Untitled

Druk nr 59
Warszawa, 30 listopada 2011 r. SEJM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ VII kadencja Prezes Rady Ministrw DSPA-4821-9(2)/11 Pani Ewa Kopacz Marszaek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
Przekazuj przyjty przez Rad Ministrw dokument:
- Raport Polska 2011. Gospodarka Spoeczestwo - Regiony.

Rada Ministrw przekazuje powyszy raport do wiadomoci Sejmu zgodnie z art. 35b ust. 5 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju. Jednoczenie informuj, e Rada Ministrw upowania Ministra Rozwoju Regionalnego do reprezentowania stanowiska Rzdu w tej sprawie w toku prac parlamentarnych.
(-) Donald Tusk
RAPORT POLSKA 2011

GospodarkaSpoeczestwoRegiiony GospodarkaSpoeczestwoReg ony
RAPORT POLSKA 2011
Opracowa zesp w skadzie: Jacek Biaek, Robert Dzierzgwa, Monika Mackiewicz, Ewa Perzanowska-Przychodzka, Lucyna Przybylska, Agnieszka Siuszek, Ewa Wickowska, z wykorzystaniem ekspertyz naukowych (wymienionych na str. 198) pod kierunkiem: Piotra ubera dyrektora Departamentu Koordynacji Polityki Strukturalnej MRR oraz Stanisawa Sudaka zastpcy dyrektora Departamentu Koordynacji Polityki Strukturalnej MRR Akceptowaa: Elbieta Biekowska Minister Rozwoju Regionalnego
GospodarkaSpoeczestwoRegiony___
Spis treci
WPROWADZENIE..................................................................................................................... 4 CZ I - WZROST I KONKURENCYJNO GOSPODARKI ..................................................... 5 1. PODSTAWY MAKROEKONOMICZNE GOSPODARKI POLSKI I TRENDY ROZWOJOWE .................. 5 2. KONKURENCYJNO GOSPODARKI ................................................................................... 34 3. ANALIZA KIERUNKW ROZWOJOWYCH NA RYNKU PRACY .................................................. 54 4. KAPITA LUDZKI W REALIZACJI POLITYKI ROZWOJU .......................................................... 70 CZ II - SPJNO TERYTORIALNA ................................................................................ 81 5. INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA - TENDENCJE ROZWOJOWE......................................... 81 6. STAN RODOWISKA NATURALNEGO ORAZ INFRASTRUKTURY OCHRONY RODOWISKA ...... 103 7. ROZWJ OBSZARW MIEJSKICH ..................................................................................... 129 8. ROZWJ OBSZARW WIEJSKICH .................................................................................... 144 9. ZRNICOWANIE PRZESTRZENNE POLSKI W KONTEKCIE PODNOSZENIA SPJNOCI TERYTORIALNEJ KRAJU ................................................................................................. 169 CZ III - SPRAWNE PASTWO ....................................................................................... 181 10. SPRAWNO INSTYTUCJONALNA PASTWA..................................................................... 181 EKSPERTYZY WYKORZYSTANE W PRZYGOTOWANIU RAPORTU....................................... 198 ANEKS STATYSTYCZNY........................................................................................................ 199
RAPORT POLSKA 2011
WPROWADZENIE
Ostatnie lata przyniosy widoczny postp w ksztatowaniu systemu kierowania rozwojem kraju. Wypracowano podstawy prawne ustaw z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju1 (Dz. U. z 2009 r. Nr 84, poz. 712, z pn. zm.). Rzd przyj Zaoenia systemu zarzdzania rozwojem kraju (2009 r.), a nastpnie Plan uporzdkowania strategii rozwoju. Finalizowane s prace nad dugofalow (do 2030 r.) i redniookresow (do 2020 r.) strategi rozwoju kraju oraz omioma tzw. strategiami zintegrowanymi obejmujcymi gwne obszary ycia spoecznogospodarczego. Od 13 lipca 2010 r. obowizuje Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego. Programowanie strategiczne, jak i biece zarzdzanie wymaga oparcia o dogbne analizy i oceny stanu rozwoju kraju, wyzwa zewntrznych i wewntrznych, tak aby trafnie formuowa cele, zadania i sposoby ich realizacji oraz moliwoci finansowania rozwoju. Szacunki i ewaluacje, wykorzystujce dorobek metodologiczny wypracowany w ramach struktur Komisji Europejskiej, mog by sygnaem i pomoc dla zmian w dotychczasowej polityce gospodarczej kraju i weryfikacji strategii i programw . Powinny by rwnie wsparciem dla utworzonego Komitetu Koordynacyjnego do spraw Polityki Rozwoju (organu opiniodawczo-doradczego Prezesa Rady Ministrw). Temu wsparciu ma suy przedstawiany Raport Polska 2011. Gospodarka Spoeczestwo Regiony. Obowizek opracowania takiego raportu okrela ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (art. 35 b). Ustawa wyznacza ministra waciwego do spraw rozwoju regionalnego do sporzdzania raportu o rozwoju spoeczno-gospodarczym, regionalnym oraz przestrzennym co 3 lata. Niniejszy raport obejmuje lata 2007-2010, przy czym jako rok referencyjny przyjto rok 2006. Omawiane w raporcie zagadnienia zostay pogrupowane w trzy gwne bloki problemowe: pierwszy - gospodarczy, zawierajcy analiz trendw makroekonomicznych, ocen konkurencyjnoci polskiej gospodarki i sytuacji na rynku pracy, w tym w ujciu regionalnym oraz ocen kapitau ludzkiego wpywajcego na moliwoci rozwojowe kraju, drugi - przedstawiajcy spjno terytorialn kraju, z uwzgldnieniem transportu i dziaa na rzecz rodowiska, aspektw przestrzennego zagospodarowania kraju, rozwoju miast i obszarw wiejskich oraz dostpnoci usug publicznych, trzeci - oceniajcy sprawno pastwa, w tym regulacje suce funkcjonowaniu przedsibiorstw.
Raport zawiera take podstawowe informacje nt. wpywu pozyskiwanych funduszy unijnych na gospodark kraju i regionw. Raport w wielu miejscach odnosi si do rozwoju regionw i ich znaczenia dla gospodarki kraju. Kierujc si podejciem zintegrowanym unika, tam gdzie to jest moliwe, uj sektorowych. Oceniajc postp w rozwoju kraju, jako dokument referencyjny w zakresie celw strategicznych przyjto Strategi Rozwoju Kraju na lata 2007-2015, natomiast rdem wartoci wskanikw monitorujcych strategi jest aktualizowana przez GUS tabela SRK Podstawowe Wskaniki Realizacji, dostpna na stronie internetowej GUS i MRR. W raporcie wykorzystano szereg informacji i danych sporzdzanych przez Gwny Urzd Statystyczny oraz z wielu raportw i sprawozda opracowywanych przez poszczeglne ministerstwa i urzdy centralne. Uwzgldniono take liczne rankingi instytucji midzynarodowych. Wielce pomocne byy opracowania i ekspertyzy naukowe. Opracowanie raportu o tak szerokim zakresie jest zadaniem zoonym; mimo to autorzy starali si zachowa zwizo formy i syntetyczne ujcie szeregu problemw. Warto zauway, e kady rozdzia raportu zawiera rekomendacje dla rozwoju kraju lub regionw. Naley wyrazi nadziej, e bd one dobrze suy w dalszych pracach programowych i ksztatowaniu polityki gospodarczej.
Dalej zwana ustaw o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.
CZ I - WZROST I KONKURENCYJNO GOSPODARKI

1. PODSTAWY MAKROEKONOMICZNE GOSPODARKI POLSKI I TRENDY ROZWOJOWE Wzrost gospodarczy w Polsce w latach 2007-2010 i jego determinanty
Ponad dwudziestoletni okres transformacji w Polsce by czasem radykalnych przemian ustrojowych, spoecznych i gospodarczych; w tym okresie dokonay si take ogromne zmiany w sferze wiadomoci i postaw ludzkich. Na og ocenia si, e postp w poziomie rozwoju gospodarki oraz poziomie ycia ludnoci wyprzedza tempo pozytywnych zmian w zakresie poziomu kapitau spoecznego. Na wykresie prezentujcym wzrost gospodarczy w Polsce od 1996 r. wyranie widoczne s okresy dobrej koniunktury gospodarczej - w II poowie lat 90., a nastpnie w okresie od akcesji Polski do UE do 2008 r.
Wykres 1.
8 6 4 % 2 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 UE-27 2003 2004 Polska 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Wzrost PKB w Polsce i w UE-272 w latach 1996-2010 (rok poprzedni=100; ceny stae)
-2 -4 -6
rdo: Eurostat
Gbokie zaburzenia procesw rozwojowych, jakie nastpiy w gospodarkach wielu krajw w wyniku globalnego kryzysu finansowego, znacznie utrudniaj ocen faktycznych dokona i skutecznoci realizacji polityk publicznych w okresie 2007-2010. Unia Europejska zostaa mocno dotknita kryzysem recesja spowodowaa spadek PKB w 2009 r. o 4,3%3; w krajach nadbatyckich nastpiy dwucyfrowe spadki poziomu PKB, a w kilku innych krajach czonkowskich recesja trwaa 2-3 lata4. W 2010 r. produkt krajowy brutto UE zwikszy si o 1,8%5 w skali rocznej, przy czym sytuacja poszczeglnych krajw bya silnie zrnicowana. Wyranie zarysowaa si grupa krajw o wysokim wzrocie gospodarczym, do ktrej naleay Szwecja (5,7%), Sowacja (4,0%) i Polska (3,8%), a take Niemcy (3,6%) wpywajce znaczco na tempo wzrostu caej Wsplnoty. W okresie 2007-2010 rednie tempo wzrostu PKB w Polsce wynioso 4,3% podczas gdy w UE-27 ksztatowao si na poziomie bliskim zera. Konsekwencje wiatowego kryzysu gospodarczego, ktry przyczyni si w znacznej mierze do spowolnienia rozwoju w Polsce, spowodoway, e Polska nie uzyskaa zaoonego na 2010 r. w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 tempa wzrostu PKB na poziomie 5,1%, jednake uzyskane tempo wzrostu 1,6% w 2009 r. byo najwysze wrd krajw UE; Polska naleaa te do najszybciej rozwijajcych si krajw unijnych w 2010 r.
4 5
UE jako ugrupowanie 27 pastw (UE-27) istnieje od 2007 r., jednake dane statystyczne dla lat poprzednich zostay przeliczone przez Eurostat na warunki porwnywalne, dlatego uzasadnione jest zestawianie danych dla caego ugrupowania UE-27 rwnie dla okresu sprzed 2007 r. W rozdziale 1 przyjto zasad podawania wskanikw tempa wzrostu lub dynamiki w cenach staych; w innych przypadkach przyjty system cen zosta wyranie okrelony. Dotyczy to gwnie krajw zaliczanych do tzw. grupy PIIGS (Portugalia, Irlandia, Wochy, Grecja, Hiszpania). rdem wikszoci danych statystycznych wykorzystywanych w niniejszym rozdziale jest Eurostat i GUS; dane na koniec lipca 2011 r.
RAPORT POLSKA 2011

Wykres 2.
10 5 0 %, r/r -5 2009 2010
Wzrost PKB w krajach UE w latach 2009-2010 (r/r, ceny stae)
-10 -15
Niderlandy
-20
Szwecja Sowacja Finlandia Niemcy Malta Belgia Republika Czeska Estonia Austria Polska Dania Luksemburg UE27
Litwa
Sowenia
Irlandia
Portugalia
Hiszpania
otwa
Cypr
Francja
Wielka Brytania
Bugaria
rdo: Eurostat
rednioroczny wzrost PKB w caym okresie transformacji w Polsce tj. od 1989 r. szacuje si na okoo 3%, przy czym zmienno tempa wzrostu produktu krajowego w poszczeglnych okresach bya do dua. W okresie 1989-2000 PKB zwiksza si o okoo 2,7% redniorocznie, natomiast w okresie 2001-2010 - o 3,9%, przy czym rednioroczny wzrost PKB by znacznie wyszy w II poowie dekady tj. w latach 2006-2010 (4,7%) ni w pierwszej (3,1% w latach 2001-2005). Akcesja Polski do UE w 2004 r. miaa znaczcy wpyw na przyspieszenie tempa rozwoju. Wedug raportu Komisji Europejskiej o konkurencyjnoci UE w 2010 r.: W 2009 r. wszystkie pastwa czonkowskie UE, z wyjtkiem Polski, odnotoway spadek produkcji: waha si od okoo 3% w Belgii i Francji do wartoci dwucyfrowych w Irlandii i pastwach batyckich. Nawet, jeli niektre pojedyncze kraje dowiadczyy podobnych zjawisk w przeszoci, obecna recesja jest niezwyka ze wzgldu na poczenie duego spadku aktywnoci gospodarczej i jej zasigu: nastpio jednoczesne oglnowiatowe zaamanie, a wszystkie zaawansowane gospodarki pogryy si w kryzysie6. W wyniku szybszego wzrostu PKB Polski ni redni w Unii Europejskiej, co zwaszcza dotyczyo 2009 r., kiedy wikszo krajw UE bya pogrona w recesji, w minionej dekadzie Polska poprawia swoj pozycj w stosunku do redniej unijnej pod wzgldem udziau w oglnej wartoci wytwarzanego PKB oraz wartoci produkcji na mieszkaca. PKB Polski w 2010 r. wynis 1415,4 mld z, a w przeliczeniu walutowym - 354,3 mld EUR (w cenach biecych); z uwzgldnieniem parytetu siy nabywczej stanowio to 582,7 mld PPS7. Udzia Polski w PKB caej Wsplnoty wynis 2,9% w cenach biecych, a 4,7% po korekcie z tytuu rnic w sile nabywczej walut. W porwnaniu z okresem przed akcesj, udzia ten zwikszy si o okoo 1 p.p. Pod wzgldem absolutnej wartoci PKB liczonej w mld PPS, w 2010 r. Polska zajmowaa szst pozycj w UE-27, za Niemcami, Wielk Brytani, Francj, Wochami i Hiszpani8. O poziomie i tempie wzrostu gospodarczego w Polsce decyduje w przewaajcej mierze popyt krajowy9, a gwnie spoycie ogem, stanowice w Polsce w ostatnich latach okoo 80% PKB. W poszczeglnych latach okresu 2007-2010 silnie zmieniaa si struktura popytu krajowego, tj. relacje pomidzy spoyciem a akumulacj, ze wzgldu na du wraliwo zwaszcza drugiej z wymienionych kategorii na zmiany koniunktury. W konsekwencji, w poszczeglnych latach rne elementy skadowe popytu decydoway o wzrocie gospodarczym. W 2007 r. decydujcym czynnikiem sprawczym wzrostu gospodarczego bya akumulacja, ktrej kontrybucja w 6,8% wzrocie PKB stanowia a 5,1 p.p., w tym nakady brutto na rodki trwae 3,4 p.p.
6 7 8 9
Raport Konkurencyjno Unii Europejskiej w 2010 r., Komisja Europejska, stycze 2011. Dane w EUR i PPS wedug Eurostat. W latach poprzednich Polska zajmowaa 7 lokat w UE pod wzgldem wielkoci PKB (w 2009 r. wyprzedzilimy Niderlandy). Wyjtkiem by 2009 rok, kiedy wkad popytu krajowego by ujemny (minus 1,1 p.p.).
Rumunia
Wochy
Wgry
Grecja
W kolejnym 2008 roku udzia akumulacji we wzrocie by znacznie mniejszy (tylko 1 p.p.), nastpio bowiem znaczce obnienie si tempa wzrostu nakadw brutto na rodki trwae (z 17,6% w 2007 r. do 9,6% w 2008 r.). Rok 2009 zasadniczo zmieni struktur wzrostu gospodarczego w Polsce: drastyczny spadek akumulacji o 11,5% r/r na skutek zarwno obnienia si nakadw brutto na rodki trwae o 1,2%, jak i spadku zapasw w jednostkach gospodarczych, by przyczyn jej silnie ujemnego oddziaywania na wzrost. Wkad spoycia by nadal dodatni, ale zbyt may, aby zrwnoway ujemny wpyw akumulacji; niski jak na warunki polskie 1,6% wzrost PKB zosta uzyskany przede wszystkim dziki dodatniemu wkadowi eksportu netto. W 2010 r. skala spadku nakadw brutto na rodki trwae bya zbliona (1,0%), ale odbudowa zapasw w przedsibiorstwach, po ich drastycznym obnieniu rok wczeniej, spowodowaa wzrost akumulacji o 8,5% i powrt do jej pozytywnego wkadu we wzrost PKB. Naley jednak podkreli, e odbudowa zapasw jest czynnikiem o charakterze jednorazowym, typowym dla okresw oywienia gospodarczego nastpujcych po dokach koniunkturalnych, w zwizku z czym jego pozytywny wpyw na wzrostu gospodarczy bdzie wygasa.
Wykres 3. Skala wpywu wybranych kategorii na wzrost realny PKB w latach 2007-2010
1,0 5,1 pp. 4,7 3,8 -2,1 2007
rdo: GUS
1,7 2,7 2,7 1,6 Saldo obrotw z zagranic Akumulacja Spoycie ogem -0,6 2010
-0,6 2008
-2,7 2009
W warunkach stabilnego udziau spoycia w produkcie krajowym, o wzrocie gospodarczym w duej mierze decyduj nakady inwestycyjne, wane zarwno ze wzgldu na biece efekty popytowe, jak i podaowe. W omawianym okresie 2007-2010 cechoway si one du niestabilnoci po dwch latach wysokiego wzrostu nastpiy dwa kolejne lata ich obniki, gwnie z powodu spadku inwestycji w sektorze prywatnym. Stopa inwestycji zmniejszaa si od 21,6% w 2007 r. do 19,7% w 2010 r. (zakadana w SRK 2007-2010 stopa inwestycji na 2010 r. wynosia 21%). Rola pozostaych czynnikw popytowych wpywajcych na dynamik PKB takich jak eksport netto, ktrego kontrybucja we wzrost PKB bya w Polsce zwykle ujemna lub bliska neutralnej, czy te przyrost stanu zapasw, bya zdecydowanie mniej znaczca, zwaszcza poza okresami przesile koniunkturalnych.
Wykres 4. Zmiany PKB i wybranych skadowych popytu krajowego (r/r, ceny stae)
30 25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15
24,3 2007 6,8 5,1 2008 8,7 1,6 3,8 2009 2010 8,5 2,0 3,3 4,0 -1,2 -1,0 -11,5 Akumulacja 17,6 4,6 6,1 9,6
5,6
4,4 -1,1
PKB
rdo: GUS
Popyt krajowy
Spoycie ogem
Nakady brutto na rodki trwae
RAPORT POLSKA 2011

Zwraca uwag fakt, e w caym okresie od akcesji Polski do UE tempo wzrostu nakadw brutto na rodki trwae w naszym kraju byo wysze ni unijne10, a od 2007 r. rwnie stopa inwestycji w Polsce bya wysza ni w UE-27.
Wykres 5.
20 15 %, r/r, ceny stae 10 5 0 -5 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Zmiany nakadw brutto na rodki trwae w Polsce i UE-27 (r/r, ceny stae)
Polska UE-27
-10 -15
rdo: Eurostat, GUS
Naley podkreli, e wzrost stopy inwestycji, jaki nastpi w Polsce w ostatnich latach, jest w duej mierze skutkiem silnie rosncych nakadw sektora publicznego. Przypuszczalnie proces ten bdzie kontynuowany zakada si, e w 2011 r. stopa inwestycji sektora instytucji rzdowych i samorzdowych wyniesie 6,6%11 (w latach 2007-2010 ksztatowaa si od 4,2 do 5,6%).
Wykres 6. Stopa inwestycji w Polsce (% PKB)
Stopa inwestycji 25,0 20,0 15,0 % 10,0 5,0 0,0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 3,4 3,3 3,4 3,4 3,9 4,2 4,6 5,2 5,6 18,7 18,3 18,1 18,2 19,7 22,3
21,6
21,2
19,7
stopa inwestycji ogem

rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych GUS
stopa inwestycji publicznych
W 2010 r. nastpio pogorszenie nierwnowagi zewntrznej w porwnaniu z 2009 r. Wedug danych NBP12, ujemne saldo rachunku biecego wynioso w 2010 r. 15,9 mld EUR i byo znacznie wysze ni w roku 2009 (12,2 mld EUR).; tym samym deficyt na rachunku obrotw biecych zwikszy si z 3,9% PKB w 2009 r. do 4,5% PKB w 2010 r. Deficyt ten by jednak znacznie mniejszy ni w latach poprzednich, kiedy wynosi 19,2 mld EUR w 2007 r. i 23,8 mld EUR w 2008 r. tj. odpowiednio 6,2% i 6,6% PKB13. Na ksztatowanie si salda rachunku biecego bilansu patniczego wpyway nastpujce pozycje: ujemne saldo dochodw, zwikszajce si w ostatnich latach, wynoszce w 2010 r. 12,6 mld EUR,
10 11 12 13
Za wyjtkiem 2010 r. Program Konwergencji 2011. Dane NBP z 29 czerwca 2011 r., zawierajce istotne korekty danych dotyczcych bilansu patniczego za lata 2004-2010. Znaczcy spadek deficytu obrotw biecych w relacji do PKB spowodowa, e 2009 r. by wyjtkowy - kontrybucja eksportu netto we wzrost PKB bya wwczas dodatnia.
ujemne saldo obrotw towarowych, wynoszce w 2010 r. 8,6 mld EUR, wykazujce znaczne wahania wielkoci w zalenoci od koniunktury, dodatnie saldo transferw biecych, zmniejszajce si w ostatnich latach od 3,1 mld EUR w 2007 r. do 2,8 mld EUR w 2010 r.; wpywa na to midzy innymi spadek wielkoci transferw prywatnych, rwnie dodatnie, ale zmniejszajce si w ostatnich latach saldo usug (ponad 3,4 mld EUR w kadym z lat w okresie 2007-2009, spadek do 2,6 mld EUR w 2010 r.). Zmniejszenie deficytu na rachunku obrotw biecych w 2009 r. naley raczej traktowa jako wydarzenie jednorazowe, spowodowane znaczcym spadkiem ujemnego salda obrotw towarowych w wyniku spowolnienia gospodarczego i obnienia aktywnoci gospodarczej, na skutek czego obnienie importu w skali rocznej (o 24,4%) byo znacznie gbsze ni eksportu (o 15,8%). Oywienie gospodarcze w 2010 r. spowodowao, i obroty handlu zagranicznego istotnie wzrosy, bardziej w imporcie (o 22,2%) ni w eksporcie (o 20,3%), w konsekwencji czego ujemne saldo obrotw towarowych zwikszyo si do 8,6 mld EUR (z 5,4 mld EUR w 2009 r.).
Wykres 7.
160000 120000 80000 40000 0 2006 -40000 2007 2008 2009 2010 Eksport Import Saldo
Obroty handlu zagranicznego (mln EUR)
rdo: NBP
Nadal wane znaczenie dla gospodarki ma napyw bezporednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Poczwszy od 2007 r., bardzo korzystnego pod wzgldem wielkoci zagranicznych inwestycji bezporednich, ich napyw do Polski systematycznie zmniejsza si.
Wykres 8. Bezporednie inwestycje zagraniczne w Polsce (mln EUR)
20000 mln EUR 15000 10000 5000 0 2003
rdo: NBP
mln EUR
15741 10237 4067 8330
17242 10128 9343
6665
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Naley podkreli, e napyw BIZ ma wyranie cykliczny charakter, tzn. ich wielko silnie zaley od fazy cyklu koniunktury. W okresach dobrej koniunktury gospodarczej w latach 2006-2007 wielko napywajcych do Polski BIZ wynosia 15,7 -17,2 mld EUR rocznie, w okresie spowolnienia gospodarczego 20082009 utrzymywaa si na poziomie okoo 10 mld EUR, natomiast w 2010 r. wyniosa 6,7 mld EUR, tj. o prawie 29% mniej ni w roku poprzednim. W konsekwencji, relacja inwestycji bezporednich do PKB obniya si z 5,5% w 2007 r. do okoo 1,9% w 2010 r. Naley podkreli, e spadek strumienia BIZ w latach 2008-2010 w stosunku do najlepszego pod tym wzgldem 2007 r. by zjawiskiem wiatowym, na co w miaa wpyw awersja inwestorw do ryzyka w konsekwencji kryzysu finansowego. Globalny poziom BIZ w 2010 r. by o
RAPORT POLSKA 2011

40% niszy od najwyszego odnotowanego w 2007 r.; BIZ z krajw rozwinitych zmniejszyy si jeszcze bardziej, stanowic zaledwie poow poziomu z 2007 r.14 Wahania napywu BIZ do Polski miay swoje odzwierciedlenie w wielkoci bezporednich inwestycji w wojewdztwach15.
Wykres 9. Napyw bezporednich inwestycji zagranicznych do wojewdztw w okresie 20072010 (redniorocznie, mln EUR)
4 696
5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0
mln EUR
1 029 1 001 912
675
654
507
370
DZKIE
250
LUBUSKIE
233
KUJAWSKOPOMORSKIE
209
PODKARPACKIE
171
OPOLSKIE
133
LUBELSKIE
106
PODLASKIE
104
WARMISKOMAZURSKIE
94
WITOKRZYSKIE
rdo: BIEC, dane GUS i NBP
Pierwsze trzy pozycje pod wzgldem wielkoci redniorocznego napywu BIZ do wojewdztw w okresie 20072010 w mln EUR zajmoway wojewdztwa: mazowieckie (4 696 mln EUR), lskie (1 029 mln EUR) oraz dolnolskie (ponad 1 000 mln EUR). Trzy ostatnie pozycje w rankingu napywu BIZ w okresie 20072010 zajmuj wojewdztwa: witokrzyskie (94 mln EUR), warmisko-mazurskie (104 mln EUR) oraz podlaskie (106 mln EUR). Najwikszym beneficjentem napywu BIZ do Polski byo zatem wojewdztwo mazowieckie. Jego udzia w caoci napywu BIZ do Polski wynis w ujciu redniorocznym 42,1%. Udzia nastpnych w kolejnoci wojewdztw lskiego i dolnolskiego wynis po okoo 9%. Najmniejszy udzia w napywie BIZ do Polski na poziomie okoo 1% odnotoway wojewdztwa: witokrzyskie, warmiskomazurskie oraz podlaskie. Grupa siedmiu wojewdztw: mazowieckie, lskie, dolnolskie, wielkopolskie, maopolskie i pomorskie i zachodniopomorskie koncentruje cznie okoo 85% BIZ napywajcych do Polski, podczas gdy pozostae 9 wojewdztw tylko 15%. W okresie 20072010 najwiksza warto BIZ w przeliczeniu na mieszkaca napyna do wojewdztwa mazowieckiego (redniorocznie ponad 900 EUR); w 2007 r. byo to 1300 EUR na mieszkaca, a w 2010 r. napyw wynis poow tej kwoty (652 EUR). Na drugim miejscu pod wzgldem wielkoci napywu BIZ w przeliczeniu na mieszkaca uplasowao si wojewdztwo dolnolskie z kwot 348 EUR redniorocznie, a na trzecim woj. zachodniopomorskie z kwot 300 EUR. Najmniejszy napyw BIZ na mieszkaca w analizowanym okresie odnotowao wojewdztwo lubelskie (okoo 60 EUR). Rozpito midzy skrajnymi wojewdztwami pod tym wzgldem w okresie 20072010 bya okoo 15-krotna.
14 15
Biuletyn Informacyjny PAIiIZ nr 2/2011. Szacunkowe dane Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych (BIEC) dla MRR, na podstawie danych NBP z maja 2011 r.
10
ZACHODNIOPOMORSKIE
DOLNOLSKIE
MAZOWIECKIE
WIELKOPOLSKIE
MAOPOLSKIE
POMORSKIE
LSKIE
Wykres 10. Napyw bezporednich inwestycji zagranicznych na mieszkaca 2007 2010 (redniorocznie, na mieszkaca)
Wykres 11. Dynamika napywu bezporednich inwestycji zagranicznych na mieszkaca 20072010 (redniorocznie, na mieszkaca)
Widoczne jest, e o ile pod wzgldem napywu BIZ na mieszkaca dominuj wojewdztwa poudniowe i zachodnie, to pod wzgldem dynamiki napywu BIZ rodek cikoci przesuwa si w kierunku wojewdztw wschodnich i centralnych. Jest to proces pozytywny ze wzgldu na wyrwnywanie midzyregionalnych poziomw rozwoju.
Produktywno polskiej gospodarki i jej uwarunkowania strukturalne

Decydujcymi czynnikami przesdzajcymi o tempie wzrostu gospodarczego s tendencje w ksztatowaniu si zasobw pracy oraz wydajnoci pracy. W latach 2007-2010 tempo wzrostu obu czynnikw w Polsce byo wysze ni w UE-27, na skutek czego oglny wzrost gospodarczy Polski wyprzedza znaczco tempo wzrostu unijnego PKB.
Wykres 12. Dynamika wydajnoci pracy (PKB/pracujcego) w UE-27 i w Polsce
104,0 103,0 102,0 101,0 100,0 99,0 98,0 97,0 96,0 95,0 94,0 102,9 101,6 102,3 101,1 99,5 97,5 101,3 101,3 103,4 102,3
2006
2007 2008 2009 2010 Dynamika wydajnoci pracy UE Dynamika wydajnoci pracy Polska
rdo: Eurostat
Wydajno pracy mierzona PKB na jednego pracujcego w PPS wynosia w 2010 r. 66,5% redniej unijnej i w latach 2007-2010 zwikszya si o 5,5 p.p. Postp ten naley uzna za raczej umiarkowany. Kilku nowym krajom czonkowskim udao si w wikszym stopniu zmniejszy rnic w poziomie produktywnoci w stosunku do redniej unijnej, np. Rumunii o 7,6 p.p., Estonii o 7,7 p.p., Sowacji o 10,8 p.p. W grupie nowych krajw czonkowskich, wyszy wskanik wydajnoci pracy w relacji do UE-27 odnotowaa Sowacja (82,6%), Republika Czeska (71,8%), Wgry (70,9%), a take Malta (92,4%) i Cypr (89,2%). O poziomie produktywnoci w znacznej mierze decyduje struktura gospodarki danego kraju w przekroju sektorw ekonomicznych, z uwagi na fakt istnienia znaczcych rnic w wydajnoci pracy w poszczeglnych rodzajach dziaalnoci gospodarczej. Zmiany te przebiegaj bardzo powoli i w sposb
11
RAPORT POLSKA 2011

niecigy, z wahaniami wielkoci udziaw okrelonych rodzajw dziaalnoci gospodarczych w poszczeglnych latach z powodu ich rnej podatnoci na zjawiska koniunkturalne. Zmiany w strukturze gospodarki w latach 2007-2010 w odniesieniu do WDB i pracujcych prezentuje ponisza tabela.
Tabela 1. Struktura gospodarki w przekroju sektorw ekonomicznych16 (udziay w %, zmiany w p.p.)
zmiany w latach 20072010
Wyszczeglnienie WDB sektor I sektor II sektor III
2006 4,2 31,1 64,7
2007 4,3 31,6 64,1
2008 3,7 31,5 64,8 14,0 31,9 54,1
2009 3,6 31,7 64,7 13,3 31,1 55,6
2010 3,5 31,7 64,8 12,9 30,2 56,9
-0,7 0,6 0,1 -2,9 0,2 2,7
Pracujcy (BAEL, 15-64, przecitne w roku) sektor I 15,8 14,7 sektor II 30,0 30,8 sektor III 54,2 54,5
rdo: GUS, Eurostat
Znacznie wiksze zmiany zaszy w strukturze sektorowej pracujcych ni w strukturze wytworzonej WDB. Tendencje tych zmian mona scharakteryzowa nastpujco: nastpi niewielki wzrost udziau dominujcego w gospodarce sektora usugowego (do poziomu prawie 65% w WDB i niemal 57% w liczbie pracujcych), udzia sektora przemysowego ustabilizowa si na poziomie 30-32% zarwno w produkcji, jak i w liczbie pracujcych, znaczco zmniejszy si udzia sektora rolniczego w liczbie pracujcych (z prawie 15% w 2007 r. do niecaych 13% w 2010 r.) i w WDB z 4,3% w 2007 r. do 3,5% PKB w 2010 r.).
Zmiany w strukturze pracujcych przebiegay nieco inaczej ni przewidywano w SRK 2007-2015. Szybciej zmniejsza si udzia pracujcych w sektorze I (w 2010 r. zakadano udzia tego sektora na poziomie 15,0%), faktyczny udzia by niszy o ponad 2 p.p. Zakadano take zmniejszenie udziau pracujcych w sektorze II z 30,0% w 2006 r. do 27,5% w 2010 r.; sektor ten jednak zwiksza swj udzia w liczbie pracujcych w kolejnych latach do prawie 32% w 2008 r., a w 2010 r. wynosi 30,2%. Planowany w SRK poziom kontrybucji sektora III w pracujcych 57,5% okaza si niewiele wyszy ni uzyskany w 2010 r. (56,9%). Mimo korzystnych zmian, struktura rodzajowa gospodarki w Polsce nadal znaczco odbiega od unijnej. W porwnaniu z krajami UE-27, struktura pracujcych w Polsce w przekroju sektorw ekonomicznych cechuje si wysokim udziaem sektora I, na poziomie prawie 3-krotnie przewyszajcym redni unijn, a take nieco wyszym udziaem sektora II. Udzia sektora III by niszy o ponad 10 p.p. ni w UE-27. Podobne rnice chocia na nieco innym poziomie obserwuje si porwnujc struktur WDB w Polsce i w UE-27: ponad dwukrotnie wyszy udzia rolnictwa (3,5% w Polsce, 1,7% w UE-27), nieco wyszy w Polsce udzia sektora przemysowego, a znaczco niszy (o prawie 9 p.p.) udzia sektora usugowego. Zasadnicza rnica pomidzy wielkoci udziau sektora I w produkcji (3,5%) i pracujcych (12,9%) oznacza nisk produktywno tego sektora, wpywajc niekorzystnie na poziom produktywnoci caej gospodarki narodowej.
Konwergencja gospodarcza Polski z UE

W ostatnich kilku latach dokonywa si systematyczny postp w konwergencji Polski z krajami UE-27 mierzony zmniejszajcym si dystansem do redniego unijnego poziomu PKB na mieszkaca. PKB w cenach biecych na mieszkaca Polski wynis w 2010 r. 9,3 tys. EUR, co stanowio 38% redniej unijnej, tj. o 14 p.p. wicej ni przed akcesj. Analogiczne dane w przeliczeniu na PPS za
16
Zakres sektorw ekonomicznych: sektor I (rolniczy) - rolnictwo, owiectwo i lenictwo oraz rybactwo; sektor II (przemysowy) - przemys i budownictwo; sektor III (usugowy) - usugi rynkowe i nierynkowe.
12
2010 r. (15,3 tys. PPS) wskazuj, e relacja PKB na mieszkaca w Polsce do analogicznego wskanika dla UE-27 zwikszya si z poziomu niewiele przekraczajcego poow redniej unijnej w 2004 r. do 62% w 2010 r. Postp ten naley uzna za znaczcy. Zaoony w Strategii Rozwoju Kraju 20072015 wskanik PKB per capita w PPS na poziomie 58% redniej UE-25 zosta zatem przekroczony w 2009 r.
Tabela 2. Wskaniki konwergencji realnej na tle wzrostu PKB w Polsce i UE-27
Rok Wzrost realny PKB UE-27, % Wzrost realny PKB Polski, % UE-27, PKB per capita w tys. EUR Polska, PKB per capita w tys. EUR Polska, UE-27=100 Polska, PKB per capita w tys. PPS Polska, UE-27=100 rdo: Eurostat, GUS 2004 2,5 5,3 21,7 5,3 25 11,0 51 2005 2,0 3,6 22,5 6,4 28 11,5 51 2006 3,2 6,2 23,7 7,1 30 12,3 52 2007 3,0 6,8 25,0 8,2 33 13,6 54 2008 0,5 5,1 25,0 9,5 38 14,1 56 2009 -4,3 1,6 23,5 8,1 35 14,3 61 2010 1,8 3,8 24,5 9,3 38 15,3 62
W grupie nowych krajw czonkowskich, Polska znalaza si na trzecim miejscu za Sowacj i Rumuni - pod wzgldem szybkoci procesu konwergencji w zakresie poziomu rozwoju gospodarczego.
Wykres 13. Zmiany wskanika PKB per capita w PPS w relacji do redniej unijnej (UE-27=100) w krajach czonkowskich w latach 2004-2010
40 30 20 pp. 10 0 -10 -20
Lu ks em S bur ow g R acj um a un Po ia ls Es ka to ni a C yp Li r Bu twa R g ep ar ub i o a lik a tw C a ze sk a N Ma id lt a er la Fi nd nl y a S ndi ow a e N n ia ie Po m rtu cy ga l W ia g r D y H an is zp ia a Sz nia w ec Au ja st r G ia re Fr cja an W cj ie lk Be a a Br lgia yt an W ia o c Irl hy an di a
rdo: Eurostat
Porwnanie danych o wielkoci PKB wytworzonego na mieszkaca w poszczeglnych krajach w latach 2004-2010 wskazuje wyranie na postp, jakiego dokonay nowe pastwa czonkowskie pod wzgldem zbliania si do redniej unijnej. Zmienia si nieco kolejno krajw uszeregowanych pod wzgldem poziomu tego wskanika, np. Irlandia i Wielka Brytania obniyy swoj pozycj, a Sowacja podwyszya; Polska nadal lokuje si w ostatniej pitce krajw unijnych i wyprzedza jedynie Litw, otw, Bugari i Rumuni.
13
RAPORT POLSKA 2011

