydziale kadr, 12 w wydziale propagandy i agitacji, 11 w wydziale organizacyjno-instruktorskim, 6 w wydziale rolnym, 2 w wydziale wojennym, 8 w wydziale ds. przemysu, 3 w wydziale transportu drogowego, 2 w sektorze specjalnym oraz 2 w sektorze finansowym. W sumie w biurze stworzono 67 etatw administracyjnych oraz 14 dla obsugi technicznej11. Przynaleno biur rejonowych i miejskich do 1, 2 i 3 kategorii przekadaa si na liczb etatw w poszczeglnych wydziaach. Pierwsza kategoria miaa wszystkie wydziay, druga i trzecia nie miay wydziau ds. przemysu. W biurach pierwszej kategorii stworzono 23 etaty administracyjne oraz 7 technicznych, w biurach drugiej kategorii odpowiednio 18 i 6, w biurach trzeciej kategorii 17 i 512. Zmiany te stopniowo przybliay model wadzy na okupowanej Biaostocczynie do obowizujcego na terenie caej BSRR. Skad biaostockiego obwodowego Orgbiura przedstawia si nastpujco: Semen Stiepanowicz Igajew I sekretarz; Samuel Siemionowicz Kostiuk II sekretarz; Piotr Siergiejewicz Spasow sekretarz ds. kadr; Gawri Iwanowicz Siemionow sekretarz ds. propagandy; Siergiej Iwanowicz Malcew przewodniczcy Zarzdu Tymczasowego Obwodu Biaostockiego; Piotr Andriejewicz Gadkow naczelnik Obwodowego Zarzdu NKWD; Hirsz Mowszejewicz Gierszman sekretarz Orgbiura KC KP(b)B w Biaymstoku13. Poniewa Biura Organizacyjne byy strukturami czysto partyjnymi, za ich obsada jako nomenklaturowa znajdowaa si w gestii KC, stay si najwaniejszymi instytucjami administracji radzieckiej na terenach okupowanych.
11 NARB, zesp 4, op. 3, t. 842, k. 100101, Zacznik do postanowienia KC KP(b)B z 19 listopada 1939 r. o etatach Orgbiura KC KP(b)B obwodw Zachodniej Biaorusi. 12 Ibidem, k. 103104, Zacznik do postanowienia KC KP(b)B z 19 listopada 1939 r. o etatach Orgbiura KC KP(b)B w miastach i powiatach Zachodniej Biaorusi. 13 Ibidem, k. 34, Protok z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 19 listopada 1939 r.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

85

Jednoczenie byy zalkiem przyszych obwodowych, miejskich i rejonowych struktur KP(b)B. Na kolejnym posiedzeniu Biura KC KP(b)B 20 listopada 1939 r. zatwierdzono skady powiatowych (ukomw) i miejskich (gorkomw) Biur Organizacyjnych KP(b)B w obwodzie biaostockim. W skad Biura Organizacyjnego Komitetu Miejskiego weszli: Hrisz Mowszejewicz Gierszman I sekretarz Gorkomu KP(b)B; Jakow Siemienowicz Osipkow II sekretarz; Iwan Stiepanowoicz Nowikow III sekretarz; Pawie Jakowlewicz Sienkiewicz przewodniczcy Gorispokomu14; Piotr Piotrowicz ZubowiczCzugajew naczelnik Miejskiego Zarzdu NKWD; Siergiej Siergiejewicz Rako sekretarz Komitetu Miejskiego LKZMB (Komsomou). W skad Biura Biaostockiego Komitetu Powiatowego: Fiodor Wasiljewicz Glebow I sekretarz; Borys Ajzikowicz Margolin II sekretarz; Timofiej Makarowicz Remienczik III sekretarz; Pawie Aleksiejewicz Dorowko przewodniczcy Powiatowego Komitet Wykonawczego (Uispokomu); Siergiej Sawwicz Bielczenko zastpca naczelnika Obwodowego Zarzdu NKWD15; Fiodor Zacharowicz Gajszunow sekretarz powiatowego komitetu Komsomou16. W komitecie mazowieckim znaleli si: Aleksandr Uljanowicz Bogucki I sekretarz, Ignatij Iwanowicz Rusakow II sekretarz, Filip Jakowlewicz Sofijczenko III sekretarz, Siemien Kondratjewicz Tokaczew przewodniczcy Uispokomu, Iwan Andriejewicz Winogradow naczelnik powiatowego UNKWD, Witold Josifowicz Niemirko redaktor powiatowej gazety. W komitecie grajewskim: Aleksandr Anufrejewicz Kilbin I sekretarz, Wasilij Patonowicz Patonow II sekretarz, uka Korniejewicz Markowskij III sekretarz, Afanasij Andrejewicz Szerszniew przewodniczcy Uispokomu, Dmitrij Fiedorowicz Rosmakow naczelnik powiatowego UNKWD. W komitecie soklskim: Piotr Kiryowicz Kaziowka I sekretarz, Nikita Prochowicz Gonczarow II sekretarz, Maks Jakowlewicz Aksielrod III sekretarz, Nikoaj Iwanowicz Gribojedow przewodniczcy Uispokomu, Nikoaj Grigoriewicz Gusiew naczelnik powiatowego UNKWD, Konstanty Samujowicz azarczuk redaktor powiatowej gazety. Komitet omyski tworzyli: Aleksandr Iwanowicz Anisimow I sekretarz, Matwiej Grigoriewicz Jermolicki II sekretarz, Fiodor Ananowicz Puszkow III sekretarz, Wasilij Fomicz Daniow przewodniczcy UispoMiejski Komitet Wykonawczy Rady Delegatw Ludu Pracujcego Miast i Wsi. 27 wrzenia 1940 r. zosta mianowany naczelnikiem Obwodowego UNKWD. 16 NARB, zesp 4, op. 3, t. 842, k. 3441, Protok z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 20 listopada 1939 r.
15 14

86

Rozdzia III

komu, Michai Nikoajewicz Dimitriejew naczelnik powiatowego UNKWD, Jewgienij Pawowicz Krestnikow redaktor powiatowej gazety. W skad komitetu bielskiego weszli: Dmitrij Stepanowicz Mowczanski I sekretarz, Wasilij Fomicz Michejczyk II sekretarz, Pawie Sylwestrowicz ogicz III sekretarz, Iwan Wikentjewicz Ronowski przewodniczcy Uispokomu, Dmitrij Iwanowicz Manuiow naczelnik powiatowego UNKD, Nison Aronowicz Lewin redaktor powiatowej gazety. W skad komitetu augustowskiego: Nikoaj Jefremowicz Awchimowicz I sekretarz, Aleksandr Michajowicz Bielenczyk II sekretarz, Wasilij Maksimowicz Diemientjew III sekretarz, Aleksandr Kumicz Ryksza przewodniczcy Uispokomu, Dmitrij Mitrofanowicz adowski naczelnik powiatowego UNKWD17. Wszyscy ci ludzie pochodzili ze wschodu i do pracy w obwodzie zostali oddelegowani subowo. Nie byli tym faktem zachwyceni, cho wielu z nich liczyo gdzie w gbi serca na moliwo przyspieszonego awansu. Wrd przyjezdnych dominowali Biaorusini i Rosjanie. Sporo te byo przedstawicieli innych narodowoci tworzcych ZSRR, zwaszcza ydw. Nie byo praktycznie Polakw, ktrych kierowano gwnie do wykonywania mao znaczcych zawodw i powierzano najnisze stanowiska. Rosjanie przewaali wrd I sekretarzy oraz naczelnikw NKWD. Z ankiet osobowych wynika, e nie byli to ludzie wybitni, w wikszoci z wyksztaceniem rednim lub podstawowym, ze stosunkowo niewielkim staem partyjnym. 29 listopada 1939 r., na kolejnym posiedzeniu Biura KC KP(b) Biaorusi zostaa przyjta uchwaa o zorganizowaniu obwodw biaostockiego, brzeskiego, piskiego, baranowickiego i wilejskiego w skadzie BSRR. Wraz z ni przyjto uchwa o skadzie osobowym nowych wadz obwodowych. Bya to jedynie formalno i praktycznie oznaczaa przemianowanie dotychczasowych biur organizacyjnych na komitety obwodowe. Biuro Komitetu Obwodowego KP(b)B tworzyo osiem osb: Semen Stiepanowicz Igajew I sekretarz; Samuel Siemionowicz Kostiuk II sekretarz; Piotr Siergiejewicz Spasow sekretarz ds. kadr; Gawri Iwanowicz Siemionow sekretarz ds. propagandy; Siergiej Iwanowicz Malcew przewodniczcy Obwodowego Komitetu Wykonawczego; Piotr Andriejewicz Gadkow naczelnik Obwodowego Zarzdu NKWD; Hrisz Mowszejewicz Gierszman sekretarz Komitetu Miejskiego KP(b)B; Wadimir Jefimowicz Pieczurenko sekretarz Komitetu Obwodowego Komsomou. Jednoczenie zatwierdzono komisaryczne wadze Obwodowego Komitetu Wykonawczego Rad Delegatw Ludu Pracujcego (Obispokom)
zesp 6195, op. 1, t. 836, s. 1214, Skady Komitetw Powiatowych KP(b)B wg stanu na grudzie 1939 r.
17 PAOSOG,

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

87

w skadzie: Siergiej Iwanowicz Malcew przewodniczcy; Semen Stiepanowicz Igajew I sekretarz Obkomu; Samuel Siemionowicz Kostiuk II sekretarz Obkomu; Piotr Andrejewicz Gadkow naczelnik Obwodowego Zarzdu NKWD; Pawie Jakowlewicz Sienkiewicz przewodniczcy Miejskiego Komitetu Wykonawczego (Gorispokomu); Mikoaj Andrejewicz Niszczyk kierownik Wydziau Rolnictwa; Iwan I. Jankowski kierownik Wydziau Finansowego; Siergiej Josifowicz Prytyckij zastpca przewodniczcego; Maria Iwanowna Diaczuk czonek, robotnica z fabryki Edelmana18. Kolejnym etapem formowania si nowych wadz byo powoanie komitetw miejskich (gorkomw) i rejonowych (rajkomw) partii oraz miejskich (gorispokomw) i rejonowych (rajispokomw) komitetw wykonawczych. Od samego pocztku proces ten natrafia na ogromne trudnoci. Na posiedzeniu Biura KC 3 stycznia 1940 r. powiconemu powoaniu rejonw19 oraz wadz szczebla rejonowego zwracano uwag na braki kadrowe oraz niski poziom przygotowania sprowadzanych ze wschodu ludzi. Postanowiono zorganizowa dla wysyanych na zachd dziaaczy specjalne kursy, na ktrych mieli pozna czekajce ich zadania oraz specyfik regionu, w jakim przyjdzie im dziaa. Na miejscu naleao zdaniem centrali przesun niezwocznie cz II sekretarzy na stanowiska pierwszych lub te awansowa na nie dotychczasowych sekretarzy komitetw powiatowych. W czasie narady zatwierdzono take struktur biur rajkomw: 3 sekretarzy, przewodniczcy rajispokomu oraz naczelnik rejonowego UNKWD. Lokalne rajispokomy miay si skada z 67 osb: przewodniczcego rajispokomu, I sekretarza rajkomu, naczelnika rejonowego UNKWD oraz dwch kierownikw wydziaw. Aby uzupeni niedobr kadr naleao wcign w skad komitetw osoby bezpartyjne, kandydatw do partii, ludzi kierujcych lokalnymi gazetami, pogranicznikw (dowdc, politruka itp.)20. W skad Biaostockiego Komitetu Miejskiego KP(b)B wszed: Semen S. Igajew I sekretarz, Hirsz M. Gierszman II sekretarz, Adriej S. Siergiejew III sekretarz, Iwan S. Nowikow sekretarz KM KP(b)B, Pawie J. Sienkiewicz przewodniczcy Gorispokomu, Siergiej P. Byawczenko naczelnik miejskiego UNKWD. W skad Komitetu Rejonowego KP(b)B: Michai J. Antipienko I sekretarz, Timofiej M. Remienczik II sekretarz,
18 NARB, zesp 4, op. 3, t. 848, k. 34, Protok z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 29 listopada 1939 r. 19 Uchwaa o likwidacji powiatw zapada w KC WKP(b) 7 stycznia 1940 r. 20 NARB, zesp 4, op. 3, t. 876, k. 5056, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B z 3 stycznia 1940 r.

88

Rozdzia III

Aleksiej I. Dogij III sekretarz, Aleksandr F. Okulicz przewodniczcy Rajispokomu oraz Siemien M. Korolew naczelnik rejonowego UNKWD21. 10 stycznia Biuro KC po raz kolejny zajmowao si kwestiami obsady kadrowej na terenie Zachodniej Biaorusi. Jak wynikao z wystpienia Ponomarienki, po powoaniu rejonw zostay obsadzone stanowiska I i II sekretarzy partii. Brakowao natomiast czternastu III sekretarzy. Naleao te jego zdaniem w wyjtkowych sytuacjach, kiedy zabraknie odpowiednich ludzi, w skad biur komitetw rejonowych powoywa sekretarzy komitetw rejonowych Komsomou oraz redaktorw lokalnych gazet. W skad wadz rajispokomu zdaniem Ponomarienki powinno wchodzi siedem osb. Poza wymienianymi ju wczeniej: przewodniczcym rajispokomu, sekretarzem rajkomu i naczelnikiem rejonowego UNKWD kierownik rejonowego wydziau rolnego, kierownik rejonowego wydziau owiaty ludowej , kierownik rejonowego wydziau finansw oraz sekretarz komitetu rejonowego Komsomou. Najwikszy kopot pojawi si w wypadku NKWD, gdy bardzo wielu naczelnikw nie byo jeszcze zatwierdzonych, ale tych, ktrym ufamy, trzeba wcign do pracy. Aby jak najszybciej nowo powoani ludzie mogli przystpi do dziaania, wadze w Misku po raz kolejny drastycznie ograniczyy czas ich szkolenia z 25 do 5 dni, w tym po jednym dniu na spotkania z sekretarzem KC KP(b)B P. Ponomarienk i ludowym komisarzem spraw wewntrznych BSRR . Canaw, ktrzy mieli im nawietli problemy, z jakimi spotkaj si na miejscu22. Proces tworzenia lokalnych struktur wadzy zakoczya uchwaa Biura KC KP(b)B z 29 stycznia 1940 r. o organizacji rad wiejskich (sielsowietw) w rejonach zachodnich obwodw BSRR. Polecaa ona powoa komisaryczne rady wiejskie liczce 57 osb oraz rady miejskie liczce 79 osb w osadach o charakterze miejskim i miasteczkach o znaczeniu rejonowym23. Najwaniejsi dziaacze partyjni obwodu i rejonu obligatoryjnie wchodzili w skad komitetu wykonawczego instytucji cakowicie partii podlegej. Byo to oczywiste, gdy to partia penia w ZSRR rol kierownicz, wykorzystujc do tego rozbudowane struktury centralne, republikaskie, obwodowe, miejskie i rejonowe. Zgodnie z opracowanymi przez Michaa
21 Ibidem, t. 879, s. 2730, Skad Rajkomw i Gorkomw KP(b)B zachodnich obwodw BSRR (zacznik do postanowienia Biura KP(b)B O organizacji grokomw KP(b)B w miastach, rajkomw KP(b)B i rajispokomw w nowo utworzonych rejonach Baranowickiego, Biaostockiego, Brzeskiego, Wilejskiego i Piskiego obwodw BSRR) Protok z posiedzenia Biura KC KP(b)B nr116 z 10 stycznia 1940 r. 22 Ibidem, t. 881, k. 13, 78, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B z 10 stycznia 1940 r. 23 Ibidem, t. 895, k. 11a, Protok z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 29 stycznia 1940 r.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

89

Gnatowskiego strukturami organizacyjnymi wadz politycznych i administracyjnych dziaajcych na terenie obwodu biaostockiego w latach 1939-1941 mielimy: Komitet Obwodowy KP(b)B, ktremu podlegay obwodowe rady zwizkw zawodowych oraz Komitet Obwodowy LKZMB (Komsomou). Niej znajdoway si struktury Obwodowego Komitetu Wykonawczego Rady Delegatw, nastpnie miejskie, dzielnicowe i rejonowe komitety KP(b)B i LKZMB oraz analogiczne rady wykonawcze delegatw. Najniej byy miejskie, osiedlowe i gminne rady delegatw24. Dodatkowo w Biaymstoku w 1941 r. stworzono trzy nowe rejony bdce formalnie dzielnicami miasta ze wszystkimi strukturami partyjnymi i komsomolskimi. Byy to rejony: Dzieryski, Mootowski i Sowiecki. Najwysz wadz partyjn obwodu by Komitet Obwodowy KP(b)B ze cisym zespoem wykonawczym Biurem, w skad ktrego wchodzio od 3 do 5 sekretarzy25, przewodniczcy Obwodowej Rady Wykonawczej Delegatw Ludu Pracujcego, naczelnik Zarzdu Obwodowego NKWD, I sekretarz Komitetu Obwodowego LKZMB, I sekretarz Komitetu Miejskiego KP(b)B miasta bdcego siedzib obwodu. Sekretarze Obkomu mieli do dyspozycji sztab ludzi pracujcych w ogromnej liczbie wydziaw. Biaostocki Komitet Obwodowy mia 4 sekretarzy oraz dwch referentw na potrzeby Biura, a do tego w poszczeglnych wydziaach: ds. kadr 20 etatw, ds. propagandy i agitacji 20 etatw, organizacyjno-instruktorskim 17 etatw, rolnictwa 8 etatw, przemysu 5 etatw, wojskowym 4 etaty, transportu 3 etaty. Dodatkowo w Obkomie pracowao 29 pracownikw technicznych (maszynistki, kierowcy, sekretarki, referenci finansowi)26. Wraz z umacnianiem si lokalnych struktur oraz wzrostem liczby stawianych przed nimi zada rosa stale rwnie liczba pracownikw Obkomu, gwnie poprzez powoywanie sektorw i sekcji oraz nastpnych wydziaw. Podobnie rozbudowane byy struktury komitetw miejskich i rejonowych KP(b)B. Tam take dziaay biura z analogicznym jak w obkomie doborem kadry kierowniczej: 3 sekretarzy, przewodniczcy Rejonowej Rady
M. Gnatowski, W radzieckich okowach., s. 46. Najczciej byo ich czterech: I i II sekretarz, sekretarz ds. kadr oraz sekretarz ds. propagandy. 26 By to wzrost etatw w stosunku do zatwierdzonego przez KC KP(b)B planu etatowego Biur Organizacyjnych KC KP(b)B, ktry przewidywa dla biaostockiego Orgbiura 4 etaty sekretarzy, 2 etaty pomocnikw sekretarzy, 15 etatw dla Wydziau ds. Kadr, 12 Wydziau Propagandy i Agitacji, 11 Wydziau Organizacyjno-Instruktorskiego, 6 Wydziau Rolnego, 2 Wydziau Wojennego, 8 Wydziau ds. Przemysu, 3 Wydziau DrogowoTransportowego, 2 Sektora Specjalnego oraz 2 Sektora Finansowego. W sumie 67 etatw + 14 etatw robotnikw technicznych. Zob. NARB, zesp 4, op. 3, t. 842, k. 100101, Etaty Orgbiura KC KP(b)B obwodw Zachodniej Biaorusi.
25 24

90

Rozdzia III

Wykonawczej Delegatw Ludu Pracujcego, naczelnik Rejonowego Wydziau lub Rejonowego Oddziau NKWD, sekretarz Komitetu Rejonowego LKZMB oraz (jeli takowe powoano) kierownicy wydziaw ds. kadr, ds. agitacji i propagandy, instruktorsko-organizacyjnego i wojskowego. Na poziomie rajkomw kierownicy wydziaw nie wchodzili obligatoryjnie w skad biura. W niektrych powiatach bya pena przewidziana obsada, w innych nie. Zatrudnienie w komitetach miejskich i rejonowych byo mniejsze i ksztatowao si na poziomie od 10 do 40 osb27. Wszystkie te stanowiska byy tzw. nomenklaturowymi. Podlego wadz niszych szczebli strukturom obwodowym bya praktycznie cakowita. Nic wanego nie mogo zosta uchwalone bez wiedzy Obkomu, za wszystkie sprawozdania naleao kierowa bezporednio do struktur wadz obwodowych. W wyjtkowo wanych sprawach komitety miejskie i komitety rejonowe mogy komunikowa si bezporednio z Biurem KC KP(b)B w Misku, jednak i w tym wypadku musiaa zosta zachowana zasada informowania obwodu o wysyanych pismach i raportach. Do Miska naleao take wysya (poza sprawozdaniami) protokoy posiedze Obkomu, Gorkomw w Biaymstoku i Grodnie oraz gorispokomw rejonw nadgranicznych. Drugim czonem wadzy, bdcym w praktyce organem wykonawczym zalece spywajcych z obkomu, byy obwodowe, rejonowe, miejskie i wiejskie Rady Delegatw Ludu Pracujcego, jedyne formalnie wybieralne organy wadzy pastwowej. Pierwsze wybory do rad delegatw odbyy si na terenie obwodu biaostockiego dopiero 15 grudnia 1940 r.28, wczeniej skad tych ogniw by ustalany komisarycznie przez komitety partyjne. Wybory z grudnia 1940 r. nie zmieniy zasadniczo nic w strukturach rad, zatwierdzajc jedynie mandaty pracujcych tam z nadania partii ludzi. Organami wykonawczymi rad delegatw byy rady wykonawcze: obwodowe (obispokomy), rejonowe (rajispokomy), miejskie (gorispokomy) i wiejskie (sielsowiety). Pierwszy Biaostocki Miejski Komitet Wykonawczy liczy 9 osb: przewodniczcym by Pawie Jakowlewicz Sienkiewicz (Biaorusin), jego zastpc Josif Iwanowicz Dybowski (Biaorusin), czonkami: Hirsz Mowszejewicz Gierszman (yd), Piotr Piotrowicz ZubowiczCzugajew (Biaorusin), Grigorij Nikoajewicz Pantalej (Biaorusin), Nikoaj Aleksandrowicz Lebiediew (Biaorusin), Wadysaw Michajowicz
M. Gnatowski, W sowieckich okowach, s. 48. Zob. te PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 231, k. 3839, Struktury obsady stanowisk w obwodach i rejonach. 28 Cho wadze w Misku planoway ich przeprowadzenie ju w marcu 1940 r. wraz z wyborami uzupeniajcymi do Rady Najwyszej ZSRR i BSRR, a nastpnie w maju 1940 r., po wprowadzeniu i ustabilizowaniu si nowego podziau administracyjnego. Ostatecznie KC KP(b)B zadecydowa, e wadze zostan powoane w trybie komisarycznym, za do rad naley skierowa najbardziej zaufanych ludzi partii.
27

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

91

Gniadek (Polak), Abram Gieszelewicz Moszewicki (yd), Lidia Antonowna ojko (Biaorusinka)29. Trzecim czonem wadzy by aparat Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrznych. Najwyej znajdowa si Zarzd Obwodowy NKWD, w rejonach dziaay Miejski Oddzia NKWD w omy oraz Rejonowe Oddziay lub Rejonowe Wydziay NKWD. Istniay take Oddziay Drogowo-Transportowe NKWD oraz Placwki Nadgraniczne NKWD. Oddziay miejskie i rejonowe podlegay Zarzdom Obwodowym, ktre podlegay Komisariatowi Republikaskiemu. Odzia Drogowo-Transportowy dziaa przy okrgowej dyrekcji kolei w Biaymstoku i podlega bezporednio zarzdowi NKWD w Moskwie. Kiedy 3 lutego 1941 r. zapada decyzja o wyonieniu ze struktur NKWD Ludowego Komisariatu Bezpieczestwa Pastwowego (NKGB) jego wydziay i oddziay pojawiy si na wszystkich szczeblach, tworzc obwodowe i rejonowe zarzdy NKGB. Zarzdom obwodowym NKGB podporzdkowano te struktury Drogowo-Transportowych Oddziaw NKWD30. W ramach wzajemnej zalenoci struktur wadzy naczelnicy wszystkich szczebli NKWD i NKGB wchodzili w skad obwodowych, rejonowych i miejskich komitetw partyjnych. W efekcie tych wszystkich zalenoci uksztatowana w peni struktura organizacyjna wadz na Biaostocczynie wygldaa nastpujco: na poziomie obwodu: Komitet Obwodowy KP(b)B, Obwodowy Komitet Wykonawczy Rady Delegatw Ludu Pracujcego, Obwodowy Zarzd NKWD wraz z wchodzcym w jego skad Obwodowym Zarzdem Milicji, Obwodowy Zarzd NKGB (od lutego 1941 r.); na poziomie rejonu: Komitet Rejonowy KP(b)B, Rejonowy Komitet Wykonawczy Rady Delegatw Ludu Pracujcego, Rejonowy Oddzia/Wydzia NKWD wraz z wchodzcym w jego skad Rejonowym Wydziaem Milicji, Rejonowy Oddzia/Wydzia NKGB; na poziomie miast rejonowych: Komitet Miejski KP(b)B, Miejski Komitet Wykonawczy Rady Delegatw Ludu Pracujcego, Miejski Oddzia/ Zarzd NKWD wraz z wchodzcym w jego skad Miejskim Oddziaem/Zarzdem Milicji, Miejski Oddzia/Zarzd NKGB; na poziomie wsi bdcych centrami rad gmin: Wiejskie Komitety Wykonawcze Rady Delegatw Ludu Pracujcego, posterunki milicji i penomocnicy NKWD; na poziomie rad osiedlowych (miasteczkowych): Osiedlowy Komitet Wykonawczy Rady Delegatw Ludu Pracujcego, Osiedlowe Komisariaty
PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 1, k. 78, Skad Biaostockiego Miejskiego Komitetu Wykonawczego Rady Delegatw Ludu Pracujcego. 30 M. Gnatowski, Ssiedzi w sowieckim raju, s. 6364.
29

92

Rozdzia III

Milicji31. Nie zawsze jednak struktury te byy dokadnie takie, jak wyej wymienione. Z braku kadr lub wzgldw politycznych struktury wadz rejonowych i wiejskich mogy si nawet znacznie rni. Dobrym przykadem jest oma, gdzie nie powoano np. komitetu miejskiego KP(b)B, za jego funkcje peni komitet rejonowy. Nowa wadza za swj gwny cel przyja stopniow, cakowit sowietyzacj ycia na wcielonych do BSRR ziemiach. Dziaacze partyjni przysani na te tereny ze wschodu wierzyli, e na tym nowym, poddanym odpowiedniej bolszewickiej propagandzie podou da si szybko i atwo stworzy radzieck rzeczywisto. Propagandowe zudzenia, ktrymi aparat wadzy karmi od wielu lat siebie oraz spoeczestwo, przysoniy realia, z jakimi zetkna si awangarda partyjnych dziaaczy wysanych tu do pracy. Pocztkowo, jak wynika z dokumentw, brak byo jakichkolwiek szczegowych opracowa dotyczcych sytuacji na ziemiach zajtych po 17 wrzenia 1939 r. Pierwsze raporty wysyane z Biaegostoku do Miska praktycznie w 100% opieray si na midzywojennych opracowaniach wojewody oraz prowadzonych wwczas statystykach ludnociowych32. Wiele danych o sytuacji narodowociowej oraz spoecznej na ziemiach pnocno-wschodniej Polski zostao po prostu przepisanych, nawet bez odwoywania si do rde. W pierwszej chwili odnosi si wraenie, e to s dane radzieckie. Dopiero potem, gdzie midzy wierszami, mona wywnioskowa, e mamy do czynienia z kompilacj opracowa polskich. To samo dotyczy informacji o sytuacji spoecznej zajmowanych ziem. Pierwsze czysto radzieckie opracowania pojawi si dopiero na przeomie 1939/1940 r., za pene zestawienia na temat liczby osb zamieszkujcych poszczeglne rejony obwodu biaostockiego w pierwszej poowie 1940 r. S to dane bardzo interesujce, zwaszcza kiedy przyjrzymy si bliej udziaowi osb narodowoci rosyjskiej i biaoruskiej w rejonach nadgranicznych, ktre do wybuchu wojny zamieszkae byy prawie wycznie przez Polakw i ydw. Wida tu doskonale, jak radziecka machina urzdnicza zmienia w statystykach skad narodowociowy, wykorzystujc do tego tysice cignitych ze wschodu pracownikw aparatu bezpieczestwa, onierzy, urzdnikw i pracownikw umysowych. Ludzie ci, cho w wikszoci jedynie oddelegowani na te tereny, w spisach ujmowani s jako jedna z zamieszkujcych tam narodowoci. W ten prosty sposb na terenie omyskiego pojawiaj si Biaorusini i Rosjanie, stanowic niezbity dowd dla propagandy radziecIbidem, Schemat 2, s. 6162. Zob. np. Raport Wojewody Biaostockiego z 23 czerwca 1939 r. do MSW w Warszawie O problemach umacniania polskoci w wojewdztwie biaostockim, przejty i wykorzystywany przez Komitet Obwodowy w Biaymstoku PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 28, k. 46.
32 31

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

93

kiej, e zaja ona tylko tereny, na ktrych znajdoway si mniejszoci narodowe, ktre w wyniku bezwzgldnej polityki polonizacyjnej ulegy prawie cakowitemu wynarodowieniu33. Instalowanie si nowej wadzy na zajtych terenach przebiegao jak ju wczeniej wspominaem bardzo powoli. Od pocztku borykano si z problemem braku waciwych ideologicznie i odpowiednio licznych kadr, ktrych wikszo cigana bya ze wschodnich obwodw BSRR. Ju 20 grudnia 1939 r. Biuro KC KP(b)B przyjo uchwal w sprawie zapewnienia niezbdnej obsady kadrowej dla tworzonych struktur administracyjnych i partyjnych, jednak nie byo to wcale atwe, gdy chciano uczyni to wycznie siami swoich ludzi, tych za cigle brakowao. Wprawdzie, jak podkreli na naradzie sekretarzy komitetw rejonowych KP(b)B w Misku 7 stycznia 1940 r. sekretarz KC KP(b)B Pantalejmon Ponomarienko, jest tam ju przynajmniej po jednym sekretarzu dla kadego rejonu, czyli trzech na powiat, to jednak pilnie potrzebni bd nastpni. Aby zapewni ich dopyw, na specjalnych kursach miao si szkoli 350 osb34. Biuro KC KP(b)B zlecio te Wydziaowi Kadr, aby ten zobligowa wadze wschodnich obwodw do jak najpilniejszego oddelegowania 1600 osb na stanowiska sekretarzy, kierownikw wydziaw, instruktorw komitetw rejonowych oraz sekretarzy komitetw rejonowych Komsomou, a take redaktorw rejonowych gazet. Dodatkowo polecono Wydziaowi Kadr, odpowiednim ministerstwom oraz przewodniczcemu Rady Najwyszej BSRR, aby w trybie pilnym wydzielili 1460 osb, ktre obejm na terenie zachodnich obwodw Biaorusi stanowiska w rejonowych komitetach wykonawczych, NKWD, milicji, prokuraturze i sdownictwie. Take wadze Komsomou zobligowane zostay do wytypowania spord czonkw LKZMB 300 maszynistek, ktre miay wyjecha do pracy na zachodzie. Wszyscy ludzie kierowani do nowych obwodw powinni by sprawdzonymi towarzyszami partyjnymi, zdolnymi do wykonania poleconych im zada35. Na potrzeby rajispokomw planowano niezwocznie przeszkoli na specjalnym jednomiesicznym kursie organizowanym przy RKL BSRR
Zakadajc, e pastwo polskie wiadomie zaniao lub ukrywao obecno Biaorusinw na tych terenach, mona byo wykorzystujc aktualne spisy udowodni kad podan tez. 34 NARB, zesp 4, op. 21, t. 1907, Sprawozdanie z narady sekretarzy komitetw rejonowych KP(b)B, ktra odbya si w Misku 7 stycznia 1940 r. Kilka dni pniej zadecydowano o skrceniu kursw przygotowawczych z 25 do 5 dni, w tym po jednym spotkaniu z Ponomarienk oraz szefem NKWD . Cananw, ktry mia nawietli problemy, z jakimi dziaacze partii mog si spotka w terenie. 35 NARB, zesp 4, op. 3, t. 863, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 111 z 20 grudnia 1939 r. O kadrach dla rejonw zachodnich obwodw BSRR.
33

94

Rozdzia III

110 osb, ktre miay obj stanowiska przewodniczcych. Ludzie ci mieli zosta wskazani przez przewodniczcych komitetw organizacyjnych Prezydium RN BSRR nowych obwodw. Obwd miski powinien dostarczy 30 kandydatw, mohylewski 25, witebski 25, homelski 20, poleski 10. Wszystko naleao zakoczy do najpniej do 28 grudnia 1939 r. Odpowiedzialnym za ca t operacj by wydzia kadr Rady Komisarzy Ludowych BSRR36. 25 stycznia 1940 r. Biuro podjo uchwa o zatwierdzeniu kadr milicji i prokuratury w zachodnich obwodach BSRR, co pozwolio przystpi do organizacji sdownictwa i przyspieszyo formowanie si milicji37. 3 lutego zatwierdzio na stanowiskach sekretarzy komitetw rejonowych LKSMB38. Poniewa wypenienie tych zalece napotykao wiele trudnoci, za zapotrzebowanie na swoich ludzi cigle roso, 16 lutego 1940 r. podjto kolejn uchwa o przygotowaniu 1708 czonkw partii w celu wysania ich do pracy do zachodnich obwodw BSRR39. Nie zmienio to zasadniczo sytuacji w obwodzie biaostockim oraz w samym Biaymstoku. 5 marca 1940 r. kierownik obwodowego wydziau kadr NKWD alarmowa, e nadal brakuje 34 sdziw, 10 prokuratorw rejonowych, 371 milicjantw oraz ponad 300 innych funkcjonariuszy40. Brakowao ponad 180 pracownikw administracji, handlu, finansw i bankowoci41. Rwnie za bya sytuacja w strukturach partii i komitetw wykonawczych. Pilnie poszukiwano 25 przewodniczcych komitetw rejonowych, 17 zastpcw oraz 22 kierownikw rejonowych wydziaw zdrowia. W caym obwodzie brakowao 279 ludzi. Tylko w biaostockim obkomie w marcu 1940 r. brakowao do penej obsady kadrowej 40 osb42. Aby usprawni dziaanie lokalnej administracji do pracy w radach gminnych oddelegowano 552 przybyych do obwodu robotnikw rosyjskich. Kolejnych 1013 ludzi szkolono w trybie przyspieszonym na 15 dniowych kursach. Awanso-

36 Ibidem, op. 21, t. 1626, k. 157, Postanowienie nr 1190 RKL Biaoruskiej SRR z 22 grudnia 1939 r. O przygotowaniu kadr dla zachodnich obwodw BSRR. 37 Ibidem, op. 3, t. 889, k. 939, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 119 z 25 stycznia 1940 r. 38 Ibidem, op. 3, t. 900, k. 68161, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 123 z 3 lutego 1940 r. 39 Ibidem, op. 3, t. 917, k. 22, Posiedzenie Biura KC KP(b) B nr 129 z 16 lutego 1940 r. 40 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 6, k. 37, Raport kierownika dziau kadr NKWD obwodu biaostockiego Aksielroda o brakach kadrowych; zob. te ibidem, t. 739, k. 27. 41 Ibidem, op. 1, t. 6, k. 38, Raport o brakach kadrowych sektora handlowo-finansowego biaostockich wadz rejonowych o obwodowych. 42 Ibidem, op. 1, t. 12, k. 194, Raport z 5 marca 1940 r. o brakach kadrowych biaostockiego Obkomu KP(b)B.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

95

wano do pracy w rejonowych i miejskich komitetach 37 sprawdzonych towarzyszy z miejscowego aktywu. Na przewodniczcych i sekretarzy sielsowietw wyznaczono 690 osb, na czonkw rad sielsowietw 2415 osb43. Poniewa czyniono to posugujc si zasad waciwej proweniencji klasowej, ich przydatno w radach bya praktycznie adna. Take jako kadr przysyanych ze wschodu pozostawiaa wiele do yczenia. W regionie omyskim, jednym z najtrudniejszych dla nowej wadzy, przybywajcy masowo z Biaorusi czonkowie partii praktycznie nie nadawali si do pracy wymagajcej osobistego zaangaowania. Wielu z nich nic kompletnie nie robio bo im si nie chciao, inni narzekali, e proponowane stanowiska s mao atrakcyjne. Do takich naleay gwnie propozycje pracy w terenie. Wielu z przybyych szybko popado w pijastwo, odnotowywano coraz liczniejsze przypadki kradziey i sprzedawania wyposaenia mieszka, do ktrych ludzie ci zostali skierowani z wydziau kwaterunkowego. Byo to atwe, gdy po odebraniu ich wacicielom i przekazaniu nowym lokatorom nikt nie inwentaryzowa zwartoci. Nikt te nie sprawdza, co si dzieje ze zdawanymi lokalami44. Z problemem wyprzedawania przejtego majtku walczy take NKWD. Rozkaz zastpcy naczelnika NKWD obwodu biaostockiego S. Bielczenki wydany w zwizku z telegramem naczelnika Wydziau Finansowego NWKD BSRR Jaroszczenki obligowa wszystkich naczelnikw rejonowych i miejskich struktur NKWD do jak najszybszej rejestracji i wyceny zdobycznych mebli i innych przedmiotw znajdujcych si w posiadaniu NKWD oraz wniesienia za nie, jeli zostay one przekazane pracownikom komisariatu, stosownej opaty na rzecz pastwa. Procedur rejestracji i wyceny naleao przeprowadza kadorazowo w momencie zmiany zakwaterowania pracownika45. O nagannym bogaceniu si przysanej ze wschodu kadry partyjnej mwi na Pierwszej Biaostockiej Konferencji Obwodowej, ktra odbya si w kwietniu 1940 r., sekretarz KC KP(b)B M. Kuagin: niektrzy towarzysze zaczynaj mwi ty do mnie do domu nie przychod wic co maj do ukrycia?46. Problemy sprawiali take wysocy rang funkcjonariusze wadz centralnych i obwodowych oraz inni dziaacze partyjni oddelegowani do zada
43 Ibidem, op. 1, t. 6, k. 3940, Raport kierownika wydziau kadr Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B o sytuacji kadrowej w obwodzie biaostockim. 44 Ibidem, op. 1, t. 6, k. 360, Wewntrzpartyjna ocena pracy omyskiego komitetu powiatowego KP(b)B z 1 stycznia 1940 r. 45 Ibidem, op. 1, t. 13, k. 161, Rozkaz zastpcy naczelnika NKWD obwodu biaostockiego S. Bielczenki w sprawie rejestracji przedmiotw wartociowych znajdujcych si w posiadaniu NKWD. 46 Ibidem, op. 1, t. 38, k. 271, Protok z posiedzenia Pierwszej Biaostockiej Konferencji Obwodowej KP(b) Biaorusi 1821 kwietnia 1940 r.

96

Rozdzia III

specjalnych. Meldowa o tym I sekretarzowi KP(b)B P. Ponomarience 17 padziernika 1939 r. zastpca ludowego komisarza spraw wewntrznych BSRR Pawie Rieszotnikow. Funkcjonariusze republikascy pisa w swym raporcie pod pretekstem wypeniania specjalnych zada systematycznie wyjedaj na Zachodni Biaoru, gdzie zakupuj ogromne iloci towarw i swoimi samochodami dostarczaj do domw. Wrd osb oskaronych o te dziaania znaleli si m.in.: ludowy komisarz sprawiedliwoci odysiew, ktry nie tylko sam dokona licznych spekulacyjnych zakupw, ale te specjalnie wysa swego pracownika, aby ten kupi mu motocykl; ona przewodniczcego zarzdu tymczasowego Biaegostoku, ktra z racji swej pozycji staa si porednikiem w nabywaniu deficytowych towarw; brygada artystw Teatru Opery i Baletu z Miska, ktra zamiast tego, eby z bolszewick dusz wypenia zadania CK KP(b)B, zaja si skupem towarw przemysowych; brygada Sojuzkinochroniki, ktra wrcia z delegacji take z duymi zakupami, a materiay filmowe przywioza wyjtkowo sabe. Stao si tak dlatego, e ludzie ci wicej chodzili po sklepach, ni zajmowali si filmowaniem. Najwiksz wpadk odnotowali artyci Biaoruskiej Filharmonii Pastwowej. Jak donosi Rieszotnikow wielu artystw, wyjedajc na Zachodni Biaoru, ubrao si w najgorsz odzie po to, aby na miejscu zrzuci to wszystko z siebie i ubra si we wszystko nowe. 27 IX brygada ta wystpia w Wokowysku, wiele osb ubranych byo tak le, e ze strony widzw pojawio si zdziwienie, dlaczego artyci w Zwizku Radzieckim tak le si ubieraj47. Sporym wyzwaniem, z jakim borykaa si wikszo napywajcych ze wschodu dziaaczy, by notoryczny brak mieszka. Prowadzio to do wielu, nawet bardzo ostrych konfliktw pomidzy wadzami partyjnymi, wojskiem i strukturami NKWD. Najbardziej widoczne byo to w Biaymstoku, nieco mniej w miasteczkach rejonowych i omy. O mieszkania, a nawet pojedyncze pokoje toczono prawdziwe bitwy. W materiaach komitetu obwodowego i miejskiego znajduj si liczne opisy takich wydarze, setki skarg dziaaczy partyjnych, ktrzy mimo otrzymania przydziau nie maj gdzie mieszka, lub te zostali z przydzielonych mieszka wyrzuceni, najczciej przez oficerw Armii Czerwonej, ktrzy po wkroczeniu do miasta we wrzeniu 1939 r. zajli prawie wszystkie wolne pomieszczenia. Jak donosi naczelnik UNKWD BSRR obwodu biaostockiego Piotr Gadkow, wojskowi posugiwali si miejscowymi ludmi, ktrych zadaniem byo wyszukiwanie interesujcych mieszka. Kiedy takie znaleziono, skadano propozycj
NARB, zesp 4, op. 21, t. 1681, k. 238243, Pismo zastpcy ludowego komisarza spraw wewntrznych Biaoruskiej SRR Rieszotnikowa z 17 padziernika 1939 r. dla sekretarza KC KP(b)B Ponomarienki.
47

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

97

nie do odrzucenia w stylu: oswobodcie mieszkanie dla waszych oswobodzicieli, co prawie zawsze koczyo si brutalnym wyrzuceniem dotychczasowych mieszkacw na bruk, bez jakiegokolwiek dobytku, ktry przechodzi na wasno nowego lokatora. Zdarzay si take przypadki, kiedy po powrocie do domu mieszkacy zastawali na drzwiach kartki Mieszkanie zajte na polecenie komisarza obrony48. W sporach o prawo do zamieszkania pod wskazanym adresem jako argumentu uywano nawet broni palnej, wprawiajc w przeraenie mieszkacw. Na porzdku dziennym byy niespodziewane naloty i wyamywanie zamkw. Prby interwencji lokalnych dziaaczy partyjnych koczyy si przegnaniem ich z miejsca przestpstwa, nieraz ze sowami: Tu nie ma wadzy radzieckiej, tu jest wadza wojskowa. Bezkarno wojskowych potwierdzay decyzje miejscowej prokuratury, ktra w jednym z przypadkw nakazaa oficerowi pogodzi si z osob, ktrej rzeczy wyrzuci, nic jednak nie postanowia w kwestii ewentualnego zwrotu pomieszczenia49. Skandaliczne zachowanie bdce udziaem oficerw biaostockiego garnizonu stao si przedmiotem dochodzenia specjalnej komisji wysanej w styczniu 1940 r. celu wyjanienia licznych zarzutw o nieprawidowociach w miecie. Jak odnotowano w sprawozdaniu, dyscyplina w biaostockim garnizonie bya bardzo za. Wykryto liczne przypadki pijastwa kadry oficerskiej w hotelu Ritz, potwierdzono bardzo wiele przypadkw bezprawnego zajmowania mieszka i wyrzucania z nich na bruk prawowitych lokatorw, grabiey mienia nalecego do wyrzucanych wacicieli, ignorowania polece wydawanych przez miejscowe wadze. Wrd nagannych zachowa by i taki: grupa kawalerzystw jechaa po chodniku, spychajc z niego pieszych. Na pytanie, dlaczego jad po chodniku, a nie po ulicy owiadczyli, e na ulicy jest za duo niegu. Potwierdziy si take doniesienia sekretarza biaostockiego Gorkomu H. Gierszmana o epidemii chorb wenerycznych wrd miejscowych onierzy50. W czerwcu 1941 r. sytuacja mieszkaniowa nadal bya bardzo za. Mimo kolejnych monitw i zalece mieszka brakowao nie tylko dla szeregowych dziaaczy partyjnych. Sekretarz Obkomu Andriej P. Elman wraz z 5 osobami mieszka w maym, dwupokojowym mieszkaniu. Sekretarz Obkomu Siergiej P. Kisiekin mieszka w Wasilkowie, w domu nalecym do kombinatu
Ibidem, zesp 4, op. 21, t. 1682, k. 222225, Raport naczelnika UNKWD BSRR obwodu biaostockiego P. Gadkowa z 26 listopada 1939 r. dla ludowego komisarza spraw wewntrznych BSRR . Canawy o pozyskiwaniu przez RKKA mieszka w Biaymstoku. 49 Ibidem, zesp 4, op. 3, t. 917, k. 7987, 98, Raport specjalnej komisji KC KP(b)B O rezultatach sprawdzenia faktw zawartych w pimie do redakcji Prawdy o sytuacji w Biaymstoku. 50 Ibidem, k. 97.
48

98

Rozdzia III

tekstylnego, skd codziennie dojeda do pracy. Inni pracownicy obkomu i gorkomu zostali zmuszeni do osiedlenia si w Dojlidach i Starosielcach51. Analogicznie za sytuacja panowaa wrd pracownikw przysanych do pracy na kolei. Jak informowa naczelnik wydziau politycznego biaostockiej kolei, bardzo wielu pracownikw pionu administracyjnego, ktrych przysano tu wraz z rodzinami, nie otrzymao do poowy 1940 r. adnych mieszka, przez co ludzie ci zmuszeni s koczowa w wynajtych pokojach lub ktem u znajomych. Wielu ludzi wraz z rodzinami mieszkao w wagonach lub te noce spdzao w biurach52. Prawdziw plag, przynajmniej w pierwszych miesicach po zainstalowaniu si nowej wadzy, byo take nielegalne przekraczanie granicy pomidzy ZSRR a Niemcami przez lokalnych funkcjonariuszy lub ich pracownikw w poszukiwaniu towarw niedostpnych na miejscu. Przechodzenie do Warszawy nie stanowi specjalnie duej trudnoci dla mieszkaca nie tylko rejonw pogranicznych, ale take miasta Biaegostoku. Sekretarz Gorkomu KP(b)B Gierszman spokojnie opowiada o nastpujcym fakcie. W samochodzie gorkomu zamaa si jedna cz, ktrej nie znaleziono w Biaymstoku. Gierszman poleci swemu szoferowi, a ten po kilku dniach przynis t cz z Warszawy. O podobnych i innych faktach bezprawnego masowego przechodzenia granicy opowiadaj kierownicy grajewskiego, ciechanowieckiego, augustowskiego i innych pogranicznych rejonw obwodu53. Problem masowego przechodzenia granicy (tym razem wewntrznej) przez dziaaczy partyjnych rnego szczebla zaistnia ponownie z chwil utworzenia Litewskiej SRR i wcielenia jej w skad pastwa radzieckiego. Ustalenie granicy pomidzy obu republikami nie byo spraw prost. Na posiedzeniu Biura KC 26 wrzenia Ponomarienko podkrela, e nie mona si zgodzi na oddawanie Litwie Biaorusinw. Trzeba jak mwi zrobi wszystko, aby do tego nie dopuci54. Chodzio o proponowan przez Kreml korekt linii granicznej ustalonej jesieni 1939 r., kiedy Wilno wraz z okolicznymi ziemiami zostao przekazane stronie litewskiej. Poniewa w tym czasie ziemie pnocno-wschodniej Polski zdyy si ju upodobni gospodarczo do pozostaych rejonw Biaoruskiej SRR, Litwa staa si
PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 172, k. 135, Pismo naczelnika wydziau finansowo-gospodarczego biaostockiego Obkomu KP(b)B Niejsztadta do sekretarza Gorkomu W.R. Romanowa z 20 czerwca 1941 r. 52 Ibidem, zesp 6195, op. 1, t. 67, k. 187190, Raport naczelnika politoddziau Biaostockiej Kolei P.G. Wokowa z 10 lipca 1940 r. 53 NARB, zesp 4, op. 3, t. 917, k. 98, Raport specjalnej komisji KC KP(b)B O rezultatach sprawdzenia faktw... 54 Ibidem, t. 1069, k. 4849, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 26 wrzenia 1940 r.
51

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

99

dla dziaaczy pracujcych w obwodzie biaostockim tym, czym jeszcze jesieni 1939 r. Biaostocczyzna bya dla tysicy dziaaczy partyjnych wszelkich szczebli (do republikaskiego wcznie) napywajcych tu masowo w celu zakupienia towarw nieosigalnych w ZSRR. Pisano o tym w licznych raportach i zaleceniach przygotowywanych przez i na potrzeby biaostockiego Obkomu. Nasilenie si tego zjawiska odnotowano na przeomie 1940 i 1941 r., po formalnym wyznaczeniu i otwarciu granicy administracyjnej pomidzy obwodem wileskim i biaostockim, co nastpio na posiedzeniu Biura KC KP(b) Biaorusi 27 listopada 1940 r.55 W lutym 1941 r. kierownik wydziau kadr biaostockiego Obkomu alarmowa sekretarza Obkomu Aleksandra Kilbina o przypadkach masowych wyjazdw urzdnikw z obwodu do Wilna i innych miast Litewskiej SRR. Wrd wysokich funkcjonariuszy wysyajcych swoich ludzi na zakupy na Litw by m.in. zastpca naczelnika biaostockiego UNKWD Siergiej S. Bielczenko. Kupowano praktycznie wszystko (od samochodw po sonin), najczciej w ilociach hurtowych, za po zatrzymaniu przez odziay wojsk pogranicznych tumaczono to pilnymi potrzebami komitetu partii bd NKWD56. Skala wyjazdw subowych bya tak dua, e zmusia centralne wadze biaoruskie do wydania w kwietniu 1941 r. specjalnej uchway o przypadkach naruszania strefy granicznej. Dotyczya ona nie tylko masowych przypadkw nielegalnych wyjazdw do Litewskiej i otewskiej SRR, ale take (najwyraniej nadal licznych) przypadkw nielegalnego przekraczania granicy pomidzy dawnymi i nowymi obwodami BSRR, zwaszcza przez kochonikw kupujcych na Zachodniej Biaorusi towary przemysowe i produkty ywnociowe niedostpne po ich stronie. W uchwale tej czytamy, e lokalni biaoruscy dziaacze partyjni i pastwowi zamiast cile
55 Na mocy tej uchway w skadzie obwodu zlikwidowano rejon poreczski, ktrego cz ziem odesza do Litewskiej SRR. Reszt sielsowietw rozdzielono pomidzy rejony grodzieski i skidelski, za z rejonu grodzieskiego wydzielono sielsowiety: wokuski, dubowski i kunicki i wczono je w skad rejonu soklskiego. Zob. NARB, zesp 4, op. 3, t. 1095, k. 133-134, Protok z posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 37 z 25 listopada 1940 r. 56 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 184, k. 3639, Pismo kierownika wydziau kadr biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B Rybina z 2 lutego 1941 r. do sekretarza biaostockiego Obkomu A. Kilbina w sprawie masowych wyjazdw urzdnikw partyjnych; Zob. te ibidem, t. 188, k. 6263, Raport naczelnika Zarzdu NKWD obwodu biaostockiego A. Misiuriewa z 9 stycznia 1941 r. o przypadkach masowego przekraczania granicy biaorusko-litewskiej przez element spekulacyjny; ibidem, k. 100102, Raport naczelnika Zarzdu NKWD obwodu biaostockiego A. Misiuriewa z 17 stycznia 1941 r. do sekretarza biaostockiego Obkomu W. Kudrajewa o walce ze spekulantami przemycajcymi towary z Litewskiej SRR; ibidem, k. 144146, Raport naczelnika Zarzdu RK Milicji obwodu biaostockiego M.K. Korobowa z 1 lutego 1941 r. dla sekretarza biaostockiego Obkomu F.J. Popowa o walce ze spekulantami i spekulacj towarw przemycanych z Litewskiej SRR.

100

Rozdzia III

wsppracowa z oddziaami wojsk pogranicznych chroni osoby nielegalnie przekraczajce granice bd sami aktywnie uczestnicz w tym procederze, przemycajc kontraband. Aby ostatecznie wyeliminowa takie przypadki KC KP(b)B zalecia Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewntrznych BSRR aresztowa i przekazywa organom sdowym wszystkie osoby przemycajce przez granic towary niezalenie od ich pozycji subowej. Prokuratora oraz ludowego komisarza sprawiedliwoci BSRR zobligowano do zaostrzenia nadzoru tak, aby osoby te byy natychmiast sdzone i skazane. Ponadto zobowizano miski, witebski i poleski komitety obwodowe, aby przeprowadziy szerok akcj objaniajc wrd kochonikw rejonw przygranicznych57 i zobowizay ich do silniejszej wsppracy z wojskami pogranicznymi58. 23 kwietnia 1940 r., po zakoczeniu obrad Pierwszej Biaostockiej Konferencji Obwodowej, Biuro KC KP(b)B zadecydowao o zmianach w skadzie Komitetu Obwodowego KP(b)B w Biaymstoku. Nowy skad biura Obkomu wyglda nastpujco: Semen S. Igajew I sekretarz; Filip J. Popow II sekretarz, Aleksandr I. Sawaow III sekretarz, Piotr S. Spasow sekretarz ds. kadr, Gawri I. Siemionow sekretarz ds. propagandy, Michai N. Tupicyn II sekretarz biaostockiego Gorkomu, Siergiej I. Malcew przewodniczcy biaostockiego Obispokomu, Piotr A. Gadkow naczelnik Zarzdu NKWD obwodu biaostockiego, Aleksander N. Czernikow dowdca 10 Armii59. Wymieniono drugiego i trzeciego sekretarza oraz wprowadzono w skad Biura przybyego z Miska M. Tupicyna. Wszystkie te posunicia byy uzasadniane negatywn ocen funkcjonowania zarwno obwodu, jak i miejskich struktur partyjnych. Pierwsze postanowienia o zmianach kadrowych zapady dwa miesice wczeniej. Na posiedzeniu Biura 16 lutego po wysuchaniu sprawozdania o sytuacji w Biaymstoku uznano, e naley tam przeprowadzi gruntown reorganizacj. Pierwotnie postulowano przesunicie pierwszego sekretarza na stanowisko trzeciego i pilne wysanie kogo z Miska do pomocy. Pado na Tupicyna, jak mwiono czowieka z gow, ktry pomoe opanowa sytuacj. Oto krtka charakterystyka dziaaczy szczebla obwodowego, ludzi bezporednio odpowiedzialnych za caoksztat polityki na Biaostocczynie: S. Igajew ur. 1904, Mordwin, wyksztacenie rednie, do 1939 r. II sekretarz mogilewskiego Obkomu;
Chodzio tu o rejony lece wzdu dawnej granicy ryskiej oraz granicy z Litewsk i otewsk SRR. 58 NARB, zesp 4, op. 21, t. 2321, k. 77, Postanowienie KC KP(b)B z 21 kwietnia 1941 r. O naruszeniu strefy nadgranicznej. 59 Ibidem, zesp 4, op. 3, t. 967, k. 31, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr146 z 23 kwietnia 1940 r.
57

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

101

F. Popow ur. 1902, Rosjanin, wyksztacenie rednie, 19391940 kierownik sekretariatu kadr organizacji partyjnej KC KP(b)B w Misku; A. Sawaow ur. 1903, Rosjanin, wyksztacenie rednie; 19391940 instruktor wydziau kadr KC WKP(b); P. Spasow ur. 1903, Biaorusin, wyksztacenie niepene rednie, do 1939 instruktor wydziau organizacyjno-instruktorskiego KC KP(b)B; G. Semionow ur. 1900, Rosjanin, rednie, do 1939 zastpca kierownika wydziau agitacji i propagandy KC KP(b)B; M. Tupicyn ur. 1906, Rosjanin, wyksztacenie rednie, 19391940 naczelnik Zarzdu NKWD obwodu poleskiego; S. Malcew ur. 1895, Rosjanin, wyksztacenie rednie, 19391940 przewodniczcy Orgkomitetu Prezydium Rady Najwyszej BSRR; P. Gadkow ur. 1902, Rosjanin, niepene wysze, 1939 zastpca Narkoma NKWD BSRR; A. Czernikow ur. 1889, Rosjanin, wyksztacenie wysze, 19371939 starszy wykadowca Akademii Wojennej im. Frunzego60. Jak wida, w skadzie Biura Komitetu Obwodowego byo omiu Rosjan i jeden Biaorusin. Narodowo Igajewa wydaje si nieco egzotyczna, jednak przebieg jego kariery partyjnej pozwala zaliczy go do kategorii Rosjanin, gdy po zakoczeniu pracy w obkomie powrci do Moskwy. Owa nadreprezentacja Rosjan we wadzach centralnych jest charakterystyczna take dla komitetu miejskiego partii61. A piciu ludzi przysanych zostao do kierowania obwodem z Miska, w tym a trzech z KC, co wiadczy o wadze, jak wadze centralne przywizyway do tego regionu. Kolejne zmiany w skadzie Komitetu Obwodowego zaszy w grudniu 1940 roku. I sekretarzem zosta Wadimir G. Kudrajew; ze stanowiska sekretarza Obkomu ds. propagandy odszed Gawri I. Siemionow62, na jego miejsce mianowano Andrieja P. Elmana byego sekretarza Komitetu Obwodowego w Homlu; odwoany zosta ze stanowiska II sekretarza i przeniesiony na stanowisko I sekretarza Komitetu Obwodowego w Brzeciu Michai N. Tupicyn63. Postanowiono take o zwolnieniu ze stanowiska I sekretarza biaostockiego Komsomou Wadimira J. Pieczurenki, powoujc na to stanowisko Trofima N. Stryaka64.
Ibidem, k. 206220. Zupenie inna sytuacja panowaa w biaostockim Obispokomie, gdzie we wadzach byo 6 Biaorusinw, 2 Polakw i 2 ydw, co i tak nie odzwierciedlao faktycznej sytuacji narodowociowej panujcej w miecie, zgodnie z ktr proporcje powinny by odwrotne. Skad Biaostockiego Miejskiego Komitetu Wykonawczego zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 1, k. 78. 62 Oddelegowany do KC KP(b) Biaorusi. 63 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1099, k. 2034, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 40 z 18-19 grudnia 1940 r. 64 Ibidem, t. 1103, k. 13, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 4142 z 27 grudnia 1940 r.
61 60

102

Rozdzia III

W marcu 1941 r. w skad Biura Komitetu Obwodowego KP(b)B wszed Siergiej S. Bielczenko, ktry zosta naczelnikiem Zarzdu NKGB obwodu biaostockiego. Jego zastpc zosta Filip A. Sotikow, od grudnia 1940 r. penicy obowizki zastpcy naczelnika Zarzdu NKWD obwodu biaostockiego65. Przesunito take dotychczasowego naczelnika Zarzdu NKWD obwodu biaostockiego Aleksandra P. Misiuriewa na stanowisko pierwszego zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych BSRR. Jego miejsce zaj Konstanty A. Fukin, wczeniej zastpca naczelnika Zarzdu NKWD obwodu piskiego. Odwoano take III sekretarza Obkomu Aleksandra I. Sawaowa66, za na jego miejsce zatwierdzono Aleksandra I. Anisimowa67. Nowym sekretarzem biaostockiego Obkomu ds. przemysu mianowano Siergieja P. Kisiekina, za sekretarzem ds. transportu Wiktora I. Zimina68. W dniu wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej Biuro Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B przedstawiao si nastpujco: Wadimir Gierorgijewicz Kudrajew I sekretarz, Andriej Pietrowicz Elman69 II sekretarz, Aleksander Iwanowicz Anisimow70 III sekretarz, Aleksander Anufriejewicz Kilbin sekretarz ds. kadr, Siergiej Pietrowicz Kisiekin sekretarz ds. przemysu, Andriej Siergiejwicz Siergiejew sekretarz ds. transportu, Iwan Siergiejewicz Krawczenko sekretarz ds. propagandy, Siergiej Sawwicz Bielczenko naczelnik Zarzdu NKGB obwodu biaostockiego. Zastpc naczelnika Zarzdu NKWD obwodu biaostockiego by Mikoaj S. Griedasow71. W skad Biura Biaostockiego Komitetu Miejskiego KP(b)B wchodzili: Wadimir G. Kudrajew I sekretarz, Witalij Romanowicz Romanow II sekretarz, Michai Dmitrejewicz Kuzniecow III sekretarz, Siemien Pietrowicz Miow sekretarz ds. kadr, Piotr Dmitrejewicz Sitnikow sekretarz ds. propagandy, Fiodor Stepanowicz Gakin sekretarz ds. transportu i przemysu72. Przewodniczcym biaostockiego Obispokomu by Siergiej Iwanowicz Malcew, biaostockiego Gorispokomu Iwan Wikentjewicz Ronowski.
65 W padzierniku 1939 r. by on dowdc grupy operacyjnej NKWD w Wilnie, padziernik 1939 marzec 1940 r. naczelnikiem wydziau powiatowego NKWD w Drohiczynie, marzec grudzie 1940 r. naczelnikiem Biaostockiego Wydziau Miejskiego NWKD. 66 Przesunito go na stanowisko I sekretarza baranowickiego Komitetu Obwodowego. 67 Przesunito go ze stanowiska sekretarza omyskiego Komitetu Rejonowego KP(b)B. 68 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1153, k. 33, 75, 79, 87, 88, Posiedzenie Biura KC KP(b)B z 8 marca 1941 r. 69 Zastpi Filipa Josifowicza Popowa, przechodzc na to stanowisko z funkcji sekretarza ds. propagandy. 70 Zastpi na tym stanowisku w maju 1941 r. Aleksandra Iwanowicza Sawaowa. 71 NARB, zesp 4, op. 33a, t. 372, k. 4, Spisy sekretarzy obkomw, gorkomw i rajkomw KP(b) Biaorusi oraz przewodniczcych obispokomw. 72 Ibidem, k. 12.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

103

Polityka kadrowa prowadzona przy zaoeniu, e praktycznie wszyscy mieszkacy obwodu biaostockiego mog stanowi potencjalne zagroenie dla wadzy radzieckiej, a wic istnienie administracji radzieckiej moliwe jest wycznie w oparciu o element napywowy ze wchodu, doprowadzia do ogromnych napi. Ju w lutym 1940 r. Ponomarienko zosta zmuszony do stwierdzenia, e dotychczasowa linia partii w obwodzie biaostockim, a zwaszcza w Biaymstoku, poniosa klsk. Biaystok to wane miasto mwi tam chamstwem niczego si nie zaatwi, tylko si zdyskredytujemy. Tam trzeba ludzi du kultur zjednywa. Miasto due, kulturalne i nard kulturalny i klasa robotnicza kulturalna. A u nas wysano tam ludzi, a ci zaczli tam robi czort wie co. Nic poza tym, eby jak najwicej ludzi zrazi73. W terenie sytuacja bya jeszcze bardziej skomplikowana, gdy na sprawy kadrowe naoyy si kwestie narodowociowe, a zwaszcza niepisana zasada cakowitej eliminacji ze struktur wadzy wszelkich szczebli elementu polskiego. Kadry terenowe byy znacznie sabiej przygotowane do swych zada ni te pracujce w obwodzie; u wielu z tych ludzi dao si te zauway narastajcy kompleks oblonej twierdzy. Na naradzie sekretarzy rajkomw oraz naczelnikw wydziaw rejonowych NKWD zwoanej we wrzeniu 1940 r., powiconej sytuacji rejonw pogranicznych i umacnianiu tam wadzy radzieckiej, I sekretarz KC KP(b) Biaorusi P. Ponomarienko zwraca uwag zgromadzonych, e to bardzo aosny fakt, e nasz aktyw partyjny na wsi bywa tylko w roli zaopatrzeniowca. Pamitajcie, sekretarze rajkomw, czonkowie biur rajkomw powinni tak si zorganizowa, w szczeglnoci pierwsi sekretarze, eby w kadym rejonie jego, po pierwsze, znali, po drugie, szanowali, eby kady chop, jeli tylko czuje, e co nie tak, lub nigdzie nie znajduje sprawiedliwoci, powiedzia tak, adnie, dobrze, pjd do Anisimowicza, lub do drugiego. Tak, eby on rozumowa, e nasi sekretarze bywaj. Wszak wszystkie odczyty, dowolny polityczny odczyt, dobry odczyt czowiek wykona, a koczy go tym, e wiecie, rozumiecie, jeszcze dostawy niewypenione; wszyscy kocz tymi krtkimi sowami, co do aktywnej mobilizacji w kwestii dostaw. To si dzieje zawsze. To przenika przez kady, take polityczny odczyt. Tak wic nasi towarzysze z partyjnych organizacji wystpuj w roli penomocnikw ludowego komisariatu zaopatrzenia. To nieprawidowe, w szczeglnoci tam. Formy kierownictwa w rajkomach operacyjne. Instruktor poby, opowiedzia. Trzeba w gusz, w rodek narodu wchodzi, jak tylko mona najwicej z ludmi rozmawia na miejscu, jeli mona jak najwicej organizowa spotka na rne tematy. W rajkomie z przewodniczcymi kochozw, z przewodniNARB, zesp 4, op. 33a, t. 919, k. 8, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B z 16 lutego 1940 r.
73

104

Rozdzia III

czcymi sielsowietw, z kierownictwem Komsomou, spotyka si z miejscowymi staruszkami-chopami znajcymi t lub inn ga wiedzy, zebra dla przykadu sadownikw, miejscowych agronomw, potem porozmawia z nauczycielami, ale nie tak rozmawia, jak kierownik obwodowego wydziau ludowego szkolnictwa, ktry obwoa Mickiewicza kontrrewolucjonist74. Sowa te potwierdzaj tylko oczywisty fakt, e dziaalno kadr partyjnych i pastwowych opieraa si niemal wycznie na wymuszonych odgrnie akcjach. Ludzie ci nie byli zdolni do jakichkolwiek samodzielnych dziaa. Brakowao im dowiadczenia, praktycznie cay czas odizolowani byli od lokalnej spoecznoci, ktrej nie ufali, wrcz si jej bali lub ni pogardzali pomni propagandowych sloganw o ucisku robotnikw i chopw (zwaszcza biaoruskich) przez polskich panw. Druga strona odpacaa im t sam monet, starajc si za wszelk cen dotrwa do ponownego rozgorzenia konfliktu pomidzy dzisiejszymi przyjacimi. Polacy zepchnici na ostatni szczebel drabiny spoecznej nie mogli pogodzi si nie tylko z utrat niepodlegoci, ale take z absurdami, jakie przynis ze sob nowy system. Do tego dochodzi coraz silniejszy opr czynny i bierny, na ktry wadza odpowiadaa licznymi represjami oraz narastajcy konflikt z ydami, ktrych cz daa si omami propagandzie i aktywnie wczya si w budow nowej rzeczywistoci. 1 padziernika 1940 r. liczebno urzdnikw w obwodzie biaostockim szacowano na 12 396 osb. Ze wschodu przysano 9017 osb, w tym 3022 czonkw i kandydatw partii, 2798 komsomolcw oraz 2194 bezpartyjnych. Wedug innych danych byo ich 9252. W grupie tej znalazo si 3963 Biaorusinw, 3104 Rosjan, 1420 ydw, 152 Polakw oraz 613 osb innych nacji. Napyw tak licznej grupy rosyjskich ydw nie pozostanie bez wpywu na narastajcy antysemityzm. 1392 osoby oddelegoway organa KC KP(b)B, 423 organizacje komsomolskie, 4732 ludowe komisariaty i trusty, inne organizacje przysay 1234 osoby. 1240 osb przyjechao z wasnej inicjatywy. Do pracy partyjnej skierowano 553 osoby, do Komsomou 168, do pracy w kooperatywach 350 osb, jako specjalistw zatrudniono 2046 osb, na stanowiska techniczne przyjto 2176, w sektorze rolnym znalazo si 1320 osb, w radach rnego szczebla 1320 osb75. 2176 osb przyjechao do pracy, ktr z powodzeniem mogli wykona miejscowi ludzie76. Do tego ponad

Ibidem, op. 21, t. 1923, Stenogram narady sekretarzy rajkomw oraz naczelnikw wydziaw rejonowych NKWD rejonw pogranicznych BSRR z 1920 wrzenia 1940 r. 75 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 741, k. 9, Notatka o stanie kadr obwodu biaostockiego. 76 Byo wrd nich 508 pielgniarek, 488 robotnikw technicznych, 287 buchalterw, 372 mechanikw, 102 kolejarzy, 28 telefonistek, 144 szoferw, 52 specjalistw od budowy drg, 51 rachmistrzw, 20 kasjerek, 30 specjalistw ywienia zbiorowego.

74

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

105

3 tys. osb skierowano do pracy na kolei77. Do koca 1940 r. do wszystkich obwodw Zachodniej Biaorusi przybyo ponad 31 tys. wostocznikw78. Przybyszami ze wschodu obsadzano nawet stanowiska bufetowych na dworcach kolejowych, kierownikw lokali gastronomicznych i sklepw, co przy znaczcym niedoborze towarw niemal nieustannie rodzio podejrzenia o faworyzowanie okrelonej grupy narodowociowej. Analogiczna sytuacja panowaa w przemyle tekstylnym i rolnictwie. Tu po zajciu Biaegostoku z Moskwy przybya specjalna brygada 4 specjalistw, ktra od 22 padziernika zajmowaa si tworzeniem Biaostockiego Pastwowego Trustu Tekstylnego. Najwikszym jej problemem okaza si brak zaufanej kadry, ktr mona byo obsadzi wszystkie stanowiska niezbdne do sprawnego funkcjonowania fabryk w nowej, radzieckiej rzeczywistoci cakowicie zbiurokratyzowanej, penej planw i norm. Ludzi przysanych ze wschodu byo za mao i nie byli oni w stanie sprosta wszystkim zadaniom, za miejscowi specjalici, ktrzy od lat zajmowali si nadzorem produkcji nie byli zdaniem komisji ani wystarczajco dobrzy, ani wystarczajco wierni79. O ogromnych kopotach w rolnictwie moemy przeczyta w specjalnym raporcie z jesieni 1940 r. Cige niedobory specjalistw rolnych (agronomw, zootechnikw, weterynarzy, meliorantw oraz osb zdolnych podoa kierowaniem tworzonych sukcesywnie 24 MTS) doprowadzay do ogromnych strat, zwaszcza w kochozach i sowchozach. Bardzo wielu ludzi przysanych ze wschodu jak podkrelano w raporcie zamiast do pracy w terenie skierowano do administracji, wielu nie mogc podoa zadaniom opucio swoje nowe miejsca pracy i wyjechao do domu. Wikszo polskich specjalistw, znajcych dobrze specyfik lokalnego rolnictwa, zwolniono z pracy jako element kontrrewolucyjny, cz z nich aresztowano pod zarzutem dziaalnoci na szkod pastwa radzieckiego, spor grup deportowano. Uchodcw, ktrych zatrudniono, aby ratowa sytuacj, po przeprowadzeniu paszportyzacji przesiedlono w gb BSRR. Latem 1940 r. zwolniono pozostaych jeszcze na miejscu polskich agronomw, gdy trzeba byo zrobi miejsce kolejnym ludziom ze wschodu nawet, jeli nie mieli adnych kwalifikacji. Zwolnionych agronomw nie skierowano do pracy w zawodzie, lecz np. do fabryki papierosw w Grodnie80.
77 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 52, k. 48, Protok z posiedzenia nr 3 Plenum biaostockiego Obkomu z 14 padziernika 1940 r. 78 S. Sitkiewicz, S. Silwanowicz, W. Barabasz, N. Rybak, Polskoje podpolje na tierritorii zapadnych obastiej Biearusi 19391954, Grodno 2004, s. 123. 79 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 7, k. 7, Raport szczegowy z 27 listopada 1939 r. o stanie przemysu wkienniczego i postpach w jego nacjonalizacji. 80 Ibidem, t. 9, k. 4551, Sprawozdanie o zapotrzebowaniu i wykorzystaniu miejscowych specjalistw rolnych w obwodzie biaostockim stan na padziernik 1940 r.

106

Rozdzia III

Jak ju wczeniej pisaem wadza cakowicie nie ufaa lokalnej spoecznoci, za ludzie z zewntrz mieli zapewni wdraanie radzieckiej rzeczywistoci w sposb szybki, jak najbardziej zbliony do zasad obowizujcych na caym terytorium ZSRR, a przede wszystkim da wadzy czas niezbdny do jak najlepszego przygotowania miejscowych kadr, bardzo czsto nie w oparciu o dotychczasowych sympatykw i dziaaczy zdelegalizowanych partii komunistycznych. Ludzie z KPP i KPZB, ktrych w samym tyko Biaymstoku byo ponad 700, od pocztku byli podejrzani, gdy ciyo na ich pitno wrogw wadzy radzieckiej jeszcze z okresu wielkiej czystki lat trzydziestych. W licznych dokumentach wida wyranie, e tak upragniona droga kariery w nowych wadzach bya przed nimi praktycznie zamknita. Problemy miejscowych komunistw zaczynay si ju przy prbie zapisania si do partii. Kady przypadek musia by traktowany oddzielnie, za zgoda na ewentualne przyjcie na kandydata (przyjcie na penoprawnego czonka partii z zaliczeniem dotychczasowego stau w pierwszym roku byo niemal nierealne) czsto zapadaa w centrali w Misku. Komunici skaryli si gdzie tylko mona, e nikt ich siy i zapau nie chce wykorzysta, e s ludmi drugiej kategorii, e tak dugo wyczekiwana wadza radziecka odwrcia si od nich plecami81. Na 10 283 deputowanych do rad obwodowych, miejskich, rejonowych i wiejskich zaledwie 340 osb miao za sob wizienny sta w okresie midzywojennym. Do najbardziej znanych komunistw nalea niewtpliwie Marceli Nowotko, ktry od grudnia 1940 r. peni funkcj przewodniczcego apskiego Rajispokomu i przez cay czas by ledzony przez NKWD, badajce charakter jego kontaktw z Alfredem Lampe82. Innym doskonaym przykadem radzieckiego pragmatyzmu jest Janina Broniewska, o ktrej I sekretarz KC KP(b) Biaorusi Ponomarienko w czasie jednej z narad w Misku mwi, e nie wie, czy mona jej wierzy na 100%, wie natomiast, e naley j wykorzySkary si na to m.in. Lampe, ktry w prywatnych rozmowach wielokrotnie podkrela, e wadza na polskich komunistach postawia krzyyk. O sytuacji komunistw w obwodzie zob. m.in.: NARB, zesp 4, op. 21, t. 1881, k. 412420, Raport sekretarza ds. propagandy KC KP(b)B W.N. Malina dla I sekretarza KC KP(b)B P.K. Ponomarienki o nastrojach wrd byych czonkw KPP i KPZB mieszkajcych w Biaymstoku; PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 306, k. 14, Informacja instruktora biaostockiego Obkomu S. Baranowa z marca 1941 r. o pracy byych czonkw KPP i KPZB w obwodzie biaostockim. Zob. te K. Jasiewicz, op. cit., s. 183187. 82 Wizao si to m.in. z faktem potwierdzonego przez NKWD spotkania Lampego z Edwardem Ochabem we Lwowie na zorganizowanej przez tego nieformalnej naradzie kilkunastu czonkw KPP, namawianych do wstpienia do WKP(b). Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 189, k. 75, Informacja zastpcy naczelnika NKWD obwodu biaostockiego F. Sotikowa z 8 marca 1941 r. dla sekretarza biaostockiego Obkomu W. Kudrajewa o materiaach, ktre napyny z lwowskiego NKWD.
81

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

107

sta w 200% by dla nas pracowaa83. Sytuacja takiego zawieszenia trwaa do lata 1941 r., do momentu uchwalenia przez Biuro KC decyzji o grupowym przyjciu do partii byych czonkw KPP z Biaegostoku i okolicznych rejonw84. W grudniu 1940 r., kiedy podsumowano liczb lokalnych dziaaczy komunistycznych dziaajcych w strukturach partyjnych i administracyjnych okazao si, e na 8885 osb zarejestrowano ich 9 z KPP oraz 202 z KPZB. Z tego samego zestawienia moemy si dowiedzie, e przybysze ze wschodu objli w strukturach komitetw wykonawczych zaledwie 529 stanowisk. Dopiero, kiedy przeledzimy, co to s za stanowiska, wida wyranie uprzywilejowanie tych ludzi. Na 23 przewodniczcych rajispokomw 22 stanowi przyjezdni. Na 23 zastpcw przyjezdnych jest ich a 19. Z 23 sekretarzy komitetw wykonawczych 22 pochodzi ze wschodu. Analogiczna sytuacja panuje na poziomie kierownikw wydziaw 160 z 240. W obispokomie podobnie przewodniczcy, dwch zastpcw, sekretarz oraz 16 z 19 kierownikw wydziaw przyjechao do pracy z wschodnich obwodw BSRR85. Poza tumami urzdnikw do obwodu wysano tysice pracownikw aparatu bezpieczestwa i milicji, nauczycieli, lekarzy, pracownikw redniego personelu medycznego, pracownikw przernych radzieckich instytucji, wczajc w to agronomw, pracownikw handlu, kierownikw stowek, ludzi do obsugi magazynw itp.86 Dodatkowo wielu z tych ludzi starao si zabra ze sob swoich znajomych (wszyscy liczc na szybk karier i w miar atwy zarobek). Aby zrobi dla nich miejsce z dotychczasowych stanowisk usuwano tysice miejscowych fachowcw, nie tylko obeznanych z prac, ale take majcych atwy kontakt z ludmi. Dotyczyo to pracownikw wszystkich narodowoci, cho najczciej ofiarami tych praktyk padali miejscowi Polacy. Powodowao to coraz wiksz frustracj, gdy ludno napywowa kompletnie nie umiaa sobie radzi w cakowicie dla nich nowej rzeczywistoci. Odnoszc si do ludzi wrogo i nieyczliwie, liczya na szybki awans i staraa si lepo wykonywa wszelkie polecenia pynce z gry87.
83 Cyt. za: M. Gnatowski, W sowieckich okowach, s. 52; rdo: NARB, zesp 4, op. 21, t. 1922, k. 98, Stenogram narady sekretarzy komitetw rejonowych KP(b)B. 84 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1199, k. 61, Posiedzenie Biura KC KP(b)B nr 67 z 1213 czerwca 1941 r., uchwaa O przyjciu do partii byych czonkw KPP z Biaegostoku i okolic. 85 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 742, k. 16, Raport o liczbie przewodniczcych, zastpcw przewodniczcych, sekretarzy, kierownikach wydziaw obispokomu, gorispokomu, rajispokomu i deputowanych do rad wiejskich i posikowych. 86 Na ich barkach spoczo najwaniejsze, nigdy do koca nie zrealizowane, zadanie przerobienia polskiego spoeczestwa na poprawnych i cakowicie podporzdkowanych nowej ojczynie ludzi radzieckich. 87 Gardzc specyfik terenw oraz miejscowymi uwarunkowaniami spoecznymi,

108

Rozdzia III

Aby nie dopuci do dalszej radykalizacji postaw ludnoci zamieszkujcej obwd biaostocki Biuro KC KP(b)B podjo w lipcu 1940 r. uchwa O przedsiwziciach w celu wzmocnienia rejonw nadgranicznych. Postulowano w niej reorganizacj praktycznie wszystkich najwaniejszych dziedzin ycia, co miao przekona Polakw i Litwinw zamieszkujcych najbardziej newralgiczne rejony obwodu do wadzy radzieckiej, a jednoczenie umocni je przed zdaniem radzieckich wadz coraz silniejsz penetracj tych terenw przez wywiad niemiecki. Jak zapisano w uchwale, ludowe komisariaty nie znaj sytuacji w rejonach pogranicznych, nie podejmuj dziaa majcych na celu okazanie pomocy w urzdzaniu centrw rejonowych, zwaszcza w kwestii spraw rolnych i kultury, przejawiaj niedopuszczaln powolno w kompletowaniu ich kadr. Podkrelono te wyjtkow nieudolno miejscowych struktur w wykrywaniu i zwalczaniu agentw wywiadw zagranicznych, rozbijaniu kontrrewolucyjnych partii i organizacji dziaajcych w byej Polsce. Partyjne organizacje zdaniem KC niedostatecznie pracuj wrd ludnoci miejscowej nad wzmocnieniem bolszewickiej czujnoci i wykorzystaniem jej do ochrony i wzmocnienia granic socjalistycznej ojczyzny. Aby nie dopuci do dalszego osabienia rejonw nadgranicznych naleao zobowiza wydzia kadr KC KP(b) Biaorusi w przecigu miesica przygotowa i skierowa do rejonw nadgranicznych kolejnych 300 ludzi w celu skompletowania lokalnych struktur partyjnych (borykajcych si z brakiem odpowiednich ludzi do pracy). Wrd nich przynajmniej 100 osb powinno wada jzykiem polskim i litewskim, co byo pierwsz znaczc zmian w stosunku do dotychczasowej polityki kadrowej, gdzie umiejtno wadania jzykami nie bya kryterium niezbdnym do skierowania do pracy w obwodzie. Poza tym miejscowe wadze powinny przyj niezbdne postanowienia majce na celu oczyszczenia lokalnego aparatu wadzy (partyjnego i pastwowego) z osb bdcych wrogami wadzy radzieckiej i wzmocni jego znaczenie poprzez wcignicie miejscowej ludnoci (robotnikw, chopw i postpowej inteligencji). Zalecano take znaczco nasili agitacj partyjn wrd ludnoci polskiej i litewskiej, wzmocni kadrowo pograniczne sielsowiety, zmobilizowa masy w celu aktywnej walki z narastajc antynarodow dziaalnoci grup oporu, zobowiza wydzia propagandy i agitacji KC KP(b)B wysa w cigu miesica niezbdn ilo literatury propagandowej oraz systematycznie kierowa do rejonw nadgranicznych wykwalifikowanych leknarzucali wszystkim swoj ideologi, ustrj oraz mentalno, stojce w zasadniczej sprzecznoci ze wszystkim, co dotychczas byo uznawane za normy postpowania midzyludzkiego. Jak podkrelali w swoich sprawozdaniach przedstawiciele komitetu obwodowego KP(b)B wikszo z napywowych dziaaczy czua si wielkimi, rednimi i maymi komisarzami. Zob. M. Gnatowski, Ssiedzi w sowieckim raju, s. 51.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

109

torw i wykadowcw, wystpi do KC o rozpoczcie wydawania gazet w rejonie kolneskim, czyewskim, ciechanowieckim i siemiatyckim. Bardzo wana bya take decyzja KC podnoszca rejonowym komitetom wykonawczym stawki zaszeregowania pracownikw do poziomu grupy pierwszej (najwyszej), dotychczas nieosigalnej dla tak maych struktur partyjnych88. Uchwaa ta bya jedn z ostatnich, gdzie tak jednoznacznie zalecano kierowanie duych grup komunistw do pracy w zachodnich rejonach BSRR. 17 padziernika 1940 r. Biuro KC KP(b)B podjo decyzj o powstrzymaniu napywu specjalistw ze wschodu, z wyjtkiem osb, ktrych cignicia faktycznie wymagaa dana sytuacja, a znalezienie na miejscu osoby zdolnej do jej zastpienia nie byo moliwe. Jakiekolwiek przesunicia kadrowe na zachd mogy si odbywa wycznie za zgod Miska. Zalecano te, aby na najnisze stanowiska w aparacie partyjnym i administracyjnym kierowa ludzi miejscowych: ydw dysponujcych stosowanymi kwalifikacjami oraz biednych Polakw, jeli nie byo innych kandydatw, jednak z zachowaniem szczeglnej ostronoci, by nie przenikn element wrogi klasowo. Jak podkrelano w uchwale bardzo czsto na zachd docierali ludzie bez sprawdzenia ich przydatnoci, dziki czemu zaczli przenika zodzieje i oszuci dyskredytujcy tam wadz radzieck. Spore komplikacje powodowa masowy napyw ludzi wyruszajcych z wasnej inicjatywy, bez jakichkolwiek uzgodnie z lokalnymi czynnikami partyjnymi. Naganne byy rwnie postawy lokalnych dziaaczy, ktrzy zamiast wychowywa miejscowe kadry staraj si przycign z poprzedniego miejsca pracy swj ogon, stworzy swego rodzaju spdzielni, czynic to pod przykrywk tego, e jakoby na miejscu trudno jest zdoby niezbdnych specjalistw89. Oglna sytuacja kadrowa w obwodzie pod koniec 1940 r. ksztatowaa si nastpujco: stan osobowy Obkomu 80 osb90 (87% stanu docelowego), stan gorkomw i rajkomw 407 osb na 447 etatw. W Obkomie pracowao 11 osb z wyksztaceniem wyszym, 4 z niepenym wyszym, 22 ze rednim, 42 z niepenym rednim. Biaorusinw byo 48, Rosjan 14, ydw 13, Polakw 2, Ukraicw 2. Jak ju wskazywaem wcze88 NARB, zesp 4, op. 21, t. 1860, k. 80, Postanowienie KC KP(b)B z 27 lipca 1940 r. O przesiwziciach w celu wzmocnienia rejonw nadgranicznych. 89 Ibidem, op. 3, t. 1079, k. 46, Postanowienie Biura KC KP(B)B z 17 padziernika 1940 r. O uporzdkowaniu sprawy doboru i wysyki robotnikw do zachodnich obwodw BSRR. Zob. te wersj drukowan postanowienia PAOSOG, zesp 6196, op. 1, t. 1, k. 186. 90 W kwietniu 1940 r. pracoway zaledwie 62 osoby (powinno 91). 15 czerwca 1941 r. nadal brakowao 15 pracownikw (docelowo powinno by 95), najwicej wrd instruktorw. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 844, k. 68, 45, Raporty o stanie kadr Obkomu.

110

Rozdzia III

niej przewaga Biaorusinw wcale nie oznaczaa, e zajmowali oni kierownicze stanowiska. W gorkomach i rajkomach pracowao 18 osb z wyksztaceniem wyszym, 2 z niepenym wyszym, 131 ze rednim, 256 z niepenym rednim i niszym. Biaorusinw byo 296, Rosjan 44, ydw 53, Polakw 9, Ukraicw 391. W obu przypadkach wida wyranie dysproporcj midzy liczb osb narodowoci ydowskiej a liczb osb narodowoci polskiej i jednoczenie zblion liczb pracujcych ydw w stosunku do Rosjan, cho wiemy, e ci drudzy zajmowali najczciej najbardziej eksponowane stanowiska. W terenie (gorkomy i rajkomy) ydzi czsto zajmowali stanowiska zastpcy sekretarza lub te kierownika dziau kadr. Pracowali te jako lektorzy w wydziale propagandy oraz wydziale owiaty, co powodowao wraenie, e wadza radziecka opiera si wanie na ydach. Jeli spojrzymy na sta pracy tych ludzi, to wida wyranie, e na zachd nie pojechali sprawdzeni fachowcy. Ze staem pracy do 3 lat zanotowano 342 osoby (68 w obkomie), od 3 do 5 lat 39 (4), od 5 do 10 23 (8), powyej 10 3 (0). Na 487 osb nalecych do partii 298 miao wyksztacenie podstawowe92. Trudno uzna tych ludzi za awangard partii tak jak to sobie wyobraa Ponomarienko. Partia prbowaa oczyszcza szeregi lokalnych struktur administracyjnych, ale dziaania te nie przynosiy oczekiwanych efektw. Zwalniano wprawdzie osoby, ktre nie wywizay si z naoonych na nie zada, jednak dobr nowych kadr nada odbywa si zgodnie z zasad mierny, bierny, ale wierny bo bolszewik i dobry komunista93. O nagannej sytuacji panujcej w Biaymstoku oraz strukturach terenowych pisano wielokrotnie w uchwaach Biura KC KP(b)B. Bya to jednak sztuka dla sztuki. Centrala doskonale wiedziaa, e adne znaczce zmiany nie s moliwe, gdy nie byo odpowiednich ludzi, ani rodkw mogcych znaczco poprawi sytuacj, za obowizujca prawie wszdzie zasada trzymania si swoich jeszcze bardziej wizaa rce lokalnych dziaaczy, ktrzy nie mieli odwagi narazi si na zarzut przyjmowania do pracy elementu kontrrewolucyjnego i wrogiego wadzy radzieckiej, a za taki
Ibidem, t. 181, k. 6668, Informacja o pracy wydziau kadr biaostockiego Obkomu za 1940 r. 92 Ibidem, k. 70. 93 Kiedy w kwietniu 1940 r. podsumowano prac urzdnikw w obwodzie okazao si, e za rne wykroczenia zwolniono ponad dwa tysice ludzi: 430 z struktur handlowych, 372 z funkcji kierowniczych w przemyle, 123 z obispokomu, 61 z gorispokomw, 576 z organw milicji, 480 z innych instytucji. Wikszo stanowi element napywowy. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 350, k. 9099, Raport sekretarza biaostockiego Obkomu S. Igajewa z 13 kwietnia 1940 r. dla sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki o wypenieniu zalece z postanowienia Biura KC KP(b)B O sytuacji w Biaymstoku.
91

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

111

byli uznawani wszyscy Polacy pracujcy do wybuchu wojny w organach wadzy pastwowej i samorzdowej, a take wszelkich spdzielniach. Mimo to do koca 1940 r. wcignito do pracy partyjnej na rnych kierowniczych stanowiskach szczebla podstawowego 18 066 osb: 3758 robotnikw, 4173 pracownikw umysowych oraz 10 135 chopw. W podziale na narodowoci byo to 8814 Polakw (48,7%), 5425 Biaorusinw (30,4%), 552 Rosjan (3,4%), 3111 ydw (16,6%), 164 osoby innych narodowoci (0,9%). Wrd tych ludzi wikszo stanowili deputowani rad obwodowych, miejskich, rejonowych, wiejskich i posiokowych w sumie 10 283 osoby. 90% z nich (9212) byo wybranych spord ludnoci miejscowej. Polakw byo 5815, Biaorusinw 3246, Rosjan 455, ydw 568, innych narodowoci 159. 340 osb byo przed wojn winiami politycznymi. Do kierowania wydziaami komitetw wykonawczych rad miejskich i rejonowych wcignito 83 osoby miejscowe, z czego 5 osb wybrano zastpcami przewodniczcych komitetw wykonawczych rad rejonowych, 6 kierownikami miejskich i rejonowych wydziaw owiaty ludowej, 6 kierownikami rejonowych wydziaw zdrowia94. Najwicej ludnoci miejscowej wybrano na czonkw sielsowietw 1925 (358 osb zostao sekretarzami, 319 przewodniczcymi sielsowietw). W sumie na rnorodnych stanowiskach kierowniczych w padzierniku 1940 r. pracowao 2661 osb niepochodzcych ze wschodu95. Najmniej pracownikw napywowych pracowao we wadzach kochozw. Na 164 osoby na stanowiskach kierowniczych 161 wybrano z ludnoci miejscowej. Byo wrd nich 85 Biaorusinw, 70 Polakw i 9 osb innych narodowoci96. Na biaostockiej kolei do padziernika 1940 r. zatrudniono 1561 osb pochodzcych ze wschodu (574 komunistw, 452 komsomolcw i 535 bezpartyjnych). Na polecenie Ludowego Komisariatu Komunikacji ZSRR do obwodu skierowano dodatkowe 2 851 osb (w tym 737 komunistw, 498 kandydatw do partii oraz 937 komsomolcw). W efekcie ponad 50% wszystkich zatrudnionych w kolejnictwie stanowia ludno napywowa97. W caym obwodzie byo 2898 stanowisk nomenklaturowych, z czego Obkom bezporednio zatwierdza 886. Do obsadzenia byo 668 stanowisk partyjnych i komsomolskich, 991 w milicji, NKWD, sdach i prokuraturze, 411 w handlu i finansach, 163

PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 350, k. 7374. Ibidem, t. 741, k. 3, Raport o liczbie osb wcignitych do pracy partyjnej z ludnoci miejscowej od wrzenia 1939 do padziernika 1940 r. 96 Ibidem, t. 181, k. 79, Informacja o pracy wydziau kadr biaostockiego Obkomu za 1940 r. 97 Ibidem, t. 736, k. 25, 92, Spisy i informacje o osobach przybyych ze wschodnich obwodw do pracy na Kolei Biaostockiej wg stanu na 3 padziernika 1940 r.
95

94

112

Rozdzia III

w kulturze i ochronie zdrowia, 326 w rolnictwie, 339 w przemyle, transporcie i cznoci. Jaka bya tworzca si na tych terenach wadza radziecka? Na pewno cakowicie nieprzygotowana do czekajcych j zada. Wymuszone propagand pierwszych dni wojny dziaania na rzecz przywrcenia waciwego miejsca braciom Biaorusinom sprawiy, e do wadz terenowych nie dopuszczono Polakw, a tych, ktrzy w tych strukturach byli, starano si za wszelk cen usun. Wprowadzono parytety narodowociowe majce podkreli, e to s ziemie biaoruskie i e tak duy udzia we wszelkich wadzach terenowych Biaorusinw to naturalna kolej rzeczy. Nie oznaczao to jednak, e Biaorusini zostali uznani za osoby, ktrym naley si zadouczynienie za lata rzekomych cierpie i upokorze doznawanych od Polakw i rzdu polskiego. Z racji zamieszkiwania ziem paskiej Polski byli tak samo podejrzani dla nowej wadzy, jak pozostaa ludno. Dodatkowym czynnikiem warunkujcym nieufno wadzy wobec nich by brak rozeznania operacyjnego przez wieo zainstalowane struktury NKWD. Zasadniczy stosunek nowej wadzy do ludnoci biaoruskiej mona scharakteryzowa najkrcej maksym wszystko dla was, ale bez was, a jeli ju trzeba byo wczy lokaln spoeczno do wspodpowiedzialnoci za now, radzieck rzeczywisto to w zasadzie tylko jako bezwolnie gosujcego obywatela. Aby uzupeni cigle rosnce niedobory urzdnikw mona byo sign jedynie po ludno napywow ze wschodu lub oprze si na miejscowych ydach i Biaorusinach. Oparcie si na swoich, dobrych towarzyszach ze wschodu nie zawsze byo najlepszym rozwizaniem. Ludzie, ktrzy napynli na te tereny nie stanowili adnej awangardy partyjnej, jak to sobie obiecyway wadze w Misku. W nowej rzeczywistoci wicej szkodzili ni pomagali, pozbawiajc przy okazji lokaln ludno szansy na znalezienie zatrudnienia. Tumy radzieckich obywateli, ktrzy mieli tworzy nowy, lepszy wiat okazay si wyjtkowo zym ambasadorem, co w oglnym rozrachunku nie miao i tak znaczenia, gdy jako wierni ideom partii w sposb naturalny byli predysponowani do tych stanowisk. Sytuacja ta zacza ulega zmianie dopiero pod koniec 1940 r., kiedy wyranie zela jawnie antypolski dotd charakter radzieckiej polityki narodowociowej. Niemniej jednak ludno okupowanych ziem wszelkie wpadki i niedocignicia administracji radzieckiej, w poczeniu z terrorem NKWD i jednoznacznie antypolsk retoryk, odbieraa jako wiadomie i celowo wymierzone w byych obywateli Drugiej RP, nawet jeli parafrazujc sowa jednego z radzieckich politykw wadza chciaa jak najlepiej, a wyszo jak zawsze. Nie tylko lokalni dziaacze wystawiali wadzy radzieckiej jak najgorsze wiadectwo. W jednym z dokumentw skierowanych przez sekretarza bia-

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

113

ostockiego Obkomu A. Elmana do sekretarzy rajkomw podkrela si naganne zachowanie dzieci wysoko postawionych dziaaczy partyjnych. Terroryzuj one modzie i nauczycieli w szkoach, dopuszczaj si wielu przestpstw, uwaaj si za osoby nietykalne, wykorzystujc pozycj rodzicw. Do najbardziej racych narusze prawa doszo w Augustowie, gdzie grupa modziey na czele z synem II sekretarza Rajkomu F. Baaszkiewicza zajmowaa si zodziejstwem oraz terroryzowaa uczniw szkoy, do ktrej chodzia oraz w Biaymstoku, gdzie za ostre naruszenie dyscypliny wyrzucono ze szkoy oraz Komsomou syna zastpcy przewodniczcego Gorispokomu Gribojedowa i syna byego sekretarza Obkomu Siemionowa98.