Wykres 14. Wskanik PKB per capita w PPS w latach 2004-2010 (UE-27=100, kraje uszeregowane wedug poziomu wskanika w 2010 r.)
300 250 200 150 100 50 0
Lu ks e N mb i d ur er g la n Irl dy an d Au ia st ri D a an Sz ia w e N cja ie m c B y W F elg ie in ia lk la a nd Br ia yt a Fr nia an H is cja zp a W nia o ch y C yp G r r S ecj ow a en ia R e p P Ma ub ort lta lik ug a al C ia ze S sk ow a a E s c ja to n W ia g P o ry ls ka Li tw a R otw um a u Bu nia g ar ia
rdo: Eurostat
2004
2010
Proces konwergencji krajw czonkowskich UE ma miejsce nie tylko w zakresie poziomu rozwoju gospodarczego, ale take w odniesieniu do materialnego poziomu ycia ich mieszkacw, mierzonego dochodami do dyspozycji gospodarstw domowych17. W 2009 r. dochd realny do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkaca w grupie 9 krajw czonkowskich z najniszym poziomem tyche dochodw per capita18, stanowi 55% rednich dochodw w UE i by wyszy o 3 p.p. w stosunku do 2007 r., tj. do poziomu sprzed recesji. Z kolei rnica pomidzy dochodem realnym do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkaca w krajach strefy euro a redni unijn zmniejszya si o 1 p.p. pomidzy 2007 r. a 2009 r. Oznacza to redukcj dystansu pomidzy rednim dochodem gospodarstw domowych per capita w najbogatszych i najbiedniejszych krajach UE.
Wykres 15. Dochody realne do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkaca (w PPS, UE-27=100)
120 100 80 60 40 20 0 2003
rdo: Eurostat
111
110
110
110
110
110
109 61 55
52 47
53 48
52 48 strefa euro
53 50 grupa 9 2006
57 52
58 55
Polska 2007 2008 2009
2004
2005
Z powyszych danych statystycznych wynika, e w latach 2004-2009 Polska dokonaa postpu zarwno w zakresie zbliania si do redniego unijnego poziomu rozwoju gospodarczego (o 12 p.p.), jak i w konwergencji w zakresie poziomu ycia mieszkacw (o 9 p.p.). Ponadto szacunki wskazuj, e w 2009 r. zrwnay si wskaniki dla Polski ilustrujce poziom rozwoju gospodarczego (PKB per capita) oraz materialny poziom ycia ludnoci mieszkacw (dochody realne do dyspozycji gospodarstw domowych per capita) w relacji do UE-27 (stanowi okoo 61% redniej unijnej obliczanej z uwzgldnieniem parytetu siy nabywczej).
17
18
Grupa ta obejmuje nastpujce kraje: Bugari, Rumuni, otw, Polsk, Estoni, Wgry, Litw, Sowacj i Republik Czesk. rdo: Eurostat, Statistics in Focus No 16/2011, The 9 poorest countries catching up on income per capita.
(European Union Statistics on Income and Living Conditions).
Dane dotycz skorygowanych dochodw brutto do dyspozycji gospodarstw domowych (sektora instytucjonalnego gospodarstw domowych) tzn. dochodw uwzgldniajcych spoycie usug indywidualnych, dostarczanych spoeczestwu nieodpatnie, takich jak edukacja, ochrona zdrowia, zabezpieczenie spoeczne; nie zawiera spoycia usug zbiorowych, takich jak bezpieczestwo publiczne, obrona narodowa, administracja. rdem danych jest unijne badanie EU-SILC
14
Wykres 16. Konwergencja Polski z UE w zakresie poziomu rozwoju gospodarczego (PKB per capita w PPS, UE-27=100) oraz poziomu ycia mieszkacw (dochody realne do dyspozycji gospodarstw domowych per capita w PPS, UE-27=100)
65 60 55 50 49 45 PKB pc 40 2003
rdo: Eurostat
57 52 53 52 51 53 54 52
58 56
61
51
Dochody gd pc 2006 2007 2008 2009
2004
2005
Wrd krajw czonkowskich UE, najwikszego postpu we wzrocie relatywnego poziomu dochodw realnych do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkaca w okresie pomidzy 2007 i 2009 r. dokonaa Sowacja (6 p.p.), Cypr (5 p.p.), Polska (4 p.p.) i Finlandia (3 p.p.). W zestawie wskanikw monitorujcych cel gwny SRK 2007-2015, ktry dotyczy podniesienia poziomu i jakoci ycia mieszkacw Polski, znajduje si kilka dotyczcych materialnych i pozamaterialnych warunkw ycia spoeczestwa. Zaoony na 2010 r. poziom przecitnych miesicznych dochodw na 1 osob (950 z) zosta przekroczony w 2008 r. Przecitne trwanie ycia kobiet w 2010 r. (80,6 lat) dokadnie odpowiadao zaoonemu w Strategii, natomiast przecitne trwanie ycia mczyzn (72,1 lat) byo nisze ni zakadano (73,3 lat). Wskanik zgonw niemowlt na 1000 urodze ywych w 2010 r. (5,0) by korzystniejszy ni zakadany w SRK (5,5). Dane te wiadcz o postpie dokonanym w ostatnich latach w dziedzinie poprawy poziomu ycia Polakw.
Procesy konwergencji polskich regionw19 z UE w zakresie poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego

W okresie 2007-2010 w wojewdztwach miay miejsce intensywne procesy rozwojowe, stymulowane w duej mierze moliwociami oferowanymi przez polityk spjnoci, jak rwnie procesy dostosowawcze do nowej sytuacji gospodarczej, wywoanej konsekwencjami kryzysu. Podobnie jak w latach poprzednich, procesy rozwoju regionw przebiegay w sposb zrnicowany. W ukadzie terytorialnym najwyszy poziom produktu krajowego brutto osigao wojewdztwo mazowieckie - 311,4 mld z w 2010 r.20, najniszy - woj. opolskie na poziomie 31,4 mld z.
19 20
W raporcie uywa si zamiennie okrele wojewdztwo i region w odniesieniu do jednostek terytorialnych poziomu NUTS 2. Dane za 2009 i 2010 r. szacunkowe dane Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych (BIEC) dla MRR.
15
RAPORT POLSKA 2011

Wykres 17. Szacunek PKB wedug regionw w 2010 r. (mln z)
Opolskie Lubuskie Podlaskie witokrzyskie Warmisko-Mazurskie Podkarpackie Lubelskie Zachodniopomorskie Kujawsko-Pomorskie Pomorskie dzkie Maopolskie Dolnolskie Wielkopolskie lskie Mazowieckie 0
rdo: Dane szacunkowe BIEC
50 000
100 000
150 000
200 000
250 000
300 000
350 000
W okresie 2007-2010 roku nie odnotowano powaniejszych zmian w regionalnej strukturze generowania PKB w stosunku do lat ubiegych, dotyczyy one jedynie kolejnoci trzech wojewdztw o najniszym udziale w krajowym PKB, tj. wojewdztw podlaskiego, lubuskiego oraz opolskiego.
Wykres 18. Udzia wojewdztw w tworzeniu PKB w latach 20072010 (dane liczbowe na wykresie dotycz 2010 r.)
25% 22,0% 20% 2007 2010
15% %
12,9% 9,4% 8,2%
10%
7,6%
6,2%
5,5%
5%
4,7%
3,8%
3,8%
3,6%
2,8%
2,7%
2,3%
2,2%
2,2%
0%
L S KI W E IE LK O PO LS KI DO E LN O L S KI E M A O PO LS KI E KI E IE IE E E E IE IE IE KI E RS KI O RS KI DZ KI KI E DL AS K EL SK BU SK RS K PA C IE C UR ZY S PO O O O LS K SK IE
O W
LU B
AR
KR
AZ
PO
PO
SK O -P
DN I
PO
SK
AW
CH O
rdo: GUS (2007), BIEC (2010)
Najwyszy i rosncy udzia w generowaniu krajowego PKB uzyskiwao wojewdztwo mazowieckie. Szacuje si, e w 2010 roku tworzyo ono 22,0 % PKB Polski tj. wicej ni w 2007 r. (21,7%). Cztery wojewdztwa o najwikszym potencjale gospodarczym: mazowieckie, lskie, wielkopolskie i dolnolskie wytwarzay w 2010 r. 52,5% krajowego PKB tj. o 0,3 p.p. wicej ni w 2007 r. Niewielkiemu zmniejszeniu w stosunku do 2007 r. uleg udzia w PKB Polski piciu wojewdztw o najmniejszym potencjale gospodarczym21 tj. wojewdztw opolskiego, lubuskiego,
21
Regiony, z ktrych kady wytwarza nie wicej ni 3% wartoci PKB.
16
W AR
KU J
ZA
M I
I TO
AZ
DK
-M
PO
LU
podlaskiego, witokrzyskiego i warmisko-mazurskiego (ich czny udzia wynosi w 2010 r. 12,2%) oraz wojewdztw Polski Wschodniej (15,2% w 2010 r.). Tym samym nie zosta uzyskany zakadany w SRK 2007-2015 udzia Polski Wschodniej na poziomie 18% krajowego PKB. Trwae zmiany w udziale poszczeglnych wojewdztw w tworzeniu krajowego produktu brutto zauwaalne s w duszym horyzoncie czasu i dotycz niewielu regionw. Zaliczy do nich mona wojewdztwo mazowieckie, gdzie od 1995 r. nastpi wzrost kontrybucji do krajowego PKB z okoo 17% w 1995 r. do 22% w 2010 r. oraz wojewdztwo lskie, gdzie nastpi spadek kontrybucji w krajowy PKB z okoo 15% w 1995 r. do niecaych 13% w 2010 r. Przecitny poziom produktu krajowego brutto w przeliczeniu na mieszkaca Polski wynis w 2010 r. 37,1 tys. z22, co stanowio 120% redniego PKB z roku 2007. Najwyszy poziom produktu krajowego brutto na 1 mieszkaca w 2010 r. odnotowano w wojewdztwie mazowieckim (59,5 tys. z, co stanowio 161% redniej krajowej). Pozostae wojewdztwa, w ktrych poziom PKB na 1 mieszkaca przewyszy redni dla caego kraju, to: dolnolskie (40,5 tys. z w 2010 r., co stanowio 109% redniej krajowej), lskie (39,2 tys. z, 106% redniej krajowej) oraz wielkopolskie (39,1 tys. z, 106% redniej krajowej). Najniszy poziom produktu krajowego brutto na 1 mieszkaca zanotowano - wedug szacunkw - w wojewdztwie podkarpackim (w 2010 r. 24,4 tys. z, co stanowio 66% redniej krajowej). Niewiele wiksz warto PKB w przeliczeniu na 1 mieszkaca odnotowano w woj. lubelskim (24,9 tys. z, 67% redniej krajowej). Nie nastpiy w tym wzgldzie znaczce zmiany w porwnaniu z latami poprzednimi; dotyczyy one na og niewielkiego zwikszenia dystansu do redniej krajowej wojewdztw sabszych ekonomicznie, na korzy regionw silniejszych gospodarczo. W okresie 2007-2010 nie nastpio zmniejszenie zrnicowania pomidzy regionami w zakresie poziomu rozwoju ekonomicznego.
Wykres 19. Procentowe odchylenie wartoci PKB na mieszkaca w stosunku do redniej krajowej w 2007 i 2010 roku
PODKARPACKIE LUBELSKIE PODLASKIE WARMISKO-MAZURSKIE WITOKRZYSKIE OPOLSKIE LUBUSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE MAOPOLSKIE DZKIE POMORSKIE WIELKOPOLSKIE LSKIE DOLNOLSKIE MAZOWIECKIE 2010 2007
-40
rdo: BIEC
-20
20
40
60
80
Najwyszy wzrost PKB na mieszkaca w 2010 r. w stosunku do 2007 r. odnotowano w woj. witokrzyskim, co poprawio relacj PKB per capita w tym wojewdztwie do redniej krajowej o okoo 4 punkty procentowe (z 77% wartoci redniej krajowej w 2007 r. do 81% w 2010 r.). Niewiele nisze tempo wzrostu PKB na mieszkaca odnotowane w woj. maopolskim spowodowao wzrost relacji PKB per capita do redniej krajowej z 86% w 2007 r. do 88% w 2010 r. Relatywnie niskie tempo wzrostu w okresie 20072010 w wojewdztwach: lubuskim i pomorskim spowodowao pogorszenie relacji PKB na mieszkaca do redniej krajowej w przypadku wojewdztwa lubuskiego - z 89% w 2007 r. do 84% w 2010 r. - oraz pomorskiego - z 98% redniej krajowej w 2007 r. do 94% w 2010 r.
22
W cenach biecych.
17
RAPORT POLSKA 2011

Wykres 20. Dynamika PKB na mieszkaca w 2010 r. w stosunku do 2007 r. (ceny biece)
LUBUSKIE POMORSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE PODKARPACKIE PODLASKIE OPOLSKIE LUBELSKIE LSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE MAZOWIECKIE WARMISKO-MAZURSKIE DOLNOLSKIE WIELKOPOLSKIE DZKIE MAOPOLSKIE WITOKRZYSKIE POLSKA
105%
rdo: GUS, BIEC
110%
115%
120%
125%
130%
Biorc pod uwag rednie tempo wzrostu PKB per capita w wojewdztwach z lat 2007-2010 oraz relacj PKB per capita do redniej krajowej, rysuj si cztery grupy wojewdztw: liderzy - wojewdztwa o najwyszej dynamice wzrostu, z PKB per capita powyej redniej krajowej (mazowieckie, dolnolskie i wielkopolskie); regiony doganiajce o dynamice wzrostu powyej redniej krajowej oraz niszym od redniej krajowej poziomie PKB per capita (witokrzyskie, maopolskie, dzkie i opolskie); grupa wojewdztw odstajcych (kujawsko-pomorskie, podlaskie, warmisko-mazurskie, lubelskie, pomorskie, podkarpackie oraz z wyranie nisz dynamik wzrostu zachodniopomorskie i lubuskie) oraz czwarta grupa - wojewdztw traccych, do ktrej zaliczy naley woj. lskie o wyszym PKB per capita w stosunku do redniej krajowej i niszej od przecitnej dla kraju dynamice wzrostu.
Wykres 21. Rozwj wojewdztw w latach 2007-2010
rdo: Dane szacunkowe BIEC
W grupie liderw wyrniao si - zarwno pod wzgldem tempa wzrostu PKB per capita, jak i jego poziomu w stosunku do redniej krajowej - woj. mazowieckie (gwnie dziki Warszawie). Spord wojewdztw z grupy doganiajcych najbliej redniej krajowej byo wojewdztwo dzkie, za najwysze tempo wzrostu osigno wojewdztwo witokrzyskie. Spord wojewdztw odstajcych, najwyszym tempem wzrostu charakteryzowao si w ostatnich latach woj. kujawsko-pomorskie, jednak jego PKB per capita stanowi w 2010 r. zaledwie 87% redniej krajowej. Najsabsz dynamik odnotoway wojewdztwa: zachodniopomorskie (86% krajowego PKB per capita w 2010 r.) i woj. lubuskie (84% krajowego PKB per capita). Wojewdztwo lskie byo jedynym, ktrego poziom PKB per capita w
18
2010 r. przewysza redni krajow, jednak tempo wzrostu w ostatnich latach byo poniej redniej, co grozi w duszej perspektywie utrat wysokiej pozycji w rankingu wojewdztw ze wzgldu na wysoko PKB na mieszkaca. Dane Eurostat o PKB wytworzonym w regionach, wyraone w PPS, potwierdzaj fakt, e najszybciej dystans rozwojowy w stosunku do pastw unijnych pokonywao woj. mazowieckie, ktre w 2008 r.23 osigno poziom 89% redniej UE-27 tj. o 13 p.p. wyszy ni przed akcesj. Rwnie woj. dolnolskie i opolskie dokonay duego postpu w latach 2004-2008, zmniejszajc ten dystans o 10 p.p. Postp w tym zakresie dokonany przez regiony Polski pnocnej (woj. pomorskie i zachodniopomorskie po 5 p.p.) i wschodniej (w granicach 4-5 p.p.) by znacznie mniejszy, za wyjtkiem woj. witokrzyskiego, ktre w grupie wojewdztw zaliczanych do Polski wschodniej, osigno najlepszy rezultat, uzyskujc poziom 45% redniej unijnej tj. o 7 p.p. wyszy ni notowany przed akcesj.
Mapa 1. PKB per capita w PPS w wojewdztwach w 2008 r. (UE-27=100) i zmiany w latach 2004-2008 (w p.p.)
rdo: Eurostat
23
Ostatnie dane Eurostatu dot. PKB per capita w PPS w przekroju regionw NUTS 2 s dostpne za 2008 r.
19
RAPORT POLSKA 2011

Mapa 2. PKB per capita w PPS w wojewdztwach w 2010 r.(szacunkowo, UE-27=100) i zmiany w latach 2004-2010 (w p.p.)
rdo: BIEC
Wedug szacunkowych danych Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych (BIEC) dotyczcych poziomu PKB per capita w PPS w latach 2009-2010 (czyli dla lat, dla ktrych nie s dostpne dane statystyczne Eurostatu), w 2010 r.: -wojewdztwo mazowieckie osigno 96% redniej unijnej, - wojewdztwo dolnolskie 66% redniej unijnej, - wojewdztwo lskie i wielkopolskie 63% redniej unijnej, - wojewdztwo dzkie i pomorskie 56% redniej unijnej, - wojewdztwo maopolskie 53% redniej unijnej, - wojewdztwo zachodniopomorskie i kujawsko-pomorskie 52% redniej unijnej, a wojewdztwo lubuskie nieznacznie przekroczyo poow redniej unijnej. Pozostae wojewdztwa, w tym Polski wschodniej, odnotoway poziom tego wskanika poniej 50% redniej unijnej. Porwnujc wojewdztwa najszybciej doganiajce redni krajw UE-27 (mazowieckie, dolnolskie, wielkopolskie i dzkie,) z najsabiej rozwinitymi wojewdztwami z Polski wschodniej (podkarpackie, lubelskie, podlaskie, witokrzyskie i warmisko-mazurskie), wida, e rnica pomidzy najszybciej rozwijajcymi si wojewdztwami a tymi o zdecydowanie niszym tempie rozwoju, w ostatnim dziesicioleciu pogbia si.
20
Wykres 22. Tempo wzrostu PKB per capita w PPS w latach 2000-2010 (2000=100)
rednie tempo wzrostu 5 wojewdztw: dzkie, mazowieckie, wielkopolskie, dolnolskie, lskie 220 200 180 160 140 120 100 80 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
rdo: Eurostat, BIEC
rednie tempo wzrostu 5 wojewdztw: podkarpackie, lubelskie, podlaskie, witokrzyskie, warmisko-mazurskie
W latach 2009-2010 jedynie wojewdztwo mazowieckie przekroczyo 75% redniej wartoci PKB w PPS na mieszkaca dla krajw UE-27. Sze wojewdztw (lubelskie, podkarpackie, podlaskie, witokrzyskie, opolskie i warmisko-mazurskie) nie przekroczyo pod tym wzgldem 50% redniej unijnej. Na tle Unii Europejskiej, Polska nie naley do krajw silnie zrnicowanych terytorialnie. Wspczynniki mierzce poziom zrnicowania pomidzy wojewdztwami i podregionami z reguy ksztatuj si poniej wielkoci rednich dla UE-27. W UE poziom zrnicowania w zakresie podstawowych kategorii spoeczno-ekonomicznych pomidzy regionami systematycznie zmniejsza si24; w Polsce procesy zmiany poziomu zrnicowa terytorialnych przebiegay nieco inaczej. Zrnicowanie przestrzenne w Polsce w zakresie poziomu rozwoju ekonomicznego zwikszao si w ostatnich latach zarwno na szczeblu jednostek terytorialnych NUTS 2 (wojewdztwa), jak i NUTS 3 (podregiony). Zrnicowanie terytorialne w zakresie PKB na mieszkaca na szczeblu jednostek terytorialnych NUTS 2 byo znacznie nisze ni rednie w UE-27 (wskanik dyspersji25 wynosi 19,9% w Polsce wobec 28,3% w UE w 2007 r.). O ile jednak w UE-27 obserwuje si zmniejszanie tak zdefiniowanego zrnicowania, to w Polsce zrnicowania te narastay, jakkolwiek tempo tego zjawiska ulego spowolnieniu. Zrnicowanie w zakresie regionalnego PKB na mieszkaca na szczeblu jednostek NUTS 3 rwnie zwikszao si, a od 2006 r. nieznacznie przewysza wskanik zrnicowania dla UE-27 (wskanik dyspersji regionalnego PKB na mieszkaca w Polsce w 2007 r. wynosi 34,5%, w UE-27 ksztatowa si na poziomie 32,7%). Zasadnicza rnica dotyczya kierunku przebiegu procesu zbienoci regionw w Polsce poziom zrnicowania systematycznie narasta (pomidzy rokiem 2000 a 2007 nastpi wzrost powyszego wskanika o 1,7 p.p.), podczas gdy w UE nastpio jego obnienie o 2,8 p.p.
Wykres 23. Zrnicowanie w zakresie regionalnego PKB na mieszkaca na poziomie jednostek NUTS 2 i NUTS 3 w Polsce i UE-27 (dyspersja, %)
40 35 30 25 20 15 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 UE-27 NUTS 2
rdo: Eurostat
40 35 30 25 20 15 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 UE-27 NUTS 3 POLSKA NUTS 3
POLSKA NUTS 2
24 25
Za wyjtkiem stopy bezrobocia w okresie okookryzysowym. Wskanik dyspersji regionalnego PKB per capita mierzy si sum rnic bezwzgldnych pomidzy krajowym i regionalnym PKB per capita waonych udziaem w ludnoci wyraon jako odsetek krajowego PKB per capita. Wynosi on zero, kiedy regionalny PKB per capita jest identyczny we wszystkich regionach, a ronie wwczas, gdy powiksza si dystans pomidzy PKB per capita w regionach a redni krajow. Dane Eurostatu, ostatnie dostpne za 2007 r.
21
RAPORT POLSKA 2011

Zjawisko zwikszania si zrnicowa pomidzy regionami danego kraju w zakresie poziomu rozwoju ekonomicznego jest charakterystyczne dla tzw. gospodarek doganiajcych i nastpio we wszystkich nowych pastwach czonkowskich, na og w silniejszym wymiarze ni w Polsce. Nie oznacza to jednak, e polityka regionalna mone zaniedbywa konsekwencje wynikajce z tego faktu; wrcz przeciwnie, powinno to stanowi silne wskazanie dla podejmowania dziaa agodzcych skutki powyszego zjawiska. Nieco inaczej przebiega proces zmian w poziomie zrnicowa na szczeblu jednostek terytorialnych NUTS 2 i NUTS 3 w odniesieniu do stopy bezrobocia: by on znacznie mniejszy w Polsce ni w UE (np. wskanik dyspersji na szczeblu NUTS 2 wynosi w 2009 r. 49,1% dla UE-27, a dla Polski 20,1%; analogiczne wskaniki dla NUTS 3 wynosiy 52,7% oraz 31,5%). Zarwno w UE, jak i Polsce, w ostatnich latach poziom zrnicowania pomidzy regionami w odniesieniu do stopy bezrobocia zacz zwiksza si, po wielu latach procesu zmniejszania si powyszych zrnicowa, co naley przypisa czynnikom koniunkturalnym i zwizanym z kryzysem wiatowym. Ksztatowanie si wskanika dyspersji zatrudnienia osb w wieku 15-64 wskazuje na znacznie mniejsze (prawie dwukrotnie) zrnicowanie terytorialne w tym zakresie ni to ma miejsce przecitnie w UE-27, a ponadto zrnicowanie to zmniejszao si w ostatnich latach. Ma to pewne pozytywne aspekty spoeczne, jednake moe te wskazywa na ma elastyczno regionalnych rynkw pracy w zakresie zdolnoci dostosowania do wymogw ilociowych i jakociowych gospodarki. Okres 2007-2010 by trudny dla polskiego rynku pracy, gwnie ze wzgldu na spowolnienie wzrostu gospodarczego, ale take z uwagi na rosnc aktywizacj ekonomiczn populacji w wieku produkcyjnym. Zmniejszajca si systematycznie do 2008 r. stopa bezrobocia (7,1% wedug BAEL) wzrosa ponownie do 8,2% w 2009 r. oraz 9,6% w 2010 r. Bya ona jednak znacznie nisza ni zakadana na 2010 r. w SRK (12,0%). Stopa bezrobocia rejestrowanego zwikszya si w tym czasie z 11,2% w 2007 r. do 12,3% w 2010 r. W przekroju terytorialnym, w wielu regionach stopa bezrobocia w 2010 r. bya nisza ni w 2007 r.; dotyczyo to gwnie wyej rozwinitych gospodarczo wojewdztw (mazowieckie i dolnolskie), chocia znaczce obnienie byo take udziaem woj. warmisko-mazurskiego oraz kujawsko-pomorskiego. Wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 zwikszy si w tym czasie do 59,3%, najbardziej w regionach o wysokim poziomie rozwoju ekonomicznego (mazowieckie, kujawsko-pomorskie, lskie, wielkopolskie, dolnolskie). Niekorzystnie ksztatowaa si sytuacja na rynku pracy w dwch wojewdztwach Polski wschodniej: lubelskim i podlaskim, gdzie nastpi w tym okresie jednoczenie spadek wskanika zatrudnienia i wzrost stopy bezrobocia, a take w woj. podkarpackim, gdzie co prawda mia miejsce niewielki wzrost wskanika zatrudnienia, ale towarzyszyo mu znaczce zwikszenie bezrobocia.
Tabela 3. Wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 lata i stopa bezrobocia w wojewdztwach w 2010 r. (BAEL, %)
Wskanik zatrudnienia Wojewdztwo Ogem dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie rdo: GUS 2007 57,0 55,0 53,8 59,8 55,6 59,0 58,1 60,9 56,1 56,5 59,3 56,4 54,1 58,3 54,4 57,6 51,9 2010 59,3 57,8 56,9 59,2 57,2 61,3 59,6 64,4 58,5 57,5 59,2 59,1 57,2 59,0 56,0 60,7 53,7 zmiana w p.p. 2,3 2,8 3,1 -0,6 1,6 2,3 1,5 3,5 2,4 1,0 -0,1 2,7 3,1 0,7 1,6 3,1 1,8 2007 9,6 12,7 11,3 9,5 9,8 9,3 8,5 9,1 9,3 9,6 8,9 9,5 8,1 12,1 10,5 8,3 11,5 Stopa bezrobocia 2010 9,6 11,3 10,6 9,9 10,5 9,2 9,1 7,4 9,7 11,6 10,3 9,3 9,1 12,0 9,7 8,8 12,3 zmiana w p.p. 0,0 -1,4 -0,7 0,4 0,7 -0,1 0,6 -1,7 0,4 2,0 1,4 -0,2 1,0 -0,1 -0,8 0,5 0,8
22
W priorytecie 6 SRK 2007-2015 Rozwj regionalny i podniesienie spjnoci terytorialnej zakadano midzy innymi zmniejszanie si redniego wskanika bezrobocia obliczanego dla trzech podregionw (NUTS 3) o najwyszej stopie bezrobocia; wskanik ten istotnie obnia si do 2008 r., ale od 2009 r. odnotowuje si jego ponowny wzrost. Powysze dane wiadcz o tym, e negatywne zjawiska koniunkturalne, jakie zaistniay w latach 2008-2009, miay wikszy wpyw na rynki pracy w regionach sabiej rozwinitych gospodarczo.
Nierwnoci dochodowe
Badanie rozkadu dochodw do dyspozycji gospodarstw domowych uwidacznia znaczce nierwnoci w niektrych krajach UE. Przecitnie w UE, oglne dochody do dyspozycji grnego kwintyla (czyli jednej pitej ludnoci o najwyszych dochodach) byy piciokrotnie wysze ni dochody do dyspozycji dolnego kwintyla (czyli 20% populacji o najniszych dochodach). Polska naley do krajw o rednim poziomie tak zdefiniowanego wskanika nierwnoci dochodowych (wynosi on 5,1 w 2008 r.), przy czym wykazywa on od 1999 r. lekk tendencj rosnc. Najmniejsze nierwnoci dochodowe miay miejsce w Sowenii, Republice Czeskiej i na Wgrzech (powyszy wskanik wynosi ponad 3); najwiksze na otwie, w Rumunii i na Litwie (poziom wskanika w przedziale 6-7)26. Unijne badanie dochodw do dyspozycji ludnoci pokazuje take rnic w ich strukturze wedug rde pochodzenia. W strukturze dochodw polskich gospodarstw domowych, mniejszy udzia maj dochody z pracy najemnej (niecae 50% wobec ponad 62% w UE-27) oraz dochody z tytuu wasnoci (4% wobec 10,5% w UE-27), natomiast wyszym udziaem charakteryzuj si dochody z tytuu nadwyki operacyjnej brutto (gwnie dochody z dziaalnoci gospodarczej osb fizycznych, ponad 33% wobec 19,3% w UE-27) oraz ze rde niezarobkowych (renty, emerytury, zasiki spoeczne 5,7% wobec 3,7% w UE). Obcienie podatkami tyche dochodw jest nisze ni rednio w UE, z drugiej jednake strony polskie gospodarstwa domowe otrzymuj relatywnie mniej tzw. transferw spoecznych w formie usug publicznych dostarczanych nieodpatnie, takich jak edukacja czy ochrona zdrowia.
Sytuacja finansw publicznych

W 2010 r. nastpio dalsze pogbienie nierwnowagi finansw publicznych wynikajce przede wszystkim z pogarszajcych si relacji pomidzy dochodami i wydatkami publicznymi. Mimo e polska gospodarka nie dowiadczya recesji, spowolnienie tempa wzrostu PKB w latach 2009-2010 negatywnie wpyno na poziom dochodw podatkowych. W najwikszym stopniu efekt spowolnienia gospodarczego widoczny by w dynamice wpyww z podatkw dochodowych, szczeglnie z podatku CIT, ktry z natury jest wraliwy na zmiany koniunktury gospodarczej. Zgodnie z notyfikacj fiskaln przekazan przez rzd polski do Komisji Europejskiej w kwietniu br., deficyt sektora instytucji rzdowych i samorzdowych (SIRiS) w 2010 r. uksztatowa si na poziomie 111,2 mld z, co stanowio 7,9% PKB, natomiast dug publiczny wynis 778,2 mld z, tj. 55,0% PKB27. W okresie 2007-2010 deficyt finansw publicznych zwikszy si z 1,9% PKB do 7,9% PKB (w SRK zaoono na 2010 r. deficyt wynoszcy 2,5% PKB). Dug publiczny wzrs z 45,0% PKB w 2007 r. do 55,0% PKB w 2010 r., przy czym najwikszy przyrost - o 4,1 p.p. - nastpi w 2010 r. (w 2008 r. wzrost wynis 2,1 p.p., w 2009 r. 3,8 p.p.). W SRK przewidywano na 2010 r. udzia dugu publicznego na poziomie 51,7% PKB.
Tabela 4.
PKB w mld z Wynik sektora w mld z % PKB podsektora centralnego w mld z % PKB podsektora lokalnego w mld z % PKB
Deficyt i dug sektora instytucji rzdowych i samorzdowych (wg ESA95)

2006 1060,0 -38,5 -3,6 -43,2 -4,1 -2,7 -0,3 2007 1176,7 -22,1 -1,9 -35,3 -3,0 0,5 0,0 2008 1275,4 -46,8 -3,7 -49,8 -3,9 -2,3 -0,2 2009 1343,4 -98,7 -7,3 -71,5 -5,3 -14,0 -1,0 2010 1415,4 -111,2 -7,9 -83,9 -5,9 -16,1 -1,1
Wyszczeglnienie
26 27
rdo: Eurostat, Statistics in Focus No 16/2011, The 9 poorest countries catching up on income per capita. Wszystkie dane dotyczce finansw publicznych s podawane zgodnie z metodologi unijn ESA95.
23
RAPORT POLSKA 2011

podsektora funduszy ubezpiecze spo. w mld z % PKB Dug sektora w mld z % PKB rdo: GUS 7,4 0,7 506,0 47,7 12,7 1,1 529,4 45,0 5,2 0,4 600,8 47,1 -13,2 -1,0 684,1 50,9 -11,2 -0,8 778,2 55,0
Finanse publiczne w kontekcie decentralizacji procesw rozwojowych

Zagadnienie decentralizacji finansw publicznych zostao silnie zaakcentowane w najwaniejszych dokumentach strategicznych obowizujcych na poziomie krajowym. W Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 problematyka decentralizacji finansw publicznych omwiona zostaa w Priorytecie 6 Rozwj Regionalny i podniesienie spjnoci terytorialnej. Podkrelono w nim, e dla osignicia celw rozwojowych Polski najwaniejsza obok zapewnienia adu przestrzennego, rozwoju obszarw metropolitalnych i wiejskich jest decentralizacja procesw rozwojowych i idca za tym decentralizacja finansw publicznych, powodujca zwikszenie roli samorzdw terytorialnych w inwestowaniu w infrastruktur techniczn i spoeczn oraz w rozwj regionw i wykorzystanie potencjau lokalnego. W raporcie Polska 203028 bdcym punktem wyjcia dla opracowywanej Dugookresowej Strategii Rozwoju Kraju temat decentralizacji poruszono w Wyzwaniu 9 - Sprawne pastwo. W dokumencie tym zwrcono uwag m.in. na to, e skuteczny proces decentralizacji wymaga, aby wraz ze zwikszaniem zakresu kompetencji, jednostkom samorzdu terytorialnego przekazywane byy take odpowiednie rodki finansowe. W Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020 problem decentralizacji omwiono przede wszystkim z perspektywy systemu zarzdzania polityk rozwoju. Za powane wyzwanie uznano konieczno dokoczenia procesu przebudowy caego systemu dystrybucji terytorialnej polityki rozwojowej sposobem na wypracowanie optymalnych rozwiza w tym zakresie ma by tzw. proces terytorializacji polityk sektorowych. Proces decentralizacji zada publicznych oraz towarzyszca mu decentralizacja finansw publicznych mia charakter stopniowy i przebiega na przestrzeni ostatnich dwch dziesicioleci, wraz z transformacj z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej. Poniej zaprezentowano najwaniejsze akty prawne, ktre uksztatoway obecnie funkcjonujcy system instytucjonalny. Pierwsza grupa aktw prawnych to dokumenty o charakterze ustrojowym, ktre sankcjonuj istnienie trjszczeblowego podziau samorzdu terytorialnego. Najwczeniej, bo ju w 1990 r., przeprowadzono pierwszy etap reformy decentralizacyjnej powoano do ycia gminy jako wsplnoty samorzdowe. Ustalono zasady29 ich funkcjonowania, wskazano zadania realizowane przez samorzdy gminne, przekazano im prawo do wykonywania zada publicznych we wasnym imieniu i na wasn odpowiedzialno. W kolejnych latach podjto prace nad wprowadzeniem dwch dodatkowych szczebli samorzdu terytorialnego. Elementem tego procesu byo przekazanie najwikszym orodkom miejskim (jako zada zleconych) w poowie lat 90. obowizkw w zakresie wiadczenia usug publicznych oraz bezpieczestwa publicznego30. Dokumentem kluczowym dla decentralizacji finansw publicznych jest uchwalona w 1997 r. Konstytucja RP (Dz. U. 1997 r. Nr 78 poz. 483, z pn. zm.), ktrej Rozdzia VII zosta w caoci powicony samorzdowi terytorialnemu. Zgodnie z zapisami ustawy zasadniczej, samorzd wykonuje zadania niezastrzeone ustawowo dla innych wadz publicznych. W Konstytucji okrelono, e obowizkiem samorzdu terytorialnego jest wykonywanie zada wasnych, ktrych zakres moe zosta dodatkowo rozszerzony o realizacj zada zleconych. Jako rda finansowania ustawodawca wskaza dochody wasne, subwencj ogln oraz dotacje. Warto take zauway, e w ustawie zasadniczej znalaz si zapis, e zmianom
28 29
30
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, Kancelaria Premiera RM, 2009 r. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie terytorialnym (Dz. U. z 1990 r. Nr 16, poz. 95, z pn. zm.), od 1999 r. zwana ustaw o samorzdzie gminnym. Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 13 lipca 1993 r. w sprawie okrelenia zada i kompetencji z zakresu rzdowej administracji oglnej i specjalnej, ktre mog by przekazane niektrym gminom o statusie miasta, wraz z mieniem sucym do ich wykonywania, a take zasad i trybu przekazania (Dz. U. Nr 65, poz. 309, z pn. zm.), ustawa z dnia 24 listopada 1995 r. o zmianie zakresu dziaania niektrych miast oraz o miejskich strefach usug publicznych (Dz. U. Nr 141, poz. 692, z pn. zm. akt uchylony ustaw z dnia 13 padziernika 1998 r. Przepisy wprowadzajce ustawy reformujce administracj publiczn, Dz. U. Nr 133, poz. 872, z pn. zm.).
24
w zakresie zada i kompetencji samorzdu terytorialnego towarzyszy musz odpowiednie zmiany w podziale dochodw publicznych. Funkcjonujcy obecnie trjszczeblowy podzia terytorialny pastwa wprowadzony zosta ostatecznie w 1999 r. Obok istniejcych ju wczeniej samorzdw gminnych, swoj dziaalno rozpoczo take 16 samorzdowych wojewdztw oraz 308 powiatw ziemskich. Dodatkowo, w przypadku 65 najwikszych gmin miejskich wprowadzono now instytucj miasta na prawach powiatu gminy penicej jednoczenie funkcj samorzdu powiatowego. Powoane do ycia podmioty stay si podmiotami publicznymi - jednostkami samorzdu terytorialnego. Zakres uprawnie i struktur administracyjn wojewdztw i powiatw okrelono w tzw. pakiecie ustaw samorzdowych.31 Rwnolegle do zmian na paszczynie ustrojowej, wprowadzono take w ycie szereg aktw prawnych okrelajcych zasady finansowania poszczeglnych szczebli samorzdu terytorialnego. W latach 1999-2003 gospodark finansow sektora samorzdowego regulowaa ustawa o dochodach jednostek samorzdu terytorialnego z 1998 r.32 W przypadku samorzdw wojewdzkich i powiatowych wprowadzia ona nowe wytyczne, natomiast w przypadku samorzdw gminnych uporzdkowaa rozproszone wczeniej w innych aktach prawnych przepisy. Sankcjonowaa ona midzy innymi zasady wyliczania i podziau subwencji oglnej oraz okrelia udziay kadego ze szczebli samorzdu terytorialnego w dochodach z podatkw centralnych. Na uwag zasuguje fakt, e ustawa pocztkowo uchwalona zostaa jako rozwizanie tymczasowe miaa obowizywa jedynie do 2000 r. Poniewa jednak prace nad docelowymi uregulowaniami trway znacznie duej ni pierwotnie zakadano, obowizywanie jej zapisw przeduano kolejno na lata 2001, 2002 i 2003. Warto take zwrci uwag na sposb, w jaki omawiana ustawa okrelaa rda finansowania powiatw i wojewdztw nowopowstae szczeble samorzdu terytorialnego byy uzalenione od patnoci o charakterze transferowym (subwencje i dotacje), nie przywdziano dla nich praktycznie adnych dochodw wasnych. Przeomowym momentem dla finansw polskich samorzdw by rok 2003, kiedy uchwalono ustaw o dochodach jednostek samorzdu terytorialnego33. Wprowadzia ona wiele rozwiza, ktre w nastpnych latach pozwoliy na zauwaalne zwikszenie poziomu decentralizacji finansw publicznych oraz podniosy zakres samodzielnoci samorzdw wojewdzkich i powiatowych. Do najwaniejszych zmian wprowadzonych w nowej ustawie naleay: nowe zasady obliczania subwencji oglnej; obecnie dzieli si ona na 3 czci: owiatow, wyrwnawcz oraz rwnowac (dla gmin i powiatw) lub regionaln (dla wojewdztw); za wyjtkiem czci owiatowej, pozostae elementy subwencji pozwalaj na finansowe wsparcie jednostek najsabszych gospodarczo, przy czym cz wyrwnawcza ma charakter redystrybucji pionowej, natomiast czci rwnowaca/regionalna redystrybucji poziomej; modyfikacja udziaw nalenych poszczeglnym szczeblom samorzdu terytorialnego w podatkach centralnych (CIT i PIT); wprowadzone zmiany pozwoliy przede wszystkim na zwikszenie tzw. wadztwa podatkowego samorzdw powiatowych i wojewdzkich, co zauwaalnie zwikszyo ich samodzielno; wprowadzenie obowizkowych wpat do budetu pastwa przez najsilniejsze gospodarczo powiaty i wojewdztwa wczeniej tego typu wpaty dokonywane byy jedynie przez samorzdy gminne; wskazanie rodkw pochodzcych z budetu Unii Europejskiej jako potencjalnych dochodw jednostek samorzdu terytorialnego. W nastpnych latach wprowadzono szereg kolejnych zmian w zasadach finansowania polskich samorzdw. Nowe regulacje miay jednak charakter ewolucyjny i nie przyczyniy si do skokowych zmian w poziomie i strukturze dochodw/wydatkw jednostek samorzdu terytorialnego. Wrd najwaniejszych modyfikacji przepisw naley wymieni obnienie
31
32
33
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie powiatowym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz.1592, z pn. zm.), ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie wojewdztwa (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz.1590, z pn. zm.), ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trjstopniowego podziau terytorialnego pastwa (Dz. U. Nr 96, poz. 603, z pn. zm.). Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o dochodach jednostek samorzdu terytorialnego w latach 1999-2003 (Dz. U. z 1998 r. Nr 150, poz. 983, z pn. zm.). Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorzdu terytorialnego (Dz. U. Nr 203, poz. 1966, z pn. zm.).
25
RAPORT POLSKA 2011

udziau wojewdztw w dochodach z podatku CIT z 15,9% do 14,0% od 2008 r. i 14,75% od 2010 r.34
Tabela 5. Zmiany w udziaach w podatkach centralnych poszczeglnych szczebli JST ustawa z 1998 r. PIT 27,60% 1,00% 1,50% CIT 5,00% 0,00% 0,50% ustawa z 2003 r. 39,34% 10,25% 1,60% 6,71% 1,40% 15,90% (14,00% od 2008 r., 14,75% od 2010 r.)
gminy powiaty wojewdztwa gminy powiaty wojewdztwa
rdo: Decentralizacja finansw publicznych w kontekcie decentralizacji procesw rozwojowych i rola samorzdw w inwestowaniu w rozwj regionw. Ekspertyza dla Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. IBS, czerwiec 2011.
Warto podkreli, e proces decentralizacji zada publicznych oraz finansw publicznych nie zosta jeszcze zakoczony i cigle trwa dyskusja na temat dalszych zmian usprawniajcych przyjte rozwizania instytucjonalne.
Wydatki strukturalne w Polsce w okresie 2007-2010