Sprawy narodowociowe
Goszone powszechnie we wrzeniu 1939 r. hasa o wyzwoleniu braci Biaorusinw z ucisku polskich panw i obszarnikw, bdce de facto propagandow konstrukcj niezbdn do pozyskania ludnoci biaoruskiej, pomimo ofiacjalnego ich zarzucenia po wyborach do Zgromadzenia Ludowego pojawiay si jako usprawiedliwienie antypolskich dziaa wielu radzieckich urzdnikw. Miao to by swoiste zadouczynienie za krzywdy wyrzdzone biaoruskiej wikszoci na tzw. Zachodniej Biaorusi przez polsk mniejszo, bezwzgldnie jak podkrelali politycy radzieccy polonizujc masy chopstwa biaoruskiego. Co ciekawsze, w adnych dokumentach radzieckich z pierwszych tygodni agresji i okupacji nie znajdziemy ani sowa na temat brania w obron lokalnej spoecznoci ydowskiej (bdcej take mniejszoci) przed represjami ze strony Polakw, cho stosunkowo szybko rne antypolskie posunicia miejscowych wadz bd uzasadniane rwnoci wszystkich nacji wobec prawa oraz ochron lojalnych wobec nowych wadz ydw przed zemst polskich nacjonalistw. Dziaania te szczeglnie le byy odbierane na Biaostocczynie i ziemi omyskiej, gdzie przewaga Polakw bya bezdyskusyjna, cho strona radziecka za wszelk cen staraa si wykaza, e ludno polska znajdowaa si tam w mniejszoci. Nasuwa si pytanie dlaczego tak jawnie antypolsk retoryk zastosowano na terenach z tak ogromn przewag ywiou polskiego? Jakie cele chciano przez to osign? Czy znw forma przewaya nad treci? Pamitajmy, e pierwotnie wadze radzieckie (przynajmniej na Kremlu) zakaday moliwo powstania Polskiej Republiki Rad z jak to okreloIbidem, t. 172, k. 83, Pismo sekretarza biaostockiego Obkomu A. Elmana z 28 kwietnia 1941 r. do sekretarzy rajkomw w sprawie zego wychowania swoich dzieci.
98

114

Rozdzia III

no ziem z przewag ludnoci polskiej, a za takie z pewnoci moemy uzna zarwno omyskie, jak i Biaostocczyzn. Jest wielce prawdopodobne, e wczono by je w skad przyszej polskiej republiki. Poniewa tak si nie stao, jedynym realnym scenariuszem okazao si budowanie Zachodniej Biaorusi, tam jednak Polacy nie mogli ju by nacj dominujc. Tym samym rdzennie polskie ziemie z dnia na dzie stay si odwiecznymi ziemiami biaoruskimi ze wszystkimi tego konsekwencjami w polityce narodowociowej. Aby udowodni ich wielowiekow przynaleno do dawnego Imperium Rosyjskiego chtnie powoywano si na okres napoleoski, kiedy na mocy pokoju w Tyly w 1807 r. powiaty biaostocki, soklski, drohiczyski i bielski zostay odebrane Prusom i ofiarowane carowi Aleksandrowi I, tworzc guberni biaostock. Podkrelano przy tym, e ziemie te nigdy nie byy podbite, za ich przynaleno do Rosji, a tym samym i ZSRR wynika z praw historycznych, ktre zostay brutalnie podeptane w 1919 i 1920 r., kiedy to polskie pany, korzystajc ze saboci wadzy radzieckiej, zbrojnie zagarny te tereny i przystpiy do ich bezwzgldnej polonizacji. Aktualna obecno na tych ziemiach wadzy radzieckiej to jedynie akt sprawiedliwoci dziejowej, dziki ktremu zostao przywrcone braciom Biaorusinom nalene im miejsce. Std by ju tylko krok do postawienia tezy, e wikszo osb uwaajcych si za Polakw, przynajmniej na terenie Biaostocczyzny stanowi spolonizowani i wynarodowieni Biaorusini. Byo to szczeglnie podkrelane w przypadku, kiedy miejscowa ludno wyznania prawosawnego okrelaa si jako polska. W dokumentach radzieckich podkrela si wwczas czsto, e to wynik kolonizacyjnej polityki Drugiej Rzeczypospolitej i utraty wiadomoci narodowej przez lokaln spoeczno, gdy w terminologii radzieckiej praktycznie nie wystpowao pojcie prawosawny Polak, czego bolenie dowiadczyli na sobie m.in. Polacy wyznania prawosawnego mieszkajcy we wschodnich obwodach Biaoruskiej SRR, zwaszcza za na Dzieryszczynie. Czasem byo odwrotnie. W lutym 1941 r. w jednym z raportw dotyczcych szkolnictwa w obwodzie biaostockim pojawia si informacja, e w rejonie grodzieskim mieszkaj Biaorusini, ktrzy za podszeptem byych wadz i katolickiego duchowiestwa przeszli na katolicyzm i dlatego twierdz, e s Polakami i chc szk z jzykiem polskim. Aby temu zadouczyni otwarto ju 6 takich szk, za w wydziale szkolnictwa jest jeszcze 11 poda, ktrych nie chciano rozpatrywa, ale najprawdopodobniej trzeba bdzie to uczyni99. W obu wypadkach wida wyranie stosowanie przez
99 Ibidem, t. 181, k. 101, Raport o poprawie bdw w powoywaniu szk w obwodzie biaostockim, 10 lutego 1941 r.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

115

administracj radzieck prostego schematu narodowociowego: Polak katolik i prawosawny Biaorusin. By to jeden z najwikszych bdw administracji radzieckiej zarwno szczebla centralnego, jak i lokalnego. Jednak w wczesnej sytuacji o innym trybie postpowania wobec Polakw nie mogo by mowy. Raz rozpdzona machina propagandowa nie daa si ju zatrzyma. Polacy zostali zepchnici do roli pariasw. Stali si wrogami publicznymi, si sprawcz wszystkich stworzonych przez propagand nieszcz, ywym wiadectwem istnienia paskiej Polski odwiecznego wroga pastwa radzieckiego. Z takim pitnem nie mona byo liczy na jakkolwiek lito i zrozumienie. Biaystok ju raz odgrywa wan rol w planach radzieckich, kiedy to w 1920 r. zainstalowano w nim Polrewkom, stajc si miastem tranzytowym dla polskich komunistw wyczekujcych niecierpliwie dobrych wieci z frontu. Nasuwa si jednak w tym miejscu pytanie, czy w ewentualnej Polskiej Republice Rad znalazoby si dla niego miejsce? Jest ono wielce zasadne, gdy spojrzymy na mapk, ktr w czasie wojny polsko-radzieckiej kolportowa w Londynie do aktywny i krzykliwy National Hands off Russia Committee. W ulotce przysanej przez t organizacj 7 maja 1920 r. do Polskiego Poselstwa w Londynie wida wyranie, e obszar True Polish nationality znajduje si kilkadziesit kilometrw na zachd od Biaegostoku, Chemna i Lublina, pokrywajc si na pnocy, przynajmniej czciowo, z lini stacjonowania wojsk niemieckich na pocztku 1919 r. Jak twierdz autorzy ulotki, jest to przedruk mapki zamieszczonej w Manchester Guardian100. Wydaje si mao prawdopodobne, by takie poprowadzenie linii rozgraniczajcej tereny etnicznie polskie wynikao z gbokiej wiedzy jej autorw. Moemy raczej przyj, e byo to nieoficjalne stanowisko wadz radzieckich, przekazywane poprzez sie wspieranych finansowo przez Kreml gazet zwizanych z brytyjskim ruchem zwizkowym, niezwykle wwczas silnym i do wpywowym. Pokrywao si to zasadniczo z cytowanymi ju wyej, pniejszymi opracowaniami dotyczcymi przynalenoci etnicznej Biaostocczyzny, co jedynie potwierdza dugofalowy proces scalania ziem byego imperium, prowadzony przez wadze radzieckie pod przykrywk przywracania mniejszociom ich praw. Wedug radzieckich danych statystycznych obwd biaostocki w poowie 1940 r. liczy 1 322 260 mieszkacw, w tym 802 770 (60,7%) Polakw, 193 510 (14,6%) ydw, 300 782 (22,7%) Biaorusinw, 1246 (0,09%) Rosjan, 8639 (0,63%) Litwinw oraz 15 313 (1,15%) miejscoNational Hands off Russia Committee, Danger of Another European War, ulotka przysana do Polskiego Poselstwa jako zacznik do pisma z dn. 7 maja 1930 r. (kopia ulotki w zbiorach autora).
100

116

Rozdzia III

wych101. Jak wida, nawet w tych statystykach nie ma moliwoci ukrycia, e od samego pocztku by to teren z wyran przewag ludnoci polskiej, w niczym nie pasujcy do propagandowej tezy o brutalnie polonizowanej Zachodniej Biaorusi. Dodatkowo pamita naley o tym, e kilkadziesit tysicy Polakw zniko z tych statystyk w wyniku aresztowa, deportacji i przemieszcze wywoanych dziaaniami wojennymi. Wzrosa natomiast na terenie obwodu liczba osb narodowoci ydowskiej102, biaoruskiej i rosyjskiej. Najciekawsza jest w tym zestawieniu pozycja ludno miejscowa. Teoretycznie mogaby ona odpowiada znanej w polskich spisach grupie osb okrelajcych si jako tutejsi. Jednak stosunkowo niewielka liczba moe te wskazywa, e statystyki radzieckie pragn w ten sposb przemyci do ogu mieszkacw cz napywajcej ze wschodu kadry. Wskazywaaby na to bardzo niska liczba Rosjan, zupenie nieadekwatna do faktycznej ich liczby, przysanej ju wwczas do pracy na tych terenach. Oczywicie cyfra 15 tys. miejscowych w aden sposb nie pokrywa si z podawan w niektrych zestawieniach szacunkow liczb osb skierowanych do pracy ze wschodnich obwodw BSRR, tym niemniej jednak wydaje si mao prawdopodobne, aby Rosjanie zastosowali kryterium tutejszy wobec osb niepotraficych si jednoznacznie okreli narodowociowo. Wikszo tych ludzi zostaa zapewne zakwalifikowana jako Biaorusini. Dane radzieckie s bardzo interesujce, jeli zestawimy je z opracowaniami wojewody biaostockiego z czerwca 1939 r., skierowanymi do MSW i przejtymi wraz z innymi dokumentami Urzdu Wojewdzkiego przez wadze radzieckie. Z raportu tego wynika, e 1 kwietnia 1939 r. w wojewdztwie biaostockim doliczono si 71,1% Polakw, 13,5% Biaorusinw, 11,9% ydw, 2,2% Rosjan, 0,5% Niemcw oraz 0,9% Litwinw. Wedug innych
W innym raporcie jest mowa o 1309440 osobach, wrd ktrych jest 618441 Polakw (60,8%), 223617 Biaorusinw (22%), 127419 ydw (12,5%), 14991 Rosjan (1,5%), 1943 Ukraicw (0,19%), 29 999 innych (2, 97%). Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 184, k. 117134, Raport o powoywaniu i przygotowywaniu miejscowych kadr w obwodzie biaostockim. Wida wyranie ponad dziesiciokrotny wzrost liczby Rosjan (zapewne dokadnie ujto tu urzdnikw). Pojawiaj si Ukraicy, natomiast cakowicie znikaj Litwini. Znika take ludno miejscowa, pojawiaj si natomiast inni, ktrych jest prawie dwa razy wicej. Czy inni stanowi po raz kolejny ukryt w statystykach kadr ze wschodu? Wielokrotny wzrost liczby Rosjan moe sugerowa, e nie. Mamy tu zatem do czynienia z osobami innych narodowoci. Skd jednak taka liczba, skoro wczeniej Rosjanie, Litwini i miejscowi razem nie osignli 30 tys.? Kim wic s owi inni? Czy chodzi o tutejszych, czy te s to ludzie ze wschodu? 102 W wyniku napywu dziesitek tysicy uchodcw z centralnej i wschodniej Polski, nawet jeli uwzgldnimy, e zestawienia te zostay wykonane ju po wysiedleniu czci z nich w gb ZSRR w ramach deportacji z czerwca 1940 r.
101

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

117

danych przytaczanych przez wojewod byo to odpowiednio: 66,85% Polakw, 18% Biaorusinw, 12% ydw, 1,6% Rosjan, 0,4 % Niemcw oraz 1,15% Litwinw. Owe 12% ydw, to zdaniem wojewody okoo 155 tys. osb, z czego 77,1% yo w miastach i miasteczkach, co daje 38,4% wszystkich ich mieszkacw. W rkach ydw byo skupione 75% handlu oraz 80% przemysu103. Spor grup ydw w wojewdztwie biaostockim stanowili tzw. litwacy, osadzeni tu w okresie rozbiorw. Wielu z nich nadal posugiwao si jzykiem rosyjskim i nie przyjo polskiej kultury. Oczywicie do danych tych, zwaszcza w wypadku ludnoci biaoruskiej, podchodzi musimy z du ostronoci, znajc niedokadno polskich spisw powszechnych okresu midzywojennego. Pamita te naley, e dane te nie pokrywaj si z granicami obwodu biaostockiego, z ktrego odeszo kilka gmin o wyranej przewadze ludnoci biaoruskiej oraz kilka mieszanych (litewskich i polskich). W wyniku przyczenia ziemi omyskiej, znajdujcej si przed wojn w wojewdztwie warszawskim, wzrosa natomiast w sposb zauwaalny liczba Polakw i ydw. Jeli uwzgldnimy te zmiany, wida wyranie, e statystyki radzieckie zaniyy liczb Polakw, a wyranie zawyyy liczb Biaorusinw (odwrotnie ni to czyniy polskie spisy powszechne). Liczba ydw wydaje si w miar wiarygodna. Wzrost o ponad 40 tys. to niewtpliwie efekt wczenia w skad obwodu ziemi omyskiej oraz dziesitek tysicy uciekinierw, pomniejszony jak ju wczeniej pisaem o ydw wysiedlonych w gb Biaorusi i ZSRR. Ubytek w statystykach radzieckich tak duej liczby Polakw to nie tylko efekt represji. Naley przypuszcza, e wadze radzieckie wikszo Polakw wyznania prawosawnego104 zakwalifikoway do grona Biaorusinw. Interesujco wypada te porwnanie danych polskich z niektrych powiatw przedwojennego wojewdztwa biaostockiego z radzieckimi informacjami statystycznymi z poowy 1940 r. dotyczcymi podobnych rejonw, cho musimy pamita, e byy one znacznie mniejszymi jednostkami terytorialnymi ni powiaty, co komplikuje porwnywanie, jednak powala oceni proporcjonalno szacunkw radzieckich w wypadku poszczeglnych narodowoci.

103 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 28, k. 46, Raport Wojewody Biaostockiego Problemy umocnienia polskoci w wojewdztwie biaostockim z 23 czerwca 1939 r. do Ministerstwa Spraw Wewntrznych w Warszawie (tumaczenie na jzyk rosyjski). 104 A byo ich na tym terenie w 1931 r. co najmniej 62800 zob. ibidem, k. 7, Raport Wojewody Biaostockiego

118

Rozdzia III

Tablica 1 Narodowoci zamieszkujce wybrane powiaty wojewdztwa biaostockiego w 1939 r. (w %)

Powiat Bielsk Biaystok Grodno Sokka Wokowysk Polacy 49,0 79,6 49,5 84,0 48,4 Biaorusini 41,0 11,45 40,5 8,0 41,6 ydzi 9,0 7,8 7,5 7,0 8,6 Inni 1,0 1,2 3,5 1,0 2,4

rdo: PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 28, k. 9, Raport Wojewody Biaostockiego z 23 czerwca 1939 r. do MSW w Warszawie (tumaczenie z jzyka rosyjskiego).

Tablica 2 Narodowoci zamieszkujce wybrane rejony obwodu biaostockiego w poowie 1940 r. (w %)

Rejon Bielski Biaostocki
a b

Polacy 31,7 76,5 53,5

c

Biaorusini 57,9 13,9 41,3 17,2 70,0

d

ydzi 9,8 7,7 4,8 8,4 b.d.

Inni 0,6 1,9 0,4 0,7 b.d.

Grodzieski Soklski

73,7 b.d

Wokowyski
a

Bez uwzgldnienia miasta. Bez uwzgldnienia miasta. c W zestawieniu przy rejonie grodzieskim znajduje si informacja o 12 277 Polakach, co daje 24%, jednak po zsumowaniu wszystkich danych o narodowociach brakuje informacji o 17 tys. osb, ktre najwyraniej w zestawieniu gdzie zniky. Tym samym szacunki radzieckie dotyczce rejonu grodzieskiego s mocno niepewne. d W raporcie jest jedynie mowa o tym, e w rejonie pozostaa ludno to Polacy i ydzi.
b

rdo: PAOSOG, zesp 6195, t. 130, k. 1871, Ekonomiczna charakterystyka miast i rejonw obwodu biaostockiego w 1940 r.

W wypadku rejonu bielskiego oraz wokowyskiego statystyki radzieckie wyranie wskazuj na zdecydowan przewag ludnoci biaoruskiej, odwrotnie ni statystyki polskie. W wypadku rejonu wokowyskiego podane liczy s wyjtkowo wysokie. Jeli jednak przyjmiemy, e statystyki radzieckie obejmoway rejony bez liczenia wikszych miast, ktre jako centra re-

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

119

jonowe byy zestawiane oddzielnie, przewaga ludnoci biaoruskiej nad polsk w terenie moga by zdecydowana, cho moe nie a tak, jak to podano w raporcie. W przypadku pozostaych rejonw wida wyranie, e tezy o zdecydowanej przewadze ludnoci biaoruskiej w obwodzie biaostockim s jedynie skadnikiem propagandy radzieckiej, wykorzystywanym do przecignicia na swoj stron lokalnych mniejszoci narodowych. Z czasem za posu za podstaw antypolskiej polityki praktycznie we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego, i to mimo posiadania przez wadze w miar dokadnych danych, jasno wiadczcych, e s to tereny etnicznie polskie ze znaczcym udziaem ludnoci ydowskiej (zwaszcza w miastach i miasteczkach). Radzieckie szacunki mwice o tym, jak w zachodnich i centralnych rejonach obwodu biaostockiego ksztatowaa si sytuacja narodowociowa obrazuje tablica 3. Dane te s niedokadne, w poszczeglnych opracowaniach podawane liczby rni si od siebie nawet okilka tysicy osb. Wikszo zestawie opracowywanych na poziomie komitetu obwodowego partii opieraa si na czstkowych szacunkach przesyanych z poszczeglnych rejonw, gdzie dodatkowo oddzielnie wyliczano liczebno i udzia poszczeglnych narodowoci w miastach i miasteczkach centrach rejonowych i posiokowych. Informacje ta zawieraj wiele bdw. Czsto nie zgadzaj si liczby. Wiele z nich jest wpisanych rcznie i dodatkowo kilkakrotnie poprawianych. Wida wyranie, e raporty powstaway na podstawie wielokrotnie poprawianych danych spywajcych bezporednio z terenu. W obwodzie szacunki te byy zbierane, jeszcze raz przeliczane i jako takie stanowiy podstaw dalszych opracowa. Stanowiy te materia porwnawczy dla lokalnych struktur wadzy, a take dla wadz centralnych w Misku. Interesujcym uzupenieniem tej statystyki jest oficjalne pismo . Canawy z 5 sierpnia 1940 r. dla Piotra W. Fiedotowa, naczelnika 2 Oddziau Gwnego Zarzdu Bezpieczestwa Pastwowego NKWD ZSRR, o strukturze ludnoci w zachodnich obwodach BSRR. Wynika z niego, e obwd biaostocki zamieszkiwao wwczas 1 025 000 osb narodowoci polskiej. Na terenie caej Zachodniej Biaorusi doliczono si 1 580 356 Polakw, co oznaczao, e obwd biaostocki zamieszkiwao prawie 65%. W innym raporcie z grudnia 1940 r. Canawa informowa Fiedotowa, e na terenie obwodu biaostockiego doliczono si 1 322 260 osb, w tym 802 tys. Polakw, co daje 62,65%105. Wida wyranie znaczne zmniejszenie si liczby
105 Centralne Archiwum Federalnej Suby Bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej (dalej CAFSBFR), zesp 3, op. 8, t. 648, k. 113116, Raport . Canawy z 25 grudnia 1940 r. dla P. Fiedotowa o liczbie ludnoci w zachodnich obwodach BSRS i przeprowadzonych aresztowaniach czonkw polskiego podziemia, w: Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi w latach 19391941, WarszawaMoskwa 2001, dok. 43, s. 449.

120

Rozdzia III

Tablica 3 Ludno zamieszkujca zachodnie i centralne rejony obwodu biaostockiego w podziale na narodowoci (poowa 1940 r.)
Rejon Augustowski Biaostocki Bielski Braski Ciechanowiecki Czyewski Jedwabieski Knyszyski Krynkowski apski omyski Soklski Zabudowski Zambrowski
e d c a

Liczba ludnoci 54 792 59 776 48 660 39 360 40 889 49 572 40 181 57 113 46 460 47 961 34 656 51 254 55 163 48 910

Polacy 50 352 45 714 15 351 33 831 32 978 43 338 38 830 51 785 8 976 43 807 33 321 37 811 24 520 43 297

Biaorusini 950 8 300 28 184 4 109 205 97 477 31 670 875 8 806 25 595 429

ydzi 2 306 4 583 4 791 1 411 4 711 6 234 1 254 4 807 5 753 3 131 1 324 4 307 5 027 5 154

Inni 169 1 179 334 9 2 995 b.d. 25 61 148 11 330 21 30

b

Rosjanie 1 015 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 19 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d.

a Bez Biaegostoku, ktry 1 stycznia 1940 r. liczy 116 885 mieszkacw, w tym czasowych 15 989 (nie liczc uchodcw wojennych). b W innym dokumencie cyfra ta nie wystpuje, a cakowita liczba ludnoci rejonu wynosi 37 894. c Jedwabne zamieszkiwao 3985 osb (3670 Polakw, 250 ydw i 65 Biaorusinw). W Winie mieszkao 476 ydw (na 3187 mieszkacw), w Radziowie okoo 500 (na 2 865 mieszkacw). d Bez omy, ktra liczya okoo 28 000 mieszkacw. e W wypadku 290 osb brak byo danych o ich narodowoci.

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: PAOSOG, zesp 6195, t. 130, k. 1580, Ekonomiczna charakterystyka miast i rejonw obwodu biaostockiego w 1940 r.; Ibidem, t. 129, k. 1436, Krtka charakterystyka ekonomiczna miast, rejonw i sielsowietw obwodu biaostockiego.

Polakw. Take oglna liczba Polakw w zachodnich obwodach BSRR zostaa zmniejszona do 1 391 916 osb, co miao stanowi zaledwie 29,42% ogu mieszkacw tych ziem. W obu wypadkach mamy do czynienia z ubytkiem blisko 200 tys. osb, co nie moe by podcignite jedynie pod straty w wyniku represji (deportacje i aresztowania). Gdzie i w jakich okolicznociach ze statystyk ubya taka liczba osb nie wiadomo. Prawdopodobnie spor grup osb narodowoci polskiej zakwalifikowano ostatecznie jako ludno biaorusk. Jeli spojrzymy na raport biaostockiego

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

121

Tablica 4 Polacy w obwodzie biaostockim wedug danych NKWD (poowa 1940 r.)
Rejon Augustowski Biaostocki Braski Ciechanowiecki Czyewski Grajewski Kolneski apski omyski Moniecki Soklski Sopokiski niadowski Zambrowski Ludnoci ogem 55 402 59 776 39 360 40 889 49 572 50 449 44 532 56 599 34 656 57 113 48 984 30 432 36 758 48 905 W tym Polakw 50 352 45 714 33 831 32 976 43 338 40 000 37 850 43 377 33 321 51 785 37 500 27 324 33 856 43 176 % 90,9 76,5 85,9 80,6 87,4 79,3 84,9 76,6 96,1 90,6 76,6 89,8 92,1 88,3

rdo: Obliczenia wasne na podstawie: Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi w latach 19391941, WarszawaMoskwa 2001, dok. 34, s. 383, Meldunek . Canawy nr 1/4613 z 5 sierpnia 1940 r. dla P. Fiedotowa o strukturze ludnoci w zachodnich obwodach BSRS; rdo: CAFSBFR, zesp 3, op. 8, t. 648, k. 108110.

Obkomu ze stycznia 1941 r., to zauwaymy, e dane tam zawarte zasadniczo pokrywaj si z informacjami Canawy. Wynika z nich, e obwd liczy wwczas 1 309 440 mieszkacw, w tym: 795 663 Polakw, 288 076 Biaorusinw, 163 679 ydw, 19 641 Rosjan, 2787 Ukraicw oraz 39 283 osoby jak to okrelono innych narodowoci106. Jak ju wczeniej wspominaem wyjtkowo intrygujce w spisach s dane o osobach innej narodowoci. Dlaczego tak skrupulatni radzieccy statystycy nie pokusili si o opisanie, o jakie narodowoci chodzi? I dlaczego w zestawieniu nie ma ani sowa o Litwinach zamieszkujcych poudniowe rejony obwodu? Informacje zawarte w tablicy 4 wraz z uzupenieniami z tablicy wczeniejszej w sposb zasadniczy pokazuj nam, jaka bya faktyczna struktura
106 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 941, k. 122123, Raport o awansie i wychowaniu kadr wrd ludnoci miejscowej w obwodzie biaostockim, stycze 1941 r.

122

Rozdzia III

narodowociowa Biaostocczyzny i ziemi omyskiej. Wida wyranie, e dane Canawy pokrywaj si zasadniczo z informacjami zbieranymi przez dziaaczy obwodowych, tym samym potwierdza si teza, e wadze radzieckie na kadym szczeblu (od rejonowego do centrali w Misku) doskonale zdaway sobie spraw z faktycznej liczby Polakw na tych ziemiach. W wyniku zmiany sytuacji geopolitycznej w Europie musiay dostosowa sw polityk do rzeczywistoci panujcej w obwodzie. Nie byo to atwe, gdy propaganda antypolska rozptana jeszcze przed wojn, podsycana skrajnie antypolskimi dziaaniami nowych wadz lokalnych okazaa si niezwykle trwaa, tym bardziej e wadzom tym udao si skutecznie porni ze sob zamieszkujce te ziemie narodowoci. Od samego pocztku tezy propagandowe nie miay adnego przeoenia na faktyczn popraw sytuacji rzekomo wyzwalanych mniejszoci, nawet jeli dziaania wadz radzieckich wydaway si na to wskazywa. Zasadniczym celem wadz nie byo wcale odbudowanie wiadomoci biaoruskiej i biaorutenizacja zajtych ziem, czy te przywrcenie nalenego miejsca ydom. Gwnym celem bya sowietyzacja tych terenw, zamanie mieszkajcych tam spoecznoci, nakonienie ich (czsto si) do wsplnego budowania nowej radzieckiej ojczyzny. Nie byo tam miejsca na internacjonalizm. Narodowe formy dziaa miay jedynie uatwi asymilacj spoecznoci biaoruskiej i ydowskiej, za pocztkowa skrajnie antypolska retoryka zama morale Polakw, zmikczy przed dalsz obrbk oraz pokaza Biaorusinom i ydom, e nasta czas sprawiedliwoci dziejowej, czas zapaty za wyrzdzone im krzywdy. Polacy nie s ju gospodarzami nie tylko we wasnym kraju, ale nawet na wasnej ziemi, ktra odtd miaa by Zachodni Biaorusi. Po raz pierwszy problem stosunku nowych wadz do Polakw pojawi si na cytowanej ju wczeniej naradzie Ponomarienki z przedstawicielami zarzdw tymczasowych w Wokowysku 4 padziernika 1939 r. Dotyczyo to wprawdzie polskich osadnikw, ale w rzeczywistoci chodzio o kwesti jak odnosi si do Polakw, jako grupy uprzywilejowanej w Drugiej RP. I sekretarz KC KP(b) Biaorusi nie ukrywa, e jeli chopi dadz im po mordzie, nie bdziemy si gniewa, ale samowoli tolerowa nie bdziemy. [] Jeli takich osadnikw chopi poturbuj puszcza wolno, na zdrowie niech ich bij. Nie bdzie w tym nic zego107. Podnoszc kwestie narodowociowe podkrela jednak wyranie, aby nie dopuszcza do sytuacji, w ktrej komitet wociaski decyduje o zabraniu np. kapusty, bo to ydowska. Zo uciemionych obrci si miaa gwnie w kierunku ludnoci
NARB, zesp 4, op. 21, t. 1748, k. 1516, Stenogram zebrania przewodniczcych Zarzdw Tymczasowych Zachodniej Biaorusi, Wokowysk, 4 padziernika 1939 r.
107

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

123

polskiej. Nie oznaczao to jednak zdaniem Ponomarienki przyzwolenia na potpienie Polakw jako nacji. Dowodem na to miao by uczulanie dziaaczy, aby nie dopuszczali do adnych wrogich wystpie wobec polskich chopw-biedniakw oraz robotnikw. Z czasem rozcignito to na cz redniej kadry technicznej w zakadach przemysowych, ktra staraa si nie dopuci do rozgrabienia majtku bd zniszczenia maszyn i urzdze technicznych. Podkrela te w swym wystpieniu w Wokowysku, aby zgromadzeni pamitali o tym, e s rejony, gdzie Polacy zdecydowanie przewaaj108. Gwnym celem nowych wadz staa si ostateczna rozprawa z Polakami stanowicymi warstw przywdcz na zajtych we wrzeniu 1939 r. ziemiach. Masowe aresztowania lokalnych urzdnikw wszelkich szczebli, najaktywniejszych dziaaczy samorzdowych, pracownikw aparatu sprawiedliwoci, drobnej buruazji oraz najwybitniejszych przedstawicieli inteligencji miay zastraszy i zama w lokalnej spoecznoci jakkolwiek wol oporu. Naleao take cakowicie odizolowa od prostej ludnoci wszelkie rodowiska opiniotwrcze (gwnie inteligencj i duchowiestwo), co miao pomc w ostatecznym uformowaniu radzieckiego Polaka. Nie byo to niczym nowym zwaywszy podejmowane w latach trzydziestych eksperymenty z polskimi okrgami narodowymi na Ukrainie i Biaorusi. Po raz pierwszy jednak przeksztacenia te miay zosta przeprowadzone na ziemiach etnicznie polskich i by moe posuy w przyszoci jako pretekst do ponownego powoania Polskiej Republiki Rad lub nowej Polski cakowicie zalenej od ZSRR. Na posiedzeniu Biura KC KP(b)B 9 listopada 1939 r. Ponomarienko, przedstawiajc rozwj sytuacji na ziemiach Zachodniej Biaorusi, odnis si m.in. do kwestii bibliotek. Tam mwi posuguj si literatur, ktra z naszego punktu widzenia jawi si jako makulatura rne polskie patriotyczne powieci. Trzeba zmieni zasady organizacji bibliotek, przekada nasz literatur na polski i ydowski, wprowadzi take literatur rosyjsk i biaorusk nasz literatur. Dobierzemy take swoich bibliotekarzy109. Naturalnym nastpstwem proponowanych przez Ponomarienk zmian bya cakowita likwidacja istniejcej na opanowywanych terenach ksiki polskiej. Polskie biblioteki byy zamykane, za ksiki uznane za niepotrzebne niszczone110. 15 marca 1940 r. Biuro KC KP(b)B przyjo uchwa O wycofaniu wrogiej literatury z bibliotek publicznych i sieci handlowej w zachodnich obwodach BSRR, a take potwierdzio rozporzIbidem, k. 16 NARB, zesp 4, op. 3, t. 835, k. 1218, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B. 110 Zgodnie z zaleceniami Oblitu wszystkie ksiki polskie oraz wydane w jzyku polskim powinny zosta spalone, co jak sam pniej przyzna I sekretarz Obkomu S. Igajew byo dziaaniem prowokujcym Polakw zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 238, k. 113.
109 108

124

Rozdzia III

dzenie Gawlitu BSRR z 9 stycznia 1940 r. o wyeliminowaniu z bibliotek i czytelni wszelkiej wrogiej literatury. Pozostawiano jedynie 12 egzemplarze danego tytuu w wydzielonych, zamknitych zbiorach biblioteki obwodowej w Biaymstoku. Antypolskie nastawienie lokalnych dziaaczy partyjnych oraz ch przypodobania si centrali sprawiy, e za wrogie uznano nie tylko dziea polskich pisarzy, ale te polskie przekady literatury wiatowej, wliczajc w to tumaczenia literatury i poezji rosyjskiej. Rwnie tragiczny los spotka literatur ydowsk wydawan w hebrajskim, ktra z punktu widzenia nowych wadz bya szkodliwa i aspoeczna. Jedynym jzykiem tolerowanym przez wadze by jidysz. Jesieni 1940 r. ten sam Ponomarienko w jednej z uchwa KC KP(b)B pisa bdzie o szalestwie oczyszczania ksigar i bibliotek z literatury nacjonalistycznej i kontrrewolucyjnej, ktra doprowadzia do utraty tysicy cennych ksiek i mocno pitnowa te dziaania111. Stanowisko Ponomarienki w kwestii polskiego sowa pisanego nie wynikao wcale z jego uprzedze lub faktycznej wrogoci wobec polskiego jzyka i kultury. Z zachowanych stenogramw narad jasno wynika, e I sekretarz KC KP(b) Biaorusi jako jeden z nielicznych wysokich urzdnikw biaoruskich zna polsk literatur i czyta dziea najwybitniejszych polskich pisarzy (w tym Adama Mickiewicza i Elizy Orzeszkowej), zna te do dobrze prace Janiny Broniewskiej oraz Wandy Wasilewskiej. Na naradach czsto podkrela, e potpianie polskiej kultury i jzyka nie suy interesom biaoruskim. Krytykowa dziaaczy partyjnych rnego szczebla za prostackie podejcie do problemu polskiego, podkrela jak wane jest jej poszanowanie, aby do koca nie zrazi lokalnej polskiej spoecznoci. Kolejne miesice przyniosy dalsze zaostrzenie antypolskiego kursu wadz radzieckich, ktre w sposb niemal masowy zaczy usuwa Polakw z wikszoci zajmowanych stanowisk, ju nie tylko w administracji, ale take w handlu, szkolnictwie oraz rolnictwie. W lokalnej administracji radzieckiej niejako zasad stao si usuwanie Polakw z zajmowanych stanowisk, jeli tylko na ich miejsce przyby z gbi ZSRR odpowiedni kandydat. Odpowiedni nie zawsze oznaczao posiadajcy kwalifikacje. Miar wartoci by raczej fakt przybycia ze wschodu oraz przynaleno do partii. Jednym z jaskrawych przykadw takich dziaa byo usunicie z zajmowanych stanowisk wielu polskich agronomw i skierowanie ich do pracy w fabryce tytoniowej w Grodnie. Ludzie, ktrzy ich zastpili, mimo posiadania stosownych kursw, kompletnie nie nadawali si do pracy, gdy nie znali tradycyjnych miejscowych sposobw gospodarowania. Pomimo strat, jakie pocigna za sob
PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 36, k. 5, Uchwaa Biura KC KP(b)B z 21 padziernika 1940 r. o niedostatkach pracy partii i organw wadzy radzieckiej.
111

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

125

ta decyzja, wadze lokalne nie zgodziy si na powrt polskich agronomw do pracy w rolnictwie. Analogiczna sytuacja panowaa w szkolnictwie112. Jedn z pierwszych uchwa podjtych przez Zarzd Tymczasowy Biaegostoku ju 29 wrzenia 1939 r. bya decyzja o powszechnym bezpatnym nauczaniu. Jednoczenie zadecydowano o powstaniu sieci szk z biaoruskim jzykiem nauczania. Z powodu braku pomieszcze i niedostatecznych rodkw finansowych najatwiej byo to osign przejmujc i likwidujc szkoy polskie. Kiedy doszo do tego wyrzucanie nauczycieli aktywnie dziaajcych przed wojn we wszelkich organizacjach politycznych i spoecznych oraz wyszydzanie i potpianie wszystkiego co byo zwizane z niepodleg Polsk, polska modzie i dzieci uznay szko za narzucone im przez okupanta zo konieczne. Jednoczenie bya te indoktrynowana modzie biaoruska, ktrej wpajano, e wszystko to dzieje si dla jej dobra i winn jest za to wdziczno nowej wadzy. Nie mona jednak nie zauway, e wadze radzieckie na masow skal powoyway szkoy na terenach, gdzie do niedawna nie byo adnych tego typu placwek113. Inna sprawa, e nie byy to szkoy dobre, gdy brakowao w nich praktycznie wszystkiego: nauczycieli, podrcznikw, zeszytw, map, atlasw itd. Brakowa musiao, bo w adnych planach wadz Biaoruskiej SRR nie byo zapisanej moliwoci powstania z dnia na dzie kilku tysicy szk z setkami tysicy uczniw, ktrym naleao dostarczy wszystko, co niezbdne do nauki. adne pastwo postawione przed takim problemem, a co dopiero republika radziecka ze scentralizowan gospodark planow, nie zdoaoby rozwiza tego problemu w tak krtkim czasie. O kosztach uruchoSzerzej na temat szkolnictwa na terenie obwodu oraz caej okupowanej pnocnowschodniej Polski zob. A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1997, rozdzia IV: Owiata i szkolnictwo wysze, s. 411475; A. Jackiewicz, Owiata narodowa na Biaorusi Zachodniej w latach 19391941, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (Biaoru Zachodnia i Litwa Wschodnia) w latach 19391941, pod red. M. Giejewskiej i T. Strzembosza, Warszawa 1995, s. 161167; W. leszyski, Okupacja sowiecka na Biaostocczynie 19391941. Propaganda i indoktrynacja, Biaystok 2001, cz III: Polityka owiatowa wadz sowieckich na Biaostocczynie. Ideologiczna i propagandowa rola szkoy sowieckiej, s. 445523. 113 Wedug wadz radzieckich przed wojn w obwodzie dziaay 1242 szkoy podstawowe, 29 gimnazjw i licew, 21 szk rzemielniczych (nie liczc szk prywatnych oraz podlegajcych gminie ydowskiej). Utrudniony dostp do nauki miao okoo 35 tys. dzieci. W szkolnictwie zatrudnionych byo 3162 nauczycieli. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 369, k. 111, Raport o szkolnictwie w obwodzie biaostockim w 1940 r. Rocznik statystyczny z 1939 r. podaje, e w wojewdztwie biaostockim dziaao 1317 szk powszechnych z polskim jzykiem nauczania, co w zasadzie pokrywa si z danymi radzieckimi, gdy cz ziem wojewdztwa biaostockiego odesza do innych obwodw lub zostaa przekazana Trzeciej Rzeszy. Jednoczenie do obwodu przyczono ziemi omysk, a tam liczba polskich szk bya niewtpliwie wysoka. Zob. May rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 324.
112

126

Rozdzia III

mienia na zajtych terenach szkolnictwa biaoruskiego wiadczy najlepiej postanowienie Rady Komisarzy Ludowych BSRR z 1 padziernika 1939 r. Okazao si, e z chwil wezwania znacznej liczby nauczycieli do Armii Czerwonej i pozostawienia ich na zajtych ziemiach w celu organizowania szkolnictwa w szkoach zabrako kadr. Aby ratowa sytuacj RKL wydaa polecenie oddelegowania jako wykadowcw suchaczy szk pedagogicznych, instytutw pedagogicznych, uniwersytetw i instytutw nauczycielskich, a take polecia pilnie zorganizowa miesiczny kurs na nauczycieli klas 14 wrd osb, ktre ukoczyy 89 klas szkoy redniej114. Po raz pierwszy kwestie przeksztacenie szk polskich w biaoruskie podejmowane byy przez Biuro KC KP(b)B 9 listopada 1939 r. Przewodniczcy obradom Ponomarienko nalega na przygotowanie odpowiedniej liczby nauczycieli i podrcznikw. W kwestii nauczycieli nie powinno by jego zdaniem adnych kopotw. Tych, ktrych Polacy wygnali ze szk przyjmowa miao115. Kolejne spotkanie w tej sprawie odbyo si 1 grudnia 1939 r. To wwczas zapady wszystkie najwaniejsze decyzje dotyczce szkolnictwa na zajtych ziemiach. Poniewa brakowao kadry najpierw planowano wprowadzi do szk jzyk biaoruski (od 1 stycznia 1940 r.), a nastpnie rosyjski (od 1 wrzenia 1940 r.). Byo to uzupenienie do przyjtego przez Biuro postanowienia O przedsiwziciach w celu organizacji ludowej owiaty w zachodnich obwodach Biaoruskiej SRR. Gwnym zadaniem nowych wadz miao by zwrcenie szczeglnej uwagi, by wikszo szk w zachodnich obwodach bya biaoruska. Naleao te wprowadzi nauczanie rosyjskiego w szkoach biaoruskich oraz szkoach narodowych od 3 klasy. Nauk biaoruskiego w szkoach rosyjskich naleao wprowadzi od 3 klasy, a w szkoach narodowych od 2116. Przy okazji uczulono wadze lokalne, aby zadbay o waciwy dobr kadr, gdy wykadanie jzyka biaoruskiego zbyt czsto poleca si polskim wykadowcom, ktrzy tylko dyskredytuj biaoruski jzyk i biaorusk kultur. Jak podkrelono na posiedzeniu duym utrudnieniem we wprowadzeniu szkolnictwa biaoruskiego jest nieznajomo tego jzyka wrd dzieci biaoruskich oraz cige kopoty kadrowe117. Postulowano take szybkie
114 NARB, zesp 4, op. 21, t. 1625, k. 100, Postanowienie RKL BSRR nr 755 z 1 padziernika 1939 r. O zabezpieczeniu kadr pedagogiczn szk w BSRR w zwizku z wezwaniem znacznej liczby nauczycieli w szeregi RKKA. 115 Ibidem, op. 3, t. 835, k. 13, Stenogram do posiedzenia Biura KC KP(b)B z 9 listopada 1939 r. 116 Ibidem, op. 3, t. 850, k. 7981, Postanowienie KC KP(b)B O przedsiwziciach w celu organizacji ludowej owiaty w zachodnich obwodach Biaoruskiej SRR. 117 Do koca 1940 r. udao si zebra i wysa na zachd zaledwie 2,5 tys. nauczycieli, najczciej bardzo sabo przygotowanych pedagogicznie.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

127

zorganizowanie szk rosyjskich dla dzieci wojskowych, gdy ich rodzice kategorycznie odmawiali posyania swoich pociech do szk z jzykiem biaoruskim. Przechodzenie szk na jzyk biaoruski powino by czynione moliwie szybko, w miar nasycania terenu podrcznikami i nauczycielami. Zasadniczo wikszo szk w zachodnich obwodach BSRR, gdzie znajduje si ludno biaoruska, powinna by biaoruska. Naley uzna za niedopuszczalne przerabianie szk na biaoruskie bez adnego przygotowania, bez nauczycieli, wykorzystujc polsk kadr, ktra dyskredytuje jzyk biaoruski. Religi w szkoach naleao eliminowa w sposb stanowczy, ale tak, by grubiaskim postpowaniem w tej sprawie nie urazi wierzcych118. Problemy z organizacj sieci szkolnej w obwodzie stay si przedmiotem obrad biaostockiego Obkomu 13 grudnia 1939 r. W tym czasie w obwodzie dziaao 217 szk biaoruskich, 196 rosyjskich, 967 polskich, 70 ydowskich, 15 litewskich oraz 1 niemiecka. Podkrelano, e nadal nie udao si doprowadzi do zlikwidowania podziau szk na eskie i mskie. Postulowano zaostrzenie walki z symbolami religijnymi w szkoach. Zwrcono uwag na posugiwanie si w wielu placwkach polskimi programami nauczania, ktre s przesiknite ideologi faszyzmu. Nadal jak podkrelono w uchwale nie udao si nadrobi zalegoci we wprowadzaniu do szk jzyka biaoruskiego i rosyjskiego. Kopoty lokalowe proponowano rozwiza poprzez przejmowanie na szkoy budynkw nalecych do fabrykantw i burujw. Uchwalono, e 1 stycznia 1940 r. w caym obwodzie obowizywa ju bdzie radziecka struktura szkolnictwa119. Reorganizacja szk zacza si 23 grudnia (termin nie by przypadkowy), a zakoczya 15 stycznia. Jak donosi naczelnik Zarzdu NKWD obwodu biaostockiego P. Gadkow przeprowadzono j w sposb cakowicie chaotyczny i nieprzemylany. Dzieci przypisano do szk z odlegych dzielnic, co spowodowao liczne protesty. Bardzo wiele dzieci wrogo odnioso si te do wprowadzenia jzyka rosyjskiego i biaoruskiego, historii ZSRR oraz stalinowskiej konstytucji120. 22 lutego 1940 r. Rada Komisarzy Ludowych BSRR wydaa specjalne rozporzdzenie ostatecznie regulujce zasady dziaania owiaty na terenie zachodnich obwodw BSRR. Postanowiono wprowadzi powszechne bezpatne szkolnictwo z jednoczesnym upastwowieniem wszystkich szk. Na wsi miay dziaa czteroletnie szkoy podstawowe, w miastach niepene red118 NARB, zesp 4, op. 3, t. 851, s. 2328, Stenogram do posiedzenia Biura KC KP(b)B z 1 grudnia 1939 r. 119 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 1, k. 8183, Postanowienie biaostockiego Obkomu KP(b)B z 13 grudnia 1939 o reorganizacji szk. 120 Ibidem, t. 90, k. 5457, Specdoniesienie naczelnika UNKWD obwodu biaostockiego Gadkowa z 1 lutego 1940 r. do sekretarza biaostockiego Obkomu S. Igajewa.

128

Rozdzia III

nie i rednie. Polecono cakowicie wycofa ze szk religi oraz dla zabezpieczenia potrzeb ludnoci biaoruskiej stworzy sie szk z biaoruskim jzykiem nauczania. Naleao te wprowadzi obowizkow nauk jzyka rosyjskiego i biaoruskiego we wszystkich szkoach podstawowych i rednich od 2 klasy. Postanowiono take o powoaniu w Biaymstoku Instytutu Pedagogicznego oraz Instytutw Ksztacenia Nauczycieli w Pisku, Baranowiczach i Grodnie121. Przyjcia do Instytutu odbyway si wedug klucza narodowociowego. Kiedy w marcu 1940 r. planowano przyjcie 100 nowych studentw wyznaczono limity przyj poszczeglnych narodowoci: 25 Biaorusinw, 22 Polakw, 45 ydw oraz 8 osb innych narodowoci. Kiedy przyjto podania okazao si, e ch nauki zgosio 25 Biaorusinw, 20 Polakw, 184 ydw, 4 Rosjan, Tatar, Ukrainiec, Gruzin, Niemiec i Czuwasz. Poniewa jednym z wymogw bya znajomo jzyka obcego, nad nielicznymi Biaorusinami zawisa groba odpadnicia, co cakowicie zachwiaoby zasad klucza narodowociowego. W efekcie wczesny dyrektor Instytutu, za zgod wadz obwodowych, odstpi w przypadku Biaorusinw od tego obowizku122. Do poowy 1940 r. na terenach wcielonych do BSRR dziaay 5633 szkoy, w tym: 4192 (74,4%) biaoruskie, 987 (17,5%) polskich, 173 (3,1%) rosyjskie, 169 (3%) ydowskich, 62 (1,1%) litewskie, 50 (0,9%) ukraiskich123. W lutym 1940 r., a wic ju po ostatecznym uksztatowaniu si sieci szkolnictwa radzieckiego, w obwodzie biaostockim dziaao 1375 szk, w tym: 858 polskich124 (634 podstawowe, 205 niepenych rednich oraz 19 rednich), 415 biaoruskich, 21 rosyjskich, 62 ydowskie oraz 19 litewskich. W rejonie omyskim i czyewskim nie byo adnych innych szk ni polskie. Szk biaoruskich nie byo w Biaymstoku i omy oraz w rejonach: augustowskim, grajewskim, jedwabieskim, apskim, moniecki i ciechanowieckim125. Liczby te s bardzo interesujce, kiedy zestawimy je z referatem I sekretarza biaostockiego Obkomu S. Igajewa wygoszonym z okazji obchodw 100 dni wadzy radzieckiej. Igajew podawa tam, e w obwodzie dziaaj 1482 szkoy, w tym 237 biaoruskich oraz 204 rosyjskie126. Wida
121 Ibidem, t. 35, k. 3, Postanowienie RKL BSRR nr 209 z 12 lutego 1940 r. O przedsiwziciach w szkolnictwie na terenach zachodnich obwodw BSRR. 122 Ibidem, t. 9, k. 114, Raport z przyjcia studentw do Instytutu Pedagogicznego. 123 S. Sitkiewicz, S. Silwanowicz, W. Barabasz, N. Rybak, op. cit., s. 123. 124 Co stanowio 87% wszystkich polskich szk dziaajcych wwczas na terenie tzw. Zachodniej Biaorusi. Pamita przy tym naley, e by to okres najbardziej restrykcyjny, z czasem liczba szk z wykadowym jzykiem polskim wzrosa. 125 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 399, k. 86, Raport o liczebnoci sieci szk w obwodzie biaostockim w podziale na narodowoci, stan z 1 lutego 1940 r. 126 Ibidem, t. 6, k. 14, 100 dni wadzy radzieckiej.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

129

wyranie znaczcy wzrost szk biaoruskich kosztem szk rosyjskich oraz zmniejszenie si a o 107 oglnej liczby szk, co by oznaczao, e masowe otwieranie placwek nawet w maych wsiach okazao si niewypaem. 1 maja 1940 r. w obwodzie pracowao 4592 nauczycieli, z czego jakikolwiek sta partyjny i komsomolski miao zaledwie 111. Wrd nauczycieli byo 2618 Polakw, 186 ydw, 640 Biaorusinw, 169 Rosjan, 55 Ukraicw oraz 24 innych narodowoci. A 3109 z nich miao rednie wyksztacenie pedagogiczne. W szkolnictwie mniej ni 5 lat pracowao 2117 nauczycieli, od 5 do 10 lat 785, od 10 do 15 lat 517, od 15 do 25 lat 988, powyej 25 lat 192127. Nadal brakowao 2049 pedagogw (1163 do klas 14 oraz 886 do klas 510), w tym 732 nauczycieli do szk polskich, 385 do szk biaoruskich, 19 do szk ydowskich, 13 do litewskich i 14 do rosyjskich128. Aby temu zapobiec, w specjalnej uchwale KC KP(b)B z 27 lipca 1940 r., dotyczcej wzmocnienia rejonw nadgranicznych BSRR, zobowizano Ludowy Komisariat Owiaty do skierowania do pracy w nowym roku szkolnym 1050 nauczycieli szk podstawowych oraz 600 szk rednich, gwnie spord opuszczajcych wysze szkoy pedagogiczne. Jak podkrelono w uchwale, koniecznie musz to by pedagodzy wykwalifikowani129. Byo to zrozumiae zwaywszy na dotychczasow praktyk wysyania do obwodu ludzi po kilkumiesicznych kursach, najczciej komsomolcw, cakowicie nieprzygotowanych do pracy pedagogicznej, ktrych jedynym atutem bya zaprogramowana wrogo do wszystkiego, co polskie i co dotyczyo buruazyjnej Drugiej RP. Z takim bagaem dowiadcze ich dziaalno w szkole przynosia wicej szkody ni korzyci. Interesujcy jest skad narodowociowy dyrektorw szk, a take miejsca ich pracy. Dane te dotycz 347 szk w obwodzie, nie podano jednak, wedug jakiego klucza je sporzdzono. Wida wyranie, e Polacy dominuj wrd dyrektorw szk polskich, trafiaj si take jako dyrektorzy szk biaoruskich. Przewaaj te w oglnej liczbie dyrektorw placwek. Rwnoczenie bardzo wielu Biaorusinw pracuje jako dyrektorzy w placwkach polskich. S to wycznie osoby przyjezdne. Rosjan w tej grupie jest stosunkowo niewielu. Najprawdopodobniej, gdybymy dotarli do danych ze wszystkich placwek, liczba Polakw zmniejszyaby si, wzrosa by za liczba Biaorusinw. Nie mona jednak wykluczy, e proporcje zblione do tych zawartych w tablicy byyby zachowane.

Ibidem, k. 84, Raport o nauczycielach w obwodzie biaostockim, stan z 1 maja 1940 r. Ibidem, k. 85, Raport o niedostatku nauczycieli w obwodzie biaostockim. 129 Ibidem, t. 33, k. 26, Postanowienie KC KP(b)B z 27 lipca 1940 r. O przedsiwziciach w celu wzmocnienia rejonw nadgranicznych.
128

127

130

Rozdzia III

Tablica 5 Dyrektorzy szk w podziale na narodowoci

Narodowo Biaorusini Polacy Rosjanie ydzi Szkoy biaoruskie 60 16 10 1 Szkoy rosyjskie 16 1 22 7 Szkoy polskie 43 118 15 7 Szkoy ydowskie 41 Razem 119 135 37 56

rdo: PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 12, k. 212, Raport o obsadzie dyrektorw szk z ludzi miejscowych i przyjezdnych ze wschodnich obwodw BSRR.

Zmiany w polityce narodowociowej w poowie 1940 r. pocigaj za sob take zmiany w szkolnictwie. Dziaacze szczebla centralnego w Misku, zapomniawszy najwyraniej o zaleceniach dotyczcych rozwoju szkolnictwa biaoruskiego oraz prowadzonej do jesieni 1940 r. polityce kadrowej, polegajcej na rugowaniu ze wszystkich stanowisk Polakw i zastpowaniu ich miernymi, ale wiernymi towarzyszami ze wschodu, w licznych uchwaach zaczli pitnowa polityk szkoln w obwodzie biaostockim. W uchwale KC KP(b)B z 21 padziernika 1940 r. O niedostatkach pracy partii i organw wadzy radzieckiej w zachodnich obwodach Biaorusi zarzucali wadzom rejonw: monieckiego, sopokiskiego i augustowskiego amanie zasad polityki narodowociowej, polegajce na przymusowym przerabianiu szk polskich na szkoy rosyjskie i biaoruskie. Jako przykad wyjtkowo zej woli cytowali wypowied kierownika Wydziau Owiaty Ludowej (ONO) z Wokowyska130, ktra jest niczym innym jak oficjalnym stanowiskiem wadz biaoruskich, podkrelanym w licznych antypolskich materiaach propagandowych: Polskie szkoy nie maj perspektyw, poniewa w ZSRR nie ma uczelni z polskim jzykiem wykadowym. Poza tym jzyk polski to zy jzyk, on nie posiada swoich klasykw, dlatego jeszcze nie jest za pno odda dzieci do szkoy rosyjskiej. W dalszej czci uchway podkrelano, e w wielu szkoach polskich nauczycieli zastpiono rosyjskimi i biaoruskimi, w efekcie jedni nie rozumiej drugich. Pod pretekstem oczyszczenia szk z elementw nacjonalistycznych i kontrrewolucyjnych przystpiono do zwolnie Polakw za sam fakt bycia Polakami. Pozbywano si ludzi, ktrzy mogli z powodzeniem uczy dla dobra ogu131.
130 W niektrych dokumentach wypowied t przypisuje si naczelnikowi rejonowego ONO w Sopokiniach. 131 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 36, k. 34, Uchwaa Biura KC KP(b)B z 21 padziernika 1940 r.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

131

Uchwa KC poprzedzia w obwodzie biaostockim kilkutygodniowa akcja ujawniania i rozliczania si z bdw popenionych przez miejskie i rejonowe oddziay ONO, ktre nie pojy zasad stalinowskiej polityki narodowociowej. 3 padziernika 1940 r. zwoane zostao posiedzenie kierownikw oddziaw, na ktrym wystpi I sekretarz Obkomu S. Igajew. W ostrych sowach zwrci on uwag na niedopuszczalne wypadki odwoywania i wyrzucania z pracy polskich nauczycieli bez adnego uzasadnionego powodu, bez posiadania jakichkolwiek materiaw kompromitujcych. Jako przykad poda rejon ciechanowiecki, gdzie zdjto 12 nauczycieli oraz jedwabieski, gdzie usunito 7. Skrytykowa wadze rejonowe ONO za wielokrotne przypadki zwalniania dyrektorw szk tylko po to, eby zrobi miejsce dla towarzyszy ze Wschodniej Biaorusi, ktrzy czsto nie maj ani wyksztacenia ani przygotowania do penienia takiej funkcji, nie mwic o cakowitej nieznajomoci jzyka. Nastpnie wywoywani byli do odpowiedzi kierownicy poszczeglnych rejonw i publicznie opisywali sytuacj panujc w terenie. Obraz wyaniajcy si z tych sprawozda pokazuje jasno cakowity niedowad organizacyjny szkolnictwa na kadym z poziomw. Wida wyranie, e nie chodzi tylko o z wol lokalnych czynnikw. Baagan i brak umiejtnoci podejmowania decyzji przez wielu urzdnikw sprawi, e liczne posunicia byy odbierane jako dziaania wymierzone w Polakw, nawet jeli nie byo takich intencji. Oto kilka przykadw: Biaystok mia ogromne kopoty z pojedynczymi klasami polskimi, rosyjskimi i ydowskimi tworzonymi w rnych szkoach. Zastanawiano si, co robi? Czy przenosi klasy i tworzy szkoy narodowe, ale wtedy buntowaliby si rodzice, e dzieci musz jedzi na zajcia przez p miasta, czy te prowadzi w kadej szkole rne klasy, nawet na tym samym poziomie. Skd bra nauczycieli znajcych zarwno polski, jak i rosyjski, bo jak przedmiot jest wykadany tylko po rosyjsku, to polskie dzieci siedz i nic nie rozumiej; take nauczyciel ma ogromny kopot, bo nie wie, czy kto co zrozumia. Nie ma za moliwoci zatrudniania w kadej szkole kilku kompletw pedagogw. W Brasku podkrelano fatalne przygotowanie nauczycieli, z ktrych wikszo jest przyjezdna i ma tylko ukoczone kursy. Nie znaj oni polskiego, a nawet biaoruskiego i potrafi na lekcji opowiada, e ziemia skada si z wody i powietrza. Analogicznie byo w rejonie augustowskim, gdzie na prob o przysanie pedagogw znajcych jzyk polski zjawio si 40, z ktrych aden nie mwi w tym jzyku. Problem ten dotyczy caego obwodu. Przedstawiciel rejonu czyewskiego opisywa ogromne kopoty z podrcznikami. Zamwiono podrczniki polskie otrzymano p wagonu biaoruskich132.
Ibidem, t. 79, k. 443, Stenogram z posiedzenia kierownikw miejskich i rejonowych oddziaw ONO obwodu biaostockiego, 3 padziernika 1940 r.
132

132

Rozdzia III

Kopoty te wynikay take z obsesji wadz na punkcie szkodliwoci ksiek polskich wydawanych w okresie midzywojennym. W efekcie biblioteki szkolne byy zamknite na klucz, a uczniowie nie byli w stanie zdoby lektur szkolnych, w tym doskonaych tumacze literatury rosyjskiej i wiatowej. O tym, ktre ksiki polskie naley bezwzgldnie usun z bibliotek decydowa Gawlit BSRR, ktry publikowa szczegowe wykazy nieprawomylnej literatury133. Na koniec spotkania przemwi do zgromadzonych sekretarz KC KP(b)B Wadimir N. Malin podkrelajc, e wszelkie przejawy nacjonalizmu, wyrzucania nauczycieli oraz nieuzasadnionej likwidacji szk tpione bd z ca surowoci, gdy osabiaj one walk klasow i s wod myn dla przeciwnikw nowej wadzy radzieckiej. Przy okazji okazao si, e wadze ONO nie maj kompletnie pojcia, ile maj w obwodzie szk, ilu i jakich nauczycieli, a take ilu uczniw134. Kosztowao to kierownika biaostockiego ONO utrat stanowiska135. Bya to typowa akcja, polegajca na znalezieniu koza ofiarnego wrd urzdnikw niszego szczebla, aby pokaza, e to nie wadza jest winna, e w obwodzie o niczym nie wiedziano, a teraz bdzie lepiej. Nie by to pierwszy przypadek rozliczania struktur rejonowych z dziaa, ktre jeszcze do niedawna uchodziy za konieczne dla umacniania biaoruskoci tych ziem. Po raz pierwszy wadze rejonowe tumaczyy si z bdw w czasie narady sekretarzy rajkomw KP(b)B rejonw przygranicznych, ktra odbya si we wrzeniu 1940 r. I sekretarz KC KP(b)B Ponomarienko instruowa wwczas zgromadzonych: Jeli chcecie zdejmowa nauczycieli, to nie jak leci. Tylko tych, ktrych faktycznie trzeba. Szkoa to powana sprawa. Nic tak rodzicw nie denerwuje, jak sprawa szkoy, nauki dzieci. Sami macie dzieci, wic wiecie, jak reaguje rodzic, gdy przychodzi ze szkoy dziecko i si skary, e go w szkole le potraktowano. Jednym z powodw frustracji Ponomarienki by fakt wyrzucenia z pracy w ObONO przez kierownika tego oddziau Siergieja S. Najdina, polskiej pisarki Janiny Broniewskiej, ktra jak stwierdzi Ponomarienko trzy razy mdrzejsza od Najdina i jego pomocnikw. Spotkalimy inspektora GorONO yda mwi dalej Ponomarienko okazao si, e to on robi takie zmiany. Najdin to Biaorusin. Rozmawiam z Najdinem i jego zastpc, ydem, mwi, e to bd, a on my uznalimy, e Polakom cakowicie nie
Zob. NARB, zesp 4, op. 3, t. 1067, k. 686718, Instrukcje Gawlitu BSRR o wycofaniu z bibliotek ksiek i broszur wydanych w Polsce. 134 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 79, k. 84, Stenogram z posiedzenia kierownikw miejskich i rejonowych oddziaw ONO 135 Ibidem, t. 373, k. 40, Postanowienie Biura Biaostockiego Obkomu z 11.10.1940 r. O faktach naruszania leninowsko-stalinowskiej polityki narodowociowej w szkolnictwie.
133

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

133

mona ufa [] A co z Najdinem on odstrasza od nas Polakw swymi durnymi posuniciami, idiotycznymi, gupimi politycznymi metodami136. 14 padziernika odbyo si III Plenum biaostockiego Obkomu, na ktrym po raz kolejny omawiano sytuacj panujc w obwodzie. Igajew poinformowa zebranych o niedopuszczalnych praktykach likwidacji polskich szk. Powoa si m.in. na przykad Suprala, gdzie pozwolono rodzicom wybiera tylko midzy szko rosyjsk i biaorusk, Knyszyna i Sokki, gdzie zamknito niepene szkoy polsk i ydowsk, tworzc jedn szko rosyjsk oraz omy, gdzie dyrektorami dwch polskich szk uczyniono ludzi przybyych ze wschodu137. Pod koniec listopada sekretarz biaostockiego Obkomu G. Siemionow poinformowa sekretarza KC KP(b)B W. Malina o realizacji uchway KC z 21 padziernika. W dugim raporcie szczegowo wymieni on wszystkie wykryte przypadki naduy oraz sposoby ich naprawienia. Podkreli, e w obwodzie w polskich szkoach 21 dyrektorw Rosjan zastpiono Polakami. Przywrcono take do pracy 29 zwolnionych nauczycieli. Zabrano z rejonw 43 nauczycieli, ktrzy nie nauczyli si jzyka polskiego. Z miejscowych nauczycieli kompletowano nowe miejskie i rejonowe wydziay ONO. Wikszo Polakw skierowano na stanowiska inspektorw138. Jesieni 1940 r. wprowadzono na terenie ZSRR odpatno za nauk w klasach 910 oraz w technikach i szkoach wyszych. Uczniowie pacili po 300400 rubli, studenci po 400. Jak podkrelono w uchwale, spoeczestwo radzieckie osigno ju tak wysoki poziom dobrobytu, e nie bdzie problemu z paceniem. Wyjtek uczyniono dla terenw wczonych do ZSRR we wrzeniu 1939 r. Jak stwierdzono, na tych terenach opaty zostaj zawieszone do czasu zrwnania stopy yciowej ludnoci ziem przyczonych do ZSRR z pozostaymi obszarami kraju. Warunkiem zwolnienia z opat byo nieutrzymywanie si z pracy najemnej139. W lutym 1941 r. podsumowano zmiany przeprowadzone w szkolnictwie. Jak wynikao z raportu, przywrcono prawo wykadania w jzyku polskim w 39 szkoach, w jzyku jidysz w 3 szkoach. W obwodzie w tym czasie byo 835 szk polskich (12 rednich, 189 niepenych rednich oraz 634 podstawowe), do ktrych uczszczao 105 563 uczniw, 471 szk biaoruskich (3 rednie, 88 niepenych rednich, 380 podstawowych), gdzie uczyo
136 NARB, zesp 4, op. 21, t. 1923, k. 3841, Stenogram zebrania sekretarzy rajkomw KP(b)B oraz naczelnikw RO NKWD rejonw pogranicznych BSRR, 1920 wrzenia 1940 r. 137 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 52, k. 105107, Protok z posiedzenia nr 3 Plenum Biaostockiego Obkomu 14 padziernika 1940 r. 138 Ibidem, t. 181, k. 172180, Raport sekretarza biaostockiego Obkomu G. Siemionowa z 26 listopada 1940 r. do sekretarza KC KP(b)B W. Malina o naprawie bdw w szkolnictwie. 139 M. Gnatowski, Ssiedzi w sowieckim raju..., s. 153. Zob. te PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 79, k. 79, 84.

134

Rozdzia III

si 54 104 dzieci, 64 szkoy rosyjskie (23 rednie, 28 niepenych rednich, 13 podstawowych), do ktrych uczszczao 20 769 dzieci oraz 50 ydowskich (2 rednie, 41 niepenych rednich, 7 podstawowych), w ktrych uczyo si 13 477 dzieci140. Mylce jest jednak przekonanie, e na antypolskiej polityce narodowociowej korzystay mniejszoci zamieszkujce Biaostocczyzn. Doskonaym tego przykadem s Biaorusini. Tworzenie radzieckiego obywatela cakowicie wykluczao moliwo prowadzenia przez wadze dziaa zmierzajcych do podniesienia ich wiadomoci narodowej. Ewentualny jej wzrost stwarza wrcz zagroenie, e sowietyzacja nie zostanie zrealizowana. Trudno si nie zgodzi z Mikoajem Iwanowem, e skala represji zastosowanych wobec Polakw na okupowanym obszarze nosia szczeglnie bezwzgldny charakter, wyranie przewyszajcy stopie dziaa represyjnych stosowanych wobec Biaorusinw, jednak dla caego spoeczestwa biaoruskiego represje te wcale nie byy mniej dotkliwe ni dla Polakw, a nawet jeszcze dotkliwsze. Chodzi tu przede wszystkim o zniszczenie przez aparat represyjny nielicznej owieconej i uwiadomionej narodowo warstwy biaoruskiej inteligencji, ktra stanowia dusz narodu. Zahamowao to na wiele dziesicioleci dalszy rozwj wiadomoci narodowej Biaorusinw, otworzyo ogromne moliwoci dla szerokiej rusyfikacji i wynaradawiania141. Widoczne to byo doskonale na losach inteligencji biaoruskiej w Wilnie, kiedy najpierw uczyniono jej ponne nadzieje, e los Biaorusinw jako narodu ulegnie poprawie, a nastpnie wikszo z nich aresztowano i zesano do agrw bd zgadzono w niewyjanionych do dzi okolicznociach142. Mimo goszonej powszechnie tezy o nadejciu nowej ery w historii narodu biaoruskiego, po raz pierwszy zjednoczonego w swoim wasnym pastwie, trudno byo nie zauway, e wyzwolenie Biaorusi Zachodniej byo tylko preludium do jej faktycznego zniewolenia, za bycie wiadomym swoich korzeni i tradycji Biaorusinem byo rwnie niebezpieczne, jak bycie Polakiem. O tym jednak wikszo ludnoci biaoruskiej miaa si dopiero bolenie przekona w niedalekiej przyszoci. Chwilowo wikszo Biaorusinw zostaa przez nowe wadze kupiona wszechobec140 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 181, k. 99, Raport z 10 lutego 1941 r. o poprawie bdw w powoywaniu szk w obwodzie biaostockim. 141 M. Iwanow, Biaorusini Zachodniej Biaorusi wobec agresji sowieckiej 17 wrzenia 1939 roku, w: 17 wrzenia 1939. Materiay z oglnopolskiej konferencji historykw. Krakw 2526 padziernika 1993, pod red. H. Batowskiego, Krakw 1994, s. 208. 142 Szerzej na ten temat zob. M. Iwanow, Biaorusini Zachodniej Biaorusi, s. 231215; tene, Sprawa przynalenoci Wilna i problemy narodowociowe na Biaorusi, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, pod red. M. Giejewskiej i T. Strzembosza, Warszawa 1995, s. 8592.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

135

n propagand pokazujc, jak wiele wspaniaych rzeczy zyskaj wraz ze zjednoczeniem tych ziem z Biaorusk SRR. Ich gwnym zadaniem miao by formalne przejcie wadzy oraz odegranie roli ofiary wyzyskiwanej przez zdemonizowan Drug RP. Faktyczn wadz w ich imieniu sprawowa mieli masowo napywajcy ze wschodu urzdnicy. Mimo stosunkowo uprzywilejowanej pozycji sytuacja Biaorusinw (przynajmniej na Biaostocczynie) bya, paradoksalnie, nawet gorsza ni Polakw. O ile wszelkie dziaania wymierzone w okupanta w wypadku Polakw byy uzasadnione jego antypolsk polityk, o tyle jakiekolwiek dziaania antyradzieckie ludnoci biaoruskiej byy uznawane przez propagand jako antynarodowe. Gdyby chcie oceni polityk narodowociow nowych wadz wobec ludnoci biaoruskiej otrzymalibymy obraz niezwykle skomplikowany i niejednoznaczny. Niektre posunicia wadz w Misku, a przynajmniej czci jej przedstawicieli, zdaway si wskazywa, e wrd tych ludzi istniaa faktyczna potrzeba podniesienia wiadomoci narodowej i kulturowej Biaorusinw z Zachodniej Biaorusi. 1 grudnia 1939 r. na jednej z narad KC KP(b)B w Misku postulowano np. pilne rozwizanie problem chamskiego odnoszenia si do jzyka biaoruskiego nie tylko ze strony Polakw, nacji ciemiycieli ale take ze strony czci Biaorusinw oraz naszych wadz, ktre nie rozumiej polityki narodowociowej143. Negatywne ustosunkowanie si czci spoecznoci lokalnej do idei powszechnego nauczania jzyka biaoruskiego niewtpliwie zaskoczyo wadze okupacyjne, ktrym wydawao si, e wydwignicie go w gr stanie si czynnikiem cementujcym spoeczno biaorusk z wadz radzieck. Po raz kolejny nie doceniy one siy problemw ekonomicznych, z ktrymi borykaa si wie biaoruska. Po pierwszym okresie entuzjazmu, kiedy to do rk chopw trafio nieco rozparcelowanej ziemi, za obcienia fiskalne nie byy jeszcze na poziomie zblionym do tych, ktrymi byo oboone skolektywizowane rolnictwo radzieckie, posunicia wadz wymierzone w gospodarstwa indywidualne wzmagay wrogo wobec systemu, ktry gosi potrzeb ulenie doli chopa biaoruskiego ciemionego przez polskich panw, sam za narzuca podatki i dostawy obowizkowe wielokrotnie wysze ni te obowizujce w Polsce przedwojennej. W ostatecznym rozrachunku to narastajca bieda, a nie szkoa z biaoruskim jzykiem nauczania zadecydoway o stosunku wielu Biaorusinw do wadzy radzieckiej. Nie naley te zapomina, e spora cz Biaorusinw, zwaszcza na Biaostocczynie, gdzie oglny poziom wiadomoci narodowej by i tak do wysoki, rozumowaa w sposb kapitalistyczny, uznajc nauczanie tylko w jzyNARB, zesp 4, op. 3, t. 851, k. 2627, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 1 grudnia 1939 r.
143

136

Rozdzia III

ku biaoruskim za anachronizm. Nauk dzieci w jzyku rosyjskim lub polskim uwaano za inwestycj majc pomc im w dalszym yciu. Zderzenie propagandy goszcej, jak to dobrze jest dzi Biaorusinom, jak to wspaniale si rozwijaj, jak wiele zyskali wraz z wczeniem ich w skad pastwa radzieckiego z coraz bardziej szar rzeczywistoci musiao przynie ogromne rozczarowanie. Szybko okazao si, e wadza radziecka nie ufa im tak samo jak Polakom, e dziaacze Komunistycznej Partii Zachodniej Biaorusi (KPZB) s uznawani za agentw, za chop biaoruski ma tak samo ciko jak polski. Zudzeniem okaza si oczekiwany awans spoeczny, dostp do stanowisk urzdniczych by praktycznie zamknity, za ludzie, ktrym udao si awansowa (najczciej do sielsowietw) zostali zmuszeni do cakowitego i bezwzgldnego podporzdkowania si nowej wadzy. Oczekiwane tak szkoy miay wychowywa dzieci na dobrych obywateli radzieckich, indoktrynujc je praktycznie na kadym przedmiocie. Efektem tych wszystkich posuni bya zmiana stosunku ludnoci biaoruskiej do Polakw i pastwa polskiego144. Jej przykadem jest przytaczana w wielu relacjach i meldunkach wypowied chopa biaoruskiego: tego co Polaki nie potrafili z nami zrobi przez 20 lat, bolszewicy zrobili w cigu kilku miesicy my teraz Polaki wszyscy145. Nie oznaczao to wcale, e wrd Biaorusinw pojawi si tak silny resentyment za Drug RP. Jak zauway Eugeniusz Mironowicz, spora cz ludnoci biaoruskiej nadal negatywnie odnosia si do Polski i jej rzdw doby sanacyjnej146. Tsknota za Polsk bya raczej prb wyboru mniejszego za, w ktrym dane jej byo y. Podobnie uwaa Marek Wierzbicki, twierdzc, e na fali nastrojw antysowieckich zauwaalna staa si te zmiana stosunku ludnoci biaoruskiej do pastwowoci polskiej. Na jesieni 1939 r. znaczna cz Biaorusinw przyja upadek rzdw polskich z zadowoleniem lub obojtnoci. Jednak ju po upywie kilku miesicy, na pocztku 1940 roku postawa biaoruskiej ludnoci wiejskiej zacza si zmienia147.
144 Szerzej na ten temat zob. M. Wierzbicki, Stosunki polsko-biaoruskie w okresie okupacji sowieckiej ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (19391941), w: Studia z dziejw okupacji sowieckiej (19391941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1997, s. 548; G. Motyka, Biaorusini a Ukraicy wobec wadzy komunistycznej na Kresach Wschodnich II RP w latach 19391941, w: ibidem, s. 4959. Zob. te S. Janowicz Zderzenie wielu wiatw, czyli Kresy biaoruskie w latach 19391953, w: Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, praca zbiorowa pod red. K. Jasiewicza, Warszawa-Londyn 2002, s. 145156. 145 Armia Krajowa w dokumentach 19391945, tom 1: Wrzesie 1939 czerwiec 1941, Wrocaw 1990, s. 174. 146 E. Mironowicz, Biaorusini w Polsce 19441949, Warszawa 1993, s. 252 147 M. Wierzbicki, Polacy i Biaorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-biaoruskie

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

137

Take Litwini, ktrych niewielkie grupy znalazy si w granicach obwodu biaostockiego nie mieli szans na rozwj swojej narodowej tosamoci. Testem dla wadz biaoruskich okazay si organizowane na dziko szkoy z jzykiem litewskim. Jak podkrelono na posiedzeniu Biura KC KP(b)B 1 grudnia 1939 r. by to efekt spontanicznej radoci obywateli, ktrych cz chciaa przyczenia wsi do Litwy i Litwini postawili pytanie o tak moliwo. Z rozmw prowadzonych w czasie posiedzenia wynikao jasno, e istnienie szk litewskich byo wyjtkowo nie po myli wadz w Biaymstoku i Misku, cho uznano, e trzeba przygotowa zapis o szkoach narodowych w jzyku polskim, ydowskim i litewskim. Do tego czasu postulowano jak najszybsze rozwizanie tej kwestii przez rozwizanie szk lub przeksztacenie ich w szkoy biaoruskie. Na Zachodniej Biaorusi obecno wiadomej narodowo mniejszoci litewskiej bya w tym czasie wyjtkowo niepodana. Ostatni grup, ktra odegraa szczegln rol w radzieckich planach zmiany struktury narodowociowej ziem zagarnitych po 17 wrzenia 1939 r. byli ydzi. Jest to teza do kontrowersyjna, ale mona przyj, e na Biaostocczynie i ziemi omyskiej, z braku wyranych skupisk ludnoci biaoruskiej, mieli oni odegra zarezerwowan dla Biaorusinw (wszak tereny te zostay uznane za Zachodni Biaoru) rol ponianej i przeladowanej mniejszoci. Poniewa Polacy zostali uznani obligatoryjnie za przeladowc, naleao szybko wskaza ofiar, ofierze za zagwarantowa prawo do rewanu za doznane krzywdy. System ten, z Biaorusinami w roli gwnej, doskonale sprawdza si na terenach z przewag teje ludnoci. Na ziemiach, gdzie Biaorusinw praktycznie nie byo, naleao znale nacj, ktra moga ich zastpi. ydzi doskonale pasowali do tej ukadanki. I podobnie jak Biaorusini byli przedmiotem, a nie podmiotem czynnie uczestniczcym w zachodzcych zmianach. Byli narzdziem w rkach administracji radzieckiej, sumiennie i oddanie wykonujcym wszelkie powierzone im zadania. Bezgraniczna wiara w propagandowe hasa radzieckie goszce awans dla uciskanych mniejszoci oraz moliwo odpacenia za lata przeladowa uczyniy z wielu z nich zagorzaych zwolennikw nowej wadzy148. Lokalnym strukturom partyjnym taka syna ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck 19391941, Warszawa 2000, s. 321. 148 Zainteresowanych problematyk ydowsk odsyam do prac: Marka Jana Chodakiewicza, ydzi i Polacy 19181955. Wspistnienie Zagada Komunizm, Warszawa 2000 oraz Marka Wierzbickiego, Polacy w zaborze sowieckim, stosunki polsko-ydowskie na ziemiach pnocno-wschodnich II RP pod okupacj sowieck (19391941), Warszawa 2001; Michaa Gnatowskiego, Niepokorna Biaostocczyzna. Opr spoeczny i polskie podziemie niepodlegociowe w rejonie biaostockim w latach 19391941 w radzieckich rdach, Biaystok 2001, tego

138

Rozdzia III

tuacja wydawaa si niezwykle korzystna, gdy uatwiaa zadanie pozyskania do wsppracy ludzi spord lokalnej spoecznoci, niebdcych Polakami. Tym samym pozwalaa na szybkie obsadzenie stanowisk niezbdnych do sprawnego funkcjonowania lokalnej administracji i handlu. Skutki takiej polityki day o sobie zna pod postaci byskawicznie narastajcych antagonizmw polsko-ydowskich, co jednak byo na rk nowej wadzy, zainteresowanej w jak najwikszym skceniu ze sob dotychczasowych ssiadw, co miao uatwi zarwno kontrol nad ludnoci, jak i dalsz jej sowietyzacj. Teoretycznie ydzi byli grup, ktra najbardziej skorzystaa na zaistniaych zmianach, przynajmniej na Biaostocczynie i ziemi omyskiej. Ich masowy udzia we wadzach rnego szczebla by postrzegany jako koronny dowd zdrady i kolaboracji. Najdziwniejszy jest w tym wszystkim fakt, e podobnie skrajnie negatywne odczucia nie wystpoway na naszych ziemiach w wypadku ludnoci biaoruskiej. A powinny by znacznie silniejsze zwaywszy na fakt, e wikszo dziaa nowych wadz odbywaa si w imieniu tej ludnoci i, przynajmniej teoretycznie, dla jej dobra. Prawdopodobnie wpyna na to stosunkowo niewielka liczba miejscowych Biaorusinw, ktrzy dostali si do wadz rejonowych i wiejskich oraz znacznie mniejsze antagonizmy ekonomiczne i kulturowe. Awans spoeczny ydw oraz ich publiczne podkrelanie tego faktu wraz z cigncym si za nimi odium tych, ktrzy masowo powitali Armi Czerwon sprawiy, e w wiadomoci Polakw ugruntowa si obowizujcy do dzi obraz masowego udziau ydw w radzieckim aparacie okupacyjnym. Obraz nie do koca faszywy, gdy ich udzia we wadzach by do znaczny, jak na liczebno tej grupy narodowej. Nie mona jednak zapomina, e wrd tych ydw spor grup stanowi element napywowy ze wschodu, analogiczW radzieckich okowach (19391941). Studium o agresji 17 wrzenia 1939 r. i radzieckiej polityce w regionie omyskim w latach 19391941, oma 1997 oraz Ssiedzi w sowieckim raju. Rejon jedwabieski pod radzieck wadz 19391941, oma 2003; Bogdana Musiaa, Rozstrzela elementy kontrrewolucyjne. Brutalizacja wojny sowiecko-niemieckiej latem 1941 roku, Warszawa 2001; Andrzeja bikowskiego, Konflikty narodowociowe na polskich Kresach Wschodnich (19391941) w relacjach ydowskich bieecw, w: Tygiel narodw, s. 409427; Krzysztofa Jasiewicza, Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 19391941, Warszawa 2001; Wok Jedwabnego, pod red. P. Machcewicza i K. Perska, t. 1: Studia, t. 2: Dokumenty, Warszawa 2002; Jana Tomasza Grossa, ydzi polscy pod panowaniem sowieckim w przededniu Holocaustu, w: Holocaust z perspektywy pwiecza, Warszawa 1985; tego Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat ydw, Polakw, Niemcw i komunistw 19391948, Krakw 1988; Bena-Ciona Pinchuka, Shtetl Jews under Soviet rule. Eastern Poland on the Eve of the Holocaust, Oxford 1990. Zob. te D. Bokowski, ydokomuna mit czy rzeczywisto? ydzi polscy na Biaostocczynie pod okupacj radzieck 19391941, w: Europa rodkowa i Wschodnia w XX wieku, pod red. A. Koryna i P. ossowskiego, Warszawaowicz 2004.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

139

nie jak w wypadku Biaorusinw, i to on swoim postpowaniem czsto wpywa na oglny obraz obu tych nacji w naszej zbiorowej wiadomoci. Nie zmienia to faktu, e wiele osb, ktre dziki wadzy radzieckiej awansoway spoecznie prowadzio swoj dziaalno, czsto wymierzon we wspobywateli, z wyjtkow gorliwoci i cynizmem. Udzia procentowy poszczeglnych narodowoci w strukturach wadzy zmienia si stopniowo wraz z krzepniciem administracji radzieckiej oraz zmianami celw, jakie sobie stawiaa. Dane statystyczne, kryjce si w setkach raportw i sprawozda, pokazuj nam doskonale ten proces. Pamita jednak musimy, e w wikszoci wypadkw nie mamy tam do czynienia z rozrnieniem, ile osb wywodzi si z ludnoci miejscowej, a ile stanowi element napywowy, a bez tego nie da si jednoznacznie oceni rozmiarw wsppracy z okupantem Polakw, ydw i Biaorusinw. Jesieni i zim 1939/1940 r., w czasie krzepnicia wadzy radzieckiej, wikszo kadr w obwodzie stanowi element napywowy. Przewaali Biaorusini, cho to Rosjanie zajmowali najwaniejsze stanowiska. Spor grup stanowili take ydzi, najmniejsz Polacy. By to okres, kiedy budujc Zachodni Biaoru przywracano mniejszoci biaoruskiej nalene jej miejsce na szczycie drabiny spoecznej. Starano si przy tym zachowywa parytet narodowociowy przy obsadzaniu wszelkich stanowisk149. By on jednak cakowicie niezgodny z zastan na miejscu rzeczywistoci, gdy z gry zakada znaczc przewag we wszystkich strukturach ludnoci biaoruskiej. Na drugie miejsce awansowali ydzi (z przyczyn, ktre ju wczeniej wymieniaem), na trzecim byli Polacy. Rugowanie Polakw ze wszystkich stanowisk w krtkim czasie wywoao parali administracji, ktra stana przed wyborem pozostawienia przynajmniej czci z nich na stanowiskach albo poszukania osb, ktre mog ich zastpi. Poniewa antypolskie nastawienie przybyych ze wschodu urzdnikw i dziaaczy partyjnych w zasadzie wykluczao to pierwsze rozpoczto na masow skal poszukiwanie zastpcw. To wanie w tym okresie liczba ydw w strukturach wadzy gwatownie wzrosa. Nie bez znaczenia by tu proceder poszukiwania swoich przez swoich. Proceder ten utrzyma si praktycznie do jesieni 1940 r. Potem wida wyranie odchodzenie od przyjmowania do pracy ydw, przynajmniej na
Wida to doskonale na przykadzie kadr napywajcych do regionu omyskiego. Na 1466 osb przysanych tam ze wschodu do padziernika 1940 r. Biaorusini stanowili 54,2 % (792 osoby), Rosjanie 29,5% (430), ydzi 8,3% (118), Polacy za zaledwie 1,9% (27). Podobny parytet obowizywa przy awansowaniu miejscowych kadr, co musiao prowadzi do narastania konfliktw. Wikszo tych ludzi zostaa skierowana do pracy partyjnej (33,7%) oraz na stanowiska kierownicze w administracji i gospodarce (39,6%). Zob. M. Gnatowski, W radzieckich okowach, tab. 39, s. 152154.
149

140

Rozdzia III

terenach z przewag ludnoci polskiej. Problemu z przyjmowaniem lub nie ludnoci biaoruskiej praktycznie nie byo, gdy nie byo wrd ludnoci miejscowej osb nadajcych si do awansu, za wikszo Biaorusinw na stanowiskach to ludno napywowa ze wschodu. Prawdziw odmian wida po grudniowych wyborach do komitetw wykonawczych. Polacy stanowi przytaczajc wikszo wrd wybranych na poziomie lokalnym. Nie oznacza to, e wadze obwodu cakowicie zmieniy swj stosunek do ludnoci. Nie bez znaczenia byy naciski z Miska, jednak o wyniku wyborw zadecydowa skad etniczny ziem. Nie dao si na czonkw i przewodniczcych sielsowietw wybra tylko Biaorusinw i ydw, gdy tych pierwszych praktycznie nie byo, drudzy za w wikszoci nie byli zainteresowani objciem stanowisk. Zmiany kursu wobec Polakw najlepiej s widoczne w spisach osb awansowanych spord ludnoci miejscowej. Z opracowa ze stycznia 1941 r. wynika, e w obwodzie awansowano ogem 18 066 osb, w tym: 5425 Biaorusinw (na 288 076 zamieszkujcych obwd), 8814 Polakw (na 795 663), 552 Rosjan (na 19 641), 3111 ydw (na 163 679) oraz 164 osoby innych narodowoci. Byo wrd nich 13 332 mczyzn oraz 4734 kobiety150. Jest to jednak statystyka mocno mylca, gdy ujto tu wszystkie osoby objte jakimikolwiek awansami, przez ktre rozumiano nawet sam fakt przyjcia do pracy w strukturach nowej wadzy. Na stanowiskach kierowniczych w handlu, przemyle i finansach znalazo si 11 598 osb, z czego 3214 (27,7%) byo narodowoci biaoruskiej, 613 (5,3%) rosyjskiej, 5193 (44,8%) polskiej, 2431 (21%) ydowskiej, 145 innej. W administracji lokalnej pracowao 2667 osb, w tym: 976 Biaorusinw (36,6%), 1430 Polakw (53,6%), 153 ydw (5,7%) oraz 64 Rosjan (2,4%)151. W Obwodowym Zarzdzie Milicji pracowao 352 Rosjan (20,5%), 1071 Biaorusinw (62,5%), 188 ydw (11%), 32 Ukraicw (1,9%), 70 Polakw (4,1%) oraz 1 Tatar. W Prokuraturze Obwodowej 27 Rosjan (25,5%), 60 Biaorusinw (57%), 13 ydw (21,7%), 3 Ukraicw (2,8%), 1 Polak, 1 Tatar, 1 Ormianin. W Obwodowym Zarzdzie Sprawiedliwoci 34 Rosjan (13,8%), 67 Biaorusinw (27,2%), 41 Polakw (16,7%), 48 ydw (19,5%), 4 Ukraicw (1,6%), 1 Niemiec i 1 Tatar. W Obwodowym Komisariacie Wojskowym 5 Rosjan (18,7%), 22 Biaorusinw (68,7%), 2 ydw (6,2%), 1 Polak i 1 Ukrainiec152. W sumie w obwodowych organach milicji, prokuratury, sdw
PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 941, k. 122, Raport o awansie i wychowaniu kadr wrd ludnoci miejscowej w obwodzie biaostockim 151 Ibidem, t. 52, k. 33, Protok z posiedzenia nr 3 Plenum biaostockiego Obkomu 14 padziernika 1940 r. 152 Ibidem, t. 12, k. 106, Raport szczegowy o strukturze narodowociowej wrd pracownikw milicji, sdu i prokuratury obwodu biaostockiego.
150

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

141

i wojskowoci pracowao 2048 osb, w tym 419 Rosjan (20,4%), 1220 Biaorusinw (59,6%), 251 ydw (12,3%), 113 Polakw (5,5%), 40 Ukraicw (1,9%), 3 Tatarw, 1 Ormianin i 1 Niemiec. Jako adwokaci pracowao 3 Rosjan (5%), 1 Biaorusin, 51 ydw (85%) i 5 Polakw (8,3%)153. Interesujco przedstawia si skad narodowociowy osb pracujcych w aparacie KP(b)B w obwodzie. W kwietniu 1941 r. byy to ogem 482 osoby, w tym 295 Biaorusinw (61,2%), 94 Rosjan (19,5), 67 ydw (13,9%), 14 Polakw (2,9%), 9 Ukraicw (1,9%) oraz 6 osb innych narodowoci. Rosjanie dominowali na poziomie komitetu obwodowego, Biaorusini wrd I i II sekretarzy, sekretarzy ds. kadr i przemysu, kierownikw wydziaw oraz instruktorw komitetw rejonowych i miejskich. ydzi piastowali gwnie stanowiska instruktorw komitetu obwodowego, kierownikw wydziaw oraz instruktorw komitetw rejonowych i miejskich154. W komitetach wykonawczych pracowao w sumie 8885 osb, z czego 8356 wybrano spord ludnoci miejscowej, pozostaych 529 stanowili przyjezdni. A 7771 osb stanowili zwykli czonkowie sielsowietw, wrd ktrych byo 4892 Polakw (62,9%), 2384 Biaorusinw (30,7%), 144 Rosjan (1,8%), 287 ydw (3,7%) oraz 64 osoby innych narodowoci. Praktycznie na wszystkich stanowiskach w obwodowych, rejonowych i miejskich komitetach wykonawczych przewaaa ludno biaoruska. Polacy przewaali jedynie wrd przewodniczcych i sekretarzy sielsowietw. ydzi piastowali stanowiska w rejonowych i miejskich komitetach wykonawczych155. Liczba ydw w komitetach wykonawczych mogaby by wiksza, lecz lokalne wadze zgodnie z pyncymi z Miska zaleceniami postanowiy ograniczy liczb osb narodowoci ydowskiej dopuszczonych do kandydowania. Wyaniajcy si z tych statystyk obraz wymaga pewnych uzupenie. Cho wyranie wida wzrost, a nawet przewag Polakw w niektrych strukturach spoglda na to naley przez pryzmat faktycznej liczby osb narodowoci polskiej zamieszkujcych Biaostocczyzn i ziemi omysk. Dopiero wtedy wida wyranie, e przewaga liczbowa jest zudna i procentowo Polacy nadal stanowi mniejszo w lokalnej administracji, z wyjtkiem najniszych struktur w komitetach wykonawczych. Jest to niewtpliwie poprawa w stosunku do stanu z pierwszej poowy 1940 r., nie moe
Ibidem, t. 741, k. 25 oraz t. 739, k. 239, Skad narodowociowy pracownikw organw cigania i sprawiedliwoci w obwodzie biaostockim (stan z padziernika 1940 r.). 154 Ibidem, t. 806, k. 45, Zestawienie statystyczne wyksztacenia, skadu narodowociowego oraz pochodzenia spoecznego pracownikw aparatu KP(b)B w obwodzie biaostockim (stan na 1 kwietnia 1941 r.). 155 Ibidem, t. 742, k. 16, Zestawienie przewodniczcych, zastpcw przewodniczcych, sekretarzy, kierownikw wydziaw obwodowych, miejskich i rejonowych komitetw wykonawczych oraz deputowanych sielsowietw, stan z 30 grudnia 1940 r.
153

142

Rozdzia III

by jednak mowy o prowadzeniu przez lokalne wadze polityki kadrowej opartej na faktycznym parytecie narodowociowym. Powodem takiej sytuacji jest te zapewne zdecydowana niech Polakw do jakiejkolwiek wsppracy z okupantem oraz cigy strach lokalnych struktur partyjnych przed ich zatrudnianiem, potgowany narastajcym oporem spoecznym (czynnym i biernym). Im wysze struktury administracji radzieckiej, tym mniejsza w nich liczba pracujcych Polakw. W przypadku ydw zjawisko to jest zdecydowanie odwrotne. Wida wyranie zwikszanie si ich liczby w strukturach administracyjnych. Ju na poziomie sielsowietw liczba ydw we wadzach to 3,7%. Jest to znacznie wicej ni procentowy udzia tyche w strukturze narodowociowej polskiej i biaoruskiej wsi. W komitetach rejonowych KP(b)B pracuje ich blisko 13%, w komitecie obwodowym blisko 16%. W czerwcu 1940 r. po raz pierwszy wyranie podniesiono w Misku problem fatalnych skutkw obowizujcej od chwili agresji antypolskiej polityki narodowociowej. Nadal jednak nie potrafiono znale zwizku przyczynowo-skutkowego pomidzy faktyczn sytuacj Polakw, jako obywateli drugiej kategorii a ich cakowicie negatywnym nastawieniem do wadzy radzieckiej, bez wzgldu na pochodzenie spoeczne, aktualny status i miejsce pracy. W dokumencie koczcym obrady Plenum KC KP(b)B odnotowano due niedocignicia w kwestii realizacji polityki narodowociowej oraz brak waciwej pracy propagandowej wrd Polakw i ydw, zwaszcza za wrd inteligencji. Podkrelono, e brakuje kadr mogcych prowadzi prac masow wrd Polakw i ydw, gdy nikt z przysanych do pracy ludzi nie zna adnego z tych jzykw156. Praca i odnoszenie si do niej mwi Ponomarienko poruszajc kwesti polskiej inteligencji na naradzie sekretarzy rajkomw i naczelnikw rejonowych oddziaw NKWD we wrzeniu 1940 r. do dzi byy bardzo nieprawidowe. Na prac wrd nich nie zwracalimy uwagi. Podchodz do czowieka, zdejmuj z pracy, nie mwi dlaczego. Oni jad do obwodu, pytaj dlaczego, a z rejonu, e to byli narodowcy. A kiedy pytasz czy nie wywizywali si ze swoich zada odpowiadaj z rejonu, e wywizywali si, ale politycznie im nie wierzymy157. Zmiana stanowiska wadz biaoruskich w kwestii polskiej bya wynikiem przewartociowywania caej polityki radzieckiej wobec sprawy polskiej, wynikej z niespodziewanego dla Kremla wyjtkowo atwego i szyb156 PAOSOG, zesp 6196, op. 1, t. 1, k. 8587, Postanowienie Plenum KC KP(b)B z 27-28 czerwca 1940 r. O partyjnej propagandzie i agitacji w obwodzie biaostockim. 157 NARB, zesp 4, op. 21, t. 1923, s. 95, Stenogram zebrania sekretarzy rajkomw KP(b)B oraz naczelnikw RO NKWD rejonw pogranicznych BSRR

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

143

kiego zwycistwa Niemiec nad Francj. Tempo oraz rozmiar niemieckiego Blitzkriegu cakowicie zaskoczyy Stalina, ktry liczy na powtrk z I wojny wiatowej. Pchnicie Niemcw na zachd byo przecie jednym z podstawowych powodw, dla ktrych doszo do zblienia radziecko-niemieckiego. Upadek Francji uwiadomi mu, e na kontynencie europejskim nie ma ju dla Niemiec adnego zagroenia, co moe pozwoli na swobodne przerzucenie na wschd doborowych jednostek niemieckich. Marzenie o decydujcym gosie w europejskich zmaganiach pastw kapitalistycznych oddalao si nieuchronnie158. Przygotowujc si na nieuchronn konfrontacj z Niemcami Kreml postanowi uregulowa kwesti pastw batyckich oraz Besarabii. Mniej wicej w tym samym czasie zacz si zmienia stosunek wadzy radzieckiej do Polakw. Pocztkowo nie byo to wyczuwalne w terenie, gdy gwne zmiany musiay zaj na poziomie wadz republikaskich, obwodowych i rejonowych. Trwao to do jesieni 1940 r. Ewolucja kwestii polskiej odbywaa si na dwch frontach. Pierwszym bya polityka radziecka wobec rzdu RP na uchodstwie oraz poruszenie kwestii polskiej w stosunkach niemiecko-radzieckich, drugim stosunek do Polakw na terenach anektowanych. Najbardziej tajemniczym elementem radzieckiej ukadanki jest memoria sporzdzony przez korespondenta Polskiej Agencji Telegraficznej Stefana Litauera. Litauer przygotowa go na osobist prob gen. Wadysawa Sikorskiego, po spotkaniu z korespondentem agencji TASS w Londynie Andriejem Rothsteinem (faktycznie rezydentem wywiadu radzieckiego). 19 czerwca 1940 r. gen. Sikorski mia go wrczy, w trakcie spotkania, Winstonowi Churchillowi. Na szczcie zapobieg temu ambasador Edward Raczyski, ktry przejrza gr Kremla. Rosjanie, ktrym nie udao si dotrze bezporednio do premiera Wielkiej Brytanii, aby wysondowa moliwo wsplnych rozmw o przyszoci Europy, odbierajc jednoczenie do wyrane sygnay z Londynu, e najwaniejszy sojusznik Polski nie zamierza upiera si przy granicy z wrzenia 1939 r., starali si najwyraniej poprzez niewiadomego niczego Sikorskiego przemyci propozycje ewentualnego rozwizania kwestii spornych w Europie rodkowej po myli Kremla i Londynu. W memoriale tym znalaz si zapis mwicy, e Utrzymujc danie restytucji polskiego status quo, Rzd Polski, ktry j reprezentuje, byby jednak skonny zgodzi si na pewne zmiany terytorialne dotyczce etnograficznych rejonw Biaej Rusi i Ukrainy wzdu polsko-rosyjskiej granicy159, w zamian za co Rosja158 Szerzej na ten temat zob. S. Dbski, Midzy Berlinem a Moskw. Stosunki niemiecko-sowieckie 19391941, Warszawa 2003, s. 363459. 159 E. Raczyski, W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyskiego 19391945, Londyn 1960, s. 71; zob. te M.K. Kamiski, Od wojny do zniewolenia. Polska a Zwizek Sowiecki; stosunki polityczne 19391945, Warszawa 1992, s. 2223.

144

Rozdzia III

nie zgodziliby si na powoanie w ZSRR 300-tysicznej armii160. Sikorski uwaa, e dania rosyjskie s zdecydowanie wygrowane, jednak myl o wielkiej armii polskiej niewtpliwie rozwijaa si wraz ze zmian sytuacji w Europie. Jest to zupenie niedoceniany fragment radzieckiej intrygi, ktra rozgrywaa si najprawdopodobniej take w kraju. Aby kusi Sikorskiego kilkusettysiczn armi trzeba byo go najpierw przekona, e jej powoanie jest technicznie moliwe. Oto niemal w tym samym czasie z zdaniem dotarcia do deportowanych Polakw, rozsianych po ZSRR wyruszaj przedstawiciele lwowskiego ZWZ mjr Alfons Aleksander Klotz (Dr Henryk Urbaczyk) oraz Eleonora Wanda Ptaszkwna (Kamila Argasiska), ktrzy po powrocie wysyaj raport mwicy o blisko 910 tys. zesacw. Polscy historycy, jak dotd, nie podwaali prawdziwoci relacji z tej podry, uznajc sporzdzony przez nich raport za wiarygodny. Poniewa nie ma jednoznacznych dowodw, ktre mogyby obali t tez, naley si zastanowi, czy ich podr nie bya przypadkiem na rk wadzom radzieckim i czy nie posuono si tymi ludmi, by przemyci informacje mogce przekona Sikorskiego, e jeli nie w okupowanym kraju, to przynajmniej w gbi ZSRR powstanie takiej armii jest moliwe161. Oczywicie najpierw trzeba byoby przewartociowa radzieck polityk i w jaki sposb zwolni t ludno z obozw i miejsc zesa, co jak wiemy po podpisaniu umowy SikorskiMajski nastpio. Istniaa te, przynajmniej teoretycznie, moliwo powoania takiej armii bezporednio, poprzez zacig wrd Polakw z inkorporowanych ziem. Znajc jednak radzieckie realia oraz fakt, e Polska miaa si przecie zrzec wikszoci tych terenw, ten wariant wydaje si mniej prawdopodobny. Sawomir Dbski uwaa, e na Kremlu kwesti przyszego wykorzystania Polakw zajmowano si ju wiosn 1940 r., czego dowodem jest pozostawienie przy yciu grupy oficerw polskich, z ktrymi w sierpniu 1940 r. prowadzono wstpne rokowania na temat moliwoci udziau Polakw przy boku Rosjan w przyszym konflikcie z Niemcami. Jak podkre160 Ibidem, s. 382383; zob. te J. Tebinka, Polityka brytyjska wobec problemu granicy polsko-radzieckiej 19391945, Warszawa 1998, s. 107109. 161 W 1941 r. polskie plany budowy armii w ZSRR opieray si wanie na liczbie zesacw polskich w ZSRR, podanej przez Klotza i Ptaszkwn zob. Archiwum Zakadu Historii Ruchu Ludowego (dalej AZHRL), S. Kot, sygn. 93, k. 232249, Raport Dr Henryka Urbaczyka i Kamili Argasiskiej z podry po ZSRR. Pytanie o ewentualn pomoc NKWD jest o tyle zasadne, w tym okresie lwowski ZWZ by ju praktycznie kontrolowany przez NKWD, za sam Aleksander Klotz znany NKWD, jednak jak twierdzi Piotr Koakowski nie zosta zatrzymany z przyczyn taktycznych. Zob. J. Wgierski, Lww pod okupacj sowieck 19391941, Warszawa 1991, s. 136137; Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945, t. 2, Wrocaw 1990, s. 7981; P. Koakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich 1939-1945, Warszawa 2002, s. 9599, 103.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

145

la w swej pracy, nie mona wykluczy, e polskie oddziay mogy posuy do prowadzenia dziaa na terenie Polski, oczywicie tej okupowanej przez Niemcy162. Nasuwa si jednak pytanie: kiedy oddziay polskie miay zosta uyte? Czy w czasie przecigajcego si konfliktu niemiecko-francuskiego, na co tak bardzo liczy Stalin, czy te w momencie wybuchu wojny radziecko-niemieckiej? Plany z wiosny 1940 r. wydaj si wskazywa na pierwszy wariant. Najblisze miesice przesdziy jednak, e nic z nich nie pozostao. Francja upada, Sikorski pozosta nieprzejednany, Brytyjczycy nie za bardzo chcieli da si wcign w radzieckie gry dyplomatyczne. Obiecane Wandzie Wasilewskiej ryche wyzwolenie Warszawy, niewtpliwie poczone z proletariack pomoc uciemionej klasie robotniczej Niemiec, a moe i Francji okazao si niewykonalne163. Pozosta, przynajmniej teoretycznie, do rozegrania drugi wariant pozyskania przychylnoci Polakw na anektowanych ziemiach na wypadek konfliktu zbrojnego z Niemcami, a tym samym zyskanie spokoju na ewentualnym zapleczu frontu, oczywicie przy zaoeniu, e Armia Czerwona byaby zdolna w do krtkim czasie do powstrzymania pierwszego niemieckiego uderzenia i przeniesienia dziaa na ziemie znajdujce si po okupacj niemieck. By moe w tym wanie celu do Moskwy by wzywany w lipcu 1940 r. prof. Kazimierz Bartel164. Nie mona te wykluczy lansowanej m.in. przez Wiktora Suworowa tezy o uderzeniu wyprzedzajcym, do czego take potrzebny by by spokj. W listopadzie 1940 r. Wiaczesaw Mootow spotka si po raz ostatni z Adolfem Hitlerem oraz Joachimem von Ribbentropem. W trakcie spotkania, na ktrym strona niemiecka staraa si przekona ZSRR do idei przyszego podziau wiata, za strona radziecka wymusi na Trzeciej Rzeszy jak najwicej doranych ustpstw w Europie rodkowo-Wschodniej, a zwaszcza w Finlandii i na Bakanach, Mootow usiowa wybada stanowisko Niemiec w kwestii polskiej. Nieoczekiwanie dla strony niemieckiej owiadczy, e jeli chodzi o przysze formy Polski, istnieje protok pomidzy Zwizkiem Sowieckim a Niemcami i konieczna jest dyskusja na temat
S. Dbski, Midzy Berlinem a Moskw, s. 383384. Zob. Wspomnienia Wandy Wasilewskiej (19391944), w: Archiwum Ruchu Robotniczego / Centralne Archiwum KC PZPR, red. F. Tych, t. VII, Warszawa 1982, s. 343344. 164 Tak przynajmniej przypuszcza Sawomir Kalbarczyk. Moliwo takiej wizyty czy on z krcymi po Lwowie pogoskami o moliwoci utworzenia rzdu krajowego pod jego kierownictwem. Zob. S. Kalbarczyk, Kazimierz Bartel pod okupacj sowieck we Lwowie, Przegld Historyczny, t. LXXXIII, 1999, z. 2, s. 285288; S. Dbski, Midzy Berlinem a Moskw..., s. 385, zob. te J. lusarczyk, Stosunki polsko-sowieckie w latach 19391945, Toru 2001, s. 108110. P. Koakowski w swojej pracy wyraa pogld, e rozmowy w sprawie utworzenia rzdu kolaboracyjnego rzeczywicie odbyy si zob. tene, NKWD i GRU, s. 139.
163 162

146

Rozdzia III

wprowadzenia go w ycie165, pytajc jednoczenie, czy umowa ta nadal obowizuje i jakie s zamiary Niemiec wobec Polski. Ribbentrop udzieli do wymijajcej odpowiedzi, podkrelajc, e nie nadszed jeszcze czas omawiania nowego porzdku rzeczy w Polsce. By moe ta odpowied, cho cakowicie wymijajca, bya tym, co Kreml chcia usysze Niemcy nie zamierzaj (przynajmniej w najbliszym okresie) w aden sposb wykorzysta Polski i Polakw do swych celw. Tym samym radzieckie dziaania zmierzajce do zmiany wizerunku oraz wzrostu poparcia ze strony Polakw dla wadzy radzieckiej miay szans na powodzenia nie tylko po wschodniej, ale te po zachodniej stronie granicy radziecko-niemieckiej. Dwa miesice wczeniej, 1920 wrzenia 1940 r., odbya si narada sekretarzy komitetw rejonowych KP(b)B oraz naczelnikw Oddziaw Rejonowych (RO) NKWD rejonw przygranicznych BSRR, na ktrej omawiano pogarszajc si sytuacj spoeczno-polityczn oraz rosncy opr ludnoci miejscowej. W spotkaniu wzi udzia m.in. I sekretarz KC KP(b)B P. Ponomarienko oraz szef NKWD BSRR . Canawa. W trakcie obrad naczelnik Miejskiego Oddziau NKWD z omy Dmitrij I. Manuiow przedstawiajc sytuacj rejonie omyskim mwi m.in.: mamy ponad 90% Polakw. Rejon wyjtkowo reakcyjny, wywielimy 199 rodzin osadnikw, 135 rodzin posiadaczy. Ale nie byo pracy wrd ludzi i teraz mwi si, e bdziemy wszystkich Polakw wysiedla, e wadza przeciwko Polakom. I zamiast ich wykorzysta dla wadzy radzieckiej mamy tak, e posza plotka, e z przyjciem wadzy radzieckiej ydzi szybko poszli jej na pomoc i wczyli si w struktury partii i wadzy. Canawa: S u was ydzi przewodniczcy sielsowietw? M.: Nie, tu nie chodzi o sielsowiety, a o aktyw sowiecki, ktry, ktry tu przysano w czasie kampanii wyborczej. Ci ludzie, dobrzy sowieccy ludzie, czsto mwili, e Polacy przeladowali ydw, a teraz, kiedy przysza wadza radziecka Polacy za to odpowiedz. [] Druga sprawa do tej pory bya u niektrych naszych towarzyszy bya taka moda mwi, e u mnie ju w aparacie aden Polak nie pracuje. Chwalili si tym, e nie maj adnych Polakw. To bardzo powany bd. C.: To byli wasi ludzie? M.: Tak, to by mj bd. Balimy si ich, nie potrafilimy doceni. Teraz jest nieco lepiej. Ejdinow166: Jak to jest, 90% Polakw i nigdzie ich si nie przyjmuje do pracy?
165 A. Bregman, Najlepszy sojusznik Hitlera Studium o wsppracy niemiecko-sowieckiej 19391941, Londyn 1983, s. 123. 166 Ejdinow Rygor Borisowicz, kierownik Wydziau Organizacyjno-Instruktorskiego KC KP(b)B.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

147

Ponomarienko: To niezrozumienie zasad bolszewickiej organizacji. C.: A teraz ile osb Polakw dobrych towarzyszy wzilicie do miejscowych kadr? M.: Czterech, w tym 2 byych czonkw KPZB167. Analogiczna sytuacja panowaa rejonie augustowskim, ktry mia zblion do omyskiego sytuacj narodowociow oraz rwnie mocno rozwinity ruch oporu. I sekretarz rejonu Awchimowicz tak charakteryzowa panujc tam sytuacj: ciko jest, tereny czysto polskie 92%. Mamy tam okoo 1000 wasnych ludzi, reszta to Polacy. Komunistw, ktrzy potrafi co powiedzie po polsku u nas 56. Ponomarienko: To czemu nie wemiecie miejscowych Polakw? A.: Boimy si, do tej pory by strach przed takim postpowaniem. Ale widzimy, co si dzieje w polskich szkoach, gdzie dyrektorzy ze wschodu przysani. Bya dyrektywa Ludowego Komisariatu Owiaty by oddelegowanych ze wschodu robi dyrektorami. P.: To jak wam bdzie wierzy miejscowa ludno, jeli wy jej nie wierzycie. A.: Wierzymy, ale boimy si. P.: A wic jest tu tak, dyrektorzy polskich szk nie mwi po polsku? A.: S i takie przypadki dyrektorzy nie mwi po polsku168. Wgbiajc si w stenogram z przebiegu narady, a zwaszcza w dyskusj pomidzy najwyszymi przedstawicielami wadz z Miska a wygaszajcymi konstruktywne krytyki sekretarzami rejonw nadgranicznych mona by odnie wraenie, e wadze centralne wiadome popenionych bdw chc naprawi zaistnia sytuacj. Nic bardziej bdnego. Podsumowujc spotkanie Ponomarienko informuje zgromadzonych tam dziaaczy: Nasz najwikszy problem to to, e oglnie boimy si Polakw, uwaamy Polakw za nie swoich i pracy, zwaszcza politycznej wrd nich nie realizujemy. To duy minus pracy rajkomw. Teraz nastpiy zmiany, zwaszcza po Plenum KC KP(b)B, kiedy polecono biaostockiemu obkomowi poprawi t sytuacj. [] Kiedy wyzwalano Biaoru i kiedy Biaorusini uciskani przez Polakw odzyskali wolno wikszo z nich chciaa rozliczy si z Polakami. Odpaci im. By ogromny nacisk na Polakw. A Polacy, w wyniku tego, wikszo Polakw, oddzielia si od nas, odesza. Oni zauwayli, e u nas pena orientacja na Biaorusinw. Z drugiej strony napr Biaorusinw na Polakw, jako na uprzywilejowan w wczesnym czasie narodowo []. Musicie dzi zrozumie, e pastwo polskie istniao 20 lat,
NARB, zesp 4, op. 21, t. 1923, k. 3841, Stenogram zebrania sekretarzy rajkomw KP(b)B oraz naczelnikw RO NKWD rejonw pogranicznych BSRR. 168 Ibidem, k. 69.
167

148

Rozdzia III

tam bya propaganda polska nacjonalistyczna i inna. Tak wic wrd Polakw najwicej rewolucjonistw i organizacji rewolucyjnych oraz wystpie. Musicie wiedzie, e wikszo Polakw bya nastawiona nacjonalistycznie, Polacy oglnie to nacjonalici. A tu na dodatek pastwo si rozpado i 1,5 miliona Polakw znalazo si u nas169. Jednym sowem wadza musi si bardziej otworzy w kierunku ludnoci miejscowej, jednak miejscowa ludno to nacjonalici, naturalni wrogowie wadzy radzieckiej. Taka postawa przed zbliajcymi si pierwszymi wyborami do terenowych struktur wadzy nie moga nie wycisn pitna na doborze osb dopuszczonych do list wyborczych oraz dalszym, oglnym kursie wobec Polakw. Owa konstruktywna krytyka, ktr uprawiali dziaacze partyjni szczebla rejonowego bya bezporednim nastpstwem decyzji o przewartociowaniu polityki narodowociowej wobec Polakw podjtych przez KC KP(b)B. Potem wszystko odbywao si zgodnie z zasadami biurokracji radzieckiej. Po zoeniu samokrytyki przez Biuro Polityczne analogiczn samokrytyk zoyli przewodniczcy komitetw obwodowych, po nich dziaacze rejonowi itd. Na kadym szczeblu podejmowano oczywicie zobowizania do naprawy zaistniaej sytuacji, zwikszenia obecnoci Polakw w yciu partyjnym i gospodarczym, przede wszystkim za do doprowadzenia do zdecydowanych zmian w szkolnictwie. Najsilniej potrzeb zmian kursu wobec Polakw wida w uchwale KC KP(b)B z 21 padziernika 1940 r. Poddano w niej totalnej krytyce dotychczasowe antypolskie dziaania prowadzone przez administracj partyjn w obwodzie biaostockim. Podkrelono cakowite niedocenianie znaczenia pracy partyjnej z doami, brak dziaa dziaaczy szczebla rejonowego zmierzajcych do tumaczenia ludnoci zasad radzieckiej polityki narodowociowej, ogromne bdy w szkolnictwie, masowe zwalnianie polskich specjalistw ju za sam fakt bycia Polakami, antyradzieckie dziaania niektrych urzdnikw, zmierzajce do ograniczenia prawa Polakw do posugiwania si swoim jzykiem. Wielu dziaaczy czytamy w uchwale nie chce si uczy polskiego i rozmawia z miejscowymi w ich jzyku. Nawet od agitatorw chccych mwi po polsku da si odczytw po rosyjsku. Nadal s pracownicy, ktrzy uwaaj wszystkich Polakw za wrogw wadzy radzieckiej. Takie postpowanie powinno by surowo karane, gdy pomaga elementom kontrrewolucyjnym, nacjonalistycznym i klerykalnym w ich walce z wadz radzieck. Uchwa poprzedzia omawiana ju wyej narada z wrzenia 1940 r. oraz III Plenum biaostockiego Obkomu, na ktrym I sekretarz Obkomu Igajew w wyjtkowo ostrych sowach skrytykowa antypolsk postaw lo169

Ibidem, k. 9192, 110.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

149

kalnych dziaaczy partyjnych: Towarzysze, ktrzy widz, e Polski ju nie ma, tej Polski buruazyjnej, doszli do wniosku, e teraz mona do wszystkiego co polskie odnosi si tak, jak to si komu ywnie podoba. Zapomnieli, e pracuj w rejonach o przewadze polskiej ludnoci. [] Skoro nie ma Polski, nie ma niczego polskiego, zapomnieli, e nie ma pastwa, ale nard zosta, jego kultura. [] Zapomniano, e w ZSRR kady nard ma prawo do swobodnego rozwoju swojej kultury, socjalistycznej, lecz narodowej w formie170. W praktyce byy to tylko puste sowa majce, zgodnie z radzieck zasad spychologii, usprawiedliwi wadze obwodu i przerzuci odpowiedzialno za ewentualne bdy w d drabiny urzdniczej. To komitet obwodowy, zgodnie z wytycznymi pyncymi z Miska, dawa wyrane sygnay urzdnikom, czego oczekuje od nich pastwo i partia. A na przeomie 1939 i 1940 r. oczekiway one przywrcenia nalenego miejsca ludowi biaoruskiemu i przykadnego ukarania polskich ciemiycieli. W ostatecznym rozrachunku wszystkie trzy nacje (Polacy, Biaorusini i ydzi) byy jedynie trybikami w nabierajcej rozpdu akcji powszechnej sowietyzacji i stopniowej rusyfikacji wszystkich przebywajcych na tych ziemiach narodowoci. Pozostawaa tylko kwestia wyboru rodkw i czasu potrzebnego do osignicia celu, jakim byo stworzenie lokalnej odmiany homo sovieticus. Biaorusini potrzebni byli wadzy do uwiarygodnienia swojej obecnoci oraz dla potwierdzenia tezy o istnieniu Zachodniej Biaorusi. Oczywicie niczego nie pozostawiono na ywio. Poczwszy od wiosny 1940 r. dziesitki tysicy onierzy, urzdnikw, pracownikw NKWD oraz milicji zaczto wykazywa w spisach jako ludno miejscow, powoli zmieniajc statystki narodowociowe. W etnicznie jednorodnych rejonach pojawili si Biaorusini, Rosjanie, Ukraicy. Tym samym zarzuty, e tereny te pozbawione byy przed agresj ludnoci biaoruskiej, ktrej wadza radziecka i Armia Czerwona poszy na pomoc, staway si chybione. Spisy miay by koronnym argumentem, e przecie nie posunito si dalej, ni tam, gdzie przebywali bracia Biaorusini. Nawet, jeli chwilowo ich rol mieli odegra miejscowi ydzi. Wiele racji ma Marek Wierzbicki twierdzc, e warunki stworzone przez wadze sowieckie w zachodnich, czysto polskich rejonach obwodu biaostockiego przypominay stosunki panujce w koloniach midzy ludnoci tubylcz a kolonizatorami. Biaorusini i Rosjanie zajmowali niemal wszystkie waniejsze stanowiska kierownicze na tym terenie (tzn. powyej szczebla sielsowietu), natomiast miejscowa ludno polska zepchnita
PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 52, k. 104, Protok z posiedzenia nr 3 Plenum Biaostockiego Obkomu 14 padziernika 1940 r.
170

150

Rozdzia III

zostaa do roli obywateli drugiej kategorii171. Nie mona jednak zapomina, e nie zawsze byo to wynikiem zej woli wadz, gdy o awansie decydowa w rnej mierze aparat partyjny oraz aparat bezpieczestwa. Zatrudnianie Polakw nieuchronnie wizao si z niebezpieczestwem zarzutu braku czujnoci rewolucyjnej, gdy prawie na kadego awansowanego czowieka, majcego pewien poziom intelektualny, mona byo bez problemu znale stosowne komprmateriay. Poniewa napyw kadr ze wschodu by bardzo duy i do jesieni 1940 r. praktycznie nie ustawa, aby znale dla tych ludzi stosowne zajcie (a jak zauway Ponomarienko wikszo z nich chciaa by maymi i duymi komisarzami, wzbraniajc si przed podejmowaniem zwykej pracy) naleao pozby si Polakw zajmujcych jakiekolwiek stanowiska kierownicze, nawet jeli oznaczao to znaczne pogorszenie jakoci pracy. Najlepszym przykadem jest cytowany wyej fragment narady z wrzenia 1940 r. dotyczcy sytuacji w rejonie augustowskim. Wprawdzie od jesieni 1940 r., kiedy uchwa KC KP(b)B zabroniono nieuzgodnionych z Miskiem wyjazdw na zachd, liczba przyjezdnych znacznie zmalaa, jednak nadal obowizywaa zasada obsadzania stanowisk swoimi. Dziao si tak pomimo naciskw KC KP(b) B. Wszystko to sprawio, e do momentu rozpoczcia wojny nie udao si, pomimo sporych stara wadz lokalnych, przecign Polakw na stron wadzy radzieckiej i wczy do budowy nowej rzeczywistoci. Zbyt wiele bdw popeniono na samym pocztku okupacji, co zaowocowao silnym skceniem pomidzy narodami zamieszkujcymi do niedawna wsplnie Drug Rzeczpospolit, cho to akurat byo najprawdopodobniej jednym z zamysw okupantw. Klska polityki narodowociowej daa o sobie szczeglnie zna w szkolnictwie. Nowa wadza nie moga zrozumie, e nie wystarczy przywrci lekcje w jzyku polskim, jeli na lekcjach nadal opluwa si wszystko, co jest zwizane z Polsk. Nie pomoga, bo nie moga pomc naga zmiana w stosunku do niektrych polskich poetw, pojawienie si ksiek i gazet w jzyku polskim. Z podobnych przyczyn z coraz wikszym dystansem do nowej rzeczywistoci podchodzi zaczy spore grupy Biaorusinw i ydw. Kiedy stao si jasne, e wszelkie radzieckie zapewnienia o lepszym jutrze to jedynie slogany propagandowe, za realiami dnia codziennego jest NKWD, wszechogarniajcy strach, gwatowne pogorszenie si warunkw ycia oraz widzimisie przysanego ze wschodu nieudolnego urzdnika, Druga Rzeczpospolita staa si synonimem dawnych, lepszych czasw. Zo wyrzdzone przez polsk administracj i spoeczestwo mniejszociom okazao si niczym w porwnaniu z dobrem, ktre braciom Biaorusinom zaaplikowaa wadza radziecka.
171

M. Wierzbicki, Polacy i Biaorusini w zaborze sowieckim..., s. 14.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

151

Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej dodatkowo skomplikowa sytuacj. Nadejcie Niemcw z jednej strony odebrane zostao przez Polakw i Biaorusinw jako kres pewnej znienawidzonej epoki, z drugiej jako okazja do wzajemnych rozlicze za winy. Pogromy ydw, jakich dopucili si mieszkacy polskich miasteczek i wsi, byy (intencyjnie, nie rozmiarami) zadziwiajco podobne do odbywajcych si za cichym przyzwoleniem wyzwolicieli pogromw dokonywanych przez biaoruskich chopw na polskich osadnikach i ziemianach, znienawidzonych symbolach mijajcej epoki. Biaorusini, przy cichej akceptacji Niemcw, take byli karani ze swoj postaw pod pierwsz okupacj przez powracajcych Polakw, domagajcych si oddania zagrabionej ziemi i utraconych dbr materialnych. Obie strony nie przypuszczay jednak, e uciekajcy Rosjanie stan si ju niedugo trzeci si ksztatujc sytuacj na okupowanych przez Trzeci Rzesz terenach.

Gospodarka
Sytuacja gospodarcza bya rwnie skomplikowana i bezporednio lub porednio wpywaa na sytuacj spoeczn, determinujc w wielu wypadkach skrajnie negatywny odbir okupacji radzieckiej, co da si zauway w tysicach wspomnie i relacji opublikowanych zarwno wiele lat po wojnie, jak i zebranych staraniem Biura Drugiego Korpusu i zdeponowanych w Instytucie Hoovera w Stanford, w Kalifornii172. Nie zawsze bya to celowa dziaalno wadz. Czciej cakowicie nieudana prba przeniesienia w polskie realia radzieckich mechanizmw odgrnie sterowanej gospodarki. W 1939 r. Kreml po raz pierwszy stan przed nieatwym, take z punktu widzenia gospodarczego, zadaniem wchonicia niezalenego dotd organizmu pastwowego. Podobny eksperyment, tylko w innej nieco skali oraz uwzgldniajcy przynajmniej cz bdw popenionych na ziemiach wschodnich Drugiej RP, przeprowadzano latem 1940 r. na terenie pastw batyckich. Dowiadczenia te przyday si te w latach 19441945, co nie oznacza, e analogicznych bdw i absurdw gospodarczych nie popeniano po raz kolejny. Byo ich tylko mniej, gdy na zajmowane ponownie ziemie powracay ocalae z poogi wojennej kadry polityczne i gospodarcze, ktre znay te tereny oraz wiedziay, przynajmniej czciowo, co i jak naley robi.
Wybrane i opracowane relacje omawiajce skomplikowan sytuacj pod okupacj radzieck w podziale na poszczeglne wojewdztwa i powiaty znajduj si w zbiorach Orodka Karta w Warszawie.
172

152

Rozdzia III

Deinstalacja pastwa polskiego, realizowana pod hasami wyrwnania krzywd ciemionych przez obszarnikw i krwiopijcw mas robotniczych, spowodowaa cakowite zaamanie si struktur gospodarczo-spoecznych. Obserwujc dziaania wadz radzieckich na Biaostocczynie i ziemi omyskiej odnosi si wraenie, e wikszo z nich miaa charakter propagandowy, cakowicie oderwany od rzeczywistoci, obliczony bardziej na pochwal przez KC, ni faktyczn wdziczno miejscowych obywateli z racji rzekomej poprawy ich losu. Zarwno w kwestii nacjonalizacji przemysu, jak i kolektywizacji rolnictwa, nowej wadzy chodzio gwnie o przejcie cakowitej kontroli nad rodkami produkcji oraz moliwie szerokim oddziaywaniu na osoby rodki te wytwarzajce. Przy okazji zmiany te miay zlikwidowa rzekome zacofanie gospodarcze i rolne tych ziem, co z kolei powinno przynie upragnion sprawiedliwo spoeczn oczywicie w rozumieniu radzieckim. W efekcie stopniowemu niszczeniu (wedug wadz przechodzeniu na nowy, lepszy poziom ekonomiczny) podlegaa zarwno gospodarka rolna, jak i wszelkie formy przemysu, handlu oraz rzemiosa. To z kolei powodowao pogarszanie si sytuacji materialnej ludnoci. Nie dotyczyo to oczywicie dziesitek tysicy radzieckich urzdnikw wszelkich szczebli oraz kadry partyjnej i komsomou. To praktycznie jedyna grupa, ktra na przemianach zachodzcych na tych ziemiach zyskaa. Likwidacja prywatnego sektora w gospodarce, handlu i usugach w sposb oczywisty pocigna za sob pogorszenie si, a nawet cakowity parali dziaania wielu struktur pastwowych. Nowe wadze po przeprowadzeniu nacjonalizacji handlu zupenie nie miay pomysu, w jaki sposb wprowadzi na zajtych ziemiach system nakazowo-rozdzielczy. Same dobre chci do tego nie wystarczay. Brakowao towarw. Wikszo zostaa zrabowana w czasie pierwszych dni okupacji173, bd zarekwirowana i wywieziona. Nowych dostaw przez wiele miesicy nie byo, bo by nie mogo. Nie ujte w centralnych planach ziemie pnocno-wschodniej Polski nie dostaway praktycznie nic. Zapisanie w planach take nie gwarantowao, e towar zostanie dostarczony. Po pierwsze, plan wcale nie musia by wykonany, a po drugie, trzeba byo jeszcze dany towar dostarczy na miejsce, co przy permanentnym braku wagonw, zej koordynacji dostaw oraz cakowitej rozsypce miejscowych struktur handlowych koczyo si najczciej stwierdzeniem, e towar bdzie pniej lub jest gdzie na stacji, ale nikt nie wie gdzie i kiedy zostanie dostarczony.

Trudno zakupy po zrwnaniu wartoci rubla i zotego okreli inaczej ni rabunkiem, tym bardziej e otrzymane w zamian za zakupiony towar ruble nie miay praktycznie adnej siy nabywczej.

173

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

153

Jednym z przykadw absurdalnoci przepisw radzieckich w zderzeniu z polsk rzeczywistoci bya podnoszona w czasie posiedzenia Biura KC 1 grudnia 1939 r. sprawa pilnego skupu zboa od rolnikw na potrzeby lokalnego przemysu spoywczego, a zwaszcza piekarni. Jak donoszono w raportach kontrola skupu zboa praktycznie nie istniaa, nie byo systemu zakupu ziarna i jego mielenia na mk. Bya wprawdzie propozycja, aby przy skupie stosowa wideki midzy cenami pastwowymi a obowizujcymi na lokalnym rynku (co miao zachci chopw do odsprzedania ziarna), jednak nadal brakowao decyzji co do jej wprowadzenia. W efekcie najwiksze miasta zostay zmuszone do organizowania we wasnym zakresie caej procedury skupu potrzebnego im ziarna oraz innych produktw rolnych. Paradoks polega na tym, e mona byo t ywno skupi, jednak bez zgody czynnikw centralnych nie mona jej byo rozdysponowa174. Do tego dochodzia nieuregulowana sprawa duych mynw walcowych (m.in. w Biaymstoku, omy, Bielsku i Augustowie), ktre dopiero w styczniu 1940 r., po ich znacjonalizowaniu, przej trust Gawmuka175. Ceny urzdowe od samego pocztku byy zmor wadz centralnych. Do koca 1939 r. nie udao si wprowadzi jednolitych, urzdowych cen na najwaniejsze produkty rolne i spoywcze176. Jak si okazao, nie jest atwo prowadzi polityk cenow na obszarach, gdzie do niedawna istniaa gospodarka rynkowa, za cen regulowao prawo poday i popytu. Naiwno dziaaczy szczebla centralnego zakadajcych, e z chwil ogoszenia oficjalnych cen ywnoci wolny rynek na okupowanych ziemiach dostosuje si do nich177 bya powodem wielu wpadek. Jedn z nich byo ustanowienie urzdowej ceny pieczywa w Biaymstoku, co doprowadzio do masowego wykupywania chleba przez okolicznych rolnikw. Okazao si, e jest to najtasza karma dla zwierzt. Dawniej jak podkrelano w raporcie wypiekano w miecie 30 ton chleba, teraz 100 ton dziennie, a chleba i tak brakuje178. 2 grudnia 1939 r. biaostockie Orgbiuro podjo nawet w tej
174 NARB, zesp 4, op. 3, t. 851, k. 5152, Stenogram do posiedzenia Biura KC KP(b)B z 1 grudnia 1939 r. 175 Dawnych wacicieli pozostawiono na miejscu i zobowizano do ich obsugi i konserwacji. Zob. NARB, zesp 4, op. 3, t. 852, k. 382, Postanowienie Biura KC KP(b)B z 16-17 stycznia 1940 r. o organizacji w Biaymstoku trustu Gawmuka. 176 Ibidem, t. 850, s. 91, Postanowienie Biura KC KP(b)B z 12 grudnia 1939 r. o ujednoliceniu cen i zarobkw w zachodnich obwodach BSRR. Jednolite ceny wprowadzono na nastpujce towary: wyroby piekarnicze z mki pszennej, chleb, kasz, wyroby spirytusowe, cukier, tekstylia, wyroby krawieckie, buty skrzane, parciane i walonki, mydo, wyroby cukiernicze, wyroby perfumeryjne i trykota. 177 Takie stwierdzenia kilka razy paday w czasie obrad Biura KC KP(b)B. 178 NARB, zesp 4, op. 3, t. 851, k. 60, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 21 grudnia 1939 r.

154

Rozdzia III

Tablica 6 Zestawienie cen towarw (w z) stan na 1 wrzenia 1939 i 20 listopada 1939 r.

Nazwa towaru Kiebasa Sonina Maso Mleko Ryby Ziemniaki yto Chleb Kasza Ry Herbata Jabka Mydo Kakao Czekolada Buty Skarpetki 1.09.1939 r. 1,80 kg 1,791,80 kg 3,6 kg 0,15 litr 1,601,80 kg 3,30 100 kg 1516,50 100 kg 0,50 kg 0,50 kg 0,80 kg 20,00 kg 0,70 kg 1,20 6,00 6,008,00 60,00 1,002,00 20.11.1939 r. 5,00 kg 1012 kg 1418 kg 1,00 litr 3,50 kg 28,00 100 kg 60,00 100 kg 3,00 kg 1,80 kg 4,00 kg 120,00 kg 2,003,00 kg 10,00 100,00 50,0060,00 300,00 10,00

rdo: PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 13, k. 9295, Raporty i zestawienia cen sporzdzone na potrzeby wadz radzieckich.

sprawie specjaln uchwa, ostrzegajc, e cena 25 kopiejek za bochenek w stosunku do ceny ziarna jest raco niska, dlatego te naley urealni jego cen i powiza z faktyczn cen ziarna179. W analogicznej sytuacji znalazy si wadze obwodu piskiego, ktre stany przed dylematem wprowadzi ceny urzdowe mleka, czy utrzyma dawne, z czasw Drugiej RP, nisze o kilkanacie procent. Najczciej jednak w pierwszych miesicach socjalistycznego gospodarzenia wikszo cen na towary wzrosa. O gwatownym pogorszeniu si wartoci nabywczej pienidza wiadczy najlepiej zestawienie cen sporzdzone przez pracownikw biaostockiego Gorkomu pod koniec 1939 r.
PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 1, k. 26, Postanowienie biaostockiego Orgbiura z 2 grudnia 1939 r. w sprawie ceny chleba.
179

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

155

1 marca 1940 r. decyzj Rady Komisarzy Ludowych ZSRR zmieniono rozporzdzenie RKL z 1 stycznia oraz rozporzdzenie RKL BSRR z 27 lutego, regulujce zasady handlu, ktre dopuszczao moliwo dostosowywania cen towarw do warunkw panujcych na rynku180. Uchwalono, e na terenie zachodnich obwodw BSRR i USRR naley wprowadzi jednolite ceny na towary spoywcze i przemysowe, ustanowi kontrol w celu niedopuszczenia do zmian ustalonych odgrnie cen w sklepach pastwowych oraz kooperatywach. W celu walki ze spekulacj zakazano sprzeday nowych towarw przemysowych i spoywczych kupionych w sklepach pastwowych z rk do rk po cenach innych ni ustalone dla sklepw pastwowych. Zapanych naleao kara grzywn 100 rubli, a recydywistw odsya do sdw181. Kwestia cen okazaa si zaledwie pocztkiem drogi przez mk tworzenia socjalistycznego handlu uspoecznionego. Stosunkowo prosto byo sklep zabra i znacjonalizowa. Znacznie trudniejsze okazao si stworzenie w jego miejsce wasnych struktur handlowych. I nie chodzio tu o braki w personelu, ktry dawao si atwo uzupeni. Najwikszym kopotem okazao si wprowadzenie centralnego sterowania oraz permanentne niedobory towarw. O ogromnych kopotach w tworzeniu sieci handlowej z powodu braku podstawowych towarw (sl, zapaki, machorka, cukier, mka, maso, kasza) mwiono m.in. na jednym z pierwszych posiedze biaostockiego Obkomu 5 grudnia 1939 r. Okazao si, e z planowanych na listopad dostaw do obwodu nic nie dotaro, i to mimo licznych monitw do Ludowego Komisariatu Handlu182. W lutym 1940 r. I sekretarz biaostockiego Obkomu S. Igajew informowa Ponomarienk o cakowitym paraliu dostaw. Towary, ktre miay dotrze do Biaegostoku w grudniu 1939 r. oraz w styczniu 1940 r. i pomc w zorganizowaniu sprawnie dziaajcej pastwowej sieci handlowej (zarwno w miecie, jak i obwodzie) ugrzzy na stacjach w Baranowiczach, Brzeciu i Stopcach. Jakiekolwiek prby przyspieszenia dostaw, nawet przez wysanych na miejsce ludzi, nie odniosy adnego skutku. Wraz z raportem doczy on liczcy 4 strony spis 104 wagonw wraz z ich specyfikacj183.
Ibidem, t. 31, k. 2, Postanowienie RKL BSRR nr 299 z 27 lutego 1940 r. O stworzeniu w zachodnich obwodach BSRR czasowych zrnicowanych cen na miso, produkty misne, mleko, produkty mleczne i jajka. 181 Ibidem, t. 32, k. 1, Postanowienie RKL ZSRR nr 338 O organizacji pastwowej oraz kooperatywnej sieci handlowej oraz o cenach w zachodnich obwodach USRR i BSRR. 182 Ibidem, t. 32, k. 3538, Protok z posiedzenia Biura biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B z 5 grudnia 1939 r. 183 Ibidem, t. 85, k. 10, Notatka Igajewa dla Ponomarienki z 4 lutego 1940 r.; ibidem, k. 1213, Zestawienie wagonw z towarami dla obwodu biaostockiego stojcych na stacjach Stopce, Baranowicze i Brze.
180

156

Rozdzia III

W podobnym tonie pisa w kwietniu do Igajewa naczelnik NKWD biaostockiej kolei Zielenin: z powodu baaganu i niekompetencji, a take pijastwa kadry sub kolejowych setki wagonw z towarami dla obwodu biaostockiego stoj na stacji w Moodecznie, gdzie czekaj na przeadunek z wagonw szeroko osiowych na normalne. W sumie w rnych miejscach utkno ju okoo 3 tys. wagonw z towarami dla zachodnich obwodw BSRR184. W marcu 1940 r. biaostocki Obkom przyj uchwal O wypenieniu postanowienia Biura KC KP(b)B w sprawie handlu i ywienia zbiorowego w Biaymstoku, w ktrej jako winnych zej organizacji struktur handlowych wskaza obcy element, ktry naleao niezwocznie usun. Byo to typowe dziaanie pozorowane, majce odwrci uwag od prawdziwych przyczyn cakowitej klski handlu uspoecznionego185. Wyrzucenie kolejnej grupy osb, ktrym udowodniono prac w handlu w okresie do wrzenia 1939 r. jedynie pogarszao ca spraw. wiadczy o tym moe kolejny punkt uchway, w ktrym zobowizuje si sekretarzy rajkomw oraz sekretarzy rajispokomw do przeprowadzenia masowej akcji uwiadamiajcej wrd miejscowych chopw, aby przywozili do miasta wicej towarw. Jednoczenie polecono biaostockiemu Gorkomowi zdecydowanie poprawi poziom handlu na biaostockich rynkach, aby mona tam byo sprzedawa jak najwicej towarw. Speniay si tym samym sowa Ponomarienki skierowane do dziaaczy partyjnych jesieni 1939 r.: Nie naleny zakada, e tu pojawi si taka sie [handlowa D.B.], e bdziecie mogli ignorowa prywaciarza. Sklepy bd pojawia si powoli. Na razie prywaciarz musi istnie. Zbierajce si w tym samym czasie Biuro KC KP(b)B wydawao si cakowicie obojtne na alarmujce pisma i raporty. Uchwaa O przedsiwziciach w celu rozszerzenia handlu w Biaymstoku bya niczym innym, jak spisem pobonych ycze, praktycznie nie do wykonania na tym poziomie dostaw i rozwoju pastwowej sieci handlowej. Kolej miaa szybciej dostarcza towary, wadze otworzy kolejne sklepy oraz placwki ywienia zbiorowego, a take wyremontowa sklepy ju dziaajce. Naleao te niezwocznie zgromadzi zapasy towarw na 30 dni186. Nigdzie jednak nie zapisano, w jaki sposb i za co zalecenia te zrealizowa. Nikt nawet nie spyta, czy towary spoywcze, ktre dotr do obwodu z kilkumiesicznym
Ibidem, t. 90, k. 193196, Raport naczelnika NKWD biaostockiej kolei Zielenina z 5 kwietnia 1940 r. dla I sekretarza komitetu obwodowego Igajewa. 185 Ibidem, t. 233, k. 2628, Postanowienie Biura biaostockiego Obkomu KP(b)B z 16 marca 1940 r. O wypenieniu postanowienia Biura KC KP(b)B w sprawie handlu i ywienia zbiorowego w Biaymstoku. 186 Ibidem, t. 964, k. 276282, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B z 19 kwietnia 1940 r.
184

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

157

opnieniem, bd si jeszcze do czego nadawa. Pod koniec 1940 r. stao si jasne, e zapisy o zapasach pozostay jedynie na papierze. Prawdziwym sukcesem okazao si jedynie zapewnienie w miar normalnych dostaw towarw pierwszej potrzeby do Biaegostoku i wikszych miast obwodowych (Grodno, oma). Pozostae rejony nadal byy pozbawione zaopatrzenia. Jedynym sposobem na zdobycie deficytowych towarw sta si lokalny rynek, spekulacja bd przemyt z Generalnego Gubernatorstwa. Cigle dochodzi do przypadkw brakw w zaopatrzeniu pisa Igajew w kolejnym raporcie do zastpcy przewodniczcego RKL ZSRR Anastasa Mikojana187. Odpowied centrali zawsze bya taka sama: ujlimy w planach, czekajcie, towar nadejdzie za kilka miesicy. W tym samym czasie przed sklepami ustawiay si coraz wiksze kolejki zdesperowanych ludzi. Jak donosiy raporty, liczba stojcych w nich osb siga nawet 500. 6 stycznia 1940 r. robotnicy fabryk tekstylnych porzucili w sposb zorganizowany prac i stanli w kolejce po cukier. W tym samym czasie w miecie zabrako chleba; w kolejkach po niego stao 150-200 osb. Okazao si, e cz piekar nie otrzymaa drewna opaowego i nie bya w stanie sprosta rosncemu zapotrzebowaniu188. Kopoty z opaem miay nie tylko biaostockie piekarnie. Drewna i wgla brakowao praktycznie wszdzie. Wadze Biaorusi na podstawie sobie tylko znanych szacunkw uznay, e podstawowym paliwem w obwodzie bdzie wydobywany w okolicach torf. Nie poinformoway jednak, w jaki sposb torfem zastpi olej opaowy w elektrowni, drewno w piekarniach oraz wgiel w fabrykach, zwaszcza produkujcych wyroby metalurgiczne. Poniewa obwd biaostocki, a zwaszcza Biaystok, mia by namacalnym dowodem na wysoki poziom radzieckiej gospodarki i przemysu, postanowieniem RKL ZSRR z 5 kwietnia 1940 r. zrwnano Biaystok i Lww w prawie do zaopatrzenia w towary spoywcze i przemysowe z Moskw i Leningradem189. Podjto take szczegowe decyzje odnonie do otwarcia w obu miastach odpowiedniej liczby sklepw, kawiarni, restauracji, piwiarni, a nawet saturatorw z dokadn dat, kiedy to ma nastpi. Od tej
Ibidem, t. 13, k. 110112, Raport o handlu w Biaymstoku i obwodzie biaostockim. Ibidem, t. 90, k. 2325, Raport naczelnika UNKWD BSRR P. Gadkowa o stanie handlu towarami spoywczo-przemysowymi w obwodzie biaostockim, stan na 9 stycznia 1940 r. 189 NARB, zesp 4, op. 21, t. 1843, k. 45, Postanowienie RKL ZSRR i KC WKP(b) z 5 kwietnia 1940 r. O przedsiwziciach w celu rozszerzenia handlu w miastach Lwowie i Biaymstoku. Do postanowienia doczono niezwykle szczegowe normy dostaw do obu miast towarw spoywczych i przemysowych. Obserwujc te normy wida wyrane uprzywilejowanie Lwowa w stosunku do Biaegostoku rednio o 5060% na korzy tego drugiego. W czci towarw spoywczych i przemysowych rnice sigaj nawet 500%. Zob. ibidem, k. 4751.
188 187

158

Rozdzia III

chwili wszelkie niezbdne towary powinny by dostarczane do miasta w pierwszej kolejnoci oraz w ilociach przewidzianych w zamwieniach. Znaczc pomoc w przeforsowaniu tego projektu w Moskwie przypisywa sobie I sekretarz KC KP(b)B Ponomarienko. W trakcie obrad biaostockiego obwodowego i miejskiego aktywu partyjnego latem 1940 r. opowiada zgromadzonym, jak udao mu si przekona Stalina do zwikszenia norm zaopatrzenia obwodu. Wiosn by razem z Nikit Chruszczowem w Moskwie. W trakcie spotkania ze Stalinem mia si poskary, e Ludowy Komisariat Handlu wyjtkowo le traktuje miasta Zachodniej Biaorusi i Ukrainy. U nas powinno by zdecydowanie lepiej mwi ni byo dawniej. Stalin mia si bardzo zdenerwowa na ludzi odpowiedzialnych za tak sytuacj, po czym nakaza, aby zebraa si komisja w skadzie: Mikojan, Chruszczow, Ponomarienko i ludzie z Ludowego Komisariatu Handlu, ktra miaa przygotowa stosown uchwa o zaopatrzeniu zachodnich obwodw BSRR i USRR we wszelkie potrzebne towary, w wikszym asortymencie ni dotychczas. Jeli wierzy Ponomarience, kiedy zebrano si, aby omwi potrzeby obwodw, na wie czego i ile potrzeba, ludzie z Komisariatu Handlu o mao nie stracili przytomnoci. Mikojan uci jednak wszelkie dyskusje i obieca zrealizowa wszystko w miar moliwoci, czyli za kilka miesicy, bo towary nie le w magazynach. Co innego mwi postanowienie, nawet Stalina, co innego jego realizacja, zwaszcza, e chodzi tu o najlepszy asortyment190. W poowie roku Igajew znw alarmowa Mikojana, e Ludowy Komisariat Handlu z kwartau na kwarta zmniejsza dostawy produktw spoywczych i przemysowych. Za przykad stawia dostawy masa realizowane w 27%, sera w 17% oraz jajek w 5%191. We wrzeniu 1940 r. w miecie znw pojawiy si kolejki do sklepw sigajce nawet tysica osb. Najwiksze po cukier, mydo i wdk, ktrych regularne dostawy ulegy drastycznemu ograniczeniu. Jednym z powodw by brak paliwa dla sektora dostawczego. Kiedy towary dotary wreszcie na miejsce nie byo technicznych moliwoci rozwiezienia ich w teren. Masowe aresztowania okazay si broni cakowicie nieskuteczn, gdy to nie ludzie dezorganizowali handel. Problemem bya fatalnie rozwizana struktura handlowa w miecie oparta na wskiej specjalizacji sklepw oraz otwieraniu tylko jednego sklepu sprzedajcego dany asortyment192. Efekt by atwy do przewidze190 Ibidem, t. 76, k. 7576, Stenogram z obrad biaostockiego obwodowego i miejskiego aktywu partyjnego, 19 sierpnia 1940 r. 191 Ibidem, t. 8, k. 92, Pismo I sekretarza Komitetu Obwodowego KP(b)B Igajewa do zastpcy przewodniczcego RKL ZSRR Mikojana w sprawie zaopatrzenia obwodu biaostockiego. 192 Ibidem, t. 91, k. 204206, Raport naczelnika NKWD obwodu biaostockiego S. Bielczenki

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

159

nia. Tumy zdesperowanych ludzi bezskutecznie prbujcych zaj jak najwicej kolejek z nadziej, e gdzie co uda si im naby. W jednym z listw skierowanych wwczas do wadz miasta czytamy: Do Komendanta miasta towarzysza Spasowa. Przychodzimy tu ze skarg o wielkich nieporzdkach, ktre si dziej w kolejkach przy kooperatywach miasta. Przy wejciach wszdzie zbieraj si tumy chopw wdzierajcych si si do rodka, a my bezsilni kobiety marzniemy po caemi dniami w kolejce. Nad wieczr wracamy do naszych zgodniaych dzieci z pustemi rkami. Prosimy gorco aeby nasz towarzysz komendant miasta wyda surowe rozkazy Komdom Policji aeby wicej nie dopucili takiego gwatu. Jestemy bezsilni i nie moemy walczy z przemoc. Musimy mie wolny wstp w kooperatywach. Pokrzywdzone bezbronne kobiety robotnicze193. Miesic pniej odbyo si III Plenum biaostockiego Obkomu, na ktrym zastpca dyrektora Miejskiego Wydziau Handlu omawia sytuacj na lokalnym rynku. Rozumiem mwi e cukier potrzebny jest i w Biaymstoku i w Misku. Jeli jednak w miecie jest 500 ton cukru i go wywo do Miska, to jest to co najmniej dziwne. Trzeba nasz cukier rozdysponowa dla naszych ludzi, a my nie moemy zlikwidowa kolejek po cukier. Na nastpny kwarta mamy dosta 1200 ton cukru, a ludzi mamy 150 tys. Brakuje zapaek. Z fabryki w Pisku wysano cay wagon, ale kolej go zgubia. Kiedy indziej mamy specyfikacj, e dostaniemy wagon zapaek, otwieramy go, a w rodku owies. Stoi dla nas 5 wagonw cukru, tylko nikt nie chce ich wyadowa. Idziemy do naczelnika stacji, Gorkom, Obkom i nic. 5 dni wagony stoj. [] 38 kilometrw std s Moki. 23 wagony ziemniakw jad do Biaegostoku ju 22 dni. To, co dojdzie, nie bdzie si nadawao do spoycia. Innym razem wagon ziemniakw wyrzucaj w miejsce, gdzie lea obornik. [] Wikszo rejonw nie ma zapaek. S w drodze od dwch miesicy. Rejon jedwabieski mia dosta zapaki w lipcu. Mamy padziernik i jeszcze nie doszy. Do rejonu grajewskiego zapaki szy 2 miesice194. Nic dziwnego, e w caym obwodzie kwita spekulacja. By to naturalny element rynku pozwalajcy na jakikolwiek przepyw towarw. Dotyczyo to w szczeglnoci wyrobw przemysowych oraz przetworzonych towarw spoywczych z gwnych miast obwodu w teren oraz produktw rolnych (maso, mleko, jajka, miso) ze wsi do miast. Wadze w Misku podchodziy do tej sprawy (przynajmniej pocztkowo) z pewn rezerw.
dla I sekretarza Obkomu Igajewa z 29 wrzenia 1940 r. o wypenieniu planu dostaw towarw do Biaegostoku i panujcych w miecie kolejkach. 193 Ibidem, t. 13, k. 204. 194 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 52, k. 81, 94, Protok z posiedzenia nr 3 Plenum biaostockiego Obkomu 14 padziernika 1940 r.

160

Rozdzia III

Kiedy na jednym z posiedze szef NKWD BSRR awrentij Canawa skary si, e spekulantw nikt przykadnie nie karze (5 lat obozu), jedynie wymierza grzywn i puszcza wolno, Ponomarienko tumaczy, e nie bardzo istnieje moliwo wprowadzenia tego w ycie, bo tam jest handel prywatny, a u nas tylko pastwowy. Na uwag Canawy, e oni kupuj towary i sprzedaj w innych miejscach owiadczy rozbrajajco: Wedug nas to spekulacja i tak naprawd to spekulacja, ale w przypadku wolnego rynku to handel195. Pierwsze rozporzdzenia wadz radzieckich dotyczce handlu pojawiy si w listopadzie 1939 r. Wtedy te oficjalnie wydano wojn spekulacji, uchwalajc na pocztek ceny urzdowe na produkty pierwszej potrzeby196. Trzy dni pniej rozkazano, aby cay handel prywatny i pastwowy odbywa si tylko w dostosowanych o tego pomieszczeniach. Wszyscy sprzedawcy powinni mie tabliczki informacyjne, zabroniono take handlu na ulicach i w mieszkaniach. Nakazano te wywiesi obowizujce cenniki197. Kady fakt zarobienia na transakcji handlowej by traktowany jako spekulacja. Podpa mona byo nawet za sprzeda 200 gr cukru, rcznie zrobionych szczotek, czy te pary kaloszy. Pod zarzutem spekulacji zatrzymywano kupcw, restauratorw, wacicieli kawiarni. Wystarczy, e nabywali oni towar do swoich sklepw czy restauracji po cenie pastwowej, a potem odsprzedawali z mar198. Walczc ze skupem towarw od 3 wrzenia do 31 padziernika 1940 r. zatrzymano 498 osb, ukarano finansowo 264, za tworzenie kolejek pod sklepami przed ich otwarciem ukarano 692 osoby, za skupowanie towarw pocignito do odpowiedzialnoci 38 osb, z czego aresztowano 5199. Jak wida, polityka radziecka w tym wzgldzie nie bya a tak represyjna, jak to dotd przedstawiano. W wikszoci zadowalano si karami pieninymi i administracyjnymi. Aresztowanie i skazanie prawomocnym wyrokiem sdu dotyczyo niewielkiej grupy osb. W celu
Ibidem, t. 851, k. 61, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 21 grudnia 1939 r. Ibidem, t. 366, k. 40, Postanowienie Zarzdu Tymczasowego z 22 listopada 1939 r. O walce ze spekulanctwem oraz zawyaniem cen na produkty spoywcze i przemysowe. 197 Ibidem, t. 366, k. 45, Postanowienie Zarzdu Tymczasowego z 25 listopada 1939 r. O zasadach walki ze spekulacj. 198 Ibidem, t. 8, k. 233236, Raport prokuratora obwodu biaostockiego Dubczynina do sekretarza biaostockiego Obkomu Igajewa; zob. te ibidem, k. 231232, Raport Zarzdu RK Milicji z 28 lutego 1940 r. z walki ze spekulacj w Biaymstoku. Dzie wczeniej jak wynika z raportu w Biaymstoku zatrzymano za spekulacj 17 osb, z czego wobec 12 zastosowano areszt tymczasowy. Wszyscy aresztowani byli narodowoci ydowskiej, wikszo stanowili uchodcy. Zob. ibidem, k. 237238, Sprawozdanie Milicji z walki ze spekulacj z 27 lutego 1940 r. 199 Ibidem, t. 11, k. 4, Raport o walce z kolejkami do sklepw oraz skupem produktw przemysowych.
196 195

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

161

pomocy organom milicji i NKWD zobowizano obispokomy do wczenia si w zdecydowan walk ze wszystkimi przypadkami spekulacji, zarwno w sieci handlu pastwowego, jak i na rynkach. Aby to osign naleao niezwocznie powoa sie inspekcji handlowej oraz usprawni przepyw towarw spoywczych i przemysowych z Biaegostoku w teren200. Wszystkie te dziaania nie spowodoway jednak zniknicia kolejek. Wrcz odwrotnie. Im wicej towarw dowoono do Biaegostoku, tym wicej ludzi zjedao do miasta na zakupy. Jak donosiy sporzdzane rednio raz w tygodniu raporty milicji i NKWD kolejki tworzce si pod sklepami to w 90-95% element napywowy i spekulacyjny z zachodnich i centralnych obwodw BSRR i USRR, ktry przyjeda do miasta w liczbie kilku tysicy osb dziennie. Wprawdzie, zgodnie z postanowieniem RKL ZSRR z 17 stycznia 1940 r., bezcelowy wjazd do miasta by zakazany, jednak kolej zarzdzenia tego zupenie nie respektowaa201. Masowych zakupw dokonywali take lokalni lub przyjezdni dziaacze partyjni, ktrzy przy nabywaniu deficytowych towarw korzystali ze swoich stanowisk i kontaktw subowych. Handlarze (w wikszoci byli nimi miejscowi bd przyjezdni ydzi) znaj system dostaw i jako pierwsi ustawiaj si przed sklepami, ktre maj dany towar (gwnie cukier, mydo, wdk i cukierki), a normalni ludzie nie maj moliwoci nabycia potrzebnych towarw pisa w jednym z raportw naczelnik biaostockiej Milicji. W efekcie kolejki pojawiaj si ju w momencie dostawy towarw do sklepu nawet, jeli te bd sprzedawane dopiero nastpnego dnia202. Jedyny towar, po jaki nie ustawiaj si adne kolejki, to chleb. Nie pomaga nawet werbowanie tajnych wsppracownikw wrd handlarzy i spekulantw. Wielu handlarzy zamkno swoje sklepy, aby nie sprzedawa po cenach pastwowych. Pozostay w sklepach towar starali si wynie na rynek. Aby temu zapobiec, wprowadzono obowizkow konfiskat caego zajtego towaru oraz kar grzywny od 500 do 15 tys. rubli. Jednak i to nie zmienio sytuacji. Kolejki zmniejszyy si dopiero latem 1940 r., po zakoczeniu akcji wysiedlania z obwodu ydowskich uchodcw, ktrych wikszo, aby przey, trudnia si tym procederem.
200 Ibidem, t. 241, k. 1718, Uchwaa RKL BSRR nr 308 z 23 marca 1940 r. O stanie handlu w zachodnich obwodach BSRR. 201 Ibidem, t. 91, k. 398399, Raport naczelnika Zarzdu RK Milicji obwodu biaostockiego M.K. Korobowa o walce z kolejkami przed sklepami do ich otwarcia i skupowaniu towarw w Biaymstoku. 202 W padzierniku 1940 r. takie kolejki ustawiay si po cukier nawet na 10 godzin przed otwarciem sklepu. Liczb stojcych w nich osb szacowano na ponad tysic, co wydaje si nieco przesadzone. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 91, k. 273275, Raport z 12 padziernika 1940 r. o walce z kolejkami przed sklepami i skupem towarw w Biaymstoku.

162

Rozdzia III

Gigantyczne kolejki oraz narastajca spekulacja zmusiy wadze do wydania kolejnego zarzdzenia. Tym razem KC KP(b)B postanowi rozszerzy na Biaystok uchwa RKL ZSRR nr 9949/s O walce z kolejkami za towarami przemysowymi w Moskwie i Leningradzie203. Kiedy przyjrzano si dokadnie raportom na temat osb zatrzymywanych w kolejkach okazao si, e najwicej pochodzio z obwodw: piskiego, wilejskiego, baranowickiego i brzeskiego. O skali problemu wiadczy najlepiej sprzeda cukru: od 15 do 30 padziernika 1940 r. w miecie sprzedano go 510 ton, co dawao statystycznie 5 kg na kadego mieszkaca, jednak kolejki nie zmniejszyy si ani troch. Dlatego przewodniczcy Biaostockiego Miejskiego Komitetu Wykonawczego Iwan Ronowski apelowa do biaostockiego Obkomu o przystpienie do wypeniania postanowienia RKL ZSRR nr 1550-608 z 24 sierpnia 1940 r. o ograniczeniu moliwoci wjazdu do miasta osb nie bdcych w trakcie podry subowych lub nie majcych stosownych zezwole. Paradoksalnie, do rozadowania przynajmniej czci kolejek przyczynio si zajcie przez ZSRR pastw batyckich, a zwaszcza Litwy. Poniewa w sklepach byo tam znacznie wicej towarw ni na ziemiach wczonych do BSRR, na zakupy do rejonw przygranicznych wyruszyy tysice ludzi204. Z Litwy przemycano m.in. manufaktur, odzie, buty, mydo, cukier, maso, sonin i mk. Kupowano take wyroby przemysowe, gwodzie, ruby oraz samochody. Poniewa wjazd kolej na teren Litwy by praktycznie niemoliwy, przedostawano si (gwnie do Druskiennik) bocznymi, polnymi drogami. Dziaacze partyjni z Biaostocczyzny jedzili na podstawie delegacji bd w sprawach organizacji spoecznych. Wysyano gwnie element miejscowy, ktry korzystajc z okazji prowadzi szerok akcj zakupu wszystkiego co si da. W analogiczny sposb jedzili przedstawiciele organizacji handlowych, zrzesze itd.205 Z czasem zaopatrzenie Biaegostoku zaczo si poprawia. Instytucje za to odpowiedzialne okazay si na tyle sprawne, e doprowadzio to do
203 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1050, k. 2, Postanowienie Biura KC KP(b)B z 3 wrzenia 1940 r. o rozszerzeniu postanowienia RKL ZSRR z 17 kwietnia 1940 r. O walce z kolejkami za towarami przemysowymi. 204 Zob. ibidem, t. 172, k. 4, Pismo sekretarza biaostockiego Obkomu F.J. Popowa z 15 stycznia 1941 r. do sekretarza grodzieskiego Gorkomu w sprawie nielegalnych wyjazdw kierownikw instytucji handlowych przez granic Litewskiej SRR; ibidem, t. 188, k. 100-102, Raport szczegowy o walce ze spekulantami sprowadzajcymi towary z Litewskiej SRR; ibidem, k. 144146, Raport naczelnika Zarzdu RK Milicji obwodu biaostockiego M.K. Korobowa z 1 lutego 1941 r. dla sekretarza biaostockiego Obkomu F.J. Popowa o walce ze spekulantami i spekulacj towarw przemycanych z Litewskiej SRR. 205 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 11, k. 3, Pismo przewodniczcego biaostockiego Gorispokomu Iwana Ronowskiego do sekretarza Obkomu Kisielewa z 30 padziernika 1940 r.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

163

konfliktu ze strukturami odpowiedzialnymi za skup produktw spoywczych. Okazao si, e sie handlowa znakomicie konkuruje z pastwowymi punktami skupu, co powoduje, e z zaplanowanych 11 125 ton warzyw (buraki, kapusta, cebula) udao si skupi zaledwie 274 tony (3,5%). Nikt, nawet kierownicy okolicznych sowchozw i kochozw, nie by zainteresowany (mimo podpisanych umw) sprzedawaniem swoich produktw po proponowanej przez skup cenie. Wszyscy czekali, a bdzie wysza, chwilowo wywoc warzywa bezporednio do sklepw i na bazary. Dziaa prosty rachunek ekonomiczny pastwowa sie handlowa dawaa lepsze ceny (kilka procent wicej) oraz sama odbieraa zakupione warzywa206. Kiedy wiosn 1941 r. wadze obwodowe podsumoway pierwszy peny rok dziaania handlu uspoecznionego wyniki nie napaway optymizmem. Wprawdzie do koca roku otworzono 2461 rnego rodzaju sklepw (tylko w Biaymstoku 408) oraz 488 punktw i placwek zbiorowego ywienia (w Biaymstoku 205), jednak ich poziom oraz jako wiadczonych usug byy bardzo ze. O ile jeszcze w Biaymstoku wadze kady nacisk na remonty sklepw, szkolenie personelu i w miar regularne dostawy towarw, o tyle poza nim jak to eufemistycznie okrelali dziaacze partyjni sytuacja daleko odbiegaa od oczekiwa, a w rejonach typowo wiejskich bya wrcz tragiczna. Najgorzej byo w rejonie omyskim, bielskim, zambrowskim i kolneskim. Sklepy byy sabo wyposaone, a czasami wrcz niedostosowane do prowadzenia handlu. Stan sanitarny placwek by bardzo zy. Panowa nieopisany brd. mieci wywoono bardzo rzadko, magazyny byy ciemne i wilgotne. Jako przykad podawano sklep we wsi Kalinowo w rejonie zambrowskim, ktry w niczym nie przypomina tego [sklepu] w rozumieniu jako radziecki sklep wybite okna, skrzynki zamiast lady, pracownicy bez adnych bada medycznych. Problem personelu dotyczy w zasadzie wikszoci sklepw w terenie. Poniewa nie mogli tych placwek prowadzi byli sklepikarze (wszak byli to buruje, kapitalici i krwiopijcy) dobierano ludzi w sposb przypadkowy, w wikszoci spord miejscowych ydw. To prowadzio do licznych naduy oraz nieustannych konfliktw z miejscow ludnoci, ktra bya wicie przekonana, e braki w zaopatrzeniu s zemst wadzy radzieckiej na niepokornych Polakach. Ludziom przywykym do normalnego handlu prywatnego ciko byo poj, e wielkie i silne pastwo radzieckie, ktre rzekomo jest najbogatsze i najpotniejsze na wiecie nie jest w stanie zapewni zapaek, soli i machorki.

NARB, zesp 4, op. 21, t. 76, k. 40, Stenogram z obrad biaostockiego obwodowego i miejskiego aktywu partyjnego, 19 sierpnia 1940 r.

206

164

Rozdzia III

W terenie brakowao nie tylko zapaek, ktrych terminowych dostaw nie udao si zapewni do koca 1940 r. Nie byo cukru, cukierkw, misa, ryb i makaronu, jajek i drody. Brakowao take szka, wyrobw metalowych (gwodzi, toporw, lemieszy, kos), lamp207, materiaw i ubra208. Postanowienie RKL ZSRR i KC WKP(b) z 4 czerwca 1940 r. O przedsiwziciach w celu rozszerzenia handlu w Biaymstoku i Lwowie, tak jak inne uchway, pozostao na papierze. Wiele racji mia cytowany wczeniej Mikojan sowo Stalina to jedno, a realne moliwoci radzieckiej gospodarki to drugie. Jak wynikao ze sprawozda planowane w uchwale dowiezienie brakujcych towarw w trzech rzutach (do 15 kwietnia, do 10 maja i do 10 czerwca) okazao si niewykonalne209. Zim 1940 r., kiedy dostawy wreszcie wzrosy, pojawi si zupenie inny problem. Jak donosi dbrowski komitet rejonowy, do sklepw zamiast zamwionych towarw wpywaj pienidze stanowice ich rwnowarto. Gdzie i kiedy zniky towary nikt nie wie. Liczne monity w tej sprawie pozostaway bez odpowiedzi210. Dodatkowym problemem byy lawinowo rosnce straty. Po skontrolowaniu 303 sklepw oraz 31 placwek ywienia zbiorowego (m.in. w Biaymstoku, Bielsku, Grodnie, Wokowysku, Augustowie, Kolnie i Ciechanowcu) stwierdzono ponad 50 przypadkw rnego rodzaju podwyszania cen. Handel przynosi znaczne straty, sigajce tylko na pocztku 1941 r. ponad 280 tys. rubli. Sie handlowa nadal zamiecona bya wrogimi elementami211. Straty pojawiay si take w czasie skadowania zebranych jesieni warzyw, a zwaszcza ziemniakw. Kiedy wiosn 1940 r. sprawdzono stany magazynowe okazao si, e w placwkach podlegych wydziaowi handlu z 60 ton ziemniakw zgnio 40 ton, natomiast w stowkach i restauracjach z 273 ton popsuo si 65. Prawdziwym rekordzist bya stowka stacji Biaystok, gdzie zgnio ich 30 ton212. Wiele problemw wynikao
Dostawa lamp naftowych okazaa si tak wielkim problemem, e wadze zdecydoway si obdzieli kady z rejonw inna jej czci (kloszem bd zbiornikiem), aby mona byo zapisa w sprawozdaniach, e lampy naftowe dochodz do ludnoci. Desperatom, ktrym udao si j skompletowa pozostawa jeszcze problem nafty, ktrej dostaw przez wiele miesicy praktycznie nie byo. Zob. M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 81. 208 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 214, k. 38, Informacja o pracy sieci handlowej w obwodzie biaostockim w 1940 r. 209 Ibidem, t. 182, k. 109114, Pismo penomocnika Komisji Kontroli Partyjnej przy KC WKP(b) w sprawie organizacji pastwowego i kooperatywnego handlu w obwodzie biaostockim. 210 Ibidem, t. 351, k. 649, Protok z posiedzenia dbrowskiego Rajkomu KP(b)B z 18 listopada 1940 r. 211 Ibidem, t. 269, k. 167170, Postanowienie Biura biaostockiego Obkomu KP(b)B z 27 maja 1941 r. 212 Ibidem, t. 182, k. 113, Pismo penomocnika Komisji Kontroli Partyjnej przy KC WKP(b)
207

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

165

z ogromnej liczby instytucji odpowiedzialnych za zaopatrzenie, prowadzenie i nadzr nad handlem. Pod koniec roku byo ich ponad 40, w tym wiele dublujcych si lub odpowiedzialnych za bardzo wski fragment rynku. Dostawy do miasta i rejonw szy dziesitkami niezalenych kanaw. Jakby tego byo mao, jedna instytucja odpowiadaa za dostawy towarw do obwodu, druga za ich rozadowanie i przewiezienie do magazynw, trzecia za magazynowanie, czwarta za wysyk towarw w teren, a pita za sprawne funkcjonowanie magazynw i sklepw. Na papierze, kiedy pisano sprawozdania, wszystko wygldao jak naley. Wszelkie braki i niedocignicia zawsze skadano na dziaanie czynnikw wyszych lub z prac innych organw. Jeli wierzy raportom, wiosn 1941 r. sytuacja gospodarcza i ekonomiczna w obwodzie, a przynajmniej w Biaymstoku, ulega poprawie. Jak donosi naczelnik Zarzdu Milicji NKWD obwodu biaostockiego Korobow, w drugiej poowie stycznia w miecie nie byo ju prawie kolejek w godzinach rannych, chyba e miaa si pojawi wdka, ktra w miecie jest towarem deficytowym. Po otwarciu sklepw kolejki byy stosunkowo niewielkie, a sprzeda bya prowadzona normalnie. W sklepach przemysowych kolejki ustawiay si gwnie po materiay tekstylne. Po buty, kalosze dziecice i trykotae kolejek nie byo. Na rynku wzrosy natomiast o 57 rubli ceny na miso i jego przetwory. Spore kolejki tworzyy si jedynie w miejscach sprzeday misa koszernego, ktrego praktycznie nie mona byo dosta. W efekcie jak pisa Korobow spekulanci kupuj zwierzta, zbijaj je koszernie, a potem rozwo miso po domach. W omawianym okresie za spekulacj zatrzymano zaledwie 50 osb. Ukarano 27, skierowano 6 spraw do sdu, aresztowano 3 osoby. Spekulantom zabrano 380 kg cukru, 50 litrw wdki, 12 kg ledzi, 6 kg masa, 6,5 kg mki oraz 20 kostek myda213. Czy bya to rzeczywicie poprawa zaopatrzenia wynikajca ze zrealizowania przez wadze biaoruskie uchwa RKL ZSRR z kwietnia 1940 r., czy te chwilowa poprawa koniunktury nie wiadomo. Wybuch wojny radziecko-niemieckiej nie pozwala nam jednoznacznie tego stwierdzi. Poprawa zaopatrzenia w obwodzie wpisywaa si niewtpliwie w prowadzon przez Krem od jesieni 1940 r. polityk poprawy ycia Polakw. Wiadomo przecie, e nic tak negatywnie nie wpywa na odbir wadzy, jak fatalna sytuacja ekonomiczna. Stwierdzenie, e byt okrela wiadomo jest tu nad wyraz uzasadnione. W polityce ekonomicznej wadz dziwi moe jedynie fakt, e poprawa warunkw bytowych Biaegostoku odbywaa si kosztem
Ibidem, t. 188, k. 147148, Raport naczelnika Zarzdu RK Milicji obwodu biaostockiego M.K. Korobowa z 31 lutego 1941 r. dla sekretarza Obkomu F.J. Popowa o walce ze skupowaniem towarw w Biaymstoku od 15 do 31 stycznia 1941 r.
213

166

Rozdzia III

m.in. Miska. W raportach mona znale informacje, e dziaacze partyjni szczebla republikaskiego przyjedali do Biaegostoku na zakupy. Kiedy spojrzymy na ogln sytuacj ekonomiczn ZSRR, znan nam m.in. z relacji polskich zesacw, wida wyrane uprzywilejowanie ekonomiczne tych terenw. To, co miejscowa ludno odbieraa jako znaczne pogorszenie sytuacji bytowej (majc na uwadze poziom ycia w Drugiej RP), dla wielu mieszkacw radzieckiego imperium byoby zjawiskiem odwrotnym. Nie naley w tym miejscu nie docenia propagandowej roli tych dziaa, obliczonych gwnie na odbir Niemcw. W sprawozdaniach przesyanych przez szefa biaoruskiego NKWD Canaw I sekretarzowi KC KP(b)B Ponomarience wiele miejsca zajmuj informacje o infiltracji rejonw przygranicznych i caego obwodu przez wywiad niemiecki, ktry, jakoby, interesuje si poziomem ycia w ZSRR. Drugim wanym czynnikiem warunkujcym, przynajmniej w miastach, stosunek lokalnej spoecznoci do nowej wadzy bya reorganizacja przemysu. Po znacjonalizowaniu, jesieni i zim 1939 r. praktycznie wszystkich wikszych zakadw rzemielniczych, przeksztaconych si w artele, wadze rozpoczy wdraanie sterowanej odgrnie, scentralizowanej, planowej produkcji. Pierwsze plany dla obwodu zostay uchwalone w styczniu 1940 r. Wynikao z nich w zasadzie tylko jedno: naleao niezwocznie przyj projekty opracowane przez centralne instytucje radzieckie. Poziom obrotu produktami przemysowymi w handlu i wytwrstwie ustalono na 2187 mln rubli, w tym obrt w handlu pastwowym 1201 mln rubli214. Ju pierwsze miesice dziaania scentralizowanej gospodarki planowej spowodoway ogromne kopoty. Okazao si, e przemys wkienniczy mia bardzo due problemy z aktywnym wczeniem si w struktury gospodarki radzieckiej, zwaszcza w kwestiach wdroenia planowania i norm. Wykonanie narzuconych odgrnie planw zaleao bowiem od dostaw surowcw i paliwa, a z tym praktycznie przez cay czas byy ogromne trudnoci. Ju na pocztku 1940 r. alarmowano Misk, e w Biaymstoku brakuje wgla dla sprawnego dziaania zakadw przemysowych, co powoduje coraz wiksze przestoje i uniemoliwia wykonanie przewidzianych planami norm. Dla sprawnego dziaania przemysu w miecie niezbdne s zapasy na poziomie 114 tys. ton, byo za zaledwie 11,5 tys. ton215. Rwnie le

NARB, zesp 4, op. 21, t. 1843, k. 46, Postanowienie RKL ZSRR i KC WKP(b) nr 112 z 12 stycznia 1940 r. O planie gospodarczym dla zachodnich obwodw BSRR. 215 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 5, k. 1819, Pismo sekretarza biaostockiego Obkomu S. Igajewa do sekretarza KC KP(b)B N. Grekowej w sprawie braku wgla na potrzeby przemysu. Zob. te ibidem, t. 38, k. 2024, Protok z posiedzenia Pierwszej Biaostockiej Konferencji Obwodowej KP(b)B 1821 kwietnia 1940 r.

214

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

167

wygldao zaopatrzenie miasta i rejonw w drewno. W grudniu 1940 r. Biaystok nie otrzyma 50 tys. kubometrw drewna opaowego z powodu zaamania si planw pozyskania tego surowca216. Z chwil cakowitego scentralizowania wyrbu lasw oraz powoania rejonowych gospodarstw lenych praktycznie nigdy nie udao si zapewni iloci drewna niezbdnej zarwno do prawidowego funkcjonowania lokalnego przemysu, jak i opalania domw w okresie zimowym, i to przy rabunkowej, w porwnaniu z Drug RP, gospodark zasobami lenymi. Najwiksze trudnoci panoway w fabrykach mebli, ktre nie byy w stanie pozyska drewna do produkcji, gdy ca pozyskan tarcic wysyano do fabryk w gbi republiki. Analogicznie byo z zaopatrzeniem rejonw przygranicznych w obuwie. Teoretycznie nie powinno by z tym adnych kopotw, gdy w Biaymstoku i Grodnie funkcjonowao kilka arteli oraz mae fabryki butw217, ktre pracoway niemal na okrgo. Niestety, zgodnie z centralnym harmonogramem prawie caa produkcja bya wysyana do Moskwy. Buty na potrzeby lokalnej ludnoci miay nadej z innych fabryk Biaoruskiej SRR218. Powodowao to, zwaszcza na wsi, ogromne problemy. W niektrych szkoach z powodu braku obuwia nie przychodzio na lekcje nawet 20% dzieci. Gdybymy chcieli podsumowa funkcjonowanie drobnych zakadw przemysowych w obwodzie (innych praktycznie nie byo), produkujcych najczciej na potrzeby lokalnego rynku mona bez obaw stwierdzi, e byy to dziaania pozorowane. W warunkach permanentnego braku dowiadczonych kadr oraz odgrnie narzuconych norm, bez zwizku z moliwociami produkcyjnymi zakadw, wikszo z nich staraa si dziaa tak, aby nie wykaza, e mog przynosi zyski. Panowaa uzasadniona obawa, e wykonanie czego wicej ni plan minimum zaowocuje podniesieniem norm w roku nastpnym. Brakowao te wsppracy pomidzy poszczeglnymi fabrykami i trustami, co powodowao liczne przestoje i skutecznie dezorganizowao prac. wietnym tego przykadem jest sporzdzony przez
216 Ibidem, t. 11, k. 23, Notatka naczelnika Obwodowego Zarzdu Przemysu Energetycznego z 14 grudnia 1940 r. 217 Tak przynajmniej w terminologii radzieckiej okrelano zakad produkujcy dziennie kilkadziesit par obuwia. Podobnym eufemizmem byo ogoszenie przez wadze w grudniu 1939 r. otwarcia w miecie kombinatu misnego oraz fabryki kiebasy, ktrej dzienna produkcja sigaa maksymalnie 2 ton. W obu wypadkach mielimy do czynienia z maymi manufakturami, w ktrych zatrudniono byych rzemielnikw (szewcw i masarzy) ze znacjonalizowanych maych zakadw produkcyjnych. Nazwanie tych arteli fabrykami miao pomc lokalnym strukturom wykaza si przed Miskiem. Suyo te do celw propagandowych, zakamujc faktyczny poziom rozwoju lokalnego przemysu. 218 Ibidem, t. 1924, k. 15, Narada z sekretarzami rejonw przygranicznych zachodnich obwodw BSRR 23 grudnia 1940 r.

168

Rozdzia III

Tablica 7 Produkcja przemysowa w obwodzie w 1940 r.

Towar Plan Taborety Stoy Krzesa Szafy Sanie Fury Podkowy Cegy Mydo 6 700 6 580 1 607 2 323 500 400 20 000 14 500 000 436 ton 1940 Wykonanie 7 840 5 572 1 914 892 1 200 64 20 500 7 808 000 126 ton Plan 20 700 22 500 7 520 5 925 3 350 3 450 71 000 19 000 000 240 ton 1941 Wzrost 264% 404% 393% 664% 279% 5390% 346% 243% 189%

rdo: PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 150, k. 18, Plan produkcji waniejszych wyrobw przemysowych w obwodzie biaostockim w 1941 r.

wadze obwodowe plan rozwoju lokalnego przemysu oraz wykonania norm na potrzeby gospodarki lokalnej w 1941 r. Uchwalono go w czasie trwania V Plenum Komitetu Obwodowego KP(b)B, ktre odbyo si 45 lutego 1941 r. Podstaw do jego przygotowania bya uchwaa KC WKP(b) i RKL ZSRR O przedsiwziciach w celu zwikszenia produkcji towarw powszechnego uytku i ich wytwrstwa z zasobw miejscowych, zobowizujca republiki i obwody do zwikszenia, w ramach posiadanych moliwoci, produkcji na potrzeby lokalnej spoecznoci w celu odcienia pastwa szykujcego si do wojny z Niemcami. To, co zaskakuje w zestawieniu, to bardzo niski poziom produkcji lokalnych zakadw przemysowych w 1940 r. Brakuje danych pozwalajcych stwierdzi, czy jest to faktyczna ilo towarw wyprodukowana siami drobnego przemysu, czy te ta cz, ktra zostaa przeznaczona bezporednio na potrzeby rynku lokalnego. Rwnie zaskakujco wygldaj zadania produkcyjne na 1941 r., kiedy si spojrzy na wykonanie planw. Podany w ostatniej kolumnie wzrost produkcji jest obliczony w stosunku do faktycznie wytworzonych dbr w 1940 r. Nie ma te, niestety, danych o produkcji w latach poprzedzajcych agresj radzieck, wydaje si jednak mao prawdopodobne, by lokalni rzemielnicy w cigu roku nie byli w stanie wyprodukowa 64 furmanek. Radziecki system gospodarzenia na ziemiach pnocno-wschodnich Drugiej RP najlepiej chyba obrazuje anegdota opowiedziana przez Ponomarienk w czasie jednego ze spotka z aktywem partyjnym: Gieorgijowi Malenkowowi przysano w darze z Biaegostoku piknie utkan makatk.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

169

Gdy zachwycony Malenkow, wychwalajc jej jako, pokaza j Ponomarience ten zorientowa si, e nie jest to wyrb radziecki, a jedna z tkanin zagrabionych po zajciu miasta we wrzeniu 1939 r. Pocztkowo chcia nawet o tym powiedzie, ale w kocu uzna to za niecelowe, gdy tak pikne tkaniny s robione i dzi. Wydaje si to jednak mao prawdopodobne, skoro tak atwo zauway rnic219. Najdziwniejsza sytuacja panowaa w rolnictwie. Przez 21 miesicy wadza radziecka nie zdecydowaa si na adne frontalne starcie z chopami. Byy wprawdzie represje (nawet bardzo dotkliwe) dotykajce dziesitki tysicy zamonych rolnikw, jednak nie odwaono si przystpi do masowej kolektywizacji gospodarstw. Wszystko wskazuje na to, e na okupowanych ziemiach zadziaa jednak (przynajmniej na pocztku sowietyzacji tych ziem) rachunek ekonomiczny zyskw i strat: utrzymywanie rolnictwa indywidualnego okazao si niezbdne dla funkcjonowania obwodu220. Wida to wyranie w wypadku handlu uspoecznionego, ktry nie by w stanie wypeni narzuconych mu norm bez cisej wsppracy z rolnikami indywidualnymi. Wadze obwodowe, pomimo walki ze spekulacj, nie zdecydoway si nigdy na zamknicie bazarw, na ktrych w miar swobodnie handlowano produktami rolnymi. Uwanie obserwowano, co dociera na rynek i za jak cen jest sprzedawane. Na biurka obwodowych dziaaczy partyjnych co kilka dni trafiay szczegowe zestawienia i raporty. O tym, by nie tworzy na si kochozw oraz nie mwi niczego chopom na temat nacjonalizacji ziemi informowano na wielu naradach w pierwszych tygodniach instalowania si wadzy radzieckiej. Kiedy sekretarz soklskiego rajkomu Kozieowka ogosi rozpoczcie kolektywizacji i poleci powoa w rejonie 50 kochozw spowodowao to ostr reakcj wadz w obwodzie oraz w Misku. Zarzucono mu, e takie dziaania nie powinny si zdarzy, e nie mona w taki sposb podchodzi do chopw, e jest to niepotrzebne sianie niepokojw spoecznych. Ponomarienko posun si nawet do stwierdzenia, e wprawdzie powiedzia na jednej z narad o potrzebie tworzenia gospodarstw kolektywnych, lecz nie oznaczao to wcale, e pomys ten naleao natychmiast i bezmylnie wdraa221. Na wszystko
219 NARB, zesp 4, op. 21, t. 76, k. 71, Stenogram z obrad biaostockiego obwodowego i miejskiego aktywu partyjnego 19 sierpnia 1940 r. 220 Pierwsze palny gospodarcze dla zachodnich obwodw BSRR uchwalono na Kremlu w styczniu 1940 r. Zakaday one dokapitalizowanie rolnictwa indywidualnego kwot 283 mln rubli. Na potrzeby gospodarstw pastwowych planowano przeznaczy 98 mln rubli. Zob. NARB, zesp 4, op. 21, t. 1843, k. 4, Postanowienie RKL ZSRR i KC WKP(b) nr 112 z 12 stycznia 1940 r. 221 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1940, k. 145148, Korespondencja w sprawie rzekomego zarzdzenia przez sekretarza soklskiego rajkomu przymusowej kolektywizacji.