W latach 20072010 nastpio znaczce przyspieszenie realizacji zada rozwojowych w Polsce. W tym okresie instytucje sektora finansw publicznych (SFP) dokonay ponad dwukrotnie wikszych wydatkw strukturalnych35 (ze rde krajowych i unijnych) ni w okresie wczeniejszym 2003-2006. cznie wydatki strukturalne wyniosy 5,6% PKB w 2009 r., a w roku 2010 okoo 6,5% (dane szacunkowe); wzrost ten odbywa si gwnie dziki wzrostowi wydatkw ze rde UE. Struktura tych wydatkw wedug rde pochodzenia w okresie 2007-2010 bya nastpujca: wydatki ze rde krajowych stanowiy 74,5% ogu wydatkw (205,1 mld z), a ze rde unijnych 25,5% (70,1 mld z). Dominoway wydatki na infrastruktur podstawow, stanowice prawie 74% ogu wydatkw (w tym najwicej wydatkowano na infrastruktur transportow, spoeczn i ochron rodowiska odpowiednio 41,5%, 14,7% i 10%), na rozwj zasobw ludzkich przeznaczono ponad 15%, a na wsparcie sektora produkcyjnego niespena 10% ogu wydatkw. Zarwno w roku 2009, jak i w 2010 nastpio podwojenie wydatkw strukturalnych ze rde unijnych w stosunku do roku poprzedniego - signy one okoo 17,1 mld z w roku 2009 i 32,7 mld z (czyli okoo 35% wszystkich wydatkw strukturalnych) w roku 2010. W analizowanym okresie zwikszy si udzia krajowych wydatkw strukturalnych w wydatkach ogem sektora finansw publicznych. O ile w roku 2004 udzia krajowych wydatkw strukturalnych wynosi 6,3% wydatkw SFP ogem, to w 2007 r. ju 8,0%, a w 2010 r. wedug szacunkw nieco ponad 10%. Szacuje si, e w okresie 2007-2010 wydatki zwizane z realizacj polityki spjnoci w Polsce, finansowane z funduszy unijnych wyniosy nieco ponad 20,8 mld EUR i stanowiy rednio 2% PKB w tym okresie. Najwicej rodkw przeznaczono na rozbudow infrastruktury podstawowej okoo 12,1 mld EUR, co stanowi 57,9% ogu wydatkw. Prawie jedna czwarta rodkw (ponad 5 mld EUR)
34
35
Ustawa z dnia 7 wrzenia 2007 r. o zmianie ustawy o dochodach jednostek samorzdu terytorialnego oraz ustawy o uprawnieniach do ulgowych przejazdw rodkami publicznego transportu zbiorowego (Dz. U. Nr 191, poz. 1370, z pn. zm.). Jako wydatki strukturalne traktuje si wszystkie wydatki publiczne poniesione na zadania rozwojowe, ktre mog by przedmiotem dofinansowania z funduszy strukturalnych i Funduszu Spjnoci UE. Dla zaliczenia konkretnego wydatku do wydatkw strukturalnych nie ma znaczenia, czy suy on finansowaniu zadania korzystajcego z pomocy UE, czy te zadanie to byo w peni finansowane rodkami krajowymi istotna jest dopuszczalno wykorzystania rodkw budetowych UE przypisanych polityce strukturalnej do finansowania takiego wydatku. Oznacza to, e do wydatkw strukturalnych zaliczamy zarwno wydatki na zadania cakowicie sfinansowane rodkami krajowymi, jak i wydatki na zadania wspfinansowane rodkami krajowymi i rodkami budetowymi UE pochodzcymi z funduszy strukturalnych lub z Funduszu Spjnoci.
26
zostaa wykorzystana na realizacj projektw zwizanych z bezporednim wsparciem sektora przedsibiorstw, a 18% (3,7 mld EUR) na rozwj zasobw ludzkich.
Wykres 24. Wydatki na realizacj polityki spjnoci w Polsce w latach 2007-2010 (mln EUR)
mln eur 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 2007
rdo: MRR
infrastruktura podstawowa
rozwj zasobw ludzkich
bezporednie wsparcie sektora przedsibiorstw 4 805,2 3 494,1
2 198,0 1 572,4 714,8 871,5 633,3 781,6 1 030,8 1 350,3 1 379,8
2 029,7
2008
2009
2010
Poniej zaprezentowano podstawowe dane o wykorzystaniu rodkw unijnych w poszczeglnych regionach. Biorc pod uwag relacj rodkw pomocowych do PKB generowanego w regionach, najwikszym ich beneficjentem w okresie 2004-2015 bdzie wojewdztwo warmiskomazurskie, ktre dysponowa bdzie rodkami stanowicymi przecitnie 4,5% PKB w tym regionie, a nastpnie podlaskie (4,2% PKB). W kracowo innej sytuacji znajduje si Mazowsze uzyskujce rodki o wartoci 1,7% PKB. Relacje te, przedstawione na mapie nr 3, pokazuj, e najwiksze rodki w stosunku do PKB, otrzymuj wojewdztwa najsabsze ekonomicznie.
Mapa 3. Relacja funduszy pomocowych (wkad unijny i krajowy) do PKB w latach 2004-2015 (w %)
Kolory na mapie oraz liczby pogrubion czcionk obrazuj redni udzia w okresie 2004-2015 rdo: MRR, obliczenia IBNGR i Prevision
27
RAPORT POLSKA 2011 Wpyw polityki spjnoci na rozwj spoeczno-gospodarczy Polski w latach 2007-2010
W latach 2007-2010 wpyw rodkw unijnych na rozwj gospodarczy Polski by znaczcy. Fundusze europejskie oddziayway w istotnym stopniu na wzrost gospodarczy, proces konwergencji z krajami UE oraz aktywno inwestycyjn. Pocztkowe lata wdraania w Polsce instrumentw wspfinansowanych ze rodkw funduszy strukturalnych wpyway na gospodark naszego kraju w zasadzie wycznie kanaami popytowymi. Dlatego te oddziaywanie na wzrost realnego PKB w poszczeglnych latach okresu 2004-2010 zwizane byo przede wszystkim ze struktur strumieni patnoci. Wpyw funduszy osign chwilowe minimum w 2008 r., jednak, wraz ze znacznym przyspieszeniem od 2009 r. wydatkowania rodkw NSS 2007-2013, fundusze UE ponownie zaczy wyranie podnosi dynamik polskiego PKB. Przyczyniy si do tego take wci obecne w gospodarce efekty realizacji NPR 2004-2006. W 2010 r. dodatkowy wzrost gospodarczy na skutek wdraania w Polsce instrumentw polityki spjnoci UE wynis okoo 0,6-1 p.p.36.
Wykres 25. Wpyw rodkw z funduszy europejskich na tempo wzrostu PKB w cenach staych (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w p.p.)
2,0 1,0
p.p.
0,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 -1,0
rdo: MRR
MaMoR3
EUImpactModIII
Hermin
W caym analizowanym okresie mona byo zaobserwowa pozytywny wpyw wykorzystania rodkw z funduszy unijnych na bezwzgldny poziom PKB (w cenach biecych). W 2010 r. poziom PKB by dziki realizacji polityki spjnoci wyszy o okoo 2,1-5,8%. Za prawie 90% tego efektu odpowiada wzrost zagregowanego popytu spowodowany napywem do gospodarki rodkw pochodzcych z funduszy strukturalnych UE. Pozostae niecae 10% zwizane byo z efektami podaowymi, przede wszystkim ze wzrostem poziomu produktywnoci kapitau prywatnego stymulowanego akumulacj kapitau publicznego oraz z obnieniem kosztw prywatnych inwestycji w wyniku bezporedniego wsparcia przedsibiorstw.
Wykres 26. Wpyw rodkw z funduszy europejskich na poziom PKB w cenach biecych (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w %)
12 9
%
MaMoR3
EUImpactModIII
Hermin
6 3 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
rdo: MRR
36
Prezentowane oceny s oparte na badaniach ewaluacyjnych przy wykorzystaniu trzech modeli makroekonomicznych: - obliczeniowego modelu rwnowagi oglnej MaMor3, bdcego rozbudowan wersj modeli MaMoR wykorzystywanych w poprzednich latach przez Instytut Bada nad Gospodark Rynkow i Prevision do analiz efektw funduszy unijnych, - dynamicznego, stochastycznego modelu rwnowagi oglnej duej skali EuImpactModIII, opracowanego w Instytucie Bada Strukturalnych, - 5-sektorowego modelu Hermin polskiej gospodarki (HPL5), bdcego elementem systemu modeli zbudowanego na zlecenie Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Polityki Regionalnej (DG REGIO) przez midzynarodowe konsorcjum badawcze z udziaem Wrocawskiej Agencji Rozwoju Regionalnego.
28
Skuteczne wykorzystanie przez Polsk instrumentw polityki spjnoci pozwolio na istotne przyspieszenie procesu konwergencji realnej do wyej rozwinitych gospodarek Unii Europejskiej. Szacuje si, e pod koniec realizacji NSS 2007-2013 poziom PKB per capita w Polsce zbliy si do 70% wartoci przecitnie notowanej w 27 krajach Wsplnoty.
Wykres 27. Wpyw rodkw z funduszy europejskich na poziom PKB (w PPS) na mieszkaca w odniesieniu do UE-27 (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w p.p.)
MaMoR3 4
p.p.
EUImpactModIII
Hermin
2 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
rdo: MRR
Finansowane rodkami z UE nakady infrastrukturalne oraz bezporednie wsparcie przedsibiorstw znaczco przyczyniaj si do oywienia aktywnoci inwestycyjnej w Polsce, prowadzc do podniesienia poziomu nakadw brutto na rodki trwae oraz zwikszenia stopy inwestycji. Wpyw funduszy unijnych na poziom inwestycji w gospodarce w okresie 2007-2010 ujawnia si przede wszystkim poprzez zwikszenie zagregowanego popytu, w zwizku z czym wpyw ten by bezporednio zwizany z czasow alokacj wsparcia. W okresie 2009-2010 nastpio wyrane zwikszenie oddziaywania polityki spjnoci na poziom inwestycji w 2010 r. byy one wysze o 9,930,2%.
Wykres 28. Wpyw rodkw z funduszy europejskich na wielko nakadw brutto na rodki trwae w cenach biecych (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w %)
50,0 40,0 30,0

%
MaMoR3
EUImpactModIII
Hermin
20,0 10,0 0,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
rdo: MRR
Szacunki wskazuj, e dziki realizacji polityki spjnoci w 2010 r. stopa inwestycji bya wysza o 1,3-3,9 p.p.
Wykres 29. Wpyw rodkw z funduszy europejskich na stop inwestycji (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w p.p.)
6,0 MaMoR3
p.p.
EUImpactModIII
Hermin
4,0 2,0 0,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
rdo: MRR
29
RAPORT POLSKA 2011

Prognoza rozwoju sytuacji makroekonomicznej w okresie 2011-2012 oraz wyzwania rozwojowe dla polskiej gospodarki rednio- i dugookresowe prognozy instytucji midzynarodowych dotyczce wzrostu gospodarczego na now dekad zostay obnione w stosunku do ubiegorocznych; ponadto podkrelaj one duy margines bdu i niepewnoci. W najbliszych latach nie mona wykluczy kolejnych wstrzsw finansowych i gospodarczych czy zagroenia niewypacalnoci niektrych pastw. Do gwnych globalnych wyzwa, ktre stwarzaj zarwno szanse, jak i zagroenia dla tempa i trwaoci rozwoju oraz konkurencyjnoci gospodarczej poszczeglnych krajw, w tym Polski37, nale:
podwojenie po 1990 r. globalnych zasobw pracy, prostej i wykwalifikowanej (zwaszcza w krajach
o gospodarkach wschodzcych Azji i Europy rodkowej i Wschodniej), angaujcej si coraz silniej w produkcj i eksport na rynki midzynarodowe, co powoduje zmiany kierunkw specjalizacji i struktury wymiany midzynarodowej, wejcie nowych potg gospodarczych na scen globaln XXI wieku i uzyskanie przez nie roli si napdowych gospodarki wiatowej, przypieszenie rewolucji naukowo-informacyjno-technicznej, rozwj kapitau ludzkiego, innowacyjnoci i gospodarki opartej na nowoczesnej wiedzy w rnych czciach wiata, liberalizacja i znaczcy wzrost midzynarodowych obrotw towarowych, usugowych, kapitaowych, a take midzynarodowego przepywu pracownikw, informacji i wiedzy, nasilajca si rywalizacja o dostp do surowcw energetycznych, wody i ywnoci, przemieszczanie produkcji z najbardziej rozwinitych krajw Ameryki Pnocnej i Europy do krajw o gospodarkach wschodzcych, rosnca integracja gospodarcza i finansowa w skali regionw, kontynentw i wiata, zagroenia trwaego rozwoju, wynikajce ze splotu czynnikw strukturalnych oraz problemw globalnych i lokalnych - o charakterze demograficznym, klimatycznym, ekologicznym, energetyczno-surowcowym, ywnociowym itd.
Jednym z najpowaniejszych problemw z punktu widzenia moliwoci zapewnienia trwaego, dugookresowego rozwoju Polski, jak i innych krajw Unii Europejskiej, jest osabienie dynamiki demograficznej i starzenie si ludnoci oraz przewidywane negatywne skutki ekonomiczne i spoeczne tego zjawiska dla wzrostu gospodarczego, systemu emerytalnego i finansw publicznych. Wedug opracowa Komisji Europejskiej, potencjalna roczna stopa wzrostu PKB w 15 starych i 12 nowych krajach Unii obniy si gwnie na skutek czynnikw demograficznych z 2,2% i 3,8% w latach 1998-2007 (sprzed kryzysu) do odpowiednio 1,4% i 2,6% w latach 2011-2020. Komisja prognozuje, e procesy realnej konwergencji bd nadal przebiega w ramach Unii Europejskiej, ale tempo wzrostu PKB w obu wyrnionych wyej grupach krajw bdzie wolniejsze ni w poprzedniej dekadzie i nisze ni w Stanach Zjednoczonych i w Azji. Stanie si tak nie tylko ze wzgldu na zerowe (w UE-15) czy negatywne (w UE-12) zmiany potencjalnych nakadw czynnika pracy, ale te malejce przyrosty nakadw kapitau oraz w szczeglnoci - niszy wpyw na zmiany PKB wzrostu oglnej produktywnoci czynnikw wytwrczych (TFP) w porwnaniu z okresem 19982007, jak i ze wzrostem TFP w latach 2011-2020 u gwnych globalnych konkurentw. Przewidywania dla Polski na 2011 rok i dalsze lata obarczone s du niepewnoci, na co wskazuj instytucje opracowujce prognozy gospodarcze. Otoczenie zewntrzne pozostaje nadal wanym rdem niepewnoci w zakresie perspektyw dalszego wzrostu gospodarczego, ale na koniunktur gospodarcz w Polsce bdzie take wywiera znaczcy wpyw przysza polityka fiskalna obecna nierwnowaga fiskalna stanowi jedno z powaniejszych zagroe rozwojowych Polski, ograniczajcych moliwoci budowy nowych przewag konkurencyjnych naszej gospodarki.
37
S one zbiene z wyzwaniami zawartymi w raporcie Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, KP RM.
30
Do najwaniejszych czynnikw determinujcych ciek wzrostu gospodarczego w Polsce w najbliszych latach nale: uwarunkowania zewntrzne, w tym tempo rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej, bdcej najwikszym partnerem handlowym naszego kraju, skala i struktura niezbdnej konsolidacji fiskalnej, wpywajce w znacznej mierze na popyt krajowy, w tym spoycie oraz na inwestycje sektora publicznego, poziom oraz struktura nakadw inwestycyjnych przedsibiorstw, determinujcych wzrost potencjau gospodarczego, zwaszcza w sektorach zaawansowanych technologicznie, efektywno instrumentw polityki spoecznej nakierowanych na wzrost aktywnoci zawodowej rnych grup ludnoci.
Czynniki te bd miay kluczowe znaczenie dla tempa wzrostu PKB, jego struktury, nowoczesnoci gospodarki oraz rozwoju sytuacji na rynku pracy. Badania koniunktury (NBP) wskazuj na moliwo oywienia inwestycji w 2011 r., co wynika ze wzrostu liczby firm (gwnie duych przedsibiorstw) planujcych inwestycje i zwikszenie nakadw inwestycyjnych. Stopie wykorzystania mocy produkcyjnych systematycznie wzrasta i ksztatuje si nieco powyej redniej wieloletniej, co przy relatywnie korzystnych ocenach oglnego stanu koniunktury moe sprzyja poprawie dynamiki inwestycji. Wedug prognoz MF i Komisji Europejskiej, dziki odbudowie popytu krajowego tempo wzrostu PKB w Polsce przyspieszy w 2011 r. do okoo 4%. OECD i IMF szacuje go nieco niej, na poziomie poprzedniego roku, czyli 3,9-3,8%. Prognozowany jest wzrost nakadw inwestycyjnych w granicach blisko 10% oraz obnienie o kilka punktw procentowych stopy bezrobocia (okoo 9,0-9,4% w 2011 r. oraz 8,8% w 2012 r.). W 2012 r. wymienione wyej instytucje midzynarodowe przewiduj dla Polski obnienie tempa wzrostu do 3,6-3,8%. Rwnie mniej optymistycznie ni zakada rzd polski w aktualnym programie konwergencji, prognozuj ksztatowanie si deficytu i dugu sektora instytucji rzdowych i samorzdowych na lata 2011-2012. Szacuje si, e wskanik inflacji bdzie ksztatowa si na wyszym poziomie ni w 2010 r., okoo 3,5 - 4,0%.
Tabela 6.
Kategoria Wzrost PKB Nakady inwestycyjne HICP Pracujcy Stopa bezrobocia (BAEL) Wynik SIRiS38 Dug SIRiS
Prognoza podstawowych wskanikw (%)

2011 2012 4,0 7,1 2,8 1,2 8,8 -2,9 54,1 3,7 7,0 3,2 1,0 8,8 -3,6 55,1 3,8 9,7 3,1 8,5 -3,7
PROGRAM KONWERGENCJI 2011

4,0 9,9 3,5 1,6 9,4 -5,6 54,9
KOMISJA EUROPEJSKA
Wzrost PKB Nakady brutto na rodki trwae HICP Pracujcy Stopa bezrobocia (BAEL) Wynik SIRiS Dug SIRiS OECD Wzrost PKB Nakady brutto na rodki trwae CPI Stopa bezrobocia (BAEL) Wynik SIRiS 3,9 9,7 4,2 9,4 -5,8 4,0 9,7 3,8 1,1 9,3 -5,8 55,4
38
Sektor instytucji rzdowych i samorzdowych (SIRiS), wedug ESA95.
31
RAPORT POLSKA 2011

Kategoria Wzrost PKB CPI Stopa bezrobocia (BAEL) 2011 Midzynarodowy Fundusz Walutowy 3,8 4,1 9,0 3,6 2,9 8,7 2012
rdo: Program Konwergencji. Aktualizacja 2011, maj 2011; KE European Economic Forecast Spring 2011; OECD Economic
Outlook May 2011; IMF World Economic Outlook April 2011
Na moliwe ksztatowanie si podstawowych zjawisk spoeczno-gospodarczych w najbliszej przyszoci wskazuj midzy innymi wskaniki wyprzedzajce koniunktury39. Wskanik Wyprzedzajcy Koniunktury (WWK)40 informujcy o przyszych tendencjach w gospodarce, od pocztku 2011 roku nie wykazuje zdecydowanej tendencji do wzrostu, wskazujc raczej na utrzymanie tempa na poziomie osignitym w 2010 r. Podkreli jednak naley, i gospodarka powrcia do trendu rozwojowego sprzed wiatowego kryzysu lat 20072009. Za takim scenariuszem rozwoju w 2011 roku przemawiaj: wysoki poziom inflacji redukujcy spoycie indywidualne, wolniejszy napyw nowych zamwie kierowanych do sektora przemysowego oraz narastajce zapasy wyrobw gotowych w firmach. Dodatkowym czynnikiem, ktry w peni ujawni si w II poowie 2011 r., to efekty podwyek podstawowych stp procentowych NBP oraz due prawdopodobiestwo dalszego zacieniania polityki monetarnej, co wpynie na ograniczanie decyzji inwestycyjnych w sektorze prywatnym.
Wykres 30. Wskanik Wyprzedzajcy Koniunktury (WWK) 20072011
rdo: BIEC
Wskanik Rynku Pracy (WRP)41 poczwszy od ostatnich miesicy 2010 r. nie wskazuje na tendencj do trwaego obniania stopy bezrobocia w kraju. Z ocen wynika, e nie naley spodziewa si istotnego, trwaego spadku stopy bezrobocia (poniej 12% na koniec roku).
39 40
41
Wyniki bada Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych (BIEC). Wskanik Wyprzedzajcy Koniunktury (WWK) jest krtkookresow prognoz oglnej aktywnoci gospodarczej. Skadowe WWK to: poda pienidza M3, podstawowy wskanik giedowy WIG, zaduenie gospodarstw domowych z tytuu kredytw, wydajno pracy w przemyle, napyw nowych zamwie do przedsibiorstw sektora przemysowego, zapasy wyrobw gotowych w przemyle, ocena stanu finansw firm przemysowych, oceny menederw przedsibiorstw nt. kondycji gospodarki. Wskanik Rynku Pracy (WRP) jest krtkookresow prognoz stopy bezrobocia rejestrowanego. Jego skadowe to: liczba osb wyrejestrowanych ze spisu bezrobotnych z tytuu podjcia pracy, liczba nowo zarejestrowanych bezrobotnych, liczba ofert pracy, liczba bezrobotnych zwolnionych z przyczyn lecych po stronie zakadu pracy, liczba godzin przepracowanych w tygodniu, wielko zasikw dla bezrobotnych wypacanych w skali kraju, oglna ocena stanu gospodarki, przewidywania co do wielkoci zatrudnienia w sektorze przedsibiorstw produkcyjnych.
32
Wykres 31. Wskanik Rynku Pracy (WRP) 20072010
rdo: BIEC
Z przedstawionych powyej informacji wynikaj nastpujce wnioski: Pomimo dobrych na og wynikw makroekonomicznych uzyskanych przez Polsk w ubiegym dziesicioleciu, zwaszcza na tle innych pastw Unii Europejskiej, sytuacja gospodarcza i finansowa kraju u progu nowej dekady jest zoona i wymaga podejmowania w najbliszych latach trudnych reform i niepopularnych dziaa, ze wzgldu na kumulacj wyzwa i zagroe o charakterze globalnym i lokalnym, zaostrzonych w wyniku recesji wzrostu i zewntrznych turbulencji finansowych. Naley do nich podobnie jak w wielu innych krajach UE - konieczno ograniczenia deficytu finansw publicznych (sektora rzdowego i samorzdowego) oraz powstrzymanie wzrostu relacji dugu publicznego do PKB. Do barier utrudniajcych osiganie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, oprcz zjawisk demograficznych, polegajcych na spadku liczebnoci rocznikw wkraczajcych w wiek aktywnoci zawodowej oraz szybkim wzrocie liczebnoci osb w wieku poprodukcyjnym, naley przede wszystkim niski poziom oszczdnoci krajowych (ktry nie sprzyja ekspansji inwestycyjnej) oraz saba innowacyjno gospodarki polskiej. Polityka rozwojowa kraju powinna sprzyja pobudzaniu wzrostu demograficznego i podnoszeniu stopy zatrudnienia, zwikszaniu kapitau spoecznego i intelektualnego oraz innowacyjnoci (m.in. przez polityk naukow i edukacyjn oraz znaczcy wzrost nakadw na badania i rozwj), podnoszeniu krajowej stopy oszczdnoci i efektywnoci inwestowania oraz zwikszaniu atrakcyjnoci Polski, jako miejsca inwestowania dla inwestorw zagranicznych i krajowych.
33
RAPORT POLSKA 2011 2. KONKURENCYJNO GOSPODARKI

1. PRZEDSIBIORCZO W POLSCE 1.1. Rozwj przedsibiorczoci w latach 2007-2010 Wedug stanu na 31 grudnia 2010 r. w Polsce zarejestrowanych byo 3 909,8 tys. podmiotw gospodarki narodowej, tj. o 273,8 tys. (7,5%) wicej ni w kocu 2006 r. i o 328,2 tys. (9,2%) wicej ni w kocu 2003 r.42 Niewielki spadek liczby zarejestrowanych w 2009 r. podmiotw (o 0,4%), jaki nastpi pod wpywem spowolnienia gospodarczego w warunkach wiatowego kryzysu gospodarczego, zosta ze znaczn nadwyk wyrwnany w 2010 r., gdy ich liczba zarejestrowanych podmiotw zwikszya si o 4,5%. Niemniej wzrost liczby zarejestrowanych podmiotw zarwno po 2003 r., jak i w latach 2007-2010 uleg znacznemu spowolnieniu w porwnaniu z okresem przedakcesyjnym (w latach 1997-2003 ich liczba zwikszya si o 984,7 tys., tj. o 37,9%). Mona to wiza z oddziaywaniem czynnikw strukturalnych, a mianowicie z wygasaniem - waciwej w pocztkowej fazie transformacji formie ekspansji przedsibiorczoci polegajcej na tworzeniu duej liczby nowych podmiotw i przechodzeniem do rozwoju przedsibiorczoci opartego przede wszystkim na rozbudowie potencjau i wzmacnianiu konkurencyjnoci istniejcych podmiotw gospodarczych.
Tabela 7. Podmioty gospodarki narodowej wg form wasnoci i liczby pracujcych zarejestrowane w rejestrze REGON w latach 2006 i 2010 (stan na 31 grudnia 2010 r.)
Udzia w % Wyszczeglnienie 2006 2010 2006 Podmioty ogem Osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz Podmioty bez osb fizycznych Sektor publiczny w tym przedsibiorstwa pastwowe Sektor prywatny Podmioty wg liczby pracujcych: - 0-9 - 10-49 - 50-249 - 250-999 - 1000 i wicej 3455565 147393 28406 3863 812 3713677 161550 29731 4033 811 95,0 4,1 0,8 0,1 0,02 95,0 4,1 0,8 0,1 0,02 258112 14157 1325 170 -1 7,5 9,6 4,7 4,4 -0,1 3636039 2765348 870691 138769 913 3497270 3909802 2942965 966837 121948 246 3787854 100,0 76,1 23,9 3,8 0,03 96,2 2010 100,0 75,3 24,7 3,1 0,01 96,9 Zmiana 2006-2010 (%) 7,5 6,4 11,0 -12,1 -73,1 8,3
Przyrost 2006-2010 273763 177617 96146 -16821 -667 290584
rdo: Zmiany strukturalne grup podmiotw gospodarki narodowej wpisanych do rejestru REGON, GUS, Warszawa 2011. Dane z 2011 r. i poprzednich lat oraz obliczenia wasne.
Podstawow cz zarejestrowanych podmiotw stanowiy osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz43, gwnie handlow, budowlan, obsug nieruchomoci, wynajem i usugi zwizane z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej, jednak ich udzia wykazywa tendencj spadkow: z 78,1% w 2003 r. do 76,1% w 2006 r. i 75,3% w 2010 r. Zdecydowanie dominoway podmioty sektora prywatnego (96,9% ogu zarejestrowanych w kocu 2010 r.). Efektem przeksztace wasnociowych by malejcy udzia sektora publicznego, z 3,8% w 2006 r. do 3,1% w 2010 r. Liczba przedsibiorstw pastwowych zmniejszya
42
43
Wedug GUS w 2009 r. dziaalno gospodarcz prowadzio 1 673,5 tys. przedsibiorstw niefinansowych. Podmioty aktywne stanowiy tym samym okoo 45% ogu zarejestrowanych na koniec 2009 r. Struktura aktywnych przedsibiorstw niefinansowych wg wielkoci bya podobna, jak podmiotw zarejestrowanych 98,9% stanowiy przedsibiorstwa mae (w tym 95,9% mikroprzedsibiorstwa), 0,9% - rednie i 0,2% - due. rdo: Dziaalno przedsibiorstw niefinansowych w 2009 roku, GUS, Warszawa 2011 i obliczenia wasne. Bez osb prowadzcych indywidualne gospodarstwa w rolnictwie.
34
si z 1 736 w 2003 r. do 913 w 2006 r. i 246 w 2010 r.; w kocu analizowanego okresu stanowiy one zaledwie 0,01% ogu podmiotw gospodarczych. Midzy rokiem 2006 i 2010 nie zmienia si struktura podmiotw gospodarczych wg wielkoci mierzonej liczb pracujcych. Dominoway mikroprzedsibiorstwa o liczbie pracujcych do 9 osb (95%), a liczony cznie z mikroprzedsibiorstwami udzia maych przedsibiorstw (o liczbie pracujcych do 49 osb) przekracza 99%. Przedsibiorstwa rednie (50-249 pracujcych) stanowiy 0,8% zarejestrowanych, a due (250-999 pracujcych) 0,1%. Znikomy (0,02%) by udzia przedsibiorstw najwikszych, o liczbie pracujcych 1000 i wicej osb. Wan czci sektora przedsibiorstw stay si podmioty z kapitaem zagranicznym. W kocu 2010 r. w Polsce zarejestrowanych byo 65 406 spek z udziaem kapitau zagranicznego, o 16 433 (33,6%) wicej ni w kocu 2003 r. Stanowiy one wprawdzie tylko 1,7% ogu podmiotw i 21,6% wszystkich zarejestrowanych spek handlowych, jednak ich rola w gospodarce bya znacznie wiksza. Wedug ostatnich dostpnych danych, w 2009 r. na grup podmiotw o liczbie pracujcych 10 i wicej osb (tj. z wyczeniem mikroprzedsibiorstw) przypadao 28,6% cakowitego zatrudnienia, 37,4% aktyww trwaych i 38,5% inwestycji na nowe rodki trwae, 41,2% przychodw z caoksztatu dziaalnoci i a 71,3% sprzeday eksportowej44. Istotnym zjawiskiem jest zacienianie powiza (w zakresie kontroli i/lub wasnoci) midzy przedsibiorstwami. W 2009 r. GUS zidentyfikowa 14 037 krajowych przedsibiorstw powizanych w grupy (najwicej w handlu i naprawach pojazdw samochodowych oraz w przetwrstwie przemysowym)45. Zjawisko to zasuguje na uwag w kontekcie wnioskw z przeprowadzonego w 2010 r. przez OECD okresowego przegldu gospodarki Polski46. W raporcie wskazano, e istniejca w Polsce struktura przedsibiorstw z dominacj najmniejszych podmiotw stanowi istotn przeszkod w wykorzystaniu szans, jakie niesie proces globalizacji, gdy niewielkie przecitnie rozmiary firm i ich dowiadczenie w eksporcie utrudniaj aktywno na odlegych rynkach pozaeuropejskich47. W tych warunkach, dziaania na rzecz eliminowania barier rozwoju przedsibiorstw oraz wspierania rozbudowy ich potencjau, innowacyjnoci i internacjonalizacji nale do podstawowych czynnikw poprawy midzynarodowej konkurencyjnoci gospodarki Polski. 1.2. Wydajno pracy Polska systematycznie zmniejsza dystans w stosunku do redniej unijnej w zakresie wydajnoci pracy, jednak jest on nadal znaczny. W 2010 r. wydajno pracy w Polsce, mierzona wartoci PKB wg parytetu siy nabywczej w przeliczeniu na 1 zatrudnionego stanowia 66,5% redniej dla UE-27, o 6,3 p.p. wicej ni w 2003 r. i o 5,5 p.p. wicej ni w 2006 r. Na tle pozostaych nowych pastw czonkowskich z Europy rodkowej i Wschodniej zarwno poziom wydajnoci pracy w Polsce, jak i skal jego poprawy w latach 2007-2010 mona oceni jako przecitne (w obu klasyfikacjach 6 miejsce w grupie 10 krajw). Stanowic 2/3 redniej unijnej bya ona wyranie nisza ni w Sowenii i Sowacji, gdzie przekraczaa 80% redniej UE-27 (a take ni w Czechach, na Wgrzech i w Estonii), lecz znacznie wysza ni w Bugarii i Rumunii, gdzie ksztatowaa si nadal (mimo szybkiego wzrostu w tym ostatnim kraju) poniej 50% redniej UE.
44 45
46 47
Dziaalno gospodarcza podmiotw z kapitaem zagranicznym w 2009 roku, GUS, Warszawa 2010. Dziaao 1114 grup krajowych (z wycznie polskimi jednostkami dominujcymi i zalenymi) oraz 882 grupy kontrolowane przez kapita zagraniczny lub z podmiotami zalenymi zlokalizowanymi za granic. Grupy przedsibiorstw w Polsce w 2009 r., GUS, Departament Przedsibiorstw, Warszawa, 28.01.2011. OECD Economic Surveys: Poland, Volume 2010/8, OECD, Paris, April 2010. Przytoczone w raporcie OECD dane pokazuj, e o ile w Polsce mikroprzedsibiorstwa stanowi 96,6% oglnej liczby dziaajcych maych przedsibiorstw i 57,8% ich zatrudnienia, o tyle w UE-27 udziay te wynosz rednio 91,9% i 44,2%. Odsetek duych firm w Polsce i UE jest wprawdzie taki sam (0,2%), jednak liczba zatrudnionych w przecitnej duej firmie w UE jest o 37% wysza ni w Polsce (1058 wobec 774). Ponadto odsetek nowych firm utrzymujcych si na rynku naley w Polsce do najniszych w OECD. Ibidem, str. 136-137.
35
RAPORT POLSKA 2011

Tabela 8. Wydajno pracy w nowych pastwach czonkowskich UE z Europy rodkowej i Wschodniej w latach 2006-2010 (PKB wg parytetu siy nabywczej w przeliczeniu na jednego zatrudnionego, UE-27=100)
2006 83,4 71,8 69,6 68,2 62,4 61,1 56,5 49,1 39,8 36,4 Eurostat i obliczenia wasne 2007 83,1 76,6 71,7 68,4 65,7 62,2 59,3 51,6 43,4 37,5 2008 83,9 79,8 72,5 71,9 64,7 62,2 61,7 51,8 48,9 39,5 2009 81,6 81,2 73,4 72,7 65,9 65,4 57,6 53,3 48,1 40,1 2010 81,9 82,6 71,8 70,9 70,1 66,6 62,9 54,9 47,4 41,5 Zmiana 2010/06 w p.p. -1,5 +10,8 +2,2 +2,7 +7,7 +5,5 +6,4 +5,8 +7,6 +5,1
Wyszczeglnienie Sowenia Sowacja Czechy Wgry Estonia POLSKA Litwa otwa Rumunia Bugaria rdo:
Stosunkowo wysoka wydajno pracy cechuje dziaajce w Polsce podmioty z kapitaem zagranicznym. W latach 1997-2004 bya ona w tej grupie przecitnie okoo dwukrotnie wysza ni w przedsibiorstwach z kapitaem wycznie polskim, jednak w nastpnych latach ich przewaga zacza systematycznie male do 64% w 2008 r. Wskazuje to na pozytywne zmiany zachodzce w okresie poakcesyjnym w przedsibiorstwach bez udziau kapitau zagranicznego48. 1.3. Koszty pracy Na podstawie danych Eurostat szacuje si, e w latach 2007-201049 godzinowe koszty pracy (w EUR) zwikszyy si w Polsce o okoo 32%, tj. nieco bardziej ni w Czechach i na Wgrzech (odpowiednio o 26% i 24%), lecz o wiele mniej ni Bugarii i Rumunii (o okoo 80%). W UE-27 przecitny wzrost godzinowych kosztw pracy wynis w tym okresie zaledwie 12%, w tym np. w Niemczech 6%. Szybszy wzrost kosztw pracy w pastwach czonkowskich o najniszym ich poziomie oznacza tendencj do wyrwnywania poziomu kosztw pracy na jednolitym rynku europejskim. O ile w 2006 r. godzinowe koszty pracy w UE-27 byy przecitnie 3,3 razy wysze ni w Polsce, o tyle w 2010 r. byy wysze okoo 2,8-krotnie; relacja kosztw pracy w Niemczech i w Polsce zmalaa w tym okresie z 458 do 368 (Polska=100). Nieco wysze ni w Polsce pozostaj godzinowe koszty pracy w Czechach, cho rnica zmniejszya si z okoo 18% w 2006 r. do okoo 13% w 2010 r. Natomiast wg wstpnych, szacunkowych danych poziom godzinowych kosztw pracy w Polsce w latach 2009-2010 nieznacznie przekroczy notowany na Wgrzech. Mimo bardzo szybkiego wzrostu, znacznie nisze ni w Polsce pozostaj koszty pracy w Bugarii i Rumunii. W 2010 r. stanowiy one odpowiednio 37% i 62% godzinowych kosztw pracy w Polsce.
Tabela 9. Koszty pracy w Polsce na tle UE-27 i wybranych pastw czonkowskich w latach 2006-2010 (w EUR/godzin)
2006 6,03 2007 6,78 2008 7,51 2009 7,90 2010a 7,97 Wzrost 2010/06 %/p.p. 32,2
Wyszczeglnienie Polska
- jako % UE-27
UE-27 Niemcy Czechy Wgry
30,4
19,85 27,60 7,14 6,34
32,9
20,58 27,80 7,88 7,13
35,0
21,45 28,50 8,50 7,70
36,0
21,95 29,16 8,96 7,88
35,8
22,25 29,33 9,01 7,85
5,4
12,1 6,3 26,2 23,8
48 49
Porwnaj: Inwestycje zagraniczne w Polsce, Instytut Bada Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Warszawa 2010, str. 176-177. I-III kwarta 2010 r.
36
Wzrost 2010/06 %/p.p. 82,8 80,0
Wyszczeglnienie Rumunia Bugaria
2006 2,68 1,65
2007 3,41 1,89
2008 4,14 2,42
2009 4,64 2,74
2010a 4,90 2,97
Uwagi: a I-III kwarta 2010 r. rdo: Eurostat i obliczenia wasne
Malejca przewaga Polski w zakresie kosztw pracy w stosunku do krajw wysoko rozwinitych jest obiektywnym zjawiskiem rozwojowym. Oznacza ona stopniow utrat jednego z gwnych atutw konkurencji na rynkach midzynarodowych i w przyciganiu bezporednich inwestycji zagranicznych, jakim w okresie transformacji byy stosunkowo niskie koszty pracy przy jednoczenie wysokich kwalifikacjach pracownikw. Wskazuj na to m.in. wyniki corocznego badania inwestorw zagranicznych, prowadzonego na zlecenie PAIiIZ50. Utrata przewagi w zakresie kosztw pracy zmusza do przestawienia si na inne czynniki tworzenia przewagi konkurencyjnej, jak jako, marka wyrobw, poziom techniki i innowacyjno. 1.4. Obcienia podatkowe Obcienia podatkowe w Polsce naley uzna za umiarkowane na tle innych krajw UE; ponadto w latach 2007-2009 wykazyway one w relacji do PKB tendencj spadkow. Uciliwa dla przedsibiorcw jest nie tyle wysoko opodatkowania, co dugie i skomplikowane procedury podatkowe. W 2009 r. wpywy budetowe stanowiy w Polsce 37,2% PKB, o 3 p.p. mniej ni w 2006 r. By to wskanik niszy od redniej unijnej, stawiajcy Polsk na 9. miejscu w UE-27. Fiskalizm by sabszy od przecitnego w UE zwaszcza w odniesieniu do podatkw od dochodw, lecz mniejszy by rwnie w przypadku podatkw od produkcji i importu oraz wiadcze na ubezpieczenia spoeczne. Stawka podatku dochodowego od przedsibiorstw (CIT) mieci si w UE w przedziale od 10% w Bugarii i na Cyprze do okoo 33% we Francji i Belgii i 35% na Malcie51. Stosowana obecnie w Polsce (jak rwnie w Czechach i na Sowacji) stawka 19% lokuje te kraje na 9-11 miejscu w UE-27 w klasyfikacji wg rosncego poziomu CIT. Pozycja Polski mniej korzystnie ni pod wzgldem poziomu opodatkowania dochodw przedsibiorstw przedstawia si na tle innych krajw UE w przypadku stawek podatku od dochodw osobistych PIT (stawki 18% i 32% daj szacunkowo 16 miejsce w UE) oraz maksymalnej stawki podatku VAT (23%, 20-23 miejsce w UE razem z Finlandi, Grecj i Portugali52). Jeli wzi pod uwag redni wymienionych stawek podatkowych (CIT, PIT i VAT), to dla Polski wynosiaby ona 22,3%, co dawaoby 14 miejsce w UE-27. Najniszy w UE redni poziom tych stawek cechuje Bugari (okoo 13%), a najwyszy Dani (okoo 33%).
50
51 52
W latach 2007-2010 ocena kosztw pracy (przecitnie 3,08 w skali 1-5) ksztatowaa si nieznacznie poniej oglnej oceny klimatu inwestycyjnego w Polsce (3,15). Obliczenia wasne na podstawie Klimat inwestycyjny w Polsce w 2010 r., Raport z badania ilociowego, TNS OBOP Warszawa, 27.10.2010 r. Wedug stanu w dniu 5.01.2011 r. Wedug stanu w dniu 5.01.2011 r. stawka PIT ksztatowaa si w UE w granicach od 10% w Bugarii do 38-59% w Danii, a stawka VAT od 15% na Cyprze i w Luksemburgu do 25% w Danii, Szwecji i na Wgrzech, www.worldwide-tax.com.
37
RAPORT POLSKA 2011