170

Rozdzia III

mia przyj czas. Na razie naleao przecign na swoj stron polskiego i biaoruskiego chopa. W podobny sposb zareagowa on, kiedy czonek KC KP(b)B J.A. yljanin ujawni w Wilnie, e ziemia zostanie znacjonalizowana i stanie si wasnoci narodu. Na specjalnie w tym celu zwoanym posiedzeniu poinformowa, e yljanin popeni powany bd polityczny, doda te, e Wymczeni Biaorusini powinni konfiskowa ziemi, sami j dzieli i bi po mordzie panw, w ten sposb na wieki zwi si z nami. [] Towarzysz Stalin uwaa, e trzeba odbiera ziemi nalec do obszarnikw, klasztorw i wyszych urzdnikw pastwowych, lecz ziemi nalecej do kociow (cerkwi) na razie nie rusza222. Zmiany na wsi miay przebiega zdecydowanie wolniej, aby nie prowokowa niepotrzebnego niezadowolenia. Nic tak nie zjednoczyoby chopw polskich i biaoruskich, jak realna groba utraty ziemi. W kwietniu 1940 r. podsumowano pierwszy etap reformy. Na Biaostocczynie przejto 109 100 ha ziemi, w tym 95 370 ha ziemi kuackiej223 oraz 13 730 ha osadniczej. Rozdysponowano j w sposb nastpujcy: robotnikom rolnym i biedniakom 80 167 ha224, sowchozom 7197, kochozom 5760, innym gospodarstwom 1680 ha, MTS 480 ha. Pozostaych 13 816 ha postanowiono przeznaczy na potrzeby kolejnych sowchozw (3000 ha) oraz 1044 gospodarstw indywidualnych, z oglnej liczby 3566 wysiedlonych z 800-metrowej strefy przygranicznej225. Podzia ziemi by pierwszym
Ibidem, t. 1505, k. 23 i nn. Stenogram z narady w sprawie towarzysza yljanina z 12 listopada 1939 r. Zob. te. M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 69. 223 Pod tym terminem kryy si wszystkie rekwizycje ziemi dokonane jesieni 1939 r. Z raportw wadz obwodowych wynika, e na Biaostocczynie i ziemi omyskiej rozparcelowano 613 gospodarstw. Pozyskano w ten sposb 83 103 ha ziemi. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 8, k. 218, Uchwaa Biaostockiej Obwodowej Organizacji Partyjnej z okazji XVIII Zjazdu KP(b)B. W innym sprawozdaniu informowano o skonfiskowaniu 577 posiadoci oraz rozdaniu 179788 ha ziemi. Zob. ibidem, t. 6, k. 14, Raport 100 dni wadzy radzieckiej. Jeli wierzy szacunkom radzieckim we wrzeniu 1939 r. na omawianych terenach istniao 565 majtkw ziemskich majcych w sumie 275924 ha nierozdzielonej ziemi (w innym miejscu mwiono o 192485 ha) oraz 10577 gospodarstw kuackich powyej 20 ha o cznej powierzchni 822285 ha. Gospodarstwa poniej 20 ha zajmoway powierzchni 200512 ha. Bez ziemi byo 8284 gospodarstw. 91790 gospodarstw posiadao mniej ni 5 ha ziemi. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 9, k. 109110, Raport o stanie rolnictwa w obwodzie biaostockim oraz NARB, zesp 4, op. 28, t. 422, k. 2021, Informacja statystyczna o liczbie majtkw ziemskich na pnocno-wschodnich ziemiach Polski oraz o iloci w nich budynkw, ziemi, zwierzt gospodarskich, ziarna i pasz, maszyn rolniczych i zakadw przemysowych; zob. te. M. Gnatowski, W radzieckich okowach, tab. 6, s. 7071. 224 Inny raport mwi o tym, e 85927 ha ziemi rozdano 28733 gospodarstwom, co dao rednio na jedno gospodarstwo niecae 3 ha. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 6, k. 153, Materiay na obwodow narad rolnikw... 225 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1940, k. 254356, Raport sekretarza biaostockiego Obkomu
222

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

171

Tablica 8 Gospodarstwa rolne w obwodzie biaostockim wedug powiatw stan na 22 grudnia 1939 r.
Nazwa powiatu Augustowski Biaostocki Bielski Grodzieski Grajewski omyski Soklski Wokowyski Wysokomazowiecki Razem Liczba gospodarstw rolnych Do 5 ha 4 362 13 979 16 678 16 967 3 539 9 823 7 084 16 360 5 164 93 956 510 ha 4 067 8 088 12 648 10 526 2 572 9 624 7 695 11 328 4 315 70 863 1020 ha 2 664 4 308 6 567 4 317 2 408 6 758 2 715 4 963 3 354 38 054 Ponad 20 ha 696 983 1 418 1 394 1 150 2 186 485 1 574 1 086 10 927 Razem 11 789 27 358 37 311 33 204 9 669 28 391 17 979 34 225 13 919 213 845

rdo: NARB, zesp 4, op. 21, t. 1605, k. 1218, 23, 2729, Raport naczelnika biaostockiego Obwodowego Wydziau Ziemskiego o stanie rolnictwa w obwodzie biaostockim.

sprawdzianem funkcjonalnoci administracji radzieckiej i jak wynika z raportw wyjtkowo nieudanym. Wadze rejonu augustowskiego, biaostockiego i bielskiego winne byy skandalicznego (oczywicie z punktu widzenia radzieckiej polityki rolnej) dzielenia znacjonalizowanej ziemi. Wrd obdarowanych znaleli si chopi majcy po 1820 ha ziemi, za biedniacy nie otrzymali wcale przydziaw. Nie przeprowadzono take waciwie podziau wyposaenia zagrabionych majtkw, nie rozdysponowano w sposb waciwy maszyn rolniczych226. Wikszo dziaa lokalnych struktur partyjnych oraz oglna polityka rolna byy odbierane negatywnie przez polsk wie. Panoszenie si przybyych ze wschodu, aroganckich i gardzcych przedwojenn Polsk urzdnikw, zaplanowane z gry terminy akcji siewnej i niwnej, wysokie podatki, rozparcelowanie ziemi pomidzy bezrolnych i maorolnych chopw wszystko to nie napawao optymizmem. Chopi masowo wybijali zwierzta gospodarskie oraz ograniczali zasiewy, starajc si tylko przetrwa. Powstae w wyniku parcelacji gospodarstwa biedoty wiejskiej i chopw maoS. Kostiuka z 13 kwietnia 1940 r. do sekretarza KC KP(b)B M. Kuagina ostanie ziemi ornej odebranej byym kuakom i osadnikom. 226 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 1, k. 39, Uchwaa Biura Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B z 5 grudnia 1939 r.

172

Rozdzia III

rolnych, na ktre tak bardzo liczya miejscowa wadza (jako przeciwwaga dla bogatych chopw) okazay si niewydolne gospodarczo. Ludziom tym naleao nie tylko nada ziemi, ale w do krtkim czasie dostarczy ziarno pod zasiewy, bydo i trzod chlewn oraz inne rodki produkcji rolnej. W zamian istniaa nika szansa otrzymania produktw rolnych w dostatecznej iloci i na zadowalajcym poziomie, gdy wielko gospodarstw skutecznie im to uniemoliwiaa, z trudem pozwalajc utrzyma siebie i rodzin227. W zwizku z antypolsk polityk narodowociow szybko pojawiy si problemy z zootechnikami, agronomami, weterynarzami i meliorantami, ktrzy w wikszoci zostali zwolnieni ze swych dotychczasowych stanowisk. Motywowano to gwnie obawami przed ich szkodliw dziaalnoci. W zamian przysano swoich ludzi ze wschodu. Ci jednak nie znali specyfiki lokalnego rolnictwa, a brak wiedzy maskowali goszeniem nieustannych sloganw o wyszoci kolektywnego rolnictwa w ZSRR 228. Rolnicy zostali pozbawieni jakiejkolwiek pomocy technicznej, co przeoyo si w sposb bezporedni na wydajno gospodarstw. Kolejnymi czynnikami niekorzystnie wpywajcymi na rolnictwo indywidualne byy: zakaz zatrudniania najemnej siy roboczej, zakaz prywatnego uboju zwierzt tam, gdzie dziaay rzenie pastwowe, wprowadzenie system dostaw obowizkowych (zboa, ziemniakw, ywca, drobiu, mleka) po zanionych cenach pastwowych. Duym obcieniem byy take obowizkowe wiadczenia na rzecz obronnoci pastwa, tzw. szarwarki. Armia Czerwona traktowaa je jako najatwiejsz form pozyskiwania niemal darmowej siy roboczej. Setki chopw, wiele tygodni, najczciej cakowicie nieodpatnie, pracowao przy zwoeniu kamieni oraz innych pracach ziemnych. Nasilio si to wiosn i latem 1941 r., kiedy ZSRR aktywnie szykowa si do wojny, skutecznie uniemoliwiajc wykonywanie prac rolnych. Kwestia notorycznego oszukiwania rolnikw przy naliczaniu im nalenego wynagrodzenia oraz wielomiesiczne zaleganie z wypat stay si nawet jednym z tematw, ktrymi zajmowao si Biuro KC KP(b)B229. W kwietniu 1941 r. KC WKP(b) podjo uchwa o ustanowieniu maksymalnej iloci ziemi posiadanej przez jedno gospodarstwo chopskie. By to jeden z elementw walki wadz radzieckich z rolnictwem indywidualnym, ktrego jak dotd nie udao si ujarzmi. Uzyskan w ten sposb ziePrzecitne nadziay ziemi wynosiy 12 ha, jedynie fornale oraz chopi bezrolni otrzymywali 34 ha ziemi ornej. Zob. M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 69. 228 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 9, k. 4551, Sprawozdanie o zapotrzebowaniu wykorzystaniu miejscowych specjalistw ds. rolnictwa w obwodzie biaostockim, stan na padziernik 1940 r. 229 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1198, k. 119, Posiedzenie Biura KC KP(b)B z 29 kwietnia 1941 r. Zob. te E. Mironowicz, Biaorusini w Polsce, s. 252.
227

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

173

mi planowano przeznaczy na rozwj kochozw i sowchozw. Cz ziemi chciano te rozda pomidzy maorolnych chopw, ktrzy nie skorzystali na pierwszej parcelacji ziemi jesieni 1939 r. Zgodnie z uchwa gospodarstwa chopskie w rejonie biaostockim, wokowyskim, grodzieskim, zabudowskim, zambrowskim, omyskim, skidelskim i sopokiskim miay liczy 12 ha, za w rejonach: augustowskim, bielskim, braskim, grajewskim, dbrowskim, jedwabieskim, knyszyskim, kolneskim, krynkowskim, apskim, wisockim, niadowskim, soklskim, ciechanowieckim i czyewskim 15 ha230. Odebraniu podlegay wszelkie nadwyki ponad okrelon norm. Ju 24 kwietnia w caym obwodzie przystpiono do typowania gospodarstw oraz szacowania wielkoci areau, ktry mia zosta pozyskany. W teren wyruszyy komisje partyjne. Ca akcj wykonano w icie stachanowskim tempie i z podobnymi rezultatami. Poniewa oparto si wycznie na nieaktualnych i mao wiarygodnych spisach znajdujcych si w sielsowietach, popeniono mas bdw; wiele gospodarstw pominito, innym odebrano wicej ziemi, ni si naleao. Przy szacunkach nie brano pod uwag jakoci posiadanych przez gospodarstwo gruntw, a jedynie ich powierzchni. Dziaania te doprowadziy do gwatownego pogorszenia si nastrojw na wsi oraz skcenia ze sob przynajmniej czci biedoty oraz bogatych chopw. Kompletnym fiaskiem zakoczya si akcja obdarowywania odebran ziemi biedniakw i redniakw. Wikszo chopw nie bya ni zainteresowana, bd obawiaa si zemsty rozparcelowywanych rolnikw231. Do okrojenia wytypowano 53 423 gospodarstwa; szacowano, e pozyska si w ten sposb 522 969 ha ziemi. W rzeczywistoci gospodarstw takich byo znacznie mniej. Z akcji wyczono 28 379 gospodarstw nalecych do rodzin wielodzietnych o cznej powierzchni 238 573 ha. Ostatecznie 28 379 gospodarstwom odebrano 238 573 ha ziemi. 34 556 ha ziemi ornej, pastwisk i k przekazano kochozom, 99 108 ha biednym rolnikom232. Pozostao do rozdzielenia 103 722 ha233.
230 NARB, zesp 4, op. 3, t. 141, k. 161, Postanowienie KC WKP(b) i RKL ZSRR nr 1045 O ustanowieniu maksymalnych norm uytkowania ziemi na jedne gospodarstwo rolnicze w obwodach baranowickim, biaostockim, brzeskim, wilejskim i piskim BSRR. 231 Ibidem, t. 189, k. 155158, Raport naczelnika UNKWD obwodu biaostockiego S. Bielczenki dla I sekretarza Obkomu KP(b)B W. Kudrajewa o antysowieckich zachowaniach w zwizku z regulacj norm uytkowania ziemi. 232 Gospodarstw uprawnionych od otrzymania ziemi byo 43214. Jedne gospodarstwo chopskie otrzymao wic rednio 2,3 ha, co byo zbyt ma iloci, aby mona byo zwikszy produkcj i podnie w sposb zauwaalny warunki bytowe. 233 Liczba gospodarstw na pnocno-wschodnich ziemiach Polski, ktrych obszar przewysza ustalon norm oraz podzia odebranej ziemi wedug stanu na 5 czerwca 1941 r. zob. M. Gnatowski, W radzieckich okowach, tab. 7, s. 7475; rdo: NARB, zesp 4, op. 28, t. 927, k. 13.

174

Rozdzia III

Uzupenieniem walki z kuactwem bya likwidacja zabudowy kolonijnej poczona z tworzeniem socjalistycznych osad wiejskich. Inicjatorem przyspieszenia zmian, ktre miay by pierwszym krokiem na drodze do powszechnej gospodarki kolektywnej by biaostocki Komitet Obwodowy KP(b)B. W maju 1941 r. wystpi on ze stosown inicjatyw do wadz republikaskich. W obwodzie biaostockim naleao przenie 31 134 gospodarstwa. Na szczcie brak rodkw finansowych (ponad 4 mln rubli) oraz materiaw budowlanych niezbdnych do odtworzenia rozebranych zabudowa, a take wybuch wojny niemiecko-radzieckiej, pokrzyoway te plany. Mimo tych problemw polski chop, nawet najbiedniejszy, stara si trzyma fason, co wprawiao nieraz w osupienie radzieckich dziaaczy partyjnych. Doskonaym przykadem jest narada sekretarzy rajkomw, ktra odbya si 23 grudnia 1940 r. w Misku. Omawiajc kwesti powszechnego niedoboru butw, zwaszcza na wsi, jeden z urzdnikw nie mg si nadziwi, e na wsiach nie chc chodzi w apciach. On na piecu siedzi, ale apci nie zaoy taka wielka haba234. Take chopi biaoruscy po pocztkowym entuzjazmie coraz bardziej krytycznie odnosili si do nowej rzeczywistoci. Czekalimy wolnoci i doczekalimy wolnoci ali si jedna z kochonic z rejonu skidelskiego W miejsce 8-godzinnego dnia pracy bdziemy pracowa 24 godziny, kochozie bdziesz pracowa dzie i noc za kawaek chleba i zgniy kartofel235. Gospodarka kolektywna, ktra miaa by dowodem na wyszo rolnictwa radzieckiego nad drobnotowarowym gospodarstwem indywidualnym, okazaa si marnym ambasadorem. Polscy chopi patrzc na poziom produkcji kochozw oraz warunki w nich panujce, robili wszystko, co w ich mocy, by unikn tego zaszczytu. Powstae na Biaostocczynie kochozy obejmoway zaledwie kilka procent areaw i opieray si w wikszoci na lokalnej biedocie, ktr skolektywizowano pod grob utraty uzyskanej ziemi. Byy one cakowicie deficytowe, za rodki wpompowane w ich rozwj zostay bezpowrotnie zmarnowane236. Jak zauway M. Wierzbicki, norm dla caej Zachodniej Biaorusi byo wstpowanie do kochozw ludnoci biaoruskiej, rwnie tam, gdzie odsetek ludnoci polskiej by wyjtkowo duy. W wypadku obwodu biaostockiego wikszo z 233 kochozw poNARB, zesp 4, op. 3, t. 1924, k. 9, Stenogram narady z sekretarzami rajkomw zachodnich obwodw BSRR z 23 grudnia 1940 r. 235 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 92, k. 253254, Notatka informacyjna NKWD o przebiegu realizacji planu dostaw ziarna w obwodzie biaostockim. 236 Szerzej o kolektywizacji zob. M. Wierzbicki, Polacy i Biaorusini w zaborze sowieckim, s. 306313, K. Jasiewicz, Zagada polskich Kresw. Ziemiastwo polskie na Kresach Pnocno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck 19391941, Warszawa 1997, s. 239255.
234

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

175

wstaa w jego czci wschodniej (zamieszkaej przez Polakw i Biaorusinw), a znacznie mniej tam, gdzie dominowaa ludno polska237. Do poowy marca 1940 r. w obwodzie byo 11 kochozw, powstao te 41 grup inicjatywnych skupiajcych 1602 gospodarstwa. W kwietniu liczba kochozw zwikszya si do 65. Powoano je m.in. w rejonach: grodzieskim 17, krynkowskim 13, wisockim 6, zabudowskim 6 i wokowyskim 5. W innym raporcie mona znale informacj o powoaniu do koca marca 28 kochozw oraz zoeniu 89 poda o ich zaoenie od 4220 rolnikw. Kochozy dziaay w rejonie biaostockim 1, zabudowskim 6, bielskim 2, grajewskim 1, omyskim 1, czyewskim 1, niadowskim 1, braskim 3, apskim 1238. W obu wypadkach wida wyranie, e gospodarstwa kolektywne rzadko powstaj na ziemiach ze zdecydowan przewag ludnoci polskiej. Jesieni 1940 r. sytuacja ta ulega zmianie. Dziaay ju 153 kochozy, skupiajce 6 841 gospodarstw: w rejonie soklskim 2, grajewskim 3, kolneskim 3, apskim 2, dbrowskim 3, augustowskim 9, monieckim 3, krynkowskim 23, czyewskim 4, bielskim 6, biaostockim 3, zambrowskim 1, braskim 4, jedwabieskim 2, ciechanowieckim 3, zabudowskim 7239. Opr chopw przed przystpowaniem do kochozw by powszechny. Przyczyn takiego stanu rzeczy byo wiele. O jednej wspomina w swym raporcie II sekretarz biaostockiego Obkomu S. Kostiuk: w zwizku z organizacj kochozw i przygotowaniami do wiosennego siewu silnie zaostrzya si klasowa walka we wsi. W niektrych miejscach kuackie elementy szykuj si do dywersji przeciwko kochozom240. W rzeczywistoci oznaczao to tylko, e polski chop coraz bardziej uwiadamia sobie, co to jest gospodarka scentralizowana, gdzie prawie kada decyzja musiaa by zgodna z planami rejonowymi, obwodowymi i republikaskimi, gdzie siao si i zbierao plony na rozkaz, nawet jak zboa nie byy jeszcze dojrzae, gdzie przy biurku w Misku uchwalano, co zasia. I nikogo nie dziwiy takie absurdy, jak plany hodowli na naszych terenach jedwabnikw, bo gdzie, kto napisa, e chyba mona. Opr przed rosncym sukcesywnie naciskiem na tworzenie kochozw, cho mizerny w stosunku do si i rodkw, jakie przeciwko chopom uyte zostan na ziemiach anektowanych
237 M. Wierzbicki, Polacy i Biaorusini w zaborze sowieckim, s. 312313; zob. te E. Mironowicz, Biaorusini w Polsce, s. 253. 238 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 6, k. 153154, Materia na obwodow narad rolnikw 239 Ibidem, t. 12, k. 434, Kochozy obwodu biaostockiego, stan na 25 wrzenia 1940 r. 240 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1940, k. 334, Raport sekretarza biaostockiego Obkomu z 5 kwietnia 1940 r. do sekretarza KC KP(b)B M. Kuagina o przygotowaniach do wiosennego siewu.

176

Rozdzia III

w 1944 i 1945 r., by jednak odczuwalny, za kuackim elementem by kady chop, ktry nie chcia straci swojej ojcowizny w imi wyszoci gospodarki kolektywnej. Przywizanie chopa do ziemi okazao si najskuteczniejsz form oporu, zupenie niedocenian przez wadze radzieckie. Do kochozu id tylko biedniacy i parobkowie mwi na posiedzeniu Pierwszej Biaostockiej Konferencji Obwodowej KP(b)B sekretarz A. Kilbin reszta broni si rkoma i nogami. Nakanianie do kolektywizacji musi mie aspekt psychologiczny. Nic na si. To zadanie partii przekona chopw, e to przyniesie im korzy241. O marnej sile przekonywania partii wiadcz najlepiej alarmujce pisma w sprawie masowego porzucania przez chopw kochozw przed zbliajcymi si niwami, aby zebra plony z wasnej ziemi, bez potrzeby dzielenia si z reszt oraz w obawie przed zmarnowaniem si ziarna242. Obawie nad wyraz uzasadnionej, gdy wadze nie potrafiy sobie poradzi z wybudowaniem wystarczajcej iloci pomieszcze majcych pomieci zakontraktowane zbiory. Skady i magazyny nie powstay, gdy nie dowieziono drewna, gwodzi, papy, skobli i cementu. Nie potrafiono take przez wiele miesicy ustali gdzie maj zosta wybudowane, aby by do nich atwy i szybki dostp243. Widok tysicy ton niszczejcego zboa skutecznie wygrywa z propagandowym obrazem nowoczesnej, zmechanizowanej gospodarki rolnej. W tym samym czasie rolnicy indywidualni starali si ukry faktyczny area upraw, gdy od tego liczono dostawy obowizkowe244. Starano si take rozbija due gospodarstwa na kilka mniejszych, prowadzonych przez on, matk, babci itd. A kiedy ju przychodzio do oddania zboa starano si oddawa ziarno jak najgorszej jakoci, co w licznych raportach podkrelali lokalni dziaacze partyjni oraz funkcjonariusze NKWD245. Po raz pierwszy sytuacj panujc w rolnictwie omawiano na Biaostockiej Obwodowej Konferencji KP(b)B w kwietniu 1940 r. Nie bya to jedPAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 38, k. 214, 221, Stenogram z posiedzenia Pierwszej Biaostockiej Obwodowej Konferencji KP(b)B. 242 Ibidem, t. 90, k. 317, Raport naczelnika UNKWD obwodu biaostockiego P. Gadkowa dla I sekretarza biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B S. Igajewa o masowym wystpowaniu rolnikw ze struktur kochozowych. 243 Ibidem, t. 49, s. 132, Stenogram II Plenum Obkomu KP(b)B 89 lipca 1940 r. 244 Z hektara ziemi naleao dostarczy 2,4 cetnara ziarna, 4 cetnary kartofli. Dodatkowo 200 kg misa z kadego gospodarstwa. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 181, k. 233, List sekretarza biaostockiego Obkomu F. J. Popowa z 7 kwietnia 1941 r. do sekretarza KC KP(b)B M. Kuagina o wyznaczeniu podatkw i dostaw obowizkowych do gospodarstw kuackich. 245 Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 91, k. 128132, Raport specjalny szefa NKWD obwodu biaostockiego S. Bielczenki z 9 wrzenia 1940 r. dla I sekretarza biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B S. Igajewa o wypenieniu przebiegu akcji niwnej oraz kolejne z 6 wrzenia (k. 133135), 7 wrzenia (k. 136139), 9 wrzenia (k. 148150).
241

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

177

nak dyskusja merytoryczna. Win za wszelkie niedocignicia zrzucono na kuactwo oraz wrogw pastwa radzieckiego. Podkrelano wprawdzie, e pastwowe struktury po wiosennych siewach spoczy na laurach, jednak nikt nie pokusi si o odpowied, dlaczego tak si dzieje. Oczywiste byo, e wynikao to z typowej dla gospodarki scentralizowanej powolnoci w podejmowaniu i realizowaniu jakichkolwiek decyzji oraz niskiej jakoci kadr urzdniczych w rejonach, ktre nie potrafiy, lub nie chciay, podejmowa samodzielnie adnych decyzji. Aby nie dopuci do dalszego pogarszania si sytuacji, zalecono popraw wydajnoci. Byo to sowo-wytrych uywane przez urzdnikw szczebla obwodowego praktycznie na kadym spotkaniu. Szczegln rol czytamy dalej w stenogramie miay odegra kochozy jako wzorcowe przykady zmiany systemu gospodarowania. Naleao przyspieszy ich tworzenie, jednak uwanie obserwowa, kto pragnie do nich wstpi. Panowao przekonanie, e sytuacja kochozw wynika z wrogiej dziaalnoci kuactwa, ktre wstpuje do nich podstpem, aby szkodzi i psu. Dziaajce kochozy naleao wzmocni, przydzielajc im wystarczajc do sprawnego funkcjonowania ilo ziemi i rodkw produkcji przy jednoczesnym podnoszeniu dyscypliny246. Jesieni 1940 r. sytuacj panujc w kochozach ponownie zaj si KC KP(b)B247. W uchwale O niedostatkach pracy partii i organw radzieckich w zachodnich obwodach Biaorusi podda j miadcej krytyce. Jak podkrelano w dokumencie, kochozy cakowicie nie speniy pokadanych w nich nadziei. Panowa w nich nieopisany baagan, niszczay dostarczone maszyny, ktre nie bardzo potrafiono obsugiwa. Zbiory byy znacznie nisze ni w okolicznych indywidualnych gospodarstwach rolnych. Niektre kochozowe konie czytamy w uchwale s w gorszym stanie ni konie biedoty. Wikszo kierownictwa kochozw nie potrafia poradzi sobie z prac, wystawiajc jak najgorsze wiadectwo wadzy i pastwu radzieckiemu pod czujnym okiem agentw kapitalistycznych248. Pogarszajca si z miesica na miesic sytuacja gospodarcza oraz drastycznie spadajca liczba zwierzt gospodarskich bya powodem wydania przez KC KP(b)B kolejnej uchway: O przedsiwziciach w celu zwikszenia pogowia zwierzt w zachodnich obwodach BSRR. W celu zainteresowania kochonikw hodowl postanowiono zwolni z obowizkowych dostaw misa na dwa lata tych, ktrzy wyhodowali w swoim gospodarstwie
Ibidem, t. 39, k. 3035, Rezolucja Pierwszej Biaostockiej Obwodowej Konferencji KP(b)B. 247 Wczeniej sprawy skandalicznie prowadzonej kolektywizacji wsi byy podejmowane na posiedzeniach Biura w kwietniu i czerwcu 1940 r. 248 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 36, k. 89, O niedostatkach pracy partii i organw wadzy radzieckiej w zachodnich obwodach Biaorusi, 12 padziernika 1940 r.
246

178

Rozdzia III

ciel lub krow i sprzedali j po cenie pastwowej kochozowej fermie. Dodatkowo, w ramach premii, naleao doliczy takim ludziom 1020 trudodni, w zalenoci od gatunku zwierzcia. Naleao te zmniejszy o 25% dostawy misa z kochozw, ktre bd miay do 1 listopada 1941 r. odpowiednio wysokie pogowie byda i wi249. Dokument ten wskazuje na faktyczn sytuacj kochozw, skoro uzupeni pogowie byda i wi mona byo tylko mobilizujc kochonikw do wyhodowania tych zwierzt wasnymi siami. Naley te pamita, e zwierzta te oddane do kochozowych ferm w do krtkim czasie zdychay z powodu chorb i niedoywienia oraz fatalnych warunkw bytowych panujcych w oborach. W nieco lepszej sytuacji znajdoway si sowchozy. Na Biaostocczynie byy one wsko wyspecjalizowanymi gospodarstwami rolnymi zajmujcymi si hodowl zwierzt futerkowych oraz upraw warzyw i owocw. Decyzja o powoaniu sowchozw zapada na posiedzeniu Biura KC KP(b)B w styczniu 1940 r. W obwodzie biaostockim planowano to uczyni w oparciu o majtki: Ostrany w powiecie bielskim, Pisudski w Kamiennym Dworze w powiecie apskim oraz Sieburczyn w powiecie omyskim250. Pocztkowo sdzono, e bdzie ich znacznie wicej. Opierano si na raportach dotyczcych liczby zagarnitych majtkw ziemskich, ktrych byo okoo 2 tys. Z czasem okazao si, e po rozdysponowaniu ziemi dla chopw oraz zarezerwowaniu jej czci na przysze kochozy wolnych terenw pod sowchozy pozostao bardzo niewiele. Ponomarienko na posiedzeniu Biura KC KP(b)B 1617 stycznia 1940 r. mwi, e dobrze bdzie, jeli uda si stworzy przynajmniej 5 sprawnie dziaajcych sowchozw w kadym obwodzie251. Uchwa z 3 kwietnia 1940 r. utworzono ostatecznie 9 sowchozw; po jednym w rejonie: grodzieskim, skidelski, wokowyskim, jedwabieskim, zabudowskim, apskim, ciechanowieckim i augustowskim252. Wadze obwodu biaostockiego stosown decyzj podjy w marcu 1940 r. Jak podkrelono w uchwale, sowchozy miay pokaza wyszo duego socjalistycznego gospodarstwa przy tworzeniu bazy hodowli zarodowej253. Nie byo to zadaniem trudnym, gdy baz byy zagrabione przez wadze, stojce na wysokim poziomie gospodarstwa prywatne.
249 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1145, k. 451453, Postanowienie Biura KC KP(b)B z 11 lutego 1941 r. 250 Ibidem, t. 882, k. 468469, Projekt postanowienia Biura KC KP(b)B O organizacji sowchozw w zachodnich obwodach BSRR w protokole posiedzenia Biura KC KP(b)B z 16-17 stycznia 1940 r. 251 Ibidem, t. 884, k. 6871, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 1617 stycznia 1940 r. 252 Ibidem, t. 32, k. 1114, Postanowienie RKL ZSRR i KC WKP(b) nr 437 z 3 kwietnia 1940 r. O organizacji sowchozw w zachodnich obwodach BSRR. 253 A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej,

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

179

Trzecim z filarw radzieckiego rolnictwa byy Stacje Maszynowo-Traktorowe (MTS). Poza wiadczeniem usug na rzecz kochozw i sowchozw miay one przybliy rolnikom wysoki poziom techniki radzieckiej. Decyzja o ich powstaniu zapada 21 lutego 1940 r.254 W celu pomocy biedniakom i redniakom postanowiono o powoaniu na Zachodniej Biaorusi 100 MTS, z czego na wiosn 1940 r. minimum 50. W stosownej uchwale zobowizano RKL BSRR do przekazania do 15 kwietnia 1940 r. z MTS istniejcych ju na terenie Biaorusi 500 traktorw. Do zachodnich obwodw dostarczy je naleao drog kolejow. Dodatkowo ze rodkw posiadanych przez Rad Ekonomiczn przy RKL ZSRR naleao zakupi i przesa do obwodw dalsze 500 traktorw, 200 ciarwek, 100 cystern, 2000 beczek, 300 pugw, 400 kultywatorw, 400 siewnikw, 100 mocar255. Ostatecznie w obwodzie powstay 24 MTS wyposaone w 234 traktory. Z zaoenia miay one wspiera kochozy i sowchozy, dostarczajc im niezbdnych maszyn rolniczych oraz obsugujcego ich personelu. Efekty tych dziaa byy mizerne. W raporcie z czerwca 1940 r. mona przeczyta, e s one bardzo le zarzdzane i nie wykonuj wikszoci naoonych na nie zada. Odmawiaj przyjmowania do naprawy wielu maszyn rolniczych, zwaszcza traktorw i samochodw ciarowych, odmawiaj te pomocy kochozom. Nie podpisuj umw na obsug maszynow, za umowy podpisane nie s respektowane. Plany wsppracy wykonane s w 56%256. W wikszoci przypadkw nie bya to wycznie za wola personelu, prawie w 100% przysanego ze wschodu. MTS borykay si z problemami typowymi dla caej radzieckiej gospodarki w obwodzie. Brakowao czci zamiennych, stali, smarw, paliwa oraz ludzi. Przeszkolonych traktorzystw w poowie 1940 r. doliczono si zaledwie 61. Wikszo maszyn przysyanych ze wschodu bya popsuta lub wymagaa gruntownego remontu257. Teoretycznie mona byo je naprawi na miejscu, jednak do tego potrzebni byli mechanicy oraz dobrze wyposaone warsztaty.
s. 135; rdo: Rossijskij Centr Chranienija i Izuczenija Dokuminetow po Nowiejszej Istorii, zesp 17, op. 22, t. 233, k. 103, Uchwaa biaostockiego Obkomu KP(b)B z 5 marca 1940 r. w sprawie powoania w obwodzie sowchozw. 254 NARB, zesp 4, op. 3, t. 2086, k. 8, Postanowienie Rady Ekonomicznej przy RKL ZSRR z 21 lutego 1940 r. O organizacji pastwowych MTS w zachodnich obwodach BSRR i USRR. 255 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 32, k. 24, Postanowienie RKL ZSRR i KC WKP(b) nr 349 z 16 marca 1940 r. O organizacji pastwowych MTS w zachodnich obwodach BSRR i USRR. 256 Ibidem, t. 13, k. 134135, Raport z 12 czerwca 1940 r. dla I sekretarza biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B Igajewa o dziaalnoci MTS. 257 MTS w gbi Biaorusi, ktrym nakazano przekazanie maszyn, korzystajc z okazji pozbyway si popsutego sprztu. Mniej popsutych maszyn, to mniej awarii i przestojw, a to za przekadao si na wykonanie norm i przy okazji obniao koszt dziaania tych struktur. Naiwnoci byo sdzi, e na zachd zostan wysane sprawne maszyny.

180

Rozdzia III

W trakcie obrad obwodowej konferencji partyjnej w kwietniu 1940 r. II sekretarz Obkomu Samuel S. Kostiuk poinformowa zebranych, e w zwizku z wysyk zych maszyn polecono wszystkim MTS w trybie natychmiastowym (10 dni) wyjecha do wschodnich obwodw BSRR i przywie stamtd sprawne traktory. Tam, gdzie to uczynili kierownicy MTS i rajkomw s ju nowe maszyny, tam, gdzie nadal liczyli na cud ze. Reszta maszyn posza do naprawy, jednak wiosenny siew nie odbdzie si ju z ich wykorzystaniem. Mona wprawdzie zasia przy uyciu koni mwi ale traktory miay tu ogromne znaczenie ideologiczne, rewolucyjne. One s najwikszymi agitatorami naszej sowieckiej polityki, agitatorami za socjalistyczn gospodark na wsi. To nasza propaganda, powinnimy zabezpieczy im jak najlepiej prac. Aby poprawi prac na roli postulowa powoa domy socjalistycznej agrokultury, w ktrych naleao pokazywa najwiksze osignicia ZSRR w dziedzinie rolnictwa (plakaty, literatura, eksponaty). To tu naley szkoli wszystkie kadry kochozw, sowchozw i sielsowietw Apelowa o pilne wysanie 200 ludzi na kursy traktorzystw do wschodnich obwodw BSRR, cho jak zauway to kropla w morzu potrzeb. Naleao take skierowa 720 osb na kursy aktywu wiejskiego oraz przysa instruktorw-kochonikw ze wschodu, ktrzy ju 10 lat yj w kochozach i wiedz, w czym rzecz258. Na pocztku 1941 r. w obwodzie biaostockim dziaay 164 kochozy skupiajce 6985 gospodarstw oraz 10 sowchozw. Kochozy zajmoway 67 455 ha, czyli 4,4% ziemi ornej, sowchozy 9703 ha (0,6%), gospodarstwa indywidualne 1 420 143 ha (95%). Powoano te 24 Stacje Maszynowo-Traktorowe posiadajce w sumie 234 traktory i 73 mockarnie259. W sumie we wszystkich zachodnich obwodach BSRR byo 845 kochozw skupiajcych 38 054 gospodarstwa.

Prawo
Narzucenie mieszkacom ziem wcielonych do BSRR obywatelstwa radzieckiego oznaczao rozcignicie na nich represyjnego radzieckiego prawodawstwa. Nowe wadze, ju od swoich obywateli, wymagay bezwzgldnego podporzdkowania si, posuszestwa, wypeniania wszelkich zalece oraz bezwarunkowego potpienia Drugiej Rzeczypospolitej. Polskie pastwo
258 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 38, k. 224226, Stenogram z posiedzenia Pierwszej Biaostockiej Obwodowej Konferencji KP(b)B. 259 Ibidem, t. 1145, k. 510, Pismo penomocnika Komisji Kontroli Partyjnej przy KC WKP(b) w obwodzie biaostockim M. Jermakowa do sekretarza biaostockiego Obkomu W. Kudrajewa oraz sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki z 30 stycznia 1941 r.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

181

uznano za niebye, co spowodowao jak zauway M. Gnatowski kuriozaln sytuacj w radzieckiej retoryce propagandowej. Byli byli ju nie tylko urzdnicy, partie polityczne, buruje. Pojawili si byli adwokaci i byli Polacy260. Nawet oficerowie ledczy NKWD, kiedy wpisywali do raportw informacje uzyskane z donosw, wkadali w usta ludzi stwierdzenia w stylu: w byej Polsce yo mi si znacznie lepiej. Trudno uwierzy, e osoba krytykujca system radziecki, zwizana emocjonalnie ze swoj okupowan ojczyzn, mwiaby do swoich (teoretycznie zaufanych) suchaczy w taki sposb. Jedn z pierwszych decyzji nowych wadz po obligatoryjnym nadaniu wszystkim mieszkacom ziem wschodnich Drugiej RP radzieckiego obywatelstwa byo rozpoczcie paszportyzacji. Decyzj o tym podjo BP WKP(b) 30 grudnia 1939 r., zatwierdzajc rozporzdzenie RKL ZSRR. Gwnym celem paszportyzacji, jak podkrelono w uchwale, byo wykrycie i wyeliminowanie wszelkich klasowo obcych elementw oraz osb uznanych za niepewne. Na Pierwszej Biaostockiej Konferencji Partyjnej naczelnik Obwodowego Zarzdu NKWD Piotr A. Gadkow mwi: Powinnimy przeprowadzi paszportyzacj. Dobrze wiecie, e w obecnej sytuacji paszportyzacja ma ogromne znaczenie. Powinnimy z du starannoci sprawdzi ludzi, jeli nie wszystkich, to przynajmniej 90% obowizkowo261. Poniewa w ZSRR paszportw nie wydawano wszystkim mieszkacom262, analogicznie postpiono na ziemiach pnocno-wschodniej Polski. Dodatkowo cz paszportw opatrzono specjalnymi wpisami (paragraf 11 lub 38), ktre zabraniay przebywania w miastach stoecznych, obwodowych oraz stanowicych centra rejonw, a take stukilometrowej strefie nadgranicznej. Osoby, ktre otrzymay taki dokument, musiay bezwarunkowo opuci miasto i uda si w gb obwodu. Dodatkowo miay one due trudnoci ze znalezieniem zatrudnienia w administracji i niektrych gaziach gospodarki. Paragraf 11 wpisano do paszportw, ktre otrzymali przebywajcy w obwodzie uchodcy, co spowodowao rozpoczcie akcji przymusowego ich wysiedlania, gwnie z Biaegostoku i rejonw nadgranicznych. Wywoao to mas protestw wrd lokalnej administracji, ktra wielu z tych ludzi wcigna do pracy w administracji oraz subie zdrowia. Jak alarmowali urzdnicy, w niektrych rejonach praktycznie opustoszay nowo utworzone przychodnie i punkty medyczne. Zabrako te wielu specjalistw w szpitalach. W procedury odwoawcze, najczciej nieskuteczne,
M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 53 Ibidem, s. 56; rdo: PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 38, k. 241, Stenogram z posiedzenia Pierwszej Biaostockiej Obwodowej Konferencji KP(b)B. 262 Nie posiadaa ich ludno wiejska. Wyjtek stanowiy rejony nadgraniczne oraz tereny, gdzie znajdoway si wane strategicznie obiekty.
261 260

182

Rozdzia III

angaoway si nawet wadze obwodowe263. Byy te przypadki odwrotne, kiedy wpis do paszportu dostaway osoby niestanowice adnego zagroenia, lecz posiadajce np. mieszkanie, na ktre ochot mia lokalny urzdnik. 29 stycznia 1940 r. RKL ZSRR podja decyzj o rozszerzeniu na wschodnie obwody BSRR i USRR obowizujcej w ZSRR ustawy o miastach specjalnego znaczenia oraz strefach nadgranicznych. W oparciu o ni 16 lutego 1940 r. Biuro KC KP(b)B przyjo uchwa O ustanowieniu specjalnego reimu w 7,5 km, 500 m264 i 4 m pasie nadgranicznym oraz wprowadzeniu paszportyzacji w zachodnich obwodach Biaorusi. Naleao niezwocznie przeprowadzi paszportyzacj w 7,5 km pasie nadgranicznym, miastach rejonowych, wikszych zakadach przemysowych i przedsibiorstwach transportowych. Nakazano te, zgodnie z uchwa RKL ZSRR nr 43 z 14 stycznia 1933 r., wprowadzenie specjalnego reimu w omy, Grodnie, Bielsku Podlaskim i Lidzie265. W Biaymstoku i caym obwodzie biaostockim akcj paszportyzacyjna naleao przeprowadzi w terminie od 15 lutego do 1 maja 1940 r. Paszporty otrzyma mieli obywatele powyej 16 roku ycia. W obwodzie byy 293 584 osoby uprawione do otrzymania stosownego dokumentu. Paszportyzacj w pierwszej kolejnoci naleao przeprowadzi w Biaymstoku, Grodnie i omy. Aby usprawni wydawanie dokumentw, zadecydowano o powoaniu specjalnych punktw, ktre powinny wyda w cigu trzech miesicy po 1011 tys. dokumentw kady. W Biaymstoku powoano 10 takich punktw. Paszporty naleao wypeni po biaorusku i rosyjsku266. Po pewnym czasie Canawa wysa do obwodu pismo polecajce zakoczy wydawanie paszportw w Biaymstoku do 15 marca 1940 r. Okazao si to jednak termiKC KP(b)B uchylio nawet na swym posiedzeniu 14 kwietnia 1940 r. postanowienie biaostockiego Obkomu O wydaniu paszportw tymczasowych niektrym kategoriom wysoko kwalifikowanych specjalistw spord uchodcw pracujcych w obwodzie biaostockim, uznajc je za niezgodne z postawieniami RKL ZSRR i zobowizao wadze obkomu do przestrzegania prawa. NARB, zesp 4, op. 3, t. 959, k. 10. 264 Pniejsz decyzj Biura KC rozszerzono stref przygraniczn z 500 do 800 metrw; zob. M. Gnatowski, Radzieckie dokumenty o wysiedlaniu w 1940 r. mieszkacw 800 metrowego pasa nadgranicznego, Studia omyskie, t. XI, 2000, dok. 2, s. 219222, Uchwaa KC KP(b)B O przedsiwziciach w celu przesiedlenia mieszkacw 800-metrowej strefy nadgranicznej w zachodnich obwodach BSRR; rdo: NARB, zesp 4, op. 21, t. 1875, k. 1316. 265 M. Gnatowski Radzieckie dokumenty o wysiedlaniu w 1940 r. mieszkacw 800 metrowego pasa nadgranicznego..., dok. 1, s. 217218, Uchwaa Biura KC KP(b)B z 16 lutego 1943 r. O ustanowieniu specjalnego reymu w 7,5 km, 500 m i 4 m pasie nadgranicznym oraz wprowadzeniu paszportyzacji w zachodnich obwodach Biaorusi; rdo: NARB, zesp 4, op. 3, t. 917, k. 137138. 266 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 233, k. 5455, Pismo naczelnika Milicji obwodu biaostockiego Aleksiejewa z 27 stycznia 1940 r. do przewodniczcego biaostockiego Obispokomu S.I. Malcewa o zasadach paszportyzacji.
263

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

183

nem nierealnym z bardzo prozaicznego powodu: w miecie zabrako papieru fotograficznego do wykonania niezbdnej liczb zdj. Za mao byo take zakadw fotograficznych. W raporcie z 28 marca naczelnik obwodowego Zarzdu RK Milicji informowa, e od rozpoczcia akcji zrobiono zdjcia 48 tys. mieszkacom, przyjto 23 260 poda oraz wydano 13 406 drukw267. W ramach akcji paszportyzacyjnej przystpiono do wysiedlania ludnoci z 800-metrowej strefy nadgranicznej. Odbyo si to na mocy postanowienia RKL ZSRR 289172 ss z 2 marca 1940 r. O ochronie granicy pastwowej w zachodnich obwodach USRR i BSRR. W obwodzie biaostockim planowano wysiedli 3031 gospodarstw (13 278 osb)268. Przygotowania do akcji od samego pocztku szy bardzo opornie. 23 marca na spotkaniu Ponomarienki i Chruszczowa u Mikojana okazao si, e Ukraicy maj ju szczegowe palny, natomiast Ponomarienko pojawi si cakowicie nieprzygotowany. My moglimy si przygotowa mwi na posiedzeniu Biura KC KP(b)B 14 kwietnia szef biaoruskiego NKWD . Canawa ale zawaliy obispokomy, z ktrych nie dostaem praktycznie adnych informacji. W rezultacie Ukraina ju realizuje wysiedlenia a my nie. Nikt w obwodzie nie wie gdzie i kogo wysiedla269. Aby przyspieszy ca akcj, Biuro podjo specjaln uchwa, w ktrej zobligowano komitety obwodowe do zakoczenia wysiedle do 1 maja 1940 r. wedug schematu: gospodarstwa biedniakw i redniakw przenie do domw nalecych wczeniej do osadnikw i Niemcw ewakuowanych do Trzeciej Rzeszy. Pozostali jeli taka moliwo istnieje powinni by przeniesieni wraz ze swymi domami i zabudowaniami gospodarczymi. W pierwszej kolejnoci i bez adnej pomocy powinny zosta wysiedlone gospodarstwa kuackie. Ziemie wychodzce poza stref pozostae po przeniesieniu gospodarstw naleao odda rolnikom yjcym najbliej270. Na przeprowadzenie akcji oraz specjalne zapomogi wysokoci 650 rubli na gospodarstwo przeznaczono dla obwodu biaostockiego 1 885 650 rubli271. Ogem w trakcie akcji przesiedlono w obwodzie
267 Ibidem, t. 9, k. 71, Raport naczelnika Zarzdu RK Milicji obwodu biaostockiego M.K. Korobowa w sprawie przebiegu paszportyzacji. 268 Na konferencji KP(b)B w kwietniu 1940 r. mwiono o 3900 gospodarstwach, jednak postulowano, by ich wysiedlenie nie spowodowao powstania 3 900 chutorw. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 38, k. 228, Stenogram z posiedzenia Pierwszej Biaostockiej Obwodowej Konferencji KP(b)B. 269 NARB, zesp 4, op. 3, t. 961, k. 4, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 14 kwietnia 1940 r. 270 Ibidem, t. 959, k. 2, Postanowienie KC KP(b)B O wdraaniu postanowienia KC WKP(b) i RKL ZSRR O ochronie granicy pastwowej w zachodnich obwodach BSRR. 271 Ibidem, t. 976, k. 400401, Postanowienie KC KP(b)B i RKL BSRR O przedsiwziciach w celu przesiedlenia mieszkacw 800-metrowej strefy nadgranicznej w zachodnich obwodach BSRR.

184

Rozdzia III

3199 gospodarstw chopskich. 191 gospodarstw z rejonw graniczcych z Litw, w zwizku z jej wczeniem w skad ZSRR, otrzymao zgod na powrt do dotychczasowych miejsc zamieszkania272.
Tablica 9 Gospodarstwa chopskie przesiedlone w kwietniu 1940 r. z 800-metrowej strefy nadgranicznej
Rejon Augustowski Ciechanowiecki Czyewski Grajewski Kolneski omyski Sopokiski niadowski Razem Wysiedlono 277 934 466 243 575 208 122 384 3199 Odtworzono 206 542 261 159 289 193 122 276 2048 Nie odtworzono 71 281 205 84 286 15 108 1050 Opucio rejon 101 101

rdo: PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 67, k. 441, Raport o odtworzeniu gospodarstw chopskich wysiedlonych w 1940 r. z 800-metrowej strefy nadgranicznej.

W sumie, w ramach akcji paszportyzacyjnej, ktra zakoczya si z dwumiesicznym opnieniem w czerwcu 1940 r., wysiedlono z rejonw przygranicznych 644 195 osb, w tym z obwodu biaostockiego 264 209 (wliczajc w to bieecw deportowanych w gb ZSRR)273. W kwietniu 1940 r. wydane zostao rozporzdzenie O rejestracji aktw stanu cywilnego w zachodnich obwodach USRR i BSRR, na mocy ktrego do 20 kwietnia wszystkie akta cywilne (rejestry urodzin, zgonw, lubw i rozwodw) miay zosta przekazane pod kontrol urzdw NKWD. Tam te miay by od tej chwili prowadzone wszelkie rejestry. Po 20 kwietnia adne akty prawne wydane przez parafie nie miay ju mocy prawnej274. Aby usprawni dziaanie obwodu, skutecznie rozprawia si z drobn przestpczoci, nielegalnym handlem i przemytem oraz nie dopuci do
Ibidem, t. 1039, k. 4145, Informacja uzupeniajca do postanowienia RKL BSRR i KC KP(b)B o zmianie wykazu punktw osiedleczych w BSRR wchodzcych w 800-metrow stref nadgraniczn. 273 NARB, zesp 4, op. 21, t. 2094, k. 148, Raport z zakoczenia akcji paszportyzacyjnej we wschodnich obwodach BSRR. 274 M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 58.
272

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

185

paraliu decyzyjnego naleao w jak najkrtszym czasie powoa sprawnie dziaajce organa sdowe. Dziaania te nie miay charakteru represyjnego. Sdy rejonowe i miejskie potrzebne byy nie tylko do skazywania za sprzeda kilograma cukru lub spnienie si do pracy. Do rozstrzygnicia czekay dziesitki tysicy drobnych spraw cywilnych, w tym np. spadkowych. Poza tym, jak ju wczeniej pisaem, brak sprawnego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci spowodowa w grudniu 1939 r. ogromny wzrost przestpczoci, nad ktrym nie byy w stanie zapanowa wieo utworzone oddziay milicji. Aby temu zapobiec biaostocki Obkom wyda postanowienie o organizacji pracy sdw w obwodzie. Nakazano do 21 grudnia wyznaczy odpowiednie pomieszczenia na potrzeby sdu obwodowego oraz obwodowego wydziau Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci BSRR, a take przystpi do wyaniania awnikw. Analogiczne polecenia wydano powiatowym i miejskim komitetom KP(b)B. Zobowizano wydzia kadr do wezwania wszystkich pracownikw aparatu sprawiedliwoci, ktrzy zostali przysani do obwodu po linii KP(b)B i nie pracuj w swojej specjalnoci do jak najszybszego stawienia si do pracy w organach sdowych. Zobligowano przewodniczcego Sdu Obwodowego Gieorgija M. Bazylenk oraz naczelnika Biaostockiego Obwodowego Zarzdu Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci W.J. Kolesniewa, aby obwodowe organy sdownicze rozpoczy prac najpniej do 5 stycznia, natomiast powiatowe do 15 stycznia 1940 r.275 Sd obwodowy rozpocz prac 13 styczniu 1940 r. Decyzj Rady Najwyszej BSRR z 15 stycznia 1940 r. podzielono obwd biaostocki na rejony sdowe, tworzc jeden sd obwodowy, 24 sdy rejonowe i 10 miejskich (8 w Biaymstoku, 1 w omy i 1 w Grodnie). Kadry zdolne podj prac pojawiy si dopiero w lutym i marcu 1940 r. 3 marca 1940 r. Wasilij Jewdokimowicz Kolesniew poinformowa wadze Obkomu, e ma do ludzi, by obsadzi 5 punktw w Biaymstoku, 1 w Bielsku i 1 w omy. Niektrzy sdziowie pisa w raporcie po przybyciu na miejsce pobyli tu kilka dni i wyjechali w sprawach subowych, nikt nie wie gdzie i na jak dugo. Na dodatek brakuje pomieszcze i wyposaenia. Normalnie w tym wzgldzie jest tylko w Grodnie. W pozostaych przypadkach nawet jak s niezbdne pomieszczenia, to wymagaj generalnego remontu. W omy, Zambrowie, Czyewie, niadowie i Kolnie Sdy Ludowe mog otrzyma tylko dwa pomieszczenia na swoj dziaalno276. Jest to
PAOSOG, zesp 6196, op. 1, t. 2, k. 28, Postanowienie Biura biaostockiego Obkomu KP(b)B z 29 grudnia 1939 r. O organizacji pracy sdu obwodowego oraz obwodowego wydziau sdownictwa. 276 Ibidem, t. 739, k. 3440, Notatka naczelnika Biaostockiego Obwodowego Zarzdu Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci W.J. Kolesniewa z 3 marca 1940 r. do sekretarza biaostockiego Obkomu w sprawie organizacji w obwodzie sdownictwa.
275

186

Rozdzia III

list do dziwny, gdy ju trzy dni pniej Kolesniew poinformowa Obkom, e dziaaj 22 rejonowe i 5 miejskich oddziaw Sdw Ludowych. Wszystkie maj jednak ogromne kopoty kadrowe. 1 kwietnia dziaay ju sdy w 29 rejonach. Pracowao w nich 33 sdziw. Dodatkowo do obwodu sprowadzono 27 prawnikw, ktrzy mieli wiadczy usugi adwokackie. Nadal nie pracoway sdy w Brasku i apach277. Do 18 kwietnia 1940 r. zorganizowano 32 wydziay sdw: 4 w Biaymstoku, 3 w Grodnie, 1 w omy i po jednym w kadym rejonie. Zorganizowano take 5 punktw notarialnych: w Biaymstoku, Grodnie, Wokowysku, Bielsku i Augustowie278. Pracowao w nich 246 osb: 34 Rosjan, 67 Biaorusinw, 31 Polakw, 48 ydw, 4 Ukraicw, Niemiec i Tatar. Ostatecznie struktura sdownicza w obwodzie skadaa si z 48 wydziaw Sdw Ludowych, w ktrych pracowao 2293 awnikw, spord 2812 wybranych w styczniu 1941 r. Byo wrd nich (wedug niepenych danych) 560 Biaorusinw, 93 Rosjan, 739 Polakw, 283 ydw oraz 3 osoby innych narodowoci. Przewaali biedni chopi i parobkowie w sumie 1496 osb; robotnikw byo 695. Konsultacji prawnych udzielao 69 adwokatw, w wikszoci wywodzcych si z miejscowej ludnoci. Przewaali oczywicie ydzi 82,7%. Polakw byo 7,3%, Rosjan 5,7%, Biaorusinw 4,3%. Planowano otworzy 7 miejskich i 11 rejonowych biur notarialnych, dziaao ich jednak znacznie mniej. Biura miejskie funkcjonoway w Biaymstoku, Bielsku, Grodnie, omy, Sokce, Augustowie i Wokowysku; rejonowe w Grajewie, Ciechanowcu, apach, Skidlu i Kolnie. Wikszo z 14 notariuszy moga wykaza si zaledwie rocznym staem pracy. Do sdw do koca 1940 r. wpyno 12 349 spraw karnych oraz 13 701 cywilnych. Do drugiej instancji Sdu Obwodowego wpyny 3452 sprawy karne oraz 2761 cywilnych279. Sdy obwodowe i rejonowe nie rozpatryway adnych spraw o charakterze politycznym, z wyjtkiem drobnych spraw przysyanych im przez NKWD (NKGB), jeli zagroone byy one nisk kar. Pozostae sprawy polityczne, o dziaalno terrorystyczn, dywersyjn, szpiegostwo rozpatryway trybunay wojskowe lub Wojskowe Kolegium Sdu Najwyszego ZSRR. Sprawy przygotowywane przez NKWD rozpatrywa Sd Specjalny (Osoboje Sowieszczanije, OSO) dziaajcy przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewntrznych ZSRR. Analogiczny Sd Specjalny dziaa przy Ludowym Komisariacie Bezpieczestwa Pastwowego (OSO NKGB). Jako jeIbidem, t. 739, s. 50, Raport przewodniczcego Biaostockiego Sdu Obwodowego G.M. Bazylenki z 8 kwietnia 1940 r. 278 Ibidem, t. 11, k. 102, Notatka naczelnika Biaostockiego Obwodowego Zarzdu Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci W.J. Kolesniewa. 279 Ibidem, t. 739, k. 455481, Raport naczelnika Biaostockiego Obwodowego Zarzdu Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci W.J. Kolesniewa o stanie sdw w obwodzie w 1940 r.
277

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

187

dyne sdy te mogy wydawa wyroki w trybie zaocznym, bez potrzeby obecnoci oskaronego. Byy bardzo skuteczne, kiedy nie udao si zebra dostatecznych dowodw winy, cho wina nie ulega zdaniem organw bezpieczestwa adnej wtpliwoci. Poniewa radzieckie prawodawstwo stao na stray ustroju socjalistycznego, chronic wasno pastwow i przeciwdziaajc wszelkim naruszeniom dyscypliny pracy z natury rzeczy byo bardzo represyjne. Kara miaa nie tylko charakter wychowawczy. Miaa te skutecznie eliminowa potencjalnych i faktycznych wrogw ludu. Dlatego te awnicy ludowi i sdziowie przy wydawaniu wyroku mieli obowizek kierowania si nie tylko stosownym artykuem kodeksu karnego i wydawanymi przez wadz dekretami, ale take socjalistyczn wiadomoci prawnicz, co da si przeoy jako zasad, e zgodne z prawem jest wszystko to, co suy socjalizmowi i radzieckiej ojczynie, niezgodne za wszystko, co temu przeszkadza. Poniewa przyznanie si do winy byo wystarczajcym dowodem do skazania, gwnym celem organw cigania byo jego wymuszenie na oskaronym. Fakt, czy zarzucany czyn osoba ta faktycznie popenia mia tu drugorzdne znaczenie. Pierwszym duym sprawdzianem wydolnoci biaostockich sdw bya realizacja uchway Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z 26 czerwca 1940 r. o wprowadzeniu odpowiedzialnoci karnej robotnikw i urzdnikw za cikie naruszenie dyscypliny pracy. Za samowolne opuszczenie miejsca pracy sd mia obowizek wymierzy kar wizienia od 2 do 6 miesicy; za nieuzasadnione spnienie si do pracy powyej 15 minut kar do 6 miesicy przymusowej pracy poprawczej w zakadzie, w ktrym obwiniony dotychczas pracowa, z zachowaniem jedynie 25% pensji. Dekret wprowadza te omiogodzinny dzie pracy oraz siedmiodniowy tydzie pracy z woln niedziel w miejsce piciodniowego z szstym, ruchomym dniem odpoczynku280. Niemal natychmiast po wprowadzeniu uchway sdy zostay zasypane wnioskami o ukaranie winnych. W samym tylko Biaymstoku w trzeciej dekadzie lipca osdzono 421 osb. Za spnienie skazano 273 osoby, za samowolne oddalenie si z miejsca pracy 28 osb. Skierowano do dalszego wyjanienia 64 sprawy, przekazano do ponownego osdzenia 54. Przerwano sprawy 9 osb, do rozpatrzenia pozostao 101281. Pomidzy 10 a 20 lipca do sdu trafio 215 spraw za spnienie si282.
NARB, zesp 4, op. 21, t. 1848, k. 46, Postanowienie PRN ZSRR z 26 czerwca 1940 r. O przejciu na 8 godzinny dzie pracy, siedmiodniowy tydzie oraz zakazie samowolnego oddalania si z miejsca pracy. 281 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 85, k. 287293, Raport kierownika wydziau organizacyjno-instruktorskiego biaostockiego Obkomu F.K. Siemionowa z 17 lipca 1940 r. o wypenieniu uchway PRN ZSRR z 26 czerwca 1940 r. 282 Ibidem, t. 92, k. 2029, Raport naczelnika Biaostockiego Obwodowego Zarzdu
280

188

Rozdzia III

Zdarzay si przypadki, e prokuratura odmawiaa cigania takich ludzi bd zwalniaa obwinionego o samowolne opuszczenie miejsca pracy lub spnienie si, jeli ten nie zosta zapoznany z uchwa przez kadr partyjn. Jedn z takich osb (wyjtkow, jak na warunki radzieckie, jeli chodzi o podejcie do prawa) by zastpca prokuratora obwodu baranowickiego Matwiejew. Zwolni on z aresztu robotnika, ktry spni si do pracy z powodu braku odpowiedniego obuwia, ktrego nie mg kupi283. Do koca lipca 1940 r. za zamanie uchway 26 czerwca zatrzymano w obwodzie 7233 osoby. Skierowano do sdw 4529 spraw za spnienie si do pracy oraz 985 za porzucenie pracy. Skazano wyrokiem do 3 miesicy pracy przymusowej 1934 osoby, wyrokiem do 6 miesicy pracy przymusowej 3135 osb. Wizieniem do 2 miesicy ukarano 164 osoby, od 2 do 4 miesicy 821284. W kolejnych miesicach liczba skazanych stale wzrastaa. Win za to ponosiy kolejne dekrety zaostrzajce kary za rnorakie przewinienia: 10 czerwca 1940 r. wprowadzono dekret o odpowiedzialnoci karnej za braki w produkcji oraz odstpstwa od planowanych norm; kara od 5 do 8 lat wizienia grozia dyrektorom zakadw, gwnym inynierom i kontrolerom jakoci; 6 lipca 1940 r. zostaa zmieniona kwalifikacja dezercji z wojska. Odtd podstaw do jej zasdzenia bya 24 godzinna nieobecno onierza w jednostce. Karane byo nawet trwajce ponad 2 godziny samowolne opuszczenie miejsca suby; 19 lipca 1940 r. wprowadzono odpowiedzialno karn traktorzystw i kombajnistw MTS za opuszczenie miejsc pracy; 10 sierpnia 1940 r. zosta wydany dekret PRN ZSRR O odpowiedzialnoci karnej za drobne kradziee w zakadach produkcyjnych i za chuligastwo; 19 padziernika 1940 r. wprowadzono odpowiedzialno inynierw, technikw, majstrw i wykwalifikowanych robotnikw za niepodporzdkowanie si poleceniu przejcia do pracy w innym zakadzie; 10 grudnia 1940 r. obniono wiek odpowiedzialnoci karnej modziey do 12 lat za przestpstwa mogce spowodowa wykolejenie si pocigu; 9 kwietnia 1941 r. zaostrzono kar za samowoln jazd pocigami towarowymi do roku wizienia oraz za samowolne uycie hamulca w pocigu od roku do trzech lat;
Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci W.J. Kolesniewa z 27 lipca 1940 dla I sekretarza biaostockiego Obkomu S. Igajewa. 283 Ibidem, t. 76, k. 22, Stenogram z obrad biaostockiego obwodowego i miejskiego aktywu partyjnego, 19 sierpnia 1940 r. 284 Ibidem, t. 739, k. 170, Raport o pracy sdw rozpatrujcych sprawy zwizane z uchwa PRN ZSRR z 26 czerwca 1940 r.

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

189

13 maja 1941 r. dekretem O walce z przestpczoci nieletnich obniono z 16 do 14 lat wiek odpowiedzialnoci za inne przestpstwa karne285. Nawa pracy spowodowa do znaczne opnienia w wydawaniu wyrokw. W maju 1940 r. zalegoci sigay ju setek spraw i wynikay gwnie z szybkoci dziaania sdw. Sd Ludowy w Augustowie w okresie od 15 lutego do 15 maja osdzi 23 sprawy z 51, ktre wpyny na wokand. Jeszcze gorzej byo w Zabudowie, gdzie rozpatrzono 5 z 39 spraw oraz w jednym z sdw w omy, gdzie od lutego do kwietnia nie rozpatrzono adnej ze spraw. Efektywno sdw w caym obwodzie oceniono na 59,8% w sprawach karnych oraz 51% w sprawach cywilnych. Take przebieg spraw pozostawia wiele do yczenia. Nieuzasadnione zatrzymywanie wiadkw i obwinionych o drobne wykroczenia pod stra, pozbawienie prawa do tumacza (rozprawy odbyway si po rosyjsku i biaorusku) pod pretekstem, e skad sdu jest na tyle internacjonalistyczny (wada jzykiem biaoruskim rosyjskim, polskim, niemieckim i jidysz), e nie ma potrzeby angaowania tumacza nie naleay do rzadkoci. Znacznym naruszeniem socjalistycznej praworzdnoci okazao si take wykorzystanie przez sdziego rejonu omyskiego, przy rozsdzaniu drobnego sporu majtkowego o zajtego w czasie mobilizacji konia, prawodawstwa obowizujcego w Drugiej RP286. W 1941 r. sytuacja sdownictwa poprawia si do tego stopnia, e zalegoci w sprawach cywilnych i karnych sigay zaledwie kilku tygodni. Wybr awnikw uwzgldniajcy, przynajmniej czciowo, propolsk polityk Kremla z jesieni 1940 r. korzystnie wpyn na postrzeganie tej instytucji. Sdy nie byy, z racji ich ograniczonych uprawnie, typowym narzdziem represji w stosunku do zamieszkujcych te ziemie Polakw, co niewtpliwie sprawio, e na temat ich funkcjonowania nie ma praktycznie nic we wspomnieniach i relacjach z tamtego okresu. Z zestawie statystycznych wida, e ponad poowa rozstrzyganych spraw dotyczya kwestii cywilnych. Pozostaje wprawdzie kilkanacie tysicy spraw karnych, jednak nie naley zapomina, e sdzono wwczas ludzi nie tylko za dziaalno niepodlegociow. Byo duo spraw czysto karnych (rozboje, kradziee, morderstwa, pobicia), sporo te ludzi osdzono i skazano za wykroczenia czysto gospodarcze (spekulacja, nielegalny handel, przemyt).

285 M. Gnatowski, W radzieckich okowach, s. 60; zob. te Istorija gossudarstwa i prawa Bieorusskoj SRR, t. II, Minsk 1975, s. 131134. 286 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 90, k. 9092, Raport naczelnika Wydziau Sdu Ludowego z 25 maja 1940 r. o pracy sdw w obwodzie biaostockim.

190

Rozdzia IV

Rozdzia IV Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

Dzieje antysowieckiego ruchu oporu na pnocno-wschodnich ziemiach Drugiej RP zostay ju obszernie opisane przez wielu badaczy z kraju i zagranicy1. Rwnie du literatur maj dzieje polskiej partyzantki niepodlegociowej na Biaostocczynie i ziemi omyskiej. Zawdziczamy to dwm doskonaym badaczom tego tematu: nieyjcemu ju Tomaszowi Strzemboszowi2
Zob. m.in.: P. Koakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich 19391945, Warszawa 2002; R. Wnuk, Polska konspiracja antysowiecka na Kresach Wschodnich II RP w latach 1939-1941 i 19441952, w: Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, red. K. Jasiewicz, WarszawaLondyn 2002; A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1997, s. 265302; B. Gronek, Pocztki konspiracji antysowieckiej na terenie Zachodniej Biaorusi (wrzesie 1939lipiec 1940) w wietle dokumentw NKWD, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Biaoru, Litwa, otwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 17721999, red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999, s. 696719; Aresztowani na Zachodniej Biaorusi. Alfabetyczny wykaz 4669 Polakw i obywateli polskich innych narodowoci aresztowanych na Zachodniej Biaorusi w latach 19391941, w: Indeks Represjonowanych, t. XV, Warszawa 2003; Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi w latach 19391941, t. 12, WarszawaMoskwa 2001; J. Siamaszka, Armija Krajowa na Biearusi, Misk 1994; W. Jarmoowicz, S. umar, Ogniom i mieczom. Chronika polskogo nacjonalisticzeskogo podpola w Bieorussii (19391953 gg.), Minsk 1994; S. Bielczenko, Na bieostokskom naprawlenii, w: Front biez linii fronta, Moskwa 1970; A. Popow, 15 wstriecz c gienieraom KGB Bielczenko, Moskwa 2002. 2 Autorowi m.in.: Opr moralny bierny i moralny czynny jako forma walki z okupantem na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, pod red. M. Giejewskiej i T. Strzembosza, Warszawa 1995, s. 276290; Konspiracja na ziemi augustowskiej pod okupacj radzieck (19391941), Przegld Historyczny 1992, z. 4, s. 667705; Saga o upaszcze ppk. Jerzym Dbrowskim 18891941, Warszawa 1996; Opr wobec okupacji sowieckiej w Zachodniej Biaorusi 19391941, w: Studia z dziejw okupacji sowieckiej (19391941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1997, s. 105219; Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrz X 1939VI 1941, Warszawa 2004.
1

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

191

oraz Michaowi Gnatowskiemu3. Temu drugiemu zawdziczamy dodatkowo opublikowanie w cigu ostatnich lat w Studiach Podlaskich oraz Studiach omyskich setek radzieckich dokumentw o polskim podziemiu oraz zwalczajcych go strukturach NKWD i NKGB, wydobytych z archiww znajdujcych si na terenie Biaorusi4. Dlatego te nie zamierzam tu dokadnie analizowa struktury i dziaa ruchu oporu ani te opisywa sposobw jego zwalczania. Analogiczn sytuacj mamy w wypadku represji, przynajmniej, gdy piszemy o deportacjach i innych przymusowych przemieszczeniach ludnoci cywilnej5. Znamy ju dzi dokadnie procedury, ktre poprzedzay wydanie rozkazw o wysiedleniach, przebieg deportacji, liczb deportowanych osb, miejsca, do ktrych trafili. Biaostocczyzna w strukturach SZPZWZ stanowia odrbny okrg, ktry wraz z okrgiem nowogrdzkim i poleskim stanowiy obszar nr 2 (biaostocki). Dodatkowo na interesujcym nas obszarze tworzono obwody majce w zamyle dowdztwa stanowi struktur organizacyjn na poziomie dowojennego powiatu. Obszary nie pokryway si z rejonami wyznaczony3 Do jego najwaniejszych prac dotyczcych tego tematu zaliczy moemy: W radzieckich okowach. Studium o agresji 17 wrzenia 1939 r. i radzieckiej polityce w regionie omyskim w latach 19391941, oma 1997; Niepokorna Biaostocczyzna. Opr spoeczny i polskie podziemie niepodlegociowe w regionie biaostockim w latach 19391941 w radzieckich rdach, Biaystok 2001; Ssiedzi w sowieckim raju. Rejon jedwabieski pod radzieck wadz 1939-1941, oma 2002. 4 Zob. m.in. Problemy SZPZWZ w regionie biaostockim w wietle dokumentw NKWD (NKGB), Studia Podlaskie, t. VIII, 1988, s. 227299; Radzieckie dokumenty o polskim podziemiu niepodlegociowym w regionie omyskim w latach 19391941, Studia omyskie, 1995, t. V, s. 129198; Radzieckie dokumenty o polskim podziemiu niepodlegociowym w regionie omyskim w latach 19391941. Cz II, Studia omyskie, t. VIII, 1997, s. 155258; Sytuacja spoeczno-polityczna i polskie podziemie niepodlegociowe w regionie omyskim w latach 19491940 w wietle radzieckich dokumentw, Studia omyskie, t. X, 1999, s. 137173. 5 Zob. T. Piesakowski, Represje sowieckie wobec obywateli polskich w latach 19391991 w wietle polskiej historiografii emigracyjnej i rde archiwalnych, w: Europa nieprowincjonalna, s. 951970; A. Gurianow, Sowieckie represje wobec Polakw i obywateli polskich w latach 19361956 w wietle danych radzieckich, w: Europa nieprowincjonalna, s. 972982; A. Chackiewicz, Aresztowania i deportacje spoeczestwa zachodnich obwodw Biaorusi (1939-1941), w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie, s. 120137; Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, t. 2: Deportacje Polakw z pnocno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej 19401941, Warszawa 2001; Deportowani w obwodzie archangielskim, cz 1: Alfabetyczny wykaz 9320 obywateli polskich wywiezionych w 1940 roku z obwodu biaostockiego, w: Indeks Represjonowanych, t. XIV, Warszawa 2003; Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi w 1940 roku, WarszawaMoskwa 2003; A. Gowacki, Sowieci wobec Polakw, s. 320402; D. Bokowski, Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placwek polskich w latach 19401943, Warszawa 1999, s. 2389; S. Ciesielski, G. Hryciuk, A. Srebrakowski, Masowe deportacje ludnoci w Zwizku Radzieckim, Toru 2004, Rozdzia V: Deportacje obywateli polskich w latach 19401941, s. 206260.

192

Rozdzia IV

mi przez wadze radzieckie, co w wypadku meldunkw NKWD i NKGB nieco komplikuje obraz, zwaszcza kiedy ledczy prbowali opisa strefy dziaania poszczeglnych grup polskiego podziemia. W terenie podejmowano take pierwsze prby powoania struktur niszego szczebla rejonw i placwek. Pocztkowo KG SZP kategorycznie zabraniaa jakiejkolwiek dziaalnoci zbrojnej, podkrelajc, e gwnym zadaniem, jakie stoi przed organizatorami konspiracji na tym terenie, jest powoanie siatki organizacyjnej skadajcej si z 35 osb w kadej gminie. Tworzone na Biaostocczynie siatki byy najbardziej rozwinitymi strukturami ruchu oporu, nawet wliczajc w to ziemie Generalnego Gubernatorstwa6. Wynikao to nie tylko z atwoci dziaa w terenie. Specyfika okupacji sowieckiej, o czym pisze w swej pracy T. Strzembosz, zdecydowanie rnia si (na niekorzy) od warunkw, w jakich dziaaa konspiracja pod okupacj niemieck7. Tu nikt nie mg by bierny, a brak udziau w misterium bycia dobrym obywatelem pastwa radzieckiego z punktu widzenia wadz stanowi takie samo przewinienie, jak opr czynny. Dlatego wojna z okupantem radzieckim odbywaa si praktycznie na kadym poziomie ycia codziennego, za ruch partyzancki stanowi jedn z form walki, i to (paradoksalnie) wcale nie t najgroniejsz w skutkach dla zwykego czowieka. Opr czynny wiza si z konspiracj, staym ukrywaniem si, co zdecydowanie ograniczao moliwo codziennego naraania si na inwigilacj przez NKWD. To opr bierny, ktry po stronie niemieckiej wiza si z mniejszym ryzykiem, pod czujnym okiem NKWD by prawdziwym objawem sprzeciwu wobec nowego systemu. By te karany przez NKWD na rwni z oporem czynnym, gdy osoby uznane za stanowice potencjalne zagroenie dla pastwa radzieckiego byy pierwszymi, ktre trafiay na listy przeznaczonych do deportacji. Partyzanta, eby ukara, naleao najpierw zapa, co wcale nie byo takie proste, nawet przy stale rozwijanej i doskonalonej siatce szpiegw i donosicieli. Ludnoci cywilnej, ktra nie chciaa
6 O strukturach i dziaalnoci konspiracji niepodlegociowej na terenie Biaostocczyzny i omyskiego szerzej zob. T. Strzembosz, Partyzantka polska na pnocno-wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej 19391941 (Wileskie, Nowogrdzkie, Grodzieskie), Kwartalnik Historyczny 1992, nr 4, s. 27 i nn.; tene, Problemy polskiej partyzantki i konspiracji w Puszczy Augustowskiej 19391941, Sybirak 1991, nr 6; tene, Opr wobec okupacji sowieckiej w Zachodniej Biaorusi 19391941, w: Studia z dziejw okupacji sowieckiej, s. 173204; M. Gnatowski, Problemy SZPZWZ w regionie biaostockim w latach 19391941 w wietle dokumentw NKWD (NKGB), w: Studia Podlaskie, t. VIII, 1998, s. 227299; tene, Niepokorna Biaostocczyzna, s. 3160; tene, W radzieckich okowach, s. 174188; P. Koakowski, NKWD i GRU, s. 114125. 7 T. Strzembosz, Opr moralny bierny i opr moralny czynny jako forma walki z okupantem na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie, s. 276291.

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

193

zaangaowa si w budowanie ojczyzny wiatowego proletariatu, nie trzeba byo ani apa, ani szuka. Wystarczyo nad ranem otoczy dom i zaadowa wszystkich na podwody. Tym samym prawdziwym wyznacznikiem ruchu oporu nie s rozbite bazy partyzanckie, ale liczba zlikwidowanych organizacji konspiracyjnych w miastach oraz dziesitki tysicy nazwisk deportowanych, zwaszcza latem 1941 r., kiedy na listy proskrypcyjne trafiay rodziny osb czynnie zaangaowanych w dziaalno konspiracyjn oraz tych wszystkich, ktrych dalsza obecno bya na tych terenach niepodana, za jednym z najwaniejszych kryteriw tej oceny bya postawa tych ludzi w yciu codziennym8. 2 listopada 1939 r. w swoim rozkazie nr 001337 awrientij Beria powoa do ycia Zarzd NKWD obwodu biaostockiego, ktremu podlegay oddziay powiatowe i miejskie. Trzy dni pniej jego zastpca, Wsiewood Mierkuow, w specjalnym rozkazie poleci jak najszybsze oczyszczenie obszarw Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi z wszelkich wrogich elementw9. Struktury te utrzymay si do 3 lutego 1941 r., kiedy Biuro Polityczne WKP(b) i Prezydium Rady Najwyszej ZSRR podjy decyzj o wydzieleniu ze struktur NKWD Gwnego Zarzdu Bezpieczestwa Pastwowego (GUGB). Efektem tych dziaa byo powoanie Ludowego Komisariatu Bezpieczestwa Pastwowego (NKGB). Od tej chwili w terenie funkcjonoway na niemal rwnorzdnych prawach obie struktury siowe. Gwnym zadaniem nowej formacji miaa by walka ze szpiegostwem, dywersj oraz aktami terrorystycznymi, przygotowanymi przez obce suby specjalne dziaajce na terenie ZSRR, a take likwidacja organizacji kontrrewolucyjnych i partii antyradzieckich10. Nowe zadania NKWD okrelia dyrektywa z 1 marca 1941 r. Byy to m.in.: ochrona granicy pastwowej, utrzymywanie porzdku w wizieniach, ochrona wasnoci socjalistycznej, prowadzenie dziaalnoci operacyjno-czekistowskiej, prowadzenie akt stanu cywilnego, ochrona przeciwpoarowa, walka z bezdomnoci. Z powodu duego zamiecenia rejonu elementami antyradzieckimi w obwodzie
8 W raporcie NKGB z 15 maja 1941 r. podano, e w obwodzie biaostockim 495 osb ukrywa si przed aresztowaniem, 428 osb zbiegy za granic. Dawao to odpowiednio 458 oraz 428 rodzin kwalifikujcych si do natychmiastowej deportacji. Narodowe Archiwum Republiki Biaoru (dalej NARB), zesp 4, op. 21, t. 2431, k. 8899. 9 Rozkaz zastpcy ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR W. Mierkuowa z 5 listopada 1939 r., w: Radziecka administracja wojskowa na pnocno-wschodnich ziemiach Polski i scenariusze ich aneksji w radzieckich dokumentach (wrzesie grudzie 1939 r.), Studia Podlaskie, t. IX, 1999, dok. 11, s. 208. 10 Szerzej P. Koakowski, NKWD i GRU, s. 132; zob. te Organy gosudarstwiennoj biezopastnosti SSSR w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie. Sbornik dokumientow, t. I: Nakanunie, Kniga pierwaja (nojabr 1938 g. dekabr 1940 g.), Moskwa 1995, s. XXI; Kniga wtoraja (1 janwaria 21 ijunia 1941 g.), Moskwa 1995, s. 2425.

194

Rozdzia IV

biaostockim organy NKGB dziaay we wszystkich 21 rejonach. Dodatkowo dziaay oddziay miejskie w Biaymstoku, Grodnie, omy i Wokowysku oraz 3 placwki graniczne w Augustowie, Czyewie i omy11. Pierwotnie do obsady struktur NKWD na caej Zachodniej Biaorusi skierowano 650 funkcjonariuszy, ktrzy wyruszyli na te ziemie wraz z nacierajcymi jednostkami Armii Czerwonej. Mieli oni za zadanie rozpozna teren oraz przystpi do pierwszych prewencyjnych aresztowa osb uznanych za stanowice najwiksze zagroenia dla sprawnego przeprowadzenia procedur aneksyjnych. Jesieni 1939 r. Beria poleci dosa do pomocy kolejnych 100 funkcjonariuszy z urzdw NKWD szczebla republikaskiego i obwodowego, 150 z organw specjalnych oraz 65 z wojsk pogranicznych. Docelowo, planowano skierowa na Zachodni Biaoru 1172 pracownikw NKWD12. Przez wiele miesicy realizacja tych planw napotykaa jednak ogromne trudnoci. Dotkliwe braki kadrowe byy przyczyn specjalnej rezolucji wadz centralnych w Misku, ktre zadecydoway o wysaniu do zachodnich obwodw 302 osoby dla skompletowania miejscowych organw NKWD. Nie byli to jednak kadrowi pracownicy organw bezpieczestwa. 100 osb byo czonkami i kandydatami KP(b)B, 202 komsomolcami13. Trudno wic mwi o faktycznym ich wzmocnieniu. Problemy, z jakimi borykao si NKWD byy analogiczne do kopotw kadrowych, ktre dotkny inne resorty: sprawiedliwoci, szkolnictwa, handlu. Wadze biaoruskie nie byy w stanie bez znacznego uszczerbku dla sprawnego funkcjonowania administracji oraz organw bezpieczestwa (w tym milicji) przerzuci na wschd wystarczajcej liczby przeszkolonych funkcjonariuszy. W efekcie posikowano si komsomolcami i czonkami partii, niewtpliwie wiernymi i sprawnymi wykonawcami woli KP(b)B, jednak zupenie nieprzygotowanymi do czekajcych ich na zachodzie zada. Do tego dochodzio niskie morale wysyanych, o czym wspominaem ju wczeniej. Pijastwo, zodziejstwo, niedopuszczalne kontakty (take seksualne) z osobami uznanymi za
Szerzej M. Gnatowski, Niepokorna Biaostocczyzna, s 4748. P. Koakowski, NKWD i GRU, s. 7071; zob. te A. Gowacki, Organizacja funkcjonowania wiziennictwa NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, w: Zbrodnicza ewakuacja wizie i aresztw NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwculipcu 1941 roku. Materiay z sesji naukowej w 55 rocznic ewakuacji wizie NKWD w gb ZSRR, d, 10 czerwca 1996, Warszawa 1997, s. 1314. Kiedy w lutym 1941 r. powoano w obwodzie biaostockim NKGB w jego strukturach docelowo zatrudniono 322 pracownikw; M. Gnatowski, Niepokorna Biaostocczyzna, s. 4849; rdo: Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego (dalej PAOSOG), zesp 6195, op. 1, t. 768, k. 75102, Pismo naczelnika UNKGB obwodu biaostockiego w sprawie struktur i obsady kadrowej NKGB. 13 NARB, zesp 4, op. 21, t. 1860, k. 25, Wypis z protokou posiedzenia Biura KC KP(b)B z 10 lutego 1940 r.
12 11

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

195

wrogw ludu, saba znajomo sytuacji w terenie przewijaj si w dziesitkach raportw i sprawozda14. Wida wyranie, e do obwodu nie przyjechali funkcjonariusze pracujcy zgodnie z marzeniami Feliksa Dzieryskiego o czekicie, co ma gorce serce, chodny umys i czyste rce. Podobnych problemw wadzom obwodu przysparzali funkcjonariusze milicji, i to ju po oczyszczeniu jej szeregw z czonkw milicji robotniczych powoywanych spontanicznie w pierwszych tygodniach agresji15. Kiedy w kwietniu 1941 r. Biuro Biaostockiego Obkomu podsumowao sytuacj panujc w strukturach milicji okazao si, e w okresie ostatniego roku odnotowano 477 przypadkw rnych nagannych zachowa funkcjonariuszy16, co zaowocowao wydaleniem ze suby 254 osb, w tym 40 dyscyplinarnie oraz 192 w wyniku pracy operacyjnej17. Mimo tych wszystkich mankamentw NKWD i NKGB byy strukturami na tyle sprawnymi, e zaday polskiemu ruchowi oporu znaczce straty. Swoje osignicia zawdziczay take wielu bdom popenianym przez polskich konspiratorw, ktrzy w pierwszych miesicach okupacji zdawali si zupenie niedocenia sposobw dziaania sub specjalnych ZSRR18. Wpyw na takie postrzeganie NKWD
K. Jasiewicz, Aparat sowiecki na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej jako model patologiczny funkcjonowania klasy politycznej (19391953), w: Tygiel narodw, s. 5256, 6165, 7071. 15 Jak napisano w jednym z dokumentw: Podstawowym zadaniem w cigu ostatniego miesica byo utworzenie jdra milicji z najlepszych pracownikw, delegowanych z obwodw wschodnich BSRR i innych obwodw ZSRR oraz jako drugie oczyszczenie milicji z elementw obcych, ktre dostay si do naszych szeregw w trakcie formowania. Podczas badania skadu milicji, nawet bez gbokiej specjalnej kontroli w marcu [1940] wydalono 119 osb bdcych czonkami polskich organizacji faszystowskich, elementem kuackim, ochotnikami i podoficerami byego wojska polskiego. Jeszcze dzisiaj praca ta nie jest zakoczona i dua ilo podlega wydaleniu z organw milicji, jeli bra pod uwag, e osoby suce w wojsku polskim, zwaszcza w jednostkach uprzywilejowanych (uani), nie mog by pozostawieni w milicji. Cytat za: K. Jasiewicz, Aparat sowiecki na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej, s. 75; rdo: PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 705, k. 3031, Odczyt o stanie i dziaalnoci organw RK Milicji w obwodzie biaostockim na 1 kwietnia 1940 r. 16 PAOSOG, zesp 6202, op. 1, t. 2, k. 10, Postanowienie Biura Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B z 5 kwietnia 1941 r.; zob. te NARB, zesp 4, op. 21, t. 2442, k. 2 i nn., Krtkie zestawienie informacji o przestpczoci wrd kadr RKM NKWD ZSRR w drugim proczu 1940 r. 17 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 811, k. 1213, Raport o polityczno-moralnym stanie organw milicji obwodu biaostockiego, stan na 1 stycznia 1941 r. 18 Gen. Klemens Rudnicki w swoich wspomnieniach pisa m.in.: Panuje oglne przekonanie, e co tak gupiego i niezaradnego, jakim przedstawiaj si bolszewicy i ich wadze nie moe trwa dugo [] to, e od czasu do czasu kto ze znajomych zostanie aresztowany i znika za murami wizienia nikogo za bardzo nie przeraa. Aresztowania wydaj si by przypadkowe. Cyt. za: P. Koakowski, NKWD i GRU, s. 7980. Zob. te K. Rudnicki, Na polskim szlaku. Wspomnienia z lat 19391947, Warszawa 1990, s. 60, 69.
14

196

Rozdzia IV

i Milicji mia zapewne budowany ku pokrzepieniu serc negatywny stereotyp Sowieta jako osobnika prymitywnego, wrcz dzikiego, a tym samym mniej gronego ni niemieckie Gestapo. W celu rozprawy z wszelkimi elementami niepodanymi ju 11 padziernika 1939 r. wydano rozkaz w sprawie stworzenia w jak najkrtszym czasie ewidencji operacyjnej osb mogcych potencjalnie uczestniczy w dziaalnoci kontrrewolucyjnej oraz wrogo nastawionych do pastwa radzieckiego19. Dawao to nieograniczone pole do interpretacji, kogo podcign pod t kategori20. Pamitajmy, e Rosjanie przyjli dla ziem okupowanych takie same normy postpowania, jak na pozostaych terenach ZSRR. Terror pierwszych miesicy okupacji mg si wydawa lepy i pozbawiony sensu, obliczony wycznie na zastraszenie spoeczestwa i zamanie go przed planowanymi wyborami delegatw do Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi. Dopiero, gdy przypatrzymy si skadowi socjalnemu aresztowanych zobaczymy, e wcale taki nie by. Nie znajc terenu i nie majc rozeznania, kto jest faktycznym, a kto potencjalnym wrogiem, naleao to jak najszybciej ustali. Jedynym sposobem byy prewencyjne aresztowania znaczniejszych osb dziaajcych w przedwojennych strukturach pastwa polskiego. Jak wiemy, wrd zatrzymanych dominoway polskie elity intelektualne, ziemiastwo, oficerowie i podoficerowie, prawnicy, dziaacze samorzdowi, politycy, osadnicy21. Ich zatrzymanie pozwolio nie tylko na znaczne ograniczenie szans na szybki rozwj ruchu oporu i konspiracji, zawayo take na jego jakoci. Nawet jedno nazwisko czy kontakt wyrwane w trakcie tortur lub wielodniowych wyczerpujcych przesucha
Oparto go na rozkazie . Berii z 5 padziernika 1939 r., w ktrym powoywa on dwie grupy operacyjne i jedn ledcz w celu przetumaczenia i opracowania materiaw polskiego wywiadu zagarnitych na zajtych po 17 wrzenia terenach Drugiej RP. Jedn z najciekawszych zdobyczy byy materiay placwki wywiadowczej KOP nr 2 oraz Ekspozytury nr 1 Oddziau II Sztabu Gwnego w Wilnie, a take Policji Pastwowej. Zob. P. Koakowski, NKWD i GRU, s 76. 20 P. Koakowski, NKWD i GRU, s. 68; Biaa Ksiga. Fakty i dokumenty z okresu dwch wojen wiatowych, oprac. W. Sukiennicki, Pary 1964, s. 147149; M. Gnatowski, Niepokorna Biaostocczyzna, s. 4647. 21 7 padziernika 1939 r., wedug danych NKWD, zatrzymano ju 2708 osb, w tym m.in. 241 znacznych przedstawicieli ziemiastwa, ksit, szlachty i kapitalistw, 318 wojewodw, starostw, zastpcw wojewodw i starostw, burmistrzw i ich najbliszych wsppracownikw oraz 569 kierownikw miejscowych placwek policji, andarmerii, stray granicznej Oddziau II Sztabu Gwnego, 128 kierownikw partii kontrrewolucyjnych oraz 449 osb obwinionych o szpiegostwo; NARB, zesp 4, op. 21, t. 1683, k. 116, Meldunek operacyjny nr 42 ludowego komisarza spraw wewntrznych BSRR . Canawy z 7 padziernika 1939 r. dla sekretarza KC KP(b) Biaorusi P. Ponomarienki. Zob. te Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941. Wydarzenia i losy ludzkie, tom 1: Rok 1939, Warszawa 1998, dok. nr 35, s. 169.
19

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

197

uatwiay na przyszo dziaania, w tym ewentualny werbunek agentw. Przy okazji uzyskano zadowalajcy, propagandowy efekt zastraszenia: ludziom wydawao si, e NKWD zatrzymuje dziesitki tysicy osb, co wynikao ze staej przed wojn obecnoci zatrzymanych w yciu codziennym rnych rodowisk. Jak wynika z bada Krzysztofa Jasiewicza, jesieni 1939 r., w czasie pierwszej wielkiej fali aresztowa, zatrzymano ponad 48% wszystkich Polakw uwizionych do lata 1941 r.22 W tym samym czasie aresztowano zaledwie 8% Biaorusinw23. Liczba aresztowanych ydw bdzie sukcesywnie rosn wraz z nasilajc si walk ze spekulacj. Due znaczenie bdzie te miao uszczelnienie granicy i uznanie jej nie za lini demarkacyjn, a za faktyczn granic pastwow, co spowodowao zmian stopnia winy osoby zatrzymanej (mona j byo oskary nawet o zdrad ojczyzny)24. Pamitajmy te o przesyanych wielostronicowych informatorach na temat najbardziej reakcyjnych, zdaniem NKWD, organizacji spoecznych i politycznych dziaajcych w Polsce, do ktrych zaliczano nawet Zuchy. Kiedy czyta si te opracowania, wida wyranie, e przygotowywano je na podstawie pozyskiwanych na bieco danych. Z jednej strony peno w nich bdw i nadinterpretacji faktw, z drugiej mona zobaczy jak doskonale zostay rozpracowane niektre rodowiska. Sporym uatwieniem, poza ludmi (jako osobowymi rdami informacji) byy dokumenty pozyskane z instytucji pastwowych i samorzdowych oraz zdobyte w trakcie ewakuacji spisy i rejestry opracowywane przez polskie suby specjalne25. Od momentu wkroczenie na ziemie polskie grupy operacyjne NKWD miay obowizek przejmowania i zabezpieczania wszelkich materiaw, w tym ksiek i wydawnictw okolicznociowych, zawierajcych wykazy nazwisk mogce pomc w sporzdzaniu list proskrypcyjnych. Byy to materiay o charakterze pomocniczym, uzupeniajce wiedz NKWD, ktre rozpracowywanie
Do lata 1940 r. ich liczba wzrosa zaledwie o 1%. Naley jednak pamita, e w tym samym czasie Polacy byli gwnymi ofiarami dwch wielkich akcji deportacyjnych, a nie ulega wtpliwoci, e wrd deportowanych znajdoway si osoby potencjalnie wytypowane do aresztowania. 23 K. Jasiewicz, Obywatele polscy aresztowani na terytorium tzw. Zachodniej Biaorusi w wietle dokumentacji NKWD/KGB, Kwartalnik Historyczny 1994, nr 1, s. 127128; zob. te P. Koakowski, NKWD i GRU, s. 74. 24 O skali tego procederu wiadczy najlepiej raport NKWD z kwietnia 1940 r., w ktrym informowano wadze w Misku, e od padziernika 1939 r. do kwietnia 1940 r. zatrzymano przy prbie nielegalnego przekroczenia granicy na odcinku biaostockim 96535 osb. Wikszo zatrzymanych stanowili przemytnicy, ktrym odebrano towary wartoci blisko 5 milionw rubli. NARB, zesp 4, op. 3, t. 1130, s. 14. 25 Na ich podstawie do lutego 1941 r. rozesano listy gocze za 3168 jawnymi pracownikami oraz agentami polskiego wywiadu i policji. Udao si pojma i aresztowa 2101 osb.
22

198

Rozdzia IV

potencjalnego elementu kontrrewolucyjnego prowadzio na dugo przed rozpoczciem dziaa wojennych26. Jak twierdzi Aleksander Gurianow, musiao by ono bardzo efektywne, o czym wiadczy sposb przeprowadzenia aresztowa, zdradzajcy bardzo dobr orientacj w spoecznociach lokalnych27. Naley si zgodzi z jego sugestiami, zwaszcza e informacje o rozpracowywaniu przez NKWD osb potencjalnie niebezpiecznych znajduj si take w innych opracowaniach28. Nie naley jednak przesadza, kiedy mwimy o doskonaym przygotowaniu NKWD. Pamitajmy, e due znaczenie miao wszechobecne donosicielstwo oraz sualcza wsppraca lokalnych milicji robotniczych, ktre chtnie rozliczay si z polskimi panami. Pierwsze prby organizacji ruchu oporu koczyy si byskawicznymi aresztowaniami. Ludzie, ktrzy w planach polskich wadz mieli ewentualnie tworzy trzon przyszego ruchu oporu, podlegali prewencyjnemu aresztowaniu niemal z urzdu. Masowy terror jesieni 1939 r. pozbawi Biaostocczyzn wikszoci osb przygotowanych do ewentualnych dziaa konspiracyjnych. Ci, co pozostali, popeniali wiele bdw, bezwzgldnie wykorzystywanych przez NKWD. Dopiero konspiracja na poziomie wsi okazywaa si trudna do spenetrowania, cho i tam, kiedy udao si pozyska agenta, szanse na rozpracowanie siatki wzrastay. Czciej jednak przyczyn sukcesu NKWD i NKGB naley dopatrywa w kategorii przypadku lub zdrady. Tak byo przecie w trakcie rozpracowywania i likwidacji siatki ruchu oporu w rejonie jedwabieskim29 oraz bazy partyzanckiej na uroczysku Kobielno30. Lokalna agentura stanowia w dziaaniach NKWD bardzo istotny element, cho nie powinnimy przecenia jej faktycznej wartoci. Znacznie wicej szkd poczynili przewerbowani bd zamani dziaacze podziemia. Przykadw takich byo bardzo wiele. W czerwcu 1941 r. . Canawa meldowa P. Ponomarience, e jeden z agentw NKWD zosta mianowany koF. Sielicki, Formy zniewolenia ludu Wileszczyzny przez wadze sowieckie, Wrocawskie Studia Historyczne 1997, z. 1, s. 131. 27 Zob. wstp jego autorstwa w Aresztowania na Zachodniej Biaorusi, s. 17. 28 O.W. Pietrowskaja wspomina, e doskonaa koordynacja aresztowa w Brzeciu nad Bugiem miaa by wynikiem rozpracowania tego rodowiska przez kapitana NKWD Aleksieja A. Siergiejewa, ktry za du inicjatyw i energi w gromadzeniu materiaw na kontrelement zosta mianowany naczelnikiem brzeskiego UNKWD zob. teje Realii sowietskoj yzni: kultura i byt Briesta w 19391941 godach, w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej. Studia i materiay, red. M. Gnatowski, Biaystok 2000, s. 232; zob. te NARB, zesp 4, op. 3, t. 845, s. 235. 29 Zob. M. Gnatowski, Ssiedzi w sowieckim raju, s.. 180202. 30 W efekcie rozbicia znajdujcej si tam bazy partyzanckiej oraz pniejszej zdrady w rce NKWD wpady spisy nazwisk blisko 250 czonkw konspiracji. Zob. T. Strzembosz, Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrz, s. 132146.
26

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

199

mendantem placwki ZWZ w powiecie szczuczyskim31. W innym raporcie donosi, e agent o pseudonimie Matros mianowany zosta czonkiem sztabu ZWZ w omy32. Rwnie dobrze NKWD poinformowane byo o nominacjach na najwaniejsze stanowiska w biaostockim SZPZWZ33. Jak wynika z bada M. Gnatowskiego, wikszo agentw, ktrzy rozpracowywali ruch oporu byo Polakami. ydzi, z racji ich pozytywnego stosunku do wadzy radzieckiej oraz oglnej do nich niechci konspiratorw, nie byli dopuszczani do udziau w konspiracji, dlatego te nie stanowili dla NKWD interesujcego rda informacji34. Tez t potwierdzaj dokumenty radzieckie35. Liczba osb, ktre zdecydoway si na wspprac z wrogiem, nie bya zbyt wielka, cho wywiad ZWZ by przekonany o znacznej skali tego zjawiska: Bolszewicy masowo wszdzie angauj konfidentw; niestety naley przyzna, e sporo ludzi poszo na t pod sub. Dlatego na terenach bolszewickich swobodna rozmowa jest wykluczona, chocia jeszcze daleko do stosunkw panujcych w Rosji. Oprcz agentw patnych jest wielu donosicieli z amatorstwa zaatwiaj dawne porachunki piszc donosy; niestety jest tego duo36. Jak wynika z dokumentw NKWD, sie donosicieli w regionie nie bya zbytnio rozbudowana i wynosia w poowie wrzenia 1940 r. 1125 osb37. Wrd nich byo 841 informatorw, 27 kontragentw, 100 agentw osony, 63 agentw oraz 35 rezydentw. Najwicej osb zwerbowano w rejonie augustowskim (148), grajewskim (193), jedwabieskim (130), czyewskim (100) i ciechanowiec31 NARB, zesp 4, op. 21, t. 2432, k. 9295, Raport szefa NKWD BSRR . Canawy do I sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki z 9 czerwca 1941 r. 32 Agent ten, wyznaczony do rozpracowywania ZWZ, donis, e 6 czerwca 1941 r. do omy przyby komendant powiatu Stanisaw Ciesielski, pseud. Wsik. Ciesielski spotka si z agentem, ktry mia mu pomc w zorganizowaniu spotkania z nowo mianowanym zastpc komendanta powiatu Franciszkiem Franusem, pseud. Belza oraz komendantem ZWZ w omy. 13 czerwca do domu agenta przyby Ciesielski oraz przyszy zastpca komendanta. W czasie spotkania agent zosta mianowany przez Ciesielskiego czonkiem sztabu. Po zakoczeniu spotkania Ciesielski zosta zdjty. Zob. NARB, zesp 4, op. 21, t. 2432, k. 129130, Raport szefa NKWD BSRR . Canawy do I sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki z 14 czerwca 1941 r. 33 NARB, zesp 4, op. 21, t. 2432, k. 9091, Raport szefa NKWD BSRR . Canawy do I sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki z 9 czerwca 1941 r. o nowej obsadzie biaostockiego ZWZ. 34 M. Gnatowski, Ssiedzi, s. 141. 35 NARB, zesp 4, op. 21, t. 2062, k. 11, Raport szefa biaoruskiego NKWD . Canawy dla sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki. 36 Armia Krajowa w dokumentach 19391945, t. 1, Wrocaw 1990, s. 175. 37 W innym dokumencie NKWD znajduje si informacja, e tylko w rejonach nadgranicznych miao by 1692 agentw.