Tabela 10. Obcienia podatkowe w Polsce i UE-27 w latach 2006-2009 (jako % PKB)
Wyszczeglnienie Wpywy budetowe - Polska - UE-27 - rnica w p.p. Podatki od produkcji i importu - Polska - UE-27 - rnica w p.p. Podatki od dochodw - Polska - UE-27 - rnica w p.p. Wpaty na wiadczenia spoeczne - Polska - UE-27 - rnica w p.p. rdo: Eurostat i obliczenia wasne 2006 2007 2008 2009 Zmiana 2009/06 w p.p. -3,0 -0,8 . -1,4 -0,6 . -0,1 -0,9 . -0,9 +0,5 .
40,2 44,8 -4,6 14,2 13,5 +0,7 7,5 13,3 -5,8 12,2 13,6 -1,4
40,3 44,7 -4,4 14,1 13,5 +0,6 8,6 13,4 -4,8 12,0 13,4 -1,4
39,5 44,6 -5,1 14,2 13,1 +1,1 8,6 13,1 -4,5 11,3 13,6 -2,3
37,2 44,0 -6,8 12,8 12,9 -0,1 7,4 12,3 -4,9 11,3 14,1 -2,8
W najnowszym midzynarodowym rankingu warunkw prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, opracowanym w 2010 r. przez Bank wiatowy, w kategorii regulowanie zobowiza podatkowych Polska zaja dopiero 121 miejsce w wiecie (na 183 sklasyfikowane kraje), o 50 pozycji gorsze ni w 2006 r.53. Wprawdzie liczba patnoci podatkowych dokonywanych przez przedsibiorstwa w cigu roku zmniejszya si z 43 do 29, jednak bardziej skomplikowane stay si procedury podatkowe, o czym moe wiadczy niemal podwojenie czasu niezbdnego na ich zaatwianie (odpowiednio ze 175 godzin do 325 godzin rocznie). Zwikszya si take stopa efektywnego opodatkowania przedsibiorstw w Polsce, liczona jako suma wszystkich paconych przez nie podatkw i obowizkowych wiadcze (z odliczeniem ulg i zwolnie) - z 38,4% w 2006 r. do 42,3% w 2010 r. Wskaniki te byy jednak lepsze ni w 2009 r.54 W rezultacie Polska awansowaa w odpowiedniej kategorii rankingu Banku wiatowego o 30 pozycji (ze 151. na 121. miejsce w wiecie). 1.5. Klimat inwestycyjny Prowadzone corocznie w latach 2007-2010 badanie ankietowe inwestorw zagranicznych wskazuje na pogorszenie klimatu inwestycyjnego w Polsce niewielkie midzy rokiem 2007 i 2010, ale znaczce w 2010 r. w stosunku do 2009 r.
Wykres 32. Ocena klimatu inwestycyjnego w Polsce w latach 2007-2010 a
3,30 3,30
3,20 3,13 3,10 3,04 3,00 2007 2008 2009 2010 3,11
Uwagi: a rednia ocen wg skali: 1 bardzo za, 2 za, 3 rednia, 4 dobra, 5 bardzo dobra rdo: Klimat inwestycyjny w Polsce w 2010 r., Raport z badania ilociowego, TNS OBOP, Warszawa 2010
53
54
Doing Business 2011, Making a Difference for Entrepreneurs, World Bank, Washington 2010; Doing Business 2007, How to reform, World Bank, Washington 2007. Porwnaj: Doing Business 2010, World Bank, Washington 2009.
38
Bardzo wysok ocen klimatu inwestycyjnego w 2009 r. mona uzna za wyjtkow, zwizan ze stosunkowo dobr sytuacj makroekonomiczn Polski w warunkach wiatowego kryzysu finansowego i gospodarczego. Natomiast zmiana ocen midzy rokiem 2007 i 2010 bya wypadkow oddziaywania czynnikw, z ktrych jedne dziaay w kierunku poprawy klimatu inwestycyjnego, a inne jego pogorszenia. Najwiksz popraw wykazyway w tym okresie oceny odnoszce si do: stabilnoci politycznej (o 1,29); dostpnoci wykwalifikowanej siy roboczej (o 0,45); infrastruktury drogowej (o 0,40)55, moliwoci pozyskania finansowania (o 0,55); wielkoci rynku UE (o 0,31); wielkoci rynku polskiego (o 0,15).
podczas gdy najwiksze pogorszenie dotyczyo:
Na oglnym wyniku zawayy wic w decydujcej mierze nastpstwa globalnej recesji (zmniejszenie chonnoci rynku i trudniejszy dostp do finansowania przy wikszej jednoczenie dostpnoci kwalifikowanych pracownikw w warunkach wzrostu bezrobocia), cho na podkrelenie zasuguj, odnotowane przez inwestorw, pozytywne efekty zmian strukturalnych, jak rozbudowa infrastruktury (zwaszcza drogowej) i zmniejszenie obcie fiskalnych (redukcja stawek PIT, jak rwnie skadki na ubezpieczenia spoeczne paconej przez pracodawcw i pracownikw). 1.6. Midzynarodowa pozycja konkurencyjna W latach 2007-2010 wyranie poprawia si pozycja Polski w wiodcych rankingach midzynarodowej konkurencyjnoci, opracowywanych przez wiatowe Forum Ekonomiczne i Midzynarodowy Instytut Zarzdzania Rozwojem. W najnowszych ich edycjach Polska jest klasyfikowana na 13-14 miejscu w UE i na 2-3 miejscu w grupie nowych pastw czonkowskich.
Tabela 11. Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki Polski w latach 2006 i 2010 wg wiatowego Forum Ekonomicznego
Wyszczeglnienie Wskanik konkurencyjnoci globalnej (Global Competitiveness Index) Warunki podstawowe w tym: - instytucje - infrastruktura - otoczenie makroekonomiczne - zdrowie i edukacja podstawowa Stymulatory efektywnoci w tym: - edukacja wysza i szkolenia - efektywno rynku dbr - efektywno rynku pracy - rozwj rynku finansowego - gotowo technologiczna - wielko rynku Pozycja Polski w wiecie 2006 48 57 73 57 70 26 48 33 64 x x 51 x
a
2010 39 56 54 72 61 39 30 26 45 53 32 47 21
Zmiana pozycji +9 +1 +19 -15 +9 -13 +18 +7 +19 x x +4 x
55
Znaczce byo take polepszenie ocen dotyczce dostpnoci materiaw, surowcw i komponentw oraz jakoci oferowanych gruntw inwestycyjnych (o 0,21), wysokoci obcie fiskalnych i dostpnoci mediw, tj. gazu, elektrycznoci, kanalizacji itp. (o 0,14) oraz infrastruktury telekomunikacyjnej (o 0,13).
39
RAPORT POLSKA 2011

Pozycja Polski w wiecie 2006 51 63 44
a
Wyszczeglnienie Innowacyjno i zaawansowanie biznesu w tym: - zaawansowanie biznesu - innowacyjno
2010 50 50 54
Zmiana pozycji +1 +13 -10
Uwagi: a wrd 125 sklasyfikowanych krajw w 2006 r. i 139 krajw w 2010 r. rdo: The Global Competitiveness Report, World Economic Forum, edycje 2006-2007 i 2010-2011 oraz obliczenia wasne
W najnowszej edycji (za lata 2010-2011) opracowywanego przez wiatowe Forum Ekonomiczne (WEF) wskanika globalnej konkurencyjnoci Polska zaja 39 miejsce na 139 sklasyfikowanych krajw. Oznacza to popraw o 9 pozycji w stosunku do wskanika za lata 20062007. Czoowe pozycje w rankingu zaja Szwajcaria oraz najwyej oceniona spord krajw UE Szwecja. Sklasyfikowana na 14 miejscu w UE-27 Polska wyprzedzia m.in. Hiszpani i Wochy, a spord nowych pastw czonkowskich z Europy rodkowej i Wschodniej lepszy wynik uzyskay tylko Estonia i Czechy. Gwnymi atutami Polski z punktu widzenia ksztatowania jej midzynarodowej pozycji konkurencyjnej s wg rankingu WEF: wielko rynku (21 pozycja na 139 sklasyfikowanych krajw), edukacja wysza i szkolenia (26) oraz rozwj rynku finansowego (32). Natomiast stosunkowo niskie oceny zyskaa infrastruktura (72 pozycja w wiecie), w tym zwaszcza jako infrastruktury drogowej (131), otoczenie makroekonomiczne (61) gwnie za spraw niskich ocen deficytu budetowego (113) i dugu publicznego (89), instytucje i innowacyjno (54), efektywno rynku pracy (53) oraz zaawansowanie biznesu (50). W stosunku do rankingu za lata 2006-2007 najwiksz popraw odnotowano w odniesieniu do oceny instytucji i efektywnoci rynku dbr (o 19 pozycji) oraz zaawansowania biznesu (o 13 pozycji). Pogorszyo si natomiast miejsce w rankingu w zakresie infrastruktury (o 15 pozycji), zdrowia i edukacji podstawowej (o 13 pozycji) i innowacyjnoci (o 10 pozycji)56. Jeszcze wyraniej ni wg WEF wzrosa w latach 2007-2010 pozycja Polski w rankingu konkurencyjnoci opracowywanym przez Midzynarodowy Instytut Rozwoju Zarzdzania (IMD) w Lozannie. W 2010 r. Polska zajmowaa w tym rankingu 32 miejsce wrd 58 sklasyfikowanych krajw, co oznaczao popraw o 18 pozycji w stosunku do 2006 r. W grupie 24 uwzgldnionych krajw UE (bez Cypru, Malty i otwy) bya 13., a spord nowych pastw czonkowskich ustpowaa tylko Czechom.
Tabela 12. Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki Polski w latach 2006-2010 wg Midzynarodowego Instytutu Zarzdzania Rozwojem (IMD)
Pozycja Polski w wiecie Wyszczeglnienie Oglna konkurencyjno Wyniki gospodarki Efektywno rzdzenia Efektywno biznesu Infrastruktura 2006 50 46 50 52 39 2007 52 41 52 52 40 2008 44 31 49 50 37
a
2009 44 39 44 50 39
2010 32 24 36 38 36
Zmiana pozycji w latach 20062010 +18 +22 +14 +14 +3
Uwagi: a Wrd 58 sklasyfikowanych krajw w 2010 r. rdo: IMD World Competitiveness Scoreboard 2010 , na: www.worldcompetitiveness.com oraz obliczenia wasne
Najlepiej oceniono wyniki gospodarki (24. na 58 objtych rankingiem krajw), gorzej efektywno rzdzenia i infrastruktur (36. miejsce) oraz efektywno biznesu (38.). Jeli wzi pod uwag kryteria szczegowe, to stosunkowo najwyej sklasyfikowano Polsk w kategoriach: gospodarka kraju (16 miejsce), ceny (20) i edukacja (24), za najniej w kategoriach: infrastruktura techniczna oraz zdrowie i rodowisko naturalne (41), a take finanse publiczne oraz odczucia i wartoci (39) i rynek pracy (38).
56
Ze wzgldu na zmiany metodologiczne, porwnywalne oceny za lata 2006-2007 i 2010-2011 nie s dostpne dla wszystkich skadowych rankingu WEF.
40
We wszystkich podstawowych kategoriach rankingu IMD miejsce Polski polepszyo si w stosunku do 2006 r. Skala poprawy bya najwiksza w odniesieniu do wynikw gospodarki (o 22 pozycje), mniejsza w przypadku efektywnoci rzdzenia i efektywnoci biznesu (o 14 pozycji), a jedynie nieznaczna w zakresie infrastruktury (o 3 pozycje). 2. INNOWACYJNO GOSPODARKI 2.1. Oglna ocena innowacyjnoci gospodarki Polski na tle Unii Europejskiej W opublikowanym w 2011 r. Unijnym Rankingu Innowacyjnoci (Innovation Union Scoreboard 2010 IUS)57 Polska znalaza si (wraz z Czechami, Grecj, Malt, Portugali, Sowacj, Wgrami i Wochami)
w grupie umiarkowanych innowatorw, do ktrej awansowaa w poprzednim roku z najniej klasyfikowanej grupy niewielkich innowatorw 58 (w najnowszej edycji rankingu nale do nich Bugaria, Litwa, otwa i Rumunia). Czowk rankingu tworz liderzy innowacji (Dania Finlandia, Niemcy i Szwecja), a innowacyjno wysz lub zblion do przecitnej dla UE-27 wykazuj take innowacyjni naladowcy (Austria, Belgia, Cypr, Estonia, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Sowenia i Wielka Brytania). Pozycja Polski w rankingu innowacyjnoci jest nadal odlega zajmuje w nim 22 miejsce w UE-27, wyprzedzajc jedynie 4 kraje z grupy niewielkich innowatorw oraz Sowacj z grupy umiarkowanych innowatorw. Warto jednak zaznaczy, e w okresie poakcesyjnym wykazywaa ona sab, ale jednak do systematyczn popraw. W edycji rankingu z 2004 r. Polska zajmowaa ostatnie miejsce spord krajw unijnych59, w rankingu z 2007 r. wyprzedzaa tylko Bugari i Rumuni60, w 2010 r. rwnie otw, a w 2011 r. take Litw i Sowacj. Pozycja kraju w rankingu IUS zaley od wynikw w 25 szczegowych kategoriach, zgrupowanych w 8 blokach: kapita ludzki, systemy badawcze, finansowanie i wsparcie, inwestycje przedsibiorstw, przedsibiorczo i powizania, wasno intelektualna, dziaalno innowacyjna i efekty ekonomiczne. Uwzgldnia si tym samym nie tylko wyniki dziaalnoci innowacyjnej, lecz rwnie jej szeroko pojmowane uwarunkowania. W latach 2007-2010 tempo wzrostu syntetycznego wskanika innowacyjnoci byo w Polsce dwukrotnie wysze ni w UE-27 (odpowiednio 1,79% i 0,85%). Szczeglnie siln popraw odnotowano na tle UE w takich kategoriach, jak: nakady ze rodkw publicznych na B+R (jako % PKB), publikacje naukowe, europejskie zgoszenia patentowe w dziedzinie wyzwa spoecznych i wsplnotowe wzory uytkowe, natomiast najwikszy regres w odniesieniu do sprzeday wyrobw innowacyjnych (jako % sprzeday ogem), dziaalnoci innowacyjnej MP oraz kapitau ryzyka. Podobnie jak w poprzednich edycjach rankingu, za najwikszy atut Polski uznano w IUS 2010 kapita ludzki. Zaja ona w tej kategorii 13. miejsce w UE-27 i jedynie tu osignity wynik ksztatowa si powyej redniej unijnej. Szczeglnie wysoko oceniono wyniki w zakresie ksztacenia ponadpodstawowego modziey (3. miejsce w UE, za Sowacj i Czechami). Stosunkowo nieze byy take oceny w odniesieniu do inwestycji przedsibiorstw (15. miejsce), finansowania i wsparcia (19.) oraz wasnoci intelektualnej (20.). Natomiast negatywnie na ogln pozycj Polski w rankingu wpyway oceny systemw badawczych (23. miejsce w UE), przedsibiorczoci i powiza oraz efektw ekonomicznych (24. miejsce), a zwaszcza dziaalnoci innowacyjnej MP, ocenionej na 26., przedostatnim miejscu w UE, jedynie przed otw. 2.2. Dziaalno badawczo-rozwojowa Pomimo obniajcej si dynamiki wzrostu PKB w latach 2007-2009 z poziomu 6,8% w 2007 r. do 1,6% w 2009 r., nakady na nauk wzrosy z kwoty 3,7 mld z wydatkowanej w 2007 r. do 4,5 mld z w 2009 r. W relacji do PKB oznacza to systematyczny wzrost nakadw na dziaalno badawczorozwojow z poziomu 0,56% PKB w 2006 r. do 0,68% PKB w 2009 r. Planowana wielko nakadw na badania i rozwj ma zapewni osignicie ambitnego celu, jakim jest uzyskanie w 2020 r. finansowania na poziomie 1,7% PKB, uwzgldniajcego struktur nakadw publicznych i prywatnych w stosunku 50% do 50%.
57
58
59 60
Innovation Union Scoreboard 2010, The Innovation Unions performance scoreboard for Research and Innovation. Pro Inno Europe, 1.02.2011. Ranking stanowi kontynuacj w nieco zmienionej formie publikowanego w poprzednich latach Europejskiego Rankingu Innowacyjnoci (European Innovation Scoreboard EIS). Porwnaj: European Innovation Scoreboard (EIS) 2009, European Commission, Pro Inno Paper No 15, Brussels 2010. European Innovation Scoreboard (EIS) 2004, European Commission, Brussels 2005. European Innovation Scoreboard 2006, Pro Inno Europe, 22.02.2007.
41
RAPORT POLSKA 2011

Wzrostowi nakadw towarzyszyy niezbdne reformy nauki i szkolnictwa wyszego. W efekcie wdroenia reformy w Polsce, w tzw. pakiecie szeciu ustaw nastpio rozdzielenie finansowania bada podstawowych oraz bada stosowanych i prac rozwojowych. W ramach powyszego, w Krakowie utworzone zostao Narodowe Centrum Nauki (NCN), zajmujce si finansowaniem bada podstawowych (o podziale rodkw decydowa bd wybitni uczeni). Ponadto, w ramach reformy, usprawnione zostanie funkcjonowanie Narodowego Centrum Bada i Rozwoju (NCBiR), ktre odpowiada bdzie za finansowanie bada stosowanych, w szczeglnoci realizacj strategicznych programw bada naukowych i prac rozwojowych. Zwikszenie aktywnoci NCBiR powinno bezporednio przeoy si na rozwj innowacyjnoci, zwaszcza wzmocnienia wsppracy sektora nauki i biznesu. Wanym instrumentem polityki naukowej i naukowo-technicznej bdzie Krajowy Program Bada, ktry zastpi opracowany w 2008 r. Krajowy Program Bada Naukowych i Prac Rozwojowych. Bdzie on okrela strategiczne kierunki bada naukowych i prac rozwojowych, tj. przedsiwzicia o szerokiej problematyce, okrelajce cele i zaoenia dugoterminowej polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej pastwa. W ramach reformy wprowadzone zostay take rozwizania prawne umoliwiajce przeksztacenia instytucjonalno-organizacyjne w sektorze nauki oraz projakociowe finansowanie bada (np. utworzenie Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych, ktry okreli zasady oraz bdzie prowadzi ewaluacj jednostek naukowych w Polsce). Na podstawie danych edycji rankingu innowacyjnoci European Innovation Scoreboard, opublikowanych w marcu 2010 r., Polska podobnie jak wikszo krajw Unii Europejskiej podnosi swj poziom innowacyjnoci, mimo kryzysu ekonomicznego. Badania wskazuj na utrzymujcy si dystans Unii Europejskiej w stosunku do najbardziej innowacyjnych gospodarek wiata: Stanw Zjednoczonych i Japonii oraz utrzymujc si przewag wzgldem krajw rozwijajcych si (z wyjtkiem Chin). Polska znajduje si w grupie krajw, ktrych poziom innowacyjnoci znajduje si poniej redniej dla wszystkich krajw objtych badaniem, ale znaczco ronie. Silne strony naszego kraju zostay powizane z zasobami ludzkimi, inwestycjami przedsibiorstw oraz wynikami gospodarczymi. Kwestie, ktre wymagaj poprawy wi si przede wszystkim z koniecznoci zwikszenia powiza midzy sektorem publicznym a prywatnym, przywizywaniem wikszej wagi do ochrony wasnoci intelektualnej oraz koniecznoci zwikszenia liczby innowacyjnych przedsibiorstw. Naley podkreli, e na przestrzeni ostatnich lat istotnie zwikszy si poziom finansowania, w tym wsparcie publiczne dziaalnoci innowacyjnej.
Tabela 13. Nakady na B+R w Polsce i UE-27 w relacji do PKB oraz wg rda finansowania w latach 2006-2009
Wyszczeglnienie Nakady ogem na B+R (jako % PKB) - Polska - UE-27 - rnica w p.p. Nakady sektora rzdowego na B+R (jako % PKB) - Polska - UE-27 - rnica w p.p. Nakady sektora przedsibiorstw na B+R (jako % PKB) - Polska - UE-27 - rnica w p.p. Udzia rodkw budetowych w nakadach na B+R (w %) - Polska - UE-27 - rnica w p.p. Udzia rodkw przedsibiorstw w nakadach na B+R (w %) - Polska - UE-27 - rnica w p.p. 2006 0,56 1,85 -1,29 0,21 0,24 -0,03 0,18 1,17 -0,99 57,5 33,5 +24,0 33,1 55,1 -22,0 2007 0,57 1,85 -1,28 0,20 0,24 -0,04 0,17 1,18 -1,01 58,6 33,3 +25,3 34,3 55,0 -20,7 2008 0,60 1,92 -1,32 0,21 0,24 -0,03 0,19 1,21 -1,02 59,8 33,9 +25,9 30,5 54,7 -24,2 2009 0,68 2,01 -1,33 0,23 0,27 -0,04 0,19 1,25 -1,06 60,4 . . 27,1 . . Zmiana 2009/2006 (p.p.) +0,12 +0,16 . +0,02 +0,03 . +0,01 +0,08 . +2,9 +0,4 a . -6,0 -0,3 a .
42
Zmiana 2009/2006 (p.p.) -0,02a -0,01a .
Wyszczeglnienie Udzia nakadw na B+R w wydatkach budetowych ogem (w %) - Polska - UE-27 - rnica w p.p. Uwagi: a W latach 2006-2008 rdo: Eurostat i obliczenia wasne
2006
2007
2008
2009
0,72 1,53 -0,81
0,75 1,55 -0,80
0,70 1,52 -0,82
. . .
2.3. Wynalazczo W 2010 r. udzielono w Polsce rezydentom (wg GUS) 1 358 patentw na wynalazki o 236 (21%) wicej ni w 2006 r. i o 121,5% wicej ni w 2003 r. Obniya si jednak w stosunku do 2006 r. liczba udzielonych w 2009 r. praw ochronnych na wzory uytkowe (o 50,4%) i udzielonych praw z rejestracji wzorw przemysowych (o 9,6%)61. Bardzo niski by poziom polskich zgosze patentowych do Europejskiego Urzdu Patentowego (EPO). Wedug wstpnych danych Eurostat, w 2008 r. rezydenci polscy dokonali do EPO 5,94 zgosze patentowych w przeliczeniu na 1 mln mieszkacw, przy redniej unijnej wynoszcej 119,5 i liczbie zgosze ze Szwecji przekraczajcej 300 (318,89). Spord krajw UE-27 gorszy ni Polska wynik uzyskay tylko Rumunia (1,66), Litwa (3,04) i Bugaria 4,23). Niemal rwnie odlega bya pozycja Polski pod wzgldem zgosze patentowych w dziedzinie wysokich technologii. W 2007 r. ze wskanikiem 1,005 zgosze/mln mieszkacw Polska zajmowaa 22. miejsce w UE (bez Malty), wyprzedzajc Rumuni, Sowacj, Bugari i Litw (rednia europejska wynosia 20,216, a w przodujcej Finlandii 86,36). 2.4. Poziom techniki W 2009 r. w strukturze produkcji sprzedanej przetwrstwa przemysowego w Polsce przewaay nadal dziay techniki niskiej (z udziaem 34,6%) i rednio-niskiej (33,8%). Udzia dziaw techniki redniowysokiej wynosi 26,3%, a wysokiej zaledwie 5,4%62.
Tabela 14. Struktura produkcji sprzedanej przetwrstwa przemysowego wg poziomu techniki w latach 2006-2009 (udzia w %, zmiana udziau w p.p.)
Wyszczeglnienie Wysoka technika rednio-wysoka technika rednio-niska technika 2006 5,41 26,32 32,87 2007 5,48 26,48 32,92 2008 4,68 26,56 34,68 2009 5,36 26,30 33,75 Zmiana 2009/2006 -0,05 -0,02 +0,88
61 62
Nauka i technika w Polsce w 2009 roku, wyd. cyt. oraz obliczenia wasne. Kryterium podziau sektorw wg poziomu techniki stanowi bezporednie i porednie wydatki na dziaalno B+R w relacji do wartoci produkcji (sprzeday). Do niskiej techniki zaliczane s sektory, w ktrych wskanik ten ksztatuje si poniej 1%, do techniki rednio-niskiej pomidzy 1 i 2,5%, do rednio-wysokiej pomidzy 2,5 i 7%, a do wysokiej powyej 7%. Zgodnie z przeprowadzon w 2008 r. przez Wsplnotowe Centrum Badawcze Komisji Europejskiej rewizj nomenklatury, do poszczeglnych poziomw techniki s zaliczane nastpujce sektory (w nawiasach pozycja PKD 2004): - wysoka technika produkcja wyrobw farmaceutycznych (24.4), produkcja maszyn biurowych i komputerw (30), produkcja sprztu i urzdze radiowych, telewizyjnych i telekomunikacyjnych (32), produkcja instrumentw medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarw i zegarkw (33), produkcja statkw powietrznych i kosmicznych (35.3); - rednio-wysoka technika - produkcja wyrobw chemicznych, bez farmaceutycznych (24 bez 24.4), produkcja maszyn i urzdze gdzie indziej nie sklasyfikowana (29), produkcja maszyn i aparatury elektrycznej gdzie indziej nie sklasyfikowana (31), produkcja pojazdw mechanicznych, przyczep i naczep (34), produkcja lokomotyw kolejowych i tramwajowych oraz taboru kolejowego i tramwajowego (35.2), produkcja motocykli i rowerw (35.4), produkcja pozostaego sprztu transportowego gdzie indziej nie sklasyfikowana (35.5); - rednio-niska technika wytwarzanie koksu, produktw rafinacji ropy naftowej i paliw jdrowych (23), produkcja wyrobw gumowych i z tworzyw sztucznych (25), produkcja wyrobw z surowcw niemetalicznych pozostaych (26), produkcja metali (27), produkcja metalowych wyrobw gotowych z wyjtkiem maszyn i urzdze (28), produkcja i naprawa statkw i odzi (35.1); - niska technika produkcja artykuw spoywczych i napojw (15), produkcja wyrobw tytoniowych (16), wkiennictwo (17), produkcja odziey i wyrobw futrzarskich (18), produkcja skr wyprawionych i wyrobw ze skr wyprawionych (19), produkcja drewna i wyrobw z drewna (20), produkcja masy celulozowej, papieru oraz wyrobw z papieru (21), dziaalno wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nonikw informacji (22), produkcja mebli; pozostaa dziaalno produkcyjna gdzie indziej nie sklasyfikowana (36), zagospodarowanie odpadw (37). Porwnaj: Nauka i technika w Polsce w 2008 roku, GUS, Warszawa 2010, str. 261, 294.
43
RAPORT POLSKA 2011

Zmiana 2009/2006 -0,81 -0,07 +0,07
Wyszczeglnienie Niska technika Razem technika: - wysoka i rednio-wysoka - niska i rednio-niska
2006 35,40 31,73 68,27
2007 35,11 31,96 68,04
2008 34,08 31,24 68,76
2009 34,59 31,66 68,34
rdo: Nauka i technika w 2009 roku, GUS, Warszawa 2011 i obliczenia wasne
Notowana w okresie przedakcesyjnym i w pierwszych latach po wstpieniu do UE tendencja do zwikszania udziau produkcji o wyszej intensywnoci nakadw na B+R (wysokiej i rednio-wysokiej techniki) ulega w latach 2007-2009 wyranemu zahamowaniu. Nieznacznie obniy si w tym okresie zarwno udzia dziaw wysokiej techniki (o 0,05 p.p.), jak i dziaw techniki rednio-wysokiej (o 0,02 p.p.). Zmala take udzia dziaw niskiej techniki (o 0,81 p.p.) przy jednoczesnym wzrocie udziau dziaw techniki rednio-niskiej (o 0,88 p.p.). W rezultacie, czny udzia dziaw wysokiej i redniowysokiej techniki wykaza niewielki spadek (o 0,07 p.p.), a dziaw techniki niskiej i rednio-niskiej taki sam co do skali wzrost. Powstrzymanie procesu przeksztace struktury produkcji przemysowej mona wiza ze zjawiskami zachodzcymi w grupie dziaajcych w Polsce podmiotw z kapitaem zagranicznym. Cechuje je wprawdzie silniejsze ni og przedsibiorstw przemysowych nastawienie na produkcj wyrobw wysokiej i rednio-wysokiej techniki63, jednak w przypadku tej ostatniej grup wyrobw jest ono w gwnej mierze wynikiem wielkich inwestycji (zwaszcza w przemyle motoryzacyjnym, produkcji elektroniki uytkowej i AGD) dokonywanych w kocu ostatniej dekady ubiegego stulecia i na pocztku poprzedniej dekady. Natomiast midzy rokiem 2006 i 2009 udzia dziaw wysokiej techniki w produkcji sprzedanej firm zagranicznych by wprawdzie nadal rosncy (o 0,7 p.p.), ale udzia dziaw techniki rednio-wysokiej znacznie si obniy (o 7,5 p.p.). Mona to przypisa zmianom sektorowej struktury napywu bezporednich inwestycji zagranicznych do Polski, w ktrym coraz wyraniej dominuj inwestycje usugowe przy malejcym znaczeniu inwestycji przemysowych. W konsekwencji o przeksztaceniach struktury produkcji przemysowej zaczy decydowa firmy z wikszociowym udziaem kapitau polskiego, a dynamika zmian strukturalnych osaba. Zbliony do udziau dziaw wysokiej techniki w produkcji przetwrstwa przemysowego (5,4%) by w 2009 r. udzia wyrobw wysokiej techniki w polskim eksporcie (5,7%), a take udzia zatrudnienia w dziaach wysokiej techniki w oglnej liczbie pracujcych w przetwrstwie przemysowym (4,83%). Eksport wyrobw wysokiej techniki wykazuje wprawdzie tendencj do wzrostu w relacji do eksportu ogem (o 1 p.p. midzy rokiem 2006 i 2009), jednak stanowi nadal okoo trzykrotnie mniejszy odsetek eksportu ni rednio w UE (wg Eurostat 15,36% w 2008 r.). Udzia importu wyrobw wysokiej techniki w imporcie ogem do Polski wynosi w 2009 r. 11,8% (wzrost o 4,8 p.p. w stosunku do 2006 r.), przy redniej unijnej na poziomie 19,2% w 2008 r. W polskim eksporcie wyrobw wysokiej techniki najwiksze znaczenie miay w 2009 r. komputery i maszyny biurowe (z udziaem 41,7%), wyroby elektroniczne i telekomunikacyjne (28,1%) oraz sprzt lotniczy (10,5%). Mniejsz rol odgryway takie pozycje towarowe, jak: aparatura naukowo-badawcza (7,1%), chemikalia (3,2%), maszyny nieelektryczne (2,9%), rodki farmaceutyczne (2,7%), uzbrojenie (2,4%) i maszyny elektryczne (1,4%). W stosunku do 2006 r. w strukturze eksportu wyrobw wysokiej techniki odnotowano silny wzrost udziau komputerw i maszyn biurowych (o 33 p.p.), przy znacznym spadku udziau wyrobw elektronicznych i telekomunikacyjnych (o 15,4 p.p.)64. Gwn pozycj w eksporcie wyrobw techniki rednio-wysokiej byy pojazdy samochodowe i ich czci, a nastpnie urzdzenia elektryczne, maszyny i urzdzenia oraz chemikalia (z wyczeniem zaliczanych do wysokiej techniki), w eksporcie wyrobw techniki rednio-niskiej metale i wyroby z metali oraz wyroby gumowe i z tworzyw sztucznych, a w eksporcie wyrobw niskiej techniki artykuy spoywcze i napoje oraz meble65.
63
64 65
W 2009 r. na dziay wysokiej techniki przypadao 8,2% produkcji sprzedanej tych firm (o 2,8 p.p. wicej ni w przypadku podmiotw ogem w przetwrstwie przemysowym), a na dziay rednio-wysokiej techniki 37,7% (wicej o 11,4 p.p.). Nauka i technika w Polsce w 2009 r., wyd. cyt. oraz obliczenia wasne. Ibidem oraz obliczenia wasne. Porwnaj: Rocznik Statystyczny Przemysu 2010, GUS, Warszawa 2010.
44
2.5. Innowacyjno przedsibiorstw Wyniki 6. Wsplnotowego Przegldu Innowacji (Sixth Community Innovation Survey)66 wskazuj na bardzo nisk aktywno innowacyjn polskich przedsibiorstw. O ile w UE-27 aktywna innowacyjnie67 bya w latach 2006-2008 ponad poowa (51,6%) ogu przedsibiorstw, o tyle w Polsce udzia ten by niemal o poow niszy (27,9%). Mniejsz innowacyjno ni polskie wykazyway jedynie przedsibiorstwa otewskie. W zajmujcych czoow pozycj Niemczech, odsetek przedsibiorstw aktywnych innowacyjnie siga 80%. Na pozytywne podkrelenie zasuguje jednak stosunkowo dua skonno polskich przedsibiorstw aktywnych innowacyjnie do nawizywania wsppracy z innymi przedsibiorstwami lub instytucjami. Wspprac tak prowadzio 39,3% spord nich, w tym 18,8% z partnerami z innych krajw unijnych, kandydujcych lub nalecych do EFTA, 4,2% z partnerami z USA, a 2% z partnerami z Chin lub Indii. We wszystkich przypadkach by to odsetek wyszy od redniej unijnej (odpowiednio 34,2%, 11,2%, 3,2% i 1,8%). Dane z lat 2002-2009 wykazuj malejce zainteresowanie wprowadzaniem innowacji produktowych i procesowych w przemyle i usugach. W przedsibiorstwach przemysowych o liczbie pracujcych 10 i wicej osb, udzia przedsibiorstw innowacyjnych wynosi 18,1% w latach 2007-2009 i by o 5,1 p.p. niszy ni w latach 2004-2006 oraz o 7,8 p.p. niszy ni w latach 20022004. W sektorze usug ksztatowa si on w latach 2007-2009 na poziomie 14% i spad w porwnaniu z poprzednim okresem (2004-2006) o 7,2 p.p.
Wykres 33. Przedsibiorstwa innowacyjne w przemyle i usugach w latach 2002-2004, 2004-2006 i 2007-2009 (jako % ogu przedsibiorstw)
26,0 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0
25,9 23,2 21,2 18,1 14,0 2007-09 usugi
2002-04
2004-06 przemys
rdo: Dziaalno innowacyjna przedsibiorstw, GUS, za odpowiednie lata
Innowacyjno jest silnie zwizana z wielkoci przedsibiorstwa, mierzon liczb pracujcych. W latach 2007-2009 odsetek przedsibiorstw innowacyjnych w przemyle ksztatowa si w granicach od 10,9% w przedsibiorstwach maych (10-49 pracujcych) i 30,1% w rednich (50-249 pracujcych) do 59% w duych (powyej 249 pracujcych); w usugach wynosi odpowiednio 11,6%, 20% i 45%68. W porwnaniu z latami 2006-2008 spad on w przemyle znacznie silniej w przedsibiorstwach maych i rednich (o 3,4 p.p.) ni w duych (o 1,9 p.p.). Innowacyjno przedsibiorstw przemysowych cechuje rwnie due zrnicowanie wg dziaw przetwrstwa przemysowego. W latach 2007-2009 udzia przedsibiorstw innowacyjnych przekracza 50% w dziaach produkcji wyrobw farmaceutycznych i wyrobw tytoniowych, podczas gdy w dziaach produkcji odziey i wyrobw ze skry wynosi poniej 10%.
66
67 68
10.11.2010. To jest: wprowadzajca lub przygotowujca innowacje produktowe, procesowe, organizacyjne lub marketingowe. Dziaalno innowacyjna przedsibiorstw w latach 2006-2009, GUS, Warszawa 2010.
Sixth Community Innovation Survey, More than half of EU27 enterprises are innovative, Eurostat Newsrelease 166/2010,
45
RAPORT POLSKA 2011