200

Rozdzia IV

kim (104)38. Ze sprawozda wida wyranie, e pozyskiwanie aktywnych agentw wrd Polakw posuwa si do przodu z duymi oporami. Znacznie lepiej radzono sobie opierajc si na donosach, ktre byy zjawiskiem masowym39. Polscy partyzanci od czasu do czasu organizowali akcje przejmowania skrzynek z donosami, ktre stwarzay take dla nich due zagroenie. Nawet przypadkowy raport, niezwizany z dziaalnoci ruchu oporu, by w stanie spowodowa rozbicie siatki konspiracyjnej, kiedy w wyniku rewizji, ledztwa i tortur udawao si NKWD uzyska interesujce go informacje. Warto zwerbowanych agentw bya oceniana krytycznie przez wadze obwodowe oraz centralne w Misku. Podkrelano, e pomimo aktywnych dziaa operacyjnych liczba organizacji podziemnych nie tylko nie maleje, ale sukcesywnie wzrasta. Powodw takiego zjawiska upatrywano w postawach Polakw oraz ogromnej iloci broni pozostawionej na terenie powiatw: omyskiego i augustowskiego we wrzeniu 1939 r. Jak podkrela w swym przemwieniu wygaszanym na pierwszej obwodowej konferencji KP(b)B szef obwodowego NKWD P. Gadkow, bro mona znale praktycznie u kadego. Opis perturbacji, z jakimi musi sobie radzi NKWD w walce z ruchem oporu nie napawa uczestnikw konferencji optymizmem. Gadkow stwierdza, e problemy w obwodzie wynikaj z faktu, i Biaystok znajdowa si w centrum zainteresowania Oddziau II, ktry umieszcza tu swoje siatki szpiegowskie i organizowa kontrwywiad. To dlatego w obwodzie dziaao 100 rnych partii politycznych i organizacji kontrrewolucyjnych: Wszystkie wierne rzdowi, polskiej wadzy i jak twierdz aresztowani oni s cigle na subie. Zdaniem Gadkowa, Polacy powoali do istnienia Bund i Poalej Syjon, aby maksymalnie szkodzi ruchowi komunistycznemu. Jako ogromne zagroenie wymieni te wolne kozactwo, petlurowcw, machnowcw, mienszewikw, eserowcw, trockistowcw, formacje biaogwardyjskie oraz wszelk inn swoocz, a wszystko to dziaajce w regionie pod kontrol II Oddziau Sztabu Gwnego WP. Rwnie niebezpieczne zdaniem Gadkowa byo wpajanie polskim dzieciom w szkoach, e polskie pastwo pochodzi od Boga i nie moe by takiej sytuacji, eby polskie pastwo przestao istnie. To samo robiono w stosunku do wszelkich organizacji politycznych, spoecznych i zwizkowych. Wszystkie one twierdzi Gadkow miay zapisany w pierwszym punkcie swoich programw obowizek walki w celu umocnienia pastwa polskiego.
38 M. Gnatowski, Niepokorna Biaostocczyzna, tab. 3: Stan sieci agenturalnej NKWD w regionie biaostockim, stan z 1517 wrzenia 1940 r., s. 52; Z dokumentw ciechanowieckiego NKWD (lata 19391941), Studia omyskie, t. III, 1991, dok. 10, s. 166167. 39 Z dokumentw ciechanowieckiego NKWD, s. 157169.

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

201

W punkcie drugim kady czonek partii mia zapisany obowizek walki z ruchem komunistycznym i wadz radzieck. W tym punkcie powiedziano, e kady czonek organizacji obowizany jest fizycznie unicestwia komunistw i czonkw ich rodzin. Tak w tym punkcie napisano fizycznie unicestwia. Jeli kady czonek partii zlikwiduje komunist, lub jego dziecko, lub jego on, lub bliskich z rodziny, to on zasuy na to, e tam w niebie bdzie on mia nagrod40. Obraz permanentnego zagroenia w poczeniu z demonizowaniem fanatykw z ruchu oporu stanowi zapewne prb odwrcenia uwagi od nieudolnych dziaa lokalnych struktur NKWD, walczcych z nasilajcym si ruchem poru. Dwa miesice pniej wzbudzony na konferencji strach zaowocuje specjaln uchwa zwoanego w trybie nadzwyczajnym posiedzenia Biura Komitetu Obwodowego KP(b)B w Biaymstoku, na ktrym po wysuchaniu m.in. informacji sekretarzy rajkomw: jedwabieskiego, augustowskiego, grajewskiego i monieckiego przyjto specjaln uchwa zobowizujc NKWD i milicj do podjcia wszelkich moliwych rodkw, aby zapewni bezpieczestwo w regionie. Zalecono take, aby NKWD wydao aktywowi w terenie, szczeglnie naraonemu na dziaania podziemia, bro wraz z ostr amunicj41. Tak alarmistyczna w tonie uchwaa, przesana w trybie pilnym do Miska42, zostaa podjta nazajutrz po cakowitym rozbiciu bazy partyzanckiej i sztabu ZWZ na uroczysku Kobielno w rejonie jedwabieskim. Wida, e Kobielno okazao si katalizatorem strachu wrd lokalnych dziaaczy partyjnych, najwyraniej coraz bardziej lkajcych si o swj los. Odpowied Gadkowa na pismo bya niemal natychmiastowa. W sposb stanowczy podkreli on, e Organy NKWD dokonay ogromnej pracy w oczyszczaniu obwodu [] przeprowa40 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 38, k. 234235, Stenogram z posiedzenia Pierwszej Biaostockiej Konferencji Obwodowej KP(b)B, 1821 kwietnia 1940 r.; zob. te Radzieckie dokumenty o polskim podziemiu niepodlegociowym w regionie omyskim w latach 19391941, Studia omyskie t. V, 1995, dok. 5, s. 140143. 41 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 62, k. 12, Uchwaa Biura Biaostockiego Obkomu KP(b)B z 25 czerwca 1940 r. w sprawie podjcia niezbdnych krokw w celu eliminacji zagroenia ze strony podziemia; zob. te M. Gnatowski, Ssiedzi, dok. 12, s. 234. 42 W nocie tej informowano Ponomarienk o akcjach podjtych przez polski ruch oporu w rejonie jedwabieskim, co miao by koronnym argumentem potwierdzajcym tez o narastajcym zagroeniu. Oni czytamy w notatce tj. podziemie werbowali ludzi gotowych do aktywnej walki z wadz radzieck. Udao si im zwerbowa 1500 osb z miejscowej ludnoci. Banda ukrywaa si w trudno dostpnym miejscu, w zbudowanych 5 kamiennych bunkrach, mieli 150 wdzonych szynek, 3 samochody, 2 konie i kilka rowerw. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 85, k. 178180, Notatka z plenum biaostockiego Obkomu KP(b)B z 25 czerwca 1940 r. sporzdzona przez instruktora Wydziau Organizacyjno-Instruktorskiego KC KP(b)B Zacharowa; zob. te NARB, zesp 4, op. 5, t. 2199, k. 160161 oraz M. Gnatowski, Ssiedzi, dok. 19, s. 252.

202

Rozdzia IV

dzona zostaa ogromna praca agenturalna i ledcza. Rozbito szereg band (Jedwabne, oma, apy, Brask, Biaystok i inne, dlatego nie moe by mowy o narastaniu zagroenia. Jego zdaniem, uchwaa ta nie mobilizuje partyjnych organizacji do wzmoonej pracy partyjnej z masami i poszerzenia swoich wpyww na wsi, co jest gwn przyczyn coraz wikszej aktywnoci polskiego podziemia wrd ludnoci wiejskiej w rejonach43. Nastroje dziaaczy partyjnych nie poprawiy si jednak w jakikolwiek zauwaalny sposb. Dao si raczej zauway narastajcy strach, zwaszcza w rejonach, gdzie mimo zadawanych cikich strat ruch oporu nie osab. Doskonaym przykadem jest list wysany przez kierownictwo Zarzdu Lasw w Augustowie bezporednio do KC KP(b)B. W licie wyranie przeraeni urzdnicy alarmuj, e nasilajcego si bandytyzmu nie da si ju zwalcza tradycyjnymi metodami. Kuak rozuchwali si, terroryzuje ludno i dobrodusznie dyktuje warunki ycia, nie takie, jakich wymaga wadza radziecka, a takie, jakie mu si podobaj. Aby, tak jak w Augustowie, oczyci miasto z niegodziwcw, naley przystpi do radykalnej rozprawy z wsiami wspierajcymi podziemie (w dokumencie wymieniono wsie: Stare Tajno, Brzozwka, Bargwka), ktre powinny zosta w caoci wysiedlone, za pozostawione domostwa zasiedlane Biaorusinami sprowadzonymi specjalnie w tym celu ze wchodu. Dopiero wtedy skocz si marzenia Polakw o niepodlegej Polsce i powrocie polskich wadz, za reakcyjny rejon augustowski stanie si wzorcowym rejonem radzieckim44. Po latach stan permanentnego zagroenia w rejonie potwierdzi w swoich wspomnieniach wczesny I sekretarza rajkomu N. Awchimowicz: W istocie prowadzilimy ustawiczn wojn [] Ginli nasi ludzie, ginli miejscowi i aktywici [] Polacy zdrowo nam szkodzili45. W podobnie alarmistycznym tonie raportowa do Obkomu sekretarz rajkomu jedwabieskiego Mark T. Rydaczenko. Prosi on o pilne uzbrojenie aktywu partyjnego w bro paln oraz znaczce wzmocnienie rejonu siami NKWD i Milicji46. Kolejny rok nie przynis w tym wzgldzie wikszych zmian. W maju 1941 r. do wszystkich rejonowych oddziaw NKWD dotaro specjalne pismo szefa NKWD obwodu biaostockiego w sprawie niskiego poziomu agentury
43 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 62, k. 34, Uwagi naczelnika Zarzdu Obwodowego NKWD w Biaymstoku P. Gadkowa z 9 lipca 1940 r. do uchway biaostockiego Obkomu KP(b)B z 25 czerwca 1940 r. w sprawie walki z polskim podziemiem; zob. te M. Gnatowski, Ssiedzi, dok. 18, s. 250251. 44 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 91, k. 6468, Pismo Zarzdu Lasw w Augustowie do KC KP(b)B w sprawie sytuacji panujcej w terenie; zob. te. M. Gnatowski, Niepokorna Biaostocczyzna, dok. 99, s. 318321. 45 N.J. Awchimowicz, Mj Augustw, w: Europa nieprowincjonalna, s. 692, 695. 46 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 91, k. 6465, Pismo sekretarza KR KP(b)B w Jedwabnem z 19 czerwca 1940 r. do Obkomu KP(b)B w Biaymstoku w sprawie sytuacji w rejonie.

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

203

w terenie oraz niezgodnego z prawem prowadzenia ledztw47, co powodowao umarzanie ich przez sdy ludowe. Po zapoznaniu si z raportami szefw miejskich i rejonowych oddziaw oraz ze sprawozdaniem z przeprowadzonej przez nas wyrywkowej kontroli agenturalno-operacyjnej dziaalnoci w terenie czytamy w dokumencie ustalono, e nie baczc na osobiste uprzedzenia podczas mianowania kadego z szefw GO i RO NKWD o koniecznoci usprawnienia agenturalno-operacyjnej dziaalnoci, postpy w tej dziedzinie w ostatnim czasie s cakowicie niezadowalajce, rozkaz NKWD ZSRR nr 00325 z 13/IV 40 roku nie zosta w peni wykonany, zorganizowana agentura w wikszoci nie odpowiada wymaganiom okrelonym w rozkazie (szczeglnie sabo przedstawia si sprawa w zabudowskim, dbrowskim i innych RO NKWD). Agentura orodkw miejskich i rejonowych moe wykaza si mizernymi liczbami od 15 do 30 ludzi, wiksza cz z nich nie dziaa, a przecie skad etatowych pracownikw operacyjnych wynosi od 4 do 13 osb. W dokumencie podkrelano, e rednio jeden pracownik operacyjny prowadzi 34 agentw, co jest liczb zdecydowanie za nisk. Taka liczba agentw nie daje moliwoci wykrycia wrogiej i przestpczej dziaalnoci agentw/szpiegw i przestpczego elementu. Osoby bdce w trakcie rozpracowywania nie s ledzone i rozpracowywane []. W rezultacie sabej pracy z agentur sprawy przecigaj si, w szeregu innych orodkw rejonowych praktycznie nie ma rozpracowa (zabudowski, jedwabieski RO NKWD i inne), co dowodzi sabej pracy agenturalnej. Element przestpczy nie zosta w peni zarejestrowany, w prowadzonych sprawach nie ma planw agenturalnej inwigilacji, jak rwnie niezadowalajce s dane o liczbie posiadanych agentw w obiektach zainteresowa. Sie agentw nie zostaa sprawdzona i dostatecznie przeszkolona przez pracownikw operacyjnych, nie znaj oni ich agenturalnych moliwoci, brak jest regularnych spotka z agentami. W dalszej czci znalazy si zalecenia majce usprawni dziaania NKWD. Zalecono wprowadzenie dekadowych raportw o pracy agenturalno-operacyjnej, zintensyfikowanie pozyskiwania agentw mogcych uatwi rozpracowywanie osb przyjezdnych, uruchomienie specjalnej agentury majcej zaj si rozpracowaniem polskich struktur niepodlegociowych (nazwanych tu organizacjami bandyckimi),
47 Chodzio zwaszcza o przypadki zatrzymywania w wizieniu i kierowania do sdu spraw o znikomej szkodliwoci spoecznej czynu np. aresztowania na bazarze mczyzny za sprzeda myda, gone zachowywanie si w miejscu publicznym pod wpywem alkoholu, czy te drobne spnienie si do pracy (i to mimo obowizywania ustawy czerwcowej). Fakt ich umarzania wskazuje, e NKWD w swych dziaaniach nie do koca byo a takie wszechwadne, jak przywyklimy sdzi. Dotyczyo to wprawdzie spraw rozpatrywanych przez sdy lokalne, a nie OSO, jednak musimy zrewidowa popularn wrd wielu badaczy tez, e fakt dostania si w rce NKWD nieodwracalnie koczy si wyrokiem skazujcym.

204

Rozdzia IV

dokonanie przegldu sieci agentw w celu wyeliminowania osb nieprzydatnych, dla pozostaych sporzdzenie szczegowych charakterystyk i przesanie ich do obwodu48. Mimo tych wszystkich oznak saboci straty zadawane polskiemu podziemiu na Biaostocczynie byy znaczne. Specjalnie powoany przez NKWD, wzmocniony kadrowo, Wydzia do Walki z Bandytyzmem przy Zarzdzie Obwodowym doprowadzi w do krtkim czasie do likwidacji dwch sztabw podziemia49. Udao si te rozbi dowdztwo okrgu z Jzefem Spychalskim na czele oraz spenetrowa nowe struktury odbudowane po wsypie. W 1941 r. po raz kolejny NKWD uderzyo w struktury dowdcze. Aresztowano m.in. komendanta obwodu Szczuczyn, komendanta obwodu Biaystok, komendanta obwodu oma oraz szefa sztabu okrgu. Zabito komendanta obwodu Augustw. W wyniku dziaalnoci operacyjnej NKWD i NKGB do wybuchu wojny w okrgu zmienio si piciu komendantw, kilka razy odtwarzano take skady komend obwodowych. Wedug rnych szacunkw aresztowano ponad 400 czonkw podziemia50. Byy to bardzo dotkliwe ciosy. W miar jak nasilaa si dziaalno ruchu oporu Rosjanie coraz powaniej podchodzili do pocztkowo lekcewaonych struktur polskiego podziemia. wiadczy o tym fakt, e o rozbiciu sztabu ZWZ na uroczysku Kobielno ludowy komisarz NKWD ZSRR . Beria informowa bezporednio J. Stalina i W. Mootowa51. Z czasem raportw zbiorczych przygotowywanych przez Beri i mwicych o ruchu oporu byo coraz wicej. Wynikao to ze zwikszajcej si liczby raportw przesyany do Berii przez Canaw52.
Z dokumentw ciechanowieckiego NKWD, dok. 11, s. 167169, Pismo szefa NKWD obwodu biaostockiego z 17 maja 1941 r. do Rejonowych Oddziaw NKWD. 49 Bazy partyzanckiej na uroczysku Kobielno (ZWZ) w rejonie jedwabieskim oraz Czerwonym Bagnie (PAW) w rejonie augustowskim. 50 Opracowany 7 marca 1941 r. dla P. Ponomarienki raport ludowego komisarza bezpieczestwa pastwowego BSRR . Canawy zaskakuje dokadnoci i rozmiarem informacji o strukturach biaostockiego ZWZ. Canawa dokadnie podaje, gdzie i kiedy formoway si kolejne sztaby okrgu, wymienia z imienia, nazwiska i pseudonimu wszystkich najwaniejszych dziaaczy, podaje, ilu czonkw ZWZ aresztowano, kim s rejonowi komendanci Biaegostoku, gdzie znajduj si punkty kontaktowe sztabu okrgu w Wilnie (podaje nie tylko adresy, ale take hasa kontaktowe). Zob. M. Gnatowski, Niepokorna Biaostocczyzna, dok. 123, s. 383388; rdo: NARB, zesp 4, op. 21, t. 2434, k. 112. 51 Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, t. 1, dok. 28, s. 303304, Raport nr 2625 . Berii z 27 czerwca 1940 r. dla J. Stalina i W. Mootowa o likwidacji organizacji podziemnej w obwodzie biaostockim; rdo: Centralne Archiwum Federalnej Suby Bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej (dalej CA FSB FR), zesp 3, op. 8, t. 658, k. 6768. 52 Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, t. 1, dok. 25, 26, 30, 35, 38, 45, 46.
48

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

205

W lutym 1941 r. zastpca naczelnika Wydziau 4 Oddziau 3 Zarzdu NKGB Ziemskow informowa Stalina, e na Zachodniej Biaorusi do koca 1940 r. zlikwidowano 163 organizacje i grupy o charakterze niepodlegociowym, zatrzymujc 4 144 osoby. Wikszo aresztowa i rozbitych struktur przypadaa na obwd biaostocki53. O rozbiciu na terenie obwodu biaostockiego organizacji Bataliony mierci Strzelcw Kresowych informowali Stalina i Mootowa ludowy komisarz bezpieczestwa pastwowego ZSRR W. Mierkuow i naczelnik 3 Zarzdu NKGB ZSRR S. Milsztejn54. Nadzwyczajna sytuacja wymagaa od NKWD nadzwyczajnych metod postpowania. Doskonaym tego przykadem stao si ogoszenie, z inicjatywy NKWD, z okazji zbliajcych si grudniowych wyborw do Komitetw Wykonawczych Ludu Pracujcego Miast i Wsi amnestii dla partyzantw, ktrzy zdecyduj si na ujawnienie. Ju sam fakt takiej inicjatywy by czym niezwykym. Oto wadza nie tylko uznawaa fakt istnienienia antykomunistycznego ruchu oporu, ale te bya gotowa, przynajmniej teoretycznie, przebaczy tym ludziom i puci w niepami ich winy. Dziao si to w tym samym momencie, kiedy za 15-minutowe spnienie do pracy grozio p roku wizienia, za w gbi ZSRR do agru mona byo trafi za samo podejrzenie dziaania na szkod pastwa radzieckiego. Nie mog si w tym miejscu zgodzi z tez P. Koakowskiego, e amnesti ogoszono jako fortel w celu ostatecznego zlikwidowania partyzantki. Bya to raczej rozpaczliwa prba sukcesu za wszelk cen, poczona z nadziej, e zmczeni wielomiesicznym ukrywaniem si ludzie nie zachowaj odpowiedniej czujnoci w kwestii wiary w obietnice wadz radzieckich. Zaoenie to okazao si suszne. W cigu dwch tygodni od ogoszenia amnestii w rejonie jedwabieskim ujawnio si 86 czonkw ZWZ, w tym 2 komendantw placwek, 6 komendantw druyn i 78 szeregowych onierzy. Wszyscy ujawniajcy si partyzanci zostali zarejestrowani i wcignici na listy osb do rozpracowania i przewerbowania. Udao si to na pewno w wypadku 19 spord nich, co przyczynio si do rozbicia kolejnych struktur tamtejszego ruchu oporu55. Wikszo z ujawniajcych si partyzantw zostaa
Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, t. 1, dok. 49, s. 485487; Notatka o rezultatach dziaa podjtych w USRR i BSRR przeciwko polskim organizacjom podziemnym, rdo: CA FSB FR, zesp 3, op. 8, t. 648, k. 121123. 54 Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, t. 1, dok. 50, s. 489491; Raport W. Mierkuowa i S. Milsztejna dla J. Stalina i W. Mootowa o ujawnieniu i czciowej likwidacji organizacji Batalion mierci na terenie obwodu biaostockiego; rdo: CA FSB FR, zesp 3, op. 8, t. 659, k. 8790. 55 NARB, zesp 4, op. 21, t. 2081, k. 217218, Raport naczelnika NKWD BSRR . Canawy z 26 grudnia 1940 r. o rezultatach amnestii w rejonie jedwabieskim; zob. te Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, t. 1, dok. 41, s. 337,
53

206

Rozdzia IV

po kilku miesicach wzgldnego spokoju aresztowana przez NKWD i skazana na wieloletnie kary agrw. Nie wiemy, czy i ilu partyzantw pozostawiono w spokoju i czy powodem takich decyzji by fakt podpisania zobowizania do wsppracy, czy te baagan w pracy lokalnych struktur NKGB. W przededniu wybuchu wojny 4 Oddzia 3 Zarzdu NKGB ZSRR sporzdzi raport podsumowujcy dziaalno podziemia zbrojnego na terenach wczonych do ZSRR jesieni 1939 r. oraz ziemiach Litewskiej SRR. Wynikao z niego, e opr wobec wadzy radzieckiej krzepnie mimo znaczcych sukcesw suby bezpieczestwa. NKGB musia te przyzna, e struktury ruchu oporu na wcielonych do ZSRR ziemiach dziaaj w sposb zorganizowany, spjny i s kierowane przez jeden centralny orodek w Warszawie podporzdkowany zorganizowanemu w Paryu rzdowi polskiemu na czele z generaami Sikorskim i Sosnkowskim. W wyniku dziaa operacyjnych w zachodnich obwodach BSRR zlikwidowano w sumie 188 organizacji oraz grup zbrojnych i aresztowano 6 104 osoby56. Czonkowie tych organizacji od padziernika 1939 r. do sierpnia 1940 r. mieli przeprowadzi 93 akcje zbrojne, w trakcie ktrych zabito 54 oraz raniono 39 osb. W obwodzie biaostockim na pewno zlikwidowano 36 organizacji. W trakcie ich rozbijania zatrzymano 731 osb57. Z raportw wida wyranie, e NKWD i NKGB miao do dobre rozeznanie (znao nazwiska najwaniejszych dowdcw, komendantw placwek i okrgw), nie byo jednak w stanie wiedzy tej umiejtnie wykorzysta. Jak pisano, zlikwidowane kontrrewolucyjne organizacje powstacze pomimo swego rozproszenia, rnych nazw i pozornie lokalnej dziaalnoci s wzajemnie powizane ze sob i z orodkami dowodzenia Zwizku Walki Zbrojnej znajdujcymi si we Lwowie, Biaymstoku i Wilnie, te za z kolei z warszawskim centrum
Meldunek specjalny nr 1/8953 . Canawy dla . Berii o rezultatach amnestii w obwodzie biaostockim. W raporcie tym znajduje si informacja, e od 10 listopada do 15 grudnia w obwodzie ujawnio si 70 partyzantw. Z kolei P. Koakowski twierdzi, e do 25 grudnia 1940 r. do organw zgosio si 106 osb, w tym: 5 komendantw placwek i 3 komendantw druyn, zwerbowano do wsppracy 25 osb. Tego, NKWD i KGB, s. 115; zob. te M. Gnatowski, Problemy SZPZWZ w regionie biaostockim, s. 233. 56 Zob. Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, dok. 70, s. 647, Informacja 3 Zarzdu NKGB ZSRR o rezultatach dziaa podjtych przeciwko polskiemu podziemiu za lata 1939, 1940 oraz I kwarta 1941 r.; ibidem, dok. 71, s. 649677, Raport 4 Oddziau 3 Zarzdu NKGB ZSRR z kwietnia 1941 r. dotyczcy wynikw dziaa agenturalno-operacyjnych przeciwko polskiemu podziemiu za lata 1939, 1940 i 1941; ibidem, dok. 79, s. 705719, Notatka o sytuacji w zachodnich obwodach USRR, BSRR i LSRR oraz o skadzie Rzdu RP, ZWZ jego strukturze, stanowica najpeniejszy raport na temat struktury polskiego podziemia. 57 S to dane szacunkowe oparte na sprawozdaniach NKWD i NKGB. Brak jest szczegowych danych o aresztowaniach jesieni 1939 r. oraz wiosn i latem 1941 r.

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

207

ZWZ58. Szczegowe informacje o dziaaniach polskiej partyzantki docieray bezporednio do Moskwy i byy tam wnikliwie analizowane, stajc si m.in. jednym z argumentw na rzecz przeprowadzenia kolejnej akcji deportacyjnej w maju i czerwcu 1941 r. Informacje te posuyy te za kilkanacie miesicy do opracowania sposobw rozprawy z polskim podziemiem niepodlegociowym w oparciu o wysyane za lini frontu oddziay partyzanckie i grupy operacyjne NKWD. Ogem, jak szacuje A. Gurianow, na caym terenie Zachodniej Biaorusi do wybuchu wojny aresztowano 44981 osb59. Wrd zatrzymanych byli ludzie oskareni o udzia w antykomunistycznym ruchu oporu, cywile aresztowani za rnorodne przewinienia gospodarcze i polityczne, osoby nielegalnie przekraczajce granic niemiecko-radzieck, spekulanci oskareni o nielegalny handel60. Wrd nich byo 20 991 (48,9%) Polakw, 10 425 (24,2%) ydw oraz 7861 (18,3%) Biaorusinw61. Skazano ogem 25 472 osoby, z czego na kary do 5 lat pobytu w agrach 18 002, kary do 10 lat 7197, na kar mierci 29162. Nie posiadamy, niestety, penych informacji o skali aresztowa na terenie obwodu biaostockiego. Pewnym ich wyznacznikiem s stany osobowe wizie w Biaymstoku, omy i Grodnie w przededniu wybuchu wojny radziecko-niemieckiej. W pierwszym przetrzymywano 2194 osoby, w drugim 2128, w trzecim 1765. Jeli dodamy do tego aresztowanych w pierwszych miesicach okupacji, zatrzymanych w wyniku rozbicia organizacji powstaczych oraz tych, ktrzy po zakoczeniu ledztwa zostali odesani do Miska bd bezporednio do obozw, moemy przyj, e na Biaostocczynie i ziemi omyskiej mogo zosta zatrzymanych w okresie 19391941 nie mniej ni 10 tys. osb63. W poowie roku wrd zatrzymanych za dziaalno kontrrewolucyjn dominowali czonkowie podziemia. Jak wynikao z raportu NKWD z lipca 1940 r., aresztowano 3231 czonkw organizacji podziemnych oraz 5584
58 Zob. Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, dok. 60, s. 593, Notatka o antysowieckiej dziaalnoci nacjonalistw polskich w zachodnich obwodach BSRR; rdo: CA FSB FR, zesp 3, op. 8, t. 648, k. 5479. 59 Czonkowie ruchu oporu stanowili w tej grupie zaledwie kilkanacie procent zatrzymanych. Wikszo aresztowanych zatrzymano za nielegalny handel, bierny ruch oporu, na mocy tzw. uchway czerwonej oraz na podstawie donosw ssiedzkich. 60 Szerzej zob. D. Bokowski, Czas nadziei, s. 3445. 61 Aresztowania na Zachodniej Biaorusi, s. 2324; zob. te O.A. Goranow, A.B. Roginskij, Ob ariestach w zapadnych obastiach Bieorusii i Ukrainy w 19391941 gg., w: Riepriesii protiw polakow i polskich gradan, red. A.E. Gurianowa, Moskwa 1997, s. 88, 104. 62 O.A. Goranow, A.B. Roginskij, op. cit., s. 109. 63 S to aresztowania zarwno o charakterze politycznym, jak i ekonomicznym, z wyczeniem osb zatrzymywanych przy prbie nielegalnego przekroczenia granicy.

208

Rozdzia IV

sympatykw tych organizacji, czonkw byych partii politycznych i organizacji spoecznych. W obwodzie biaostockim wykryto 30 takich struktur: 5 w Biaymstoku, 3 w omy, 2 w Augustowie, 1 w Sokce, pozostae rozproszone byy w terenie. Aresztowano w czasie akcji 1190 osb. Ciekawie wygldaa przynaleno spoeczna zatrzymanych. Najwicej, bo 479 osb, byo chopami. Na drugim miejscu znajdowaa si modzie szkolna 140 zatrzymanych. Dopiero dalej uplasowali si urzdnicy, oficerowie, kapitalici i obszarnicy64. Deportacje z lat 19391941 uzupeniay prowadzon przez NKWD akcj represyjn. Poza odgrnymi celami wyznaczanymi przez uchway KC WKP(b) oraz RKL ZSRR speniay one jeszcze jedno zadanie. Miay pozbawi dziaajc w terenie partyzantk oparcia oraz uniemoliwi jej dalszy rozwj. Pierwsz grup, w ktr uderzono, byli osadnicy wojskowi i lenicy, ktrzy stanowi mieli powan baz dla dziaa kontrrewolucyjnych. Ju 10 padziernika 1939 r. szef NKWD ZSRR . Beria zadecydowa, e naley wszystkim osadnikom pozostajcym na wolnoci zaoy kwestionariusze ewidencyjne i obj ich sta obserwacj. Naleao te bezzwocznie aresztowa osadnikw, o ktrych wrogiej dziaalnoci wiadomo, przeprowadzi szczegowe dochodzenie i ujawni agentur65. Dalsze procedury, ktre zaowocoway pierwsz wielk wywzk 10 lutego 1940 r. s ju dzi powszechnie znane66. W wyniku tej akcji obwd biaostocki straci 11 516 osb wywiezionych, 81 aresztowanych oraz 1 zabit. W wyniku drugiej operacji, z 13 kwietnia 1940 r., wywieziono z Biaostocczyzny 5677 osb. Trzecia wywzka, z 29 czerwca 1940 r., ktra koczya rozpoczt jesieni 1939 r. akcj oczyszczania rejonw nadgranicznych obwodu z ludnoci uchodczej, zamkna si liczb 13 250 osb wywiezionych. W deportacji czwartej, z czerwca 1941 r., wywieziono 11905 osb. W sumie, w okresie do wrzenia 1939 do czerwca 1941 r. obwd biaostocki straci (zabitych, aresztowanych, deportowanych) w wyniku represji nie mniej ni 3940
64 NARB, zesp 4, op. 21, t. 2078, k. 143147, 152, Zestawienie statystyczne NKWD o wykrytych podziemnych organizacjach powstaczych dziaajcych w obwodzie biaostockim w latach 19391940 (stan na 27 lipca 1940 r.). Zob. te M. Gnatowski, Problemy SZP-ZWZ w regionie biaostockim w latach 19391941 w wietle dokumentw NKWD..., s. 230-231 oraz B. Gronek, Pocztki konspiracji antysowieckiej na terenie Zachodniej Biaorusi (wrzesie 1939 lipiec 1940) w wietle dokumentw NKWD, w: Europa nieprowincjonalna, s. 700, 708713. 65 Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, dok. 1, s. 41, Dyrektywa NKWD ZSRR nr 793 z 10 padziernika 1939 r. w sprawie dziaa wobec osadnikw; rdo: CA FSB FR, zesp 12os, op. 1, t. 2, k. 73. 66 A. Gurianow, Wprowadzenie, w: Deportowani w obwodzie archangielskim, cz 1, s. 1664 oraz S. Ciesielski, G. Hryciuk i A. Srebrakowski, Masowe deportacje ludnoci, s. 206247.

Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD

209

tys. ludzi (bez uchodcw)67. Deportacje lutowa i kwietniowa z 1940 r. oraz czerwcowa z 1941 r. byy cile zwizane z prowadzon przez wadze radzieckie wojn z polskim podziemiem zbrojnym. Wikszo wywiezionych stanowia ludno, ktra potencjalnie moga uczestniczy w ruchu oporu, bd ktrej czonkowie rodziny byli poszukiwani przez NKWD w zwizku z dziaalnoci niepodlegociow.

Obliczenia wasne autora na podstawie Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, Deportacje Polakw z pnocno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej..., t. 2: oraz A. Gurianow, Cztery deportacje, Karta 1994, nr 12, s. 114136.

67

210

Rozdzia V

Rozdzia V Sprawy wojskowe

Wpyw obecnoci setek tysicy radzieckich onierzy i oficerw na postawy spoecznoci lokalnej w obwodzie biaostockim jest do dzi jednym z najsabiej zbadanych fragmentw historii tamtych lat1. O radzieckich oficerach i onierzach mwi si najwicej w momencie wkroczenia Armii Czerwonej do Polski. Wymiewa si ich prymitywizm, brak ogady, propagandowy bekot, ktrym przemawiali do ludnoci, opisuje si ich jako dzicz, ktra rzucia si w niekontrolowany sposb wykupywa ze sklepw wszystko, co wpadnie w rce, bez zwracania uwagi na to, czy byo to potrzebne, czy te nie. Ten obraz czerwonoarmisty na zawsze utrwali si w naszej wiadomoci historycznej. Pniej onierz radziecki znika ze sceny. Wida go jeszcze przy okazji wyborw do Zgromadzenia Ludowego, potem ustpuje miejsca radzieckim urzdnikom i wszechobecnemu NKWD. Biaostocczyzna i omyskie od samego pocztku okupacji pene byy oddziaw Armii Czerwonej. onierze radzieccy jako pierwsi przystpowali do zaprowadzania wadzy ludowej, zajmujc tysice budynkw nalecych do lokalnej spoecznoci, pastwa lub samorzdu. Pozyskane w ten sposb pomieszczenia, koszary, mieszkania prywatne i biura szybko stay si koci niezgody pomidzy armi a organami wadzy partyjnej. Walka o mieszkania o czym ju wczeniej wspominaem doprowadzia do wielu skandalicznych zachowa, ktrych ofiar padaa miejscowa ludno2. Powodowao to stay wzrost niezadowolenia, zwaszcza kiedy okazywao si, e
1 W 1941 r. na terenie obwodu biaostockiego stacjonowao nie mniej ni 350 tys. onierzy i oficerw z oddziaw wschodzcych w skad Zachodniego Specjalnego Okrgu Wojskowego. Szerzej zob. A.G. Lenskij, Suchoputnyje siy RKKA w priedwojennyje gody. Sprawocznik, Sankt-Pietierburg 2000, 94106. Cay ZSOW 1 czerwca 1941 r. liczy 671 165 onierzy. Zob. A. Smirnow, A. Surkw, 1941: boi w Belorussi, Moskwa 2003, s. 17 oraz I. Moscanskij, I. Chochlow, Katastrofa Zapadnowo Fronta, Moskwa 2003, s. 29. 2 W skrajnych przypadkach dochodzio nawet do wyrzucania na bruk przedszkoli. W Biaymstoku wojsko zajo take koszary policji, uniemoliwiajc jej normalne dziaanie.

Sprawy wojskowe

211

lokalne struktury wadzy s cakowicie bezsilne wobec zaistniaych faktw, gdy nie maj adnych rodkw oddziaywania, aby zmusi oficerw do opuszczenia bezprawnie zajtych pomieszcze. W dokumentach wadz obwodowych i miejskich znajduj si setki skarg na zachowanie oficerw Armii Czerwonej, ktrzy wyrzucali na bruk nie tylko legalnych wacicieli, ale te zakwaterowanych w mieszkaniach dziaaczy partyjnych, a nawet oficerw NKWD. W czasie takich akcji dochodzio nawet do uycia broni palnej, take w pomieszczeniach mieszkalnych. O przypadkach naruszania przez wojskowych prawa rewolucyjnego donoszono praktycznie przez cay okres okupacji3. Z raportw tych mona odnie wraenie, e radzieccy oficerowie, ktrzy powinni wieci przykadem, zachowuj si na zajtych terenach jak wojska okupacyjne, ktrych nie obowizuj adne prawa i zasady. Przeczyo to skutecznie radzieckiej propagandzie, goszcej, e tereny te zostay wyzwolone spod polskiego panowania, za armia sta bdzie odtd na stray bezpieczestwa jej mieszkacw. Dotyczyo to zarwno miast, jak i wsi, zagroonych masowym zmuszaniem gospodarzy do wiadczenia prac (gownie transportowych) na budowach o znaczeniu obronnym. Sytuacja na budowach strategicznych bya bardzo za. Zamiast fachowcw, a przynajmniej silnych robotnikw znajcych si na swoim fachu, przysano 1415 letnich komsomolcw, ktrzy nie byli w stanie zarobi nawet na chleb4. Wielu robotnikw pracowao w cakowicie zniszczonym obuwiu, nawet przy 78 stopniach mrozu. Majc takich robotnikw informowa oficer odpowiedzialny za budow rejonw umocnionych budowy realizowane s w 3040%, a zdarzaj si przypadki, e nawet w 15%. Z podwodami jest tak samo le. Brakuje pienidzy na wypacenie wynagrodzenia robotnikom. Tylko jednej wsi wojsko zalega ponad 600 tys. rubli w wypatach do maja 1940 r. Most niedaleko Knyszyna buduje si ju ponad miesic, cho 5 saperw zrobioby go w 5 dni. Mosty w okolicach Wizny buduje si ju prawie rok5. Aby
Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego (dalej PAOSOG), zesp 6195, op. 1, t. 12, k. 464467, Raporty o przypadkach naruszania przez wojskowych prawa rewolucyjnego. 4 Pisa o tym w swoich raporcie sekretarz biaostockiego Obkomu S. Igajew. Wedug niego na jednej z budw specjalnych, gdzie pracowali komsomolcy, panoway fatalne warunki bytowe, brud i wszawica. Stosunek komendanta do komsomolcw by bardzo zy. Komsomolcy zwolnieni przez lekarza nie mieli rodkw, aby wykupi leki, za komendant nie chcia im dawa jedzenia zgodnie z maksym: kto nie pracuje, ten nie je. Zamiast normalnych obiadw podawano ledzie, ale nie zapewniono wody do picia. Pracujcy tam komsomolcy byli w bardzo zym stanie psychicznym i fizycznym. Zob. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 85, k. 192194, Raport S. Igajewa dla P. Ponomarienki z 1 lipca 1940 r. o sytuacji batalionu komsomolcw pracujcych na rzecz jednostki 9384. 5 Ibidem, t. 52, k. 85, Protok z posiedzenia III Plenum biaostockiego Obkomu KP(b)B, 14 padziernika 1940 r.
3

212

Rozdzia V

przyspieszy budow umocnie i lotnisk polowych, wadze obwodowe zobligoway rejony: augustowski, czyewski, grajewski, jedwabieski, kolneski, omyski i zambrowski do dostarczenia podwd i robotnikw6. Poniewa jednak nadal brakowao pienidzy, chopi jak tylko mogli uchylali si przed tym obowizkiem. W marcu 1941 r. Rada Komisarzy Ludowych BSRR wydaa dyrektyw po raz kolejny precyzujc zadania obronne stojce przed ludnoci wiejsk rejonw nadgranicznych. Zgodnie z ni biaostocki Obkom zobowiza rejony do penego zorganizowania siy roboczej tak, aby od 13 marca mona byo prowadzi niezbdne prace budowlane. Wyznaczone zostay normy 10 roboczodni na osob oraz 8 roboczodni na podwod z wonic. Obowizek pracy dotyczy zarwno kochonikw, jak i gospodarstw indywidualnych. Wszyscy powinni za swoj prac otrzymywa stosowne wynagrodzenie7. Realizacj planw przerwa wybuch wojny niemiecko-radzieckiej. Wikszo umocnie nie zostaa wykonana, za te, ktre ukoczono nie zostay uzbrojone i nigdy nie wykorzystano ich w dziaaniach obronnych. Z budownictwem obronnym nierozerwalnie zwizany by te pobr do Armii Czerwonej. Odby si on w dwch falach. Pierwszy jesieni 1940 r., drugi wiosn 1941 r.8 Objto nimi roczniki 191819199. Inne rda mwi wprawdzie albo o jednym poborze (wiosn 1940 r.), albo o trzech (wiosn i jesieni 1940 r. oraz wiosn 1941 r.)10, lecz z rnych wspomnie i relacji wynika, e pierwszy pobr wiosn 1940 r. by jedynie stawieniem si na komisj poborow i rejestracj, a nie faktycznym wcieleniem do wojska11. Do dzi nie wiemy dokadnie ilu modych mczyzn zostao wcielonych w szeregi armii. Szacunki na ten temat s do rozbiene. Leon Antoni Suek, podobnie jak Bohdan Podoski, oblicza liczb wcielonych do RKKA na 210 tys. osb12. Z kolei Roman Buczek, na podstawie danych

6 Ibidem, t. 62, k. 80, Postanowienie biaostockiego Obkomu KP(b)B z 24 wrzenia 1940 r. o wydzieleniu podwodw i siy roboczej dla budw o charakterze specjalnym. 7 Ibidem, t. 168, k. 79, Postanowienie biaostockiego Obispokomu oraz Obkomu KP(b)B o zabezpieczeniu budw o charakterze obronnym. 8 L.A. Suek, Wojenne losy Polakw, onierzy Armii Czerwonej (194045), Zeszyty Historyczne nr 99, Pary 1992, s. 31. 9 Ibidem. 10 Z.S. Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 193943, Londyn 1991, s. 101. 11 K. Doga, Moja suba w armii sowieckiej, Zeszyty Historyczne, nr 89, Pary 1989, s. 9091; Z.S. Siemaszko, op. cit., s. 101. 12 L.A. Suek, s. 30; B. Podoski, Polska wschodnia 19391941, Rzym 1945, s. 1011; Hoover Institution on War, Revolution and Peace, Anders Collection, pudo 68, doc. 62c, tablice 2628, k. 2933, Polska Wschodnia okupowana w latach 19391941 przez ZSRR.

Sprawy wojskowe

213

Ambasady RP w ZSRR, szacuje j na okoo 100 tys.13 Natomiast Zbigniew S. Siemaszko, opierajc si na danych Maego rocznika statystycznego Polski14, zaoy, e przecitny rocznik poborowych na ziemiach wcielonych do ZSRR liczy okoo 108 tys. mczyzn, a do wojska wcielono trzy roczniki 1918, 1919, 1920 w sumie okoo 200 tys. osb15, co z kolei przeczy tezom Suka o rekrutacji tylko dwch rocznikw. Jeli wic przyjmiemy (za Sukiem), e wcielono tylko dwa roczniki (1918 i 1919) i to najwyej w 6070%, to oglna liczba osb, ktre trafiy do Armii Czerwonej w czasie dwch poborw z 1940 r. wyniosaby okoo 150160 tys. osb16. Szacunki te opieraj si na liczbie osb, ktre mogy zosta zmobilizowane do armii spord rocznikw podlegajcych teoretycznie wcieleniu do zasadniczej suby wojskowej. Plany te nie miay jednak nic wsplnego z rzeczywistoci. Liczba osb uznanych za zdolnych do suby wojskowej bya znacznie mniejsza, za liczba osb faktycznie powoanych jeszcze nisza. Rosjanie nie ufali Polakom, dlatego starali si ogranicza ich przyjmowanie w szeregi armii. Najczciej poborowi podlegali mczyni pochodzcy z proletariatu miejskiego oraz bezrolni i maorolni chopi. W pierwszej kolejnoci do wojska wcielano Biaorusinw, potem ydw. Ogromnym problemem bya saba znajomo jzyka oraz bardzo niskie wyksztacenie przyszych onierzy. Wrd 224323 mczyzn podlegajcy (teoretycznie) poborowi zimowemu 1939 r. w obwodzie biaostockim byo 63 855 (28,5%) Biaorusinw, 123 414 (55,3%) Polakw, 30 367 (15,5%) ydw oraz 4088 (1,7%) Rosjan. 19567 osb spord zarejestrowanych byo niepimiennych, 74272 sabo pimiennych, 125095 pimiennych, 4012 z wyksztaceniem rednim oraz 1372 z wyksztaceniem wyszym17. Wszystkie osoby niepimienne i sabo pimienne, zgodnie z decyzj komisji poborowej, miay obowizek ukoczy specjalne kursy, na ktrych naleao nauczy je podstaw czytania i pisania. Do momentu ukoczenia takich kursw nie podlegay one poborowi. Ze znanych mi dokumentw wynika, e a do jesieni 1940 r. wadze radzieckie na terenie obwodu nie wcieliy do Armii Czerwonej adnych
R. Buczek, Dziaalno opiekucza Ambasady RP w ZSRR w latach 194143, Zeszyty Historyczne, nr 29, Pary 1974, s. 8893. 14 May rocznik statystyczny Polski 1941, Warszawa 1990, s. 9 i 15; zob. te Z.S. Siemaszko, op. cit., s. 105. 15 Z.S. Siemaszko, op. cit., s. 102103. 16 Podobn cyfr operuje W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 18641945, t. III: Okres 19391945 (przedruk z wydania londyskiego z 1960 r.), s. 110 oraz A. Gowacki, Ocali i repatriowa. Opieka nad ludnoci polsk w gbi terytorium ZSRR (1943-1946), d 1994, s. 24. 17 PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 12, k. 105, Pobr do armii z obwodu biaostockiego, plan na 1 grudnia 1939 r. plan mobilizacyjny.
13

214

Rozdzia V

poborowych. Take przygotowania do akcji mobilizacyjnej na wypadek wojny znajdoway si w cakowitej rozsypce. Jak donoszono w raportach, brakowao jakiejkolwiek chci wrd kierownictwa wikszoci zakadw przemysowych, aby naleycie przygotowa si na wypadek ogoszenia mobilizacji. W rejonie ciechanowieckim i augustowskim plany mobilizacyjne nie istniay, gdy nie przydzielono ludzi do ich opracowania. Pozostae rejony miay ludzi, lecz zalegoci byy ogromne. Wikszo kancelarii tajnych znajdowao si w rozsypce. Zupenie nieprzygotowane na wypadek wojny byy take rejony bielski i soklski18. Do gwnych zada politycznych Armii Czerwonej stacjonujcej na terenie obwodu nalea aktywny udzia we wszelkich gosowaniach, a take pomoc przy ich przygotowywaniu (agitacja i propaganda). Wojsko zabezpieczao take wszystkie akcje wysiedlecze. W czasie deportacji postawione w stan alarmowy oddziay pilnoway porzdku, eskortoway zatrzymanych oraz zabezpieczay zamknite granice obwodw. Dziki obecnoci onierzy w wielu rejonach zmieniaa si te w sposb zauwaalny struktura narodowociowa. Miao to ogromne znaczenie propagandowe, gdy pozwalao manipulowa danymi statystycznymi niezbdnymi do wykazania znaczcego udziau ludnoci biaoruskiej i rosyjskiej na ziemiach polskich faktycznie jednolitych etnicznie. onierze stacjonujcy na terenie obwodu pochodzili bardzo czsto, zgodnie z radzieck polityk w tej kwestii, z republik azjatyckich. Nieznajomo jzyka i kultury oraz wyobcowanie w zupenie nieznanym rodowisku miay by gwarantem braku kontaktw z miejscow ludnoci, ktra moga wpyn niekorzystnie na dan osob. Armia Czerwona bywaa te wykorzystywana do zwalczania polskiego podziemia niepodlegociowego, pomagajc lokalnym oddziaom NKWD m.in. przy likwidacji baz powstaczych.

PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 88, k. 106122, Raport o stanie przygotowa do akcji mobilizacyjnej w obwodzie biaostockim; zob. te A.G. Chorkow, Grozowoj iju, Moskwa 1991, s. 85131.

18

Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR

215

Cz II Na zawsze razem 19411944

216

Rozdzia I

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

217

Rozdzia I Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

Atak Niemiec na ZSRR pokrzyowa dalsze plany integracji obwodu z Biaorusi. W cigu kilku dni caa Biaostocczyzna znalaza si pod kontrol wojsk niemieckich. Cz mieszkacw naszego regionu przyja wkroczenie wojsk z radoci, uwaajc je za mniejsze zo. W wielu miejscach pojawili si ludzie witajcy agresorw kwiatami. W byskawicznym tempie przystpiono do likwidacji radzieckich struktur administracyjnych. W wielu miejscach doszo do samosdw na byych dziaaczach partyjnych, pracownikach administracji i kolaborantach. Najbardziej tragiczne w skutkach okazay si pogromy ludnoci ydowskiej oskaranej o kolaboracj z wadz radzieck, wzbogacenie si kosztem Polakw oraz antynarodow postaw w okresie okupacji. Ziemie pnocno-wschodniej Polski stay si wiadkiem bezprecedensowych zbrodni na miejscowych ydach dokonywanych rkami ludnoci cywilnej, czciowo inspirowanej przez Niemcw, czciowo dziaajcej jednak z wasnej i nieprzymuszonej woli1. Przychylno wobec wojsk niemieckich wynikaa take faktu ocalenia tysicy winiw, ktrych zgodnie z rozkazem Berii nie zdoano wymordowa, ani wygna na drogi mierci. Wiemy jedynie o piciu, w tym trzech niepotwierdzonych, zbrodniach popenionych przez NWKD w naszym regionie. W Zalesianach pod Biaymstokiem miao zgin kilkudziesiciu winiw, uciekinierw z biaostockiego wizienia, co wydaje si mao prawdopodobne, zwaywszy e winiw wypuszczono w momencie, kiedy ju nie byo w miecie i okolicach NKWD. W Biaymstoku, w parku przy Teatrze Dramatycznym mia zosta odkryty masowy grb, nie potwierdzaj
1 Zob. J.T. Gross, Ssiedzi. Historia zagady ydowskiego miasteczka, Sejny 2000; Jedwabne. Spr historykw wok ksiki Jana T. Grossa Ssiedzi, Warszawa 2002; Wok Jedwabnego, pod red. P. Machcewicza i K. Persaka, t. 1: Studia, t. 2: Dokumenty, Warszawa 2002; B. Musia, Rozstrzela elementy kontrrewolucyjne! Brutalizacja wojny niemiecko-sowieckiej latem 1941 roku, Warszawa 2001, Rozdzia X: Pogromy antyydowskie i antysowieckie, s. 155180.

218

Rozdzia I

tego jednak inne relacje. Take w piwnicach hotelu Ritz przy ul. Kiliskiego miao si udusi wielu winiw, jednak informacja ta wydaje si wtpliwa, gdy NKWD urzdowao w budynku w innej czci miasta. Jedyne wizienie w miecie, przy Szosie Pnocnej, zostao porzucone. W Augustowie rozstrzelano 31 winiw przetrzymywanych w budynku Zarzdu Kanau Augustowskiego. Winiw aresztu w Ciechanowcu miano rozstrzela koo wsi Folwarki (niedaleko Zabudowa). W Judziance pod Hajnwk zamordowano 15 mczyzn aresztowanych przez NKWD tu po wybuchu wojny oraz zatrzymanych w czasie deportacji z 21 czerwca 1941 r.2 Mimo zaskoczenia wycofanie wikszoci wadz rejonowych i obwodowych przebiego w miar sprawnie3. O tym, e ewentualno ataku niemieckiego bya brana pod uwag i przygotowywano si do niej, opracowujc plany ewakuacyjne, wiadcz wspomnienia i relacje dziaaczy partyjnych. Wynika z nich, e wikszo sekretarzy rajkomw i obkomu zgodnie z zaleceniami udaa si tu po wybuchu wojny w kierunku Wokowyska, ktry by pierwszym miejscem koncentracji. W nocy 21/22 czerwca wadze obwodu wyday te polecenie spakowania caej dokumentacji i tajnej korespondencji partyjnej, administracyjnej oraz organw bezpieczestwa z wszystkich rajkomw. Dziaania te byy koordynowane poprzez linie wcz z wadzami w Misku do momentu zerwania cznoci4. Okoo godziny 6.00 22 czerwca 1941 r. w zebrao si Biuro biaostockiego Obkomu KP(b)B, ktre podjo decyzj o powoaniu nadzwyczajnej komisji do spraw ewakuacji rodzin wojskowych, ludnoci cywilnej, a take tajnych dokumentw. Na czele komisji stan naczelnik Zarzdu NKWD Konstantin A. Fukin. O nominacji zadecydowa fakt, e Fukin bra udzia w wojnie domowej oraz tumieniu powsta w redniej Azji i by jednym z najstarszych staem dziaaczy partyjnych. W trakcie posiedzenia zwrcono si do NKGB i NKWD, aby w trybie pilnym powoay czekistowskie grupy bojowe, majce si zaj niszczeniem obiektw o znaczeniu strategicznym, baz oraz magazynw ywnoci. Poniewa wojska niemieckie okray Biaystok od strony Grodna, w porozumieniu z dowdc 10 Armii postanowiono o uzbrojeniu wszystkich komunistw, komsomolcw, bezpartyjnego aktywu i sformowania z nich oddziaw majcych zaprowadzi
2 K. Popiski, A. Kokurin, A. Gurjanow, Drogi mierci. Ewakuacja wizie sowieckich z Kresw Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941, Warszawa 1995, s. 1920; zob. te J. Stankiewicz-Januszczak, Marsz mierci. Ewakuacja winiw z Miska do Czerwieni 2427 lipca 1941 r., Warszawa 1999. 3 W dniu wybuchu wojny w miecie przebywa m.in. sekretarz KS KP(b)B W.N. Malin. 4 To wanie dziki tym decyzjom zachoway si do dzi w praktycznie nienaruszonym stanie dokumenty komitetu obwodowego, komitetw miejskich i rejonowych KP(b)B, znajdujce si w archiwum w Grodnie.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

219

porzdek w miecie. Jednoczenie naczelnik NKGB powoa dwie grupy dywersyjno-szpiegowskie kierowane przez jego zastpcw. W zamyle miay one stanowi trzon organizacyjny radzieckiej partyzantki na tych terenach. 23 czerwca 1941 r. zostaa podjta decyzja o opuszczeniu Biaegostoku i ewakuacji dziaaczy partyjnych oraz oficerw NKWD i NKGB do Wokowyska, ktry w tym czasie by ju silnie bombardowany. Jak wynika z dokumentw radzieckich obwd biaostocki udao si opuci na pewno 1410 czonkom i kandydatom WKP(b). Inni, jak pisano w raporcie, czciowo trafili do oddziaw Armii Czerwonej, czciowo pozostali na okupowanych terenach Biaorusi. Ewakuowano praktycznie wszystkich urzdnikw przysanych tu ze wschodu. W kwietniu 1943 r. brakowao informacji o 4 kierownikach wydziaw obkomu, 21 sekretarzach rajkomw, 3 kierownikach wydziaw obispokomu oraz 16 przewodniczcych rajispokomw5. Wikszo z tych osb, jak wynika z innego zestawienia, stanowia ludno miejscowa, ktra nie ewakuowaa si wraz z reszt dziaaczy partyjnych lub osoby, ktre zginy w trakcie pierwszych dni wojny6. Kolejnym etapem podry by Mohylew, gdzie odbya si pierwsza narada z sekretarzem KC KP(b)B Pantalejmonem K. Ponomarienk, w trakcie ktrej prbowano ustali zasady organizowania antyniemieckiej partyznatki oraz grup sabotaowych. O randze narady wiadczy fakt, e uczestniczyli w niej marszaek Kliment J. Woroszyow oraz szef Sztabu Generalnego Boris M. Szaposznikow. W trakcie spotkania zapady pierwsze wice decyzje o powoaniu oddziaw partyzanckich na terenach ju zajtych przez wojska niemieckie7. 29 czerwca, w dniu zajcia Miska, RKL ZSRR oraz KC WKP(b) wezway wszystkie szczeble organizacji partyjnych pozostaych na terenach zajtych przez wojska niemieckie do organizowania struktur podziemnych oraz przystpienia do wojny partyzanckiej8. Pi dni pniej, 3 lipca 1941 r., rozkaz do walki na tyach wroga znalaz si na kluczowym miejscu w przemwieniu Josifa Stalina.
Narodowe Archiwum Republiki Biaoru w Misku (dalej NARB), zesp 4, op. 3, t. 1243, k. 9193, Informacja KC KP(b)B z kwietnia 1943 r. o przygotowywanych kadrach dla obwodu biaostockiego i wilejskiego; zob. te M. Gnatowski, Radzieckie dokumenty o staraniach ZSRR w celu ponownego zajcia ziem regionu biaostockiego, Studia Podlaskie, t. X, 2000, dok. 1, s. 341. 6 NARB, zesp 4, op. 33a, t. 372. Spisy sekretarzy obkomw, gorkomw i rajkomw KP(b)B oraz przewodniczcych obispokomw, stan na koniec 1942 r. 7 A. Popow, 15 wstriecz s gienieraom KGB Bielczenko, Moskwa 2002, s. 122135; zob. te NARB, zesp 4, op. 33a, t. 170, Raporty sekretarzy obkomw i gorkomw z pracy na tyach wroga 11.4205.43; ibidem, zesp 1332, op. 1, t. 6, k. 18 i nn., Raporty czonkw partii o swojej pracy na tyach Niemcw oraz Raport sekretarza krynkowskiego rajkomu D.A. Blinowa. 8 Historija Biearuskaj SSR, t. 4, Minsk 1975, s. 161.
5

220

Rozdzia I

Biaoru, z racji swych warunkw geograficznych, bya doskonaym miejscem do realizacji tej dyrektywy. Ziemie pnocno-wschodnie Polski w niczym jej nie ustpoway jako baza do operacji partyzanckich, o czym przez cay okres okupacji bolenie przekonywaa si wadza radziecka i NKWD. Jednak radziecka partyzantka nie miaa tu w zasadzie wikszych szans na przetrwanie, gdy nie moga liczy na dobrowolne wsparcie ludnoci miejscowej. Nie oznacza to, e wydawano w rce Gestapo ukrywajce si, niewielkie oddziay onierzy radzieckich, pozostae po klsce wojny obronnej 1941 r. Ludziom tym starano si, w miar moliwoci, pomaga. W analogiczny sposb pomagano jecom wojennym, ktrym udao si uciec z obozw, budw obiektw wojskowych oraz majtkw prywatnych, na ktrych byli osadzani decyzj wadz niemieckich, a ktre logistycznie nie byy w stanie poradzi sobie z milionami wzitych do niewoli onierzy. Wyjtek stanowili funkcjonariusze NKWD oraz oficerowie polityczni Armii Czerwonej, ktrych m.in. na polecenie wadz niemieckich wyapywano i odstawiano na posterunki andarmerii. Stworzone jesieni 1941 r. mae oddziay partyzanckie ukryway si w lasach Biaostocczyzny lub staray si przedosta na wschd do swoich. Nie podejmoway walki z okupantem. Stay wzrost liczby onierzy szukajcych schronienia w lesie wiza si bezporednio z niemieck polityk totalnej eksterminacji jecw wojennych oraz rozkazem wadz niemieckich o natychmiastowej rejestracji wszystkich obywateli radzieckich, powizanej z kierowaniem ujawnionych wojskowych do obozw9. Wikszo oddziaw nie przetrwaa zimy 1941/1942 r. Dziaacze partyjni z obwodu nie zostali skierowani bezporednio na front. Byli zbyt cenni. Wikszo z nich oddelegowano do pracy politycznej. W specjalnym pimie KC KP(b)B z 25 wrzenia 1941 r. do naczelnika Zarzdu Politycznego Orowskiego Okrgu Wojskowego mona znale informacj o skierowaniu do pracy politycznej: Aleksandra A. Kilbina, Andrieja P. Elmana i Iwana S. Krawczenki sekretarzy biaostockiego Obkomu, Witalija R. Romanowa sekretarza biaostockiego Gorkomu, Andrieja N. Kadeckiego i Wasilija M. Diementjewa sekretarzy augustowskiego Rajkomu10. Kilka miesicy pniej partia znw si o nich upomni i z KC KP(b)B do KC WKP(b) zostan wysane listy z prob o oddelegowanie tych dziaaczy do pracy partyjnej przy tworzeniu struktur podziemnych na terenach okupowanych przez Trzeci Rzesz. Do wiosny 1942 r. biaoruskie wadze centralne z powodu sytuacji panujcej na froncie nie byy w stanie zaj si kwesti odbudowy struktur
9 Szerzej na ten temat zob. T. Gasztold, Nad Niemnem i Oszmiank. Z dziejw Armii Krajowej na Wileszczynie i Nowogrdczynie, Koszalin 1991, s. 46 i nn. 10 NARB, zesp 4, op. 33a, t. 359, k. 8689, Pismo KC KP(b) z 25 wrzenia 1941 r. do naczelnika Zarzdu Politycznego Orowskiego Okrgu Wojskowego.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

221

partyjnych w zachodnich obwodach BSRR. Cakowity brak cznoci z tymi terenami uniemoliwia jakiekolwiek planowanie dziaa, za wikszo docierajcych do Moskwy informacji bya cakowicie niewiarygodna. Wtpliwa natomiast wydaje mi si teza podnoszona przez niektrych historykw, e gwnym powodem braku aktywnoci Rosjan na kierunku biaostockim (i nie tylko) miay by nawizane polsko-radzieckie stosunki dyplomatyczne oraz rysujca si moliwo przekazania w przyszoci czci okupowanych do czerwca 1941 r. ziem stronie polskiej. Teza ta nie sprawdza si w obliczu prowadzonej przez Kreml polityki. Mona wprawdzie pokusi si o stwierdzenie, e fakt braku jawnie antypolskich posuni oraz wstrzymanie rozprawy z polsk partyzantk wiadczy o pewnej polityce ustpstw, jednak naley pamita, co jasno wynika z dokumentw, e przy tym poziomie saboci partyzantki radzieckiej wtpliwa wydaje si moliwo otwartego konfliktu z Armi Krajow (AK). Nie mona oczywicie zaprzeczy, e Kreml do lata 1943 r. z jakiego powodu wstrzymywa ostateczn rozpraw z polskim ruchem oporu, ja jednak nie stawiabym tu na ch wywizania si z umowy SikorskiMajski. Chodzio raczej o jak najpeniejsze rozpoznanie wroga, wzmocnienie swoich si oraz przystpienie do ostatecznego rozwizania kwestii AK w dogodnym dla siebie momencie. Due znaczenie miaa te sytuacja na froncie wschodnim oraz nadzieja Kremla, e uda si przy wspudziale Wielkiej Brytanii i USA wymusi na rzdzie polskim w Londynie uznanie nowej granicy wschodniej. Gdybymy zaoyli, e dziaania radzieckie w terenie w okresie 19431944 odniosy zamierzony skutek, mielibymy do czynienia z sytuacj, w ktrej jedynymi gospodarzami witajcymi oddziay Armii Czerwonej na caym terytorium kontrolowanym do czerwca 1941 r. byaby partyzantka radziecka, za jedyne dziaajce struktury cywilne stanowiyby podziemne komitety partii oraz podlege tym strukturom komitety antyfaszystowskie. Tym samym jakakolwiek prba walki rzdu polskiego w Londynie o zagarnite tereny z gry skazana byaby na porak. Wymowa propagandowa faktw byaby jednoznaczna Armia Czerwona wyzwala ziemie, ktre pragn by w szczliwej rodzinie narodw ZSRR. Ludno tych ziem ju raz wyrazia swj akces, co do kraju, w ktrym chce y, czego najlepszym przykadem jest partyzantka oraz dziaajce struktury pastwa podziemnego. Jak wadze polskie mog podnosi historyczne prawo do tych ziem, skoro nie byy w stanie utrzyma tu swoich oddziaw ani administracji? Z dokumentw radzieckich wynika wyranie, e kwestie powrotu na Zachodni Biaoru byy rozpatrywane rwnolegle do politycznych gier Kremla z rzdem polskim na emigracji. Nawizanie stosunkw dyplomatycznych oraz ogoszona przez ZSRR amnestia byy zagraniami taktycznymi, obliczonymi na obaskawienie Brytyjczykw oraz pokazanie ZSRR jako

222

Rozdzia I

pastwa przewidywalnego, zdolnego do krytycznej samooceny swojej polityki i naprawy wyrzdzonych krzywd. Gra ta bya o tyle atwiejsza, e Kreml z wczeniejszych wypowiedzi i posuni Winstona Churchilla mg wysnu jasny wniosek, e nikt nie zamierza umiera za wschodnie ziemie Drugiej Rzeczypospolitej. Stalin od samego pocztku prowadzi dwutorow polityk, wsppracujc z Londynem oraz trzymajc w zanadrzu polskich komunistw. W analogiczny sposb rozwijaa si kwestia podlegoci wschodnich ziem Drugiej RP. Wida to wyranie podczas prowadzonych w grudniu 1941 r. rozmw Stalina z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych Anthonym Edenem na temat projektu tajnego protokou przewidujcego wspdziaanie obu mocarstw w sprawie rozwizania problemw terytorialnych i powojennego systemu bezpieczestwa w Europie. W projekcie tym Stalin wyranie domaga si uznania przez Anglosasw nabytkw terytorialnych ZSRR do czerwca 1941 r. oraz poszerzenia ZSRR kosztem Finlandii i Rumunii. Oczywiste byo, e ZSRR za punkt wyjcia uznaje niemiecko-radzieck granic z 28 wrzenia 1939 r. i gotw jest dyskutowa jedynie o niewielkich cesjach terytorialnych, zakadajcych ewentualne pozostawianie w granicach pastwa polskiego rejonu Lwowa lub Biaegostoku i Wilna11. Biorc pod uwag, jak szerokiego spektrum zmian na mapach w Europie rodkowej i Wschodniej dotyczy przedstawiony przez Stalina projekt, kwestia Biaegostoku bya spraw cakowicie marginaln12. Nie sdz, aby Stalin w tym czasie przywizywa jakkolwiek wag do ewentualnej obietnicy przekazania tego rejonu Polakom, jednak nie mona wykluczy, e w oglnym zestawieniu zyskw i strat wynikajcych z takiego posunicia propozycja ta mogaby si przerodzi w czyn. Naley pamita, e na Kremlu doskonale zdawano sobie spraw z rozmiarw ruchu oporu, jaki dziaa tam w latach 19391941 oraz z faktu przygniatajcej przewagi na tych ziemiach ludnoci polskiej, co mogo w przyszoci zaway na kosztach jego ponownego opanowania, za przekazanie go stronie polskiej wzmacniao pozytywny wizerunek ZSRR na arenie midzynarodowej. W tym samym czasie, kiedy odbyway si konsultacje z Edenem, kwestia granicy wschodniej stana na spotkaniu Stalina z premierem Wadysawem
11 H. Bartoszewicz, Polityka Zwizku Sowieckiego wobec pastw Europy rodkowo-Wschodniej w latach 19441948, Warszawa 1999, s. 18. Teza o pozostawieniu Polsce Wilna jest, moim zdaniem, mao prawdopodobna, nawet jeli podejmowano j w rozmowach z Brytyjczykami. Mwiono o tej opcji z pen wiadomoci, e Brytyjczycy informacje o tym przeka stronie polskiej. Byy to typowe dziaania dezinformacyjne. W wietle dalszej polityki radzieckiej ju kwestia ewentualnego oddania Lwowa, jeli traktowa j serio, bya maksimum ustpstw, na jakie by gotw i Stalin, nawet w tak niekorzystnym pooeniu, w jakim by w chwili prowadzenia rozmw. 12 Zob. Wizyt A. Idena w Moskwu w diekabrie 1941 g. Pieriegowory s J.W. Stalinym i W.M. Mootowym, izd. O.A. Rewskij, Nowaja i Nowiejszaja Istoria 1994, nr 2, s. 100102.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

223

Sikorskim. Stanisaw Zabieo twierdzi, e Stalin nie domaga si bezapelacyjnego przyjcia przez stron polsk zachodniej granicy BSRR i USRR z listopada 1939 r., lecz dopuszcza w niektrych miejscach nawet znaczn jej rektyfikacj. Jednym z takich miejsc mia by wanie rejon Biaegostoku13. Gdyby faktycznie chcia tak uczyni, stanowisko Sikorskiego o cakowitym niepodejmowaniu rozmw w sprawach granicznych uatwio mu podjcie decyzji co do dalszego postpowania na tych terenach. Jednoczenie przyspieszyo zapewne decyzj o wysaniu do Polski grupy inicjatywnej polskich komunistw. Stanowisko Sikorskiego byo cile powizane z not Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych z 1 grudnia 1941 r., bdc odpowiedzi na not Ambasady RP w Kujbyszewie w kwestii przymusowego poboru do Armii Czerwonej obywateli polskich. Strona rosyjska bez ogrdek stwierdzaa w niej, e zgodnie z rozporzdzeniem Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z 29 listopada 1939 r. wszyscy obywatele zachodnich obwodw BSRR i USRR nabyli obywatelstwo radzieckie, a strona radziecka uczynia wyjtek od tej reguy, jako akt dobrej woli, jedynie dla Polakw, ktrzy tam mieszkali przed 12 listopada 1939 r. Bardzo wana bya te adnotacja, e kwestia granicy midzy Polsk i ZSRR nie zostaa przesdzona i bdzie rozwizywana w przyszoci14. Oznaczao to w praktyce, e wszystkie ziemie Drugiej RP na wschd od granicy z 28 wrzenia 1939 r. traktowane s nadal jako ziemie znajdujce si w granicach ZSRR15, ze wszystkimi tego konsekwencjami16. Kolejne miesice nie przyniosy w tej kwestii wikszych zmian. Stalin po odrzuceniu wojsk niemieckich od Moskwy czu si coraz pewniej, nie dawa jednak tego odczu w stosunkach polsko-radzieckich przynajmniej do lata 1942 r. Z punktu widzenia rzdu RP w Londynie oraz Ambasady RP w Kujbyszewie stosunki z ZSRR ukaday si w tym okresie niemal wzorcowo. Byo to jednak zudzenie. Wiosna i lato 1942 r. byy potrzebne
13 S. Zabiego, O rzd i granice. Walka dyplomatyczna o spraw polsk w II wojnie wiatowej, Warszawa 1986, s. 72. 14 Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich (dalej DIM), t. VII: Stycze 1939grudzie 1943, Warszawa 1973, dok. 167, s. 286287, Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP w ZSRR wyjaniajca zasady ukadw polsko-radzieckich z 30 VII i 14 VIII 1941 r. w zwizku z poborem do Armii Czerwonej obywateli radzieckich mieszkacw Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi. 15 Nota z 1 grudnia potwierdzaa informacje Jzefa Rettingera, ktry ju 22 sierpnia 1941 r. w rozmowie z A. Wyszyskim porusza kwesti traktowania przez propagand rosyjsk oraz centralne organa administracyjne ZSRR miast Drugiej RP jako radzieckich. Okazao si, e Kreml uwaa to za cakowicie naturalne i nie rozumie obiekcji strony polskiej. 16 Jedn z takich konsekwencji byo uznanie wszelkich dziaa ludnoci polskiej, majcych na celu wspieranie bd uczestnictwo w ruchu oporu innym ni ten podporzdkowany Kremlowi, za zdrad ojczyzny.

224

Rozdzia I

wadzom radzieckim do uporzdkowania partyzantki. Raczej nieprzypadkowo zaamanie si wsppracy LKSZ z Ambasad RP (likwidacja delegatur, masowe aresztowania mw zaufania)17 pokrywa si z aktywizacj wojny partyzanckiej, prowadzonej na caym terytorium Biaorusi oraz mozolnym odtwarzaniem struktur wadz obwodowych. Dla ruchu partyzanckiego zima 1941/1942 r. bya momentem szczeglnej prby. Wydane latem 1941 r. uzbrojenie w wikszoci zostao zniszczone, brakowao amunicji, rodkw medycznych i ywnoci, nasilay si represje niemieckie, wikszo grup bya pozbawiona jakiejkolwiek cznoci. Istniejce oddziay nie byy w stanie prowadzi praktycznie adnych dziaa zaczepnych. Pierwsze symptomy zmiany tej sytuacji przyniosa zwyciska kontrofensywa zimowa Armii Czerwonej, w wyniku ktrej oddziay radzieckie dotary w rejon Uwiaty. Pozwolio to w marcu 1942 r. na stworzenie wskiego korytarza szerokoci 40 km zwanego Bram Witebsk, ktrym na Biaoru popyna szerokim strumieniem pomoc wojskowa oraz formowane za lini frontu oddziay partyzanckie. Jednoczenie, w celu aktywizacji dziaa partyzanckich, powoana zostaa 20 marca przez KC KP(b)B Pnocnozachodnia Grupa Operacyjna cile wspdziaajca ze sztabem Frontu Kaliniskiego oraz dziaajcymi na kierunku witebskim 3 i 4 Armi. Gwnym zadaniem Grupy bya koordynacja dziaa partyzanckich, rozbudowa i tworzenie nowych oddziaw, utrzymywanie i rozbudowa cznoci radiotelegraficznej i kurierskiej z dziaajcymi w terenie oddziaami partyzanckimi oraz podziemnymi komitetami partii, szkolenie dywersantw i radiotelegrafistw18, rozsyka w teren dyrektyw i postanowie KC KP(b)B i WKP(b) oraz wywiad. Na jej czele stan sekretarz KC KP(b)B Rygor Borysowicz Ejdinow19. Z powodu sabego rozpoznania terenu oraz nadal skomplikowanej sytuacji na froncie dziaania Grupy obejmoway w zasadzie tereny wschodniej Biaorusi. cznoci z Biaorusi Zachodni nadal nie byo, za wikszo informacji o panujcej tam sytuacji opieraa si wycznie na plotkach. W kwietniu 1942 r., w celu usprawnienia dziaa partyzanckich, decyzj KC KP(b)B sformowano i przerzucono na Biaoru 50 kilkunastoosobowych oddziaw, ktrych zadaniem bya aktywizacja lokalnego ruchu oporu oraz rozwj oddziaw do poziomu brygad. Wikszo wysanych wwczas za lini frontu ludzi stanowili obeznani z terenem dziaacze partyjni oraz wojskowi, ktrym udao si opuci Biaoru
Szerzej na ten temat zob. D. Bokowski, Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi palcwek polskich w latach 19401943, Warszawa 1999, s. 287-294, 300308. 18 Do jesieni 1942 r. na zachd przerzucono 150 duych radiostacji raz z obsug. 19 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1214, k. 149150, Protok nr 88 posiedzenia Biura KC KP(b)B z 20 marca 1942 r.
17

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

225

wraz z wycofujcymi si oddziaami Armii Czerwonej20. Nadal jednak brakowao logistycznych moliwoci skierowania oddziaw daleko na zachd. Rozpoczto wprawdzie sukcesywne odwoywanie z oddziaw liniowych ludzi, ktrzy mogliby posuy do formowania takich grup, jednak wszystko to nie wyszo poza faz planw. Momentem przeomowym dla wojny partyzanckiej byo powoanie 20 maja 1942 r. przy Kwaterze Gwnej Naczelnego Dowdztwa Armii Czerwonej Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego (CSzRP), ktrym kierowa pierwszy sekretarz KC KP(b)B P. Ponomarienko21. Cztery miesice pniej, we wrzeniu 1942 r., zosta powoany Biaoruski Sztab Ruchu Partyzanckiego (BSzRP), na ktrego czele stan sekretarz KC KP(b)B Piotr Z. Kalinin22. Decyzj Moskwy przej on wszystkie zadnia Pnocno-Zachodniej Grupy Operacyjnej. Dopiero od tego momentu mona faktycznie mwi o planach operacyjnych i politycznych odbudowania struktur partyjnych i wojskowych na zachodnich rubieach BSRR23, cho prby nawizania cznoci z tymi terenami byy podejmowane ju wczeniej. Pierwsza wzmianka o szkoleniu na potrzeby cznoci i dywersji osb zwizanych z Biaymstokiem pochodzi z raportu II Oddziau WP. W wyniku rozpracowania operacyjnego ustalono, e ju w lipcu 1941 r. Zarzd Wywiadowczy przystpi do organizowaniu kursw wywiadowczo-dywersyjnych pod Moskw, gdzie w polskiej grupie operacyjnej szkoli si mieli Sarnocki i Maciejewski. Ludzie ci zostali najprawdopodobniej przerzuceni za lini frontu z za20 Zob. Wsienarodnoje Partizanskoje Dwienije w Biearussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, t. 1, Minsk 1967; J. Turonek, Biaoru pod okupacj niemieck, Wrocaw 1989, s. 76a77; M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, Biaystok 1994, s. 8083. 21 Decyzj o jego powstaniu poprzedzio utworzenie w styczniu 1942 r. 4 Zarzdu NKWD do Zada Specjalnych i Wojny Partyzanckiej. Jego gwnym zadaniem byo tworzenie oddziaw partyzanckich specjalnego przeznaczenia, ktre miay si sta zalkami oddziaw partyzanckich odpowiedzialnych za organizowanie dywersji pozafrontowej. Do koca wojny Zarzd ten powoa i przerzuci na zachd 212 grup partyzanckich kierowanych przez oficerw wywiadu oraz ponad 3,5 tys. agentw i dywersantw. Na czele Zarzdu sta Pawe Sudopatow. Zob. P. Koakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich 1939-1945, Warszawa 1992, s. 173174 oraz P. Sudopatow, Wspomnienia niewygodnego wiadka, Warszawa 1999. 22 Szerzej na ten temat zob. P.Z. Kalinin, Biearuski Sztab Partizanckaha Ruchu, w: Partyznackaja baraba biearuskaha naroda u hady Wialikaj Ajczynnaj Wajny, Minsk 1959, s. 309312. 23 23 grudnia 1942 r. w specjalnym raporcie dla Stalina O nastrojach ludnoci polskiej w zachodnich obwodach Ukrainy i Biaorusi szef sztabu P. Ponomarienko pisa: Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego przygotowuje z Polakw komunistw i byych czonkw KPP grup dowiadczonych organizatorw w celu rozwijania ruchu partyzanckiego pord ludnoci polskiej obwodw zachodnich Ukrainy i Biaorusi. Zob. Z archiww sowieckich, t. III: Konflikty polsko-sowieckie 19421944, Warszawa 1993, dok. 1, s. 33.

226

Rozdzia I

daniem odtworzenia cznoci i zbierania danych wywiadowczych 24. Latem 1942 r. przerzucono na teren Zachodniej Biaorusi z zadaniem aktywizacji ruchu oporu kolejne grupy operacyjno-dywersyjne. adnej z nich nie udao si jednak dotrze dalej, ni do obwodu wilejskiego i baranowickiego. 8 wrzenia 1942 r. KC KP(b)B podjo uchwa o wznowieniu dziaalnoci biaostockiego Obkomu KP(b)B. Zadanie skompletowania biura powierzono byemu sekretarzowi augustowskiego Rajkomu, wwczas sekretarzowi KC ds. kadr, Nikoajowi J. Awchimowiczowi. Postanowiono jedynie, e w skad biura obligatoryjnie wejdzie dotychczasowy sekretarz biaostockiego Obkomu Aleksandr A. Kilbin (odwoany w tym celu z Orowskiego Okrgu Wojskowego)25. Po kilku tygodniach do pracy powrcili kolejni sekretarze: Andriej P. Elman oraz Iwan S. Krawczenko, ktry jednoczenie peni funkcj zastpcy kierownika wydziau propagandy i agitacji KC KP(b)B. Biaostocki Obkom dziaa mia, analogicznie jak pozostae biaoruskie organa partyjne, w Moskwie26. W tym samym czasie nastpio dalsze zaostrzenie polityki Kremla wobec Ambasady RP w Kujbyszewie oraz amnestionowanych Polakw, przebywajcych na terytorium ZSRR. Jego apogeum bya nota LKSZ z 3 lipca 1942 r. o zaprzestaniu uznawania polskich paszportw27 oraz cakowita likwidacja delegatur28. Nowe stare wadze szybko przygotoway plan dziaa na najblisze miesice. Do najwaniejszych zaliczono nawizanie kontaktu z dziaajcymi na terenie obwodu partyzantami, czonkami partii i dziaaczami antyfaszystowskiego podziemia. W tym celu naleao jak najszybciej przerzuci na zachd 710 osobowe grupy inicjatywne z zadaniem dotarcia do Biaegostoku, omy, Sokki, ap, Augustowa, Grodna i Wokowyska. Grupy
24 Archiwum Wschodnie Orodka Karta w Warszawie, Materiay z Instytutu Hoovera, sygn. V/AC/58, k. 15. Zob. te P. Koakowski, op. cit., s. 165. 25 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1231, k. 140, Postanowienie KC KP(b)B z 8 wrzenia 1942 r. o wznowieniu pracy biaostockiego Obkomu KP(b)B. 26 Wizao si to ze zmian zasad dziaania organizacji partyjnych, ktre byy zmuszone opuci okupowane przez wojska niemieckie terytoria. Wadze centralne zadecydoway, e na czas wojny wprowadzona zostanie podwjna struktura. Obok istniejcych bd odtworzonych oficjalnych komitetw partii, dziaajcych w Moskwie, w terenie (w miar rozwoju ruchu oporu) powoywano ich podziemne odpowiedniki. 27 Wojskowy Instytut Historyczny (dalej WIH), MID, sygn. V2010, dok. 80, Nota LKSZ ZSRR z 3 lipca 1942 r. w sprawie likwidacji delegatur Ambasady RP w Adanie, Wadywostoku i Archangielsku. 28 DIM, t. VII, s. 358, Owiadczenie zastpcy Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych A. Wyszyskiego zoone charg daffaires Ambasady RP w ZSRR H. Sokolnickiemu w sprawie przerwania dziaalnoci terenowych przedstawicielstw Ambasady. Szerzej na ten temat zob. D. Bokowski, op. cit., Warszawa 1999, s. 308341.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

227

te miay przedosta si do wyej wymienionych miast, nawiza czno, informowa KC i Obkom o sytuacji w obwodzie, prowadzi dziaalno dywersyjn oraz przygotowywa grunt pod stworzenie w niedalekiej przyszoci podziemnych organizacji partyjnych we wszystkich miastach rejonowych obwodu. Jednoczenie czonkowie Biura zobowizali Oddzia Kadr KC KP(b)B, aby odwoa z wojska i wysa na specjalne przeszkolenie grupy byych pracownikw i dziaaczy partyjnych przebywajcych w obwodzie do czerwca 1941 r. (zarwno komunistw, jak i byych czonkw KPP i KPZB). Ludzie ci mieli zosta wysani za lini frontu w celu utworzenia podziemnych organizacji partyjnych i antyfaszystowskich. Struktury takie naleao powoa w Biaymstoku (I.W. Pozdniakow, S.B. Gudijew, A.J. Stiekolnikow, W.D. Kazak); omy (G.F. Wasilewski, J.I. Nowikow); Sokce (I.K. Arciszewski); apach (W.D. Sawiski, W.P. Grigorjew, S.P. Iwanow); Augustowie (A.M. Dmitriejew, Kliucznikow), Grajewie (B.L. Worabiczew, E.S. Kuskow); Jedwabnem (F.A. Powiesim, J.Ch. Boko); Kolnie (G.S. Wiszniakow); Dbrowie (J.A. Zajcew); Zambrowie (M.W. Pierewaow, R.J. Trubolec); Czyewie (S.K. Tokaczew, F.J. Nikitienko); Krynkach (J.A. Wierszkow, N.N. Szyszkaow); Knyszynie (A.P. elezniakow, T.A. Siergiejew); Zabudowie (Bielawski); Brasku (N.L. Karaba, G.R. Kowzanowicz); Ciechanowcu (N.Z. Sielnik) i Bielsku (J.K. Kuczyski)29. Ludzie ci, wedug planw Elmana, mieli wyruszy na zachd wraz z formujcymi si oddziaami partyzanckimi. Nie udao si tego dokona a do wiosny 1943 r. Kolejne miesice przynosiy zmiany w skadach poszczeglnych grup inicjatywnych oraz zasigu ich dziaalnoci30. 16 listopada 1942 r. Biuro KC KP(b)B podjo decyzj o wysaniu do obwodu swego penomocnika w osobie Daniy K. Sukaczewa, do wybuchu wojny przewodniczcego Rejonowej Rady Wykonawczej w Jedwabnem. Take tej uchway nie udao si wypeni31. Sukaczew zosta przerzucony na zachd dopiero w marcu 1943 r. W innym dokumencie z listopada 1942 r. jest zawarta informacja, e penomocnikiem KC KP(b)B w obwodzie biaostockim zosta mianowany dawny sekretarz biaostockiego Gorkomu KP(b)B Witalij R. Romanow, za Sukaczew mia by jego zastpc. W grupie Romanowa byo 14 osb, wrd nich Konstantin I. Arciszewski byy sekre-

NARB, zesp 1332, op. 1, t. 4, k. 14, Przedsiwzicia na najblisze 23 miesice 1942 r. w pracy biaostockiego Obkomu. 30 Zob. ibidem, k. 5355, Spis grup wysanych do obwodu biaostockiego, stan z 23 sierpnia 1943 r. 31 Podpolnyje partijnyje organy kompartii Bieorussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj wojny 19411944, Minsk 1975, s. 51. W adnych innych dokumentach z tego okresu nie udao si odnale potwierdzenia tej informacji.