Tabela 15. Nakady na dziaalno innowacyjn w przemyle a w cenach biecych w latach 2003-2009 oraz ich relacja do PKB i wartoci produkcji sprzedanej
Wyszczeglnienie Nakady na dziaalno innowacyjn: - w mln z - 2003=100 Nakady na dziaalno innowacyjn jako % PKB Nakady na dziaalno innowacyjn jako % wartoci produkcji sprzedanej w przemyle 2003 2006 2007 2008 2009 zmiana 2009/2006 +5374,5 +0,08 +0,32
15551,6 100,0 1,85 2,75
16031,0 103,1 1,51 2,07
19804,6 127,3 1,69 2,27
23686,1 152,3 1,86 2,58
21405,5 137,6 1,59 2,39
Uwagi: a W przedsibiorstwach o liczbie pracujcych powyej 49 osb rdo: GUS i obliczenia wasne
Zdecydowane przyspieszenie wzrostu nakadw na dziaalno innowacyjn w przemyle w latach 2007 i 2008 przeszo - pod wpywem pogorszenia oglnej sytuacji gospodarczej - w wyrany spadek w 2009 r. (o 9,6%69). W rezultacie zdecydowanie obniyy si one w stosunku do PKB oraz wartoci produkcji sprzedanej w przemyle oba wskaniki ksztatoway si w 2009 r. znacznie poniej poziomu przedakcesyjnego (w 2003 r.). Podstawow rol w finansowaniu dziaalnoci innowacyjnej odgrywaj rodki wasne przedsibiorstw; w 2009 r. ich udzia wynosi 68,4% w przemyle i 84,2% w sektorze usug. Istotne znaczenie ma jednak take wsparcie dla dziaalnoci innowacyjnej ze rodkw publicznych, w tym zwaszcza funduszy strukturalnych. W latach 2006-2008 finansowe wsparcie tej dziaalnoci z Unii Europejskiej otrzymao 14,6% aktywnych innowacyjnie przedsibiorstw przemysowych i 6,1% usugowych; w odniesieniu do wsparcia publicznego od instytucji krajowych (szczebla centralnego i lokalnego) odsetek wynosi odpowiednio 10,2% i 4,7%. Cho na osabieniu aktywnoci innowacyjnej po 2008 r. zawayo niewtpliwie pogorszenie oglnej sytuacji gospodarczej, prowadzce do osabienia popytu, narastania trudnoci finansowych przedsibiorstw i utrudnionego dostpu do finansowania ze rde zewntrznych, jednak podstawowe znaczenie dla obserwowanych ju wczeniej niepokojcych tendencji w zakresie innowacyjnoci miay liczne bariery o charakterze systemowym i instytucjonalnym, napotykane przez przedsibiorstwa. Wyniki bada INE PAN70 wskazuj m.in., e: otoczenie nie sprzyja funkcjonowaniu, rozwojowi i ekspansji midzynarodowej najbardziej innowacyjnych firm, rozwizania instytucjonalne i regulacje prawno-podatkowe nie s dostosowane do potrzeb innowacyjnych przedsibiorstw, zbyt dugie s procedury zwizane z dostpem do finansowania zewntrznego (kredyty, fundusze strukturalne), a take brak jest rozwiza sprzyjajcych wsppracy nauki i gospodarki oraz transferowi wiedzy i wasnoci intelektualnej, jak rwnie instytucjonalnego wsparcia dla budowania przewag konkurencyjnych opartych na popytowym podejciu do innowacji. Dziaania zmierzajce do poprawy tej sytuacji zakada finalizowana obecnie w Ministerstwie Gospodarki Strategia innowacyjnoci i efektywnoci gospodarki.
Tabela 16. Wskaniki innowacyjnoci gospodarki Polski na tle UE-27 wg Innovation Union Scoreboard 2010 a
Wyszczeglnienie SYNTETYCZNY WSKANIK INNOWACYJNOCI c KAPITA LUDZKI - Liczba nowych doktoratw w przeliczeniu na 1000 mieszkacw w wieku 25-34 lata - Osoby z wyszym wyksztaceniem jako % oglnej liczby ludnoci w wieku 30-34 lata - Osoby z wyksztaceniem ponadpodstawowym jako % oglnej liczby ludnoci w wieku 20-24 lata OTWARTE, DOSKONAE I ATRAKCYJNE SYSTEMY BADAWCZE - Liczba midzynarodowych publikacji naukowych w przeliczeniu na 1 mln mieszkacw - Publikacje naukowe nalece do 10% najczciej cytowanych w wiecie jako % oglnej liczby publikacji naukowych w danym kraju - Doktoranci spoza UE jako % oglnej liczby doktorantw w danym kraju FINANSOWANIE I WSPARCIE
69
UE-27 0,516 1,4 32,3 78,6 266 0,11 19,45
Polska 0,278 0,9 32,8 91,3 186 0,04 2,27
Miejsce Polski w UE b 22/27 13/27 16-18/27 14/27 3/27 23/27 25/27 22-24/27 16/23 19/27
70
Dane dotycz przedsibiorstw o liczbie pracujcych powyej 49 osb. W przedsibiorstwach o liczbie pracujcych 10 i wicej osb nakady na dziaalno innowacyjn wyniosy w 2009 r. 22652,1 mln z i byy o 8,2% nisze ni w 2008 r. Ibidem. Raport o innowacyjnoci gospodarki Polski w 2009 roku (red. T. Baczko), INE PAN, Warszawa 2010.
46
Miejsce Polski w UE b 20-21/27 13/21 15/27 23/27 4/26 24/27 24/25 20/27 24/27 20/27 4,00 0,64 5,41 4,75 34,18 39,09 0,31 0,06 2,82 4,71 17,55 18,65 26/27 23/27 20/27 9/27 26/27 25/27 25/27 24/27 13,03 47,36 49,43 13,26 0,21 8,87 51,06 30,60 9,84 0,02 23/27 14/27 21/26 20/27 23-25/27
Wyszczeglnienie - Nakady na B+R ze rodkw publicznych jako % PKB - Kapita ryzyka (venture capital) jako % PKB INWESTYCJE PRZEDSIBIORSTW - Nakady przedsibiorstw na B+R jako % PKB - Nakady przedsibiorstw na dziaalno innowacyjn (z wyczeniem B+R) jako % obrotw PRZEDSIBIORCZO I POWIZANIA - MP wprowadzajce wasne innowacje jako % oglnej liczby MP - MP wprowadzajce innowacje we wsppracy z innymi podmiotami jako % oglnej liczby MP - Publikacje naukowe we wsppracy sektora publicznego i prywatnego w przeliczeniu na 1 mln mieszkacw WASNO INTELEKTUALNA - Liczba europejskich zgosze patentowych w przeliczeniu na 1 mld EUR produktu krajowego brutto (wg PPS) - Liczba europejskich zgosze patentowych w dziedzinie wyzwa spoecznych (zapobieganie zmianom klimatycznym, zdrowie) w przeliczeniu na 1 mld EUR produktu krajowego brutto (wg PPS) - Nowe wsplnotowe znaki towarowe w przeliczeniu na 1 mld EUR produktu krajowego brutto (wg PPS) - Nowe wsplnotowe wzory uytkowe w przeliczeniu na 1 mld EUR produktu krajowego brutto (wg PPS) DZIAALNO INNOWACYJNA - MP wprowadzajce innowacje produktowe lub procesowe jako % oglnej liczby MP - MP wprowadzajce innowacje marketingowe lub organizacyjne jako % oglnej liczby MP EFEKTY EKONOMICZNE - Zatrudnienie w naukointensywnych dziaach przetwrstwa przemysowego i usug jako % zatrudnienia ogem - Eksport wyrobw wysokiej i rednio-wysokiej techniki jako % eksportu towarowego ogem - Eksport naukochonnych usug jako % eksportu usug ogem - Sprzeda wyrobw innowacyjnych (nowych dla rynku lub dla przedsibiorstwa bd istotnie zmodernizowanych) jako % sprzeday ogem wszystkich przedsibiorstw - Przychody z zagranicy z tytuu licencji i patentw jako % PKB Uwagi:
a b c
UE-27 0,75 0,110 1,25 0,71 30,31 11,16 36,2
Polska 0,41 0,043 0,18 1,25 13,76 6,40 2,5
rdo: Innovation Union Scoreboard 2010, The Innovation Unions performance scoreboard for Research and Innovation, Pro Inno Europe, 1 February 2011 oraz obliczenia wasne
Wielko wskanikw wg ostatnich dostpnych danych (z lat 2008-2009); W mianowniku liczba krajw UE objtych badaniem; Syntetyczny wskanik innowacyjnoci (Summary Innovation Index SII) jest wynikiem agregacji wymienionych wskanikw czstkowych.
3. SPOECZESTWO INFORMACYJNE W latach 2007-2010 Polska uczynia wyrany postp w zakresie budowy spoeczestwa informacyjnego, szczeglnie duy w odniesieniu do rozwoju e-administracji. Podstawowe wskaniki w tym obszarze znajduj si wprawdzie nadal poniej redniej unijnej, jednak w przypadku wielu z nich dystans nie jest ju znaczcy. Jednake osignicia redniej unijnej nie mona uzna za wystarczajcy cel w przypadku podstawowych wskanikw rozwoju spoeczestwa informacyjnego. W przyszoci naley dy do niwelowania dystansu w odniesieniu do krajw bdcych w UE liderami w zakresie poszczeglnych aspektw rozwoju spoeczestwa informacyjnego, tak jak zostao to przyjte w Strategii rozwoju spoeczestwa informacyjnego w Polsce do roku 2013. Dostp przedsibiorstw do Internetu mona uzna za standard zarwno w UE, jak i w Polsce. Rwnie dostp gospodarstw domowych do Internetu jest w Polsce tylko nieznacznie niszy ni redni w UE27. Niewielkie s take rnice w zakresie dostpu gospodarstw domowych do Internetu szerokopasmowego oraz rozwoju e-administracji i wykorzystania Internetu w kontaktach z administracj publiczn przez przedsibiorstwa. Polska odbiega natomiast nadal znaczco od redniej unijnej pod wzgldem liczby cz szerokopasmowych w przeliczeniu na 100 mieszkacw, dostpu przedsibiorstw do cz szerokopasmowych i rozwoju e-handlu. 3.1. Dostp do Internetu Z wyposaeniem przedsibiorstw i gospodarstw domowych w komputery wie si z reguy dostp do Internetu. W 2010 r. dostp taki miao 96% przedsibiorstw w Polsce, co stanowio odsetek
47
RAPORT POLSKA 2011

nieznacznie wyszy od redniej unijnej (94%). Analizujc wykorzystanie Internetu przez polskie przedsibiorstwa, zwraca uwag nadal stosunkowo saby rozwj e-handlu. W 2010 r. sprzeda przez Internet stanowia w Polsce 8% sprzeday ogem, znacznie mniej ni w UE-27 (14%), a dystans pozosta niemal taki sam, jak w 2006 r. (gdy wskaniki wynosiy odpowiednio 6% i 11%). Udzia gospodarstw domowych z dostpem do Internetu zwikszy si z 35,9% w 2006 r. do 63,4% w 2010 r., a dystans w stosunku do redniej dla UE-27 (wynoszcej odpowiednio 49% i 70%) zmala niemal o poow z 13 p.p. do 7 p.p. Najwikszym czynnikiem rnicujcym gospodarstwa domowe w przypadku wyposaenia w komputery i dostp do Internetu s dochody gospodarstw domowych, gdzie rnice midzy gospodarstwami najniej i najwyej uposaonymi sigaj 60 p.p. Na drugim miejscu jest typ gospodarstwa domowego (29 p.p.), potem dopiero miejsce zamieszkania (13 p.p.). W 2010 r. Internet miao 82,9% gospodarstw z dziemi w wieku do 16 lat wobec 53,7% gospodarstw bez dzieci, a w podziale wg miejsca zamieszkania 68,8% gospodarstw w miastach powyej 100 tys. mieszkacw, 65,1% w miastach do 100 tys. mieszkacw i 56,2% na obszarach wiejskich. W ujciu terytorialnym rnice pomidzy gospodarstwami domowymi regionu wschodniego i regionu pnocno-zachodniego wynosiy 9 p.p.
Tabela 17. Dostp i wykorzystanie Internetu w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 2006-2010
Wyszczeglnienie Przedsibiorstwa z dostpem do Internetu (udzia w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27 (rnica w p.p.) Gospodarstwa domowe z dostpem do Internetu (udzia w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27 (rnica w p.p.) cza szerokopasmowe na 100 mieszkacw -UE-27 b - Polska - Polska w stosunku do UE-27 b (rnica w p.p.) Przedsibiorstwa a z dostpem do cz szerokopasmowych (udzia w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27 (rnica w p.p.) Gospodarstwa domowe z dostpem do cz szerokopasmowych (udzia w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27 (rnica w p.p.) Wskanik rozwoju e-handlu a, c - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27 (rnica w p.p.) Uwagi: rdo:
a a
2006 92 89 -3 49 36 -13 14,8 3,9 -10,9
2007 93 92 -1 54 41 -13 18,2 6,8 -11,4
2008 93 93 0 60 48 -12 21,7 9,6 -12,1
2009 94 91 -3 65 59 -6 23,9 12,8 -11,1
2010 94 96 +2 70 63 -7 25,6 14,9 -10,7
73 46 -27
77 53 -24
81 59 -22
82 58 -24
84 66 -18
30 22 -8 11 6 -5
42 30 -12 11 6 -5
49 38 -11 12 9 -3
c
56 51 -5 12 7 -5
61 57 -4 14 8 -6
uwzgldniono przedsibiorstwa o liczbie pracujcych 10 i wicej osb; b UE-25 w 2006 r. Internet w przychodach przedsibiorstw ze sprzeday ogem w procentach Eurostat i obliczenia wasne
udzia sprzeday przez
Warunkiem efektywnego wykorzystania Internetu jest dostp do cz szerokopasmowych. Na tle europejskim za stosunkowo dobr mona uzna pod tym wzgldem sytuacj gospodarstw domowych. W 2010 r. 57% spord nich miao szerokopasmowy dostp do Internetu, tylko o 4 p.p. mniej ni rednio w UE-27. Znacznie wiksza bya rnica w stosunku do redniej unijnej w przypadku przedsibiorstw. W grupie przedsibiorstw zatrudniajcych 10 i wicej osb dostp do cz szerokopasmowych w 2010 r. miao 66% firm w Polsce, tj. o 18 p.p. mniej ni w UE-27, (w 2006 r. rnica wynosia 27 p.p.). Dawao to Polsce 24-25. miejsce w UE (cznie z Litw), jedynie przed Rumuni i Bugari.
48
Wskanikiem czsto uywanym do oceny upowszechnienia szerokopasmowego Internetu w poszczeglnych krajach jest liczba cz szerokopasmowych w przeliczeniu na 100 mieszkacw. W Polsce wskanik ten wykazywa wprawdzie w analizowanym okresie wyrany wzrost (z 3,9 cza w 2006 r. do 14,9 cza w 2010 r.), jednak dystans w stosunku do UE-27 utrzyma si na niemal niezmienionym poziomie (okoo 11 cz/100 mieszkacw zarwno w 2006 r., jak i w 2010 r.), a pozycja w UE-27 pozostaa bardzo odlega (25. miejsce, przed Bugari i Rumuni). 3.2. Rozwj e-administracji Szczeglnie duy postp odnotowano w ostatnich latach w zakresie rozwoju e-administracji. Do niedawna sytuacja w tym obszarze bya uwaana za jedn z podstawowych saboci spoeczestwa informacyjnego w Polsce. W 2006 r. tylko 20% spord 20 podstawowych usug publicznych71 byo w Polsce w peni dostpnych on-line, wobec 52% w UE-25. Dawao to Polsce, cznie ze Sowacj, przedostatnie miejsce w Unii, jedynie przed otw. Jednak do 2010 r. wskanik rozwoju eadministracji zwikszy si w Polsce a o 58,8 p.p., do 78,8%, i nieznacznie ju ustpowa redniemu w UE-27 (84,3%). Dostpno podstawowych usug publicznych on-line bya w 2010 r. taka sama w Polsce, jak w Belgii, a mniejsz wykazywao 9 krajw UE.
Tabela 18. Wykorzystanie Internetu w kontaktach z administracj publiczn i rozwj e-administracji w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 2006-2010
Wyszczeglnienie Wskanik rozwoju e-administracji - UE-27 b - Polska - Polska w stosunku do UE-27 b (rnica w p.p.) Przedsibiorstwa wykorzystujce Internet w kontaktach z administracj publiczn (udzia w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27 (rnica w p.p.) Osoby indywidualne wykorzystujce Internet w kontaktach z administracj publiczn (udzia w %) - UE-27 - Polska - Polska w stosunku do UE-27 (rnica w p.p.)
a
2006 51,96 20,00 -31,96
2007 58,27 21,25 -37,02
2008 . . .
2009 72,87 55,26 -17,61
2010 84,28 78,75 -5,53
63 61 -2
65 64 -1
68 68 0
72 61 -11
76 89 +13
25. .
30 15 -15
28 16 -12
30 18 -12
32 21 -11
Uwagi: a odsetek 20 podstawowych usug publicznych w peni dostpnych on-line; b UE-25 w 2006 r. rdo: Eurostat i obliczenia wasne
W 2010 r. w kontaktach z administracj publiczn korzystao z Internetu 89% przedsibiorstw w Polsce, a w odniesieniu do gospodarstw domowych odsetek ten wynosi w 2010 r. 21%. W przypadku przedsibiorstw udzia by o 13 p.p. wyszy ni rednia w UE-27. 3.3. Wykluczenie cyfrowe Wedug danych z 2010 r., 35% mieszkacw Polski w wieku 16-74 lat nigdy nie uywao Internetu. By to odsetek o 17 p.p. niszy ni w 2006 r., lecz o 9 p.p. wyszy ni redni w UE-27.
Tabela 19. Wykluczenie cyfrowe w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 2006-2010 (odsetek osb w wieku 16-74 lat, ktre nigdy nie korzystay z Internetu)
Wyszczeglnienie UE-27 Polska Polska w stosunku do UE-27 (rnica w p.p.) rdo: Eurostat i obliczenia wasne 2006 42 52 +10 2007 37 48 +11 2008 33 44 +11 2009 30 39 +9 2010 26 35 +9
Wykluczenie cyfrowe ma w Polsce w duej mierze charakter samowykluczenia. W 2010 r. spord gospodarstw domowych nie posiadajcych dostpu do Internetu ponad poowa (53%) deklarowaa, e nie widzi takiej potrzeby; dotyczyo to przede wszystkim gospodarstw osb starszych. Na kolejnym miejscu znajdoway si zbyt wysokie koszty sprztu i dostpu, a ich udzia wyranie zmala w ostatnich
71
Wskanik penej dostpnoci on-line 20 podstawowych usug publicznych.
49
RAPORT POLSKA 2011

latach (w przypadku kosztw sprztu z 29% w 2008 r. do 26% w 2010 r., a w przypadku kosztw dostpu odpowiednio z 26% do 21%). Wzrs natomiast odsetek gospodarstw, ktre jako barier w dostpie do Internetu wskazyway brak odpowiednich umiejtnoci (z okoo 20% w 2006 r. do okoo 30% w 2010 r.). Mniejsz od wymienionych przeszkod by brak technicznych moliwoci podczenia do Internetu (spadek wskaza z 8% w 2006 r. do okoo 7% w 2009 r. i 5% w 2010 r.)72. 4. OCENA POSTPU WYKONANIA PODSTAWOWYCH WSKANIKW DOKUMENTW STRATEGICZNYCH W obszarze konkurencyjnoci gospodarki, obejmujcym przedsibiorczo, innowacyjno i spoeczestwo informacyjne Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 formuuje cznie 8 podstawowych wskanikw realizacji. S to wskaniki zwizane z realizacj priorytetu 1 SRK Wzrost konkurencyjnoci i innowacyjnoci gospodarki. Dotychczasowe zaawansowanie realizacji wielkoci zakadanych w poszczeglnych wskanikach jest silnie zrnicowane, co wynika zarwno z rnej skali postpu w poszczeglnych obszarach, jak i przyjcia w konkretnych przypadkach mniej lub bardziej ambitnych celw ilociowych.
Tabela 20. Podstawowe wskaniki realizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 w obszarze konkurencyjnoci gospodarki Polski i ich wykonanie w latach 2009 i 2010
Zakadana warto wskanika SRK 2010 70,0 10,0 80,0 10,0 SRK 2015 Wykonanie zakadanej wartoci w%a SRK 2010 92,0 90,6 80,5 90,6 SRK 2015
Wyszczeglnienie PRZEDSIBIORCZO Wydajno pracy na 1 pracujcego (UE-25=100) Roczny napyw bezporednich inwestycji zagranicznych w mld USD INNOWACYJNO Nakady ogem na B+R w % PKB Udzia podmiotw gospodarczych w nakadach na B+R w % Udzia wyrobw wysokiej i redniowysokiej techniki w produkcji sprzedanej w przemyle w % Liczba patentw udzielonych rezydentom polskim na 1 mln mieszkacw SPOECZESTWO INFORMACYJNE Wydatki na technologie informacyjne i telekomunikacyjne w % PKB Liczba czy szerokopasmowych na 100 mieszkacw
2009
2010
63,3 13,0
64,4 9,1
0,68 27,1 31,7
1,5 30 35
2,0 40 40
45,3 90,3 90,6
34,0 67,8 79,3
40,2
36,3
40
65
90,8
55,8
6,1 12,8 14,9
8,0 10
8,5 25
76,3 149,0
71,8 59,6
Uwagi: a na podstawie ostatnich dostpnych danych rdo: Strategia Rozwoju Kraju, Podstawowe wskaniki realizacji, stan na lipiec 2011 r. oraz obliczenia wasne
Ostateczna ocena wykonania zakadanej wartoci wskanikw SRK w 2010 r. nie jest jeszcze moliwa, gdy nie wszystkie dane statystyczne za ten rok zostay opublikowane. Niemniej w wietle ostatnich dostpnych danych (z 2009 r. lub 2010 r.), wrd 8 wskanikw SRK w analizowanym obszarze mona wyrni trzy grupy (w nawiasach wykonanie zakadanej wartoci w %): 1. wskaniki, ktrych zakadana warto zostaa wykonana lub przekroczona
72
liczba cz szerokopasmowych na 100 mieszkacw (149); wydajno pracy w stosunku do UE-25 (92); liczba patentw na 1 mln mieszkacw (91); napyw bezporednich inwestycji zagranicznych (91); udzia wyrobw wysokiej i redniowysokiej techniki w produkcji przemysu (91);
2. wskaniki, ktrych realizacja przebiega umiarkowanie pomylnie (zrealizowane w ponad 90%)
Ibidem oraz Spoeczestwo informacyjne w Polsce. Wyniki bada statystycznych z lat 2004-2008, GUS, Warszawa 2010.
Podane odsetki nie sumuj si do 100; mona byo wskaza wicej ni jedn przyczyn.
50
udzia podmiotw gospodarczych w nakadach na B+R (90); udzia wydatkw na technologie informacyjne i telekomunikacyjne w PKB (76); udzia nakadw na B+R w PKB (45).
3. wskaniki o niskim stopniu realizacji
Oceniajc moliwo wykonania zakadanej wartoci wskanikw SRK w 2015 r., to w wietle dotychczasowych wynikw nasuwaj si nastpujce spostrzeenia: Poprawnie przebiega realizacja wskanika odnoszcego si do liczby cz szerokopasmowych. Naley jednak mie na uwadze zakadany poziom wskanika w 2015 r., ktry jest rwny redniej UE z roku 2010 r. Sytuacja taka jest niezadowalajca z uwagi na ostatnie miejsce w UE jakie Polska zajmuje przed Rumuni i Bugari, a take cele Europejskiej Agendy Cyfrowej. Natomiast istotnego przyspieszenia tempa wzrostu liczby cz wymagaoby wykonanie wskanikw w zakresie wydajnoci pracy, udziau podmiotw gospodarczych w nakadach na B+R i liczby krajowych patentw. Trudna moe by rwnie realizacja zaoonego udziau wydatkw na technologie informacyjne i telekomunikacyjne w PKB. Ewentualne niepowodzenie nie musiaoby by jednak jednoznaczne z negatywn ocen postpw budowy spoeczestwa informacyjnego, gdy wraz z upowszechnianiem technologii telekomunikacyjnych i informacyjnych maleje koszt zakupu sprztu i jego wykorzystania. Wysoce prawdopodobne jest osignicie zaplanowanej wielkoci napywu bezporednich inwestycji zagranicznych do Polski na poziomie 10 mld USD w 2015 r. Napyw ten w 2007 r. wynosi 23,7 mld USD i mimo zaamania w trzech nastpnych latach w nastpstwie wiatowego kryzysu finansowego i gospodarczego, w 2010 r. ksztatowa si w wysokoci 9056 mln USD. Wyzwaniem pozostaje osignicie zakadanych wskanikw odnoszcych si do nakadw na B+R (ogem i sektora przedsibiorstw) w relacji do PKB, udziau wysokiej i redniowysokiej techniki w produkcji sprzedanej przemysu oraz odsetka przedsibiorstw innowacyjnych w przemyle. Polska okrelia nowy cel, urealniony w ramach realizacji strategii Europa 2020, okrelajcy poziom nakadw na B+R w relacji do PKB na poziomie 1,7% w 2020 roku, uwzgldniajcy struktur nakadw publicznych i prywatnych w stosunku 50%/50%. Prognozowane wskaniki w obszarze nakadw na B+R, dziki takim dziaaniom jak: systematycznie zwikszajce si nakady na B+R wynikajce z priorytetw polityki gospodarczej rzdu, zmiany paradygmatu polityki spjnoci pozwalajcej na zwikszenie inwestycji w obszarze bada i innowacji oraz wzrost znaczenia dla przedsibiorstw bada i innowacji jako rde przewagi konkurencyjnej, s osigalne w wyznaczonych wielkociach. Trudne moe si okaza osignicie zaoonego w SRK udziau wyrobw wysokiej i rednio-wysokiej techniki w produkcji sprzedanej przemysu w wysokoci 40% w 2015 r., gdy pod wpywem oddziaywania czynnikw strukturalnych tempo przemian w tym obszarze wyranie wyhamowao midzy rokiem 2006 i 2009 odpowiedni udzia niemal nie zmieni si (okoo 31,7%). Reasumujc, zagroenia w realizacji wskanikw SRK na 2015 r. kumuluj si gwnie w obszarze innowacyjnoci. WNIOSKI I REKOMENDACJE Problematyka konkurencyjnoci gospodarki Polski zajmuje centralne miejsce w dokumentach strategicznych. Jest pierwszym z priorytetw w Strategii Rozwoju Kraju73 oraz celem strategicznym. Alokacji rodkw europejskich na popraw konkurencyjnoci su w kolejnych perspektywach finansowych wyodrbnione programy operacyjne (SPO Wzrost Konkurencyjnoci Przedsibiorstw, PO Innowacyjna Gospodarka74). Powstaj strategie odcinkowe, jak Kierunki zwikszania innowacyjnoci gospodarki na lata 2007-201375 i projekt Strategii Innowacyjnoci i Efektywnoci Gospodarki76. Zagadnienia te zostay rwnie uwzgldnione w Strategii rozwoju spoeczestwa informacyjnego w Polsce do roku 201377. Koresponduje to z priorytetami
73
Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, dokument przyjty przez Rad Ministrw w dniu 29 listopada 2006 roku, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, listopad 2006. 74 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka 2007-2013, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, 1 padziernika 2007 r. 75 Kierunki zwikszania innowacyjnoci gospodarki na lata 2007-2013, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, 19 sierpnia 2006 r. 76 Strategia Innowacyjnoci i Efektywnoci Gospodarki76, projekt, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2011. 77 Strategia rozwoju spoeczestwa informacyjnego w Polsce do roku 2013, Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji, Warszawa, grudzie 2008.
51
RAPORT POLSKA 2011

Strategii Europa 202078, do ktrych nale rozwj inteligentny (rozwj gospodarki opartej na wiedzy innowacji) i rozwj zrwnowaony (wspieranie gospodarki efektywniej korzystajcej z zasobw, bardziej przyjaznej rodowisku i bardziej efektywnej) oraz projektami przewodnimi tej strategii, jak Unia innowacji, Europejska agenda cyfrowa czy Polityka przemysowa w erze globalizacji. Aktywnoci programowej towarzyszy zwikszenie finansowania, zarwno z krajowych rodkw budetowych, jak i zwaszcza ze rodkw europejskich. W ramach NPR zrealizowano w obszarze konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy (przedsibiorczo, innowacyjno, spoeczestwo informacyjne) 18255 projektw o wartoci 16573,2 mln z i dofinansowaniu UE w wysokoci 5630,1 mln z, natomiast w ramach NSRO do koca 2009 r. podpisano 8505 umw o dofinansowanie w tym obszarze, o oglnej wartoci 41699,5 mln z i dofinansowaniu UE w wysokoci 22919,2 mln z. O rosncym znaczeniu konkurencyjnoci jako kierunku alokacji rodkw europejskich wiadczy zwikszenie jej udziau w oglnej liczbie projektw z 20,5% w NPR do 30,5% w NSRO79, w ich wartoci z 16,2% do 36,3%, a w wartoci dofinansowania unijnego z 9,7% do 31,8%80. Ocena efektw tych dziaa w wietle przeprowadzonej analizy jest niejednoznaczna i zrnicowana w odniesieniu do poszczeglnych obszarw konkurencyjnoci. W latach 2007-2010 Polska wyranie poprawia sw pozycj w midzynarodowych rankingach konkurencyjnoci, w ktrych klasyfikowana jest ostatnio na rodkowym miejscu w UE-27 (13.-14.) i na czoowej pozycji wrd nowych pastw czonkowskich (2.-3.). Polepszya si te w tym okresie pozycja Polski w europejskim rankingu innowacyjnoci, a take ocena jej atrakcyjnoci inwestycyjnej81. Nie zmienio si jednak postrzeganie gwnych atutw Polski i jej saboci w konkurencji na rynkach europejskim i globalnym. Do tych pierwszych nale przede wszystkim oglna kondycja gospodarki (odporno na globaln recesj z lat 2008-2009) i chonny rynek wewntrzny oraz osignicia w zakresie edukacji, zapewniajce kadry wysoko kwalifikowanych pracownikw. Na podkrelenie zasuguje take znaczny postp w zakresie budowy spoeczestwa informacyjnego, dokonany w latach 2007-2010, w tym zwaszcza szybki rozwj e-administracji. Do podstawowych saboci, obniajcych pozycj konkurencyjn, zalicza si natomiast stan infrastruktury technicznej (m.in. drogowej, telekomunikacyjnej szerokopasmowy dostp do internetu), jako otoczenia regulacyjnego i innowacyjno. W odniesieniu do stanu infrastruktury i otoczenia regulacyjnego nastpuje wprawdzie poprawa, ktr dostrzegaj rwnie autorzy midzynarodowych rankingw konkurencyjnoci i dziaajcy w Polsce inwestorzy zagraniczni, jednak pod wzgldem tempa ustpuje ona notowanej w wielu innych krajach, czego efektem jest zamiast wzrostu postpujcy spadek pozycji w dotyczcych tych obszarw rankingach midzynarodowych. W odniesieniu do innowacyjnoci gospodarki - awans (niewielki) Polski w europejskim rankingu innowacyjnoci by zwizany przede wszystkim z dobr ocen jej uwarunkowa, zwaszcza stanu edukacji modziey. Natomiast aktywno innowacyjna polskich przedsibiorstw wykazywaa w ostatnich latach systematyczny spadek. W obszarze innowacyjnoci kumuluj si najwiksze zagroenia, zwizane z wykonaniem zakadanej wartoci wskanikw SRK na 2015 r. W konsekwencji dziaania zmierzajce do poprawy oglnej konkurencyjnoci gospodarki Polski naleaoby skoncentrowa na obszarach infrastruktury technicznej (telekomunikacyjnej, drogowej), innowacyjnoci i otoczenia regulacyjnego. Powinny one przebiega dwutorowo, obejmujc zwikszanie finansowania ze rodkw publicznych (krajowych i europejskich) z jednoczesnym usuwaniem licznych barier dziaalnoci przedsibiorstw, zwaszcza odnoszcych si do ich aktywnoci innowacyjnej.
78
79 80
81
Komunikat Komisji: Europa 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcemu wczeniu spoecznemu, KOM(2010)2020, Bruksela, 3.03.2010 r. Dotyczy projektw podpisanych do koca 2009 r. Wpyw funduszy europejskich na gospodark polskich regionw i konwergencj z krajami UE, Raport 2010, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, str. 107. W rankingu najatrakcyjniejszych w wiecie lokalizacji dla bezporednich inwestycji zagranicznych, prowadzonym przez A.T.Kearney, Polska awansowaa z 22. miejsca w 2007 r. na 6. miejsce w 2010 r. Przed Polsk sklasyfikowano jedynie kraje o statusie globalnych lub regionalnych mocarstw gospodarczych: Chiny, USA, Indie, Brazyli, i Niemcy. Investing in a Rebound, The 2010 A.T.Kearney FDI Confidence Index, na: www.atkeraney.com.
52
Wdraana obecnie reforma systemu nauki, zmierzajca do podniesienia efektywnoci procesw badawczych i zacienienia powiza nauki z gospodark, stwarza warunki do lepszego wykorzystania rodkw publicznych w dziaalnoci badawczo-rozwojowej. Dlatego jej nastpstwem powinno by wydatne zwikszenie nakadw na sfer B+R i ich udziau w PKB, dajce efekty mnonikowe w obszarach innowacyjnoci i przedsibiorczoci (zwaszcza w zakresie wydajnoci pracy i produkcji wyrobw wysokiej techniki). Wyniki bada ewaluacyjnych82 wykazuj, e w praktyce alokacji rodkw europejskich naleaoby zastosowa silniejsze wsparcie dla bran opartych na wiedzy, kluczowych z punktu widzenia poprawy konkurencyjnoci gospodarki Polski. W kontekcie planowania przyszej perspektywy finansowej warto by rozway wprowadzenie preferencji dla naukochonnych sektorw przemysu i usug lub adresowanych do nich instrumentw wsparcia. Przyczynioby si to niewtpliwie do zdynamizowania innowacyjnoci i procesu jakociowych przeksztace struktury gospodarki, a w konsekwencji do poprawy jej oglnej konkurencyjnoci. W obszarze rozwiza regulacyjnych due zmiany na lepsze mona czsto uzyska bez znaczcego zwikszania wydatkw budetowych, co ma kluczowe znaczenie w warunkach koniecznej redukcji deficytu budetowego i dugu publicznego. Niezbdna jest przede wszystkim konsekwencja dziaa reformatorskich. Dziaania w tym obszarze naleaoby skoncentrowa na poprawie efektywnoci sdownictwa gospodarczego, procedur podatkowych i prawa budowlanego (gdzie obecnie funkcjonujce rozwizania s zdecydowanie najgorzej oceniane przez przedsibiorcw), a take na usuwaniu barier dziaalnoci innowacyjnej przedsibiorstw, m.in. przez wprowadzanie mechanizmw sprzyjajcych wsppracy nauki i gospodarki oraz transferowi wiedzy i wasnoci intelektualnej , jak te uatwiajcych wykorzystanie dotychczasowych rozwiza.
82
Wpyw polityki spjnoci na poziom i jako zatrudnienia w Polsce, PAG Uniconsult, Warszawa lipiec 2010, str. 77-78.
53
RAPORT POLSKA 2011 3. ANALIZA KIERUNKW ROZWOJOWYCH NA RYNKU PRACY

1. Wielko i struktura zasobw pracy (podaowa strona rynku pracy) Podaowa strona rynku pracy okrela potencjalne zasoby pracy, ktre wyznaczane s przez ludno w wieku produkcyjnym (1564). Realne zasoby pracy tworz aktywni zawodowo, tzn. osoby pracujce oraz bezrobotne. Potencjalne zasoby pracy (liczb osb w wieku zdolnoci do pracy) okrelaj przede wszystkim procesy demograficzne. Zmiany w strukturze wieku ludnoci i wynikajcy z nich proces starzenia si ludnoci dotyczy wikszoci krajw wiata. Wszelkie prognozy ludnociowe (zarwno na poziomie wiatowym/midzynarodowym opracowane przez ONZ i Eurostat, czy na poziomie lokalnym opracowane przez urzdy statystyczne poszczeglnych krajw, np. GUS) wskazuj na systematyczny wzrost udziau osb starszych oraz najstarszych w populacji83. Prognozowany proces starzenia si ludnoci zbiega si w Polsce ze znacznym spadkiem oglnej liczby ludnoci.
Wykres 34. Prognozowana liczba ludnoci Polski ogem (lewa o) i w wieku 15-64 lata (prawa o) w tys. osb
38 500 38 000 37 500 37 000 36 500 36 000 35 500 35 000 34 500 ogem 15-64 28 000 27 000 26 000 25 000 24 000 23 000 22 000 21 000 2011 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Prognoza ludnoci Polski na lata 2008-2035, GUS
Naley zauway, e analizowany okres 2007-2010 by jednym z ostatnich przed prognozowanymi spadkami ludnoci dla ktrego tendencje demograficzne wpywajce na potencjalne zasoby pracy byy pozytywne. W roku 2010 liczba ludnoci w Polsce wynosia 38 200,0 tys. (nieznacznie wzrosa w stosunku do 2007 r. o 84,4 tys.), a w wieku 15-64 osigna, zgodnie z szacunkami, szczytow warto 27 223,1 tys. osb.
Wykres 35. Zmiany w liczbie ludnoci Polski w wieku 15-64 lata, w latach 1989-2009 (w tys. osb)
28 000 27 000 26 000 25 000 24 000 23 000 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Struktura ludnoci wedug wieku latach 1989-2009, GUS
W latach 2007-2009 liczba osb w wieku 15-64 rosa rocznie o rednio 78,8 tys. osb, zatem byy to jeszcze lata, kiedy nie odczuwalimy niedoborw potencjalnych zasobw pracy (cho tempo wzrostu ludnoci w latach 2007-2009 byo ju wolniejsze). Jednake, przy opisanych powyej tendencjach demograficznych, szczeglnej uwagi nabiera zatrzymanie na rynku pracy osb, ktre w okresie do roku 2020 bd zasila grupy wieku 55-64 lata. Realne zasoby pracy, obok struktury demograficznej, s okrelane take przez czynniki ekonomiczne (popyt na prac, wynagrodzenia), instytucjonalne (uregulowania dotyczce systemu zabezpieczenia spoecznego) i spoeczne (wyduenie okresu ksztacenia, zwikszenie dostpu do
83
Kotowska E. (red.), Rynek pracy i wykluczenie spoeczne w kontekcie percepcji Polakw diagnoza spoeczna 2009, Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich, Warszawa 2009, str. 73.
54
ksztacenia, emancypacja kobiet)84. Realne zasoby pracy tworz osoby aktywne zawodowo (pracujcy i bezrobotni), ktrych zmiany w okresie 2007-2010 wraz z osobami biernymi zawodowo85 (ktre razem tworz potencjalne zasoby pracy) pokazuje poniszy wykres.
Wykres 36. Kwartalne zmiany w liczbie osb aktywnych (lewa o) i biernych zawodowo (prawa o) w tys. osb
18 000 17 500 17 000 16 500
Aktywni zawodowo Bierni zawodowo
14 800 14 600 14 400 14 200 14 000 13 800 13 600 13 400 2007.1 2007.3 2008.1 2008.3 2009.1 2009.3 2010.1 2010.3
16 000
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS
W analizowanym okresie mona byo zaobserwowa wzrost liczby aktywnych zawodowo (o rednio 46,1 tys. osb kwartalnie), przy spadku liczby osb biernych zawodowo o rednio 23,6 tys. osb z kwartau na kwarta86. Naley zwrci uwag, e w okresie poprzedzajcym analizowane tendencje byy zgoa inne: wzrost liczby biernych zawodowo o rednio 26 tys. osb (kwartalnie) z kulminacyjnym 1. kwartaem 2007 r., kiedy to liczba biernych zawodowo osb osigna rekordow liczb prawie 15 mln osb. Naley zatem podkreli, e analizowany czteroletni okres by szczeglnie sprzyjajcy podaowej stronie rynku pracy: procesy demograficzne sprzyjay potencjalnym zasobom pracy, ktrych wzrost zbieg si z wiksz aktywnoci zawodow spoeczestwa. W celu dokonywania oceny poziomu aktywnoci zawodowej badanego spoeczestwa przeanalizowano wspczynnik aktywnoci zawodowej (udzia osb aktywnych zawodowo w ogle osb z danego przedziau wiekowego: tu 15-64). Wspczynnik ten (wynoszcy w 2010 r. 65,6%) wskazuje, e w analizowanym okresie nie tylko rosa liczba osb aktywnych zawodowo (co mogoby stanowi jedynie odzwierciedlenie tendencji demograficznych), lecz rwnie rs ich udzia w liczbie ludnoci w wieku 15-64 lata.
Wykres 37. Wspczynnik aktywnoci zawodowej osb w wieku 15-64 lata (zmiany kwartalne)
68% 66% 64% 62% 60% 2007.1 2007.3 2008.1 2008.3 2009.1 2009.3 2010.1 2010.3
Dzielc grup osb w wieku 15-64 lata na mniejsze przedziay wiekowe, mona odnotowa, e w latach 2007-2010 najbardziej wzrosa aktywno zawodowa wrd osb w wieku 55-64 lata (o rednio 1,2% z kwartau na kwarta), czego gwn przyczyn bya zdecydowanie wiksza
84
85
86
Kotowska I., Matysiak A., Rynek pracy, rozdzia VI [w:] Panek T. (red.), Statystyka spoeczna, PWE, Warszawa 2007, str. 164-166. Osoby bierne zawodowo to osoby w wieku produkcyjnym nie zakwalifikowane jako pracujce lub bezrobotne. Analiza przyczyn biernoci zawodowej, oparta na wynikach BAEL pozwala okreli, e najczstsz przyczyn biernoci zawodowej bya emerytura oraz nauka i podnoszenie kwalifikacji, a nastpnie choroba i niepenosprawno (porwnaj: Krajowy Plan Dziaania na Rzecz Zatrudnienia, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Warszawa 2009, str. 14.). Jak czytamy w Krajowym Planie Dziaania na Rzecz Zatrudnienia opracowanym przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej (Warszawa 2009, str.17), gwn przyczyn biernoci obok emerytur (w przypadku osb w wieku produkcyjnym wczeniejszych emerytur), s wrd kobiet obowizki rodzinne i zwizane z prowadzeniem gospodarstwa domowego, a wrd mczyzn choroba i niepenosprawno.
55
RAPORT POLSKA 2011

aktywno zawodowa kobiet, ktra rosa w tempie 2% kwartalnie w analizowanym okresie, podczas gdy w analogicznym okresie poprzedzajcym (2003-2006) odnotowano spadek o 1,2% kwartalnie. Zmiany w pozostaych grupach dowodz, e w okresie 2007-2010 rosa aktywno zawodowa we wszysktich grupach wiekowych, czego nie mona powiedzie o analogicznym okresie poprzedzajcym.
Tabela 21. Kwartalne tempo wzrostu wspczynnika aktywnoci zawodowej
okres Ogem 2007.1-2010.4 2003.1-2006.4 Mczyni 2007.1-2010.4 2003.1-2006.4 Kobiety 2007.1-2010.4 2003.1-2006.4 15-24 lata 0,4% 0,2% 0,6% 0,0% 0,1% 0,3% 25-34 lata 0,1% 0,0% 0,1% 0,0% 0,1% 0,0% 35-44 lata 0,1% -0,1% 0,1% 0,0% 0,1% -0,1% 45-54 lata 0,5% 0,1% 0,3% 0,2% 0,8% -0,1% 55-64 lata 1,2% -0,3% 0,7% 0,2% 2,0% -1,2%
Na wielko zasobw pracy, obok dzietnoci oraz dugoci ycia mieszkacw, ogromny wpyw maj migracje. Ocena tego zjawiska nie jest prosta, bowiem wraz z rosncymi moliwociami emigracji Polakw po akcesji do Unii, zmniejszya si jednoczenie moliwo kontroli i ledzenia tego procesu, ze wzgldu na fakt czasowej emigracji, a co za tym idzie brak ladu w statystykach rejestracji na pobyt stay. Dane GUS wskazuj, e liczba obywateli Polski przebywajcych duej ni 2 miesice (od 2007 r. duej ni 3 miesice) za granic wzrosa w latach 2004-2007 z 1 mln do 2,27 mln i po tym roku skala migracji osaba, do wartoci 1,87 mln w kocu roku 2009. Istotnym czynnikiem wpywajcym na skal migracji by kryzys. Polscy migranci zaczli reagowa na zmiany ekonomiczne, co zaczo skutkowa migracjami powrotnymi. Dane z Badania Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci wskazuj, e w kluczowym okresie miedzy 2 kwartaem 2008 a 2 kwartaem 2009 roku (decydujca bya zwaszcza pierwsza poowa 2009 roku) zasb polskich migrantw czasowych przebywajcych za granic zmniejszy si o okoo 110 tysicy (ponad 21%!)87. Ocena skutkw migracji zagranicznych Polakw w kontekcie rynku pracy jest zrnicowana. Z jednej strony migracje mog mie pozytywny wpyw na poziom bezrobocia, lecz z drugiej strony maj negatywny wpyw na zasoby pracy (niedobory pracownikw, a co za tym idzie presja na wzrost pac itp.)88. rda, ktre pozytywnie oceniaj wpyw migracji, podkrelaj rwnie, e w skali regionalnej oraz w niektrych branach pojawiaj si problemy zwizane z deficytem siy roboczej w okrelonych zawodach i utrat spjnoci spoecznej89. Pogbione analizy wskazuj jednak, e krtkookresowy wpyw migracji na procesy obserwowane na polskim rynku pracy jest bardzo przeszacowany pozytywne tendencje w sferze bezrobocia, jak rwnie deficyty zatrudnienia, ktre pojawiy si pniej, byy przede wszystkim konsekwencj bardzo dobrej koniunktury gospodarczej. Podsumowujc, naley stwierdzi, e wydaje si, i fal najwikszej migracji Polakw mamy ju za sob, a okres kryzysu przyspieszy fal powrotw polskich migrantw. Polska osigna na tyle wysoki poziom rozwoju, e skonno do migracji bdzie raczej male, a nie rosn 90. Podsumowujc w latach 2007-2010 Polska bya krajem o stosunkowo dobrej (ze wzgldu na rynek pracy) strukturze demograficznej. W roku 2009 liczba osb w wieku 15-64 osigna jedn z najwyszych w historii wartoci i zgodnie z prognozami od 2010 r. liczba osb w wieku zdolnoci do pracy bdzie coraz mniejsza. Niewielki przyrost naturalny, proces starzenia si spoeczestwa wynikajcy zarwno ze struktury demograficznej, jak i wyduenia czasu trwania ycia (co ma wpyw na wskanik obcienia demograficznego) oraz emigracje Polakw spowoduj, e wielko zasobw pracy bdzie si kurczy. Nie dotyczy to jednake okresu 2007-2010, ktry by ostatnim, przed spadkami liczby ludnoci i przemianami struktury demograficznej, okresem obfitujcym w zasoby pracy. W latach 2007-2010 zaobserwowano rwnie odwrcenie negatywnej
87 88 89
90
Kaczmarczyk P., Kryzys a decyzje migracyjne Polakw, Biuletyn FISE 3/2010, str. 14. W tym kontekcie pozytywny wpyw na zasoby pracy mog mie imigracje do Polski. Duszczyk M., Winiewski J., Analiza spoeczno-demograficzna migracji zarobkowej Polakw do pastw EGO po 1 maja 2004 r., Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2007, str. 3. Prezentacja Ministra Michaa Boniego z konferencji Polska 2030 Trzecia fala nowoczesnoci. Rynek pracy a rozwj polskiej i europejskiej (wiatowej) gospodarki, str. 16 (porwnaj: www.polska2030.pl).
56
tendencji w aktywnoci zawodowej Polakw. Wspczynnik aktywnoci zawodowej ludnoci w wieku 15-64 wynosi w 2010 r. 65,6% i by o 2,2 p.p. wyszy ni w roku 2006. W latach 2007-2010, po osigniciu szczytowych wartoci, skonno do migrowania zacza spada. 2. Wykorzystanie zasobw pracy w gospodarce (popytowa strona rynku pracy) Pozytywne tendencje w poday pracy (wzrost liczby osb aktywnych zawodowo) spotkay si z korzystnym odzewem ze strony popytu na prac, bowiem liczba pracujcych rosa o ponad 60 tys. osb z kwartau na kwarta (ze skutkami kryzysu widocznymi gwnie w dwch ostatnich kwartaach 2009 r.)91. W 2010 r. liczba pracujcych w wieku 15-64 wynoszca 15,7 mln osb bya wysza o prawie 1,4 mln osb od liczby pracujcych w roku 2006.
Wykres 38. Liczba pracujcych w wieku 15-64 lata w tys. osb (prawa o) oraz wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 lata w % (lewa o)
61 59 57 55 53 2007.1 Wskanik zatrudnienia 2007.3 2008.1 2008.3 2009.1 Liczba pracujcych 2009.3 2010.1 2010.3 16 16 15 15 14 14 13 500 000 500 000 500 000 500
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych BAEL
Struktura pracujcych wg sektorw ekonomicznych oraz przechodzenie do gospodarki opartej na wiedzy

Jednym z symptomw zwikszania poziomu rozwoju i innowacyjnoci gospodarek jest zmniejszanie udziau zatrudnionych w rolnictwie, a zwikszanie w usugach. Struktura pracujcych wedug trzech sektorw gospodarki jest jednym z podstawowych wskanikw struktury sektorowej gospodarki, monitorowanym w ramach celu gwnego Strategii Rozwoju Kraju (SRK).
Tabela 22. Wskaniki realizacji SRK (w ramach celu oglnego) dotyczce struktury zatrudnienia w 3 sektorach gospodarki (w %)
2006 15,8 30,0 54,2 2007 14,7 30,8 54,5 2008 14,0 31,9 54,1 2009 13,3 31,1 55,6 2010 12,9 30,2 56,9
Zakadana w SRK warto wskanika w 2010 r. Zakadana w SRK warto wskanika w 2015 r.
Struktura pracujcych sektor I sektor II sektor III
15,0 27,5 57,5
11,0 26,0 63,0
rdo: SRK Podstawowe Wskaniki Realizacji wskaniki monitorujce, dostpne na stronie internetowej GUS
Polska gospodarka ma do odrobienia znaczny dystans, ktry dzieli j od krajw Unii Europejskiej: Polska wkraczajc do Unii miaa jeden z najwyszych odsetkw pracujcych w rolnictwie (18,0%), podczas gdy w UE warto ta bya o ponad poow mniejsza. Jednym z zaoe SRK jest zmniejszanie udziau zatrudnionych w rolnictwie, a zwikszanie w usugach i takie zmiany obserwujemy niezmiennie od wielu lat (jest to tendencja charakterystyczna dla wszystkich, nawet typowo rolniczych, wojewdztw). Udzia pracujcych w sektorze rolniczym, przemysowym i usugowym wynosi w 2010 r. odpowiednio 12,9%, 30,2%, 56,9%, a zakadana w SRK struktura dla roku 2010 to 15,0%, 27,5%, 57,5%, a zatem zakadane wartoci zostay osignite (a nawet przekroczone) jedynie w przypadku rolnictwa. Wolniejsze ni zakadano przemiany w II i III sektorze gospodarki spowodoway, e udzia zatrudnienia w przemyle przekracza, a w usugach nie osiga wartoci zakadanych w SRK.
Struktura zatrudnienia wedug pci i wieku

Struktura zatrudnienia wg pci i wieku ma szerokie odzwierciedlenie w dokumentach strategicznych. Monitoruje si wskaniki zatrudnienia w podziale na pe, ze zwrceniem szczeglnej uwagi na kobiety
91
Oszacowanie na podstawie parametru funkcji trendu.
57
RAPORT POLSKA 2011

oraz wskaniki zatrudnienia w podziale na wiek ze zwrceniem szczeglnej uwagi na najmodsze (1524 lata) i najstarsze (55-64 lata) roczniki.
Tabela 23. Lista wskanikw monitorowanych w ramach SRK dotyczcych zatrudnienia (%)
2006 54,5 48,2 28,1 2007 57,0 50,6 29,7 2008 59,2 52,4 31,6 2009 59,3 52,8 32,3 2010 59,3 53,0 34,0
Zakadana w SRK warto wskanika w 2010 r.
Nazwa wskanika Wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 lata Wskanik zatrudnienia kobiet w wieku 15-64 lata Wskanik zatrudnienia osb w wieku 55-64 lata Wskanik zatrudnienia osb niepenosprawnych w wieku 16-64
57,0 51,0 31,0
17,3
18,3
19,6
20,0
20,5
18,0
Zakadana w SRK na 2010 r. warto wskanika zatrudnienia osb w wieku 15-64 lata zostaa osignita ju w 2007 r. Podobnie byo w przypadku wskanika zatrudnienia kobiet. Naley jednake zauway, e wskaniki zaoone w krajowych dokumentach le cigle poniej wartoci rednich dla krajw Unii Europejskiej. W 2010 r. rednia ta (tzn. wskanik zatrudnienia dla UE-27) wynosia 64,2%, a wrd np. krajw grupy wyszehradzkiej najbliej tego poziomu s Czechy z najwyszym wskanikiem zatrudnienia - powyej 65%. Najwyszym wskanikiem zatrudnienia charakteryzuje si grupa wiekowa 25-54 w 2010 r. pracowao 77,1% osb w tym wieku. Wskanik ten w najmodszej i najstarszej grupie wiekowej jest bardzo niski pracuje tylko 26,3% osb w wieku 15-24 oraz 34,0% osb w wieku 55-6492. Grupy te rni si natomiast wskanikami dla kobiet i mczyzn. W najmodszej grupie pracownikw rnice pomidzy kobietami i mczyznami s znacznie mniejsze ni w najstarszej grupie. Generalnie wskaniki zatrudnienia kobiet znajduj si poniej podobnych wartoci dla mczyzn, lecz jest to typowa relacja dla wielu krajw europejskich, ktra w Polsce jest dodatkowo wynikiem wczeniejszego wieku emerytalnego dla kobiet.
Wykres 39.
Rnica (w p.p.) pomidzy wskanikiem zatrudnienia mczyzn i kobiet w wieku 15-64 lata
Wykres 40.
Rnica (w p.p.) pomidzy wskanikiem zatrudnienia mczyzn i kobiet w rnych grupach wiekowych
17 16 15
25 20 15
14 13 12 11 10 2004 2005 2006 UE 2007 2008 Polska 2009 2010 15-24 25-54 55-64 10 5 0
Z powyszych wykresw wynika, e o ile w Unii Europejskiej dystans pomidzy wskanikami zatrudnienia kobiet i mczyzn mala, to w Polsce rs w latach 2004-2008, dopiero w latach 20092010 zaobserwowano spadek tego zjawiska. Ponadto, najmniejsza rnica pomidzy odsetkiem pracujcych kobiet i mczyzn wystpuje w najmodszej grupie wiekowej, a najwiksza wrd najstarszych pracownikw (cho od 2009 r. rnice te wydaj si male)93.
92
93
Wydaje si, e bez podniesienia wieku emerytalnego kobiet trudno bdzie osign wartoci wskanikw zatrudnienia najstarszych pracownikw do poziomu zblionego w krajach Europy Zachodniej. W analogicznym okresie poprzedzajcym: I kw. 2003 IV kw. 2006 dystans pomidzy kobietami i mczyznami rs.
58
Podsumowujc, wartoci wskanikw zakadanych na 2010 r. w SRK zostay osignite. Ponadto, w okresie 2007-2010 aktywno zawodowa kobiet w wieku 55-64 rosa bardzo dynamicznie w porwnaniu z innymi grupami osb - co pokazuje waciwy kierunek polityk skierowanych na aktywizacj zawodow tej grupy. Niepokojcy jest natomiast niski wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-24 lata. W raporcie Polska 203094 wskazano na trzy przyczyny tego zjawiska: 1) niedorozwj sektora usug, zwaszcza w maych miastach i na wsi, 2) pniejszy o rok wobec wikszoci pastw UE moment rozpoczynania edukacji szkolnej, 3) wysokie kracowe stopy podatkowe dla osb nisko produktywnych.
Struktura zatrudnienia wedug wyksztacenia

W Polsce od wielu lat obserwuje si spadek udziau osb z najniszym wyksztaceniem (gimnazjalnym i niszym) oraz z wyksztaceniem rednim, ronie natomiast odsetek osb z wyksztaceniem wyszym.
Wykres 41. Struktura ludnoci w wieku 15 lat i wicej wg poziomu wyksztacenia w latach 20042010 (%)
75,0 50,0 25,0 0,0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 gimnazjalne i nisze rednie (cznie z zasadnicznym zawodowym) wysze
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych GUS
W Strategii Rozwoju Kraju w ramach priorytetu 3: Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakoci, znajdujemy dwa wskaniki dotyczce wyksztacenia: odsetek osb z wyksztaceniem rednim w populacji 15-64 lata oraz udzia ludnoci w wieku 15-64 lata z wyksztaceniem wyszym.
Tabela 24. Wskaniki monitorowane w ramach SRK dotyczce wyksztacenia (%)
Wskanik Odsetek osb z wyksztaceniem rednim w populacji 15-64 lata (bez zasadniczego zawodowego) Odsetek osb z wyksztaceniem wyszym w populacji 1564 lata 2006 35,9 2007 36,0 2008 35,9 2009 35,6 2010 35,7
38,0
14,9
15,7
16,5
18,1
19,8
15,0
Z powyszej tabeli wynika, e udzia ludnoci z wyksztaceniem wyszym w 2010 r. znacznie przekracza warto zakadan w SRK na ten rok. Jest to wynik wyjtkowo silnego wzrostu udziau ludnoci (i pracujcych) z wyszym wyksztaceniem, ktry dokona si w Polsce. Naley podkreli, e osoby z wyszym wyksztaceniem stanowi grup pracownikw o bardzo wysokim wskaniku zatrudnienia: w Polsce by on nawet wyszy (w latach 2009-2010) ni rednio w UE, cho rnice te s nieznaczne, np. w 2010 r. wskanik zatrudnienia osb z wyszym wyksztaceniem w Polsce wynosi 82,7%, podczas gdy w UE 82,3%. Naley rwnie podkreli, e wzrost odsetka kobiet z wyszym wyksztaceniem by silniejszy ni mczyzn. Jak pokazuj statystyki, wskanik zatrudnienia kobiet z wyszym wyksztaceniem notowano rwnie na poziomie nieco powyej redniej dla UE-27 (w 2010 r. wynis on 79,8%, podczas gdy w UE 79,1%). Naley jednoczenie zanotowa, e o ile spada udzia zatrudnionych z wyksztaceniem gimnazjalnym i niszym, a ronie z wyszym co jest tendencj oglnoeuropejsk, to wskaniki zatrudnienia wg najniszej kategorii wyksztacenia znaczco odbiegaj od poziomw europejskich. W 2010 r. wskanik
94
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, KPRM, 2009 r., str.42.
59
RAPORT POLSKA 2011

zatrudnienia osb z wyksztaceniem gimnazjalnym i niszym wynosi w Polsce 23,6%, rednim - 62%, wyszym 82,7%, podczas gdy w Europie byo to odpowiednio 45,1%, 68,4%, 82,3%. 3. Formy zatrudnienia i rwno szans na rynku pracy Na przestrzeni lat 2007-2010 udzia pracujcych w penym wymiarze czasu pracy nieznacznie wzrs z 91,1% do 92,4% (tym samym spad udzia pracujcych w niepenym wymiarze z 8,9% w roku 2006 do 7,6% w roku 2010). Wrd pracujcych na peny etat kobiety stanowi mniejszo 43,7% w 2010 r., za wrd pracujcych na niepeny etat kobiety stanowi 62,4% zatrudnionych, a zatem to mczyni czciej zawieraj umowy na peny wymiar czasu pracy, a kobiety na niepeny i zjawisko to nieznacznie przybierao na sile w latach 2007-2010. Odsetek pracujcych w niepenym wymiarze czasu pracy jest jednake cigle niski. Zdecydowanie najbardziej popularn umow o prac w Polsce jest umowa na czas nieokrelony ktra dotyczy 72,7% (w 2010 r.) pracownikw najemnych. Spadek liczby pracujcych na czas nieokrelony zosta zahamowany w 2007 r. i od tego roku udzia ten nieznacznie rs do roku 2010, za udzia zatrudnionych na czas okrelony nieznacznie spada. Gwn przyczyn pracy na czas okrelony jest przede wszystkim brak moliwoci znalezienia staej pracy cho z roku na rok przyczyna ta traci na znaczeniu. Wrd umw na czas okrelony dominuj umowy zawierane do roku, w tym dominujce znaczenie maj umowy o czasie trwania 7-12 miesicy, nastpnie 4-6 miesicy i w kocu 1-3 miesice. W ramach SRK monitorowany jest wskanik zatrudnienia osb niepenosprawnych, ktry zakada, e odsetek pracujcych niepenosprawnych osignie w 2010 r. warto 18,0%. Ksztatowanie si tego wskanika w latach 2007-2010 pokazuje poniszy wykres.
Wykres 42. Wskanik zatrudnienia osb niepenosprawnych w wieku 16-64 lata (lewa o) i osb w wieku 15-64 (prawa o) w %
61 21 60 59 19 58 57 56 17 Wskanik zatrudnienia osb niepenosprawnych w wieku 16-64 lata (%) Wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 lata 2007.1 2007.3 2008.1 2008.3 2009.1 2009.3 2010.1 2010.3 55 54 53
15
Wykres ten pokazuje do silne wahania sezonowe (spadki na przeomie czwartego i pierwszego kwartau kadego roku, wzrosty w trzecim i czwartym kwartale) silniejsze ni ma to miejsce w oglnym wskaniku zatrudnienia, co oznacza, e zatrudnianie osb niepenosprawnych ma sezonowy charakter. Naley rwnie zauway, e w latach 2007-2010 widoczna bya rosnca tendencja w odsetku pracujcych osb niepenosprawnych. Jest to warte podkrelenia, bowiem od 2002 r. do roku 2006 wskanik zatrudnienia osb niepenosprawnych spada. Lata 2007-2010 to zatem pierwsze od duszego czasu, w ktrych zjawisko to wykazywao pozytywne tendencje, dziki czemu moliwe byo osignicie, a nawet przekroczenie wartoci wskanika zaoonego w SRK (zakadana w SRK warto na 2010 r. wynosia 18,0%, a warto zrealizowana w 2010 r. to 20,5%). W rankingach rwnych szans Polska plasuje si midzy 26. a 43. pozycj, czyli raczej w kocwce krajw UE, czy OECD. Najwiksze braki wystpuj w obszarze polityki oraz szans na rynku pracy. Osoby, w stosunku do ktrych kierowane s najczciej polityki wyrwnywania szans to: osoby starsze (50+), kobiety, osoby niepenosprawne. We wszystkich tych grupach zaobserwowano pozytywne zmiany w okresie 2007-2010. Wskanik zatrudnienia osb w wieku 55-64 wzrasta w tempie 4,4% rocznie (w analogicznym okresie poprzedzajcym byo to 1,7%). Wskanik zatrudnienia
60
kobiet rs w tempie 1,5% rocznie95, w tym kobiet w wieku 55-64 o 3,7% (przy spadku o 4,8% w latach 2003-2006)96. Wskanik zatrudnienia osb niepenosprawnych zanotowa pierwsze od wielu lat wzrosty: rednio o 3,7% rocznie w latach 2007-2010. Wszystkie wymienione wskaniki osigny wartoci zakadane w SRK na 2010 r. 4. Bezrobocie Pozytywne tendencje w poday pracy (wzrost liczby osb aktywnych zawodowo) szy do pewnego stopnia w parze z popytem na prac, ktry rwnie rs w okresie 2007-2010. Rynek nie by jednake w stanie zabsorbowa wszystkich osb aktywnych zawodowo, co w kocowym okresie analizy: 2009-2010 byo jedn z przyczyn wzrostu liczby bezrobotnych. A zatem wzrost liczby bezrobotnych mg by, paradoksalnie, generowany przez rosnc liczb osb aktywnych zawodowo.97
Wykres 43. Stopa bezrobocia (lewa o) i wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 lata (prawa o) w%
12 10 8 6 4 2 0 2007.1 2007.3 2008.1 2008.3 2009.1 2009.3 2010.1 2010.3 Stopa bezrobocia Wskanik zatrudnienia 61 60 59 58 57 56 55 54 53
W odniesieniu do osb bezrobotnych SRK stosuje dwa wskaniki w ramach celu gwnego: stop bezrobocia oraz w ramach priorytetu 3: stop bezrobocia osb w wieku 15-24 lat (wg BAEL) porwnaj: tabela poniej.
Tabela 25. Wskaniki monitorowane w ramach SRK dotyczce bezrobocia (%)
Wskanik 2006 2007 2008 2009 2010
Dokument-cel
SRK cel gwny
Stopa bezrobocia Stopa bezrobocia osb w wieku 15-24 lata
13,8
9,6
7,1
8,2
9,6
12,0
SRK priorytet III
29,8
21,7
17,3
20,6
23,7
26,0
rdo: SRK Podstawowe Wskaniki Realizacji wskaniki monitorujce, dostpne na stronie internetowej GUS oraz dane z BAEL
Stopy bezrobocia osb w wieku 15-64 oraz 15-24 w 2010 r. osigny warto poniej zakadanej w SRK. Jednak w przypadku osb w wieku 15-24, od 2008 r. notujemy wzrost stopy bezrobocia. Naley zatem wspomc funkcjonowanie publicznych systemw porednictwa pracy dla tej grupy.
95
96
97
Podobnie jak w okresie poprzedzajcym, cho najwiksze wzrosty tego wskanika mona byo zaobserwowa na przeomie analizowanego okresu i poprzedzajcego: w latach 2006-2008. W Polsce utrzymuje si znaczny dystans pomidzy wskanikami zatrudnienia kobiet i mczyzn, ktry, w przeciwiestwie do krajw UE, zwiksza si w latach 2004-2008. W latach 2007-2010 nastpio znaczne zwikszenie aktywnoci zawodowej kobiet, gwnie dziki wzrostom w rocznikach 45-54 oraz 55-64 (w analogicznym poprzedzajcym okresie aktywno malaa). Kotowska E. (red.) Rynek pracy i wykluczenie spoeczne w kontekcie percepcji Polakw diagnoza spoeczna 2009, Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich, Warszawa 2009, str. 7.
61
RAPORT POLSKA 2011

5. Uczenie si przez cae ycie dostosowanie struktury wyksztacenia do potrzeb rynku pracy W Polsce systematycznie ronie wspczynnik skolaryzacji98 w szkolnictwie wyszym - w roku szkolnym 2009/2010 wynosi 53,7. rednie tempo wzrostu tego wspczynnika byo w latach 2007-2009 wysze (wynosio 2,5% rocznie), ni w analogicznym okresie poprzedzajcym (1,6%). W tym samym czasie (2007-2009) spad odsetek studentw ogem (liczba studentw rosa wolniej ni liczba ludnoci), co, biorc pod uwag rosncy odsetek studentw w wieku 19-24 lata, wskazuje na mniejsze zainteresowanie studiami osb w wieku powyej 25 roku ycia99. W Polsce systematycznie ronie nie tylko wspczynnik skolaryzacji, lecz rwnie liczba i odsetek absolwentw100. W latach 2007-2009 rosa ona o rednio 3% rocznie. W porwnaniu do 2006 r. liczba absolwentw bya w 2009 r. wysza o ponad 11%. Udzia absolwentw uczelni publicznych, ktry do gwatownie spada w latach 1999-2001, wynosi w latach 2007-2009 rednio 64%, o trzy punkty procentowe mniej ni w roku 2006. Po spadkach udziau absolwentw studiw stacjonarnych w latach 1999-2001, obserwujemy ich systematyczny wzrost ich redni udzia wynosi w latach 2007-2009 44% - o dwa punkty procentowe wicej ni w roku 2006. Abiturienci w publicznych, jak i niepublicznych szkoach to przede wszystkim kobiety (z niewielk ich przewag w szkoach niepublicznych). Poszczeglne kierunki ksztacenia pokazuje wykres poniej.
Wykres 44. Udzia absolwentw poszczeglnych kierunkw w oglnej liczbie absolwentw w 2009 r.
1 ,5 % 1 ,1 % 1 ,8 % 2 ,1 % 2 ,0 % 2 5 ,8 % 2 ,6 % 3 ,5 % 1 ,7 %
3 ,9 %
4 ,9 %
6 ,7 % 1 5 ,9 %
8 ,2 % 1 4 ,6 %
ekonomia i administracja pedagogiczne spoeczne humanistyczne medyczne inynieryjno-techniczne usugi dla ludnoci informatyczne produkcja i przetwrstwo biologiczne architektura i budownictwo rolnicze, lene i rybactwa prawne fizyczne dziennikarstwo i informacja artystyczne ochrona rodowiska matematyczno-statystyczne usugi transportowe weterynaryjne opieka spoeczna ochrona i bezpieczestwo
W ramach priorytetu 3: Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakoci jest monitorowany wskanik dotyczcy udziau absolwentw szk wyszych na kierunkach matematycznych, przyrodniczych i technicznych, ktrego wartoci historyczne oraz zakadane w SRK przedstawia ponisza tabela.
98
99
100
Wspczynnik skolaryzacji brutto to stosunek wszystkich osb uczcych si na danym poziomie do caej populacji osb bdcych w wieku nominalnie przypisanym temu poziomowi ksztacenia (tutaj: 19-24 lata). Naley zaznaczy, i odsetek studentw zarwno w wieku 19-24 lata, jak i 25-29 oraz 30 lat i wicej w liczbie osb ogem odpowiednio w tych grupach wieku zwiksza si, jednak najbardziej w grupie wiekowej 19-24 lata. Nie dotyczy to liczby studentw, ktra, po osigniciu rekordowej wartoci w roku akademickim 2005/2006, systematycznie maleje.
62
Tabela 26. Wskanik dotyczcy absolwentw wybranych kierunkw monitorowany w ramach SRK
2005/06 Absolwenci na kierunkach matematycznych, przyrodniczych i technicznych (% absolwentw szk wyszych ogem) 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10
Zakadana w SRK warto wskanika 2009/2010
18,8
19,0
18,3
17,4
17,6
20,0
Udzia absolwentw kierunkw matematycznych, przyrodniczych i technicznych spada w latach 20062009 - utrzymanie takiej tendencji nie pozwoli na uzyskanie wartoci zakadanej w SRK. Sekcjami gospodarki, ktre zatrudniaj najwyszy odsetek osb z wyszym wyksztaceniem s sekcje nalece do sektora usug, w tym dwie nalece do sektora usug rynkowych: sekcja J porednictwo finansowe; sekcja K obsuga nieruchomoci, wynajem, nauka i usugi zwizane z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej; sekcja L administracja publiczna i obrona narodowa; obowizkowe ubezpieczenia spoeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne; sekcja M edukacja; sekcja N ochrona zdrowia i opieka spoeczna; sekcja O pozostaa dziaalno usugowa, komunalna, spoeczna i indywidualna.
70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% A B C D E F 1999 G H I 2008 J K L M N O
oraz sekcje nalece do sektora usug nierynkowych:
Wykres 45. Udzia pracujcych z wyszym wyksztaceniem w poszczeglnych sekcjach
2004
rdo: Wpyw polityki spjnoci na poziom i jako zatrudnienia w Polsce, MRR, Warszawa 2010, wykres 11
We wszystkich powyszych sekcjach rs odsetek zatrudnionych z wyszym wyksztaceniem; mona sdzi, e wzrost poday pracy osb z wyszym wyksztaceniem spotyka si ze wzrostem popytu na tego rodzaju pracownikw101. Naley spodziewa si kontynuacji tego trendu w latach nastpnych. Analizujc popyt na wysoko kwalifikowan kadr od strony zawodw i specjalnoci, naley zauway, e w okresie 2007-2010 najwyszym tempem wzrostu charakteryzowa si udzia pracujcych w grupie: specjalici (w tym gwnie wzrs popyt na specjalistw nauk fizycznych, matematycznych i technicznych, w przeciwiestwie do specjalistw nauk przyrodniczych i ochrony zdrowia oraz szkolnictwa). W drugiej grupie skupiajcej wysoko kwalifikowan kadr (przedstawiciele wadz publicznych, wysi urzdnicy i kierownicy) rwnie mona byo zaobserwowa wzrost popytu na prac. Reasumujc, naley stwierdzi zwikszanie si popytu w gospodarce na wysoko kwalifikowanych pracownikw.
101
Dodatkowo mona zauway, e dynamika wzrostu w sekcjach (wg PKD 2004) wymagajcych wyszych kwalifikacji: I, J, K, L i N bya wiksza ni w pozostaych. Popyt na wysoko kwalifikowanych pracownikw w tych sekcjach ronie.
63
RAPORT POLSKA 2011

Uczenie si przez cae ycie stanowi uzupenianie ksztacenia oraz szkolenie dorosych w szkoach dla dorosych, a take uzyskiwanie i uzupenianie wiedzy oglnej, umiejtnoci i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, ktre speniy obowizek szkolny. Udzia osb uczestniczcych w uczeniu si przez cae ycie stanowi jeden ze sabych punktw polskiej gospodarki w obszarze kapitau spoecznego i zasobw ludzkich.
Tabela 27. Wskaniki realizacji SRK w zakresie uczenia si przez cae ycie
Wskaniki Udzia osb w wieku 25-64 lata uczcych si i doksztacajcych 2006 2007 2008 2009 2010
Cele i priorytety Priorytet 3: Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakoci
4,7
5,1
4,7
4,7
5,3
7,0
Powysze wartoci wiadcz o rozbienoci wystpujcej pomidzy wartociami faktycznymi oraz zakadanymi w SRK. W 2009 r. tylko co dwudziesta osoba w wieku 25-65 lat podejmowaa ksztacenie w trybie formalnym lub pozaformalnym, dodatkowo dynamika zmian tego zjawiska w latach 20072009 nie bya pozytywna. Biorc pod uwag osoby doszkalajce si, w latach 2007-2010 ich liczba (ogem, jak i pracujcych) pozostawaa na wzgldnie staym poziomie. Udzia doszkalajcych si kobiet by nieznacznie wyszy ni mczyzn, zarwno ogem, jak i kobiet pracujcych. Wikszo osb doszkalajcych si to osoby pracujce stanowi one 75-82% ogu doszkalajcych si osb. Odsetek doszkalajcych si pracownikw stanowi 3%, 2,7%, 2,4% oraz 3,3% ogu pracujcych odpowiednio w 2007, 2008, 2009 i 2010 roku102. Wrd form ksztacenia pozaszkolnego dominoway w analizowanym okresie szkolenia organizowane przez zakady pracy oraz kursy podjte z wasnej inicjatywy. Zaznaczy si saby trend rosncy osb korzystajcych z kursw proponowanych przez urzdy pracy.
Wykres 46. Liczba osb w wieku 15-64 lata, ktre w cigu 4 tygodni poprzedzajcych badanie uczestniczyy w formach ksztacenia pozaszkolnego (tys. osb)
500 400 300 200 100 0 2007.1 2007.2 2007.3 2007.4 2008.1 2008.2 2008.3 2008.4 2009.1 2009.2 2009.3 2009.4 2010.1 2010.2 2010.3 2010.4 dokszacanie zorganizowane przez zaklad pracy kurs za porednictwem urzdu pracy kurs podjty z wasnej inicjatywy samoksztacenie kierowane
rdo: Opracowanie wasne na podstawie BAEL
Dla ponad 60% osb szkolonych gwn motywacj uczestnictwa w ksztaceniu bya ch doskonalenia kwalifikacji zawodowych. Naley zwrci uwag na rosncy odsetek szkolonych ze wzgldu na zdobycie kwalifikacji zawodowych (14% w I kw. 2007 r., 17% w IV kw. 2010 r.) oraz planujcych zmian kwalifikacji zawodowych (2-5%). Taka struktura celw uczestnictwa w ksztaceniu pozaszkolnym moe wskazywa na nisk mobilno zawodow osb w wieku 15-64 lata. Podsumowujc, w polskiej gospodarce od lat obserwujemy wzrost udziau osb z wyszym wyksztaceniem w tym sensie struktura wyksztacenia dopasowuje si do potrzeb rynku pracy. Wskanik udziau ludnoci z wyksztaceniem wyszym przekracza w 2010 r. wartoci zakadane w SRK. Dynamika wzrostu udziau pracujcych wg poziomu wyksztacenia wiadczy o zwikszonym
102
Dla roku 2010 rednia z trzech pierwszych kwartaw.
64
popycie na pracownikw z wyszym wyksztaceniem. Odsetek osb z wyksztaceniem rednim nie osiga wartoci zakadanej w SRK. Monitorowany w ramach SRK wskanik odsetka absolwentw szk wyszych na kierunkach matematycznych, przyrodniczych i technicznych nie osign wartoci zakadanych w dokumencie. Tymczasem w latach 2007-2010 rs popyt na specjalistw nauk fizycznych, matematycznych i technicznych. W okresie 2007-2010 rs take popyt na prac (liczony odsetkiem pracujcych) w tzw. sekcjach KIS (knowledge intensive). Analiza odsetka osb, ktre uczestniczyy w rnych formach ksztacenia pozaszkolnego nie wskazuje na wzrost tego zjawiska w okresie 2007-2010. Dodatkowo, udzia osb szkolcych si w ramach kursw organizowanych przez urzdy pracy spada w latach 2007-2009, podobnie jak odsetek osb zatrudnianych po tych kursach. 6. Zrnicowania regionalne na rynku pracy Mimo znacznej poprawy sytuacji na rynku pracy w Polsce, w dalszym cigu obserwujemy znaczce rnice pomidzy regionami.
Mapa 4.
Zrnicowania regionalne na rynku pracy

Wskanik zatrudnienia 15-64 lata w 2010 r. Stopa bezrobocia w 2010 r.
Wspczynnik aktywnoci zawodowej 15-64 lata w 2010 r.
Najlepsz sytuacj pod wzgldem wskanikw rynku pracy odnotowano (rednio w 2010 r.) w wojewdztwie mazowieckim (najwyszy wspczynnik aktywnoci zawodowej, wskanik zatrudnienia oraz najnisza stopa bezrobocia), za najgorsz w wojewdztwie zachodniopomorskim. W latach 2007-2010 mona stwierdzi zmniejszanie si dysproporcji w wikszoci wskanikw charakteryzujcych rynek pracy. Badanie konwergencji typu sigma103 wskazuje, e w przypadku regionalnych rynkw pracy hipoteza o konwergencji moe by czsto pozytywnie zweryfikowana. W przypadku wikszoci wskanikw zrnicowanie w okresie 2007-2010 zmniejszao si. Najwiksze, pozytywne zmiany (w sensie spadku zrnicowania pomidzy wojewdztwami) odnotowano dla grupy osb w wieku 55-64 lata: zarwno wspczynnik aktywnoci zawodowej, stopa zatrudnienia, jak i stopa bezrobocia odnotoway znaczne spadki zrnicowania pomidzy wojewdztwami. Te pozytywne zmiany dotycz przede wszystkim okresu 2007-2010, bowiem w analogicznym okresie poprzedzajcym zmiany miay negatywny charakter lub jeli pozytywny, to byy mniej intensywne. Najmniej pozytywne zmiany zaszy wrd grupy najmodszych pracownikw (15-24), gdzie najczciej nie mona byo stwierdzi ani dywergencji, ani konwergencji. Dodatkowo silniejsza konwergencja obserwowana jest wrd kobiet ni wrd mczyzn. Naley rwnie zauway, e oprcz niektrych wskanikw zatrudnienia, generalnie silniejsze zmiany (w sensie spadku zrnicowania) nastpoway w okresie 2007-2010 ni w analogicznym okresie poprzedzajcym.
103
Najoglniej rzecz ujmujc konwergencja typu sigma wystpuje, jeeli zrnicowanie (mierzone najczciej odchyleniem standardowym logarytmw lub udziaem odchylenia standardowego w redniej) danego wskanika pomidzy wojewdztwami maleje w czasie.
65
RAPORT POLSKA 2011