29

228

Rozdzia I

tarz biaostockiego Rajkomu i Iwan B. Pozdniakow byy sekretarz grodzieskiego Gorkomu32. W listopadzie 1942 r. Obkom podsumowa dotychczasowe osignicia, a raczej ich cakowity brak i opracowa plan dziaa na okres zimy 1942/ 1943 r. rwnie nierealny, jak poprzedni. Jak wynika z raportu przesanego do KC KP(b)B, nie udao si ustali adnych danych o stanie organizacji partyjnej, ani nawiza cznoci z oddziaami partyzanckimi przebywajcymi w obwodzie biaostockim. Brakowao jakichkolwiek informacji czy s, a jeli tak, to ile i gdzie dziaaj. Wiadomo byo jedynie, e na terenie obwodu mog znajdowa si antyfaszystowskie organizacje polskich krgw demokratycznych. Take pozostae wiadomoci na temat obwodu byy orientacyjne i pochodziy z drugiej rki. Z tego powodu jak pisano w dokumencie Obkom nie potrafi ustali swoich faktycznych potrzeb w zakresie pomocy. Nie przeszkodzio to jednak w oszacowaniu potrzeb na podstawie niczym nie popartych zaoe, e w kadym rejonie mog dziaa 12 oddziay po 5060 osb kady. Na tej podstawie przygotowano zapotrzebowanie na uzbrojenie i wyposaenie 2 tys. partyzantw, co byo prob cakowicie nierealn, zwaywszy na wczesne moliwoci logistyczne przerzucenia sprztu i ludzi tak daleko za lini frontu33. Rwnie nierealne byo planowane powoanie czterech duych wzw cznoci w Biaymstoku, Grodnie, omy i Wokowysku, ktre nie tylko miay by wyposaone w radiostacje, ale take sprzt poligraficzny. Mniejsze wzy cznoci naleao powoa w Sokce, Grajewie, Bielsku, Augustowie i apach. Wraz z setkami ton broni i amunicji Elman ponownie postulowa przerzuci do obwodu kilkudziesiciu penomocnikw Obkomu. W Biaymstoku mia nim zosta Dani K. Sukaczew, w omy Konstantin I. Arciszewski, w Augustowie Kliucznikow, w Grajewie S. Lebiediew, w Sokce Ilja M. Owsiejczyk, w Bielsku Nikoaj L. Karaba, w apach W.P. Grigorjew. Midzyrejonowymi zgrupowaniami mieli kierowa odpowiednio: biaostockim Sukaczew, omyskim Arciszewski. Naleao take skierowa po jednym penomocniku partii do kadego rejonu34. Do wiosny 1943 r. nic z tych planw nie zostao wykonane. Centralny Sztab Ruchu Partyzanckiego mia inne priorytety35, za Armia Czerwona bya zajta krwawymi walkami pod Stalingradem.
NARB, zesp 1332, op. 1, t. 4, k. 9, Spis wsppracownikw Penomocnika KC KP(b)B na Obwd Biaostocki. 33 Postulowano m.in. o 26 tys. granatw, 3 tys. karabinw, 300 tys. sztuk amunicji, 3 tys. min oraz 1,5 tony materiaw wybuchowych. 34 NARB, zesp 3500, op. 2, t. 1013, k. 4144, Plan przedsiwzi biaostockiego Obkomu KP(b)B na okres zimy (listopad marzec) 19421943 r. 35 Gwnym celem by rozwj i aktywizacja wojny partyzanckiej we wschodnich obwodach
32

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

229

Micha Gnatowski twierdzi, e istotny wpyw na opnienie dziaa zmierzajcych do ponownego opanowania zachodnich obwodw BSRR mia stan stosunkw polsko-radzieckich, a zwaszcza powstrzymywanie si przez Stalina od dziaa politycznych na obszarach Biaostocczyzny, ktrej cz, jak zapowiada w rozmowie z gen. Sikorskim w grudniu 1941 r., gotw by zwrci Polsce. Dlatego te nie wystpowano w tym czasie otwarcie przeciwko polskiej konspiracji, za przed radzieckim podziemiem stawiano przede wszystkim zadania militarne i zwiadowcze zwizane z potrzebami frontu wschodniego. Zrezygnowano take z bolszewickiego w treci i polskiego w formie ruchu partyzanckiego36. Jak ju wczeniej wspominaem, istniaa taka moliwo, jednak dziaania radzieckie nie wydaj si tego potwierdza. Jesie 1942 oraz zima 1942/1943 to w kontaktach polsko-radzieckich czas najwikszego kryzysu, ktry ostatecznie doprowadzi do zerwania wzajemnych stosunkw w kwietniu 1943 r. W styczniu 1943 r. LKSZ poinformowa Ambasad RP w ZSRR o cofniciu decyzji z sierpnia 1941 r., przyznajcej obywatelstwo polskie osobom narodowoci polskiej zamieszkaym na terenach wschodnich wojewdztw Drugiej RP, ktre 12 listopada 1939 r. weszy w skad BSRR i USRR. Wyjtek uczyniono dla osb mieszkajcych przed wojn w centralnych i zachodnich rejonach Polski37. Praktycznie przesdzao to o charakterze ziem zagarnitych po 17 wrzenia 1939 r. Dowodem porednim na wybranie ju wtedy przez Kreml wariantu komunistycznego bya take odpowied charg daffaires Ambasady ZSRR przy rzdach sojuszniczych pastw w Londynie Wasilija Walkowa na not ministra Edwarda Raczyskiego z 17 listopada 1942 r. oraz zwrcenie przez LKSZ noty z 10 grudnia w sprawie przeladowa przez hitlerowcw ludnoci ydowskiej pod pretekstem, e nie moe by przyjta, gdy miejscowoci, ktrych dotyczy, stanowi terytorium ZSRR38. 4 stycznia 1943 r. grupa polskich komunistw przebywajcych w Kujbyszewie samodzielnie wystpia z prob o organizacyjne uformowanie lewicy polskiej w ZSRR oraz kompleksowe rozwizanie caoksztatu spraw polskich w ZSRR39. Take najwaniejsza dla przyszoci polityki radzieckiej wobec Zachodniej Biaorusi uchwaa V Plenum KC KP(b)B, obradujcego w Moskwie
BSRR, gdzie straty zadawane nieprzyjacielowi przekaday si bezporednio na jego zdolnoci operacyjne. 36 M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, s. 8788. 37 DIM, t. VII, s. 385, Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP w ZSRR w sprawie obywatelstwa ludnoci Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi. 38 Zob. W. Materski, Zerwanie stosunkw polsko-sowieckich, w: Historia dyplomacji polskiej, t. V: 19391945, pod red. W. Michowicza, Warszawa 1999, s. 336337. 39 Ibidem, s. 361.

230

Rozdzia I

w dniach 2628 lutego 1943 r., zapada zanim jeszcze doszo do ostatecznego zerwania stosunkw polsko-radzieckich, chyba e moliwo takiego rozwoju wydarze zostaa uznana ju wtedy na Kremlu za spraw przesdzon. W punkcie czwartym tej uchway czytamy, e Plenum szczeglnie podkrela wano nasilenia pracy politycznej w zachodnich obwodach Biaorusi w celach dalszego rozwoju ruchu partyzanckiego, wcielenia do szerokich mas robotnikw zachodnich obwodw, a take jako przeciwwag dla nasilajcej si nacjonalistycznej obrbki ludnoci przez rne polskie nielegalne organizacje40. W trakcie obrad postulowano podnie rol partii w ruchu partyzanckim poprzez organizacj podziemnych komitetw obwodowych, miejskich i rejonowych, opierajc si na ich strukturze z czerwca 1941 r. Podkrelono take potrzeb wzmocnienia pracy politycznej, ktrej gwnym zadaniem jest przeciwstawienie si w zachodnich obwodach BSRR coraz silniejszym wpywom konspiracji polskiej41. Najwaniejsze wytyczne dotyczce kwestii polskiej na tych terenach omwi osobicie P. Ponomarienko w wystpieniu koczcym dwudniowe obrady. Podkreli, e Polacy bardzo obawiaj si moliwoci ustanowienia wadzy radzieckiej w Polsce i wejcia jej do ZSRR w rezultacie wojny i rozgromienia Niemiec. Dlatego Polacy ju teraz z du trwog ledz symptomy radykalizacji czci klasy robotniczej Polski i wydaj dyrektywy unicestwiania przedstawicieli radzieckiego ruchu partyzanckiego. [] jeli przeanalizujemy wszystkie aspekty polskiej polityki, to zobaczymy, e oni chc, eby Zachodnia Biaoru bya u nich. A my mwimy, e ona powinna by u nas, dlatego e to Zachodnia Biaoru. Istnieje jednak moliwo, e sprawa nie zakoczy si tylko rozmowami, gdy oni tworz tam realn si formacje nacjonalistyczne, i my moemy zosta postawieni przed takim faktem, e jeli nie bdziemy tam pracowa, polscy nacjonalici oka si silniejsi od nas. To w kuak, ksidz i oficer, o ktrych mwi t. Bondar, dzisiaj nienawidzcy Niemcw, nas z wami take zbaamuc. Oni bd gotowi wystpi przeciwko nam po tym, kiedy my rozprawimy si z Niemcami. To u nich ostatni etap, dla ktrego oni chc nagromadzi siy. Dlatego nasze zadanie rozwin prac w zachodnich obwodach, umieci tam centra konspiracyjne, niczego wsplnego nie mie z Polakami. Oni morduj naszych przedstawicieli, albo bd mordowa. [] Myl, e powinnimy wznowi dziaalno obkomowskich grup w zachodnich obwodach. Ju teraz towarzysze powinni przystpi do pracy i rozwija ca sie przedsiwzi w zachod40 NARB, zesp 4, op. 20, t. 213, k. 288, Postanowienie V Plenum KC KP(b)B z 2628 lutego 1943 r. O zadaniach organw pastwowych i partyjnych w okupowanych rejonach Biaorusi. 41 Ibidem, k. 136137, Stenogram V Plenum KC KP(b)B z 2628 lutego 1943 r.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

231

nich obwodach. Towarzysze z wschodnich obwodw pomog i my jestemy gotowi pomc42. Termin obrad V Plenum nie by przypadkowy. Zbliaa si wiosna, a wraz z ni okres wznowienia dziaa partyzanckich. Sytuacja na froncie stawaa si coraz bardziej klarowna, take stosunek Brytyjczykw i Amerykanw do kwestii polskiej granicy wschodniej zdawa si wskazywa, e nie bdzie adnych niespodzianek43. Naleao tylko przyj nowe wytyczne oraz wprowadzi je niezwocznie w ycie. Std ju marcu 1943 r. na kierunku biaostockim nastpio wyjtkowe oywienie. 3 marca sekretarz biaostockiego Obkomu Elman skierowa do sekretarza KC KP(b)B Nikoaja J. Awchimowicza list, w ktrym informowa o przebiegu odtwarzania kadr obwodowych, rejonowych i miejskich w zwizku z przygotowaniami do oswobodzenia obwodu biaostockiego. Poda w nim minimaln obsad kadrow wszystkich struktur oraz nazwiska osb mogcych obj dane stanowisko44. 5 marca, na prob Elmana, KC KP(b)B zatwierdzio skad grupy operacyjnej biaostockiego Obkomu w skadzie: Wadimir G. Kudrajew, Andriej P. Elman, Aleksandr A. Kilbin, Iwan S. Krawczenko, Nikoaj I. Gribojedow, Trofim N. Stryak sekretarz Obkomu LKZMB oraz Nikoaj S. Griedasow zastpca naczelnika Zarzdu NKWD45. 15 marca zapado w KC KP(b)B postanowienie o rozszerzeniu skadu biaostockiego Obkomu KP(b)B. W jego skad weszli: W. G. Kudrajew I sekretarz, A.P. Elman II sekretarz, A.A. Kilbin sekretarz ds. kadr, I.S. Krawczenko sekretarz ds. propagandy, T.N. Stryak sekretarz LKZMB, N.S. Gridasow naczelnik UNKWD, W.E. Samutin redaktor obwodowej gazety Wolna Praca i W.R. Romanow sekretarz biaostockiego Gorkomu. Poniewa Gridasow praktycznie nie uczestniczy w posiedzeniach Obkomu, 13 lipca 1943 r. uchwa Biura KC KP(b)B czonkiem Obkomu uczyniono przebywajcego ju wtedy w obwodzie D.K. Sukaczewa46. Za lini frontu znajdowa si take sekretarz Komsomou Stryak.
Ibidem, k. 279280. Wzorcowym tego przykadem byo podpisanie 26 maja 1942 r. przez Wielk Brytani i ZSRR Traktatu przymierza w czasie wojny toczonej przeciwko Niemcom hitlerowskim i ich sojusznikom w Europie, jak rwnie wsppracy wzajemnej po wojnie, w ktrym strona brytyjska uznawaa de facto wiodc rol ZSRR w powojennej Europie Wschodniej oraz fakt, e granica polsko-radziecka bdzie przebiega zgodnie lini graniczn z 1941 r., by moe z niewielkimi ustpstwami na rzecz Polski. 44 NARB, zesp 4, op. 33a, t. 170, k. 3332, Pismo sekretarza biaostockiego Obkomu A. Elmana do sekretarza KC KP(b)B N. Awchimowicza z 3 marca 1943 r. w sprawie obsady kadrowej obwodu. 45 Ibidem, k. 3, Pismo Elmana do Awchimowicza z 5 marca 1943 r. w sprawie skadu grupy operacyjnej. 46 Podpolnyje partijnyje organy kompartii, s. 51.
43 42

232

Rozdzia I

Obaj zostali tam skierowani w celu ustanowienia cznoci z podziemnymi organizacjami partyjnymi oraz ruchem partyzanckim. Do wyjazdu w celu pomocy w zorganizowaniu podziemnych struktur partyjnych w obwodzie przygotowywali si take sekretarz Obkomu Krawczenko, ktry mianowany zosta penomocnikiem KC KP(b)B na obwd biaostocki, z grup robotnikw partyjnych i pracownikiem NKWD i Komsomou47. Kolejnym etapem formowania partyjnych struktur w obwodzie byo stworzenie ich podziemnych odpowiednikw. Pierwsze grupy inicjatywne zostay wysane na zachd wiosn i latem 1943 r. Kierowali nimi m.in. J.I. Isajenko, A.A. Stoma, A.D. Tracewski i A.G. Szamanow, Witalij W. Kundowicz, Pawie R. Bastun, Ilia M. Owsiejczyk i Iwan S. Szurman. Miay one za zadanie przenikn do obwodu, a ich dowdcy, jako sekretarze podziemnych organizacji partyjnych oraz penomocnicy KC KP(b)B, rozpocz dziaalno polityczn48. Grupa Owsiejczyka zostaa skierowana do rejonu skidelskiego, grupa N.L. Karabania do rejonu braskiego, grupa Bastuna do rejonu grodzieskiego, grupa Kundowicza do rejonu apskiego, grupa Szurmana do rejonu niadowskiego, grupa R.A. Diakowa do rejonu soklskiego, grupa A.D. Tracewskiego do rejonu augustowskiego, grupa Stomy do rejonu czyewskiego, grupa Samutina do Biaegostoku49. W skad kadej grupy wchodzio od 4 do 8 osb. Byy one doskonale wyposaone w bro (rusznice przeciwpancerne, karabiny maszynowe, miny, trotyl, tysice sztuk amunicji) oraz mas literatury propagandowej. Wikszo wyruszya na zachd w lipcu i sierpniu 1943 r. 27 lipca 1943 r. KC KP(b)B zatwierdzi W.E. Samutina na stanowisku sekretarza biaostockiego podziemnego komitetu obwodowego partii. Peni on t funkcj a do lipca 1944 r. Wybr Samutina by nieprzypadkowy. Zna on doskonale jzyk polski oraz sytuacj, jaka panowaa na tym terenie do momentu wybuchu wojny, by te w poowie lat trzydziestych sekretarzem komitetu okrgowego Komunistycznej Partii Zachodniej Biaorusi w Biaymstoku. Wraz z nim czonkami Obkomu zostali T.N. Stryak
Byli to Witalij R. Romanow zastpca penomocnika KC KP(b)B, Dania K. Sukaczew do 1941 r. przewodniczcy jedwabieskiego Rajispokomu, Iwan S. Szurman do 1941 r. sekretarz niadowskiego Rajkomu, Ilia M. Owsiejczuk do 1941 r. dyrektor fabryki, Aleksander F. Sokolczyk do 1941 r. sekretarz omyskiego Rajkomu, Nikoaj L. Karaba do 1941 r. sekretarz braskiego Rajkomu, Wasilij P. Karnaczenko do 1941 r. zastpca przewodniczcego biaostockiego Obispokomu, Stanisaw E. Rynatowski do 1941 r. zastpca prokuratora obwodu biaostockiego, Fiodor I. Kuzyjczew. Zob. NARB, zesp 4, op. 33a, t. 584, k. 8, Postanowienie Biura KC KP(b)B z 15 marca 1943 r. o zatwierdzeniu skadu Obkomu. 48 NARB, zesp 3500, op. 23, t. 36, k. 253, Raport o grupach inicjatywnych wysanych do obwodu biaostockiego. 49 Ibidem, zesp 1332, op. 1, t. 4, k. 5355, Spis grup inicjatywnych skierowanych do obwodu biaostockiego.
47

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

233

i D.K. Sukaczew, ktry zorganizowa przy Biaostockim Zgrupowaniu Partyznackim komitet antyfaszystowski. W styczniu 1944 r. Sukaczew decyzj wadz Obkomu zosta oddelegowany za lini frontu w celu dostarczenia dokumentw informujcych o rozwoju sytuacji w obwodzie. 23 listopada do skadu komitetu doczono naczelnika biaostockiego obwodowego sztabu ruchu partyzanckiego Filipa F. Kapust oraz redaktora podziemnej gazety Biaostocka Prawda Stefana K. Majchrowicza. 4 sierpnia 1943 r. przez lini frontu do suckiej strefy partyzanckiej zosta przerzucony Samutin. Pod jego kierownictwem formowao si zgrupowanie partyzanckie, ktre miao si uda na zachd, w kierunku obwodu50. 1 wrzenia, ju jako Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, wyruszyo ono pod dowdztwem F.F. Kapusty w kierunku Biaegostoku. A do lata 1944 r. tworzcym go oddziaom nie udao si dotrze w wyznaczone rejony. W analogicznej sytuacji jak Samutin znaleli si prawie wszyscy dziaacze partyjni, ktrzy zmuszeni byli organizowa struktury partyjne w lasach Puszczy Iwienickiej i Lipiczaskiej, za czonkw partii i komsomou dobiera spord miejscowych partyzantw. Dziaania te nie miay nic wsplnego z rzeczywist dziaalnoci partyjn. Byy pozorowane, tak jak wikszo posuni w tym okresie i miay umoliwi wykazanie si sekretarzy rajkomw, ktrzy setki kilometrw od miejsc ich faktycznego przeznaczenia pisali raporty o dziaalnoci komitetu rejonowego, o odbytych zebraniach i podjtych uchwaach, a nawet wydawali gazety i ulotki. Nie naley jednak niedocenia tych dziaa. Nawet, jeli nie miay one w wczesnej sytuacji adnego znaczenia, to mogy zosta z powodzeniem wykorzystane w propagandzie radzieckiej jako namacalny dowd istnienia na terenie obwodu biaostockiego radzieckiego ruchu oporu oraz struktur pastwowych i partyjnych, popieranych jakoby aktywnie przez spoeczestwo, ktre z niecierpliwoci oczekiwao powrotu wadzy radzieckiej. Poniewa na pocztku 1944 r. Stalin ostatecznie zadecydowa o oddaniu tych ziem Polsce, dziaania te z punktu widzenia propagandowego nie miay znaczenia. Gdyby jednak postanowiono na Kremlu o ich zatrzymaniu w skadzie BSRR tysice dokumentw wytworzonych przez podziemne komitety rejonowe i midzyrejonowe mogoby z powodzeniem wiadczy o nieprzerwanej obecnoci wadzy radzieckiej, wzmacniajc propagandowo prawo ZSRR do tych terenw. Kiedy w poowie 1943 r., zgodnie z decyzjami Kremla, radziecka partyzantka przystpia do zwalczania polskiego ruchu oporu, czynia to take po to, aby nikt poza biaoruskimi komitetami podziemnymi nie mg publicznie mwi o swych prawach do obwodu biaostockiego. Wszystkie dziaania partyzanckie wyranie wska50

Podpolnyje partijnyje organy kompartii, s. 5253.

234

Rozdzia I

zuj, e gwnym celem radzieckiego ruchu oporu bya fizyczna eliminacja jakichkolwiek struktur mogcych zawiadczy o polskoci tych ziem oraz walce oddziaw partyzanckich nie podporzdkowanych wadzom na Kremlu. We wrzeniu 1943 r. reaktywowano, wykorzystujc partyzantw wchodzcych w skad Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego oraz dziaaczy partyjnych skierowanych z Biura KC, sopokiski i niadowski podziemny Komitet Rejonowy KP(b)B51; w padzierniku zatwierdzono komitet apski i wisocki. W listopadzie 1943 r. Biuro KC KP(b)B podjo uchwa o dalszym rozwijaniu ruchu partyzanckiego oraz sieci partyjnych podziemnych organizacji w zachodnich obwodach Biaorusi. Uporzdkowano struktur podziemnych komitetw rejonowych oraz zatwierdzono powstanie podziemnych komitetw midzyrejonowych. Sekretarzem braskiego podziemnego komitetu midzyrejonowego zosta Nikoaj L. Karaba; w jego skad wchodziy rejony: braski, bielski i ciechanowiecki. Po powoaniu komitetu apskiego z Witalijem W. Kundowiczem podporzdkowano mu rejony: braski i bielski. Sekretarzem wokowyskiego komitetu midzyrejonowego zosta D.K. Sukaczew; w jego skad wchodziy rejony: wokowyski, zabudowski i wisocki. Sekretarzem czyewskiego komitetu midzyrejonowego zosta A.A. Stoma; w jego skad wchodziy rejony: czyewski, zambrowski i niadowski. Sekretarzem omyskiego komitetu midzyrejonowego mianowano A. F. Sokolczyka; w jego skad wchodziy rejony: omyski, jedwabieski i kolneski. Sekretarzem augustowskiego komitetu midzyrejonowego zosta Anton D. Tracewski; obejmowa on pocztkowo rejony: augustowski i grajewski. Z czasem rejon grajewski zosta wydzielony, a w mierajkomie znalazy si rejony: augustowski, dbrowski i sopokiski. Sekretarzem krynkowskiego komitetu midzyrejonowego zosta T.W. Jasiuczenia; obejmowa on rejony: krynkowskim i soklski52. Rejon biaostocki, na ktrego czele sta Anatolij J. Andrejew obejmowa take rejon knyszyski. W grudniu 1943 r. struktura partyjna obwodu skadaa si z dziaajcych oficjalnie: komitetu obwodowego, 4 komitetw midzyrejonowych oraz 7 komitetw rejonowych.

51 Odbyo si to zanim oddziay osigny wyznaczony im punkt koncentracji w Puszczy Lipiczaskiej, czyli nie miao nic wsplnego z faktyczn dziaalnoci w wyznaczonym rejonie, cho nieuwany czytelnik moe odnie takie wraenie, zapoznajc si z powstaymi wwczas uchwaami i postanowieniami. 52 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1251, k. 139140, Protok nr 194-a z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 23 listopada 1943 r.; ibidem, zesp 3630, op. 1, t. 7, k. 3940, Wykaz brygad partyzanckich i podziemnych komitetw rejonowych skierowanych do obwodu biaostockiego, stan na 20 listopada 1943 r.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

235

Oto krtka charakterystyka wybranych podziemnych komitetw KP(b)B: biaostocki podziemny komitet rejonowy powsta 18 kwietnia 1944 r., zakoczy swoj dziaalno 18 sierpnia 1944 r. Sekretarzem rajkomu zosta Jewgienij G. Osipow, komisarz brygady partyzanckiej im. Kastusia Kalinowskiego. Komitet dziaa w oparciu o wyej wspomnian brygad. Czonkami komitetu byli: Anatolij J. Andriejew oraz Pantalej W. Zieziula; augustowski podziemny komitet midzyrejonowy powoany decyzj biaostockiego Obkomu KP(b)B 21 listopada 1943 r. zakoczy swoj dziaalno 19 lipca 1944 r. Pierwotnie kierowa nim A.D. Tracewski, od maja 1944 Iwan J. Lisakowicz. W jego skad wchodzili: Micha Z. Rogoziski oraz Iwan J. Siemaszko. Dziaa w o oparciu oddzia partyzancki G.K. ukowa; braski podziemny komitet midzyrejonowy zosta powoany w grudniu 1943 r., swoj dziaalno zakoczy 17 lipca 1944 r. Kierowa nim mia N.L. Karaba, ktry nigdy do rejonu nie dotar. Do momentu nadejcia frontu znajdowa si w oddziale im. Bogdana Chmielnickiego operujcym na terenie obwodu brzeskiego, ktry wszed w skad Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego dopiero w 1944 r. Czonkiem komitetu by Fiodor N. Kizio. Grupa wydawaa gazet Wpierod, na wraga; apski podziemny komitet midzyrejonowy powoany zosta 23 padziernika 1943 r., zakoczy swoj dziaalno 1 sierpnia 1944 r. Kierowa nim W.W. Kundowicz. Komitet znajdowa si w oddziale Za Rodinu, ktry zosta w padzierniku 1943 r. przeksztacony w brygad Wo imia Rodiny. Bya ona wyznaczona do dziaa w rejonach: bielskim, braskim i apskim, taki te zasig mia ostatecznie komitet midzyrejonowy. Czonkami komitetu byli: Iwan P. Kysz oraz Michai G. Jankowski. Komitet wydawa gazet Krasnoje Znamja, przemianowan w kwietniu 1944 r. na Znamja Pobiedy; czyewski podziemny komitet midzyrejonowy rozpocz dziaalno 21 listopada 1943 r., zakoczy 13 lipca 1944 r. Formalnie dziaa w rejonach czyewskim i zambrowskim. Sekretarzem by Adam A. Stoma. Komitet dziaa w oparciu o partyzanck brygad im. Czapajewa. Czonkami komitetu byli: Aleksandr I. Muraszko i Michai D. Truchan. Komitet wydawa gazet Patriot Rodiny; omyski podziemny komitet rejonowy rozpocz dziaalno w grudniu 1943 r., kiedy do Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego przyby sekretarz Rajkomu Aleksandr F. Sokolczyk, zakoczy za dziaalno 12 lipca 1944 r. Do czerwca 1944 r. dziaa jako komitet midzyrejonowy w oparciu o partyzancki oddzia im. F.E. Dzieryskiego. Czonkami komitetu byli: Jewgienij W. Nartysz-Buk oraz Gieorgij S. Misnik. Komitet wydawa gazet Smiert` Faszizmu;

236

Rozdzia I

soklski podziemny komitet rejonowy rozpocz dziaalno 12 marca 1944 r., zakoczy w maju 1944. Na jego czele sta oficer polityczny z oddziau partyzanckiego Bojowy im. Dunajewa Iwan J. Lisakowicz. W maju 1944 r. Lisakowicz zosta mianowany sekretarzem augustowskiego komitetu midzyrejonowego53. Obok komitetw partyjnych na terenie obwodu postanowiono powoa struktury Komsomou. Warunki, w jakich odbywao si odtwarzanie Komsomou, byy analogiczne jak warunki, w jakich tworzyy si podziemne struktury partii. Wikszo rejonowych struktur Leninowskiego Komunistycznego Zwizku Modziey Biaorusi (LKZMB) powstaa przy tych samych oddziaach partyzanckich tworzcych Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, przy ktrych tworzyy si podziemne komitety rejonowe partii. Do Komsomou naleeli modzi partyzanci z oddziaw. Take dziaalno organizacyjna odbywaa si w podobny sposb. Zebrania, uchway, odezwy ludzi siedzcych gboko w lesie w obwodzie baranowickim byy kompletnie oderwane od sytuacji, nastrojw i faktycznego poparcia, lub jego braku, mieszkacw Biaostocczyzny. Bya to sztuka dla sztuki, jednak wydwik propagandowy tych dziaa by taki sam jak struktur partyjnych. Nieliczne grupy, ktrym faktycznie udao si przedosta do obwodu, zostay rozbite, za ich czonkowie zginli w walce, bd zostali aresztowani. Za pocztek formowania si podziemnych organizacji komsomolskich uwaa si dyrektyw KC KP(b)B z 30 czerwca i 1 lipca 1941 r. o przejciu do dziaalnoci podziemnej struktur partyjnych na terenach zajtych przez wroga oraz rozwoju wojny partyzanckiej na jego tyach54. 9 lipca 1941 r. KC LKZMB przyj postanowienie o przejciu komsomolskich organizacji dziaajcych na terenie Biaorusi do pracy podziemnej. W lipcu i sierpniu 1941 r. z inicjatywy pierwszego sekretarza Obkomu LKZMB T.N. Stryaka podejmowano wprawdzie prby organizowania struktur podziemnych, jednak specyfika obwodu sprawia, e zakoczyy si one niepowodzeniem. Ponowna prba odtworzenia struktur komsomolskich w obwodzie rozpocza si w grudniu 1942 r. od zebrania i przeszkolenia dziaaczy tworzcych je do wybuchu wojny w 1941 r. Kolejnym etapem byo odwoanie Stryaka z pracy w miskim Obkomie Komsomou i skierowanie go w marcu 1943 r. do obwodu biaostockiego na stanowisko pierwszego sekretarza biaostockiego podziemnego Obkomu oraz penomocnika KC LKZMB. Od lutego do lipca 1943 r. na terytorium
Podpolnyje partijnyje organy kompartii, s. 5262. Wsienarodnoje partizanskoje dwienije w Bieorussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj wojny, t. 1, Minsk 1967, s. 5254.
54 53

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

237

obwodu55 skierowano kilkudziesiciu dziaaczy Komsomou rnego szczebla. Z ich pomoc utworzono komitet obwodowy LKZMB, dwa komitety miejskie oraz 21 komitetw rejonowych. W oficjalnych dokumentach moemy znale informacje, e do momentu wkroczenia na teren obwodu Armii Czerwonej dziaa miao w oddziaach partyzanckich 96 podstawowych organizacji komsomolskich, skupiajcych w swoich szeregach 1115 komsomolcw oraz 279 podziemnych organizacji komsomolskich, skupiajcych 1511 komsomolcw. Nigdzie natomiast nie podano, e na terenie Biaostocczyzny, a tym bardziej omyskiego, do lata 1944 r. nie dziaaa adna organizacja komsomolska. Prby zakadania w terenie ogniw komsomou koczyy si najczciej z chwil opuszczenia miejscowoci przez partyzantw. Czsto te w skad organizacji wcigano ludzi, ktrzy nie mieli o tym pojcia; wystarczyo jawne wyraanie sympatii lub pomoc. W ten sposb wyrabiano norm rozwoju ruchu komsomolskiego niezbdn, aby w niedalekiej przyszoci mc twierdzi, e Komsomo by popierany przez modzie zamieszka w obwodzie. Biaostocki podziemny Obkom LKZMB dziaa oficjalnie od czerwca 1943 r. do 15 lipca 1944 r. Kolejnymi sekretarzami by Trofim N. Stryak i Pawie I. Popow. Od listopada 1943 r. do sierpnia 1944 r. dziaa te biaostocki podziemny komitet miejski LKZMB, na ktrego czele sta Nikoaj F. Pytko. Baz komitetu bya partyzancka brygada im. Kastusia Kalinowskiego. Siami brygady powoano take do ycia biaostocki, grajewski, knyszyski i krynkowski podziemne komitety rejonowe LKZMB. W partyzanckiej brygadzie Wo imia Rodiny dziaa komitet bielski, zambrowski i apski. omyski podziemny Rajkom LKZBM dziaa w oddziale im. F.E. Dzieryskiego, soklski w oddziale Bojewoj im. Dunajewa, ciechanowiecki w oddziale im. S.M. Budionnego, czyewski w brygadzie im. P.K. Ponomarienki56. Aby zaktywizowa modych dziaaczy Komsomou 8 grudnia 1943 r. odbya si z inicjatywy komitetu obwodowego narada aktywu, w ktrej uczestniczyo 41 osb, w wikszoci partyzantw oddziaw nalecych do Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego. W obradach uczestniczyli take dowdcy oraz komisarze polityczni oddziaw. Narada nie suya praktycznie niczemu. Jedynymi ustaleniami, jakie na niej przyjto, byo powoanie w brygadach i oddziaach zastpcw dowdcw do spraw pracy z modzie. Wydano take polecenie utworzenia z komsomolcw specjalnych druyn strzelcw wyborowych, wywiadowcw, niszczycieli czogw i dywersantw.
55 Tak pisano w dokumentach, cho bya to nieprawda, gdy ludzie ci dotarli jedynie do kompleksw lenych na terenie obwodu baranowickiego. 56 Podpolnyje komsomolskije organy Bieorussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny 19411944, Minsk 1976, s. 6685.

238

Rozdzia I

O sytuacji w obwodzie nic nie mwiono. Kolejna narada odbya si w marcu 1944 r. Bya to jak wynika z dokumentw I Konferencja Obwodowa LKZMB. W przyjtej rezolucji wezwano do wzmocnienia dyscypliny, dalszego rozwoju partyzantki oraz wzmocnienia pracy polityczno-propagandowej57. Uzupenieniem tych struktur byy podporzdkowane obkomowi lokalne komitety antyfaszystowskie, jedyne struktury faktycznie dziaajce na terenie obwodu i prowadzce, w miar swych skromnych moliwoci, walk z Niemcami. Tworzyli je gwnie dziaacze lokalni KPZB, co z gry warunkowao gbok do nich nieufno centralnych wadz partyjnych, uwaajcych, e moe to by doskonaa okazja do przenikania t drog do partii polskich i niemieckich prowokatorw. Rwnoczenie nie byo innej metody dotarcia do lokalnej spoecznoci w wielu kluczowych miejscowociach obwodu, w tym w Biaymstoku. Ostatecznie w czerwcu 1943 r. KC KP(b)B zadecydowa, e Te bezpartyjne organizacje naley zachowa i rozwija ich dziaalno, gdy stanowi one dobry, korzystny rodek wczania do walki z faszyzmem tych ludzi, ktrym komunistyczne organizacj drani nerwy. Dla obwodw brzeskiego i biaostockiego to wietna organizacja. Powinnimy si cieszy z ich powstania i rozwija je. W warunkach obwodw due znaczenie maj wanie miejscowe kadry utrzymujce sta wi z narodem. Trzeba tylko, eby obwodowy komitet antyfaszystowski utrzymywa stay kontakt z obkomem i przez niego by kierowany58. Doprowadzono do tego z chwil powoania 28 listopada 1943 r. Biaostockiego Obwodowego Komitetu Antyfaszystowskiego (OKA), dziaajcego w strukturach Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego (BZP), przebywajcego w Puszczy Lipiczaskiej. Przewodniczcym Komitetu zosta Dani K. Sukaczew, czonkami Nikoaj adyko, Jakow G. Bonk, A. Baranowski i Iwan S. Tielesz59. Gwnym zadaniem OKA by nadzr i koordynacja dziaa komitetw antyfaszystowskich w obwodzie. W momencie powoania OKA komitety antyfaszystowskie dziaay w rejonie biaostockim oraz krynkowskim. W cigu kolejnych kilku miesicy z inicjatywy OKA powstay komitety w rejonie wokowyskim, apskim i zabudowskim. Jeli wierzy dokumentom wytworzonym przez Biaostockie Zgrupowanie w przeddzie wkroczenia na Biaostocczyzn Armii Czerwonej w obwo57 M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, s. 209210. Zob. te artyku z przebiegu obrad w Swisoczskoj Prawdie, Zbiory Muzeum Wielkiej Wojny Ojczynianej w Misku (dalej ZMWWO w Misku), sygn. 38990/9. 58 Cyt. za: M. Gnatowski, Kulisy radzieckich stara o ponowne wczenie regionu biaostockiego w skad ZSRR (19421944), Studia Podlaskie, t. X, 2000, s. 70; rdo: ZMWWO w Misku, sygn. 34173, Stenogram posiedzenia Biura KC KP(b)B z 29 czerwca 1943 r. 59 NARB, zesp 1332, op. 1, t. 1, k. 710, Protok z posiedzenia nr 3 Biaostockiego Podziemnego Komitetu Obwodowego KP(b)B z 28 listopada 1943 r.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

239

dzie dziaao 11 komitetw rejonowych, kierujcych 86 organizacjami antyfaszystowskimi, w ktrych znajdowa si miao 630 osb. Ogem wadze partyzanckie szacoway, e czynnych dziaaczy oraz zwolennikw ruchw antyfaszystowskich jest w obwodzie okoo 3 tys. i stanowi oni potencjaln rezerw do dalszego tworzenia oddziaw partyzanckich60. Oznaczao to w praktyce cakowite podporzdkowanie tych struktur podziemnym wadzom radzieckim, co rwnao si pozbawieniu ich jakiegokolwiek pola manewru w kwestii kontaktw z polskim prolondyskim ruchem oporu. Na czele komitetw stawiano najczciej przybyych ze wschodu dziaaczy KP(b)B. Doskonaym przykadem s dzieje biaostockiego Komitetu Antyfaszystowskiego. Dziaali w nim Polacy, Rosjanie, Biaorusini, ydzi i Niemcy. Na czele komitetu sta Aleksander Rakowiec, byy pracownik wydziau drogowego biaostockiego Gorkomu. Od kwietnia 1944 r. kierowaa nim Elbieta Czapnik. Organizacja wedug rnych rde liczya od 27 do 43 osb. Jej czonkowie zajmowali si maym sabotaem, gwnie na biaostockim lotnisku, do ktrego mieli dostp. Komitet Antyfaszystowski podporzdkowa si BZP, kiedy czno z nim nawizaa grupa specjalna NKWD pod dowdztwem N.A. Chmielewcewa, dziaajca na terenie obwodu od 6 padziernika 1943 r. do 27 lipca 1944 r.61 Od tej chwili wszystkie waniejsze posunicia musiay by uzgadniane z central. Sukaczew w swych sprawozdaniach twierdzi, e w Biaymstoku dziaay trzy komitety antyfaszystowskie, gwnie w fabrykach. Zajmoway si one kolportowaniem wrd robotnikw i mieszkacw miasta wydawanych przez Zgrupowanie gazet i ulotek62. Wanym elementem opanowania terenu i przygotowania go do ponownego podporzdkowania wadzy radzieckiej byy wszelkie dziaania propagandowe, zwaszcza za wydawana na masow skal prasa i ulotki. Z bada M. Gnatowskiego wynika, e w obwodzie w latach 19431944 wydawano 15 tytuw pracy podziemnej, w tym dwa o zasigu obwodowym. Najwaniejszym bya Bieostokskaja Prawda, ktrej pierwszy numer ukaza si 7 listopada 1943 r. By to oficjalny organ biaostockiego Obkomu KP(b)B oraz Obwodowej Rady Delegatw Ludu Pracujcego. Jak
60 Zob. M. Gnatowski, Komitety antyfaszystowskie w okrgu biaostockim (lipiec 1941lipiec 1944). Zarys rozwoju i dziaalnoci, Rocznik Biaostocki, t. XI, 1972, s. 952; zob. te NARB, zesp 4, op. 33a, t. 478, k. 46 i nn. 61 NARB, zesp 1352, op. 1, t. 7, k. 1, Raport specinspektora wydziau KGB przy RM BSRR Archipowa z 1 czerwca 1966 r.; zob. te: ibidem, k. 6061, Spis biaoruskich poziemnych organizacji antyfaszystowskich. 62 NARB, zesp 3500, op. 2, t. 49, k. 166168, Raport o pooeniu, nastrojach i walce Polakw w obwodzie biaostockim. W miecie dziaa mia take Polski Komitet Narodowy, ktry nawiza kontakt z radzieck partyzantk. Zob. ibidem, k. 207208.

240

Rozdzia I

pisano w pierwszym numerze, stanowia ona kontynuacj wydawanej w latach 19391941 Wolnej Pracy. Aby nie byo adnych wtpliwoci, zachowano nawet cigo numeracji. Bya tylko jedna drobna rnica. Zarwno Bieostokskaja Prawda, jak i pozostae gazety, ukazyway si wycznie w jzyku rosyjskim w bazie Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego w Puszczy Lipiczaskiej. Jej nakad by tak duy, jak pozwalay na to skromne rodki techniczne bazy partyzanckiej, za wiernymi prenumeratorami byli prawie wycznie partyzanci z tworzcych BZP oddziaw. Redaktorem naczelnym gazety by Stefan Majchrowicz. W kolegium redakcyjnym przewijay si take nazwiska J. Koasa, F. Piestraka, S. Prytyckiego i J. Sawickiej. Wszystko to byo jednak wielk mistyfikacj, gdy poza Majchrowiczem i Sawick (oddelegowan w tym celu specjalnie z Miska) nikt nie przebywa na terenie dziaania Zgrupowania. Gazeta bya wydawana w formacie 15 x 21 cm, w nakadzie kilkuset egzemplarzy. Jej objto prawie nigdy nie przekraczaa 46 stron. Ukazao si w sumie 61 numerw. Drug oglnoobwodow gazet by Moodoj Partizan wydawany przez LKZMB. Tu te w podtytule znalaza si informacja sugerujca, e gazeta jest wydawana na terenie obwodu. Jej pierwszy numer ukaza si 23 padziernika 1943 r., jeszcze w czasie marszu Zgrupowania do wyznaczonych rejonw. Redaktorem gazety by Jakow Kaczan. Moodoj Partizan ukazywa si raz w tygodniu, jak pisano w sprawozdaniach, w nakadzie 300-400 egzemplarzy. Do lipca 1944 r. ukazao si w sumie 35 numerw pisma. Jak ju wczeniej pisaem, ukazyway si take gazety wydawane staraniem niektrych komitetw rejonowych oraz organizacji antyfaszystowskich. One take byy drukowane w Puszczy Lipiczaskiej bd w drukarni mieszczcej si w uroczysku Huty Michalin. Podziemny Komitet Rejonowy w apach wydawa Znamja Pobiedy, Komitet Midzyrejonowy w Czyewie Patriot Rodiny, Komitet Rejonowy w omy Smiert faszizma. Rejonowy komitet antyfaszystowski w Brasku wydawa gazet Precz Niemcy z naszej ziemi63, rejonowy komitet w niadowie Za naszu pobiedu. Wydawanie lokalnej prasy byo dziaaniem cakowicie pozorowanym. Gazety praktycznie nie pisay nic o sytuacji w obwodzie bd rejonach, gdy nie miay z nimi adnego kontaktu. Wikszo szpalt zajmoway przedruki informacji z organw centralnych. Czsto te pojawiay si czysto propagandowe, nieprawdopodobne informacje, np. o kupieniu przez kochonika za wasne oszczdnoci samolotu dla Armii Czerwonej. Gazety nie docieray do ludnoci, ich kolporta praktycznie nie istnia. Cho najwicej miejsca powicano w nich partyzantce, informowano te o Kociusz63

M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, s. 211215.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

241

kowcach i Zwizku Patriotw Polskich. Wzywano Polakw do wstpowania do radzieckiego podziemia, gdy tylko w ten sposb mona byo walczy z Niemcami. Stanowczo potpiano polskie pastwo podziemne oraz wierne rzdowi w Londynie oddziay polskich bandytw i zdrajcw narodu polskiego, kolaborujcych z wrogiem. Wszystkie gazety miay jeden zasadniczy cel wyrobi w czytelnikach przekonanie, e Armia Czerwona i partyzantka radziecka stanowi jedyn legaln si walczc z Niemcami, za tereny, na ktrych przebywaj, stanowi integraln cze radzieckiego imperium i nic w tej mierze nie zmieni si po przejciu frontu. Ludno, jako obywatele ZSRR, ma wsppracowa z partyzantami radzieckimi, w przeciwnym wypadku zostanie pocignita do odpowiedzialnoci przez stosowne organy wadzy pastwowej. Wszelka dziaalno, ktra nie jest cakowicie podporzdkowana radzieckim strukturom politycznym i wojskowym stanowi akt wrogi wobec pastwa radzieckiego i de facto oznacza pomoc Niemcom, to za jest traktowane jako zdrada ojczyzny. W adnych radzieckich gazetach z tego okresu wydawanych w obwodzie biaostockim nie znajdziemy najmniejszych wzmianek o tym, e ziemie te mog w przyszoci odej do Polski. Obecno partyzantki radzieckiej, a waciwie stwarzanie takiego pozoru, gdy w obwodzie praktycznie do lata 1944 r. nie dziaay adne jej struktury za wyjtkiem grup i oddziaw specjalnych NKWD, miaa by gwarantem powrotu tych ziem do macierzy. Podobn rol peniy wydawane masowo druki ulotne. Byy to gwnie komunikaty Radzieckiego Biura Informacyjnego o sytuacji na froncie oraz odezwy do ludnoci polskiej. Ich znaczenie byo jednak niewielkie, gdy po pierwsze, byy wydawane w jzyku rosyjskim, a jeli drukowano je po polsku, to poziom ich tumacze sta na wyjtkowo niskim poziomie, a po drugie, nakad tych drukw ze wzgldu na brak papieru oraz potrzeb wydawania gazet by niewielki. Mimo to oglny nakad wszystkich ulotek mona liczy w dziesitkach tysicy. Jeli wierzy relacji Sukaczewa, oglny, szacunkowy nakad ulotek skierowanych do ludnoci polskiej wynosi 300 tys. Wydaje si to jednak jedynie pobonym yczeniem na uytek propagandy64. M. Gnatowski szacuje, e w obwodzie ukazao si 260 rnych drukw. Brak jednak danych, ile z nich faktycznie rozkolportowano na terenie obwodu. Patrzc na raporty dotyczce moliwoci przedostania si oddziaw na tereny na zachd od Puszczy Knyszyskiej i Biaowieskiej przyjcie, e 510% nakadu dotaro do ludnoci zamieszkujcej wschodnie rejony Biaostocczyzny wydaje si bliskie prawdy. Ulotki, tak jak gazety, byy wydawane w cakowitym oderwaniu od rzeczywistoci. Zawieray
NARB, zesp 3500, op. 2, t. 49, k. 167, Raport o pooeniu, nastrojach i walce Polakw w obwodzie biaostockim
64

242

Rozdzia I

bdy i niecisoci, a nawet absurdy, np. wezwanie modziey z omyskiego, by nie wstpowaa do wsppracujcego z Niemcami Zwizku Modziey Biaoruskiej. Nie tylko nie byy w stanie przekona ludnoci polskiej do partyzantki radzieckiej, ale wrcz budziy coraz wiksze obawy co do dalszych losw tych ziem. Perspektywa ponownego poczenia tych terenw z Biaorusk SRR bya powodem do rozpaczy, a nie do radoci, tak jak tego chciaa propaganda radziecka. Nie przeszkadzao to dziaaczom partyjnym pisa w sprawozdaniach, e ludno miejscowa z niecierpliwoci oczekuje na bolszewickie sowo niesione jej przez partyzanta. Byy to typowe kalki propagandowe, ktre wydawano w innych obwodach BSRR, zaadaptowano je wic na potrzeby lokalnej sprawozdawczoci. Pamita naley, e w warunkach radzieckich prawd nie bya zastana rzeczywisto, ale ta, ktr wygenerowano w raportach i sprawozdaniach pisanych dla Komitetu Centralnego.

Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu

243

Rozdzia II Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

Wprawdzie to kadry decydoway o wszystkim, jednak w warunkach wojennych nic tak nie wzmacniao ich siy oddziaywania, jak oddziay partyzanckie pilnujce, by w ludnoci nigdy nie zagas pomie rewolucyjnej wiadomoci. Dziaania zmierzajce do skoordynowania dziaa partyznackich na terenie Biaoruskiej SRR, zajtym przez wojska niemieckie podjto ju w lipcu 1941 r., kiedy to zostaa zorganizowana specjalna szkoa dywersyjna, a od kwietnia do padziernika 1942 r. Specjalny Biaoruski Obz Szkoleniowy, zajmujcy si przygotowaniem kadry. Kolejnym etapem byo powoanie sztabw ruchu partyzanckiego. W tym samym czasie odbywaa si konsolidacja i szkolenie pozaliniowych oddziaw NKWD, majcych pilnowa czystoci szeregw partii oraz rozprawia si z osobami mogcymi stanowi zagroenie dla wadzy radzieckiej. Ich gwatowny rozwj datuje si na pocztek 1943 r., kiedy to podjto decyzj o tworzeniu specjalnych oddziaw operacyjno-czekistowskich. Gwnym zadaniem, jakie naoono na grupy specjalne NKWD, byo uporzdkowanie dokumentw wywiezionych z terenw zajtych przez wojska niemieckie tak, aby moliwe byo ich wykorzystanie do celw operacyjnych1. Zadanie rozpracowywania polskiego podziemia otrzymay take kierowane na zachd oddziay partyzanckie. Do wiosny 1943 r. najwikszy nacisk kadziono na rozpracowanie terenu i umocnienie si. Aby to osign, na caym zapleczu frontu tworzono centra operacyjne opierajce si na lokalnych strukturach partyzanckich oraz przerzucanych grupach wywiadowczo-dywersyjnych. Kade centrum posiadao wze radiowy, organizowany najczciej przez centralk wywiadu lub oddziay rozpoznawcze. W maju 1943 r., na bazie oddziau wywiadowczo-dywersyjnego Zarzdu Rozpoznawczego Sztabu Generalnego
1 Dokumenty te zdeponowano w Oddziale I Specjalnym NKWD ZSRR w Swierdowsku. Zob. P. Koakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich 19391945, Warszawa 2002, s. 219.

244

Rozdzia II

Armii Czerwonej, dziaajcego od wrzenia 1942 r. w obwodzie brzeskim, powstao centrum operacyjne, ktre m.in. wsppracowao z przerzuconymi do obwodu oddziaami Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego. W padzierniku 1943 r. zostaa przerzucona za lini frontu grupa wywiadowcza Stojkije pod dowdztwem mjr. Konstantina Gruzdiewa, ktra prowadzia dziaalno wywiadowczo-operacyjn w Puszczy Biaowieskiej, a nastpnie na Grodzieszczynie i Biaostocczynie2. We wrzeniu 1943 r. ponownie utworzono Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych Biaoruskiej SRR, ktrego szefem zosta mianowany genera bezpieczestwa pastwowego Siergiej S. Bielczenko, do 1941 r. stojcy na czele NKWD, a nastpnie NKGB w obwodzie biaostockim. Gwnym zadaniem tworzonych przez Bielczenk grup operacyjnych bya praca wywiadowcza skierowana przeciwko wszystkim organizacjom, ktre po ponownym zajciu okupowanych terenw mogy stanowi realne zagroenia dla wadzy radzieckiej. Do obwodu biaostockiego wysano w tym celu grup pod dowdztwem Andrieja liczewskiego3. Geneza decyzji o powstaniu i przerzuceniu na zachd, m.in. do obwodu biaostockiego duych grup partyzanckich, majcych za zadanie opanowanie tych ziem oraz pomoc lokalnym strukturom partyjnym w ich przygotowaniu do nadejcia Armii Czerwonej siga lata 1942 r. i tworzonego wwczas na Kremlu programu masowej, skoordynowanej wojny partyzanckiej na tyach wroga. Program taki, pod nazw O zadaniach ruchu partyzanckiego, sformuowany zosta w rozkazie Stalina z 5 wrzenia 1942 r. Uzupenia go opublikowany dwa miesice pniej Prawdzie artyku Za oglnonarodowy ruch partyzancki, gdzie po raz pierwszy zostaa podniesiona kwestia pracy politycznej wrd ludnoci na okupowanych terytoriach. Do wiosny 1943 r. zalecenia te w stosunku do zachodnich ziem BSRR pozostaway nierealne, gdy brak byo jakiejkolwiek cznoci z tymi terenami. Nie przeszkadzao to jednak rozwin i dostosowa do nowej rzeczywistoci dziaalnoci organw partii, aby z chwil powstania partyzantki mogy one aktywnie wspdziaa i nadzorowa kwestie polityczne. Dlatego te to biaostocki Komitet Obwodowy KP(b)B, dziaajcy w Moskwie, przygotowywa o czym ju wczeniej pisaem rnorodne plany dzia2 P. Koakowski, op. cit., s. 175177; zob. te A.G. Pawow, Wojennaja razwiedka nakanunie Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, Nowaja i Nowieszaja Istorija 1995, nr 1, s. 2730; Z. Boradyn, Niemen rzeka niezgody. Polsko-sowiecka wojna partyzancka na Nowogrdczynie 1943--1944, Warszawa 1999, s. 6264; M. Juchniewicz, Na wschd od Bugu: Polacy w walce antyhitlerowskiej na ziemiach ZSRR 19411945, Warszawa 1985, s. 109110. 3 W. Gulenko, Struktura i dziaalno aparatu NKWD MWD ZSRR i Biaoruskiej SRR w latach 19441947, w: NKWD o polskim podziemiu 19441948. Konspiracja polska na Nowogrdczynie i Grodzieszczynie, pod. red. T. Strzembosza, Warszawa 1997, s. 14.

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

245

a operacyjnych, jakie naleao podj, kiedy tylko pozwoli na to sytuacja. Wiosn 1943 r. rozpoczy si na masow skal przegrupowania radzieckich oddziaw partyzanckich. Ich gwnym celem byo stopniowe opanowywanie terenw, z ktrymi latem 1941 r. utracono kontakt. Momentem przeomowym dla rozwoju ruchu partyzanckiego oraz jego aktywizacji byo V Plenum KC KP(b) Biaorusi, ktre odbyo si w Moskwie w dniach 2628 lutego 1943 r. W trakcie obrad podsumowano dotychczasowy stan ruchu partyzanckiego, podkrelajc potrzeb rozwoju pracy politycznej oraz zwracajc uwag na niebezpieczne zjawisko wypierania wpyww radzieckich w zachodnich obwodach BSRR przez coraz bardziej aktywn konspiracj polsk. O tym, e de facto nie byo czego wypiera, poniewa partyzantka radziecka nie bya tam w stanie aktywnie dziaa, dyskretnie nie wspomniano. Oznaczao to diametraln zmian koncepcji radzieckich, zakadajcych pewn neutralno wobec polskiego podziemia, wymuszon brakiem wpyww i rozpoznania. Opanowanie Zachodniej Biaorusi i wyeliminowanie (take fizyczne) wszelkich wrogw wadzy radzieckiej uznano za priorytetowy cel na kolejne miesice wojny4. Aby to osign, BSzRP rozpocz akcj umacniania i reorganizacji podziemia, polegajc na sukcesywnym, rwnomiernym rozlokowywaniu we wszystkich rejonach i obwodach brygad i oddziaw partyzanckich. Oddelegowany do konkretnego rejonu oddzia nie mg samodzielnie podj decyzji o jego opuszczeniu, za inny oddzia nie mg bez zgody centrali w nim operowa. Dowdcy oddziaw i brygad mieli ponosi cakowit odpowiedzialno za sytuacj na terenach podlegych im operacyjnie. Zgodnie z postanowieniem Plenum ju w marcu do obwodu wysano pierwsze grupy inicjatywne. Kierowali nimi wspomniani ju wczeniej Sukaczew i Stryak. Jako trzecia wyruszya grupa specjalna pod dowdztwem Nikoaja K. Wojciechowskiego, w ktrej komisarzem by Anatolij A. Andrejew. Jej miejscem docelowym miay by lasy w rejonie Sokki i Biaegostoku. Grupa liczya 30 osb. Potem skierowano do obwodu oddzia Siergieja I. Stiepanowa, ktry mia operowa w rejonie krynkowskim i wisockim, grup Michaia A. Kazakowa, z zadaniem zorganizowania ruchu oporu w rejonie biaostockim oraz grup Demidowa N. Gordiejenki, ktra miaa koordynowa dziaaniami ruchu oporu w rejonie augustowskim5. Oddziay te miay opanowa due kompleksy lene i dokona wstpnego rozpoznania, co do moliwoci rozmieszczenia tam przerzucanych ze wschodu oddziaw par4 Narodowe Archiwum Republiki Biaoru w Misku (dalej NARB), zesp 4, op. 20, t. 213, k. 136137, 279280, Stenogram V Plenum KC KP(b)B z 2628 lutego 1943 r. 5 Ibidem, zesp 4, op. 33a, t. 478, k. 222223, Pismo sekretarza biaostockiego Obkomu A. Elmana z 1 czerwca 1943 r. dla sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki.

246

Rozdzia II

tyzanckich. Byy one przerzucane samolotami w rejon pleszczenicki w obwodzie miskim, a stamtd przebijay si w kierunku Puszczy Iwienickiej, Nalibockiej i Lipiczaskiej. Dalej, zgodnie z harmonogramem, powinny byy przedosta si do wyznaczonych im rejonw, co jednak okazao si zadaniem przerastajcym ich moliwoci bojowe i konspiracyjne. Kolejne grupy miay opanowa m.in. Puszcz Knyszysk, Lidzk i Grodziesk Pierwszy, znany mi, oficjalny dokument precyzujcy zadania oddziaw partyzanckich majcych dziaa w obwodzie biaostockim i brzeskim powsta 11 lutego 1943 r. Zawiera on informacje oparte na plotkach, w aden sposb nie potwierdzone meldunkami. Poniewa ruch partyzancki si nasila pisano w nim za 10 lutego 1943 r. nawizano czno z oddziaami partyzanckimi dziaajcymi w rejonie Puszczy Iwienickiej w obwodzie brzeskim, liczcymi 4 tys. ludzi oraz poniewa mamy informacje o duych grupach partyzanckich dziaajcych w rejonie lasw augustowskich oraz w lasach wok Biaegostoku, a take w Puszczy Biaowieskiej [] postanawiam dla aktywizacji dziaa bojowych oraz dalszego rozwoju ruchu partyzanckiego w zachodnich obwodach BSRR na przeomie lutego i marca 1943 r. przeprowadzi operacj Zamek, polegajc na przemieszczeniu szeregu oddziaw i nawizaniu cznoci z oddziaami w rejonie obwodu biaostockiego i brzeskiego. Aby tego dokona naleao w wymienione wczeniej rejony wysa oddziay partyzanckie liczce w sumie 2 tys. ludzi. Do Puszczy Iwienickiej oraz Puszczy Augustowskiej dwa oddziay (okoo 400 ludzi), dodatkowo w rejon Augustowa dwa oddziay (150 ludzi); do lasw wok Biaegostoku 2 oddziay (300 ludzi); do Puszczy Biaowieskiej 3 oddziay (450 ludzi). Oddziay skierowane do rejonu augustowskiego miay wyruszy 1 kwietnia 1943 r. i po dojciu na miejsce rozlokowa si w rejonie GrodnoAugustwGrajewoBiaystok. Oddziay idce do lasw wok Biaegostoku miay wyruszy 20 marca 1943 r. i rozlokowa si w rejonie GrajewoomaBiaystok. W tym samym dniu miay wyruszy oddziay udajce si do Puszczy Biaowieskiej i rozlokowa si na linii Wokowysk-SiemiatyczeBrze6. Plany te okazay si jednak niewykonalne. W kwietniu 1943 r. w trakcie narady powiconej dalszemu rozwijaniu wojny partyzanckiej szef sztabu Biaoruskiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego (BSzRP) P.Z. Kalinin uzna, e w suckiej strefie partyzanckiej stworzy naley pilnie zgrupowanie w sile tysica osb i skierowa je do obwodu, by w sposb znaczcy wzmocni dziaajce tam oddziay7. O tym, czy i kto na tym terenie walczy sztab nie mia praktycznie adnych wiadomoci. W maju
Ibidem, zesp 3500, op. 2, t. 966, k. 211, Plan aktywizacji bojowych dziaa oddziaw partyzanckich w zachodnich rejonach obwodu biaostockiego i brzeskiego. 7 A.J. Briuchanow, W sztabie partizantskogo dwienija, Minsk 1980, s. 127.
6

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

247

1943 r. w raporcie skierowanym na rce sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarieki sekretarz biaostockiego Obkomu A. Elman informowa, e do dzi porzdnej cznoci z ruchem partyzanckim w obwodzie biaostockim nie ma i dlatego przyjcie zaoe na temat politycznej walki w obwodzie na dany moment jest bardzo trudne. Wedug posiadanych informacji na pnocnym zachodzie obwodu, w rejonie lasw augustowskich dziaaj due oddziay partyzanckie, liczce ponad 3 tys. ludzi. Poza tym w rejonie miasteczka Supral w rejonie biaostockim dziaaj dwa niedue odziay partyzanckie, z ktrych jednym kieruje Gajewoj (w przeszoci biaostocki milicjant). Byy to informacje przewijajce si w dokumentach ju w 1942 r., jednak nigdy niepotwierdzone. Nie przeszkadzao to jednak Elmanowi podpiera si nimi przy budowaniu obrazu aktywnego radzieckiego podziemia na tym obszarze, co z kolei wpywao na ogln ocen sytuacji na tych terenach i podejmowanie decyzji co do form i rozmiarw organizowanej tam konspiracji. W maju 1943 r. zakoczy si pierwszy etap przygotowa, oparty gwnie na przerzucaniu grup inicjatywnych, majcych rozpozna teren i zorganizowa system cznoci. Pomimo e nie udao si adnej z grup umocowa w obwodzie, przystpiono do realizacji planw Kalinina. Do Moskwy zostali wezwani dziaacze polityczni pracujcy w obwodzie do lata 1941 r. oraz wojskowi specjalizujcy si w dziaaniach partyzanckich: kpt. Iwan Sienkiewicz szef sztabu oraz pk Filip Kapusta dowdca suckiego zgrupowania partyzanckiego. Postawiono przed nimi zadanie przygotowania specjalnie przeszkolonej brygady partyzanckiej, ktra miaa wyruszy w kierunku obwodu biaostockiego i rozpocz organizowanie na tych terenach oddziaw partyzanckich. Zmiana koncepcji rozwoju ruchu partyzanckiego wizaa si z otrzymaniem pierwszych wiarygodnych informacji na temat faktycznej sytuacji w obwodzie. Wynikao z nich jednoznacznie, e nie ma tam praktycznie adnych struktur partyznackich podporzdkowanych Moskwie, s natomiast doskonale zorganizowane oddziay AK oraz struktury polskiego pastwa podziemnego. 22 czerwca 1943 r., realizujc uchwa V Plenum, KC KP(b)B zatwierdzi specjalne wytyczne, ktrymi kierowa si mieli przyszli organizatorzy podziemia w zachodnich obwodach BSRR. Gwnym zdaniem byo przeksztacenie dziaa partyzanckich w ruch masowy, obejmujcy swoim zasigiem obwd brzeski i biaostocki. Aby osign ten cel, naleao wyeliminowa wpywy polskiego podziemia. W praktyce oznaczao to eliminacj fizyczn osb uznanych za stanowice realne zagroenie dla interesw pastwa radzieckiego, a takimi byli wszyscy Polacy i Biaorusini marzcy o wasnym niepodlegym pastwie. Dokument ten, zatytuowany O wojenno-politycznych zadaniach pracy w zachodnich obwodach BSRR, zosta skierowany bezporednio do biaostockiego, brzeskiego, baranowickiego,

248

Rozdzia II

wilejskiego i miskiego podziemnych komitetw obwodowych KP(b)B, a take do Biaoruskiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego. Stanowi on uzupenienie podjtej tego samego dnia uchway o przedsiwziciach w zakresie dalszego rozwoju ruchu partyzanckiego w zachodnich obwodach Biaorusi, ktra nakazywaa powoanie we wszystkich rejonach do sierpnia 1943 r. podziemnych komitetw partyjnych i komsomolskich, a take przerzucenie do obwodu biaostockiego i brzeskiego ze wschodnich obwodw Biaoruskiej SRR 40 oddziaw partyzanckich po jednym oddziale na kady rejon obu obwodw. Oddziay skierowane do rejonw miay obowizkowo posiada w swoich szeregach po kilku oddanych nam Polakw i Biaorusinw znajcych jzyk polski oraz pracownikw aparatu partyjnego pracujcych do wojny w tych obwodach. W dalszej czci uchway zalecano wysa do obu obwodw wraz z oddziaami partyzanckimi materiay propagandowe o stosunkach polsko-radzieckich, obrazujce stosunek pastwa radzieckiego do przyszej granicy z Polsk. Naleao take wzmocni kadrowo skad redakcji gazet obwodowych, zwikszy nakad oraz ich objto. W obu obwodach naleao uruchomi dodatkowe wydawanie piciu gazet rejonowych w jzyku rosyjskim oraz dwch w jzyku polskim8. Oklnik w sposb jasny i precyzyjny wyznacza cele, jakimi musz kierowa si organizacje partyjne oraz oddziay partyzanckie udajce si lub ju dziaajce w zachodnich obwodach BSRR. Ju na samym pocztku podkrela si w nim wielokrotnie, e na terytorium republiki walczy nard biaoruski, ktry na polecenie Stalina podnis si do wielkiej wojny wyzwoleczej, za na caej okupowanej przez wroga ziemi biaoruskiej s organizowane oddziay partyzanckie. Efektem tych wszystkich dziaa ma by podniesienie si wiadomoci mieszkacw zachodnich obwodw BSRR i skupienia si ich wok Zwizku Radzieckiego. Mimo to, jak dalej moemy przeczyta w oklniku, z powodu duych odlegoci oraz braku partyjnych komitetw rejonowych, a take rosncego wpywu polskiego podziemia, udzia miejscowej ludnoci w oddziaach partyzanckich oraz radzieckim ruchu oporu nie wzrasta zgodnie z oczekiwaniami. Aby powstrzyma te negatywne zjawiska, naleao wszelkimi dostpnymi rodkami zintensyfikowa prac starych oraz powoa nowe komitety partyjne i komsomolskie. Naleao te aktywnie rozwija ruch antyfaszystowski. Omawiajc w dalszej czci gwne cele pracy politycznej, oklnik zwraca uwag na specyfik ziem zachodniobiaoruskich, ktr naley uwzgldni,
8 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1243, k. 64, Uchwaa KC KP(b)B z 22 czerwca 1943 r. O dalszym rozwoju ruchu partyzanckiego w zachodnich obwodach Biaorusi; zob. te M. Gnatowski, Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodlegociowej na pnocno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 19431944, Studia Podlaskie, t. V, 1995, dok. 3, s. 223224.

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

249

aby pozyska przychylno miejscowej ludnoci. S to zdaniem wadz centralnych: przewaga na wsi samodzielnych gospodarstw chopskich oraz due przywizanie ludnoci do ziemi i wasnoci prywatnej, co wykorzystuj Niemcy, podgrzewajc obawy o stan posiadania i straszc moliwoci powrotu kochozw, inny ni w pozostaych regionach ZSRR sposb ycia ludnoci miejscowej, majcy by wynikiem dugotrwaego przebywania tej ludnoci pod wadz polskich panw9, wyjtkowa rola religii i wysoka religijno ludnoci, nacjonalistyczna obrbka czci ludnoci przez rne polskie nielegalne organizacje i nastawianie ludnoci przeciwko spoecznoci biaoruskiej, wroga dziaalno resztek rozgromionych ju w okresie istnienia wadzy radzieckiej partii i organizacji. Poniewa ruch partyzancki moe sprawnie dziaa wycznie majc oparcie w masach, od prawidowego odnoszenia si oddziaw partyzanckich do ludnoci miejscowej zalee bdzie rozmach narodowej wojny partyzanckiej w zachodnich obwodach Biaorusi. Wszelkie przejawy maruderstwa i rabunkw naley surowo kara, nawet mierci. Naley przy tym szeroko objania wojenne pooenie ZSRR, si radzieckiego ruchu oporu, zwycistwa Armii Czerwonej, nieuchronno pokonania Niemcw oraz powrotu na te tereny Armii Czerwonej, a wraz z ni wadzy radzieckiej10. W dalszej czci dokumentu zostaa omwiona specyfika dziaania polskiego ruchu oporu, jego cele oraz wynikajce z tego zagroenia dla wadz biaoruskich. Polacy, odwrotnie ni partyzantka biaoruska, s czynnikiem wyjtkowo szkodliwym, gdy zajmuj wrogie stanowisko wobec wadzy radzieckiej, dc do siowego oderwania narodowych, biaoruskich ziem. Polski rzd traktuje zachodnie obwody Sowieckiej Biaorusi i Sowieckiej Ukrainy, jako cz terytorium Polski, ignoruje wszystkim znany fakt zjednoczenia Ukraicw i Biaorusinw w swoich narodowych pastwach i wystpuje za przeduaniem polityki rozdrobnienia narodw biaoruskiego i ukraiskiego. [] Po daniu przez rzd sowiecki odpowiedniej odprawy prbom wywalczenia na drodze dyplomatycznej ustpstw w tej kwestii, kosztem interesw Ukrainy i Biaorusi Sowieckiej, polskie krgi reakcyjne staraj si rozwin w zachodnich obwodach Biaorusi i Ukrainy szerok sie nacjonalistycznych polskich organizacji, uzbrojonych oddziaw, umiesz9 Jest to dziwne sformuowanie, z ktrego mona wywnioskowa, e ludno miejscowa nie lubi wadzy radzieckiej i partyzantw, bo ich nie zna, nie wie te, jakie to szczcie j spotyka, za ptora roku wadzy radzieckiej okazao si okresem zbyt krtkim, by j do tego przekona. 10 NARB, zesp 4, op. 33a, t. 397, k. 34, Tajne pismo KC KP(b)B z 22 czerwca 1943 r. O wojenno-politycznych zadaniach w pracy w zachodnich obwodach BSRR; zob. te M. Gnatowski, Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodlegociowej, dok. 3, s. 223232 oraz Armia Krajowa na Nowogrdczynie i Wileszczynie (19421944) w wietle dokumentw sowieckich, wybr, oprac., wstp Z. Boradyn, A. Chmielarz, H. Piskunowicz, Warszawa 1997, dok. 10, s. 3542.

250

Rozdzia II

czaj swoj agentur i podziemne centra, przysyaj emisariuszy w celu zdobycia pozycji wrd Polakw, eby w odpowiednim momencie by gotowym na drodze wojny zrealizowa swoje imperialistyczne zamysy. Doniesienia oddziaw partyzanckich i podziemnych centrw partyjnych i komitetw organizacji antyfaszystowskich mwi o tym, e polscy nacjonalici nie tylko utworzyli pewne rezerwy i podziemne organizacje w miastach i wsiach, ale w wielu miejscach ju zorganizowali tajne grupy samoobrony, swoje oddziay i gdzie tworz take puki, wstrzymujc na dzi ludno od aktywnych wystpie przeciwko Niemcom11. Zdaniem Ponomarienki Polacy, jeli nawet podejmuj rozmowy z partyzantk radzieck, to wszdzie podkrelaj, e chc dziaa samodzielnie, za ziemie, na ktrych przebywaj uwaaj za terytorium polskie, a czasem nawet wyraaj pogld, e to radziecka partyzantka powinna podporzdkowa si Polskiemu Sztabowi Wschd. Polacy organizuj w radzieckim ruchu oporu swoj sie wywiadowcz, wzmacniajc swoje siy i unikajc konfliktw. Jednak czyni to wycznie po to, aby by gotowym do otwartego wystpienia przeciwko nam. Dowodem na to maj by zabjstwa partyzantw radzieckich12. Dlatego te zdaniem Ponomarienki w dziaaniach partyzanckich naley opiera si wycznie na tych Polakach, ktrzy z sympati odnosz si do wadzy radzieckiej, za polskie organizacje nacjonalistyczne zwalcza take propagandowo, podkrelajc, e ZSRR i J. Stalin chc istnienia silnej i demokratycznej Polski, za polityka obecnego rzdu polskiego jest taka sama jak polityka rzdu przedwojennego zdradziecka wobec ZSRR i kapitulancka wobec Niemiec. Naleao te podkrela, e za woln i demokratyczn Polsk walczy w ZSRR Zwizek Patriotw Polskich i Armia Kociuszkowska. W pracy propagandowej naleao z du uwag odnosi si do polskiej kultury, spraw bytowych, religii, specyfiki narodowociowej i ycia polskiej ludnoci. Naleao te podkrela, e polscy nacjonalici kami, straszc Polakw represjami, ktre wada radziecka zastosuje jakoby wobec nich za niewiern postaw13. Nasze zadanie sprowadza si do
11 NARB, zesp 4, op. 33a, t. 397, k. 34, Tajne pismo KC KP(b)B z 22 czerwca 1943 r. O wojenno-politycznych zadaniach... 12 Przypadki takie faktycznie byy, jednak partyzantka polska rozstrzeliwaa najczciej onierzy zapanych na rabunku dobytku miejscowej ludnoci, zwanym szumnie przez oddziay radzieckie operacjami gospodarczymi lub bambioszkami. W dziaaniach tych szczeglnie negatywn rol odgryway oddziay ydowskie, zoone z ukrywajcych si w lasach ydw zbiegych z gett w Biaymstoku, Nowogrdku, Iwju. Zob. Z. Boradnyn, op. cti., s. 8187. 13 Z tekstu wykrelony zosta przez Ponomarienk akapit o nastpujcej treci: Pomimo tego, niektrzy towarzysze, majcy urazy, nie krpuj si zastrasza ludnoci, mwic zobaczycie, przyjdzie Armia Czerwona i my si z wami policzymy. Zob. M. Gnatowski, Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodlegociowej, s. 233.

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

251

tego, eby wybi ten or z rk polskich nacjonalistw, utwierdzi Polakw, e o adnych represjach nie moe by mowy, e ani jeden wos z gowy zwykych Polakw nie spadnie14. Niezalenie od tego naleao jednak wpaja miejscowej ludnoci przekonanie, e tylko podziemie radzieckie walczy o ich wolno, a wadza radziecka z tych terenw odesza tylko na chwil. Tam, gdzie s radzieckie oddziay partyzanckiem, jest te ZSRR. W praktyce oznaczao to jedno Polacy mog istnie tylko w strukturach pastwa radzieckiego, posusznie wsppracujc z radzieckim podziemiem i wykonujc jego wszystkie polecenia. Jakikolwiek opr jest bezcelowy. Trzecia cz oklnika zawieraa szczegowe wytyczne, co do dalszej pracy. Naleao utworzy we wszystkich rejonach oddziay partyzanckie, stale je rozbudowujc. Ponownie polecono rozbudowa we wszystkich rejonach sie podziemnych komitetw KP(b)B i LKZMB. Powoa w obwodzie biaostockimi i brzeskim komitety i organizacje antyfaszystowskie, wykorzystujc do tego ludzi nienalecych do partii, ktrzy jednak pomog w ten sposb w rejonach swojego dziaania zaistnie i okrzepn wpywom KP(b)B. Wszystkie organizacje antyfaszystowskie naleao podporzdkowa podziemnym komitetom partyjnym. Grupy te miay odegra ewentualnie rol oddziaw partyzanckich, gdyby zorganizowanie tych pierwszych okazao si niewykonalne. Organizacje takie, liczce po 56 osb naleao tworzy wszdzie, gdzie to tylko moliwe, gdy to na nich powinna si oprze praca polityczna. Powinno si do nich wciga byych czonkw partii komunistycznej i komsomou spord lokalnej spoecznoci, starajc si ich wykorzysta do kierowania tymi strukturami. Podziemne organizacje partyjne i oddziay partyzanckie powinny tworzy w nieograniczonym rozmiarze wrd miejscowej ludnoci rezerwy partyzanckie, z ktrych mona by potem czerpa siy do uzupenienia starych i tworzenia nowych oddziaw. Najwikszy nacisk kadziono na organizowanie ruchu oporu oraz komitetw partyjnych w oparciu o ludno biaorusk, co w centralnej i zachodniej czci obwodu biaostockiego byo zaleceniem nierealnym, z czego musiay chyba zdawa sobie spraw czynniki decyzyjne w Misku. Realizoway jednak sprawdzony w 1939 r. wariant kierowania do obwodu sprawdzonych kadr i oparcia si wycznie na ludnoci biaoruskiej. Takie postawienie sprawy nie rozwizywao w adne sposb problemu polskich nacjonalistw, stojc w jawnej sprzecznoci z wczeniejszymi zaleceniami o zasadach postpowania wobec Polakw. Ostatnia cz dokumentu, to szczegowe zalecenia wadz, odnoszce si do sposobu postpowania z dziaajcym na terenie zachodnich obwo14 NARB, zesp 4, op. 33a, t. 397, k. 7, Tajne pismo KC KP(b)B z 22 czerwca 1943 r. O wojenno-politycznych zadaniach

252

Rozdzia II

dw BSRR polskim podziemiem. Nie pozostawiaj one najmniejszej wtpliwoci, e od poowy 1943 r. wadze centralne przystpiy do ostatecznej rozprawy z wszelkimi przejawami niepodlegociowych de Polakw na terenach Drugiej RP wczonych do ZSRR jesieni 1939 r. Wida wyranie, e gwnym celem partyzantki jest zdawienie wszelkich form ruchu oporu niezalenego od Kremla. Dotyczy to w szczeglnoci obwodu biaostockiego, brzeskiego i wilejskiego. Na terenach, gdzie szczeglnie aktywnie dziaay polskie oddziay zbrojne oraz struktury pastwa podziemnego naleao jak najszybciej powoa radzieckie oddziay partyzanckie, ktrych gwnym zdaniem byo usunicie z tych ziem, wszelkimi moliwymi rodkami, polskich oddziaw. Aby to uczyni, naleao wprowadza do oddziaw swoich agentw, demoralizowa partyzantw, rozbija oddziay od wewntrz. Rwnoczenie naleao prowadzi zakrojone na szerok skal dziaania propagandowe: informowa, e Polacy zamieszkujcy zachodnie obwody BSRR s zobowizani, jako obywatele radzieccy, do walki wycznie w szeregach partyzantki radzieckiej, stara si pozyskiwa zaufanie i poparcie znanych w terenie ludzi. W ostatecznoci naleao tworzy z Polakw oddziay partyzanckie, jednak wycznie pod dowdztwem radzieckim. Wszystkie te dziaania miay prowadzi do rozwoju i umocnienia si partyzantki radzieckiej. Kolejny etap rozwizywania kwestii polskiej zaczyna si z chwil, kiedy okrzepe oddziay przystpoway do zdecydowanego dziaania. Aby nie dopuci do rozwoju polskiego podziemia, naleao likwidowa po cichu jego przywdcw, rozbija polskie oddziay, rekwirowa bro, szeregowych partyzantw, jeli rokowali nadziej na reedukacj, wciela do oddziaw radzieckich, poddajc jednoczenie szczegowej obserwacji, aby wyapa element wrogi i niepewny, z ktrym naleao si rozprawia. Jednoczenie zwracano uwag, e z Polakami naley postpowa wyjtkowo rozwanie, gdy s to urodzeni konspiratorzy, mistrzowie wiaroomstwa i prowokacji, ktrzy bd udawa przyjaci, aby zyska zaufanie i w stosownym momencie zdoby informacje niezbdne na potrzeby polskiej konspiracji. Oba dokumenty powstay ju po oficjalnym zerwaniu stosunkw polsko-radzieckich nie pozostawiaj wic zudze, e zachodnie obwody Biaoruskiej SRR stanowi integraln cz pastwa radzieckiego. Nie mog si jednak zgodzi do koca z M. Gnatowskim, e dopiero teraz w dokumentacji radzieckiej pojawia si ponownie kwestia ziem obwodu, ktre strona radziecka ewentualnie bya gotowa przekaza stronie polskiej. Jeli byaby to prawda, wczeniejsze uchway KC KP(b)B o reaktywowaniu obwodu biaostockiego, odwoywaniu na jego potrzeby kadr z armii oraz wypowiedzi Ponomarienki z lutego 1943 r. zawisyby w prni. Nie mona jednak wykluczy, e ZSRR nie zamierza od pocztku przekazywa niepodlegej

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

253

i suwerennej Polsce niczego z zagranitych w 1939 r. ziem. Po zaamaniu si, a nastpnie zerwaniu wzajemnych stosunkw polsko-radzieckich Kreml wyranie postawi na polskich komunistw, odsuwajc jakkolwiek moliwo dalszego wspdziaania z rzdem polskim polskim w Londynie. Celem nadrzdnym stao si stworzenie Polski cakowicie podporzdkowanej ZSRR. W tej sytuacji, podobnie jak w 1940 r., po utworzeniu Litewskiej SRR, kiedy przekazano nowej republice ziemie z przewag ludnoci litewskiej, nalece od roku do Biaoruskiej SRR, Stalin uzna za wskazane oddanie przyszemu satelicie terenw z przewag ludnoci polskiej. Charakterystyczne, e zawsze byy to decyzje Kremla, a nie wadz biaoruskich, ktre robiy wszytko, by nie dopuci do uszczuplenia prezentu, jakim bya otrzymana w 1939 r. Zachodnia Biaoru. Oczywicie, dopki 26 lipca 1944 r. na Kremlu nie podjto decyzji o oddaniu tych ziem Polsce wszystko jeszcze mogo si zday. Omawiana wyej uchwaa stanowi naturalne zwieczenie procedur rozpocztych w poowie 1942 r., ktrych gwnym celem byo odzyskanie kontroli na tymi terenami. Zgadam si te z tez M. Gnatowskiego, e po raz pierwszy pada tu wyranie okrelenie zachodnich obwodw Biaorusi w miejsce uywanego jeszcze w lutym 1943 r. propagandowego okrelenia Zachodnia Biaoru15. Jeszcze silniej zostao to podkrelone w tajnym oklniku, gdzie znalaza si informacja o tym, e walka narodu winna rozwija si w oparciu o zaoenie, e zachodnie obwody Sowieckiej Biaorusi jawi si jako nieodczna cz Biaoruskiego Radzieckiego Socjalistycznego Pastwa, nieodcznego terytorium Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Jest to najsilniejsze zaakcentowanie prawa BSRR do ziem zagarnitych po 17 wrzenia 1939 r. Bardzo wany jest take fakt, e uchwaa ta zatwierdza postanowienia V Plenum, obligujc wadze biaoruskie do rozesania w teren cytowanego wyej dokumentu KC KP(b)B O wojennopolitycznych zadaniach, uprawomocniajc tym samym decyzj, podjt niewtpliwie za wiedz i zgod Kremla, o rozpoczciu fizycznej eksterminacji polskiego i biaoruskiego podziemia niepodlegociowego. Istot tego oklnika jest przyjcie zaoenia, e na tych terenach mog dziaa tylko te organizacje, ktre kieruj si interesami ZSRR. Dwa dni pniej odbyo si posiedzenie KC KP(b)B, w trakcie ktrego omawiano zadania stojce przed komitetami antyfaszystowskimi oraz ponownie podniesiono kwesti stosunku radzieckich struktur podziemnych do konspiracji polskiej. W czasie posiedzenia wywizaa si do burzliwa dyskusja na temat sposobw cignicia od ludnoci miejscowej na terenach dziaania partyzantki radzieckiej broni, ktr ta zbieraa z pobojowisk
15

M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, Biaystok 1994, s. 93.

254

Rozdzia II

w czerwcu i lipcu 1941 r. Po raz kolejny podnoszono take kwesti likwidacji polskiego podziemia niepodlegociowego, a zwaszcza jego przywdcw i organizatorw. W gronie dziaaczy partyjnych Ponomarienko ju bez adnych zahamowa, w sposb jasny i klarowny informowa, jak rozprawia si z Polakami. Powinnimy orientowa nasze partyzanckie oddziay i partyjne organizacje na to, eby wszystkie polskie organizacje, polskie zwizki, ktre powstaj, ujawnia i wystawia pod uderzenie niemieckiemu okupantowi. Niemcy nie omieszkaj ich rozstrzela, jeli dowiedz si, e s to organizatorzy polskich zgrupowa partyzanckich lub innych bojowych polskich organizacji. Jednak w tych sprawach niezbdna jest dobra organizacja. Jak to uczyni? Nie naley ogranicza si w metodach. Wychodzi naley z tymi sprawami na szerok skal, lecz trzeba to tak organizowa, eby wszystko przebiegao gadko16. O tym, jak naley rozprawia si ze stawiajc opr ludnoci cywiln mwi w trakcie omawiania problemw z odbieraniem broni znajdujcej si w rkach chopw: Po co wydawa rozkazy, wystarczy, e rozstrzela si sotysa, albo powiesi, niech powisi trzy dni i odechce si im sprzeciwia naszym zaleceniom. Sporo miejsca powicono take sposobom dziaania komitetw antyfaszystowskich, podkrelajc, e maj one za zadanie rozpracowywanie polskiej konspiracji, informowanie o strukturze polskiego podziemia, o planowanych dziaaniach, miejscach skadowania broni, punktach zbirek itp. Pod koniec narady Ponomarienko po raz kolejny powrci do kwestii polskiego ruchu oporu: Z powodu oczekiwanej walki z polskimi organizacjami nacjonalistycznymi, ktra bdzie przy wstpowaniu Armii Czerwonej na teren Zachodniej Biaorusi, przy czym nie moemy wykluczy moliwoci, e bdzie to bardzo silna walka, naley przewidzie, e polskie podziemne organizacje bojowe w celu osabienia wpywu na masy oddziaw partyzanckich i naszych podziemnych organizacji komunistycznych bd obowizkowo wystawia na uderzenie okupanta niemieckiego nasze oddziay partyzanckie i organizacje partyjne. Na pocztku sierpnia 1943 r. na polecenie KC KP(b)B w obwodzie miskim rozpoczo si formowanie Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego, majcego opanowa obwd biaostocki i zrealizowa zadania zawarte w czerwcowych pismach i rozkazach. Na dowdc zgrupowania wyznaczono pk. Filipa Kapust. W skad zgrupowania wczono take dziaaczy
NARB, zesp 4, op. 33a, t. 254, k. 3940, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 24 czerwca 1943 r.; zob. te M. Gnatowski, Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodlegociowej, dok. 5, s. 233245, tu s. 243. Jednym z nielicznych znanych mi przykadw takiej dziaalnoci jest kopia listu wysanego do Gestapo przez czonka Biaoruskiej Samopomocy z informacj o oddziale partyzanckim dziaajcym w okolicach Lidy. Zob. NARB, zesp 3500, op. 2, t. 50, k. 51.
16

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

255

komitetu obwodowego oraz redaktorw obwodowej gazety. W specjalnie opracowanych w tym celu planach szczegowo rozpisano te procedury przerzucenia do poszczeglnych rejonw grup inicjatywnych17. Do 23 sierpnia 1943 r. w wyniku poczenia wyznaczonych oddziaw partyzanckich powstao zgrupowanie liczce 744 osoby. 24 sierpnia oficjalnie ogoszono zakoczenie formowania si brygady, 25 sierpnia postanowiono o jej niezwocznym wymarszu w kierunku obwodu. Jednoczenie w tym samym kierunku wysano specjalne grupy inicjatywne. Kierownicy grup penili rol penomocnikw KC KP(b)B, za po osigniciu wyznaczonych celw mieli peni funkcj sekretarzy podziemnych komitetw rejonowych. 31 sierpnia zgrupowanie zostao zerodkowane koo wsi Lenino, by rankiem 1 wrzenia wyruszy w drog. W trakcie marszu do zgrupowania doczay si kolejne oddziay i brygady (m.in. Czapajewa w sile ponad 400 partyzantw) oraz wysane wczeniej grupy inicjatywne (Bastuna, Kundowicza, Szurmana, Owsiejczyka i Stomy). Do zgrupowania doczy take wraz z oddziaem D. Sukaczew. Poniewa jako jedyny dotar on na Biaostocczyzn, zoy dowdztwu meldunek o sytuacji panujcej w obwodzie. Pod koniec padziernika 1943 r. zgrupowanie przedostao si do Puszczy Raskiej. Tam 23 padziernika odbyo si pierwsze posiedzenie Biaostockiego Podziemnego Komitetu Obwodowego KP(b)B. Tam te dokonano pierwszej reorganizacji zgrupowania, tworzc dwie brygady. Pierwsza miaa dotrze do rejonu ap i Bielska Podlaskiego, druga miaa operowa w rejonie Wokowyska. Do pierwszej brygady doczy sekretarz komitetu midzyrejonowego w apach W. Kundowicz. Po przegrupowaniu cz oddziaw udaa si w kierunku Huty Michalin, pozostae do Puszczy Lipiczaskiej18. Niestety, tak duych oddziaw wojskowych nie udao si ukry, a reakcja Niemcw bya natychmiastowa. Pomimo licznych prb adnemu z oddziaw nie udao si przedosta w wyznaczone rejony operacyjne. Odrzucone i osabione walkami brygady powrciy do Puszczy Raskiej w okolice Huty Michalin (im. Czapajewa, W imi Ojczyzny) oraz Puszczy Lipiczaskiej, gdzie mieci si sztab zgrupowania, obwodowy komitet partii oraz pozostae oddziay, liczce w sumie ponad tysic osb. Wymusio to ponown reorganizacj zgrupowania i powoanie dwch kolejnych brygad im. Kastusia Kalinowskiego, ktra miaa operowa w lasach na wschd od Biaegostoku oraz im. Newskiego, przeznaczon do walk w rejonie Grodna19. W tym samym czasie
NARB, zesp 3500, op. 2, t. 966, k. 12, Plan przedsiwzi dalszego rozwoju ruchu partyzanckiego w biaostockim, brzeskim, piskim i wilejskim obwodzie Biaorusi. 18 Szerzej na temat zgrupowania, jego struktury, walk i dziaalnoci zob. M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, 106201. 19 NARB, zesp 3630, op. 1, t. 7, k. 6768, Wycig z protokou posiedzenia Biaostockiego Podziemnego Komitetu Obwodowego KP(b)B z 28 listopada 1943 r.; zob. te M. Gnatowski,
17

256

Rozdzia II

dowdztwo Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego podjo decyzj o wzmocnieniu obecnoci militarnej w obwodzie. W planach dziaa partyzantki z wrzenia 1943 r. czytamy, e do rejonu grajewskiego ma zosta przerzucona brygada partyzancka w sile 351 osb, do rejonu jedwabieskiego brygada w sile 380 osb, a do rejonu bielskiego brygada w sile a 1500 osb20. Im bliej byo do momentu ponownego wkroczenie Armii Czerwonej na ziemie Drugiej RP zagarnite po 17 wrzenia 1939 r., tym bardziej rosa w najwyszych biaoruskich krgach kierowniczych presja, aby nasili dziaania antypolskie i przyspieszy opanowanie zachodnich obwodw BSRR. 22 listopada 1943 r. I sekretarz KC KP(b)B P. Ponomarienko w specjalnym licie do Stalina apelowa, aby rozpocz zorganizowan i planow akcj zwalczania polskiego podziemia, gdy dotychczasowe dziaania nie przynosz oczekiwanych rezultatw. Aby zmieni niekorzystn dla radzieckiego podziemia sytuacj, proponowa dalsze rozszerzanie i pogbianie ruchu partyzanckiego oraz pracy konspiracyjnych organizacji antyfaszystowskich. W tym celu naleao jego zdaniem nadal przerzuca do rejonw granicznych z wschodnich obwodw BSRR oddziay i grupy partyzanckie, ktre na miejscu powinny obrasta miejscowymi ludmi i w ten sposb pozbawia oparcia polskie podziemie. Przedsiwzicia takie pisa w raporcie przyniosy ju wiadomy rezultat. Poczynajc od lata, przewidujc podobn sytuacj, skierowalimy do Zachodniej Biaorusi ponad 15 oddziaw i brygad partyzanckich, specjalnie skompletowanych, posiadajcych w swym rodowisku oddanych Polakw i rodki propagandy drukowanej. Wiele z nich, jak np. zgrupowanie generaa brygady Kapusty i sekretarza biaostockiego komitetu obwodowego Samutina, brygada Motowosjana, brygada ukowa i inne przybyy od obwodu, obrastaj miejscowymi ludmi i rozszerzaj swe wpywy. Byo to bardzo optymistyczne pokazanie faktycznej sytuacji panujcej na Zachodniej Biaorusi, zwaszcza w obwodzie biaostockim. W dalszej czci raportu Ponomarienko postulowa, aby uzbroi sprawdzone rezerwy partyzanckie21, a take nasili prac polityczn wrd ludnoci, gwnie poprzez wydawanie gazet, w tym kolporta gazety wydawanej przez Zwizek Patriotw Polskich. Po raz kolejny apelowa te, aby niszczy polskie oddziay i grupy dziaajce na Zachodniej Biaorusi, napadajce na sowieckich partyzantw. Wszystkie inne grupy zajmujce
Radzieckie dokumenty o staraniach ZSRR w celu ponownego zajcia ziem regionu biaostockiego, dok. 9, s. 359360. 20 NARB, zesp 3500, op. 2, t. 966, k. 9192, Plan przedsiwzi dyslokacyjnych brygad partyzanckich z obwodu smoleskiego od zachodnich obwodw Biaorusi. 21 Domaga si 810 tys. automatw i karabinw.