7. Polityki rynku pracy i przedsibiorczo Przedsibiorczo stanowi wane ogniwo wzrostu gospodarczego, aktywizacji zawodowej ludzi modych i walki z bezrobociem104. Przedsibiorczo jest zjawiskiem trudnym do skwantyfikowania - jednym z jego przyblie jest ledzenie liczby i dynamiki nowo powstajcych i likwidowanych przedsibiorstw. W 2010 r. w Polsce byo zarejestrowanych 3,9 mln firm - o 274 tys. wicej ni w roku 2006 (przyrost o 7,5%). W latach 2007-2010 zarejestrowano w sumie 1,36 mln nowych firm (99% dotyczy sektora prywatnego), co oznacza do du rotacj w zasobie przedsibiorstw.
Wykres 47.
Liczba przedsibiorstw w gospodarce narodowej (lewa o) i nowo zarejestrowanych przedsibiorstw (prawa o)
Wykres 48.
Wyrejestrowane i rejestrowane podmioty gospodarki narodowej w sektorze prywatnym105
rdo: dane BDL i GUS
95% wszystkich przedsibiorstw, to firmy zatrudniajce 0-9 pracownikw. Dodatkowo okoo 85% spord nowo tworzonych przedsibiorstw to przedsibiorstwa w sektorze prywatnym, tworzone przez osoby fizyczne zaczynajce dziaalno gospodarcz. Ta grupa przedsibiorstw (prywatnych) decyduje zatem o dynamice i zmianach w przedsibiorczoci w Polsce. Analiza trendw zaobserwowanych w latach 2007-2010 wskazuje, e tempo wzrostu nowych przedsibiorstw wynosio w latach 2007-2010 10,9% rocznie, za w analogicznym okresie poprzedzajcym byo to 7,4%106. Oglnie w 2010 r. liczba przedsibiorstw bya wysza o 35,2% w porwnaniu do 2006 r. W przypadku osb fizycznych rozpoczynajcych dziaalno gospodarcz rnice te byy jeszcze wiksze: wzrost liczby przedsibiorstw o 11,8% w latach 2007-2010 (7,9% w analogicznym okresie poprzedzajcym) i wzrost liczby nowo utworzonych dziaalnoci gospodarczych o 39,7%107. W latach 2007-2010 zaobserwowano zatem wysz, ni w analogicznym okresie poprzedzajcym, dynamik tworzenia nowych przedsibiorstw. W tym samym czasie dokonano kilku zmian mogcych mie znaczenie dla obcie pracodawcw. W 2009 r. zwikszono uprawnienia pracownikw zwizane z rodzicielstwem108 oraz wesza w ycie zmiana polegajca na skrceniu okresu, za ktry pracodawca ma obowizek wypaty wynagrodzenia za czas niezdolnoci do pracy pracownikowi powyej 50 roku ycia (z 33 do 14 dni)109. Rozwizanie to miao na celu obnienie kosztw zatrudniania tych
104
105
106
107
108
109
Co prawda zakadanie dziaalnoci przez bezrobotnych stanowi znikomy odsetek odpywu z bezrobocia, lecz dobrze ukierunkowane pogramy s najbardziej efektywne (wrd rnych form wsparcia bezrobotnych w 2009 r. rodki na podjcie dziaalnoci gospodarczej oraz refundacja doposaenia miejsca pracy charakteryzoway si wysokim kosztem, ale i stuprocentow efektywnoci). Spadek liczby podmiotw wyrejestrowanych w 2010 r. zwizany jest gwnie ze zmian klasyfikacji PKD 2004 na PKD 2007, co spowodowao kontakt z przedsibiorcami w celu weryfikacji danych, a w konsekwencji skutkowa wykryciem wielu martwych dusz funkcjonujcych w rejestrze REGON. Dane te dotycz sektora prywatnego (ktry pokrywa 99% wszystkich nowo powstaych przedsibiorstw). W sektorze publicznym zaobserwowano zgoa inne tendencje: spadek liczby nowo tworzonych przedsibiorstw w latach 2007-2010, ktry by znacznie wyszy ni w poprzednich latach. Przyrost liczby utworzonych przedsibiorstw w sektorze prywatnym przez osoby fizyczne zaczynajce dziaalno gospodarcz. Ustawa z dnia 6 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 237, poz. 1654, utrata mocy art.11-18 z dniem 31 grudnia 2013 r.). Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy oraz o zmianie niektrych innych ustaw (Dz. U. z 2009 r. Nr 6, poz. 33, z pn. zm.).
66
pracownikw. Zmiany w ustawie o zatrudnianiu pracownikw tymczasowych110 miay na celu zwikszenie dostpu do korzystania z usug agencji pracy tymczasowej i ograniczenie ich obowizkw biurokratycznych oraz wyduenie maksymalnego okresu zatrudnienia pracownika tymczasowego. W 2010 r. ulega zmianie konstrukcja wysokoci zasiku dla bezrobotnych, ktrego warto po trzech miesicach jego pobierania ulega obnieniu o 20%. W sierpniu 2009 r. wesza w ycie ustawa o agodzeniu skutkw kryzysu ekonomicznego dla pracownikw i przedsibiorcw111, ktra zmienia m.in. zasady zawierania umw na czas okrelony oraz wspiera pracodawcw w podnoszeniu kwalifikacji ich pracownikw w okresie przestoju lub obnionego wymiaru czasu pracy. Intencj ustawodawcy byo obnienie kosztw pracy, podtrzymywanie poziomu zatrudnienia oraz wspieranie inwestycji w kapita ludzki. Jednake, zgodnie z informacj Pastwowej Inspekcji Pracy z 9 sierpnia 2010 r., wnioski o wypat wiadcze z tytuu przestoju, obnienia czasu pracy lub dofinansowania skadek na ubezpieczenie spoeczne zoyy tylko 162 firmy (zoone wnioski dotyczyy 0,07% oglnej liczby pracujcych). Z dofinansowania z Funduszu Pracy kosztw szkole skorzystao 491 osb. Wpyw opisanych mechanizmw na skutki kryzysu jest zatem znikomy. W ramach agodzenia skutkw kryzysu wprowadzono rwnie pakiet Ministerstwa Rozwoju Regionalnego oparty o wykorzystanie rodkw z Programu Operacyjnego Kapita Ludzki, w ramach ktrego wprowadzono moliwo dofinansowania rozpoczcia dziaalnoci gospodarczej. Innym rozwizaniem bya moliwo ubiegania si o dofinansowanie do kredytu hipotecznego dla osb, ktre utraciy prac bd zamkny jednoosobow dziaalno gospodarcz. Jednake dane Banku Gospodarstwa Krajowego pokazuj, e do koca 2010 r. dopaty objy jedynie 1402 kredytobiorcw. W zakresie wspierania przedsibiorczoci wrd bezrobotnych naley wyrni programy: promocji podejmowania dziaalnoci gospodarczej oraz wspieranie pracodawcw w zatrudnianiu osb bezrobotnych poprzez refundacj kosztw wyposaenia i doposaenia stanowiska pracy. Programy te cieszyy si w 2009 r. stosunkowo du popularnoci, w przeciwiestwie do szkole bezrobotnych, ktrych popularno zacza spada112. Zgodnie z danymi z tabeli poniej, efektywno dwch pierwszych programw wynosia 100%, co pomimo ich stosunkowo wysokich kosztw, kae je zakwalifikowa do rekomendowanych polityk.
Tabela 28. Efektywno rnych form wsparcia bezrobotnych w 2009 r.
Kwota wydatkowana z FP (koszt) na jedn osob, ktra po zakoczeniu udziau w programie uzyskaa zatrudnienie/prac (w z) Kwota wydatkowana z FP (koszt) na jedn osob uczestniczc w programie (w z)
Rodzaj programu
Efektywno
Szkolenia 33,2 6 761,9 2 255,5 Prace interwencyjne 71,8 6 414,9 4 474,8 Roboty publiczne 48,0 13 122,0 6 099,1 Prace spoecznie uyteczne 39,8 1 422,7 558,7 Stae 49,5 13 085,4 5 268,0 Przygotowanie zawodowe 51,9 8 240,5 17 946,9 dorosych rodki na podjcie 100,0 17 131,6 17 101,6 dziaalnoci gospodarczej Refundacje doposaenia 100,0 18 143,5 18 143,5 stanowiska pracy Razem 53,2 11 593,3 5 865,6 rdo: Polska 2010, Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu spoecznym, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Warszawa 2010, tabela 10, str. 66
Podsumowujc, ocena postpw w kierunku tworzenia warunkw sprzyjajcych przedsibiorczoci i zmniejszania obcie pracodawcw jest niejednoznaczna. Z jednej strony uregulowania nakierowane na agodzenie skutkw kryzysu ekonomicznego dla pracownikw i przedsibiorcw cieszyy si niewielk popularnoci, z drugiej widoczna bya rosnca popularno programw wspierajcych
110
111
112
Ustawa z dnia 23 padziernika 2009 r. o zmianie ustawy o zatrudnianiu pracownikw tymczasowych (Dz. U. Nr 221, poz. 1737). Ustawa z dnia 1 lipca 2009 r. o agodzeniu skutkw kryzysu ekonomicznego dla pracownikw i przedsibiorcw (Dz. U. Nr 125, poz. 1035, z pn. zm.). Polska 2010, Raport o rynku pracy oraz zabezpieczeniu spoecznym, Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Warszawa 2010, str. 5.
67
RAPORT POLSKA 2011

przedsibiorczo wrd bezrobotnych. Mona natomiast stwierdzi, e nastpi postp w dynamice badanego zjawiska: przedsibiorczo mierzona liczb nowo utworzonych firm odznaczaa si w okresie 2007-2010 wikszym tempem wzrostu ni w analogicznym okresie poprzedzajcym. 8. Wzrost zatrudnienia a realizacja dokumentw strategicznych Wrd obowizujcych na koniec 2010 r. 228 dokumentw o charakterze strategicznym brak jest programw/strategii dotyczcych wycznie obszaru rynku pracy, za to w wielu z nich pojawiaj si dziaania majce wpyw na zatrudnienie. Ze wzgldu jednak na du rnorodno i rnokierunkowo wsparcia wynikajcego z realizacji tych dokumentw strategicznych, trudno jest zsyntetyzowa ich wyniki i jednoznacznie oceni ich rezultaty w obszarze rynku pracy. Mona natomiast dokona do precyzyjnej oceny wpywu polityki spjnoci na rynek pracy i zatrudnienie113.
Tabela 29. Wpyw realizacji polityki spjnoci na wskaniki dotyczce rynku pracy w Polsce114
Wpyw na wskanik zatrudnienia (p.p.) MaMoR3 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 0 0 0,1 0,3 0,4 0,4 0,7 Hermin 0,1 0,2 0,5 0,6 0,5 1 1,2 Wpyw na liczb pracujcych (tys. osb) MaMoR3 -12 0 28 81 102 108 180 Hermin 15 45 125 165 134 255 315 Wpyw na stop bezrobocia (p.p.) MaMoR3 0,1 0 -0,2 -0,5 -0,6 -0,6 -1 Hermin -0,1 -0,3 -0,7 -1 -0,8 -1,5 -1,8
Rok
rdo: Opracowanie wasne na podstawie wynikw modeli MaMoR3 i Hermin
Wg szacunkw powyszych modeli, w roku 2010 liczba pracujcych bya od 180 do 315 tys. osb wysza ni gdyby polityka spjnoci nie bya w Polsce realizowana. Odnoszc te liczby do oglnego wzrostu zatrudnienia, ktry dokona si na przestrzeni lat 2007-2010 (o 1 381 tys. osb w roku 2010 w porwnaniu do roku 2006) ocenia si, e realizacja polityki spjnoci przyczynia si do 11,0-13,8% oglnego wzrostu zatrudnienia. Pozostay wzrost zatrudnienia naley przypisa czynnikom spoeczno-ekonomicznym. Faktyczny wzrost wskanika zatrudnienia to 4,8 p.p. z poziomu 54,5% (2006 r.) do poziomu 59,3% (2010 r.), za realizacji polityki spjnoci naley przypisa 0,6-0,7 p.p. WNIOSKI I REKOMENDACJE W wielu dokumentach podkrela si, e gwnym problemem polskiego rynku pracy jest niski poziom aktywnoci zawodowej dotyczcy w szczeglnoci skrajnych grup wiekowych (osb modych i starszych), kobiet (przede wszystkim powracajcych na rynek pracy po okresie dezaktywacji zwizanej z opiek nad dzieckiem), niepenosprawnych oraz osb o niskich kwalifikacjach zawodowych. Zaobserwowane w latach 2007-2010 tendencje pokazuj jednake, e negatywny trend w aktywnoci zawodowej Polakw zosta przeamany i w analizowanym okresie powoli, lecz wyranie, rs wspczynnik aktywnoci zawodowej. Zjawisko to byo szczeglnie wyrane wrd osb w wieku 55-64 lata oraz 45-54 (cho silniejsze zmiany zaszy w aktywnoci kobiet) oraz mczyzn w wieku 15-24 lata. Naley rekomendowa kontynuowanie tych tendencji, lecz wobec spodziewanego spadku poday pracy, z jakim naley si liczy w najbliszych latach (zwizanego ze zmian struktury demograficznej i spadkiem ludnoci), strategie rozwoju musz by powizane z uwarunkowaniami demograficznymi. Starzenie si spoeczestwa spowoduje wzmoony popyt
113
114
Oceny wpywu polityki spjnoci na gwne wskaniki makroekonomiczne przeprowadzane s cyklicznie na zlecenie MRR za pomoc modeli ekonomicznych, a okresowo poprzez ewaluacj wpywu funduszy unijnych. Prezentowane oceny s oparte na badaniach ewaluacyjnych, przeprowadzonych w listopadzie 2010 r. i maju 2011 r., przy wykorzystaniu dwch modeli makroekonomicznych: - obliczeniowego modelu rwnowagi oglnej MaMor3, bdcego rozbudowan wersj modeli MaMoR wykorzystywanych w poprzednich latach przez Instytut Bada nad Gospodark Rynkow i Prevision do analiz efektw funduszy unijnych, - 5-sektorowego modelu Hermin polskiej gospodarki (HPL5), bdcego elementem systemu modeli zbudowanego na zlecenie Dyrekcji Generalnej Komisji Europejskiej ds. Polityki Regionalnej (DG REGIO) przez midzynarodowe konsorcjum badawcze z udziaem Wrocawskiej Agencji Rozwoju Regionalnego.
68
na szeroko pojte usugi opiekuczo-zdrowotne. Wyduajcy si okres ycia bdzie oznacza konieczno sprawowania opieki nad osobami starszymi. W praktyce moe to oznacza ograniczenie aktywnoci zawodowej przede wszystkim kobiet, ktre po okresie dezaktywacji zwizanej z opiek nad dzieckiem mog by zmuszone ponownie wycofa si z rynku pracy w celu opieki nad osobami starszymi. Szczeglnie dla kobiet naleaoby zatem skierowa ofert elastycznych form zatrudnienia, ktre pomog w utrzymaniu kontaktw zawodowych oraz uatwi wejcie lub powrt na rynek pracy po okresie biernoci zawodowej. Tymczasem, oceniajc elastyczne formy zatrudnienia pod wzgldem umw na czas okrelony oraz w niepenym wymiarze pracy nie mona stwierdzi, e w latach 2007-2010 nastpi istotny postp w kierunku ich upowszechnienia (cho udzia kobiet pracujcych na niepeny etat wrd ogu pracujcych w ten sposb - ronie). Naley rekomendowa promocj dostpu do elastycznych form zatrudnienia. Tendencje zaobserwowane na polskim rynku pracy w latach 2007-2010 pozwoliy generalnie na osignicie wartoci wskanikw-celw Strategii Rozwoju Kraju zakadanych na 2010 r. Monitorowaniem objto nastpujce wskaniki zwizane z rynkiem pracy: struktura pracujcych w 3 sektorach (3 wskaniki), wskaniki zatrudnienia wg wieku i pci (3 wskaniki), osb niepenosprawnych (1 wskanik) oraz na wsi (1 wskanik), odsetek osb z wyksztaceniem rednim i wyszym oraz uczenie si przez cae ycie dorosych (3 wskaniki), absolwenci szk wyszych na kierunkach matematycznych, przyrodniczych i technicznych (% absolwentw szk wyszych ogem 1 wskanik), odsetek dzieci objtych wychowaniem przedszkolnym oraz odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objtych wychowaniem przedszkolnym w placwkach na wsi (2 wskaniki), stopa bezrobocia.
Wskaniki, ktre nie osigny wartoci zakadanych w Strategii to odsetek zatrudnionych w przemyle, odsetek osb z wyksztaceniem rednim, absolwenci szk wyszych na kierunkach matematycznych, przyrodniczych i technicznych (% absolwentw szk wyszych ogem), udzia osb w wieku 25-64 lata uczcych si i doksztacajcych (uczenie si przez cae ycie dorosych). Wymienione wskaniki odnotoway wartoci poniej zakadanych na 2010 r. naley zatem wesprze dziaania przyspieszajce ich osignicie.115
115
Z zakadanymi wartociami minimalnie rozmija si odsetek zatrudnionych w usugach oraz wskanik zatrudnienia na wsi, ktry nie rs w latach 2007-2010.
69
RAPORT POLSKA 2011 4. KAPITA LUDZKI W REALIZACJI POLITYKI ROZWOJU

Rozmiary i jako kapitau ludzkiego w znaczcej mierze decyduj o konkurencyjnoci kraju czy regionu, moliwociach wytwrczych nowoczesnej produkcji i usug oraz kulturze pracy. Stanowi te istotny element atrakcyjnoci inwestycyjnej. 1. Tendencje demograficzne Przemiany demograficzne w cigu ostatnich czterech lat charakteryzowa niewielki wzrost liczby urodze (do 413 tys. w 2010 r.) oraz populacji w wieku nieprodukcyjnym. Pomimo stopniowej poprawy, Polska nadal naley do krajw europejskich o niskiej dzietnoci. Wspczynnik ten jednak od 2004 r. powoli ronie, osigajc 1,306 w 2007 r. i 1,382 w 2010 r. Ronie przy tym wiek kobiet rodzcych pierwsze dziecko: mediana wzrosa z 25 lat w 2005 r. do 26,6 lat. Na skutek wzrostu urodze wskanik przyrostu naturalnego od 2006 r. jest dodatni i wykazuje tendencj rosnc (od 4,5 tys. osb w 2006 r. do 35 tys. w 2010 r.). Bilans ludnoci kraju pozostaje pod silnym wpywem procesw migracyjnych. Polsk zawsze cechowao ujemne saldo migracji. Od 2004 r., po wstpieniu naszego kraju do UE i otwarciu rynkw pracy dla nowych krajw czonkowskich (gwnie przez Wielk Brytani, Irlandi i Szwecj), ponownie zwikszya si liczba wyjedajcych z kraju, take na pobyt stay. Otwieranie rynkw pracy dla Polakw przez kolejne kraje UE (w latach 20062008 przez Hiszpani, Portugali, Grecj, Wochy, Holandi i Francj) powodoway, e rosa skala wyjazdw za granic z deklaracj na pobyt stay (take tych, ktrzy dotychczas przebywali za granic czasowo). Szacuje si, e redniorocznie liczba ta sigaa okoo 50 tys. osb. Przewidywania GUS, dotyczce przyszej skali procesw migracyjnych sugeruj, e okoo 2020 r. proces emigracji ulegnie wyranemu ograniczeniu, jako e potencja emigracyjny ulegnie znacznemu osabieniu (starzenie si i poprawa warunkw ycia w kraju). Rwnolegle wzronie liczba przyjezdnych, co spowoduje, e saldo migracji przestanie by ujemne. Zarwno ruch naturalny ludnoci, jak i dotychczasowy przebieg procesw migracyjnych prowadz do stabilizacji, a nastpnie do zmniejszania si liczby ludnoci w Polsce. Tylko w kilku wojewdztwach proces ten bdzie mia inny kierunek. Wzrost ludnoci nastpi gwnie w wojewdztwach mazowieckim, wielkopolskim i maopolskim w dwch pierwszych na skutek korzystnego salda migracji wewntrznych, a w Maopolsce dziki zdecydowanie wyszej dzietnoci ni w innych regionach kraju. Zmiany w przebiegu procesw demograficznych w cigu ostatnich lat znajduj odzwierciedlenie w zmianie struktury ludnoci wedug wieku. Nastpi spadek udziau dzieci i modziey (grupa wiekowa 0-14 lat) i lekki wzrost osb w wieku powyej 65 lat.
Wykres 49. Odsetek ludnoci w wieku 0-14 lat oraz 65 lat i wicej, w latach 2006-2010 (%)
16 15 14 13 12 2006
rdo: GUS
0-14 lat (dzieci) 15,8 15,5 15,3
65 lat i wicej 15,2 15,0 13,5 13,6
13,4
13,5
13,5
2007
2008
2009
2010
2. Wyksztacenie Kapita ludzki jest gwnym wyznacznikiem rozwoju gospodarczego kraju, za podstawowym czynnikiem wpywajcym na jego jako jest edukacja. Umiejtnoci pracownikw przekadaj si zarwno na wiksz produktywno, jak i na lepsz zdolno przystosowywania si do zmian, w tym polegajcych na umiejtnoci korzystania z nowych technologii.
70
Wrd najistotniejszych mocnych stron polskiej edukacji znajduj si116: obowizek nauki do 18 roku ycia; rozwinita sie szk podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych; poprawa wynikw badania PISA egzaminu gimnazjalnego i maturalnego; dua liczba szk wyszych zrnicowanych pod wzgldem oferty edukacyjnej; wysoki wspczynnik skolaryzacji; niski odsetek osb wczenie opuszczajcych system edukacji w wieku 18-24 lata w odniesieniu do liczby osb w systemie edukacji; powszechny system pomocy materialnej dla studentw. Do najwaniejszych sabych stron zalicza si natomiast: niski wskanik upowszechnienia edukacji przedszkolnej dzieci w wieku 3-5 lat; niski poziom umiejtnoci uczniw w zadaniach wymagajcych twrczego mylenia w badaniu PISA; niedostateczna liczba nauczycieli jzykw obcych i informatyki; zbyt may odsetek absolwentw kierunkw matematycznych, przyrodniczych i technicznych; niedostateczne powizanie nauki i szkolnictwa wyszego z gospodark i rynkiem pracy; niski wskanik uczestnictwa w ksztaceniu ustawicznym; relatywnie niskie nakady na ucznia/studenta wg siy nabywczej pienidza.
Badania opinii spoecznej wykazuj, e Polacy przypisuj wyksztaceniu coraz wiksz warto (93% w 2009 r.).117 Badani widz take coraz wikszy wpyw wyksztacenia na swoj karier zawodow (wzrost z 40% w 1993 r. do 49% w 2009 r.) oraz sytuacj materialn (wzrost z 30% do 42%). Wyrwnay si aspiracje edukacyjne mieszkacw wsi i miast rnej wielkoci. Upowszechnio si przekonanie, e edukacja jest cennym dobrem i mechanizmem sukcesu yciowego. Ostatnie dwie dekady to czas ogromnego awansu edukacyjnego polskiego spoeczestwa. Wynika to midzy innymi z faktu, e nastpi wzrost aspiracji edukacyjnych na poziomie wyszym wrd kobiet i mieszkacw miast. Znaczca zmiana struktury wyksztacenia ludnoci kraju oznacza wzrost odsetka osb z wyksztaceniem wyszym (obecnie, dla populacji w wieku 15-64 lata, wskanik ten wynosi 19,8%). Z drugiej strony, zmniejszy si udzia ludnoci z wyksztaceniem podstawowym (i obecnie gimnazjalnym) oraz niszym do 17,8% ludnoci kraju.
Wykres 50. Struktura ludnoci w wieku 15-64 lata wedug poziomu wyksztacenia w latach 20062010 (%)
100% 80% 60% 40% 20% 0%
21,0 28,2 10,7 25,2 14,9

2006
20,4 27,9 11,0 25,0 15,7

2007
19,6 28,0 11,1 24,8 16,5

2008
18,7 27,6 11,1 24,5 18,1

2009
17,8 26,7 11,1 24,6 19,8

2010
gimnazjalne, podstawowe i nisze zasadnicze zawodowe rednie oglnoksztacce policealne oraz rednie zawodowe wysze
rdo: Bank Danych Lokalnych GUS
Podobny kierunek zmian w strukturze wyksztacenia ludnoci mia miejsce w kadym wojewdztwie. Mona jednak zaobserwowa regionaln specyfik ksztatowania si struktury wyksztacenia ludnoci. Najwicej osb posiada wyksztacenie wysze w woj. mazowieckim, gdzie 20% mieszkacw legitymuje si ukoczeniem uczelni wyszej, w woj. dzkim za wyksztacenie rednie oglnoksztacce. Wyksztacenie zawodowe na poziomie zasadniczym dominuje w woj. wielkopolskim, za w woj. lskim przewaa wyksztacenie zawodowe na poziomie rednim (technika i szkoy pomaturalne). Najmniej korzystna struktura wyksztacenia ludnoci cechuje woj. warmisko
116 117
Zgodnie z analiz SWOT sektora edukacji zawartej w Strategii rozwoju edukacji na lata 2007-2013. Wedug danych CBOS, wyszego wyksztacenia dla swojej crki pragnoby 86% badanych (64% w 1993 r.), a dla syna 84% (65% w 1993 r.). Raport Centrum Bada Opinii Spoecznej, Rola ksztacenia i zmiany w jej postrzeganiu w latach 1993-2009.
71
RAPORT POLSKA 2011

mazurskie, w ktrym najwicej mieszkacw posiada wyksztacenie podstawowe, za relatywnie niski jest udzia wyksztacenia zawodowego na poziomie rednim. Zrnicowanie terytorialne kapitau intelektualnego w Polsce jest wic znaczce. Czstkowe badania wskazuj na niespjno wyposaenia w kapita ludzki rwnie na poziomie wewntrzwojewdzkim. Tak jest w przypadku Mazowsza, ktre osiga najlepsze wskaniki w dziedzinie kapitau ludzkiego w skali kraju, lecz charakteryzuje si dysproporcjami na poziomie powiatw. Mimo silnej dynamiki zmian wyksztacenia na obszarach wiejskich i zmniejszania si luki edukacyjnej, Polsk nadal charakteryzuj rnice jakoci kapitau intelektualnego midzy terenami miejskimi i terenami wiejskimi. 3. Wychowanie i edukacja dzieci najmodszych Zmiany edukacyjne wrd dzieci polegaj w analizowanym okresie na intensywniejszym rozwoju wychowania przedszkolnego, szczeglnie na wsi oraz wprowadzaniu wczeniejszej edukacji szkolnej. Naley podkreli, e inwestycje we wczesn edukacj s bardziej efektywne ni wydatki na pniejszych etapach ksztacenia. S te znaczcym instrumentem wyrwnywania szans. Z punktu widzenia polityki spjnoci wczesna edukacja ma szczeglne znaczenie w odniesieniu do dzieci w najtrudniejszym pooeniu.118 Liczba obkw w Polsce stopniowo wzrasta: w 2010 r. funkcjonowao ich 392 (w porwnaniu z 371 w 2006 r.)119. Umieszczenie obkw w systemie ochrony zdrowia i rozbudowane wymogi formalne dotyczce opieki nad dziemi (np. obowizek sprawowania opieki przez personel medyczny) stanowiy bariery tworzenia obkw prywatnych. W efekcie, korzystanie z tej formy opieki byo dotychczas marginesowe. Uchwalona w marcu 2011 r. tzw. ustawa obkowa moe przyczyni si do zmiany, gwnie poprzez likwidacj barier formalnych w otwieraniu obkw (ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziemi w wieku do lat 3 ( Dz. U. Nr 45, poz. 235, z pn. zm.). Sytuacja przedstawia si lepiej w zakresie wychowania przedszkolnego. W roku szkolnym 2009/2010 zarejestrowanych byo 18,3 tys. placwek wychowania przedszkolnego (w porwnaniu do 17,2 tys. w roku szkolnym 2005/2006): 8,4 tys. przedszkoli i 9,0 tys. oddziaw przedszkolnych w szkoach podstawowych oraz 0,8 tys. zespow wychowania przedszkolnego i punktw przedszkolnych.120 W 2009/2010 r. przedszkola dysponoway 780,7 tys. miejsc (w r. 2005/2006 - 686,7 tys.). Ostatnie pi lat cechowaa znaczna dynamika wzrostu udziau dzieci w edukacji przedszkolnej: z okoo 58,4% w 2006 r. do 69,9% cztery lata pniej. Oznacza to, e cel postawiony w zakresie odsetka dzieci objtych wychowaniem przedszkolnym w Strategii Rozwoju Kraju zosta znaczco przekroczony121. Najwiksza rnica w dostpnoci usug edukacyjnych wystpuje midzy miastem a wsi i, pomimo rosncej liczby miejsc w przedszkolach w skali kraju, dysproporcja ta nie maleje. Nieznaczn popraw odnotowano w roku 2008/2009 na skutek objcia opiek przedszkoln wikszej liczby piciolatkw. Wci jednak na wsi korzysta z opieki przedszkolnej poniej 40% dzieci w wieku 3-5 lat (wzrost o 20 p.p. od 2005 r.), podczas gdy w miecie odsetek ten wynosi 75% (wzrost z 60% w 2005 r.). Objcie od 2012 r. obowizkiem szkolnym szeciolatkw ma przyczyni si do zwikszenia potencjau placwek przedszkolnych. Jest to istotny element wyrwnywania szans i rozwoju kapitau ludzkiego od najmodszych lat, szczeglnie dzieci z terenw wiejskich i dzieci z rodzin uboszych, co ma znaczenie dla zwikszenia aktywnoci zawodowej rodzicw. Usugi wczesnej opieki i edukacji s obecnie sabo zorientowane na kompleksowe wsparcie uczenia si dzieci w rodzinie. Wzrost upowszechnienia edukacji dzieci w wieku przedszkolnym jest jednym z
118 119 120
121
NESSE, 2009; Murawska, 2004; przegldy: Burger, 2010. Dane: Bank Danych Lokalnych. Oprcz przedszkoli, zespow wychowania przedszkolnego, punktw przedszkolnych oraz oddziaw przedszkolnych w szkoach podstawowych zarejestrowanych przez samorzd lokalny, a w zwizku z tym ujtych w systemie informacji owiatowej, nieformalna edukacja przedszkolna prowadzona jest take w innych, nie zdefiniowanych przez ustaw z dnia 7 wrzenia 1991 r. o systemie owiaty (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572, z pn. zm.) formach, przyjmujcych rozmaite nazwy, na przykad: Klub Przedszkolaka, Centrum Rozwoju Dziecka czy Klub Malucha. Wspln cech tych orodkw jest fakt, e nie otrzymuj one dotacji samorzdw lokalnych na dzieci, ktre do nich uczszczaj. Cz z tych placwek korzysta ze rodkw pozyskiwanych w ramach projektw zwizanych z tematyk upowszechniania edukacji przedszkolnej, wspfinansowanych przez Uni Europejsk (na przykad realizowanych w poszczeglnych wojewdztwach w ramach komponentu regionalnego Programu Operacyjnego Kapita Ludzki 2007-2013); pozostae za s przewanie placwkami finansowanymi tylko z opat rodzicw. Statystyka nie uwzgldnia jednak dzieci uczszczajcych do orodkw nie figurujcych w rejestrach przedszkoli i szk prowadzonych przez samorzdy lokalne. W SRK odsetek dzieci objtych wychowaniem przedszkolnym w 2010 r. zaplanowano na poziomie 50%.
72
waniejszych zada rozwojowych dla systemu edukacji, jak rwnie dla polityki wyrwnywania szans. Zgodnie z celami uzgodnionymi w programie Ksztacenie. Szkolenie 2020,122 co najmniej 95% dzieci w przedziale wiekowym od czterech lat do wieku podjcia obowizku szkolnego powinno uczestniczy we wczesnej edukacji. Obok rozwoju tradycyjnych form opieki przedszkolnej, w ostatnich latach podkrela si znaczenie dziaa skierowanych na jako tej opieki. 4. Jako owiaty na poziomie podstawowym i rednim Analiza wynikw badania PISA z lat 2006 i 2009 wskazuje na znaczc popraw jakoci ksztacenia w Polsce w zakresie matematyki (w 2009 r. polscy uczniowie zajli 19 miejsce w OECD), czytania (12 miejsce) oraz nauk przyrodniczych (13 miejsce). Jednoczenie badania te ujawniy jednak, e w Polsce dominuj uczniowie przecitni. Ju na etapie wczesnego nauczania polscy uczniowie do dobrze radz sobie bowiem z zadaniami wymagajcymi mechanicznego zastosowania posiadanej wiedzy i umiejtnoci, gorzej natomiast w zadaniach wymagajcych wikszej kreatywnoci. Podobna sytuacja dotyczy pniejszych etapw edukacji. Powinno to stanowi sygna ostrzegawczy dla budowy potencjau innowacyjnoci polskiej gospodarki. Popraw sytuacji w tym zakresie rokuje w ostatnich latach atwiejszy dostp dzieci do nowych technologii, czego miernikiem jest komputeryzacja szk. W 2010 r. wskaniki komputeryzacji123 signy 96% dla szk podstawowych i 82,6% dla gimnazjw. Oznacza to, e przecitna liczba uczniw w szkole, przypadajcych na jeden komputer z dostpem do Internetu, zmniejszya si do jedenastu. Saboci polskiego systemu edukacji jest ksztacenie zawodowe. Na kryzys szkolnictwa zawodowego wpywa m.in. brak klarownej wizji rozwoju tego segmentu systemu owiaty. Pokoleniowe nierwnoci edukacyjne sprawiaj, e w szkoach zawodowych (zwaszcza w zasadniczych szkoach zawodowych) ksztac si dzieci osb z niszym poziomem wyksztacenia, podczas gdy dzieci osb z wyszym poziomem wyksztacenia czciej wybieraj ksztacenie oglne. Naley rwnie podkreli, e decyzje dotyczce sieci szk i kierunkw ksztacenia, podejmowane obecnie przez samorzdy powiatw, czsto s sabo powizane z potrzebami lokalnego i regionalnego rynku pracy. 5. Jako szkolnictwa wyszego W cigu kilkunastu lat wskanik skolaryzacji netto modziey w wieku 19-24 lata wzrs tak, e jest on obecnie jednym z najwyszych wrd krajw UE: dla kobiet okoo 45%, a dla mczyzn okoo 35% (w roku szk. 2009/2010). Liczba szk wyszych wzrosa z 441 w 2006 r. do 453 w 2009 r. i 467 w 2010r. Najwikszym orodkiem akademickim pozostaje Warszawa. Za ni plasuje si Krakw, a w dalszej kolejnoci Wrocaw, Pozna, d, Lublin, Gdask oraz Katowice. Ksztac one cznie 43,4% oglnej liczby studentw w Polsce. Wikszo (53,3%) studentw z tych orodkw studiuje w trybie studiw stacjonarnych. Efektywno szkolnictwa wyszego w kontekcie struktury wyksztacenia ludnoci w Polsce jest bardzo wysoka, a za jego porednictwem w cigu ostatniej dekady dokonay si w tej strukturze znaczce zmiany. Ilociowa dynamika tych zmian jest imponujca jedna z najwikszych w Unii Europejskiej. Liczba studiujcej modziey plasuje Polsk w cisej czowce krajw Unii Europejskiej. Mimo malejcej od 2005 r. liczby studentw (w roku akademickim 2008/2009 r. nastpi jej spadek o 0,5%, a w 2009/10 o 1,4%), w szkoach wyszych wszystkich typw w 2009/2010 r. ksztacio si 1,9 mln studentw. Naley przy tym zauway, e w porwnaniu z rokiem poprzednim nastpi wzrost liczby niepublicznych szk wyszych o 1,5%, ale liczba studiujcych tam osb zmalaa o 4,0% (w szkoach publicznych o 0,1%)124.
122 123 124
Konkluzje Rady z 12 maja 2009 r. Udzia procentowy szk wyposaonych w komputery przeznaczone do uytku uczniw, z dostpem do Internetu. GUS: Notatka na temat szk wyszych w Polsce, materia na konferencj prasow w dniu 26 padziernika 2010 r.
73
RAPORT POLSKA 2011