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

257

pozycj wyczekujc dyskredytowa, rozbraja i rozprasza, kadr dowdcz likwidowa22. Pismo w podobnym tonie i z podobnymi zaleceniami rozesa 5 grudnia 1943 r. do penomocnikw i sekretarzy podziemnych komitetw rejonowych KP(b)B sekretarz baranowickiego podziemnego Obkomu Wasilij J. Czernyszow. Informowa w nim, e w sprawach wzajemnych stosunkw z Polakami, zgodnie z zaleceniami Ponomarienki, postpowa naley w oparciu o nastpujce ramowe elementy polityki ZSRR: Zachodnie obwody Radzieckiej Biaorusi stanowi nierozerwaln cz Biaoruskiej Republiki. Na zajtym przez Niemcy terytorium Biaorusi dopuszczalna jest dziaalno wycznie grup, organizacji i oddziaw kierujcych si interesami ZSRR. Istnienie rnego rodzaju organizacji, kierowanych przez polskie centra nacjonalistyczne, powinno by traktowane jako niezgodne z prawem wtrcanie si w interesy naszego kraju. [] Nacjonalistyczne oddziay i grupy, powoane przez polskie krgi reakcyjne naley zdecydowanie wciga w skad radzieckich grup i oddziaw partyzanckich, posyajc godnych zaufania Polakw do narodowych oddziaw, a polskich robotnikw przecigajc na swoj stron. Wszystkimi siami zgbiajcie czno polskich oddziaw i grup nacjonalistycznych, jakie s ich plany i zamierzenia. Dziaajcie ostronie, nie ulegajcie prowokacjom polskich nacjonalistw []. Nie zwaajc na wyjtkowo humanitarne nasze odnoszenie si do znanych nam ju polskich formacji, jak oddzia Miaszewskiego i inne, polscy nacjonalici w osobach kierownikw i dowdcw tych formacji zaczli postpowa jak faszystowscy najmici lub typowi agenci gestapo. Wykorzystali moliwo legalnej dziaalnoci wrd radzieckich partyzantw do prowadzenia dziaalnoci kontrrewolucyjnej. Poprzez swoje wydawnictwa propagandowe polskie organizacje prowadz rozleg antyradzieck i kontrrewolucyjn prac, agitujc polsk ludno do wystpowania przeciwko radzieckim partyzantom oraz ludnoci im pomagajcej23. Obie te akcje w zadziwiajcy sposb zbiegaj si z kilkoma bardzo wanymi wydarzeniami zarwno politycznymi, jak i wojskowymi. PonomarienCyt. za: M. Gnatowski, Kontrowersje i konflikty midzy polskim i radzieckim podziemiem na pnocno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 19431944 w wietle dokumentw, Studia Podlaskie, t. VI, 1996, s. 220; zob. te Konflikty polsko-sowieckie 19421944, Warszawa 1993, s. 103105. 23 NARB, zesp 3602, op. 1, t. 1, k. 115117, Pismo oklne sekretarza baranowickiego podziemnego Obkomu KP(b)B W. Czernyszowa z 5 grudnia 1943 r. do penomocnikw KC KP(b)B, sekretarzy centrw midzyrejonowych oraz sekretarzy podziemnych komitetw rejonowych KP(b)B w sprawie stosunku do polskiego podziemia; zob. te M. Gnatowski, Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodlegociowej, dok. 26, s. 281282.
22

258

Rozdzia II

ko informujc o sytuacji w zachodnich obwodach BSRR dziaa najwyraniej na polecenie Stalina, ktry przygotowywa si do pierwszego oficjalnego spotkania Wielkiej Trjki w Teheranie (28 listopada 1 grudnia). Dane te byy mu potrzebne do rozmw, jakie w sprawie zachodniej granicy ZSRR prowadzi z Winstonem Churchillem i Franklinem D. Rooseveltem. Najwaniejsze dla Biaostocczyzny rozmowy odbyy si 1 grudnia 1943 r. Kiedy w trakcie dyskusji z Rooseveltem poruszono sprawy polskie, Stalin oskary AK o mordowanie partyzantw sowieckich, zamiast podejmowania wsplnej walki z wrogiem. Byo to zagranie wyjtkowo cyniczne, gdy doskonale wiedzia od Ponomarienki, e ten wyda rozkaz bezwzgldnego zwalczania polskiego podziemia, ktre stanowio realne zagroenie dla radzieckich wpyww na tych ziemiach. O rozszerzenie tej akcji zabiega w licie z 22 listopada. W rozmowie z Churchillem oraz brytyjskim ministrem spraw zagranicznych Anthonym Edenem Stalin da wyranie do zrozumienia, e gotw jest i na ustpstwo i przekaza Polakom cz terenw lecych pomidzy lini graniczn z czerwca 1941 r. a lini Curzona, w tym om i Biaystok, w zamian za zgod pastw anglosaskich na przyczenie do ZSRR pnocnej czci Prus Wschodnich z Krlewcem i Tyl. Nie bya to jednak zgoda Stalina na korekt linii granicznej, a jedynie sondowanie moliwoci poczynienia ustpstw przez Churchilla. W oficjalnym komunikacie o zakoczeniu spotkania nie znalazo si adne sowo na temat polskiej granicy wschodniej. Churchill nie poinformowa te strony polskiej ani o daniach Stalina, ani o faktycznym stanowisku obu przywdcw w tej kwestii24. To, co w sprawie propozycji Stalina dziao si w nastpnych tygodniach w ZSRR rodzi bardzo wiele pyta. Wadze biaoruskie, w tym Ponomarienko, postpuj tak, jakby nic nie wiedziay o planach oddania wikszej czci obwodu biaostockiego przyszej Polsce. Czy Ponomarienko faktycznie nic nie wiedzia o tym pomyle Stalina? Jest to wielce prawdopodobne. W kocu to Stalin rozgrywa kwesti granic i problemy czy i ile terenw przekae lub nie stronie polskiej nie miay dla niego zbyt duego znaczenia, gdy faktycznie gra toczya si o kontrol nad ca Polsk. Problem Biaegostoku by te elementem nacisku na polskich komunistw w kraju oraz w ZSRR. Ju na konferencji w Teheranie dao si jednak zauway, e w ewentualnej kwestii ustpstw terytorialnych gotw jest bardziej powici tereny nalece do Biaorusi ni do Ukrainy25. Wida wyranie, e
24 M.K. Kamiski, Dyplomacja polska wobec dyktatu mocarstw (lipiec 1943 luty 1944), w: Historia dyplomacji polskiej, Tom V: 19391945, pod red. W. Michowicza, Warszawa 1999, s. 452. 25 Wida to doskonale w kwestii Lwowa oraz zgaszanych przez niego pretensji do czci Chemszczyzny zob. M.K. Kamiski, op. cit., s. 452453.

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

259

stara si on nie dopuci do pozostawienia w granicach Polski zbyt duej liczby Ukraicw; udzia procentowy Biaorusinw na pozostawianych ziemiach by stosunkowo nieliczny. Zgoda pastw anglosaskich na wchonicie Prus Wschodnich kosztem Biaegostoku, omy i Przemyla bya dla ZSRR transakcj wyjtkowo korzystn. Przekazanie Biaostocczyzny miao wiadczy o wspaniaomylnoci Stalina oraz wzmoni jego pozycj w oczach pozostaych uczestnikw konferencji. Cztery dni po zakoczeniu spotkania w Teheranie Wasilij W. Czernyszow, prawie na pewno na polecenie Ponomarienki, wysa cytowany wyej list. Nieprzypadkowo dotyczy on sytuacji w obwodzie baranowickim. Na terenie obwodu biaostockiego nadal nie byo adnych oddziaw partyzanckich zdolnych do prowadzenia operacji zaczepnych wobec podziemia polskiego, za wszystkie biaostockie komitety partyjne (obwodowy i rejonowe) stacjonoway w bazach partyzanckich rozlokowanych na terenie obwodu baranowickiego i zajmoway si zwalczaniem tamtejszych struktur polskiego ruchu oporu. Na postaw Ponomarienki i zgaszane Stalinowi postulaty duy wpyw miaa te sytuacja na froncie, a zwaszcza kontrofensywa Armii Czerwonej po bitwie pod Kurskiem. W listopadzie 1943 r. Armia Czerwona zdobya Homel, w grudniu podesza pod Witebsk. Ponomarienko niewtpliwie liczy, e ofensywa bdzie nadal kontynuowana i moment wkroczenia oddziaw radzieckich na teren Zachodniej Biaorusi jest ju bliski. Wymagao to intensyfikacji dziaa partyzanckich, aby nie dopuci do sytuacji, w ktrej na terenach stanowicych od jesieni 1939 r. integraln cz ZSRR pojawiy si inne ni rosyjskie siy, biorce udzia w wyzwalaniu tych ziem. Stanowisko Ponomarienki jest o tyle zasadne, e dopiero po spotkaniu Wielkiej Trjki w Teheranie Stalin otrzyma jasny i klarowny przekaz, e polsko-radzieckie spory terytorialne zostan rozwizane po myli ZSRR i nie zachodzi adna pilna potrzeba udowadniania prawa ZSRR do tych ziem. 28 listopada 1943 r. odbyo si specjalne posiedzenie biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B, na ktrym zostay ustalone najwaniejsze zadania stojce przed radzieckim podziemiem w okresie zbliajcej si zimy 1943/1944 r. Poniewa dotychczasowa taktyka dziaa partyzanckich zawioda, podjto decyzj o prowadzeniu operacji wycznie maym grupami, liczcymi maksymalnie 6070% skadu osobowego brygad i oddziaw, ktrych zdaniem byo zakonspirowanie si, a nastpnie sukcesywne przygotowanie terenu do nadejcia zasadniczych oddziaw w momencie, kiedy pozwoli na to sytuacja militarna. Naleao te wyjani zarwno dowdcom, jak i szeregowym partyzantom nowe zasady dziaania oraz ustali ich struktur organizacyjn, tak aby mimo zmniejszenia liczebnoci zachowa jednolite kierownictwo i sta czno ze sztabem. Przed wyruszaj-

260

Rozdzia II

cymi na zachd grupami postawiono wiele zada wspieranie i uzbrajanie miejscowego podziemia, tworzenie nowych grup i organizacji antyfaszystowskich, rozbudowywanie rezerw partyzanckich, aktywne prowadzenie agitacji i propagandy wrd miejscowej ludnoci, kolporta prasy konspiracyjnej, organizowanie sieci wywiadu i punktw cznoci. Zalecano take stworzenie nowego typu grup partyzanckich stacjonarnych, ktrych czonkowie yj legalnie, w dzie pracuj jako zwykli gospodarze, a w nocy s dywersantami i zwiadowcami. Na posiedzeniu zatwierdzono rwnie skad osobowy midzyrejonowego komitetu w Augustowie26 oraz Biaostockiego Podziemnego Komitetu Komsomou. Przewodniczcym zosta Trofim Stryak, czonkami Witalij aziebny, Nikoaj Pytko, Jakow Kaczan i Olga Soomowa. Zatwierdzono take skady zabudowskiego, apskiego, bielskiego, wokowyskiego i wisockiego komitetu rejonowego LKZBM27. Zgodnie z zaleceniami komitetu Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie przystpio do reorganizacji oddziaw, wyznaczajc poszczeglnym formacjom nowe, sprecyzowane obszary dziaania. Brygada im. Kastiusia Kalinowskiego otrzymaa rozkaz przemieszczenia si w kierunku lasw wok Biaegostoku, a po dotarciu na miejsce skierowania wydzielonych oddziaw w okolice Osowca, Grajewa i omy. Ju kilka dni po podjciu uchway wysano w kierunku Biaegostoku trzy grupy rozpoznawcze, ktre miay zaj pozycje wok miasta. Brygada im. Newskiego miaa operowa na Grodzieszczynie. Oddzia im. Budionnego, stacjonujcy w Puszczy Raskiej, mia operowa w okolicach Czyewa, niadowa i Zambrowa. Wikszoci oddziaw nie udao si przebi do wyznaczonych rejonw i po kilku tygodniach powrcia do swoich baz. Fiasko operacji zmusio kierownictwo partyjne do kolejnej zmiany planw. Postanowiono wstrzyma jakiekolwiek prby dostania si do obwodu a do wiosny 1944 r. Aby wzmocni walczce oddziay, 23 listopada 1943 r. KC KP(b)B poleci pilnie skierowa do zachodnich obwodw BSRR brygady i oddziay partyzanckie w sile ponad 12 tys. ludzi. Na tym samym posiedzeniu zatwierdzi pierwszych sekretarzy rejonowych i midzyrejonowych komitetw partii28. Opracowywane przez Biaoruski Sztab Ruchu Partyzanckiego plany operacyjne na okres jesienno-zimowy przewidyway skierowanie z wyzwalanych sukcesywnie wschodnich ziem BSRR 18 brygad i 10 oddziaw
Sekretarzem zosta Anton D. Tracewski, czonkami: Iwan J. Siemaszko i Micha Z. Rogoziski. 27 NARB, zesp 3632, op. 1, t. 4, k. 12, Uchwaa biaostockiego podziemnego Obkomu KP(b)B z 28 listopada 1943 r.; zob. te M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, s. 162. 28 NARB, zesp 4, op. 3, t. 1251, k. 139, Protok nr 194-a z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 23 listopada 1943 r.
26

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

261

oraz specjalnie przeszkolonych w Moskwie 15 grup operacyjnych, skadajcych si z dziaaczy partyjnych dziaajcych na terenie obwodu do czerwca 1941 r. Zgodnie z tymi planami do rejonu grajewskiego skierowano 208 puk im. Stalina liczcy 1300 partyzantw, do rejonu zambrowskiego brygad im. Ponomarienki liczc okoo 500 partyzantw, do rejonu kleszczelskiego brygad im. Gulajewa liczc okoo 370 partyzantw oraz do rejonu kolneskiego oddzia Biesstrasznyj liczcy okoo 120 partyzantw29. Z innych raportw wynika, e do obwodu biaostockiego i brzeskiego wyruszyo 9 brygad, 10 oddziaw i 15 grup operacyjnych30. Pod koniec 1943 r. wykrystalizowaa si ostateczna struktura obwodowych podziemnych wadz partyjnych oraz partyzanckich. Dziaano w oparciu o istniejc w latach 19391941 struktur administracyjn obwodu. Obok Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego oraz sztabw republikaskich powoywano sztaby obwodowe. W rzeczywistoci caa wadza decyzyjna bya skupiona w rkach sekretarza Podziemnego Komitetu Obwodowego KP(b)B, przy ktrym dziaa Obwodowy Sztab Ruchu Partyzanckiego (OSzRP). Na czele Sztabu Obwodowego sta sekretarz komitetu. W biaostockich strukturach obwodowych sytuacja wygldaa nieco inaczej. I sekretarz nie peni funkcji dowdcy zgrupowania. Sztab Obwodowy i sztab Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego dziaay niezalenie. Szefem OSzRP by dowdca caego zgrupowania F. Kapusta31. Na przeomie 1943/1944 r. nasilono take przerzucanie na zachd grup operacyjnych pionu wywiadu i kontrwywiadu NKGB. Byo to moliwe, gdy w poowie 1943 r. uksztatowaa si w peni struktura NKGB Biaoruskiej SRR. Gwnym zadaniem tych grup byo rozpoznanie i sukcesywna eliminacja polskiego podziemia niepodlegociowego w zachodnich obwodach BSRR oraz okazywanie pomocy oddziaom partyzanckim w rozwoju ruchu partyznackiego, a take ochrona jego struktur przed penetracj wywiadu niemieckiego i AK. 25 stycznia 1944 r., kiedy wojska Armii Czerwonej przekroczyy ju granic rysk, bdc jednoczenie lini demarkacyjn pomidzy starymi a nowymi obwodami BSRR i USRR, gen. NKWD Bohdan Kobuow podj decyzj o rozpoczciu agenturalnego rozpracowania podziemia polskiego. Operacja ta, od nazwy rzeki pyncej przez poudniow Rosj i pnocn Ukrain, nosia kryptonim Sejm. Zgodnie z zaleceniami Kobuowa naleao niezwocznie wykry i zewidencjonowa na oswabadzanym terytorium wszystkie nielegalnie dziaajce polskie organizacje nacjonaliM. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, s. 164. M. Gnatowski, Kulisy radzieckich stara o ponowne wcznie regionu biaostockiego, s. 72; rdo, NARB, zesp 3500, op. 2, t. 1026, k. 46. 31 Szerzej na ten temat zob. M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, s. 137144.
30 29

262

Rozdzia II

styczne oraz rozpocz ich aktywne rozpracowywanie wywiadowcze. W wykrytych organizacjach w pierwszej kolejnoci doprowadzi do aresztowania kierownictwa oraz wszelkich emisariuszy. Naleao te przystpi do zwerbowania agentury, przechwyci kanay cznoci oraz wnika do organizacji zarwno na oswobodzonych, jak i jeszcze zajtych przez wroga terenach32. Wedug informacji i sprawozda NKGB 1 lipca 1944 r. na tyach frontu dziaao 226 grup i oddziaw NKGB Biaoruskiej SRR, liczcych w sumie 3104 osoby. W obwodzie biaostockim dziaao 36 grup: 15 operacyjnych i 21 wywiadowczych, liczcych w sumie 385 osb33. Grupy kierowane do obwodu biaostockiego byy najwiksze i liczyy przecitnie 11 osb, wobec 6 w pozostaych obwodach. Pracownikw NKGB przerzucano za lini frontu take pojedynczo, w celu wzmocnienia istniejcych oddziaw partyzanckich lub z wyznaczonymi zadaniami specjalnymi. Przy rozpracowywaniu polskiego podziemia umiejtnie wykorzystywano kontakty radzieckich oddziaw z AK. Zajmowano si take eliminowaniem dziaaczy biaoruskiego ruchu niepodlegociowego. W dziaaniach operacyjnych pomagaa NKGB rozbudowana sie informatorw i konfidentw liczca blisko 2700 osb, z czego blisko 900 pozyskanych na terenie obwodu biaostockiego34. Mimo tych wszystkich dziaa 1943 r. w zachodnich obwodach BSRR nie zakoczy si dla radzieckiego ruchu partyzanckiego zgodnie z planami z lata i jesieni. Prawie adnemu oddziaowi nie udao si przedosta do wyznaczonych rejonw dziaania. Ludno miejscowa nie witaa ich z otwartymi rkoma, polskie podziemie niepodlegociowe okazao si silniejsze, ni sdzono. Teren by sabo rozpoznany, lokalnych oddziaw partyzanckich wiernych wadzy radzieckiej nie byo. Partyzantw nie uprzedzono przed wymarszem o innych, ni bojowe, celach misji. Nie rozumieli zatem, dlaczego miejscowa ludno odnosia si do nich z wrogoci, skoro tam, skd przybyli traktowano ich jak bohaterw. Wbrew szumnym zapowiedziom Biaostocczyzna pozostawaa cakowicie pod kontrol podziemia polskiego. We wrzeniu 1943 r. Samutin w licie do Ponomarienki nie ukrywa,
32 P. Koakowski, op. cit., s. 219221; zob. te G. Mazur, Operacja Sejm, Zeszyty Historyczne 1993, z. 104, s. 154156. 33 NARB, zesp 3500, op. 4, t. 329, k. 14. Zestawienie statystyczne grup i oddziaw NKGB dziaajcych na terenie Biaoruskiej SRR wedug stanu na lipiec 1944. 34 Wykaz oddziaw NKGB BSRR dziaajcych na terenie Biaostocczyzny zob. M. Gnatowski, Grupy i oddziay NKGB Biaoruskiej SRR na pnocno-wschodnich ziemiach Polski w latach 19411944, w: Wojsko. Spoeczestwo. Historia. Prace ofiarowane Profesorowi Mieczysawowi Wrzoskowi w szedziesit rocznic Jego urodzin, red. W. Fedorowicz, J. Snopko, Biaystok 1995, s. 379383.

Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie

263

i Mamy niewielk nadziej na to, e do lata uda si dosta w rejon niadowski i rejony z nim ssiadujce, dziaaczom partyjnym, skierowanym przez KC. Jednoczenie s rejony (Zabudw, Sokka, Bielsk i inne), do ktrych ju dotarlimy, ale nie mamy ludzi do prowadzenia tam dziaalnoci. I naley powiedzie zgodnie z prawd, e dopki nie opanujemy wschodnich rejonw obwodu, do zachodnich si nie przebijemy. Do tej pory towarzysze Szurman, Stoma i Tracewski35 trzymali si z daleka od rejonw, prbowali nawizywa kontakty, ale w rzeczywistoci nic nie zrobili i zrobi nie mogli36.

Iwan Szurman by sekretarzem niadowskiego podziemnego komitetu rejonowego KP(b)B, Adam Stoma sekretarzem czyewskiego podziemnego komitetu midzyrejonowego, a Anton Tracewski sekretarzem augustowskiego podziemnego komitetu midzyrejonowego. 36 Armia Krajowa na Nowogrdczynie i Wileszczynie (19421944), dok 12, s. 51-52, Sprawozdanie miesiczne sekretarza biaostockiego podziemnego komitetu obwodowego KP(b)B W. Samutina z wrzenia 1943 r.; rdo, NARB, zesp 4, op. 29, t. 33, k. 21.

35

264

Rozdzia II

Rozdzia III Rok 1944

Stabilizacja frontu biaoruskiego i wstrzymanie na tym kierunku jakichkolwiek operacji a do czerwca 1944 r. day wadzom biaoruskim czas niezbdny do dalszego rozwoju radzieckiej partyzantki oraz podziemnych struktur partyjnych na caym terenie Zachodniej Biaorusi. Priorytetem dla Biaostockiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego (BSzRP) stao si wejcie na teren obwodu biaostockiego i zaczepienie si wrd ludnoci miejscowej. 6 stycznia 1944 r. szef BSzRP Piotr Z. Kalinin oraz pomocnik szefa Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego Wadimir N. Malin skierowali kolejne pismo regulujce sposb postpowania wobec polskich nacjonalistw na terytorium Biaorusi. Czytamy w nim: Wszystkie dyrektywy i wytyczne dotyczce dziaalnoci w obwodach Biaorusi s Wam znane. Na terytorium Biaorusi zajtym przez Niemcw dopuszczamy dziaalno jedynie grup, organizacji i oddziaw, ktre kieruj si interesami ZSRR. Istnienie rnego rodzaju organizacji i oddziaw kierowanych przez polskie centra nacjonalistyczne, naley uznawa za niezgodne z prawem mieszanie si w sprawy i interesy naszego kraju. Istota naszej pracy polega na rozszerzaniu wpyww na ludno miejscow poprzez szybki i stay rozwj ruchu partyzanckiego. Naley podj gbok dziaalno wrd mas i rozwija ludowy ruch partyzancki oraz z uporem walczy ze wszelkimi przejawami dziaalnoci polskich nacjonalistw. Pozwoli to nam szybciej zlikwidowa ich wpyw na cz ludnoci i pokrzyowa ich plany i zamierzenia1. Dokument ten pokrywa si z rozkazem sekretarza baranowickiego podziemnego
Armia Krajowa na Nowogrdczynie i Wileszczynie (19421944) w wietle dokumentw sowieckich, wybr, oprac., wstp Z. Boradyn, A. Chmielarz, H. Piskunowicz, Warszawa 1997, dok. 47, s. 131, Depesza pomocnika szefa Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego W.N. Malina i szefa Biaoruskiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego P.Z. Kalinina o postpowaniu wobec podziemia polskiego; rdo: Narodowe Archiwum Republiki Biaoru w Misku (dalej NARB), zesp 3500, op. 23, t. 47, k. 158.
1

Rok 1944

265

Obkomu Wasilija Czernyszowa z 5 grudnia 1943 r. Oba rozkazy s dokadnym powtrzeniem dyrektyw wydanych przez I sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienk latem 1943 r. Od stycznia do maja 1944 r. wysano w kierunku Biaostocczyzny i Polesia 29 oddziaw liczcych 5207 partyzantw oraz przygotowano do wyruszenia kolejnych 9 oddziaw liczcych 1920 osb, majcych operowa w rejonie omyskim, niadowskim, zambrowskim, czyewskim, augustowskim i dbrowskim2. Jak wynika z raportw, wikszo oddziaw dotara jedynie na Polesie i Nowogrdczyzn, do obwodu brzeskiego, baranowickiego i piskiego i tam doczekaa nadejcia Armii Czerwonej. Do Puszczy Raskiej dotara ostatecznie brygada im. Ponomarienki oraz trzy oddziay skierowane z obwodu miskiego, ktrym polecono opanowanie okolic Sokki i Krynek oraz rejonw: omyskiego, braskiego i ciechanowskiego. Wiosn 1944 r. Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie (BZP) na rozkaz BSzRP podjo ponown prb opanowania Biaostocczyzny. 1 marca 1944 r. postanowiono, aby z brygad i oddziaw znajdujcych si w pobliu granic obwodu wydzieli grupy bojowe liczce 50100 osb, wczy w ich skad penomocnikw KC KP(b)B dla poszczeglnych rejonw i ponownie skierowa do wyznaczonych im miejsc dziaania operacyjnego, obligujc je do szybkiego opanowania sytuacji oraz przygotowania baz dla majcych nadej brygad. Oddziay w celu zdezorientowania przeciwnika miay wyruszy jednoczenie z rnych kierunkw3. Rozkaz ten doprecyzowano 25 marca, polecajc: W celu opanowania przewidzianych dla Was miejsc w cigu najbliszych 1015 dni stworzy 24 grupy liczce 2550 osb kada, dobrze je uzbroi, zapewni amunicj i skierowa do zada wywiadowczych na zachd. Jeli bd sprzyjajce okolicznoci grupy powinny pozosta w zachodnich rejonach i dziaa tam a do przybycia waszych gwnych si4. Jako pierwszy, z niewielk grup partyzantw, w kierunku Puszczy Biaowieskiej wyruszy dowdca oddziau Wo imia Rodiny. Udao si im zaoy may obz, z ktrego wysano kilkuosobowe grupy na rozpoznanie w kierunku Biaegostoku i ap. Nawizano te pierwszy od 1941 r. kontakt z ukrywajcymi si oficerami i onierzami Armii Czerwonej, zbiegymi jecami wojennymi oraz ydami, ktrym udao si uciec z gett przed ich ostateczn likwidacj. Do wsppracy przyczyli si te lokalni dziaacze
NARB, zesp 4, op. 29, t. 518, k. 6872, Raport KC KP(b)B o rozwoju i dziaalnoci ruchu oporu we wschodnich obwodach BSRR. 3 Cyt. za: M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, Biaystok 1994, s. 165; rdo: NARB, zesp 3500, op. 2, t. 1026, k. 46. 4 NARB, zesp 3500, op. 2, t. 1026, k. 2627, Raport Wydziau Operacyjnego BSzRP z 25 marca 1944 r.; zob. te M. Gnatowski, Kulisy radzieckich stara o ponowne wczenie regionu biaostockiego w skad ZSRR (19421944), Studia Podlaskie, t. X, 2000, s. 7576.
2

266

Rozdzia III

KPZB oraz obywatele radzieccy przybyli na te ziemie w latach 19401941, ktrym nie udao si uciec przed nacierajc armi niemieck. Dziki wchoniciu tych wszystkich ludzi, utworzono trzy oddziay partyzanckie. Kolejna grupa wyruszya z Puszczy Lipiczaskiej. Take jej wyprawa zakoczya si sukcesem. Analogicznie jak w wypadku oddziau Wo imia Rodiny, nawizano liczne kontakty z onierzami i ludnoci cywiln, tworzc z nich w maju 1944 r., a take z ukrywajcych si ydw oraz oddziau Naprzd oddzia partyzancki im. Kalinowskiego. Dziaa on w lasach na wschd od Biaegostoku. Grupa inicjatywna przeniosa si w tym czasie w okolice Osowca, gdzie latem 1944 r. podja wspprac z miejscow AK, przerwan na wyrany rozkaz sztabu5. Pozostae prby wysyania do rejonw przedstawicieli partii i Komsomou wraz z nieduymi grupami partyzantw zakoczyy si cakowitym niepowodzeniem. Bez wsparcia ludnoci miejscowej wikszo grup zostaa rozbita. Niepowodzenia wymogy na wadzach biaoruskich opracowanie kolejnego planu, tym razem zakadajcego stworzenie zgrupowania zoonego z 6 brygad partyzanckich z obwodu miskiego (okoo 4900 onierzy) i skierowanie go na Grodzieszczyzn w celu zaoenia tam staej, duej bazy przerzutowej dla partyzantw udajcych si w gb obwodu biaostockiego. Po opanowaniu terenu i przygotowaniu bazy, wikszo partyzantw miaa przenie si w okolice omy i tam przystpi do dziaa operacyjnych. Mniejsze grupy planowano wysa take do rejonw: ciechanowieckiego, braskiego, niadowskiego, augustowskiego i grajewskiego6. Ogem, jak obliczy M. Gnatowski, do granicy obwodu biaostockiego do maja 1944 r. dotary 64 rne formacje partyzanckie, grupy inicjatywne i specjalne oddziay NKGB. Byy wrd nich 2 brygady partyzanckie, 7 oddziaw w brygadach, 8 oddziaw samodzielnych, 1 oddzia zza linii frontu, 14 partyjnych grup inicjatywnych oraz 32 grupy specjalne NKGB7. Take przygotowania struktur politycznych szy pen par. W kwietniu 1944 r. powoano specjaln grup operacyjn, kierowan przez Dani K. Sukaczewa, odwoanego w tym celu z obwodu 25 stycznia 1944 r., ktra miaa si zaj si odtwarzaniem na wyzwalanych terenach obwodowych, rejonowych i miejskich komitetw wykonawczych. Rozpoczto take przygotowywanie grup operacyjnych, z ktrych miano wyania dziaaczy komitetw rejonowych. Wybrani ludzie (ponad 3 tys.) przeszli specjalne szkolenie
M. Gnatowski, Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, s. 166167. Szerzej na temat skadu i zada zgrupowania zob. M. Gnatowski, Kulisy radzieckich stara o ponowne wczenie regionu biaostockiego w skad ZSRR, s. 7577; rdo: NARB, zesp 3630, op. 1, t. 7, k. 7173. 7 Zob. M. Gnatowski, Kulisy radzieckich stara o ponowne wczenie regionu biaostockiego w skad ZSRR, tab. I, s. 78.
6 5

Rok 1944

267

w Moskwie i Homlu. 18 kwietnia w trakcie posiedzenia Biura KC KP(b)B zatwierdzono plan dziaa biaostockiego Obkomu na najblisze miesice. Biuro zgodzio si na wczenie grupy pracownikw Obkomu (dziaajcego w Moskwie) wraz z sekretarzem obkomu Andriejem P. Elmanem w skad grupy operacyjnej Biaoruskiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego, dziaajcej przy dowdztwie 1 Frontu Biaoruskiego. Naczelnikowi BSzRP P.Z. Kalininowi, naczelnikowi grupy operacyjnej sztabu przy 1 Froncie Biaoruskim oraz A.P. Elmanowi polecono zorganizowa czno z podziemnymi organami partii oraz oddziaami partyzanckimi dziaajcymi na terytorium obwodu biaostockiego i udzieli im pomocy w formie dostaw uzbrojenia oraz wysyki literatury propagandowej. Sekretarz Obkomu Wadimir G. Kudrajew otrzyma rozkaz wznowienia dziaalnoci aparatu partyjnego i samorzdowego na terytorium obwodu w momencie jego oswobodzenia spod niemieckiej okupacji, co wymagao zdaniem Biura ju teraz wyznaczenia zada dla dziaaczy, zgodnie z opracowanymi wczeniej planami. Naleao te przygotowa ramowy skad kierowniczych struktur partyjnych i administracyjnych dla kadego rejonu w obwodzie. Biuro zobligowao te biaostocki Obkom, aby utworzy rezerwy dziaaczy partyjnych i samorzdowych niezbdnych do skompletowania aparatu obwodowego oraz rejonowego, liczce minimum 100 osb. W tym celu naleao niezwocznie wezwa ze wschodnich obwodw ZSRR dziaaczy partyjnych pracujcych w obwodzie biaostockim w latach 19391941. W zwizku z powyszym polecono Kudrajewowi, aby wraz z Wydziaem Kadr KC KP(b)B oraz BSzRP wezwa natychmiast dziaajcych na tyach przeciwnika 25 dziaaczy partyjnych w celu skierowania ich do pracy w przyszych strukturach komitetu obwodowego. Polecono te w trybie pilnym skierowa do biaostockiego Obkomu, w miar oswobadzania ziem wschodniej Biaorusi, 30 dziaaczy pracujcych do 1941 r. w obwodzie (sporzdzono ich list imienn). Rozkazano skompletowa kadry dla instytucji pastwowych i zakadw przemysowych na wyzwalanych terenach oraz jako nowe miejsce pobytu komitetu wyznaczono miejscowo Now Bielic (Nowo-Bielic)8. W maju, po kilkumiesicznej nieobecnoci, Sukaczew powrci do BZP, ju jako przewodniczcy Obwodowego Komitetu Wykonawczego Rady Delegatw Ludu Pracujcego w Biaymstoku. 15 maja 1944 r. wadze biaostockiego podziemnego Obkomu wyday decyzj o wydawaniu biaostockiej i wokowyskiej gazety rejonowej oraz o zmianie czstotliwoci ukazywania si Bieastokskoj Prawdy (12 razy w miesicu, nakad 500 egzemplarzy) oraz Moodowo Partizana (6 razy w miesicu, nakad 300 egzemplarzy).
8 NARB, zesp 4, op. 61, t. 26, k. 1516, Stenogram z posiedzenia Biura KC KP(b)B z 18 kwietnia 1944 r.

268

Rozdzia III

Gazety rejonowe miay wychodzi nie rzadziej ni 4 razy w miesicu9. Wiosn 1944 r. posiedzenia komitetu obwodowego odbyway si co dwa tygodnie, aby na bieco reagowa na wszelkie zmiany. Patrzc na wszystkie te przygotowania mona odnie wraenie, e nikt z biaoruskich dziaaczy partyjnych szczebla centralnego, a tym bardziej obwodowego, nie wtpi, i obwd biaostockie by, jest i bdzie nieodczn czci Biaoruskiej SRR. W adnym ze znanych mi dokumentw, wytworzonych przez wadze centralne nie znalazem jak dotd najmniejszego ladu mogcego pomc w odpowiedzi na pytanie: czy dziaania wadz biaoruskich uwzgldniay owiadczenie rzdu ZSRR opublikowane w Izwiestjach 11 stycznia 1944 r., bdce odpowiedzi na stanowisko rzdu polskiego na uchodstwie w Londynie w sprawie wkroczenia wojsk radzieckich na ziemie Drugiej RP. Znalaza si tam, w zmienionej nieco formie, propozycja Stalina zoona w czasie konferencji teheraskiej odnonie do nowej granicy Polski. Wschodnie granice Polski czytamy w dokumencie mog by ustalone w porozumieniu ze Zwizkiem Radzieckim. Rzd radziecki nie uwaa za niezmienne granic z 1939 r. Do tych granic mog zosta wniesione zmiany na korzy Polski w tym kierunku, eby rejony, w ktrych przewaa ludno polska, byy przekazane Polsce. W takim wypadku radziecko-polska granica mogaby przebiega w przyblieniu wzdu tzw. linii Curzona, ktra zostaa przyjta w 1919 r. przez Rad Najwysz Pastw Sprzymierzonych, i ktra przewiduje wejcie Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi w skad Zwizku Radzieckiego10. Po9 Ibidem, zesp 1332, op. 1, t. 1, k. 3536, Protok nr 15 z posiedzenia Biaostockiego Podziemnego Komitetu Obwodowego KP(b)B z 15 maja 1944 r. 10 Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich (dalej DIM), tom VIII: Stycze 1944grudzie 1945, Warszawa 1974, dok. 4, s. 1415. Owiadczenie to byo zgodne z informacjami, ktre W. Churchill uzyska od prezydenta Czechosowacji Edvarda Benea w czasie spotkania 4 stycznia 1944 r. Bene przedstawi wwczas Churchillowi map Polski z granicami naniesionymi przez Stalina, na ktrej po stronie polskiej pozostawione byy m.in. Biaystok i oma. Nowa granica miaa wzbudzi zachwyt Churchilla, co zapewne do szybko dotaro do Stalina. Bene i Stalin o granicach Polski rozmawiali 18 grudnia 1943 r. Stalin stwierdzi wwczas, e cz Prus Wschodnich stanowi ma rekompensat za gotowo zmian w linii granicznej z czerwca 1941 r., co byo potwierdzeniem jego stanowiska w tej sprawie, zajmowanego w Teheranie. Kwestia pozostawienia Biaegostoku po stronie polskiej musiaa by nadal rozpatrywana jako wariant, gdy dwa dni wczeniej W. Mootow mia przekonywa Benea o tym, e jest to niemoliwe z uwagi na przewaajc tam ludno biaorusk. Zob. J. Tebinka, Polityka brytyjska wobec problemu granicy polsko-radzieckiej 19391945, Warszawa 1998, s. 309; E. Bene, Memoirs of dr Edward Bene. From Munich to New War and New Victory, London 1954, s. 263265, W.S. Churchill, The Second World War, vol. V, London 1985, s. 399400. Swoje stanowisko w tej kwestii podtrzyma w licie do Churchilla z 4 lutego 1944 r. informujc go, e pnocno-wschodnia cz Prus Wschodnich jest warunkiem sine qua non odstpienia strony sowieckiej od podtrzymywania pretensji do wytyczenia

Rok 1944

269

nomarienko nie mg zlekceway tej informacji. Co wic sprawio, e nie tylko nie zaprzestano dziaa na kierunku zachodnim, ale wrcz je zaktywizowano? Na czyje polecenie bd za czyj zgod podjto decyzje o skierowaniu do obwodu kolejnych tysicy radzieckich partyzantw. Koszty takiej operacji byy przecie due, a jej znaczenie, jeli zamierzano odda te tereny Polsce, wtpliwe. Dlaczego nie zrezygnowano ze szkolenia kadr majcych przej wadz w obwodzie z chwil zajcia go przez Armi Czerwon? A moe jak ju wczeniej wspominaem podjto te decyzje, aby uatwi polskim komunistom, przyszym wadcom Polski z nadania Kremla, opanowanie tych ziem. Brak jest dokumentw pozwalajcych nam udzieli odpowiedzi na te pytania. Wydaje si wtpliwe, by odbywao si to bez wiedzy i akceptacji Kremla. Ponomarienko nie by w stanie podejmowa takich dziaa sam, nawet penic funkcj szefa Centralnego Sztabu Ruchu Partyzanckiego. Tym bardziej nie mg samodzielnie dziaa Kalinin, cho to jego podpis widnieje pod wieloma uchwaami KP(b)B z wiosny i lata 1944 r. Oznacza to, e Stalin prowadzc t skomplikowan gr zostawia jednak sobie moliwo szybkiego wycofania si z obietnic i ponownego wchonicia Biaostocczyzny, gdyby co poszo nie po jego myli. Biaostocczyzna bya marchewk, kijem byli partyzanci i komitet obwodowy. O tym, e owiadczenie z 11 stycznia wzbudzao niepokj wiadczy pismo Biaostockiego Podziemnego Komitetu Obwodowego z 14 czerwca 1944 r. Sekretarz Obkomu W.E. Samutin zwraca w nim uwag, e Obkom dwa razy zwraca si do KC z pytaniem majcym dla naszego obwodu ogromne znaczenie. Rzecz idzie o wytyczne po przedstawieniu stanowiska rzdu radzieckiego na polskie pytanie11. Odpowiedzi nie otrzymalimy. W pimie KC KP(b)B znajduj si wytyczne o niezmiennoci granicy z 1941 r. Jak wiadomo, rzd radziecki poinformowa o tym, e nie uwaa on tej granicy za niezmienn i w okrelonych okolicznociach zgodzi si moe na lini Curzona. Ze strony KC KP(b)B na to pytanie nie otrzymalimy adnych wyjanie. Obkom KP(b)B wyda polecenie zwraca uwag w naszej pracy na wytyczne zawarte w informacji rzdu radzieckiego. Wynika jeszcze jedno pytanie. Cho na razie nie ma umowy z polskim rzdem w kwestii granicy, tym niemniej, czy wysyka penomocnikw naszego rzdu do zachodnich rejonw obwodu nie bdzie staa w sprzecznoci z uchwa naszego rzdu12.
granicy wzdu linii RibbentropMootow. Zob. M.K. Kamiski, Dyplomacja polska wobec dyktatu mocarstw (lipiec 1943 luty 1944), w: Historia dyplomacji polskiej, t. V: 19391945, pod red. W. Michowicza, Warszawa 1999, s. 481. 11 Tak w dokumencie; chodzi o owiadczenie rzdu RP na uchodstwie z 5 stycznia 1944 r. w zwizku z przekroczeniem przez oddziay Armii Czerwonej polsko-radzieckiej granicy. Zob. DIM, t. VIII, dok. 2, s. 67. 12 NARB, zesp 4, op. 33a, t. 478, k. 155, Raport Biaostockiego Podziemnego Komitetu

270

Rozdzia III

Nie ma ladu, czy i jaka odpowied nadesza z KC, jednak dalsze dziaania zarwno Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego, jak i podziemnego komitetu obwodowego zadaj si wskazywa, e przyjto zaoenie o pozostawieniu caego obwodu w granicach BSRR. Dlaczego tak si stao nie wiem13. 18 czerwca 1944 r. dowdca Zgrupowania F. Kapusta wyda rozkaz, w ktrym poleci14 przeformowa oddziay partyzanckie w bataliony szturmowe (istrebitielnyje bataliony15) oraz posuwa si w miar oswobadzania rejonw obwodu biaostockiego, wspomagajc rajkomy KP(b)B w celu wypenienia zada specjalnych pod dowdztwem naczelnika Rejonowego Wydziau NKWD. Do rejonu krynkowskiego skierowano oddzia Za Rodinu z brygady Czapajewa, do rejonu soklskiego oddzia Diakowa, do rejonu augustowskiego oddzia im. Budionnego, do Biaegostoku i rejonu biaostockiego Brygad Kastusia Kalinowskiego, do rejonu bielskiego oddzia im. Bohdana Chmielnickiego, do rejonu ciechanowieckiego oddzia Parchomienko z Brygady Wo imia Rodiny, do rejonu omyskiego oddzia im. Dzieryskiego, do rejonu kolneskiego oddzia Taamchina, do rejonu knyszyskiego oddzia Gwiazda z Brygady F. Kapusty, do rejonu zabudowskiego oddzia im. ukowa z Brygady Czapajewa, do rejonu braskiego oddzia im. Bohdana Chmielnickiego, do rejonu jedwabieskiego oddzia Sok z Brygady Ponomarienki, do rejonu grajewskiego oddzia im. ukowa, do rejonu zambrowskiego oddzia Timoszenko z Brygady Ponomarienki, do rejonu czyewskiego oddzia im. Dzieryskiego z BryObwodowego KP(b)B z 14 czerwca 1944 r.; zob. te M. Gnatowski, Kontrowersje i konflikty midzy polskim i radzieckim podziemiem na pnocno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 19431944 w wietle dokumentw, Studia Podlaskie, t. VI, 1996, dok. 54, s. 311312. 13 Jest te jeszcze jedna moliwo plany operacyjne ukadano dla caego obwodu, nawet liczc si z odejciem czci ziem, jednak do koca nie byo wiadomo, ktre rejony zostan przekazane Polsce. Linia Curzona dzielia obwd na dwie czci. Stalin z oficjaln decyzj o przekazaniu Biaostocczyzny zwleka a do 26 lipca 1944 r., za operacja wyzwolenia obwodu zacza si tydzie wczeniej. Realizowano wic wczeniejsze plany operacyjne z nadziej, e przynajmniej Biaystok i tereny wok niego pozostan w BSRR. Takie wraenie mona odnie, kiedy czytamy list Elmana i Ratajki z 8 lipca 1943 r. wiadczy o tym moe rwnie fakt, e stosunkowo niewiele oddziaw i struktur partyjnych pojawio si na zachd od miasta. 14 Realizujc postanowienia biaostockiego podziemnego Obkomu KP(b)B. 15 Kapusta realizowa w ten sposb porednio rozkaz ludowego komisarza spraw wewntrznych BSRR S.S. Bielczenki z listopada 1943 r. o tworzeniu specjalnych grup pocigowych do zwalczania podziemia. Grupy te liczyy okoo 200 osb, wcielano do nich take ludno miejscow. Kieroway nimi wydziay wojskowe rajkomw partii oraz organa NKWD. Zob. W. Gulenko, Struktura i dziaalno NKWD MWD ZSRR i Biaoruskiej SRR w latach 19441947, w: NKWD o polskim podziemiu 19441948. Konspiracja polska na Nowogrdczynie i Grodzieszczynie, pod red. T. Strzembosza, Warszawa 1997, s. 14.

Rok 1944

271

gady Wo imia Rodiny, do rejonu apskiego oddzia Kotuzowa z Brygady Wo imia Rodiny, do rejonu dbrowskiego 3 Rot oddziau Bojowy im. Dunajewa. Pozostae dwie roty oddziau znalazy si w bezporednim odwodzie. Dowdcy oddziaw bez dodatkowych rozkazw powinni si uda w wydzielone rejony i postpowa zgodnie z rozporzdzeniami RK KP(B)16. 3 lipca 1944 r. na kolejnym posiedzeniu biaostockiego Obkomu postanowiono rozpocz wydawanie 46 razy w miesicu, w jzyku polskim, w nakadzie 500 egzemplarzy, biuletynu zawierajcego informacje polityczne. Tydzie pniej, na kolejnym posiedzeniu podjto specjaln uchwa O przygotowania do wkroczenia Armii Czerwonej oraz przygotowaniu oddziaw partyzanckich do wsppracy z rajkomami17. 8 lipca uchwa Obkomu powoano nowego przewodniczcego Komitetu Wykonawczego biaostockiego Obispokomu; zosta nim Piotr I. Ratajko (zastpca przewodniczcego Rady Komisarzy Ludowych BSRR). Zmieniono te skad personalny biura. Znaleli si w nim: Andriej Pietrowicz Elman, Mikoaj Iwanowicz Roditielew (sekretarz KC), Piotr Iwanowicz Ratajko, Iwan Pawowicz Muraszkin, Danio Kirejewicz Sukaczew, Iwan Siergiejewicz Krawczenko18. Zakoczono tym samym przygotowania do ponownego wczenia obwodu w struktury Biaoruskiej SRR. Tego samego dnia Ratajko i Elman wystosowali do Ponomarienki niezwykle wany list, dotyczcy przyszoci obwodu biaostockiego19. Fakt jego napisania i tre w nim zawarta mog wiadczy, e czerwcowe pismo pozostao prawdopodobnie bez odpowiedzi. Wida wyranie coraz bardziej rosncy niepokj wadz obwodowych co do przyszoci Biaostocczyzny. Wadze obwodu wydaj si by pogodzone z moliwoci odejcia zachodnich rejonw do Polski, jednak za wszelk cen staraj si nie dopuci do utraty Biaegostoku oraz rejonu biaostockiego, bielskiego i zabudowskiego.
NARB, zesp 1400, op. 1, t. 2, k. 7373, Rozkaz nr 0017a z 18 czerwca 1944 r. Ibidem, zesp 1332, op. 1, t. 1, 4344, Protokoy nr 18 (3 lipca 1944) i 19 (10 lipca 1944) z posiedzenia Biaostockiego Podziemnego Komitetu Obwodowego KP(b)B. 18 15 lipca 1944 r., w chwili wkraczania na terytorium obwodu Armii Czerwonej, KC KP(b)B potwierdzio w swojej uchwale obie te decyzje. Zob. NARB, zesp 4, op. 61, t. 51, k. 24, Protok posiedzenia Biura KC KP(b)B z 20 lipca 1944 r., w: Posiedzenie Biura KC z 15 lipca 1944 r. 19 Jego tre i forma zblione s do opublikowanego 1 marca 1944 r. w Prawdzie stanowiska przewodniczcego RKL USRR N.S. Chruszczowa, ktry postulowa, aby w skad przyszej Ukrainy wczy Chem, Hrubieszw, Zamo, Tomaszw i Jarosaw. Jak twierdzi J. Tebinka, wystpienie Chruszczowa nie byo spontanicznym krokiem, ale zostao celowo zaplanowane, aby mona byo go uy w rozmowach z Brytyjczykami. Zob. J. Tebinka, op. cit., s. 336. Jeli tak faktycznie byo, to list Elmana i Ratajki, ktrzy najprawdopodobniej wiedzieli o tej publikacji, mona odczytywa jako prb wpynicia na Ponomarienk, by zaj analogiczne stanowisko jak Chruszczow w kwestii zachodnich rejonw obwodu.
17 16

272

Rozdzia III

Odejcie Biaegostoku, bdcego znaczcym centrum przemysowym oraz dotychczasow siedzib obwodu, musi by odbierane jako strata szczeglnie dotkliwa, ktrej nie rekompensuje pozostawienie po stronie biaoruskiej Grodna. Jednak argumenty podnoszone przez dziaaczy obwodowych budz gbokie zdziwienie. Nawet w latach 19391941, kiedy podnoszono historyczne prawa Biaorusi oraz ZSRR do tych ziem, nie sigano do redniowiecza, zadowalajc si okresem rozbiorowym i faktem przekazania Biaegostoku przez Napoleona jako daru carowi Rosji Aleksandrowi. W pimie wida wyranie gbok desperacj dziaaczy partyjnych, aby nie dopuci do oddania ziem uznanych za biaoruskie, zgodnie ze spisami przeprowadzonymi przed wojn przez wadze radzieckie. W wypadku Biaegostoku dopuszczaj si nawet manipulacji, w taki sposb operujc wynikami spisw, aby wyszo z nich, e to Rosjanie, Biaorusini i ydzi (kolejno nieprzypadkowa) stanowili w miecie zdecydowan wikszo. Zapominaj doda, e po eksterminacji narodu ydowskiego Biaystok jest miastem praktycznie jednolitym etnicznie, a przewaga ludnoci polskiej nie podlega dyskusji. W styczniu 1944 roku czytamy w tym pimie w radzieckiej prasie, a zatem i w zagranicznej prasie, pojawio si oficjalne owiadczenie o tym, e Rzd Radziecki uwaa za moliwe, eby przysza granica midzy ZSRRR i Polsk przebiegaa orientacyjnie po tzw. linii Curzona. Tym wanym politycznym owiadczeniem rzd radziecki otwarcie i prosto raz jeszcze pokaza swj gboki szacunek dla polskiego narodu i stworzy jasn i wyran podstaw dla przyszych rozmw z polskim rzdem o granicy midzy ZSRR i Polsk. Jednak dla nikogo nie jest tajemnic, e postanowienie o linii Curzona wypyno w swoim czasie od pastwowego dziaacza wrogo nastrojonego do modej sowieckiej republiki. Oto, dlaczego linia Curzona nie moe zosta absolutnie uznana za faktyczn granic etnograficzn pomidzy narodem biaoruskim i polskim. Dalej w licie Ratajko i Elman podkrelaj, e na zachd od linii Curzona ley m.in. rejon bielski, ktry do 1941 r. liczy 48 662 osoby, z ktrych 28 184 (57,9%) stanowili Biaorusini, Polakw za w rejonie byo zaledwie 15 358 (31,5%). Analogiczna sytuacja panuje, zdaniem autorw listu, w rejonie zabudowskim, gdzie Biaorusini maj stanowi ponad poow mieszkacw, za centrum rejonu Zabudw, jest starym biaoruskim miasteczkiem, gdzie aktywn dziaalno prowadzi jeden z pierwszych rosyjskich drukarzy Iwan Fiedorow. Take w rejonie biaostockim, o ktrym polscy reakcjonici zawsze mwili jako o czysto polskim rejonie, yje 8300 Biaorusinw, czyli 14,1% mieszkacw rejonu. Biaoruskiej ludnoci w Biaostockim rejonie byo wicej do chwili nasilonej polonizacji tego rejonu, ktr prowadzi reakcyjny rzd polski w cigu 20 lat. Wane podkrelenia jest to, e do 1920 r. w Biaostockim rejonie wedug informacji wielu towarzyszy urodzeni

Rok 1944

273

na tym terytorium Biaorusini stanowili nie mniej jak poow ludnoci miejscowej. W Biaostockim rejonie jest pooone staroytne biaoruskie miasteczko Supral. W Supralu znajduje si stara cerkiew prawosawna, wybudowana w XIIIXIV wieku i odrestaurowana w XVI wieku. Cerkiew ta stanowi typowy pomnik staroruskiego budownictwa, co jawnie zaprzecza cwanym twierdzeniom polskich reakcjonistw o tym, e Biaostocki rejon, jakoby od dawna jest rejonem polskim. Miasto Biaystok w aden sposb nie moe by nazwane miastem polskim. Naley bowiem mie na uwadze usilne polonizowanie Biaegostoku, bdcego w Polsce wanym centrum przemysowym i administracyjnym. Polakw w Biaymstoku w 1941 r. yo 39 114, za caa ludno miasta liczya 116 000 osb. Tym samym Polacy stanowili zaledwie 33,7% ludnoci miasta, to jest tylko trzeci cz, a wikszo mieszkacw miasta stanowili Rosjanie, Biaorusini i ydzi. Dalej, w celu usprawiedliwienia prawa narodu biaoruskiego do tych ziem autorzy listu odwouj si do zamierzchej historii. Pnocna cz obwodu z Grodnem wchodzia w skad Ksistwa Grodzieskiego. Centralna cz obwodu, gdzie le Zabudw, Supral, Bielsk i Biaystok wschodzia w skad Ksistwa Brzeskiego. Tym samym wszystko to byy staroytne ziemie biaoruskie. Dopiero polscy panowie wypdzili std lud biaoruski i rozpoczli kolonizacj. Konkluzja caego raportu jest jednoznaczna: Wszystko to daje nam mocne podstawy, eby prosi Was o postawienie przed naszym Rzdem Radzieckim wniosku, aby w czasie rozmw z Polsk o granicy midzy ni a ZSRR uwzgldniono wszystkie przedstawione w tym raporcie fakty i postulowano pozostawienie Biaegostoku, biaostockiego, bielskiego, i zabudowskiego rejonu w skadzie Zwizku Socjalistycznych Republik Radzieckich20. Wyzwalanie obwodu rozpoczo si w poowie lipca 1944 r. Lini GrodnoWokowyskBielsk wojska radzieckie osigny do 15 lipca, lini Kana AugustowskiSokkaBiaystok do 26 lipca. 27 lipca oddziay radzieckie zajy ostatecznie Biaystok. Lini NarewomaOstroka osigny 22 wrzenia 1944 r.21 20 lipca 1944 r. komendant okrgu AK ppk Wadysaw Liniarski, pseud. Mcisaw wyda specjaln odezw zawiadamiajc ludno Biaostocczyzny o nawizaniu wsppracy z Armi Czerwon przez oddziay AK i organy Delegatury Rzdu. 26 lipca z podobn odezw wystpi Okrgowy Delegat Rzdu Jzef Przybyszewski, informujc jednoczePastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego w Grodnie (dalej PAOSOG), zesp 1, op. 1, t. 11, k. 13, List przewodniczcego Komitetu Wykonawczego biaostockiego Obispokomu P. Ratajki i sekretarza biaostockiego Obkomu KP(b)B A. Elmana do sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienki z 8 lipca 1944 r. 21 Zob. Biaostocczyzna 19441945 w dokumentach podziemia i oficjalnych wadz, oprac. J. Kuak, Warszawa 1998, dok. 6, s. 39, Meldunek sytuacyjny nr 8 Komendy Okrgu AK Biaystok z 10 padziernika 1944 r.
20

274

Rozdzia III

nie o ujawnieniu si Okrgowej Delegatury i rozpoczciu przez ni sprawowania wadzy, jako jedynej uprawionej i legalnej przedstawicielki Rzeczypospolitej Polskiej22. Przygotowany przez BSzRP plan operacyjny zakada, e z chwil nawizania kontaktu radiowego z nacierajcymi jednostkami Armii Czerwonej oddziay partyzanckie wyrusz do obwodu i zajm wyznaczone im rejony. Poruszajcy si razem z oddziaami dziaacze partyjni oraz funkcjonariusze NKWD mieli przystpi do odtwarzania struktur partyjnych i samorzdowych, za przedstawiciele NWKD wraz z wydzielonymi grupami partyzantw utworzy struktury milicji. Opanowanie wyznaczonych terenw miao by poczone z likwidacj polskiego ruchu oporu oraz ujawniajcych si przedstawicieli rzdu na uchodstwie. Z chwil wyzwolenia siedziby rejonu mieli si tam zainstalowa sekretarze rejonowi KP(b)B oraz przedstawiciele rejonowych komitetw wykonawczych. Natychmiast miano take przystpi do powoywania lokalnych struktur administracyjnych i partyjnych. O wszystkich dziaaniach naleao niezwocznie informowa sekretarzy komitetu obwodowego. Realizacja tego planu od pocztku przebiegaa bardzo opornie, gdy wielu oddziaom nie udao si przedosta do wyznaczonych rejonw. Sytuacj skomplikowa te fakt zatrzymania si pod koniec wrzenia Armii Czerwonej na linii rzek NarewBiebrzaKana AugustowskiCzarna Hacza, co spowodowao, e cz rejonu augustowskiego oraz znajdujce si na lewym brzegu Narwi tereny rejonu grajewskiego, omyskiego i ostrockiego pozostay pod kontrol niemieck. Mimo niepowodze na pozostaych terenach rozpoczto sukcesywne instalowanie wadzy radzieckiej. O zainstalowaniu si w wyznaczonym rejonie informowa 29 lipca 1944 r. I sekretarza Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B A.P. Elmana sekretarz soklskiego rajkomu. Przyby on do Sokki 25 lipca 1944 r. wraz z wyznaczon grup pracownikw i przystpi do odtwarzania struktur rejonowych. Jak informowa, w miecie w wyniku ostrzau ulegy zniszczeniu budynki gorsowietu i rajkomu. Nie przybyli take jeszcze przedstawiciele milicji i NKWD, rozpocz natomiast prac naczelnik rejonowego NKGB wraz z 2 pomocnikami23. W rejonie krynkowskim przystpiono do odtwarzania kochozw i sowchozw. Prby odtwarzania wadzy radzieckiej podjto take w Brasku. Henryk Piskunowicz pisze te o ponownym wbijaniu supw granicznych na granicy z padziernika 1939 r., jednak nie znalazem dotd w dokumentach radzieckich potwierdzenia tego faktu24.
Ibidem, dok. 1, s. 23 i dok. 2, s. 2425. PAOSOG, zesp 6195, op. 1, t. 186, k. 127, Informacja dla sekretarza biaostockiego Obkomu KP(b)B Elmana od sekretarza soklskiego RK KP(b)B z 29 lipca 1944 r. 24 Zob. H. Piskunowicz, Biaostocczyzna w okresie okupacji. Zagadnienia wzowe, w: Dzieje
23 22

Rok 1944

275

Realizujc rozkazy KC KP(b)B ani dziaacze partyjni, ani partyzanci nie wiedzieli o zawartej 26 lipca wstpnej umowie granicznej, zgodnie z ktr Stalin potwierdzi przedstawicielom Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) swoj decyzj o przekazaniu Polsce Biaegostoku i omy25. 27 lipca po poudniu przyleciaa na lotnisko Krywlany delegacja PKWN majca przej miasto z rk radzieckich. W skad delegacji weszli: Edwarda Orowska, majca zorganizowa aparat Polskiej Partii Robotniczej (PPR), pk Tadeusz Paszta, odpowiedzialny za zorganizowanie Urzdu Bezpieczestwa i Milicji Obywatelskiej oraz Zygmunt Zieliski wraz z druyn 12 onierzy, majcy utworzy i obsadzi powiatow komend MO. Dzie pniej doczyli do nich: mjr Leonard Borkowicz i kpt. Jerzy Sztachelski penomocnicy PKWN na wojewdztwo biaostockie26. Po kilku dniach do pomocy przy tworzeniu milicji T. Paszta otrzyma od gen. F. Kapusty 40 partyzantw z Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego. Do pomocy nowym wadzom przyby take oddzia Polskiego Samodzielnego Batalionu Specjalnego, podlegego od maja 1944 r. Polskiemu Sztabowi Partyzanckiemu. Zorganizowano go w kwietniu 1944 r. w Puszczy Nalibodzkiej. Dowodzi nim por. Micha Godys. Batalion liczy 130 osb. 3 lipca wyruszy on w kierunku Biaegostoku, jednak dotar tu dopiero po wyzwoleniu miasta. Po przybyciu na miejsce cz oddziau wstpia w szeregi Wojska Polskiego, cz zasilia szeregi Milicji Obywatelskiej, organw bezpieczestwa oraz lokalnej administracji27. Przybyli do Biaegostoku dziaacze PKWN wiedzieli ju o decyzji Stalina, w odrnieniu od biaoruskich dziaaczy partyjnych, do ktrych ustalenia moskiewskie jeszcze nie dotary. W efekcie w Biaymstoku i okolicach pojawia si dwu-, a nawet trjwadza. W miecie zainstalowa si Gorispokom, w czci rejonw przedstawiciele komitetw rejonowych. Wraz z nimi instaloway si struktury NKWD i NKGB. W Biaymstoku pojawiy si informacje o powrocie miasta i caego obwodu do BSRR, w terenie ogopolskiego podziemia na Biaostocczynie 19391956. Materiay z sesji naukowej 24 kwietnia 1992 w Instytucie Studiw Politycznych PAN, Toru 1992, s. 17. 25 Umow podpisano na Kremlu w nocy z 26/27 lipca 1944 r. Zob. H. Bartoszewicz, Polityka Zwizku Sowieckiego wobec pastw Europy rodkowo-Wschodniej w latach 19441948, Warszawa 1999, s. 4041; tene, Polsko-sowiecka umowa graniczna z 16 sierpnia 1945 r., w: Midzymorze. Polska i kraje Europy rodkowo-Wschodniej XIXXX wiek. Studia ofiarowane Piotrowi ossowskiemu w siedemdziesit rocznic urodzin, Warszawa 1995, s. 395 oraz J. lusarczyk, Stosunki polsko-sowieckie w latach 19391945, Toru 2001, s. 289. 26 A. Pasko, Kulisy wadzy ludowej w wojewdztwie biaostockim (19481956). Organizacja, gwne kierunki dziaania KW PZPR, Biaystok 2002, s. 23; zob. te Takie byy pocztki, pod red. W. Gry, H. Kamieskiej i J. Paszty, Warszawa 1965. 27 Szerzej zob. M. Gnatowski, Za wspln spraw. Z dziejw partyzantki radzieckiej w okrgu biaostockim, Lublin 1970, s. 233235.

276

Rozdzia III

szono mobilizacj do Armii Czerwonej rocznikw 18941926, zarzdzono nawet wprowadzenie czasu moskiewskiego. Z chwil przybycia dziaaczy PKWN sytuacja nieco si skomplikowaa, gdy uwaali oni, zgodnie z wytycznymi otrzymanymi w Lublinie, e s to tereny polskie, na ktrych naley bezzwocznie wprowadzi administracj polsk. W miecie przez kilka dni dziaaa take szcztkowa administracja cywilna podlega Delegatowi Rzdu. O instalowaniu si w miecie radzieckich wadz cywilnych z 1941 r. informowa w swoim meldunku szef wywiadu Komendy Obwodu AK Biaystok-miasto28. W pierwszych dniach sierpnia dziaacze radzieccy otrzymali polecenie opuszczenia ziem, ktre weszy w skad Polski lubelskiej i wyjazdu do Grodna, ktre zostao stolic nowego obwodu. W strukturach Biaoruskiej SRR istnia jednak nadal obwd biaostocki. Mielimy zatem do czynienia z sytuacj dziaania dwch niezalenych struktur administracyjnych, wystpujcych pod t sam nazw. Po przybyciu do miasta radzieccy dziaacze partyjni odtworzyli biaostocki Obwodowy Komitet Wykonawczy29. Do Grodna dotarli take czonkowie dawnego podziemnego Komitetu Obwodowego KP(b)B. Utworzony w 1942 r. biaostocki Komitet Obwodowy KP(b)B nadal dziaa w Moskwie. Kierowa nim I sekretarz A.P. Elman. Dopiero we wrzeniu 1944 r. wyjecha on do Grodna, za jego miejsce zaj A.A. Kilbin. Obkom zbiera i opracowywa informacje o sytuacji w obwodzie tu przed wybuchem wojny, ustala losy dziaaczy partyjnych oraz koczy opracowywa dokumentacj wytworzon w latach 19421944. Ostateczna decyzja o jego likwidacji zapada dopiero w grudniu 1944 r.30 26 sierpnia 1944 r. uchwa KC KP(b)B w zwizku z tym, e wikszo rejonw obwodu biaostockiego razem w centrum obwodu m. Biaymstokiem znalaza si za lini Curzona i odchodzi do Polski [postanowiono] powoa obwd grodzieski. Na mocy tej samej uchway zadecydowano o przeniesieniu centrum rejonu krynkowskiego z Krynek do Brzostowicy i o przemianowaniu rejonu na brzostowicki (bieriestowicki)31. 20 wrzenia analogiczn uchwa podjo Prezydium Rady Najwyszej BSRR. 26 wrzenia 1944 r. KC KP(b)B zatwierdzio skad nowego biura Obkomu grodzieskiego. Pierwszym sekretarzem zosta P.Z. Kalinin. Z chwil powoania
dok. 3, s. 28, Meldunek sytuacyjny szefa wywiadu w Komendzie Obwodu AK Biaystok-miasto, Wiktora z 17 sierpnia 1944 r.; zob. te J. Kuak, Pierwszy rok sowieckiej okupacji. Biaystok 1944-1945, t. 1, Biaystok 1996, s. 2122. 29 Szerzej zob. D. Bokowski, Przeksztacenie obwodu Biaostockiego w obwd Grodzieski we wrzeniu 1944 roku, w: 60-letije obrazowania grodnienskoj obasti. Matieriay Miedunarodnoj naucznoj konfieriencjii 34 marta 2004 Grodno, Grodno 2004, s. 146149. 30 Zob. PAOSOG, zesp 1, op. 1, t. 13, k. 14. 31 NARB, zesp 4, op. 61, t. 63, k. 4, Uchwaa Biura KC KP(b)B z 25 sierpnia 1944 r.
28 Biaostocczyzna 19441945 w dokumentach podziemia i oficjalnych wadz,

Rok 1944

277

obwodu grodzieskiego skoczy si picioletni okres istnienia w strukturach BSRR obwodu biaostockiego. Ostatnim, chyba najbardziej tragicznym w skutkach, akordem radzieckiej obecnoci na terenie Biaostocczyzny bya likwidacja polskiego podziemia niepodlegociowego. Akcja bezwzgldnego zwalczania jego struktur wpisywaa si w oglny, cigncy si od lata 1943 r. proces oczyszczania zachodnich obwodw Biaoruskiej SRR z elementw kontrrewolucyjnych, stanowicych zagroenie dla bezpieczestwa pastwa radzieckiego. Jako pierwsze przystpiy do dziaania wojska NKGB wkraczajce wraz z Armi Czerwon na Biaostocczyzn w lipcu 1944 r. Przy pomocy radzieckiej partyzantki oraz dziaajcych w czasie wojny na tym terenie grup operacyjnych NKWD udao si im rozbroi wiele oddziaw Armii Krajowej uczestniczcych w akcji Burza. Po zajciu Biaegostoku aresztowano m.in. inspektora AK mjr. Wadysawa Kaufmana, pseud. Bogusaw, delegata Rzdu RP kpt. Jzefa Przybyszewskiego, pseud. Grzymaa oraz prezydenta Biaegostoku Czesawa Gobiowskiego. Wedug komendanta okrgu ppk. Wadysawa Liniarskiego tylko w sierpniu i wrzeniu 1944 r. aresztowano 500 oficerw i onierzy AK32. Akcj likwidacji polskiego podziemia kierowa zastpca dowdcy 3 Armii 2 Frontu Biaoruskiego gen. Piotr Sobiennikow, penicy funkcj dowdcy biaostockiego garnizonu. Z czasem oczyszczaniem terenw zajy si oddziay podporzdkowane Gwnemu Zarzdowi Wojsk NKWD ds. Ochrony Tyw Frontw, powoanemu 28 kwietnia 1942 r. przez awrientija P. Beri. W okresie dziaalnoci tej formacji na Biaostocczynie dowodzi ni gen. Iwan Gorbatiuk33. W padzierniku 1944 r. decyzj centralnych wadz radzieckich na Biaostocczyzn skierowano take grup pracownikw Smiersz oraz funkcjonariuszy NKGB, a take 2 puki Wojsk Wewntrznych NKWD, ktre doczyy do ju dziaajcych grup i liczyy w sumie ponad 4500 onierzy34.
Dokumenty i materiay Archiwum Polski Podziemnej 19391956, nr 2, Warszawa 1994; zob. te P. Koakowski, op. cit., s. 230. W raporcie szefa kontrwywiadu Smiersz W. Abakumowa jest mowa o 499 osobach aresztowanych do 1 listopada, z ktrych 82 wysano ju na terytorium ZSRR, a pozostaych 417 czeka na wywiezienie do obozu NKWD w Ostaszkowie. Zob. Biaostocczyzna 19441945 w dokumentach podziemia..., s. 175176, Pismo Wiktora Abakumowa i awrientija Canawy o organizowaniu operacji specjalnych, aresztowaniach onierzy AK i innych organizacji konspiracyjnych oraz o dziaalnoci penomocnika Rzdu BSSR ds. repatriacji ludnoci biaoruskiej (3 listopada 1944 r.). 33 Szerzej na ten temat zob. P. Koakowski, op. cit., s. 232233. 34 Biaostock Grup Operacyjn Wojsk NKWD dowodzi gen. major Michai S. Kriwienko, komendant Wojsk Konwojowych NKWD ZSRR. Grupa ta zostaa rozformowana dopiero w grudniu 1944 r. Zob. P. Aptiekar, Walka wojsk wewntrznych NKWD z polskim podziemiem zbrojnym i deportowanie jego czonkw do ZSRR przez wojska konwojowe (na podstawie dokumentw z Rosyjskiego Pastwowego Archiwum Wojskowego), w: NKWD o Polsce
32

278

Rozdzia III

Ca akcj dowodzili szef kontrwywiadu wojskowego Smiersz gen. Wiktor S. Abakumow i ludowy komisarz bezpieczestwa pastwowego BSRR awrientij F. Canawa35. Nazwiska te dobitnie wiadcz, jak wielk wag wadze radzieckie przywizyway do ostatecznej rozprawy z podziemiem, ktre stano na przeszkodzie w opanowaniu obwodu przez partyzantk radzieck. Pod koniec tego miesica w powiecie biaostockim, wysokomazowieckim, soklskim, bielskim, omyskim, ostrockim, augustowskim, suwalskim oraz Biaymstoku powoano do ycia 10 grup operacyjnych, ktrym przydzielono pododdziay wojsk NKWD. W skad grup weszy take dziaajce przy komendanturach wojennych organy Smiersz36. Za zapewnienie porzdku w Biaymstoku i okolicach odpowiada te 108 puk pograniczny NKWD37. Do koca 1944 r. NKWD, NKGB i Smiersz aresztoway i zesay w gb ZSRR z Biaostocczyzny nie mniej ni 3978 osb38, z czego do obozu w Ostaszkowie z wizienia w Biaymstoku wysano 2892 osoby39. Z terytorium Polski od Bugu do Wisy do koca 1944 r. wywieziono w gb ZSRR nie mniej ni 5714 onierzy i oficerw AK40.

i Polakach. Rekonesans archiwalny, pod red. W. Materskiego i A. Paczkowskiego, Warszawa 1996, s. 55; rdo: Rosyjskie Pastwowe Archiwum Wojskowe, zesp 38650, op. 1, t. 142, k. 10. 35 NKWD a polskoje podpolje, red A.F. Noskowa, Moskwa 1994, s. 5859, Pismo szefa NKWD awrientija Berii do Stalina z 29 padziernika 1944 r. o wysaniu do Biaegostoku wysokich funkcjonariuszy NKWDNKGB, grupy operacyjnej NKGB i Smiersz oraz o przerzuceniu dwch dodatkowych pukw NKWD. Po drugiej stronie granicy likwidacj polskiego podziemia kierowali m.in. zastpca ludowego komisarza bezpieczestwa pastwowego ZSRR Bachczo Z. Kobuow oraz ludowy komisarz spraw wewntrznych BSRR Siergiej S. Bielczenko. 36 S. Kriwienko, Dokumenty z teczki specjalnej Stalina dotyczce dziaalnoci organw NKWD w Polsce w latach 19441946, w: NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny, s. 25. 37 Biaostocczyzna 19441945 w dokumentach podziemia, dok. 54, s. 172, Pismo zastpcy szefa NKWD Iwana Sierowa do awrientija Berii z 26 padziernika 1944 r. o sytuacji w wojewdztwie biaostockim i rodkach podjtych w celu likwidacji AK; zob. te NKWD a polskoje podpolje, s. 5758. Puk ten liczy 1421 osb. Zob. NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny, dok. 1, s. 89, Meldunek szefa Gwnego Zarzdu Wojsk NKWD ds. Ochrony Tyw Armii Czerwonej gen. Gorbatiuka dla ludowego komisarza spraw wewntrznych ZSRR . Berii dotyczcy formowania Zbiorczej Dywizji NKWD (24 padziernika 1944 r.). 38 Zob. P. Aptiekar, op. cit., Aneks, s. 60 oraz N.E. Jelisiejewa, P.A. Aptiekar, I.M. Nagajew, I.W. Uspienskij, A.E. Gurianow, Kataog eszeonow s intiernirowannymi polakami, otprawlennymi w gub SSSR, w: Riepriesii protiw polakow i polskich gradan, Moskwa 1997, s. 219-221. Dodatkowo w styczniu 1945 r. odszed transport liczcy 1242 internowanych, za w marcu 1033 osoby, oba z wizienia biaostockiego. 39 NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny, dok. 4, s. 95, Informacja ppk. Daniowa o liczbie Polakw internowanych w obozach NKWD, stan na 19 grudnia 1944 r. 40 N.E. Jelisiejewa, P.A. Aptiekar, I.M. Nagajew, I.W. Uspienskij, A.E. Gurianow, op. cit.; zob te H. Bartoszewicz, Polityka Zwizku Sowieckiego, s. 51.

Rok 1944

279

Akcje represyjne prowadzone przez NKGB, NKWD i Smiersz odbyway si na terenach, ktre formalnie byy ju pod polsk jurysdykcj. Nie znajdoway si bowiem na bezporednim zapleczu frontu, gdzie wojska radzieckie, zgodnie z umow z PKWN, mogy dziaa cakowicie niezalenie. Oczyszczenie Biaostocczyny byo dla Miska zadaniem priorytetowym, gdy dotyczyo caego obwodu biaostockiego, po obu stronach nowej granicy. Byo zwieczeniem realizowanych konsekwentnie rozkazw wydanych przez Ponomarienk latem 1943 r.

280

Rozdzia III

Zakoczenie

Obwd biaostocki by tworem cakowicie sztucznym, powstaym z ziem wojewdztwa biaostockiego oraz warszawskiego z chwil zarzucenia przez Kreml idei powoania Polskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Chyba nigdy si nie dowiemy, czy Biaostocczyzna miaa wej w jej skad, czy te sta si czci Biaoruskiej SRR. Jak dotd nie udao mi si nigdzie natrafi na lad dokumentw potwierdzajcych lub obalajcych t tez. Kiedy jednak postanowiono, e Biaystok ma odegra rol stolicy Zachodniej Biaorusi, wszystkie wczone do BSRR ziemie obligatoryjnie uznano za tereny biaoruskie, za brak na tych ziemiach Biaorusinw starano si wytumaczy bezwzgldn polityk polonizacyjn prowadzon przez wadze Drugiej Rzeczypospolitej. Co ciekawsze, wadze obwodowe oraz centralne w Misku dysponoway dokadnymi, nieoficjalnie, statystykami narodowociowymi wykazujcymi, e tereny te byy rdzennie polskie, co nie przeszkodzio w prowadzeniu na nich antypolskiej polityki w imieniu braci Biaorusinw. Jak wynika z dokumentw KC KP(b) Biaorusi, decyzja Kremla o rozpoczciu dziaa wojennych oraz o wchoniciu pnocno-wschodnich ziem Drugiej Rzeczypospolitej bya dla Miska duym zaskoczeniem. Wadze biaoruskie byy kompletnie nieprzygotowane zarwno do szybkiej i sprawnej mobilizacji, jak i sprawnego powoania tymczasowej administracji. Nie powinno nas zwodzi propagandowe przygotowanie oraz caa propagandowa otoczka pochodu Armii Czerwonej na zachd. KC KP(b)B nie mia adnej, najmniejszej nawet koncepcji dotyczcej postpowania i podejmowania dziaa na obszarach zajmowanych przez wojsko. Jedyne, co po 20 wrzenia 1939 r. nie ulegao wtpliwoci, to fakt, e wszystkie zajmowane tereny s historyczn ziemi biaorusk i jako takie powracaj do macierzy. Pod tym te ktem rozpoczto konstruowanie pierwszych, zasadniczych celw polityki biaoruskiej. 1 padziernika 1939 r. Biuro

Zakoczenie

281

Polityczne KC WKP(b) zadecydowao o procedurach aneksji zajtych ziem, potwierdzajc ustalenia z 16 wrzenia 1939 r. zawarte w Dyrektywie nr 1 Frontu Biaoruskiego. Ujednolicio to dziaania wadz w Misku i dodao im nowego impetu, zmuszajc I sekretarza KC KP(b)B Pantalejmona Ponomarienk oraz jego wsppracownikw do byskawicznego opracowania zasad, jakimi mieli si kierowa penomocnicy KC KP(b) Biaorusi. Decyzje te podjto 2 padziernika 1939 r. na posiedzeniu Biura KC KP(b)B. Na spotkaniu z przedstawicielami Zarzdw Tymczasowych w Wokowysku Ponomarienko w sposb jasny i klarowny nawietli dziaaczom partyjnym zasady postpowania we wszystkich dziedzinach ycia (od rolnictwa i przemysu po polityk narodowociow). Nie nawoywa jednak do dziaa jawnie antypolskich, ani do zbyt radykalnej polityki rolnej (zakadanie kochozw). Wida wic wyranie, e w pierwszym okresie wadze staray si przekona do siebie jak najwiksze rzesze ludnoci. Pniejsze dziaania lokalnej administracji wydaj si zaprzeczeniem tych apeli. Nie naley jednak zapomina, e koncepcje postpowania z ludnoci miejscow, a zwaszcza z Polakami, zmieniay si wraz z umacnianiem si wadzy oraz narastaniem oporu (czynnego i biernego). Polityka radziecka pena bya takich wzajemnych sprzecznoci. Z jednej strony na kadym kroku starano si podkrela, e Polacy stanowi mniejszo i e powinni odpokutowa za swe przewinienia wobec Biaorusinw, ktrzy teraz s gospodarzami we wasnym domu, z drugiej starano si ich wciga do wsppracy na szczeblu lokalnym, jednoczenie robic wszystko, by ich tam z rnych ideologicznych wzgldw nie przyjmowa. Wygrywanie konfliktw narodowociowych miao uatwi rzdzenie i pomc pozyska element najbardziej podatny na propagand, gotowy wyrzec si wszystkich dotychczasowych zasad dla osignicia wymiernych korzyci. Pozostali ludzie, bez wzgldu na narodowo, stanowili dla nowej wadzy potencjalne niebezpieczestwo, dlatego do ich zamania bd urobienia wykorzystano cay arsena rodkw nacisku. Bezwzgldna sowietyzacja i rusyfikacja, bo o biaorutenizacji tych ziem, tak jak chciaa to widzie propaganda radziecka, nie moe by mowy, trwaa do jesieni 1940 r., kiedy to wadze w Misku zagodziy dotychczasowy antypolski kierunek polityki, starajc si wciga Polakw do wsppracy. Odbywao si to bardzo powoli, gdy partyjne doy dugo nie mogy pogodzi si z faktem, e Polacy nie s ju znienawidzonymi wrogami pastwa radzieckiego. Nie oznaczao to wcale, e Biaorusini zostali uznani gremialnie za osoby, ktrym naley si zadouczynienie za lata cierpie i upokorze. Z racji zamieszkiwania ziem paskiej Polski byli tak samo podejrzani dla nowej wadzy, jak pozostaa ludno. Zasadniczy stosunek nowej wadzy do ludnoci biaoruskiej mona scharakteryzowa najkrcej maksym wszystko dla was, ale bez was.

282

Zakoczenie

Lokalne struktury partyjne kopioway sprawdzone rozwizania ze wschodu, zupenie nie przejmujc si innymi ni panujce w ZSRR realiami ycia. Wszystko co radzieckie musiao by najlepsze, najbardziej postpowe, jedynie suszne. Jakiekolwiek odstpstwa od tej reguy groziy oskareniem o dziaanie na szkod pastwa, nawet jeli szkod przynosio wanie cise trzymanie si wzorcw. Miejscowa ludno kompletnie nie moga poj logiki, ktr kierowaa si nowa wadza, ta za czsto uzasadniaa wyszo gospodarki radzieckiej przez potpienie wszystkiego co polskie, posugujc si prymitywn propagand opart na masie kamstw i przeinacze. Prowadzio to do licznych absurdw np. oskarania wadz polskich, e wysoko zarobkw robotnikw w Polsce, w przededniu wojny, bya wiadomym sabotaem wymierzonym we wadz radzieck, ktra nieuchronnie miaa nasta na tych terenach. Poczenie ziem Zachodniej Biaorusi w jeden organizm gospodarczy z ZSRR doprowadzio do powielenia na tych terenach wszystkich problemw wynikajcych z istnienia gospodarki centralnie sterowanej. Zniszczenie najwydajniejszych gospodarstw rolnych doprowadzio do kopotw z zaopatrzeniem, ktrych na pewno nie moga rozwiza akcja powoywania kochozw i sowchozw. Wrcz przeciwnie, marnotrawstwo panujce w tych gospodarstwach zamiast zachca zraao rolnikw do idei kolektywizacji. Nie zmieniy tego Stacje Maszynowo-Traktorowe (MTS), ktre dziaay tak samo, jak cae pastwo radzieckie. Interesujcy jest te fakt, e wadze obwodowe, za namow republikaskich, nigdy nie zdecydoway si na rozpoczcie forsownej kolektywizacji, opierajc si na terenie obwodu praktycznie w caoci na prywatnych gospodarstwach chopskich. Ograniczay wprawdzie stale ich wielko, jednak nigdy nie odwayy si przypomnie chopom, co tak naprawd w kwestii ziemi postanowiono w trakcie obrad Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Biaorusi. Analogiczna sytuacja panowaa w handlu. Biaystok mia by miastem wzorcowym, aby pokaza Niemcom wysoki poziom gospodarki radzieckiej, dlatego decyzje o jego zaopatrzeniu podejmowano a na poziomie Biura Politycznego KC WKP(b). Zrwnanie w poziomie dostaw z Moskw i Leningradem wiadczyo o najwyszym stopniu uprzywilejowania. Paradoksalnie, zwikszenie dostaw zaowocowao zwikszeniem kolejek, te za spowodoway pogorszenie si sytuacji zaopatrzeniowej. W efekcie im byo lepiej, tym byo gorzej, za ludno miejscowa w aden sposb nie potrafia by wdziczna nowej wadzy za to, e na pkach sklepowych jest nieco wicej towarw ni kilka miesicy temu, gdy tak naprawd rwno dzielono bied, a nie dobrobyt. Sytuacj ratowa zdelegalizowany handel prywatny. Akceptowa go nawet Ponomarienko wprawdzie jako twr obcy w pastwie socjalistycznym, ale niezbdny tam, gdzie wadza jest jeszcze zbyt

Zakoczenie

283

saba. W dokumentach wadz obwodowych wida wyranie, e spekulacja bya jednym ze sposobw dystrybucji dbr konsumpcyjnych i przemysowych w terenie, zastpujc niewydolny handel uspoeczniony. Jedn z przyczyn klski budowy nowego i lepszego wiata byy kadry partyjne dziaajce na terenie obwodu. Okazay si one cakowicie nieprzygotowane do czekajcych je zada. Aby zastpi zwalnianych masowo Polakw, signito po ludno napywow ze wschodu. Oparcie si na swoich nie byo najlepszym rozwizaniem. Ludzie przybyli na te tereny nie stanowili adnej awangardy partyjnej, tak jak to goszono w propagandzie, gdy lokalne struktury partii, ktrym polecono oddelegowa pracownikw, pozbyway si najczciej ludzi najgorszych, obcionych ju licznymi wykroczeniami. Tumy obywateli radzieckich, ktrzy mieli wprowadza nowy, lepszy wiat okazay si wyjtkowo zymi ambasadorami, co w oglnym rozrachunku nie miao znaczenia, gdy jako wierni ideom partii w sposb naturalny byli predysponowani do zajcia tych stanowisk. Ich postawa sprawiaa jednak, e ludno okupowanych ziem wszelkie dziaania administracji, w poczeniu z terrorem NKWD i jednoznacznie antypolsk retoryk, odbieraa jako wiadomie i celowo wymierzone w byych obywateli Drugiej Rzeczypospoliej, nawet jeli parafrazujc sowa jednego z radzieckich politykw wadza chciaa jak najlepiej, a wyszo jak zawsze. Std narastajcy z miesica na miesic opr spoeczny i wzrost liczby oddziaw partyzanckich, co powodowao dalsze represje, te za jeszcze wikszy opr. Na pytanie, czy wadzy radzieckiej, gdyby nie wybucha wojna z Trzeci Rzesz, udaoby si doprowadzi do normalizacji sytuacji, trudno jest odpowiedzie w sposb jednoznaczny. Niewtpliwie do poowy 1941 r. udao si realnie zwikszy zaopatrzenie miast i rejonw, co wpyno na postaw przynajmniej czci ludnoci, zwaszcza chopskiej. Sytuacja zmienia si dopiero w kwietniu 1941 r., kiedy wadze rozpoczy akcj zabierania chopom ziemi powyej 12 i 15 ha i przekazywania jej lokalnej biedocie. Sprawa otrezkw mocno skomplikowaa sytuacj spoeczn na wsi. Idea kupienia przekazywan ziemi przychylnoci maorolnego chopstwa okazaa si cakowicie chybiona. Biedni chopi obawiali si zemsty ze strony bogatych gospodarzy oraz ostracyzmu pozostaej czci wsi, w efekcie bardzo niewielu rolnikw zdecydowao si na przyjcie ziemi, co znaczco osabio propagandowy wydwik caej akcji. Nie wida te adnych symptomw wskazujcych na ryche rozpoczcie forsownej kolektywizacji, cho nie moemy tego wykluczy. Wielu chopw kwietniow akcj okrajania gospodarstw odebrao wanie jako przygotowanie do kolektywizacji. Take opr czynny prawdopodobnie malaby wraz z upywem czasu i coraz lepszym rozpracowaniem terenu przez NKGB. Wciganie Polakw w struktury nowej wadzy musiao zaowocowa przejciem czci z nich od biernego opo-

284

Zakoczenie

ru do akceptacji, a moe nawet wsppracy. Nie wiemy, jaki wpyw na te postawy miayby informacje o losach Polakw napywajce z terenu okupacji niemieckiej. Cho to teza wielce kontrowersyjna moemy chyba zaoy, e w przecigu dwchtrzech lat (gdyby terror wobec Polakw zdecydowanie zela) tereny te zaczyby ulega stopniowej sowietyzacji. Przez cay okres dziaa wojennych obwd biaostocki by uznawany za integraln cz pastwa radzieckiego, cho Stalin nie traktowa tego faktu jako sytuacji ostatecznej. Dopuszcza moliwo zmian, jednak musiay mu one przynie wymierne zyski polityczne lub terytorialne. W grze prowadzonej z rzdem RP na uchodstwie w Londynie nigdy oficjalnie nie uzna, e ziemie te s czci skadow pastwa polskiego, czego najlepszym dowodem byo reaktywowanie jesieni 1942 r. w Moskwie biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B, w ktrego skad weszli ewakuowani latem 1941 r. na wschd jego byli sekretarze: Aleksandr A. Kilbin, Andriej P. Elman oraz Iwan S. Krawczenko. Wraz z powoaniem Obkomu rozpoczto intensywne przygotowania do ponownego nawizania kontaktu z tymi ziemiami i rozpoczcia na nich dziaalnoci partyzanckiej. Obrady V Plenum KP(b) Biaorusi, ktre odbyy si w lutym 1943 r. pokazay, jakie s faktyczne plany radzieckie wobec wschodnich ziem Drugiej Rzeczypospoliej, zagarnitych po 17 wrzenia 1939 r. Potwierdziy to dyrektywy KC KP(b)B z czerwca 1943 r. o gwnych zadania ruchu partyzanckiego. Zgodnie z nimi naleao jak najszybciej wysa na zachd oddziay partyzanckie, ktrych gwnym zadaniem bya, obok frazeologii o walce z Niemcami, fizyczna eksterminacja dziaajcego tam polskiego podziemia niepodlegociowego oraz przygotowanie rejonw do powrotu wadzy radzieckiej. Brak polskiej partyzantki oraz struktur polskiego pastwa podziemnego miay te by argumentem koronnym dla aliantw, e na ziemiach Zachodniej Biaorusi wpywy rzdu londyskiego s praktycznie adne, za zamieszkaa tam ludno z nadziej czeka na powrt wadzy radzieckiej. Aby tego dokona, od lata 1943 r. skierowano na zachd dziesitki oddziaw partyzanckich z zadaniem dotarcia do obwodu biaostockiego i rozpoczcia dziaa zmierzajcych do opanowania wyznaczonych odgrnie rejonw. Kontrola Biaostocczyzny okazaa si zadaniem przewyszajcym zdolnoci operacyjne partyzantki radzieckiej. Wikszo oddziaw zatrzymaa si w kompleksach lenych obwodu baranowickiego na linii rzeki Niemen. Tam te powoano cakowicie fikcyjne obwodowe i rejonowe podziemne komitety partii i komsomou, majce wiadczy o aktywnej dziaalnoci wadzy radzieckiej na okupowanych ziemiach. Na Biaostocczyzn pierwsze dwie grupy partyzanckie przedary si dopiero latem 1944 r. Podziemne struktury partyjne przygotowywano, aby zaraz po zajciu terenw przez Armi Czerwon odtworzy, zgodnie z zaleceniami Miska, lokaln admi-

Zakoczenie

285

nistracj radzieck. Planw tych nie zarzucono nawet po ogoszeniu w styczniu 1944 r. w Izwiestiach, e Biaostocczyzna zostanie przekazana stronie polskiej. Wadze biaoruskie postpoway tak, jakby do koca nie wierzyy, e Stalin zdecyduje si na oddanie czci obwodu. Najlepszym tego dowodem byo zainstalowanie wadz radzieckich w Biaymstoku, Sokce i Brasku tu po zajciu ich przez wojska radzieckie w lipcu 1944 r., co spowodowao spore zamieszanie z chwil, kiedy zjawili si tu przedstawiciele PKWN. By moe wadze w Misku dziaay tak na jego polecenie, cho wydaje si to mao prawdopodobne. Idea oddania czci Biaostocczyzny pojawia si w czasie konferencji Wielkiej Trjki w Teheranie. Stalin gotw by przekaza tereny pomidzy lini graniczn z czerwca 1941 r. a lini Curzona w zamian za pnocn cz Prus Wschodnich wraz z Krlewcem i Tyl. Swoj ofert powtrzy potem jeszcze kilkakrotnie. Dla wadz biaoruskich utrata Biaegostoku i okolic bya bardzo bolesna, gdy znaczco ograniczaa si ekonomiczn przyszego obwodu. Dziaacze partyjni biaostockiego Komitetu Obwodowego podkrelali to wielokrotnie, wysyajc m.in. do I sekretarza KC KP(b)B specjalny list, w ktrym apelowali, aby nie dopuci on do oddania miasta i okolic bdcych, ich zdaniem, terenami o przewadze etnicznej ludnoci biaoruskiej. Podkrelali te historyczne aspekty przemawiajce za tym, by tereny te pozostay w granicach Biaoruskiej SRR. Zgaszane przez nich postulaty nie dotyczyy terenw na zachd od miasta, co by oznaczao, e pogodzono si ze znacznym okrojeniem przyszego obwodu. Stalin mia jednak zupenie inne plany, za pozostawienie Biaostocczyzny w granicach BSRR powanie osabioby pozycj PKWN w pierwszym, najgortszym okresie jego instalowania si na wyzwalanych terenach przyszej Polski Ludowej. Wadze Biaorusi, a zwaszcza dziaajcego nadal po stronie radzieckiej obwodu biaostockiego, musiay si z tym pogodzi, cho do dzi budzi to wrd historykw biaoruskich ogromne kontrowersje. Czy moliwa bya sytuacja, e Biaostocczyzna pozostaby w granicach BSRR? W kocu a do lipca 1944 r. Stalin trzyma w odwodzie zarwno partyzantw, jak i biaoruskich dziaaczy partyjnych, bdc gotowym do ewentualnej zmiany planw. Byo to mao prawdopodobne, zwaywszy na obietnice dane Winstonowi Churchillowi i Franklinowi D. Rooseveltowi jeszcze w Teheranie, ale nie niemoliwe. Skoro nikt nie chcia umiera za Gdask, tym bardziej nie umieraby za Biaystok. Stalin mg wic zrobi to co chcia. Odda znaczn cz Biaostocczyzny, bo mia taki gest wobec sojusznikw z PKWN. Z punktu widzenia imperium majcego panowa prawie nad ca Europ rodkow i Wschodni taka drobna korekta granicy nie miaa znaczenia.

286

Conclusion

Conclusions

The Biaystok District was a totally artificial construct, made of the territories of Biaystok and Warsaw provinces at the moment of abandoning by the Kremlin the idea of creating the Polish Soviet Socialist Republic. Probably we shall never know whether Biaostocczyzna was supposed to make a part of it or to be incorporated to the Belorussian SSR. So far I have been unable to trace any document corroborating or contradicting this thesis. Yet when it was decided that Biaystok was to play a role of a capital of Western Belarus, all territories annexed to BSSR were forcibly recognised as Belorussian, while the absence of the Belorussians here was explained as a result of the policy of forced Polonisation pursued by the authorities of the Second Polish Republic. Interestingly enough, the district authorities as well as those central in Minsk had at their disposal accurate, unofficial ethnic statistics data indicating that these territories were indigenously Polish, which did not hamper them to follow here the anti-Polish policy on behalf of the Belorussian Brothers. As follows from the documents of the Central Committee of the Belorussian Communist Party (Bolsheviks) [henceforth: BCP(B)], the Kremlin decision to begin warfare and to annex the north-eastern territories of the Second Polish Republic came as a great surprise to Minsk. The Minsk authorities were totally unprepared for both quick and efficient mobilisation, and effective appointment of provisional administration. We should not be deceived by the propagandist preparation nor the whole propaganda around the march of the Red Army to the West. Central Committee of the BCP(B) authorities had no course of action with regard to the lands being captured by the army. After September 20, 1939, there was only one fact beyond all doubt, that all occupied territories were Belorussian historic lands and as such they were to return to their motherland. In this perspective the first fundamental purposes of the Belorussian policy were formulated. On October 1, 1939, the Political Bureau of the Central Committee of the BCP(B) decided on the procedures of annexation of the occupied areas, confirming the agreements of September 16, 1939, included in the Directive no. 1 of the Belorussian Front. It standardised the actions taken by the authorities of Minsk and gave new impetus, forcing First Secretary of the CC BCP(B) Pantaleymon Ponomarenko and his co-

Conclusion

287

workers to immediately work out the rules to be followed by the representatives of the CC BCP(B). The decisions were made on October 2, 1939, at the session of the CC BCP(B) Bureau. In a meeting with the representatives of the Provisional Governments at Volkovysk, Ponomarenko in a clear and plain way presented to the party activists the principles of actions in all spheres of life (from agriculture and industry to the ethnic policy). He did not, however, exhort to openly anti-Polish actions nor to too radical agricultural policy (forming kolkhozes). It is evident that initially the authorities tried to win the favour of the widest possible masses of people. The latter actions of the local administration seem to contradict these appeals. Yet it should not be forgotten that the key ideas of treating the local population, and especially Poles, changed in accordance with strengthening of the position of the authorities and growing of the resistance (both active and passive). The Soviet policy was full of such mutual contradictions. On the one hand it emphasised the fact that the Poles were a minority and should atone for their offences against the Belorussians who then became the hosts of their own house, and on the other it tried to involve them in collaboration at the local level, while at the same time doing all to not admit them there on the ideological grounds. Playing ethnic conflicts was supposed to facilitate governing and help to win the elements the most receptive to propaganda, ready to renounce all previous principles in order to reap clear profit. The rest of the population, regardless of their ethnicity, presented for the new power a potential threat, hence the whole arsenal of pressure was used in order to break or mould them. The ruthless Sovietisation and Russification, since Belarussification as the Soviet propaganda wanted to see it was out of the question, lasted till the autumn of 1940, when the Minsk authorities alleviated the anti-Polish policy, trying to draw the Poles into collaboration. It proceeded very slowly, since the Partys bottoms could not accept the fact that the Poles were not the hated enemies of the Soviet state any longer. It did not mean, however, that the Belorussians were collectively recognised as the people who deserved the compensation for the years of suffering and humiliation. On account of their inhabiting of the lordly Polish lands, they were as suspicious for the new authorities as the rest of the population. The primary attitude of the new authorities towards the Belorussian people could be characterised shortly by a maxim: all for you but without you. The local Partys structures implemented solutions tested in the East, not allowing for the fact that the reality of life here and in the USSR differed greatly. All what was Soviet had to be the best, the most advanced, the only right. Any departure from this principle would be treated as detrimental to the state, even if in reality detrimental was faithful following of the Soviet models. The local people were totally unable to comprehend the logic applied by the new authorities, while the latter frequently justified the superiority of the Soviet economy through condemnation of all what was Polish, resorting to primitive propaganda based on lies and distortions. This led to numerous absurdities as for instance the accusation of the Polish authorities that the workers salary levels in the Second Polish Republic at the outbreak of the war were the conscious sabotage against the Soviet rule that was inevitably to come into these territories.

288

Conclusion

Integrating the territories of the Western Belarus with the USSR into one economic entity led to duplication in these lands of all problems resulting from the centrally-controlled economy. Destruction of the most productive farms created the problems with food provision which could not be resolved by the action of forming kolkhozes and sovkhozes. On the contrary, wasting prevalent in these farms antagonised the farmers rather than won them over to the idea of collectivisation. The situation was not changed by the State Centre of Agricultural Machines which operated in the same way as the whole Soviet Union. It is interesting that the district authorities, at the insistence of the republican ones, never decided to begin intensive collectivisation, and in the territory of the district were practically based on private peasant farms. Even though they constantly limited the farms size, nevertheless they never ventured to remind the peasants what had been really decided at the Peoples Assembly of Western Belarus. An analogical situation occurred in trade. Biaystok was to be the model town shown to the Germans as a proof of high level of the Soviet economy, and for this reasons the decisions concerning its provision were made at such high level as the Political Bureau of the CC of the All-Union Communist Party of Bolsheviks. The fact that Biaystok was made equal on the level of supplies with Moscow and Leningrad showed the highest degree of preference. Paradoxically, increased deliveries resulted in increased queues, and these entailed worsening of the supply situation. In effect, the better it was, the worse it was, while the local people in no way were able to be grateful to the new authorities for little more goods on shop shelves than several months previously, as in reality it was poverty that was equally distributed, and not affluence. The situation was saved by banned private retail trade. It was accepted even by Ponomarenko although as a construct alien to the socialist state, nevertheless necessary where the rule was still too frail. From the documents of the district authorities it clearly follows that the speculation was one of the ways of consumer and industrial goods distribution in the district, replacing an inefficient nationalised trade. One of the reasons of failure in building of a new and better world were the Partys cadres operating in the districts territory. They proved to be totally unprepared for awaiting tasks. In order to replace the Poles dismissed in mass, the authorities resorted to the immigrants from the East. But basing on the fellowcountrymen proved not to be the best solution. The immigrant people did not make any Party vanguard, as it was propagated by propaganda, since the local Party structures which were to delegate their workers usually disposed of their worst elements, charged with numerous offences. Crowds of the Soviet citizens who were to built a new, better world, proved to be an exceptionally bad ambassador, which in the final analysis were of no consequence, for they as faithful followers of the Partys ideas were naturally predisposed to take their posts. Owing to their attitude, however, the inhabitants of the occupied territories treated all administrative actions coupled with the terror of the NKVD and unambiguously anti-Polish rhetoric as consciously and deliberately targeted against the former citizens of the Second Polish Republic, even if paraphrasing the words of one of the Soviet politicians the authorities tried to do their best, but it worked out as

Conclusion

289

usual. Hence the social resistance growing from month to month and increasing number of guerrilla squads, which prompted further reprisals which, in turn, provoked increased resistance. It is difficult to unambiguously answer the question whether the Soviet rule would have been able to normalise the situation if there had been no outbreak of the war with the Third Reich. Undoubtedly, before the mid-1941 there was a real increase in supply available in the towns and regions which influenced the attitude of at least a part of the population, especially peasants. The situation changed only in April of 1941, when the authorities began the action of seizing the lands over 12 and 15 ha and distributing them to the local poor. The question of otrezki greatly complicated social situation in the country. The idea of buying the favour of smallholders with donated lands turned out to be completely unsuccessful. The poor peasants feared the vengeance of the wealthy ones and the ostracism of the rest of the village, so only few resolved to accept the land, which significantly weakened propagandist overtone of the whole action. Nor were there any symptoms indicating the imminent collectivisation, although it cannot be ruled out. Many of the peasants perceived the April action of farm paring as the preparation for collectivisation. Probably also the active resistance would weaken with the passage of time and increasingly good exposing of the area by the NKGB. Drawing the Poles into the structures of the new rule had to result in switching of a part of them from passive resistance to acceptation, or even collaboration. We do not know how these attitudes were influenced by the information about the fortunes of the Poles in the territories under the German occupation. Although this is a highly controversial thesis, it could be argued that within two or three years (if the terror towards the Poles had greatly abated) these territories would gradually become Sovietised. Throughout the whole war the Biaystok District was regarded as an integral part of the Soviet State, although Stalin did not consider this situation as decisive. He allowed for the possibility of changes, but they had to bring him tangible political or territorial gains. In his game with the Polish Government-in-Exile from London he never officially recognised that these territories were an integral part of the Polish state, the best proof of which was a reactivation in the autumn of 1942 in Moscow of the Belorussian District Committee of the Belorussian Communist Party (Bolsheviks), members of which became the evacuated in the summer of 1941 its former secretaries: Alexandr A. Kilbin, Andrey P. Elman and Ivan S. Kravtchenko. Together with the formation of the Obkom there began an intensive preparations to re-establish the contacts with these territories and begin guerrilla warfare. The sessions of the Fifth Plenum of the BCP(B) held in February of 1943 unveiled the actual Soviet plans for the eastern lands of the Second Polish Republic, annexed after September 17, 1939. It was corroborated by the directives of the CC of the BCP(B) issued in June 1943 about the main tasks of the guerrilla movement. According to them, the guerrilla squads had to be sent immediately to the West, with the chief purpose apart from the phraseology of fight against the Germans of physical extermination of the members of Polish independence underground active in these territories and preparation for the reestablishment of the Soviet

290

Conclusion

rule. The absence of the Polish guerrilla and the structures of the Polish underground state were to play the role of conclusive arguments presented to the Allies that in the area of Western Belarus the influence of the Londons Government was nonexistent, while its inhabitants were hopefully awaiting the return of the Soviet rule. In order to do so, from the summer of 1943 there were directed here the dozens of guerrilla squads with the task to reach Biaystok District and begin the operations to seize the selected regions. The control over Biaostocczyzna, however, turned out to be the task exceeding the combat abilities of the Soviet guerrilla. A majority of the squads stopped in the forest complexes of the Baranovichi District on the Neman River. Here there were appointed totally fictional district and regional underground Party and Komsomol committees, which were supposed to prove the active functioning of the Soviet rule in the occupied territories. The first two guerrilla groups struggled through to Biaostocczyzna only in the summer of 1944. The underground Party structures had been prepared to reproduce on this territory immediately after their seizure by the Red Army a local Soviet administration according to the orders from Minsk. These plans were not scrubbed even after the declaration published in Izviestia of January, 1944, that Biaostocczyzna be handed over to the Polish side. The Belorussian authorities acted as if they could not believe that Stalin would resolve to return the part of the district. The best prove of it was placing the Soviet local governments at Biaystok, Sokka and Brask as soon as they had been seized by the Soviet forces in June of 1944, which caused significant confusion when the representatives of the Polish Committee of National Liberation arrived. It is possible that the Minsk authorities acted by its order, though it seems very unlikely. The idea to give back a part of Biaostocczyzna was conceived at the Teheran Conference attended by all three major Allied leaders. Stalin was ready to return the territories between the boundary line of June 1941 and the Curzon line in exchange for the northern part of East Prussia, including Knigsberg and Tilsit. His offer he repeated subsequently several times. For the Belorussian authorities the loss of Biaystok and neighbouring area was very painful, as it would significantly limit the economic power of the future district. The Party activist of the Biaystok District Committee stressed that fact several times, among others sending to the First Secretary of the CC of the BCP(B) a letter in which they made a plea to prevent the loss of the town and neighbouring area, in majority in their opinion inhabited by ethnic Belorussians. At the same time they emphasised the historical aspects in favour of keeping Biaostocczyzna within the borders of Belorussian Soviet Socialist Republic. Their postulates did not concern the region westward of the town which could mean that they had accepted the fact of considerable reduction of the district area. Stalin, however, had different plans, whereas leaving Biaostocczyzna within the borders of the Belorussian SSR would serve to significantly weaken the position of the Polish Committee of National Liberation in the first, hot period of its installing itself in the liberated territories of future peoples Poland. The Belorussian authorities, and especially of the Biaystok District still operating on the Soviet side, had to accept this, although up to this day it is highly controversial issue among the Belorussian historians.

Conclusion

291

Was it possible for Biaostocczyzna to remain a part of the BSSR? After all, till July of 1944 Stalin kept in reverse both the partisans and Belorussian Party activist, and was ready to change his planes at any time. It was very unlikely, however, considering the promises made by him to Winston Churchill and Franklin D. Roosevelt at the Teheran Conference, yet not impossible. Since nobody wanted to die for Gdask, still less so for Biaystok. Thus Stalin could do whatever he wanted. He decided to give away a considerable part of Biaostocczyzna out of generosity towards his allies from the Polish Committee of National Liberation. From the point of view of the empire that was to dominate over almost the whole Central and Eastern Europe region such a little correction of the boundary was of no importance. Translated by Grayna Waluga

292

, , . , , : ? - . , , , , , . , , , , . . () , - , , . , . () , , , . 20 1939 : . . 1 1939 () , 1 16 1939 . , , , () , () . 2 1939 (). , ,

293

( ). , , ( ). , . , , . , , , , ( ). . , , , , , ; , , , . , , , . , , , , . , , , , 1940 , , . , , . , , . , , , . , : , . , , . , , . , . , , : , , , . . , , , , . , , . , . , , , .

294

- , , . , , , , . , , , . . , , , , (). . , , , , . , : , . , , . , , . , . , , , , . , , . , . , . . . , , - , , , , , . , , , , , , , . -, , , , , . , , . , . , , , . , 1941 , , , . 1941 , , 12-15 . .

295

. . , , . , . . , , , . , , . , . , , ( ), . , . , , . , , ( ), , , 1942 (), 1941 : ., . .. . V (), 1943 , , 17 1939 . (), 1943 . , , , , . , - , . , 1943 , , . . . , . 1944 . ,

296

. , 1944 , . , , . , , 1944 , , ( ). , , . . 1941 . . , . , , I (), , , , . . , , , , . , , , , , . , , , - , , . ? , 1944 , , . , , , . , . , . , . , , .

Bibliografia

297

Bibliografia

rda archiwalne Archiwum Akt Nowych: MSZ (Wydzia Wschodni). Archiwum Zakadu Historii Ruchu Ludowego: Zesp akt Stanisawa Kota. Centralne Archiwum Wojskowe: Kolekcja materiaw z archiww rosyjskich. Narodowe Archiwum Republiki Biaoru (NARB): zesp 4, opis 3, 20, 21, 29, 61, 33a; zesp 1332, opis 1; zesp 1352, opis 1; zesp 1400, opis 1; zesp 3500, opis 2, 23; zesp 3602, opis 1; zesp 3630, opis 1; zesp 3632, opis 1. Pastwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego (PAOB): zesp R-292; zesp 7580, opis 1. Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego w Grodnie (PAOSOG): zesp 1, opis 1; zesp 9, opis 33; zesp 6195, opis 1; zesp 6196, opis 1; zesp 6202, opis 1. Pastwowe Archiwum Suby Bezpieczestwa Ukrainy (PA SBU): zesp 16. Politisches Archiv des Auswrtigen Amtes (PAAA): Politisches Abteilung XIII.

298

Bibliografia

Rosyjskie Pastwowe Archiwum Historii Spoeczno-Politycznej (RGASPI): zesp 17 (Politbiuro), opis 3, 22.

rda opublikowane Aresztowani na Zachodniej Biaorusi. Alfabetyczny wykaz 4669 Polakw i obywateli polskich innych narodowoci aresztowanych na Zachodniej Biaorusi w latach 19391941, w: Indeks Represjonowanych, t. XV, Warszawa 2003. Armia Krajowa w dokumentach 19391945, t. 1 i 2, Wrocaw 1990. Armia Krajowa na Nowogrdczynie i Wileszczynie (19421944) w wietle dokumentw sowieckich, wybr i oprac. Z. Boradyn, A. Chmielarz, H. Piskunowicz, Warszawa 1997. Agresja sowiecka na Polsk w wietle dokumentw 17 wrzenia 1939, t. 1: Geneza i skutki agresji, wybr i oprac. C. Grzelak, S. Jaczyski, E. Kozowski, Warszawa 1991; t. 3: Dziaania wojsk Frontu Biaoruskiego, Warszawa 1995. Biaa ksiga. Fakty i dokumenty z okresw dwch wojen wiatowych, zebra, czciowo przeoy i w przypisy opatrzy W. Sukiennicki, Pary 1964. Biae plamy. ZSRRNiemcy 19391941. Dokumenty i materiay dotyczce stosunkw radziecko-niemieckich w okresie od kwietnia 1939 do lipca 1941, Vilnius 1990. Biaostocczyzna 19441945 w dokumentach podziemia i oficjalnych wadz, oprac. J. Kuak, Warszawa 1998. Das nationalsozialistische Deutschland und die Sowietunion, 19391941. Akten aus dem Archiv des Deutschen Auswrtigen Amtes, Department of State, Washington 1948. Deportacje obywateli polskich z Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi w 1940 roku, WarszawaMoskwa 2003. Deportowani w obwodzie archangielskim, cz 1: Alfabetyczny wykaz 9320 obywateli polskich wywiezionych w 1940 roku z obwodu biaostockiego, w: Indeks Represjonowanych, t. XIV, Warszawa 2003. Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, t. VII: Stycze 1939-grudzie 1943, Warszawa 1973; t. VIII: Stycze 1944grudzie 1945, Warszawa 1974. Dokumenty i materiay Archiwum Polski Podziemnej 19391956, nr 2, Warszawa 1994. Gnatowski M., Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodlegociowej na pnocno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 19431944, Studia Podlaskie, t. V, 1995. Gnatowski M., Kontrowersje i konflikty midzy polskim i radzieckim podziemiem na pnocno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 19431944 w wietle dokumentw, Studia Podlaskie, t. VI, 1996. Gnatowski M., Problemy SZPZWZ w regionie biaostockim w wietle dokumentw NKWD (NKGB), Studia Podlaskie, t. VIII, 1998. Gnatowski M., Radziecka administracja wojskowa na pnocno-wschodnich ziemiach Polski i scenariusze ich aneksji w radzieckich dokumentach (wrzesie grudzie 1939 r.), Studia Podlaskie, t. IX, 1999.

Bibliografia

299

Gnatowski M. , Radzieckie dokumenty o staraniach ZSRR w celu ponownego zajcia ziem regionu biaostockiego, Studia Podlaskie, t. X, 2000. Gnatowski M., Radzieckie dokumenty o polskim podziemiu niepodlegociowym w regionie omyskim w latach 19391941, Studia omyskie, t. V, 1995. Gnatowski M., Radzieckie dokumenty o polskim podziemiu niepodlegociowym w regionie omyskim w latach 19391941. Cz II, Studia omyskie, t. VIII, 1997. Gnatowski M., Sytuacja spoeczno-polityczna i polskie podziemie niepodlegociowe w regionie omyskim w latach 19491940 w wietle radzieckich dokumentw, Studia omyskie, t. X, 1999. Gnatowski M., Radzieckie dokumenty o wysiedlaniu w 1940 r. mieszkacw 800-metrowego pasa nadgranicznego, Studia omyskie, t. XI, 2000. Gnatowski M., PolacySowieciydzi w regionie omyskim w latach 19391941, t. II: Dokumenty radzieckie, oma 2004. Katy. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jecy niewypowiedzianej wojny sierpie 1939marzec 1940, Warszawa 1995. Kamiski M.K., Tebinka J., Na najwyszym szczeblu. Spotkania premierw Rzeczypospolitej Polskiej i Wielkiej Brytanii podczas II wojny wiatowej, Warszawa 1999. Konflikty polsko-sowieckie 19421944, Warszawa 1993. Nazi-Soviet Relations 19391941. Documents from the Archives of the German Foreign Office, Washington 1948. Organy gosudarstwiennoj biezopastnosti SSSR w Wielikoj Otieczestwiennoj Wojnie. Sbornik dokumientow, t. I: Nakanunie, Kniga pierwaja (nojabr 1938 g. dekabr 1940 g.), Moskwa 1995; Kniga wtoraja (1 janwaria 21 ijunia 1941 g.), Moskwa 1995. Polskie podziemie na terenach Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi w latach 19391941, t. 12, WarszawaMoskwa 2001. Sprawa polska w czasie drugiej wojny wiatowej na arenie midzynarodowej. Zbir dokumentw, red. T. Cielak, Warszawa 1965. 3. Armia sowiecka w agresji na Polsk 1939 r. (dokument sprawozdawczy), wstp i oprac. C. Grzelak, Warszawa 2003. Wybr dokumentw do agresji 17.09.1939 r., cz. IV, oprac. C. Grzelak, Wojskowy Przegld Historyczny 1993, nr 4. Zachodnia Biaoru 17 IX 1939 22 VI 1941, t. 1: Wydarzenia i losy ludzkie. Rok 1939, Warszawa 1998, t. 2: Deportacje Polakw z pnocno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej 19401941, Warszawa 2001. Z archiww sowieckich, t. III: Konflikty polsko-sowieckie 19421944, Warszawa 1993. Z dokumentw ciechanowieckiego NKWD (lata 19391941), Studia omyskie, t. III, 1991.

300

Bibliografia

Pamitniki, wspomnienia i dzienniki Bene E., Memoirs of dr Edward Bene. From Munich to New War and New Victory, London 1954. Churchill W.S., The Second World War, vol. V, London 1985. Kalinin P., Partizanskaja riespublika, Moskwa 1964. Partijnoje podpole w Bieorussii 19411944. Stranicy wospominanij. Wilejskaja, baranowiczeskaja, brestskaja, bieostokskaja obasti, Minsk 1987. Popow A., 15 wstriecz s gienieraom KGB Bielczenko, Moskwa 2002. Raczyski E., W sojuszniczym Londynie. Dziennik ambasadora Edwarda Raczyskiego 19391945, Londyn 1960. Rudnicki K., Na polskim szlaku. Wspomnienia z lat 19391947, Warszawa 1990. Sudopatow P., Wspomnienia niewygodnego wiadka, Warszawa 1999. W biaostockich lasach. Wspomnienia uczestnikw polskiego i radzieckiego ruchu oporu w okrgu biaostockim 19411944, wstp i wybr M. Gnatowski, Lublin 1975. W jednym szeregu. Wspomnienia uczestnikw walk partyzanckich na Biaorusi 1941-1944, Warszawa 1969. Wspomnienia Wandy Wasilewskiej (19391944), w: Archiwum Ruchu Robotniczego / Centralne Archiwum KC PZPR, red. Feliks Tych, t. VII, Warszawa 1982.

Studia, monografie i prace zbiorowe Bartoszewicz H., Polityka Zwizku Sowieckiego wobec pastw Europy rodkowo-Wschodniej w latach 19441948, Warszawa 1999. Beck J., Dernier raport. Politique polonaise 19261939, Neuchtel 1951. Bergman A., Najlepszy sojusznik Hitlera. Studium o wsppracy niemiecko-sowieckiej 19391941, Londyn 1983. Bikont A., My z Jedwabnego, Warszawa 2004. Bokowski D., Czas nadziei. Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej w ZSRR i opieka nad nimi placwek polskich w latach 19401943, Warszawa 1999. Boradyn Z., Niemen rzeka niezgody. Polsko-sowiecka wojna partyzancka na Nowogrdczynie 19431944, Warszawa 1999. Briuchanow A.J., W sztabie partizantskogo dwienija, Minsk 1980. Canawa .F., Wsienarodnaja partiznanskaja wojna w Bieorussiji protiw faszystskich zachwatczikow, t. 1, Minsk 1949, t. 2, Minsk 1950. Chorkow A.G., Grozowoj iju, Moskwa 1991. Chodakiewicz M.J., ydzi i Polacy 19181955. Wspistnienie Zagada Komunizm, Warszawa 2000. Ciesielski S., Hryciuk G., Srebrakowski A., Masowe deportacje ludnoci w Zwizku Radzieckim, Toru 2004. Coulondre R., De Stalin Hitler. Souvenirs de deux ambassades 19361939, Paris 1950. Dbski S., Midzy Berlinem a Moskw. Stosunki niemiecko-sowieckie 19391941, Warszawa 2003.

Bibliografia

301

Duraczyski E., Polska 19391945. Dzieje polityczne, Warszawa 1999. Duraczyski E., Rzd Polski na uchodstwie 19391945, Warszawa 1993. Droga ku wojnie. Polityka Europejska i amerykaska w przededniu II wojny wiatowej. Materiay z sesji naukowej Bydgoszcz, 78 maj 1998, red. T. Kisielewski, Bydgoszcz 1999. Gardner C.L., Strefy wpyww. Wielkie mocarstwa i podzia Europy. Od Monachium do Jaty, Warszawa 1999. Gasztold T., Nad Niemnem i Oszmiank. Z dziejw Armii Krajowej na Wileszczynie i Nowogrdczynie, Koszalin 1991. Gowacki A., Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 1939-1941, d 1997. Gnatowski M., Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie, Biaystok 1994. Gnatowski M., Niepokorna Biaostocczyzna. Opr spoeczny i polskie podziemie niepodlegociowe w regionie biaostockim w latach 19391941 w radzieckich rdach, Biaystok 2001. Gnatowski M., Ssiedzi w sowieckim raju. Rejon jedwabieski pod radzieck wadz 19391941, oma 2002. Gnatowski M., W radzieckich okowach. Studium o agresji 17 wrzenia 1939 r. i radzieckiej polityce w regionie omyskim w latach 19391941, oma 1997. Gnatowski M., Za wspln spraw. Z dziejw partyzantki radzieckiej w okrgu biaostockim, Lublin 1970. Gnatowski M., Zgromadzenie Ludowe Zachodniej Biaorusi. Fakty, oceny, dokumenty, Biaystok 2001. Gontarczyk P., Polska Partia Robotnicza. Droga do wadzy 19411944, Warszawa 2004. Gross J.T., Ssiedzi. Historia zagady ydowskiego miasteczka, Sejny 2000. Gross J.T., Upiorna dekada. Trzy eseje o stereotypach na temat ydw, Polakw, Niemcw i komunistw 19391948, Krakw 1988. Historija Biearuskaj SSR, t. 4, Minsk 1975. Jasiewicz K., Pierwsi po diable. Elity sowieckie w okupowanej Polsce 19391941 (Biaostocczyzna, Nowogrdczyzna, Polesie, Wileszczyzna), Warszawa 2001. Jasiewicz K., Zagada polskich Kresw. Ziemiastwo polskie na Kresach Pnocno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck 19391941, Warszawa 1997. Jedinstwo Biearusi oswiaszczennoje istorijej i ustriemlennoje w buduszczeje, red. M.W. Miasnikowicz, Minsk 1999. Jedwabne. Spr historykw wok ksiki Jana T. Grossa Ssiedzi, Warszawa 2002. Jermoowicz W.I., umar S.W., Ogniom i mieczom. Chronika polskogo nacionalisticzeskogo podpola w Biearusii (19391952 gg.), Minsk 1994. Kamiski M.K., Od wojny do zniewolenia. Polska a Zwizek Sowiecki; stosunki polityczne 19391945, Warszawa 1992. Kastory A., Zowrogie ssiedztwo. Rosyjska polityka wobec europejskich pastw ociennych w latach 19391940, Krakw 1998. Kersten K., Narodziny systemu wadzy. Polska 19431948, Pozna 1990. Kimball W.F., Roosevelt, Churchill i II wojna wiatowa, Warszawa 1999.

302

Bibliografia

Knorowski A., Paragrafy niezgody. Agresja sowiecka na Polsk w 1939 r. w wietle wczesnych norm midzynarodowego prawa wojennego, Warszawa 2002. Koakowski P., NKWD i GRU na ziemiach polskich 19391945, Warszawa 2002. Kornat M., Polska 1939 roku wobec paktu RibbentropMootow. Problem zblienia niemiecko-sowieckiego w polityce zagranicznej II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002. Krajewski K., Na Ziemi Nowogrdzkiej: Nw Nowogrdzki Okrg Armii Krajowej, Warszawa 1997. Krajewski K., abuszewski T., Biaostocki Okrg AKAKO VII 1944VIII1945, Warszawa 1997. Kuak J., Pierwszy rok sowieckiej okupacji. Biaystok 19441945, Biaystok 1996. Lenskij A.G., Suchoputnyje siy RKKA w priedwojennyje gody. Sprawocznik, Sankt-Pietierburg 2000. ojek J., Agresja 17 wrzenia 1939. Studium aspektw politycznych, Warszawa 1990. Materski W., ZSSR i bezpieczestwo zbiorowe (Liga Narodw ONZ), Warszawa 1984. Mironowicz E., Biaorusini w Polsce 19441949, Warszawa 1993. Mironowicz E., Biaoru, Warszawa 1999. Misarewicz E.A., Na oswobodiennoj ziemle. Politiczeskaja rabota w zapadnych obastiach Bieorussii (sientiabr 1939 iju 1941 gg.), Minsk 1989. Moscanskij I., Chochlow I., Katastrofa Zapadnowo Fronta, Moskwa 2003. Musia B., Rozstrzela elementy kontrrewolucyjne. Brutalizacja wojny sowiecko-niemieckiej latem 1941 roku, Warszawa 2001. Nazausiody razam: Da 60-goddzia uzjadnannja Zachodniaj Biearusi z BSSR, red. M.P. Kasciuk i I.J. Pawuszenko, Minsk 1999. NKWD a polskoje podpolje, red A.F. Noskowa, Moskwa 1994. Pasko A., Kulisy wadzy ludowej w wojewdztwie biaostockim (19481956). Organizacja, gwne kierunki dziaania KW PZPR, Biaystok 2002. Pinchuk B.-C., Shtetl Jews under Soviet rule. Eastern Poland on the Eve of the Holocaust, Oxford 1990. PolskaBiaoru 19181945, red. W. Balcerak, Warszawa 1994. Polska i jej wschodni ssiedzi w XX wieku. Studia i materiay, red. H. Konopka i D. Bokowski, Biaystok 2004. Ponomarienko P., Wsienarodnaja barba w tyu niemiecko-faszystskich zachwatczikow 19411944, Moskwa 1986. Popiski K., Kokurin A., Gurjanow A., Drogi mierci. Ewakuacja wizie sowieckich z Kresw Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941, Warszawa 1995. Popow A., 15 wstriecz c gienieraom KGB Bielczenko, Moskwa 2002. Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, red. M. Gnatowski, Biaystok 2000. Ruchniewicz M., Na wschd od Bugu: Polacy w walce antyhitlerowskiej na ziemiach ZSRR 19411945, Warszawa 1985. Siamaszka J., Armija Krajowa na Biearusi, Minsk 1994. 17 wrzenia 1939. Materiay z oglnopolskiej konferencji historykw, Krakw 25-26 padziernika 1993, red. H. Batowski, Krakw 1994. Siemaszko Z.S., Pod sowiecka wadz (19391942), Londyn 2001.

Bibliografia

303

Siemaszko Z.S. Pocztki sowietyzacji (19391946), Londyn 2000. Sitkiewicz S.A., Silwanowicz S.A., Barabasz W.W., Rybak N.A., Polskoje podpolje na tierritorii zapadnych obastiej Biearusi 19391954 gg., Grodno 2004. Smirnow A., Surkow A., 1941: boi w Belorussii, Moskwa 2003. Sowietyzacja i rusyfikacja pnocno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej (19391941), red. M. Gnatowski i D. Bokowski, Biaystok 2003. Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, red. M. Giejewska i T. Strzembosz, Warszawa 1995. Stankiewicz-Januszczak J., Marsz mierci. Ewakuacja winiw z Miska do Czerwieni 2427 lipca 1941 r., Warszawa 1999. Strzembosz T., Antysowiecka partyzantka i konspiracja nad Biebrz X 1939 VI 1941, Warszawa 2004. Strzembosz T., Saga o upaszcze ppk. Jerzym Dbrowskim 18891941, Warszawa 1996. Studia z dziejw okupacji sowieckiej (19391941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 1939-1941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1997. Sudo A., Pocztki sowietyzacji Kresw Wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej (jesie 1939 roku). Wybrane problemy polityczne i organizacyjne, BydgoszczToru 1997. leszyski W., Okupacja sowiecka na Biaostocczynie 19391941. Propaganda i indoktrynacja, Biaystok 2001. lusarczyk J., Stosunki polsko-sowieckie w latach 19391945, Toru 2001. Takie byy pocztki, red. W. Gra, H. Kamieska i J. Paszta, Warszawa 1965. Tebinka J., Polityka brytyjska wobec problemu granicy polsko-radzieckiej 19391945, Warszawa 1998. Templewood S.J.G.H., Nine troubled years, London 1954. Turonek J., Biaoru pod okupacj niemieck, Wrocaw 1989. Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, red. K. Jasiewicz, LondynWarszawa 2002. Wgierski J., Lww pod okupacj sowieck 19391941, Warszawa 1991 Wialiki A.F., Na razdroy. Biearusy i Palaki u czas pierasjalennja (19441946 gg.), Minsk 2005. Wierzbicki M., Polacy i Biaorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-biaoruskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck 19391941, Warszawa 2000. Wierzbicki M., Polacy i ydzi w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-ydowskie na ziemiach pnocno-wschodnich II RP pod okupacj sowieck (19391941), Warszawa 2001. Wadze RP na obczynie podczas II wojny wiatowej 19391945, red. Z. Bayski, t. 1, Londyn 1994. Wok Jedwabnego, red. P. Machcewicz i K. Persak, t. 12, Warszawa 2002. Wokonowski J., Okrg Wileski Zwizku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 19391945, Warszawa 1996.

304

Bibliografia

Wsienarodnoje partizantskoje dwienije w Biearussii w gody Wielikoj otieczestwiennoj wojny, t. 1, Minsk 1967. Wsienarodnaja borba w Bieorussji protiw niemiecko-faszystkich zachwatczikow w gody Wielikoj otieczestwiennoj wojny, t. 1, Minsk 1983; t. 2, Minsk 1984; t. 3, Minsk 1985. Zabiego S., O rzd i granice. Walka dyplomatyczna o spraw polsk w II wojnie wiatowej, Warszawa 1986. Zubok W., Pleszakow K., Zimna wojna zza kulis Kremla. Od Stalina do Chruszczowa, Warszawa 1999. enczykowski T., Dwa komitety 1920, 1944. Polska w planach Lenina i Stalina. Szkic historyczny, Warszawa 1990.

Artykuy i publikacje Aptiekar P., Walka wojsk wewntrznych NKWD z polskim podziemiem zbrojnym i deportowanie jego czonkw do ZSRR przez wojska konwojowe (na podstawie dokumentw z Rosyjskiego Pastwowego Archiwum Wojskowego), w: NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny, red. W. Materski i A. Paczkowski, Warszawa 1996. Awchimowicz N. J., Mj Augustw, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Biaoru, Litwa, otwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 17721999, red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999. Bartoszewicz H., Polsko-sowiecka umowa graniczna z 16 sierpnia 1945 r., w: Midzymorze. Polska i kraje Europy rodkowo-Wschodniej XIX XX wiek. Studia ofiarowane Piotrowi ossowskiemu w siedemdziesit rocznic urodzin, Warszawa 1995. Bielczenko S., Na bieostokskom naprawlenii, w: Front biez linii fronta, Moskwa 1970. Bokowski D., Ksztatowanie si okupacyjnej wadzy radzieckiej na Biaostocczynie (19391941), w: Prace Komisji rodkowoeuropejskiej pod red. J. Machnika i I. Stawowy-Kawki, t. XII, Krakw 2004. Bokowski D., Przeksztacenie obwodu Biaostockiego w obwd Grodzieski we wrzeniu 1944 roku, w: 60-letije obrazowania grodnienskoj obasti. Matieriay miedunarodnoj naucznoj konfieriencjii 34 marta 2004 Grodno, Grodno 2004. Bokowski D. Spoeczne i gospodarcze aspekty radzieckiej okupacji Biaostocczyzny 19391941. Prba bilansu, w: Sowietyzacja i rusyfikacja pnocno-wschodnich ziem II Rzeczypospolitej (19391941). Studia i materiay, red. M. Gnatowski, D. Bokowski, Biaystok 2003. Bokowski D., Wsplnota cierpie. ydzi polscy na zesaniu w ZSRR w latach 1940-1946, w: ydzi i stosunki polsko-ydowskie w regionie omyskim w XIX i XX wieku. Studia i materiay, red. M. Gnatowski, oma 2002. Bokowski D., ydokomuna mit czy rzeczywisto? ydzi polscy na Biaostocczynie pod okupacj radzieck 19391941, w: Europa rodkowa i Wschodnia w XX wieku, red. A. Koryn i P. ossowski, Warszawaowicz 2004.

Bibliografia

305

Bokowski D., rda do problemu ruchw migracyjnych na ziemiach pnocno-wschodniej Polski w czasie II wojny wiatowej, w: Repatriacje i migracja ludnoci pogranicza w XX wieku. Stan bada oraz rda do dziejw pogranicza polsko-litewsko-biaoruskiego, red. M. Kietliski, W. leszyski, Biaystok 2004. Chackiewicz A., Aresztowania i deportacje spoeczestwa zachodnich obwodw Biaorusi (19391941), w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, red. M. Giejewska i T. Strzembosz, Warszawa 1995. Dbski S., Pakt RibbentropMootow a sowiecka agresja na Polsk, w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, red. M. Gnatowski, Biaystok 2000. Duraczyski E., Polska w polityce Moskwy latem 1939 roku, w: 17 wrzenia 1939. Materiay z oglnopolskiej konferencji historykw, Krakw 2526 padziernika 1993, red. H. Batowski, Krakw 1994. Gasztold T., Armia Krajowa i ludno cywilna na Kresach Pnocno-Wschodnich w wietle sowieckich dokumentw w latach 19411944, Supskie Studia Historyczne 1993, nr 2. Gowacki A., Organizacja funkcjonowania wiziennictwa NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, w: Zbrodnicza ewakuacja wizie i aresztw NKWD na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu-lipcu 1941 roku. Materiay z sesji naukowej w 55 rocznic ewakuacji wizie NKWD w gb ZSRR, d, 10 czerwca 1996, Warszawa 1997. Gnatowski M., 17 wrzenia 1939 r. Agresja czy wyzwolenie? Refleksje historyka w wietle nowych rde, w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, red. M. Gnatowski, Biaystok 2000. Gnatowski M., Grupy i oddziay NKGB Biaoruskiej SRR na pnocno-wschodnich ziemiach Polski w latach 19411944, w: Wojsko Spoeczestwo Historia. Prace ofiarowane Profesorowi Mieczysawowi Wrzoskowi w szedziesit pit rocznic Jego urodzin, red. W. Fedorowicz, J. Snopko, Biaystok 1995. Gnatowski M., Stan bada na Biaorusi nad dziaalnoci Armii Krajowej na pnocno-wschodnich kresach Rzeczypospolitej Polskiej. Przypomnienia, uwagi i polemiki, w: Z dziejw Europy rodkowo-Wschodniej. Ksiga pamitkowa ofiarowana prof. dr. hab. Wadysawowi Serczykowi w 60 rocznic Jego urodzin, red. E. Dubas-Urwanowicz, A. Mironowicz, H. Parafianowicz, Biaystok 1995. Gnatowski M., Kulisy radzieckich stara o ponowne wczenie regionu biaostockiego w skad ZSRR (19421944), Studia Podlaskie, t. X, 2000. Gnatowski M., Komitety antyfaszystowskie w okrgu biaostockim (lipiec 1941lipiec 1944). Zarys rozwoju i dziaalnoci, Rocznik Biaostocki, t. XI, 1972. Goranow O.A., Roginskij A.B., Ob ariestach w zapadnych obastiach Bieorusii i Ukrainy w 19391941 gg., w: Riepriesii protiw polakow i polskich gradan, red. A.E. Gurianow, Moskwa 1997. Gurianow A., Sowieckie represje wobec Polakw i obywateli polskich w latach 1936-1956 w wietle danych radzieckich, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany

306

Bibliografia

na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Biaoru, Litwa, otwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 17721999, red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999. Gurianow A., Cztery deportacje, Karta 1994. Gronek B., Pocztki konspiracji antysowieckiej na terenie Zachodniej Biaorusi (wrzesie 1939lipiec 1940) w wietle dokumentw NKWD, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Biaoru, Litwa, otwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 17721999, red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999. Gross J.T., ydzi polscy pod panowaniem sowieckim w przededniu Holocaustu, w: Holocaust z perspektywy pwiecza, Warszawa 1985. Gulenko W., Struktura i dziaalno aparatu NKWD-MWD ZSRR i Biaoruskiej SRR w latach 19441947, w: NKWD o polskim podziemiu 19441948. Konspiracja polska na Nowogrdczynie i Grodzieszczynie, red. T. Strzembosz, Warszawa 1997. Iwanow M., Biaorusini Zachodniej Biaorusi wobec agresji sowieckiej 17 wrzenia 1939 roku, w: 17 wrzenia 1939. Materiay z oglnopolskiej konferencji historykw. Krakw 2526 padziernika 1993, red. H. Batowski, Krakw 1994. Iwanow M., Sprawa przynalenoci Wilna i problemy narodowociowe na Biaorusi, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, red. M. Giejewska i T. Strzembosz, Warszawa 1995. Jackiewicz A., Owiata narodowa na Biaorusi Zachodniej w latach 19391941, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, red. M. Giejewska i T. Strzembosz, Warszawa 1995. Janowicz S., Zderzenie wielu wiatw, czyli Kresy biaoruskie w latach 19391953, w: Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, red. K. Jasiewicz, WarszawaLondyn 2002. Jasiewicz K., Aparat sowiecki na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej jako model patologiczny funkcjonowania klasy politycznej (19391953), w: Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, red. K. Jasiewicz, WarszawaLondyn 2002. Jasiewicz K., Obywatele polscy aresztowani na terytorium tzw. Zachodniej Biaorusi w wietle dokumentacji NKWD/KGB, Kwartalnik Historyczny 1994, nr 1. Jelisiejewa N.E., Aptiekar P.A., Nagajew I.M., Uspienskij I.W., Gurianow A.E., Kataog eszeonow s intiernirowannymi polakami, otprawlennymi w gub SSSR, w: Riepriesii protiw polakow i polskich gradan, Moskwa 1997. Kalbarczyk S., Kazimierz Bartel pod okupacj sowieck we Lwowie, Przegld Historyczny, t. LXXXIII, 1991, z. 2. Kalinin P.Z., Biearuski Sztab Partizanckaha Ruchu, w: Partyznackaja baraba biearuskaha naroda u hady Wialikaj Ajczynnaj Wajny, Minsk 1959. Kamiski M.K., Dyplomacja polska wobec dyktatu mocarstw (lipiec 1943 luty 1944), w: Historia dyplomacji polskiej, t. V: 19391945, red. W. Michowicz, Warszawa 1999.

Bibliografia

307

Kamiski M.K., Polityka zagraniczna Zwizku Sowieckiego w przededniu wojny z niemcami (19381941), w: Droga ku wojnie. Polityka Europejska i amerykaska w przededniu II wojny wiatowej. Materiay z sesji naukowej Bydgoszcz, 78 maj 1998, red. T. Kisielewski, Bydgoszcz 1999. Kriwienko S., Dokumenty z teczki specjalnej Stalina dotyczce dziaalnoci organw NKWD w Polsce w latach 19441946, w: NKWD o Polsce i Polakach. Rekonesans archiwalny, red. W. Materski i A. Paczkowski, Warszawa 1996. Kusznier W., Wybrane problemy stosunkw biaorusko-polskich w latach 19201944 we wspczesnej historiografii biaoruskiej, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, red. M. Giejewska i T. Strzembosz, Warszawa 1995. Kusznier W., Aswjatlennje gistorii zachodniaj Biearusi 19211941 gadou u suczasnej biearuskaj gistaryjagrafii, w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, red. M. Gnatowski, Biaystok 2000. Lebiediewa N.S., Politbiuro KC WKP(b) i sowietyzacja prisojedinionnych k SSSR w 1939 g. territorij, maszynopis w zbiorach M. Gnatowskiego. ossowski P., Agresja 17 wrzenia 1939 r. a pastwa batyckie, w: 17 wrzenia 1939. Materiay z oglnopolskiej konferencji historykw, Krakw 2526 padziernika 1993, red. H. Batowski, Krakw 1994. Materski W., Zerwanie stosunkw polsko-sowieckich, w: Historia dyplomacji polskiej, t. V: 19391945, red. W. Michowicz, Warszawa 1999. Mazur G., Operacja Sejm, Zeszyty Historyczne 1993, z. 104. Motyka G., Biaorusini a Ukraicy wobec wadzy komunistycznej na Kresach Wschodnich II RP w latach 19391941, w: Studia z dziejw okupacji sowieckiej (1939-1941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1997. Pawow A.G., Wojennaja razwiedka nakanunie Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny, Nowaja i Nowieszaja Istorija 1995, nr 1. Piesakowski T., Represje sowieckie wobec obywateli polskich w latach 19391991 w wietle polskiej historiografii emigracyjnej i rde archiwalnych, w: Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Biaoru, Litwa, otwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) w latach 17721999, red. K. Jasiewicz, Warszawa 1999. Pietrowskaja O.W., Realii sowietskoj yzni: kultura i byt Briesta w 19391941 godach, w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej. Studia i materiay, red. M. Gnatowski, Biaystok 2000. Piskunowicz H., Biaostocczyzna w okresie okupacji. Zagadnienia wzowe, w: Dzieje polskiego podziemia na Biaostocczynie 19391956. Materiay z sesji naukowej 24 kwietnia 1992 w Instytucie Studiw Politycznych PAN, Toru 1992. Rewskij O.A., Wizyt A. Idena w Moskwu w diekabrie 1941 g. Pieriegowory s J.W. Stalinym i W.M. Mootowym, Nowaja i Nowiejszaja Istoria 1994, nr 2 Sielicki F., Formy zniewolenia ludu Wileszczyzny przez wadze sowieckie, Wrocawskie Studia Historyczne 1997, z. 1.

308

Bibliografia

Snopkowski W., Midzynarodowe aspekty wytyczania granicy polsko-radzieckiej na odcinku biaoruskim w latach 19431945, w: Polska-Biaoru 19181945, red. W. Balcerak, Warszawa 1994. Strzembosz T., Opr moralny bierny i moralny czynny jako forma walki z okupantem na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, red. M. Giejewska i T. Strzembosz, Warszawa 1995. Strzembosz T., Partyzantka polska na pnocno-wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej 19391941 (Wileskie, Nowogrdzkie, Grodzieskie), Kwartalnik Historyczny 1992, nr 4. Strzembosz T., Problemy polskiej partyzantki i konspiracji w Puszczy Augustowskiej 19391941, Sybirak 1991. Strzembosz T., Konspiracja na ziemi augustowskiej pod okupacj radzieck (1939-1941), Przegld Historyczny 1992, z. 4. Strzembosz T., Opr wobec okupacji sowieckiej w Zachodniej Biaorusi 19391941, w: Studia z dziejw okupacji sowieckiej (19391941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1997. Wasiuk G., 17 sietiabria 1939 goda w biearusskoj istoriczeskoj publicistikie (1989-1999), w: Radziecka agresja 17 wrzenia 1939 r. i jej skutki dla mieszkacw ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej, red. M. Gnatowski, Biaystok 2000. Wierzbicki M., Stosunki polsko-biaoruskie w okresie okupacji sowieckiej ziem pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej (19391941), w: Studia z dziejw okupacji sowieckiej (19391941). Obywatele polscy na kresach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacj sowieck w latach 19391941, red. T. Strzembosz, Warszawa 1997. Wnuk R., Polska konspiracja antysowiecka na Kresach Wschodnich II RP w latach 19391941 i 19441952, w: Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, red. K. Jasiewicz, WarszawaLondyn 2002. Woacicz M., Linija Kerzana na fonie padzieja terytaryjalnych zmiena u Uschodniaj Europie, Spadczyna 1993, nr 6. bikowski A., Konflikty narodowociowe na polskich Kresach Wschodnich (1939-1941) w relacjach ydowskich bieecw, w: Tygiel narodw. Stosunki spoeczne i etniczne na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej 19391953, red. K. Jasiewicz, WarszawaLondyn 2002. epkaite R., Okupacja Wilna przez Armi Czerwon (19 wrzenia 27 padziernika 1939), w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 19391941, red. M. Giejewska i T. Strzembosz, Warszawa 1995.

Bibliografia

309

Gazety Bieostokskaja Prawda. Moodoj Partizan. Swobodnaja Bieorussija. Swisoczskaja Prawda. Wolna Praca. Znamia Pobiedy. Informatory Podpolnyje komsomolskije organy Bieorussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny 19411944, Minsk, 1976. Podpolnyje partijnyje organy kompartii Bieorussii w gody Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny 19411944, Minsk 1975.

310

Indeks osb

Indeks osb*

Abakumow Wiktor S. 277278 Aksielrod Maks Jakowlewicz 85, 94 Aleksander I 114, 272 Aleksiejew 6971, 182 Andrejew Anatolij A. 245 Andrejew Anatolij J. 234235 Anisimow Aleksandr Iwanowicz 85, 102, 103, Antipienko Michai J. 87 Aptiekar Pawe A. 277 Archipow 239 Arciszewski Konstantin I. 227228 Argasiska Kamila zob. Ptaszkwna Eleonora Wanda Astachow Gieorgij 2627 Awchimowicz Nikoaj J. 37, 42, 202 Awchimowicz Nikoaj Jefremowicz 36, 41, 86, 147, 202, 226, 231 Babarin J. 27 Balcerak Wiesaw 8, 12 Baaszkiewicz Filip Jefimowicz 113 Barabasz Witalij W. 10, 105, 128 Baranow S. 106 Baranowski A. 238 Bartel Kazimierz 145 Bartoszewicz Henryk 222, 275, 278 Bastun Pawie R. 232, 255

Batowski Henryk 22, 134 Bazylennko Gieorgij Martynowicz 185, 186 Beck Jzef 24 Beza zob. Franus Franciszek Bene Edward 268 Beria awrientij Pawowicz 11, 2829, 31, 33, 35, 4244, 48, 193194, 196, 204, 206, 208, 217, 277, 278 Bielawski 227 Bielczenko Siergiej 190 Bielczenko Siergiej Sawwicz 28, 79, 85, 95, 99, 102, 158, 173, 176, 244, 270, 278 Bielenczyk Aleksandr Michajowicz 86 Bihenfeld Hans Hewarth von 22 Blinow D.A. 219 Bokowski Daniel 8, 138, 191, 207, 224, 226276 Bogucki Aleksandr Uljanowicz 85 Bogusaw zob. Kaufman Wadysaw Bondar 230 Bonk Jakow G. 238 Boradyn Zygmunt 10, 244, 249250, 264 Borkowicz Leonard 275 Boko J.H. 227 Bregman Aleksander 20, 2223, 146 Briuchanow A.J. 246

* Kursyw wyrniono nazwiska autorw dzie przywoywanych w przypisach.

Indeks osb

311

Broniewska Janina 106, 124, 132 Buczek Roman 212213 Byawczenko Siergiej P. 87 Canawa awrientij Fomicz (wac. .F. Dandgawa) 28, 5354, 73, 88, 93, 97, 119, 121, 122, 146, 160, 166, 182183, 196, 198199, 204206, 277278 Chackiewicz Aleksander 191 Chamberlaine Arthur Neville 2223 Chmielarz Andrzej 249, 264 Chmielewcew N.A. 239 Chmielnicki R. 44 Chochlow Ivan 210 Chodakiewicz Marek Jan 8, 137 Chorkow A.G. 214 Chruszczow Nikita Siergiejewicz 48, 158, 183, 271 Churchill Winston Leonard Spencer 22, 143, 222, 258, 268, 285, 291, 296 Ciesielski Stanisaw 191, 208 Ciesielski Stanisaw, pseud. Wsik 199 Cielak T. 22 Coulondre Robert 20 Czapnik Elbieta 239 Czernikow Aleksandr N. 100101 Czernyszow Wasilij Jefimowicz 257, 265 Czujkow Wasilij Iwanowicz 36, 37 Daladiere douard 22 Daniow Wasilij Fomicz 85 Daniow 278 Dbski Sawomir 25, 26, 2829, 143145 Diaczuk Maria Iwanowna 53, 87 Diakow R.A. 232 Diemientjew Wasilij Maksimowicz 86, 220 Dimitriejew Michai Nikoajewicz 86 Dmitriejewa A.M. 227 Dogij Aleksiej I. 88 Dorowko Pawie Aleksiejewicz 85 Doumenc Joseph 22, Draganow Pyrwan 26 Duraczyski Eugeniusz 22

Dybowski Josif Iwanowicz 90 Dzieryski Feliks Edmundowicz 195 Dandgawa awrientij Fomicz zob. Canawa awrientij Fomicz Dugaszwili Josif Wissarionowicz zob. Stalin Josif Wissarionowicz Eden Anthony 222, 258 Ejdinow Rygor Borysowicz 50, 146, 224 Elman Andriej Pietrowicz 97, 101102, 113, 220, 226, 228, 231, 245, 247, 267, 270274, 276, 284, 289, 295 Fedorowicz Wojciech 262 Fiedorow Iwan 272 Fiedotow Piotr W. 119, 121 Franus Franciszek, pseud. Belza 199 Fukin Konstantin A. 102, 218 Gajewoj 247 Gajsin Wojf Boruchowicz 48, 53 Gajszunow Fiodor Zacharowicz 85 Galpieryn Izaak A. 67 Gakin Fiodor Stepanowicz 102 Gasztold Tadeusz 10, 220 Gelin 59 Geller 68 Gierszman Hirsz Mowszejewicz 58, 84-87, 90, 9798 Giejewska Magorzata 89, 34, 125, 134, 190, Glebow Fiodor Wasiljewicz 85 Gadkow Piotr Andriejewicz 28, 42, 84, 8687, 9697, 100101, 127, 157, 176, 181, 200202 Gowacki Albin 8, 5657, 125, 178, 190-191, 194, 213 Gnatowski Micha 710, 15, 26, 31, 41, 45, 49, 51, 53, 5556, 62, 69, 75, 78-79, 8991, 107108, 137, 139, 164, 170, 172173, 181183, 188, 191-192, 194, 196, 198202, 204, 206, 208, 219, 225, 229, 238241, 248-250, 252255, 257, 260262, 265-266, 270, 275

312

Indeks osb

Gniadek Wadysaw Michajowicz 90 Godys Micha 275 Gobiowski Czesaw 277 Gonczarow Nikita Prochowicz 85 Gorbatiuk Iwan 277278 Gordiejenko Demidow N. 245 Goranow O.A. 207 Gra W. 275 Grekowa Nadzieja G. 53, 59, 166 Gribojedow Nikoaj Iwanowicz 85, 113, 231 Griedasow Nikoaj S. 102, 231 Grigorjew W.P. 227, 228 Gronek Bernadetta 190, 208 Gross Jan Tomasz 8, 138, 217 Gruzdiew Konstantin 244 Grzelak Czesaw 19, 44, 45 Grzymaa zob. Przybyszewski Jzef Gudijew S.B. 227 Gulenko Wadimir 244, 270 Gurianow Aleksander E. 191, 198, 207-209, 218, 278 Gusiew Nikoaj Grigoriewicz 85 Hitler Adolf 20, 145 Hryciuk Grzegorz 191, 208 Igajew Semen Stiepanowicz 48, 58, 68-69, 71, 84, 8687, 100, 110, 123, 127-128, 133, 155159, 166, 176, 179, 188, 211 Isajenko J.I. 232 Iwanow Mikoaj 34, 35, 36, 134 Iwanow S.P. 227 Jacewicz Filip M. 67 Jackiewicz A. 125 Jaczyski Stanisaw 19, 44, Jankowski Iwan I. 87 Jankowski Michai G. 235 Janowicz Sokrat 136 Jarmoowicz W. 190 Jarmusik Edmund 9 Jaroszenko 95

Jasiewicz Krzysztof 8, 37, 42, 8083, 106, 136, 138, 174, 190, 195, 197 Jasiuczenia T.W. 234 Jelisiejewa N.E. 278 Jermakow M. 180 Jermolicki Matwiej Grigoriewicz 85 Jermoowicz W.I. 10 Juchniewicz Mieczysaw 244 Kaczan Jakow 240, 260 Kadecki Andriej N. 220 Kalbarczyk Sawomir 145 Kalinin Michai Iwanowicz 56 Kalinin Piotr Zacharowicz 225, 246-247, 264, 267, 269, 276 Kamieska H. 275 Kamieski 68, 69 Kamiski Marek Kazimierz 20, 143, 258, 269 Kapusta Filip F. 233, 247, 254, 256, 261, 270, 275 Karaba Nikoaj L. 227228, 232, 234-235 Karnaczenko Wasilij P. 232 Kasciuk M.P. 9 Kastory Andrzej 20, 35 Kaufman Wadysaw, pseud. Bogusaw 277 Kazak W.D. 227 Kazakow Michai A. 245 Kaziowka Piotr Kiryowicz 85 Kilbin Aleksandr Anufrejewicz 85, 99, 102, 176, 220, 226, 231, 276, 284, 289, 295 Kipiel Aleksander A. 67 Kirkpatrick Ivone A. 22 Kisielew 162 Kisielewski Tadeusz 20 Kisiekin Siergiej Pietrowicz 97, 102 Kizio Fiodor N. 235 Klimow Iwan F. 3536 Kliucznikow 227228 Klotz Alfons Aleksander (Dr Henryk Urbaczyk) 144

Indeks osb

313

Kubinkow Iwan S. 67 Knorowski Andrzej 41, Kobuow Bachczo Z. 261, 278 Kokurin Aleksandr 218 Kolesniew Wasilij Jewdokimowicz 185-186, 188 Koakowski Piotr 10, 144145, 190, 192-197, 205206, 225226, 243244, 262, 277 Koas J. 240 Konopka Hanna 8 Kornat Marek 2223, 25, 27 Korobow Michai K. 99, 161162, 165, 183 Korolew Siemien M. 88 Koryn Andrzej 138 Kostiuk Samuel Siemionowicz 84, 86-87, 171, 175, 180 Kowalew 70 Kowalow Michai Prokofjewicz 3032, 4142, 44, 5152, 69 Kowzanowicz G.R. 227 Kozieowka 169 Kozowski Eugeniusz 19, 44, Krajewski Kazimierz 10, Krawczenko Iwan Siergiejewicz 102, 226, 231232, 271, 284, 289, 295 Krestnikow Jewgienij Pawowicz 86 Kriwienko Michai S. 277 Kriwienko Siergiej 278 Kuczyski J.K. 227 Kudrajew Wadimir Grigoriewicz 99, 101102, 106, 173, 180, 231, 267 Kulik Grigorij I. 28 Kuagin M. 6768, 95, 171, 175, 176 Kuak Jerzy 273, 276 Kundowicz Witalij W. 232, 234235, 255 Kuskow E.S. 227 Kusznier Wasilij 9 Kuzniecow Michai Dmitrejewicz 102 Kuzniecow Nikoaj G. 28 Kuzyjczew Fiodor I. 232 Kysz Iwan P. 235

Lampe Alfred 106 Lebiediew Nikoaj Aleksandrowicz 90 Lebiediew S. 228 Lebiediewa Natalia S. 75 Lenin Wodzimierz Iljicz 12 Lenskij A. G. 210 Lewin Nison Aronowicz 86 Liniarski Wadysaw, pseud. Mcisaw 273, 277 Lisakowicz Iwan J. 235236 Litauer Stefan 143 abuszewski Tomasz 10 adyko Nikoaj 238 azarczuk Konstanty Samujowicz 85 aziebny Witalij 260 odysiew 96 ogicz Pawie Sylwestrowicz 86 ojek Jerzy 26 ojko Lidia Antonowna 91 ossowski Piotr 3536, 138 ukasiewicz Juliusz 24 ukaszenko Aleksander 9 Machcewicz Pawe 8, 138, 217 Maciejewski 225 Majchrowicz Stefan K. 233, 240 Majski Iwan 144, 221 Malcew Siergiej Iwanowicz 84, 8687, 100102, 182 Malenkow Gieorgij Maksimowicz 168169 Malin Wadimir N. 5051, 106, 132-133, 218, 264 Manuiow Dmitrij Iwanowicz 86, 146 Margolin Borys Ajzikowicz 85 Markijew M.J. 53, Markowskij uka Korniejewicz 85 Maszewicki Abram 53, Materski Wojciech 24, 229 Matros 199 Matwiejew 188 Mazur Grzegorz 262 Miasnikowicz M.W. 9 Michejczyk Wasilij Fomicz 86 Michowicz Waldemar 229, 259, 269

314

Indeks osb

Mickiewicz Adam 104, 124 Mierkuow Wsiewood Nikoajewicz 193, 205 Mikojan Anastas 63, 157158, 183 Milsztejn Soomon 205 Miaszewski 257 Miow Siemien Pietrowicz 102 Mironowicz Eugeniusz 136, 172, 175 Misariewicz E.A. 9 Misiuriew Aleksandr Pietrowicz 99, 102 Misnik Gieorgij S. 235 Mootow Wiaczesaw Michajowicz (W.M. wac. Skriabin) 19, 26, 29, 34-35, 37, 56, 145, 204205, 268269 Moscanskij Ilja 210 Moszewicki Abram Gieszelewicz 91 Motyka Grzegorz 136 Mowczanski Dmitrij Stepanowicz 86 Mcisaw zob. Liniarski Wadysaw Muraszkin Iwan Pawowicz 271 Muraszko Aleksandr I. 235 Musia Bogdan 138, 217 Nagajew I.M. 278 Najdin Siergiej Stiepanowicz 132, 133 Napoleon Bonaparte 272 Nartysz-Buk Jewgienij W. 235 Natalewicz Nikifor J. 37, 50, 53 Natkeviius Ladas 35 Niejsztadt 98 Niemirko Witold Josifowicz 85 Nikitienko F.J. 227 Niszczyk Mikoaj Andrejewicz 87 Noskowa A.F. 278 Nowikow Iwan Stepanowicz 85, 87 Nowikow J.I. 227 Nowotko Marceli 106 Ochab Edward 106 Okulicz Aleksandr F. 88 Orowska Edwarda 275 Orzeszkowa Eliza 124 Osipkow Jakow Siemienowicz 85 Osipow Jewgienij G. 235 Owsiejczyk Ilja M. 228, 232, 255

Pantalej Grigorij Nikoajewicz 90 Pasko Artur 275 Paszta Tadeusz 275 Pawow A.G. 244 Pawuszenko I.J. 9 Persak Krzysztof 8, 138, 217 Pieczurenko Wadimir Jefimowicz 86, 101 Pierewaow M.W. 227 Piesakowski Tomasz 191 Piestrak F. 240 Pietrowskaja O.W. 198 Pisudski Jzef 4647 Pinchuk Ben-Cion 138 Piskunowicz Henryk 249, 264, 274 Patonow Wasilij Patonowicz 85 Pobg-Malinowski Wadysaw 213 Podoski Bohdan 212 Ponomarienko Pantalejmon Kondratjewicz 31, 34, 4548, 5156, 5861, 63-65, 68, 7374, 82, 88, 93, 96, 98, 103, 106, 110, 122124, 126, 132, 146-150, 155156, 158, 160, 166, 168-169, 178, 180, 183, 196, 198199, 201, 204, 211, 219, 225, 239, 245, 247, 250, 252, 254, 256258, 262, 265, 269, 271, 279, 281282, 286288, 292, 294 Popiski Krzysztof 218 Popkow azar J. 53 Popow Aleksiej 190, 219 Popow Filip Josifowicz 99, 100102, 162, 165, 176 Popow Pawie I. 237 Potiomkin Wadimir P. 20 Powiesim F.A. 227 Pozdniakow Iwan W. 227228 Prytyckij Siergiej Josifowicz 87, 240 Przybyszewski Jzef, pseud. Grzymaa 273, 277 Ptaszkwna Eleonora Wanda (Kamila Argasiska) 144 Puszkow Fiodor Ananowicz 85 Pyrko Wacaw A. 67 Pytko Nikoaj F. 237, 260

Indeks osb

315

Racewski A.D. 232 Raczyski Edward 143 Raczyski Edward 143 Raczyski Edward 229 Rako Siergiej Siergiejewicz 85 Rakowiec Aleksander 239 Ratajko Piotr Iwanowicz 270273 Remienczik Timofiej Makarowicz 85, 87 Rettinger Jzef 223 Ribbentrop Joachim von 19, 2627, 35, 145146, 269 Rieszotnikow Pawie Michajowicz 96 Roditielew Mikoaj Iwanowicz 271 Roginskij Arsieni B. 207 Rogoziski Micha Z. 235, 260 Romanow Witalij Romanowicz 98, 102, 220, 227, 231232 Roosevelt Franklin Delano 258, 285, 291, 296 Rosmakow Dmitrij Fiedorowicz 85 Rothstein Andriej 143 Ronowski Iwan Wikentjewicz 86, 102, 162 Rudnicki Klemens 195 Rusakow Ignatij Iwanowicz 85 Rybak Natalia A. 10, 105, 128 Rybin 99 Rydaczenko Mark Timofiejewicz 202 Ryksza Aleksandr Kumicz 86 Rynatowski Stanisaw E. 232 Rewskij O.A. 222 Samutin W.E. 231233, 256, 262263, 269 Sarnocki 225 Sawaow Aleksandr Iwanowicz 100102 Sawicka J. 240 Schnurre Karl Julius 27 Schulenburg Friedrich Werner von 19, 22, 26, 29, 3334, 3738 Siamaszka Jaugien 10, 190 Sielicki Franciszek 198 Sielnik N.Z. 227 Siemaszko Iwan J. 235, 260 Siemaszko Zbigniew S. 213 Siemionow F.K. 187

Siemionow Gawri Iwanowicz 84, 86, 100101, 113, 133 Sienkiewicz Iwan 247 Sienkiewicz Pawie Jakowlewicz 85, 87, 90 Siergiejew Aleksiej A. 198 Siergiejew Andriej Siergiejewicz 87, 102 Siergiejew T.A. 227 Sierow Iwan 278 Sikorski Wadysaw 143145, 206, 221, 223 Silwanowicz Stanisaw A. 10, 105, 128 Sitkiewicz Siergiej A. 10, 105, 128, Sitnikow Piotr Dmitrejewicz 102 Skrabin Wiaczesaw Michajowicz zob. Mootow Wiaczesaw Michajowicz Sawiski W.D. 227 Smirnow Aleksandr 210 Smokaczow Piotr Jefimowicz 30, Snopko Jan 262 Snopkowski Wodzimierz 12 Sobiennikow Piotr 277 Sofijczenko Filip Jakowlewicz 85 Sokolczyk Aleksander R. 232, 234235 Sokolnicki Henryk 226 Soomowa Olga 260 Sosnkowski Kazimierz 206 Sotikow Filip A. 102, 106 Spasow Piotr Siergiejewicz 48, 53, 84, 86, 100101, 159 Spychalski Jzef 204 Srebrakowski Aleksander 191, 208 Stalin Josif Wissarionowicz (wac. J.W. Dugaszwili) 1112, 170, 14, 19, 2023, 25, 27, 3334, 3738, 4547, 60, 143144, 158, 204205, 219, 222-223, 225, 233, 244, 248, 250, 253, 256, 258, 268, 270, 275, 284285, 289291, 295, 296 Stankiewicz-Januszczak Joanna 218 Steinhardt Laurence Adolph 22 Stiekolnikow A.J. 227 Stiepanow Siergiej I. 245 Stoma Adam A. 232, 234235, 255, 263 Stryak Trofim Nikoajewicz 101, 231-232, 236237, 245, 260

316

Indeks osb

Strzembosz Tomasz 8, 9, 34, 36, 79, 125, 134, 136, 190, 192, 198, 244, 270 Sudo Adam 49, 55 Sudopatow Pawe 255 Sukaczew Danio Kirejewicz 227228, 231234, 238239, 241, 245, 255, 266267, 271 Sukiennicki Wiktor 57, 196 Suek Leon Antoni 212213 Suric Jakow 2324 Surkow Aleksandr 210 Suworow Wiktor 145 Szaposznikow Boris M. 2829, 30, 45, 219 Szerszniew Afanasij Andrejewicz 85 Szamanow A.G. 232 Sztachelski Jerzy 275 Szurman Iwan S. 232, 255, 263 Szyszkaow N.N. 227 leszyski Wojciech 8, 125 liczewski Andriej 244 lusarczyk Jacek 2123, 27, 145, 275 Tatarski Jzef G. 67 Tebinka Jacek 144, 268, 271 Tempelwood S.J.G.H. 23 Tielesz Iwan S. 238 Tokaczew S.K. 227 Tokaczew Siemien Kondratjewicz 85 Tracewski Anton D. 234235, 260, 263 Trubolec R.J. 227 Truchan Michai D. 235 Tupicyn Michai Nikoajewicz 100101 Turonek Jerzy 225 Tych Feliks 145 Urbaczyk Henryk zob. Klotz Adolf Aleksander Urbys Juozas 3536 Uspienskij I.W. 278 Walkow Wasilij 229 Wanda Wasilewska 124, 145 Waniejew W.G. 53,

Wasilewski G.F. 227 Wasiuk G. 9 Wsik zob. Ciesielski Stanisaw Weizscker Ernst von 26, 33 Wgierski Jerzy 144 Wialiki Aleksandr F. 10, 12 Wierszkow J.A. 227 Wieruchin W.F. 48 Wierzbicki Marek 8, 34, 136, 149150, 174175 Winogradow Iwan Andriejewicz 85 Wiszniakow G.S. 227 Wnuk Rafa 190, Wojciechowski Nikoaj K. 245 Woacicz M. 12, Wokonowski Jarosaw 10 Wokow Pawie Grigoriewicz 98 Worabiczew B.L. 227 Woroszyow Kliment Jefriemowicz 21, 2829, 219 Wyszyski Andriej Januariewicz 24, 223, 226 Zabieo Stanisaw 223 Zacharow 201 Zajcew J.A. 227 Zielenin 156 Zielenkiewicz Zofia W. 67 Zieliski Zygmunt 275 Ziemskow 205 Zieziula Pantalej W. 235 Zimin Wiktor I. 102 Zubowicz-Czugajew Piotr Piotrowicz 85, 90 adowski Dmitrij Mitrofanowicz 86 bikowski Andrzej 138 danow Andriej Aleksandrowicz 29, 48, 54, 56 elezniakow A.P. 227 enczykowski Tadeusz 33 epkaite Regina 35 umar S. 190 umara S.W. 10 yljanin J.A. 34, 170

Indeks nazw geograficznych

317

Indeks nazw geograficznych

Abbeville 22 Afryka 23 Adan 226 Anglia zob. Wielka Brytania Archangielsk 226 Augustowska Puszcza 246 Augustowski Kana 218, 273, 274 Augustowski powiat 36, 56, 61, 71, 84, 171, 200, 278 Augustowski rejon 42, 61, 63, 98, 120-121, 128, 130131, 147, 171, 173, 175, 178, 184, 189, 199, 202, 204, 211, 214, 232, 234, 245246, 265-266, 270, 274 Augustw 41, 42, 60, 68, 113, 153, 164, 186, 189, 194, 202, 204, 208, 218, 227228, 246, 260 Bakany 145 Batyckie Morze 27 Batyckie pastwa 2224, 143, 162 Baranowicki obwd 57, 61, 8687, 162, 173, 188, 226, 236237, 259, 265, 284, 290, 296 Baranowicze 42, 46, 58, 128, 155 Bargwka 202 Belgia 2324 Berlin 25, 34, 3738, 74 Besarabia 22, 25, 143 Biaoruska Socjalistyczna Republika Radziecka 78, 12, 20, 25, 31, 34, 36,

54, 57, 6061, 63, 66, 72, 77, 79, 81-82, 86, 88, 95, 98, 104, 114, 117, 119-120, 124127, 135, 142, 153, 155, 157158, 166167, 169, 174, 177, 179180, 191, 195, 205206, 224, 229230, 233, 242243, 248249, 252253, 256257, 260262, 264, 268, 270271, 280, 285, 286, 291, 292, 293, 296 Biaoruska SRR zob. Biaoruska Socjalistyczna Republika Radziecka Biaoru zob. Biaoruska Socjalistyczna Republika Radziecka Biaostocczyzna 7, 1013, 34, 38, 46, 69, 80, 83, 84, 99100, 114115, 135, 137138, 141, 152, 162, 170, 174, 178, 190192, 198, 204, 207, 208, 210, 217, 229, 236237, 241, 244, 255, 258259, 262, 265, 269271, 273, 276278, 284286, 290, 291, 292, 295, 296 Biaostocka gubernia 114 Biaostocki obwd 913, 28, 38, 42, 48, 5758, 61, 6465, 6769, 71, 77, 84-86, 88, 91, 9497, 99, 103104, 114-115, 118120, 128131, 140142, 157, 162, 170174, 176, 178, 182-183, 188, 193195, 205208, 213-214, 219, 227228, 231234, 236, 238239, 244, 246248, 251252, 254256, 258259, 261262, 264,

318

Indeks nazw geograficznych

266268, 270271, 276277, 279-280, 284, 286, 289, 290, 292, 295 Biaostocki powiat 56, 61, 84, 114, 171, 278 Biaostocki rejon 61, 63, 118, 120121, 171, 173, 175, 234, 238, 245, 247, 270, 272273 Biaostockie wojewdztwo 11, 45, 48, 51, 56, 63, 67, 92, 117118, 125, 280 Biaowieska Puszcza 34, 241, 244, 246, 265 Biaystok 11, 1314, 34, 3839, 46, 48, 5051, 5356, 5961, 64, 6669, 71-74, 78, 84, 89, 9192, 94, 9698, 100, 103, 105, 107, 110, 113, 115, 118, 120, 124125, 128, 131, 137, 153, 155-157, 159167, 181182, 185187, 194, 200, 202, 204, 206208, 210, 217219, 222223, 225228, 232-233, 238239, 245246, 250, 255, 258260, 265268, 270273, 275-278, 280, 282, 285, 286, 288, 290, 291, 294, 296 Biebrza rz. 79, 274 Bielsk Podlaski 60, 68, 118, 153, 164, 182, 185186, 227228, 255, 263, 273 Bielski powiat 61, 84, 114, 171, 178, 278 Bielski rejon 61, 6364, 68, 118, 120, 163, 171, 173, 175, 214, 234, 256, 270273 Brask 131, 186, 202, 227, 240, 274, 285, 290, 296 Braski rejon 61, 63, 120121, 173, 175, 232, 234, 265266, 270 Brzeski obwd 57, 61, 64, 86, 88, 162, 173, 238, 244, 246248, 251, 253, 255, 261, 265 Brzeskie Ksistwo 273 Brze n. Bugiem 8, 38, 44, 53, 5859, 100, 155, 198, 246 Brzostowica 276 Brzostowicki rejon 276 Brzozwka 202 BSRR zob. Biaoruska Socjalistyczna Republika Radziecka

Bug rz. 29, 33, 37, 198, 278 Bukowina 33 Chem 271 Chemno 115 Cheszczyzna 258 Ciechanowiec 164, 186, 218, 227, Ciechanowiecki rejon 61, 63, 98, 109, 120121, 128, 173, 175, 178, 184, 199, 214, 234, 265, 266, 270 Czarna Hacza rz. 274 Czarne Morze 27 Czerwone Bagno 204 Czyew 45, 185, 194, 227, 240, 260 Czyewski rejon 61, 64, 109, 120121, 128, 131, 173, 175, 184, 199, 212, 232, 234, 265, 270 Dbrowa Biaostocka 227 Dbrowski rejon 61, 64, 173, 175, 203, 234, 265, 271 Dojlidy 98 Drohiczyn 102 Drohiczyski powiat 114 Druga RP zob. Polska Druga Rzeczpospolita zob. Polska Druskienniki 162 Dryssa 28 Dzieryski rejon 89 Dzieryszczyzna 114 Ek 38 Estonia 2324 Europa 122, 143144, 222 Europa rodkowa 143, 222, 285, 291, 296 Europa rodkowo-Wschodnia 19, 27, 145 Europa Wschodnia 222, 231, 285, 291, 296 Finlandia 23, 145, 222 Folwarki 218 Francja 14, 2023, 27, 143, 145 Gdask 285, 291, 296

Indeks nazw geograficznych

319

Generalne Gubernatorstwo 157, 192, Grajewo 45, 60, 68, 186, 227228, 246, 260 Grajewski powiat 56, 61, 71, 84 Grajewski rejon 61, 64, 98, 121, 128, 159, 173, 175, 184, 199, 212, 234, 256, 261, 266, 270, 274 Grecja 24 Grodno 8, 13, 15, 4142, 48, 64, 66, 68, 78, 105, 118, 124, 128, 157, 164, 167, 182, 185186, 194, 207, 218, 226, 228, 246, 255, 272273, 276 Grodzieska gubernia 60 Grodzieska Puszcza 246 Grodzieski obwd 276, 277 Grodzieski powiat 61, 171 Grodzieski rejon 61, 64, 68, 99, 118, 173, 175, 178, 232 Grodzieskie Ksistwo 273 Grodzieszczyzna 244, 260, 266 Hajnowski rejon 6364 Hajnwka 218 Holandia 23, Homelski obwd 36, 51, 94, Homl 101, 259, 267 Hrubieszw 271 Huta Michalin uroczysko 240, 255 Imperium Rosyjskie zob. Rosja Iwienicka Puszcza 233, 246 Iwje 250 Jarosaw 271 Jedwabieski rejon 61, 64, 120, 128, 159, 173, 175, 178, 198199, 201, 204205, 212, 234, 256, 270 Jedwabne 120, 202, 227 Judzianka 218 Kalifornia 141 Kalinowo 163 Kamieniec Litewski 38 Kamienny Dwr 178 Kijw 33, 75

Kleszczelski rejon 261 Kajpeda 23 Knyszyn 133, 211, 227 Knyszyska Puszcza 242, 246 Knyszyski rejon 120, 173, 234, 270 Kobielno uroczysko 79, 198, 201, 204, Kolneski rejon 61, 64, 109, 121, 163, 173, 175, 184, 212, 234, 261, 270 Kolno 164, 185, 186, 227 Kopylski rejon 36 Korelicze 46 Krlewiec 258, 285, 290, 296 Kruszewo 66 Krynki 227, 265, 276 Krynkowski rejon 64, 120, 173, 175, 234, 238, 245, 270, 274, 276 Krywlany 275 Kujbyszew 223, 226, 229 Kursk 259 Leningrad 11, 157, 162, 282, 288, 294 Lenino 255 Lida 182, 254 Lidzka Puszcza 246 Lipiczaska Puszcza 233234, 238, 240, 246, 255, 266 Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka 12, 38, 42, 98100, 162, 206, 253 Litewska SRR zob. Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka Litwa 24, 27, 34, 36, 57, 137, 158, 162, 184, 205206, 261 Londyn 115, 143, 221223, 229, 241, 253, 268, 284, 289, 295 LSRR zob. Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka Lublin 115, 276 Lww 11, 48, 145, 157, 164, 206, 222, 258 apski powiat 178 apski rejon 61, 64, 120121, 128, 173, 175, 178, 232, 238, 271 apy 186, 202, 226228, 240, 255, 265

320

Indeks nazw geograficznych

oma 45, 48, 60, 64, 66, 68, 9192, 96, 120, 128, 133, 146, 153, 157, 182, 185186, 189, 194, 199, 202, 204, 207208, 226228, 240, 246, 258-260, 266, 268, 273, 275 omyska ziemia zob. omyskie omyski powiat 45, 56, 61, 71, 84, 171, 178, 200, 278 omyski region zob. omyskie omyski rejon 61, 64, 120121, 128, 163, 173, 175, 184, 212, 234, 265, 270, 274 omyskie 7, 10, 38, 95, 117, 125, 137139, 141, 146, 152, 170, 190, 192, 207, 210, 237, 242 otewska Socjalistyczna Republika Radziecka 99100 otewska SRR zob. otewska Socjalistyczna Republika Radziecka otwa 2324, 28 Manchester 115 Mazowiecki powiat 84 Misk 8, 11, 13, 15, 25, 28, 34, 3638, 42, 51, 53, 5556, 6263, 67, 7475, 78, 8082, 9293, 96, 100101, 109, 122, 130, 135, 137, 140142, 147, 149150, 159, 166167, 169, 174-175, 194, 197, 200201, 207, 218-219, 240, 251, 280281, 284287, 290, 292, 293, 296 Miska gubernia 60 Miski obwd 51, 94, 254, 265266 Miski rejon 246 Mir 46 Mohylew 219 Mohylewski obwd 51, 94 Moodeczno 156 Mootowski rejon 89 Monachium 20 Moniecki rejon 61, 63, 121, 128, 130, 175 Moki 159 Moskwa 8, 11, 1314, 2021, 23, 25, 33, 36, 3738, 44, 4748, 5051, 56, 59, 7376, 82, 91, 101, 105, 145, 157-

-158, 162, 167, 207, 221, 223, 225-226, 229, 244245, 247, 261, 267, 276, 282, 284, 288, 294 Mostowski rejon 64 Nalibocka Puszcza 246, 275 Narew rz. 19, 29, 37, 66, 273274 Niemcy 11, 14, 1923, 25, 27, 31, 34, 39, 125, 143, 145146, 151, 168, 183, 217, 220, 230, 250, 283, 289, 294 Niemen rz. 284, 290, 295 Niewie 46 Nowa Bielica 267 Nowogrdczyzna 265 Nowogrdek 46, 250 Nowogrdzki obwd 58 Nowogrdzkie wojewdztwo 48 Odessa 26 Osowiec 45, 260, 266 Ostaszkw 277278 Ostrocki powiat 274, 278 Ostroka 273 Ostrany majtek w powiecie bielskim 178 Pary 23, 206 Pisudski majtek w Kamiennym Dworze 178 Pisk 58, 128, 159 Piski obwd 5758, 61, 86, 88, 154, 162, 173, 255, 265 Pisa rz. 19, 29, 37, Pleszczenicki rejon 246 Podoroski rejon 64 Polesie 265 Poleski obwd 58, 94, Poleskie wojewdztwo 48 Polska 914, 1920, 2225, 2731, 33, 37, 40, 44, 50, 57, 62, 66, 81, 116, 125, 129, 135136, 143, 145146, 150-151, 154, 166167, 170171, 189, 196, 222223, 229230, 233, 249-250, 252253, 268, 270, 280, 283-284, 286289, 292295

Indeks nazw geograficznych

321

Poreczski rejon 38, 61, 64, 99 Porzeczski rejon zob. poreczski rejon Prusy 114 Prusy Wschodnie 9, 14, 29, 258259, 268, 285, 290, 296 Przemyl 259 Radziowo 120 Rajgrd 45 Rosja 114 Raska Puszcza 255, 260, 265 Rumunia 2325, 27, 222 San rz. 19, 37 Siebrczyn majtek w powiecie omyskim 178 Siemiatycki rejon 63, 109 Siemiatycze 246 Skidel 186 Skidelski rejon 61, 64, 99, 173174, 178, 232 Sonim 46 Smolesk 31, 32, 41 Sokoy 45, 56 Soklski powiat 56, 61, 84, 114, 171, 278 Soklski rejon 61, 64, 68, 99, 117, 120-121, 173, 175, 215, 232, 234, 270 Sokka 60, 68, 118, 133, 186, 208, 226-228, 245, 263, 265, 273274, 285, 290, 296 Sopokinie 130 Sopokiski rejon 61, 63, 121, 130, 173, 184, 234 Sowiecki rejon 89 Stalingrad 228 Stanford 151 Stany Zjednoczone 11, 221 Stare Tajno 202 Starosielce 98 Stelmachw 56 Stopce 46, 155 Supral 133, 247, 273 Suwalski powiat 278 Suwalszczyzna 38

Swierdowsk 243 Szczuczyn 204 Szczuczyski powiat 199 Szczuczyski rejon 64, Szepietowski rejon 64 niadowo 185, 240, 260 niadowski rejon 61, 64, 121, 173, 175, 184, 232, 234, 263, 265, 266 wisocki rejon 61, 64, 173, 175, 234, 245 Teheran 15, 258, 259, 268, 285, 290, 291, 296 Timkowicze 37 Tomaszw Lubelski 271 Trzecia Rzesza zob. Niemcy Tur 46 Turcja 24 Tyla 114, 258, 285, 290, 296 Ukraina zob. Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka 12, 20, 31, 34, 57, 60, 155, 183, 229, 249 Ukraiska SRR zob. Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka USA zob. Stany Zjednoczone USRR zob. Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka Uwiata 224 Warszawa 2829, 37, 72, 92, 98, 117-118, 145, 151, 206, 226, 286 Warszawskie wojewdztwo 117, 280 Wasilkw 97 Wielka Brytania 11, 14, 2023, 25, 27, 143, 221, 231 Wieprz rz. 29 Wilejka 58 Wilejski obwd 5758, 61, 86, 88, 162, 173, 219, 226, 252, 255 Wileski obwd 58, 99 Wileskie wojewdztwo 48

322

Indeks nazw geograficznych

Wileszczyzna 34, 36, 57 Wilno 13, 34, 3638, 9899, 102, 134, 170, 196, 204, 206, 222 Wisa rz. 19, 29, 33, 37, 278 Witebsk 259 Witebski obwd 51, 94 Wizna 66, 120, 211 Wadywostok 226 Wokowysk 4546, 5153, 55, 68, 96, 118, 122123, 130, 164, 186, 194, 218219, 226, 228, 246, 255, 273, 281, 287, 292 Wokowyski powiat 61, 171 Wokowyski rejon 61, 64, 68, 118, 173, 175, 178, 234, 238 Woyska gubernia 60 Wysokie Mazowieckie 45, 60, 66, 68, Wysokomazowiecki powiat 56, 61, 71, 171, 279

Zabudowski rejon 61, 63, 120, 173, 175, 178, 203, 234, 238, 270273 Zabudw 189, 218, 227, 263, 272273 Zalesiany 217 Zambrowski rejon 61, 64, 120121, 163, 173, 175, 212, 234, 261, 265, 270 Zambrw 45, 185, 227, 260 Zamo 271 Zelwaski rejon 64 ZSRR zob. Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich Zwizek Socjalistycznych Republik Radzieckich 1112, 14, 19, 22, 27, 37, 54, 57, 77, 7980, 96, 114, 116117, 124, 133, 155, 172, 180, 184, 195-196, 213, 217, 221222, 226, 229-231, 233, 241, 249250, 252253, 257259, 264, 268, 274, 287, 288, 293

Indeks nazw geograficznych

323

Aneksy

324

Aneksy

1. Mapa zamieszczona w The Manchester Guardian w czasie wojny polsko-radzieckiej 1920 r. przedrukowana w ulotce National Hands of Russia Committee.

Aneksy

325

2. Postanowienie KC KP(b)B z 8 wrzenia 1942 r. o wznowieniu dziaalnoci Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B. NARB, zesp 4, op. 3, t. 123, k. 140.

326

Aneksy

3. Pismo sekretarza biaostockiego Obkomu KP(b)B A.P. Elmona z 5 marca 1943 r. z propozycj skadu grupy operacyjnej majcej uda si do obwodu biaostockiego. NARB, zesp 4, op. 33a, t. 170, k. 3.

Aneksy

327

4. Pismo sekretarza biaostockiego Obkomu KP(b)B A.P. Elmana z 15 maja 1943 r. z propozycj nazwisk dziaaczy partyjnych oddelegowanych do obwodu biaostockiego. NARB, zesp 4, opis 33a, teczka 407, k. 23.

328

Aneksy

4. cd.

Aneksy

329

5. List przewodniczcego biaostockiego Obwodowego Komitetu Wykonawczego P.I. Ratajki oraz sekretarza biaostockiego Obkomu KP(b)B A.P. Elmana z 8 lipca 1944 r. w sprawie pozostawienia Biaostocczyzny w skadzie Biaoruskiej SRR. PAOSOG, zesp 1, op. 1, t. 11, k. 13.

330

Aneksy

5. cd.

Aneksy

331

5. cd.

Spis treci

Wstp ............................................................................................................. 7 Cz I: Za pierwszego Sowieta 19391941 Rozdzia III Agresja ................................................................................ 19 Rozdzia III Ksztatowanie si nowej wadzy (wrzesie 1939 stycze 1940) ....................................... 40 Rozdzia III Obwd biaostocki w strukturach Biaoruskiej SRR (stycze 1940 czerwiec 1941) ....................................... 77 Polityka kadrowa ............................................................... 80 Sprawy narodowociowe .................................................. 113 Gospodarka ...................................................................... 151 Prawo ................................................................................ 180 Rozdzia IV Polskie podziemie niepodlegociowe i represje NKWD .............................................................................. 190 Rozdzia V Sprawy wojskowe ............................................................. 210 Cz II: Na zawsze razem 19411944 Rozdzia I Odtwarzanie struktur partyjnych obwodu .................... 217

Rozdzia II Biaostockie Zgrupowanie Partyzanckie ........................ 243 Rozdzia III Rok 1944 .......................................................................... 264 Zakoczenie Conclusion .......................................................................................... 280 .......................................................................................... 286 .......................................................................................... 292

Bibliografia Indeks osb Aneksy

.......................................................................................... 297 ........................................................................................... 310 .......................................................................................... 323

Indeks nazw geograficznych .................................................................... 317