Wykres 51. Populacja studiujcych w latach 20062010, w tys. osb (wraz z cudzoziemcami)
2500000 2000000 1500000 1000000 500000 0 2006/2007

rdo: Bank Danych Lokalnych
szkoy publiczne
szkoy niepubliczne
640313
660467
659 396
633 097
1301132
1276937
1 268 366
1 266 917
2007/2008
2008/2009
2009/2010
Znaczco ronie liczba osb kontynuujcych nauk na studiach podyplomowych, a wraz z ni liczba doktorantw. Ich przyrost jest szczeglnie dynamiczny (o 3,8 tys., do poziomu 35,7 tys. w roku akademickim 2009/2010), co wynika z wikszej dostpnoci tej formy ksztacenia, w tym rwnie w trybie niestacjonarnym. Nie przekada si to jednak na liczb otwartych przewodw doktorskich (7250 w 2009 r. wobec 8267 w 2006 r.). Wrd doktorantw najwikszym zainteresowaniem ciesz si nauki humanistyczne oraz techniczne. Problemy szkolnictwa wyszego, wpywajce na jako ksztacenia, maj charakter systemowy. Spord niemal 2 milionw studentw w Polsce 52% stanowi studenci studiw niestacjonarnych (tj. wieczorowych lub zaocznych). W uczelniach niepublicznych odsetek ten wynosi 82% (36% w publicznych). Liczba godzin zaj na studiach niestacjonarnych siga zaledwie 60% godzin zaj na studiach stacjonarnych. Oznacza to, e cz studentw nie realizuje programu studiw zgodnego ze standardami akademickimi, otrzymujc jednoczenie ten sam dyplom co studenci odbywajcy zajcia w trybie stacjonarnym. Kolejn istotn kwesti jest proporcja liczby studentw do nauczycieli akademickich. W cigu ostatnich 20 lat liczba studentw wzrosa piciokrotnie, a liczba kadry akademickiej jedynie o 60%. Znaczce rnice w proporcjach studentw do nauczycieli akademickich wystpuj pomidzy kierunkami studiw (na niekorzy kierunkw pedagogicznych i ekonomicznych). Gorsza jest przy tym sytuacja uczelni niepublicznych: przypada tam 37 studentw na nauczyciela akademickiego, wobec 15 na uczelniach publicznych. Wszystkie te czynniki maj wpyw na sab pozycj Polski w midzynarodowych rankingach wyszych uczelni. Lepsz pozycj zajmuj polskie uczelnie w europejskich rankingach dziedzinowych. Najwaniejsze rankingi opieraj si na rzetelnej, powtarzalnej metodologii i s punktem odniesienia nie tylko dla opinii publicznej, ale i zarzdzajcych szkolnictwem wyszym w wielu krajach. Pamitajc o rnicach ekonomicznych, kulturowych i jzykowych, warto bra pod uwag rankingi jako rdo wskanikw do zarzdzania i monitorowania szkolnictwa wyszego.125 6. System ksztacenia nauczycieli Analizy porwnawcze pokazuj, e na jako ksztacenia najwikszy wpyw spord uwarunkowa wewntrzszkolnych i wewntrzuczelnianych ma jako kadry nauczycielskiej/profesorskiej. Wzrost poziomu wyksztacenia nauczycieli dokona si pod wpywem rosncych aspiracji edukacyjnych spoeczestwa oraz wskutek wzrostu formalnych wymaga co do ich kwalifikacji. Obecnie praktycznie wszyscy nauczyciele (97%) maj wysze wyksztacenie (w porwnaniu do 58% w 1992 r.). Dominujcym modelem ksztacenia nauczycieli s specjalnoci nauczycielskie w ramach poszczeglnych kierunkw studiw. Istnieje jednak moliwo uzyskiwania takich kwalifikacji na studiach podyplomowych lub kursach kwalifikacyjnych. Problem zapewnienia i kontroli jakoci istnieje take w dziedzinie rozwoju zawodowego nauczycieli - nie jest on obowizkowy, ale stymuluje go system awansu zawodowego. Zdobywanie kolejnych stopni awansu take nie jest obligatoryjne, lecz
125
Dane z ekspertyzy Instytutu Bada Edukacyjnych: Wyksztacenie, postawy i umiejtnoci jako istotne czynniki jakoci kapitau ludzkiego, Warszawa, 2011.
74
zwiksza zarobki, std prawie wszyscy nauczyciele w nim uczestnicz. Oferta szkole kierowanych do nauczycieli jest bardzo szeroka, na co wpyw miay rwnie rodki z Europejskiego Funduszu Spoecznego. Brakuje natomiast kontroli jakoci i efektywnoci wikszoci z tych szkole. Wobec tendencji demograficznych wydaje si, e rozwj zawodowy ju zatrudnionych nauczycieli jest istotniejszym wyzwaniem ni przygotowywanie nauczycieli przed wejciem do zawodu. Potencjalne czynniki przycigajce do zawodu nauczyciela (moliwo systematycznego rozwoju zawodowego, elastyczne godziny pracy, duszy urlop) nie wydaj si rwnoway czynnikw odpychajcych (niskie zarobki, due obcienie psychiczne, cikie warunki pracy). W efekcie zawd nauczyciela staje si niepopularny. 7. Ksztacenie dorosych Pozytywnym zmianom w edukacji formalnej nie towarzyszy wzrost zainteresowania dorosych innymi formami uczenia si. Pod wzgldem uczestnictwa w szeroko rozumianej edukacji, obejmujcej uczenie si formalne, pozaformalne i nieformalne, Polska osiga najsabsze wyniki spord pastw UE i OECD. W pastwach UE w 2009 r. rednio 9,1% osb w wieku 25-64 lata doksztacao si, za w Polsce 5,3%, co lokuje nas na kocu zestawienia wraz z Bugari, Rumuni, Wgrami, Sowacj, Grecj i Litw126. Doroli Polacy ksztac si przecitnie o poow rzadziej ni obywatele UE. W uczeniu si dorosych uczestnicz przede wszystkim osoby mode, tymczasem to osoby starsze w wikszym stopniu s naraone na dezaktualizacj wiedzy i umiejtnoci wyniesionych ze szkoy. W grupie wiekowej 2564 starsze roczniki charakteryzuj si wyranie sabsz struktur wyksztacenia, maj te sabsze bodce do budowy swojego kapitau intelektualnego, poniewa z efektw tej inwestycji korzysta bd mogy przez relatywnie krtki okres. Dochodzi tym samym do reprodukcji struktury wyksztacenia - najczciej ksztac si najlepiej wyedukowani. Dodatkowo, jak wynika z bada, czciej ksztac si absolwenci, ktrzy maj prac (15,8%) ni niepracujcy (zarwno bezrobotni, jak i bierni zawodowo (11,6%). Brak widocznej poprawy w tym zakresie jest niepokojcy take i z tego wzgldu, e w rne formy szkole inwestowano w ostatnich latach znaczce rodki z Europejskiego Funduszu Spoecznego. Prawdopodobne przyczyny tej sytuacji wynikaj z niewystarczajcego dostosowania szkole do potrzeb rynku pracy oraz nadmiernie scentralizowanego i przeregulowanego systemu. 8. Kondycja zdrowotna populacji Przecitne trwanie ycia w Polsce w 2010 r. wynioso 80,6 lat dla kobiet, a 72,1 dla mczyzn. Wskaniki przyjte w tym zakresie w Strategii Rozwoju Kraju zostay zaplanowane na poziomie 80,6 dla kobiet oraz 73,3 dla mczyzn, co oznacza, e w przypadku mczyzn nie udao si osign zaplanowanego rezultatu. Wysoka nadumieralno mczyzn jest widoczna ju wrd chopcw. W modszych grupach wieku, poczwszy od 20-25. roku ycia wspczynnik zgonw mczyzn jest 4krotnie wyszy ni kobiet, za w starszych grupach wieku 3- i 2-krotnie wyszy.
Wykres 52. Przecitna dugo ycia w Polsce w latach 2006-2010
82 80 78 76 74 72 70 68 2006
rdo: GUS
kobiety 79,6 79,7 80,0
mczyni 80,1 80,6
70,9
71,0
2007
71,3
2008
71,5
2009
72,1
2010
126
Dla porwnania liderzy mogli wykaza si udziaem przekraczajcym 20%. Tak byo w krajach skandynawskich (Dania, Finlandia, Szwecja) i Wielkiej Brytanii.
75
RAPORT POLSKA 2011

Wskaniki dalszego przecitnego trwania ycia s istotnie zrnicowane terytorialnie; z jednej strony wedug wojewdztw, a z drugiej w przekroju miasto wie. Mczyni potencjalnie yj najduej w miastach wojewdztw podkarpackiego i maopolskiego, a najkrcej w miastach woj. dzkiego. Kobiety najduej yj w miastach woj. podlaskiego. Najnisze wskaniki dugoci ycia kobiet, szczeglnie na terenach wiejskich, charakteryzuj wojewdztwa silnie uprzemysowione dzkie i lskie. Pod wzgldem wskanikw umieralnoci sytuacja w Polsce nie jest jednolita. Wartoci wspczynnika umieralnoci oglnej na 100 tys. osb w poszczeglnych wojewdztwach (czyli stosunek liczby zgonw w roku z powodu wszystkich przyczyn do liczby ludnoci) wykazuj zrnicowanie zarwno pomidzy wojewdztwami, jak te wewntrz wojewdztw. Najmniej korzystna sytuacja istnieje w wojewdztwie dzkim (rednia warto wskanika odbiega znacznie od wartoci dla pozostaych wojewdztw), a szczeglnie w samej stolicy regionu. Wspczynnik umieralnoci oglnej wynosi tam 1430 na 100 tys. osb, co oznacza, e jest wyszy od wspczynnika o najniszej spord podregionw wartoci w kraju (podregion gdaski, warto 738) blisko dwukrotnie (o 93%). Rwnie w woj. dzkim, obok lskiego, dolnolskiego i pomorskiego, wystpuje najwiksze zrnicowanie umieralnoci pomidzy podregionami. Wedug wojewdztw najlepsza sytuacja obserwowana jest w podkarpackim 868 zgonw rocznie na 100 tys. mieszkacw. We wszystkich regionach najczstsz przyczyn zgonw s wci choroby ukadu krenia: w 2010 r. wskanik zgonw z tego powodu w Polsce wynis rednio 466,4 na 100 tys. ludnoci, wobec zakadanego w SRK wskanika na poziomie 400, a wic przy staym jego wzrocie (w 2006 r. wynosi 442) oznacza to brak moliwoci osignicia wyznaczonego celu SRK w najbliszych latach. Jednoczenie zmniejszy si wskanik umieralnoci niemowlt. Wielko przyjta w SRK (5,5 zgonw na 1000 urodze ywych w 2010 r.) zostaa osignita i w 2010r. ksztatowaa si na poziomie 5,0 (w porwnaniu z 6,0 w 2006 r.). Istotnym, oprcz zwikszania si redniej dugoci ycia, jest (wynikajcy ze statystyki) fakt, e Polacy przecitnie okoo 80% jego trwania spdzaj w dobrym zdrowiu (kobiety rednio 17 lat przeywaj w chorobie i niesprawnoci, natomiast mczyni - blisko 13 lat)127. Na tle innych nowych krajw czonkowskich Unii Europejskiej sytuacja polskiej populacji jest dobra - w pozostaych krajach cz ycia spdzona w niesprawnoci szacowana jest na jeszcze dusz. Spenianie oczekiwa pacjentw poprzez zaspokajanie ich potrzeb zdrowotnych wymaga dostarczania okrelonych, finansowanych z dostpnych zasobw, wiadcze zdrowotnych, udzielanych przez wiadczeniodawcw przedstawicieli profesji medycznych, naleycie przygotowanych, wynagradzanych i przestrzennie usytuowanych, z szerokim dostpem do rozwoju zawodowego, dysponujcych stosown, waciwie rozmieszczon infrastruktur i efektywnymi technologiami medycznymi. W latach 2007-2009 obserwowano stopniowy rozwj infrastruktury i technologii medycznych w ochronie zdrowia np. liczba szpitali ulega zmianie: w 2006 r. byy zarejestrowane 742 szpitale oglne, w tym 153 szpitale niepubliczne, a w 2009 r. 754 szpitali oglnych, w tym 228 szpitali niepublicznych. atwym do zaobserwowania jest zjawisko ograniczenia sprawnoci, ktre najczciej dotyka populacji starszej, po 60-65 roku ycia. Oznacza to, e w perspektywie starzenia si spoeczestwa szczegln uwag naley powici zapobieganiu niesprawnoci najstarszej czci spoeczestwa z jednej strony, a z drugiej zapewnieniu jej prawidowego systemu opieki. Naley podkreli, e ze wzgldu na utrzymujce si rnice regionalne przecitnego trwania ycia i zrnicowane tempo poprawy stanu zdrowia oraz narastajce problemy utrzymania stabilnoci zdrowia populacji wieku emerytalnego, w najbliszych latach naley ka nacisk na realizacj gwnych celw Narodowego Programu Zdrowia, w tym zmniejszanie nierwnoci regionalnych. 9. Poziom i jako ycia, spjno spoeczna w wymiarze materialnym Zagroenie ubstwem Jako pracy i jej efekty oraz osigane dziki niej dochody w duej mierze s wypadkow stanu zdrowia ludnoci oraz jej wyksztacenia i staj si baz do podwyszania jakoci ycia. Naley wic szczeglnie mie na uwadze czynniki hamujce rozwj w tym wzgldzie lub wrcz uniemoliwiajce go. Podstawow przeszkod na tej drodze jest zagroenie ubstwem i, w konsekwencji, zjawisko
127
Wedug danych Eurostat.
76
wykluczenia spoecznego, czego najczstsz przyczyn jest brak pracy. Dugi czas pozostawania bez pracy choby jednego czonka gospodarstwa domowego to rdo narastajcego ubstwa i wykluczenia spoecznego. Badania jakociowe osb pozostajcych bez pracy ponad 24 miesice, zwanych chronicznie bezrobotnymi, wskazuj, e w tej grupie wystpuje najgbsze wykluczenie z rnych form ycia spoecznego.128 Statystyki pokazuj, e w ponad poowie wojewdztw Polski (10) odsetek ludnoci yjcej w gospodarstwach, gdzie nikt nie pracuje, wynosi ponad 10%. Na poziom i jako ycia ludnoci zasadniczo wpywaj jej dochody. W latach 2006-2007 obserwowano wzrost dochodw realnych, a nastpnie ich spadek w latach 2008-2009. Badania potwierdzaj, e zrnicowanie dochodw w Polsce jest relatywnie wysokie, porwnywalne z Wielk Brytani. Znaczce jest zrnicowanie wynagrodze w przekroju terytorialnym. Dominuje woj. mazowieckie ze stolic na czele, gdzie pace s ponad dwukrotnie wysze ni przecitnie w kraju. Wysze wynagrodzenia wystpuj ponadto w wojewdztwach: lskim i pomorskim, a zblione do redniej w woj. dolnolskim. Najnisze w woj. warmiskomazurskim i podkarpackim. wiadczenia emerytalno rentowe s obecnie mniej zrnicowane ni to miao miejsce na pocztku lat 90., jednak stopa zastpienia jest nisza. Szczeglnie sabe jest zrnicowanie wiadcze z systemu rolniczego. Przestrzenne zrnicowanie wiadcze emerytalno-rentowych jest jednak nadal znaczne i odzwierciedla struktur gospodarcz oraz zatrudnienia w regionie. Liczba wiadczeniobiorcw jest najwiksza w dwch wojewdztwach: lskim i mazowieckim, przy czym w woj. lskim s to w zdecydowanej wikszoci wiadczenia z sytemu pozarolniczego, a w mazowieckim prawie 20 % stanowi wiadczenia z systemu rolniczego, czyli z KRUS. W relacji liczby emerytw i rencistw do liczby mieszkacw pierwsz pozycj zajmuje woj. dzkie, z trwaym od lat udziaem 26% tej grupy w oglnej liczbie ludnoci, na kolejnych miejscach plasuj si wojewdztwa lskie, lubelskie i witokrzyskie, w ktrych 25% mieszkacw to wiadczeniobiorcy systemu ubezpiecze emerytalno-rentowych (GUS 2010). Pod wzgldem wysokoci wiadcze na czele sytuuje si ponownie woj. lskie i dotyczy to zarwno systemu pozarolniczego, rolniczego, jak i wiadcze emerytalnych i rentowych. Ta wysoka pozycja woj. lskiego wynika ze struktury zawodowej mieszkacw, w ktrej dominacja zawodw grniczohutniczych charakteryzujcych si przez dugie lata wyszymi pacami oraz przywilejami emerytalnymi, zaowocowaa wyszymi wiadczeniami. Wskanik zagroenia ubstwem relatywnym po transferach spoecznych w 2009 r. wynosi 17,1%, co oznacza redukcj w porwnaniu z rokiem 2006 (19,1%). W SRK zaplanowano ten wskanik na poziomie 15% w 2010 r. , a wedug najnowszych danych GUS, w 2010 r. wzrs on ju do 17,6%, wobec czego cel SRK nie zosta zrealizowany. Podstawowym problemem polskiego ubstwa jest ubstwo modych ludzi (zwaszcza dzieci), wiksze ni osb dorosych i osb starszych. Jest to wynik nie tylko procesw rozwoju spoecznego kraju w okresie gbokich przemian gospodarczych, ale take prowadzonej polityki spoecznej, ktra chronic niektre sabsze grupy przed skrajnym ubstwem (np. osoby starsze), nie zastosowaa skutecznych narzdzi motywacji i wsparcia w stosunku do ludzi modych, a szczeglnie rodzin z dziemi. W konsekwencji wskanik ubstwa w przekroju wieku stale ma t sam tendencj jest wyszy dla osb najmodszych. W porwnaniach midzynarodowych daje on Polsce jedno z ostatnich miejsc w UE (tylko Rumunia i Bugaria maj wysze wskaniki ubstwa dzieci). Analiza w przekroju grup spoeczno - dochodowych potwierdza utrzymujc si przez wiele lat prawidowo, e najwikszy problem polskiej biedy dotyczy ludnoci bez pracy (bezrobotnych i beneficjentw pomocy spoecznej), ludnoci niepenosprawnej oraz ludnoci rolniczej. W przekroju wojewdztw, najwysze wskaniki ubstwa wystpuj w wojewdztwach wschodnich oraz w woj. witokrzyskim. Najnisze - w woj. mazowieckim, dzkim oraz opolskim. Dobra sytuacja dochodowa i niska stopa ubstwa w woj. opolskim jest w duej mierze wynikiem znacznego poziomu migracji zarobkowej ludnoci tego regionu.
128
Potwierdzaj to badania m.in. St. Golinowskiej i in. (Golinowska St., Rozwj spoeczny: kapita ludzki i spoeczny, infrastruktura spoeczna, rozwj i dostp do usug publicznych, procesy integracyjne, z uwzgldnieniem analizy wpywu polityki spjnoci na omawiany obszar tematyczny, w tym na rynek pracy, oraz rekomendacje dla polityki rozwoju w kontekcie dotychczasowej realizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015, maj 2011 r.).
77
RAPORT POLSKA 2011

Kultura Wola rozwoju indywidualnego w powizaniu ze stanem budetw domowych spoeczestwa stanowi o moliwociach czerpania z dobrodziejstw kultury, turystyki, a take sportu. Wyznacznikiem pozytywnych zmian w tej dziedzinie jest rosnca liczba instalacji i wystaw organizowanych przez muzea, ale nade wszystko - rosnce zainteresowanie nimi spoeczestwa. W latach 2006-2010 wzrosa o 79 liczba muzew i o 562 liczba wystaw przez nie organizowanych, a zwiedzajcych o ponad 4 mln osb. wiadczy to dobitnie o podniesieniu jakoci zwiedzanych wystaw i muzew, przycigajcych coraz liczniejsze rzesze goci i, jednoczenie, o niegasncym zainteresowaniu histori i kultur (w szerokim pojciu) spoeczestwa polskiego. Na 782 muzea i oddziay muzealne dziaajce w 2010 r. najwicej odnotowano w woj. mazowieckim i maopolskim (ponad 100). Niewielka liczba nowopowstaych teatrw i instytucji muzycznych wie si z ograniczonymi moliwociami finansowymi samorzdw terytorialnych, jednak rosnce zainteresowanie sztuk widzw i suchaczy (ich liczba wzrosa o ponad 1,9 mln) wiadczy o wielkiej potrzebie rozwoju kulturalnego spoeczestwa. W ukadzie terytorialnym rozkad teatrw i instytucji muzycznych jest nierwnomierny: najwicej takich jednostek rejestrowao w 2009 r. woj. mazowieckie (40), niemal o poow mniej maopolskie (22) i lskie (20). Najmniej, bo zaledwie po 3 zarejestrowano w czterech wojewdztwach lubuskim, opolskim, podkarpackim i witokrzyskim, a w warmisko-mazurskim 4. Rozszerza si rwnie ogldalno filmw: mimo spadku o 70 liczby kin (do 443 w 2010 r.), liczba widzw wzrosa o ponad 5 mln osb. Wrd 443 dziaajcych na terenie kraju kin ponad 50 znajduje si w woj. mazowieckim i lskim. Najmniej po kilkanacie posiadaj wojewdztwa: opolskie i witokrzyskie. Turystyka i sport Odnotowa naley lekk popraw w 2010 r., w relacji do 2009 r., w zakresie ruchu turystycznego w Polsce.129 W 2009 r. tendencja spadkowa liczby odwiedzajcych nasz kraj turystw zagranicznych (11,9 mln wobec 15,7 mln w 2006 r.), w 2010 r. lekko odwrcia si (o 0,6 mln turystw), jednak wynik: 12,5 mln osb w 2010 r. zdecydowanie nie speni wymogw SRK zakadajcej, e w tym roku odwiedzi nas 18,3 mln turystw z zagranicy. Dzieje si tak przy rosncej liczbie obiektw turystycznych (o 512 w latach 2006-2010 - do 7206 w 2010 r.) i miejsc noclegowych (o 35,5 tys.). Przy tym w 2010 r. stopie wykorzystania miejsc noclegowych we wszystkich turystycznych obiektach zbiorowego zakwaterowania wynis 34,3%, czyli mniej ni w 2009 r. (35,7%). Najlepiej eksploatowane byy zakady uzdrowiskowe w 73,1%. Innym zjawiskiem, zaobserwowanym w cigu ostatnich dwch lat, jest malejca rzesza wyjedajcych za granic Polakw (w 2010 r. wyjechao o prawie 529 tys. osb mniej ni przed rokiem130). Sabnca turystyka zagraniczna moe oznacza nasycenie zainteresowania odmiennoci innych krajw po otwarciu granic z jednej strony, ale te ograniczeniem finansowym z drugiej. Rosnca liczba korzystajcych z noclegw w turystycznych w obiektach zbiorowego zakwaterowania (o prawie 3 mln osb w latach 2006-2010, do 20 mln osb w 2010 r.) wskazuje na rozwj turystyki krajowej. Sprzyja temu wyduenie szlakw turystycznych o ponad 3 tys. km, w tym a o ponad 2 tys. km szlakw rowerowych i o ponad 1 tys. km pieszych. Zasadniczy wpyw na rozbudow sieci szlakw turystycznych miaa realizacja projektw dofinansowanych ze rodkw unijnych, dziki ktrym nie tylko wyduono trasy, ale te zmodernizowano je. Popraw sytuacji wida take w obszarze sportu. W roku 2010, w porwnaniu do 2008, zwikszya si ilo klubw i sekcji. Ilo wiczcych w klubach, uczestniczcych i nieuczestniczcych we wspzawodnictwie sportowym w kategoriach juniorskich i wyszych na poziomie oglnopolskim (bez UKS-w i klubw wyznaniowych) wzrosa o prawie 4 tys. osb. Ilo sekcji zwikszya si o 96. Znaczco poprawia si take liczebno kadry szkoleniowej: zanotowano wzrost liczby trenerw (z 6792 w roku 2008 do 7615 w roku 2010) i instruktorw (z 12484 w roku 2008 do 13168 w roku 2010). Ponadto w cigu ostatnich lat nastpi znaczny wzrost liczby nowoczesnych obiektw sportowych. Tylko ze rodkw pozostajcych w dyspozycji Ministerstwa Sportu i Turystyki w roku 2009 i 2010 dofinansowano budow, remont bd przebudow prawie 2500 obiektw. Znaczne nakady na inwestycje w dziale 926 (kultura fizyczna) rokrocznie czyni take jednostki samorzdu terytorialnego.131
129 130 131
rdem danych, dotyczcych przyjazdw turystw do Polski, jest Instytut Turystyki. rdo: GUS, May Rocznik Statystyczny Polski 2011. Wczeniejsze dane s nieporwnywalne. Dane zgodnie z pismem Ministerstwa Sportu i Turystyki z dnia 20.10.2011 r., znak: BG-1-072-20068/11/KT.
78
WNIOSKI I REKOMENDACJE Zagadnieniom zwizanym z rozwojem spoecznym w Polsce powicono wiele miejsca zarwno w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015, jak i sektorowych dokumentach strategicznych. Za gwny cel SRK przyjto podniesienie poziomu i jakoci ycia mieszkacw Polski, rozumiane jako m.in. uatwienie dostpu do edukacji i szkolenia, czy popraw stanu zdrowia Polakw. W latach 2007-2010 dokonano znaczcego postpu w zakresie rozwoju owiaty wrd najmodszych dzieci, realizujc przyjty w SRK wskanik w zakresie odsetka dzieci objtych wychowaniem przedszkolnym. Jednoczenie wprowadzono zmiany prawne majce na celu uatwienie tworzenia obkw. Prace majce na celu zwikszenie liczby dzieci uczszczajcych do obkw i przedszkoli powinny by kontynuowane, szczeglnie w kontekcie niwelowania rnic w dostpnoci tego rodzaju usug edukacyjnych midzy miastem a wsi. Liczba miejsc dostpnych w placwkach edukacyjnych dla najmodszych dzieci powinna by dostosowywana do trendw demograficznych. W latach 2006-2009, w wietle wynikw bada PISA, nastpowaa poprawa jakoci ksztacenia w polskich szkoach. Proces ten powinien by kontynuowany, szczeglnie poprzez rozwj kreatywnoci i innowacyjnoci polskich uczniw. Do osignicia tego celu niezbdna jest odpowiednio przygotowana kadra nauczycielska. Wicej uwagi powinno si powici zagadnieniu jakoci ksztacenia nauczycieli oraz ich selekcji do zawodu, a nastpnie ksztacenia ustawicznego. Nieodzowna jest przy tym poprawa warunkw pracy i wynagradzania nauczycieli oraz moliwoci ich awansu. Wskanik skolaryzacji modziey w wieku 19-24 lata w Polsce jest jednym z najwyszych wrd krajw UE, wzrasta rwnie liczba szk wyszych. W najbliszych latach naley skupi si na poprawie jakoci edukacji wyszej, tak aby polskie uczelnie stay si konkurencyjne na arenie europejskiej i wiatowej. Naley rwnie powici wicej uwagi rozwojowi systemu ksztacenia zawodowego, ktry obecnie w niewystarczajcy sposb odpowiada potrzebom rynku pracy. Zdecydowanych dziaa wymaga te podniesienie jakoci studiw wyszych prowadzonych w formie niestacjonarnej, by ich absolwenci mogli cieszy si rwnymi szansami na pocztku kariery zawodowej. Kluczowym czynnikiem rozwoju kapitau ludzkiego jest rwnie poszerzanie i doskonalenie oferty uczenia si przez cae ycie. Powinien powsta mechanizm zwikszajcy kompatybilno ksztacenia dorosych z potrzebami rynku pracy. Takim mechanizmem mog sta si dopasowane do potrzeb pracodawcy szkolenia bezporednio w miejscu pracy. Naley nada wiksz rang ksztaceniu zawodowemu dorosych. W kwestii stanu zdrowia mieszkacw Polski najwikszego znaczenia nabiera postpujce starzenie si spoeczestwa. Proces ten wymaga istotnych zmian w strukturze opieki zdrowotnej, zdeterminowanej przez lata chorobami zakanymi i cywilizacyjnymi osb dorosych. Naley tu jednak odnotowa znaczc popraw wskanika umieralnoci noworodkw, ktry pozwoli osign cel zawarty w SRK. Nie udao si za zrealizowa celu SRK w zakresie rosncej nadal liczby zgonw z powodu chorb krenia. Potrzebne s w tej mierze zdecydowane dziaania w kierunku poprawy jakoci ywienia, zwaszcza w zakresie ywienia zbiorowego. Nie mniej wana jest zmiana trybu ycia na bardziej aktywny. Musi ona jednak uzyska akceptacj, wsparcie pracodawcw i znale poczesne miejsce w organizacji nauki i pracy. W kontekcie wyzwa spoecznych stojcych obecnie przed Polsk do najistotniejszych zada naley odpowiednia modyfikacja poday usug spoecznych (wzmocnienie systemu opieki zdrowotnej, szczeglnie osb starszych). Priorytetem najbliszej przyszoci musi sta si rozbudowa sieci domw opieki spoecznej, dostpnych rwnie dla osb o niskich wiadczeniach emerytalnych. Do zmieniajcej si struktury wieku spoeczestwa powinien by wic dostosowany system zabezpieczenia spoecznego. Kluczowe jest osignicie akceptowalnej przez spoeczestwo stopy zastpienia,132 przy jednoczesnym zapewnieniu dobrego stanu finansw publicznych.
132
Relacja przecitnej wysokoci otrzymywanej emerytury do przecitnej pacy otrzymywanej w trakcie okresu aktywnoci zawodowej.
79
RAPORT POLSKA 2011

Wci draliwym problemem pozostaje w Polsce rozwarstwienie i polaryzacja dochodw. W nastpstwie tego, pozostajce na wysokim poziomie i rosnce od 2008 r. zagroenie ubstwem musi wpyn na intensyfikacj dziaa prowadzcych do jego zmniejszenia, zwaszcza wrd modych ludzi i dzieci, m.in. poprzez aktywn dystrybucj rodkw budetowych skierowanych do najuboszych rodowisk lub legislacyjne rozwizania, ograniczajce wzrost najwyszych wynagrodze. Mimo silnego rozwarstwienia dochodw, niemalejce zainteresowanie poszerzaniem wiedzy, kompetencji, a take osigniciami kultury i sztuki, stanowi prawdziwe wyzwanie dla spoecznoci lokalnych i samorzdw terytorialnych w celu zaspokojenia tych ju dzi podstawowych wymaga spoecznych. Aktywne spdzanie wolnego czasu stanowi czynnik wzbogacajcy kapita ludzki, zarwno pod wzgldem stanu zdrowia jak i rozwoju intelektualnego. Obok korzystania z dbr kultury, niemae znaczenie ma turystyka i sport. Dla Polski wana jest te turystyka zagraniczna i wzrost liczby odwiedzajcych Polsk goci. Niezbdna jest w tym wzgldzie reklama polskiej bazy turystycznej i polskiej tradycji (m.in. zdrowej ywnoci czy nieskaonego rodowiska naturalnego), ktre stanowi wysokie walory turystyczne.
80
CZ II - SPJNO TERYTORIALNA
5. INFRASTRUKTURA TRANSPORTOWA - TENDENCJE ROZWOJOWE
W latach 2007-2010 nastpi dynamiczny rozwj systemu transportowego Polski, co wizao si w znacznym stopniu z kocow faz realizacji wspfinansowanych ze rodkw UE projektw transportowych w ramach okresu finansowania 2004-2006 oraz rozpoczciem realizacji projektw w ramach perspektywy finansowej 2007-2013. Pomimo osignitego postpu istnieje jednak konieczno dalszej rozbudowy i modernizacji infrastruktury transportowej, ktra stanowi jedno z najwaniejszych wyzwa dla polityki rozwoju w Polsce, w tym dla rozwoju polskich wojewdztw. Odpowiednia infrastruktura transportowa posiada bowiem decydujce znaczenie dla kreowania biegunw wzrostu gospodarczego, poprzez popraw ich dostpnoci oraz uatwienie dojazdw do pracy z obszarw podmiejskich. Rozwijajc sie pocze transportowych naley przy tym znale odpowiedni rwnowag midzy sieciami czcymi due miasta z jednej strony, a popraw pocze duych orodkw miejskich z otaczajcymi je mniejszymi orodkami z drugiej. 1. Infrastruktura transportu drogowego Wedug danych Gwnego Urzdu Statystycznego, oglna dugo drg publicznych wynosia w 2010 r. 406,1 tys. km i bya o ponad 23,5 tys. km (6,1%) dusza ni w 2006 r., przy czym zdecydowana wikszo przyrostu dugoci sieci drg publicznych ogem nastpia w 2010 r. (kiedy to zwikszya si ona o ponad 22 tys. km). Sie drg publicznych o nawierzchni twardej zwikszya si w tym samym okresie o ponad 18,2 tys. km (7,1%) i w kocu 2010 r. wynosia 273,8 tys. km podkreli naley, e wzrost dugoci tych drg odnotowano we wszystkich wojewdztwach (najwikszy w woj. mazowieckim i dzkim odpowiednio o 12,2% i 11,0%). W 2010 r. udzia drg publicznych o twardej nawierzchni w dugoci drg publicznych ogem stanowi 67,4% (wobec 66,8% w 2006 r.), czemu towarzyszya wyrana poprawa relacji drg o nawierzchni twardej ulepszonej do drg o nawierzchni twardej ogem (ktre w kocu 2010 r. stanowiy okoo 91,3% - tj. o 1,5 p.p. wicej ni w 2006 r.- dugoci drg o twardej nawierzchni). Pomimo opisanych powyej pozytywnych zmian w zakresie infrastruktury drogowej, zdaniem Generalnej Dyrekcji Drg Krajowych i Autostrad w 2010 r. w stanie dobrym znajdowao si 59,1% drg krajowych, w stanie niezadowalajcym 22,0% a w stanie zym 18,9%. Do natychmiastowego remontu kwalifikowao si okoo 19% tych drg (przy czym w wojewdztwach lubelskim i wielkopolskim wielko ta sigaa 23-24%)133. Naley take zwrci uwag na kwesti dostosowania nawierzchni sieci drg krajowych do przenoszenia naciskw 11,5 ton/o, ktre stanowi minimaln norm w przypadku sieci gwnych drg w krajach UE, a w Polsce obejmoway w 2009 r. zaledwie 1/5 nawierzchni drg krajowych. Naley przy tym podkreli, e poniewa pewna cz sieci drogowej jest dopuszczona do ruchu pojazdw o tym nacisku jedynie w trybie administracyjnym, zniszczenie konstrukcyjnie cz tych drg nastpi szybciej w stosunku do przewidywa ich projektantw i administracji drogowej. Wikszo drg w naszym kraju bya bowiem przystosowana do ruchu o nacisku 8 - 10 ton/o, a trzeba pamita, e z kocem 2010 r. upywa uzyskany przez Polsk okres przejciowy w zakresie udostpnienia sieci drogowej dla samochodw o nacisku 11,5 tony na o Naley jednak podkreli, e wg uchwalonej 18 sierpnia 2011 r. nowelizacji ustawy Prawo o Ruchu Drogowym po drogach publicznych bd mogy porusza si pojazdy o maksymalnym dopuszczalnym nacisku pojedynczej osi do 11,5 tony, natomiast na przejazd pojazdw nienormatywnych tj. o nacisku przekraczajcym ww. poziom wymaganie bdzie uzyskanie zezwolenia. Ponadto, Minister Infrastruktury wyda 8 czerwca 2011 r. rozporzdzenie zmieniajce rozporzdzenie w sprawie wykazu drg krajowych po ktrych mog porusza si pojazdy o dopuszczalnym nacisku pojedynczej osi napdowej do 11,5 (Dz. U. z 2011 Nr 124 poz. 702). W 2010 r. gsto drg o nawierzchni twardej wynosia w Polsce 87,6 km na 100 km2. (o 5,8 km wicej ni w 2006 r.), przy czym najwysza bya ona w wojewdztwach: lskim i maopolskim, a najmniejsza w warmisko-mazurskim i lubuskim. Podobnie ksztatowao si regionalne zrnicowanie nasycenia sieci drg o nawierzchni twardej ulepszonej (w 2010 r. wynosio ono rednio w kraju 79,9 km na 100 km2). Polska zajmowaa jedno z ostatnich miejsc w Europie pod wzgldem dugoci sieci autostrad i drg ekspresowych, przy czym niedostateczna dugo tego typu drg bya znaczcym mankamentem
133
Raport o stanie drg krajowych w 2010 r. Generalna Dyrekcja Drg Krajowych i Autostrad (Oddzia w Bydgoszczy), 2011.
81
RAPORT POLSKA 2011

polskiej sieci drogowej i wpywaa ujemnie na dostpno komunikacyjn terytorium kraju i jego poszczeglnych obszarw; nie zapewniaa sprawnoci ruchu na adnej z midzynarodowych tras tranzytowych. Jest to tym bardziej istotne, e 13 midzynarodowych cigw drogowych o cznej dugoci 5,5 tys. km wcza nasz kraj w sie najwaniejszych pocze transeuropejskich i w wikszoci stanowi skadnik paneuropejskich korytarzy transportowych (sie TEN-T). Niedostatki infrastruktury transportowej ograniczay konkurencyjno gospodarki i moliwoci jej rozwoju. Oddziaywao to rwnie negatywnie w poczeniu z wci nisk kultur jazdy oraz zrnicowanym stanem technicznym pojazdw - na bezpieczestwo transportu drogowego.
Tabela 30. Drogi o nawierzchni twardej w przekroju wojewdzkim
Relacja dugoci drg o nawierzchni twardej ulepszonej do dugoci drg o nawierzchni twardej Zmiana 2010 2010/06 % 91,3 93,5 87,9 95,1 89,0 90,2 88,6 94,1 90,1 93,1 88,6 92,8 92,1 83,2 92,8 91,3 90,9 p.p. 1,5 1,3 1,4 -0,1 1,9 0,0 3,4 1,5 0,3 3,4 5,4 0,7 0,7 2,9 -0,2 1,8 0,3
Dugo drg o twardej nawierzchni
Gsto drg o nawierzchni twardej
Gsto drg o nawierzchni twardej ulepszonej Zmiana 2010/06 km/100 km2 6,6 2,2 8,3 7,3 1,7 9,2 14,2 10,9 2,6 7,3 7,3 3,8 9,1 9,2 1,4 6,3 3,2
2010 km
Zmiana 2010/06 km %
2010 km/100 km2 87,6 92,4 87,0 80,5 58,4 102,4 155,8 94,8 91,5 84,1 59,4 66,8 172,4 111,6 52,3 90,3 59,2
Polska 273 759,8 18 217,3 7,1 dolnolskie 18 426,2 225,9 1,2 kujawskopomorskie 15 638,5 1 464,3 10,3 lubelskie 20 217,1 1 953,7 10,7 lubuskie 8 166,4 87,3 1,1 dzkie 18 647,8 1 843,7 11,0 maopolskie 23 650,9 1 578,1 7,1 mazowieckie 33 699,5 3 667,2 12,2 opolskie 8 614,6 251,8 3,0 podkarpackie 15 008,2 881,1 6,2 podlaskie 11 998,9 967,9 8,8 pomorskie 12 224,4 642,7 5,5 lskie 21 263,7 1 047,8 5,2 witokrzyskie 13 066,5 877,2 7,2 warmiskomazurskie 12 644,0 413,4 3,4 wielkopolskie 26 944,6 1 548,3 6,1 zachodniopomorskie 13 548,5 766,9 6,0 rdo: Bank Danych Lokalnych GUS i obliczenia wasne
Zmiana 2010/06 km/100 2 km 5,8 1,2 8,1 7,8 0,6 10,2 10,4 10,3 2,6 4,9 4,8 3,6 8,5 7,5 1,7 5,2 3,4
2010 km/100 km2 79,9 86,3 76,5 76,5 52,0 92,4 138,1 89,2 82,5 78,3 52,7 62,0 158,9 92,8 48,5 82,5 53,8
Wedug danych GUS, w kocu 2010 r. w Polsce istniao 857,4 km autostrad (wobec 662,7 km w 2006 r.) oraz 674,7 km drg ekspresowych134 (wobec 297,2 km w 2006 r.). W kocu 2010 r. odcinki autostrad znajdoway si jedynie w 9 wojewdztwach (wobec 7 w 2006 r.), a nie dysponoway tego typu drogami nastpujce wojewdztwa: podlaskie, podkarpackie, mazowieckie, lubelskie, witokrzyskie, lubuskie oraz warmisko-mazurskie. Nieco lepsza bya sytuacja poszczeglnych regionw pod wzgldem drg ekspresowych (w 2010 r. funkcjonoway one podobnie jak w 2006 r. w 12 wojewdztwach). Jednoczesny brak obu tych typw drg by jedn z gwnych przyczyn niskiej dostpnoci komunikacyjnej wojewdztwa podlaskiego i podkarpackiego. W kocu 2010 r. czny udzia autostrad i drg ekspresowych w dugoci sieci drg publicznych w Polsce wynosi niespena 0,4% (wobec zaledwie 0,25% w 2006 r.), natomiast ich relacja do dugoci drg publicznych o nawierzchni twardej wynosia niespena 0,6% (wobec blisko 0,4% w 2006 r.).135 Naley jednak podkreli, e w okresie 2007-2010 (a wic w cigu pierwszych 4 lat realizacji SRK)
134 135
Bank Danych Lokalnych GUS oraz Transport-wyniki dziaalnoci i obliczenia wasne. Na pokrelenie zasuguje fakt, e w 2010 r. w ramach realizacji Programu Budowy Drg Krajowych oddano do ruchu: 14,5 km autostrad, 111,8 km drg ekspresowych (w tym obwodnic) oraz 18,4 km wzmocnie i przebudw po uwzgldnieniu oddanych do ruchu w 2010 r. odcinkw autostrad, drg ekspresowych, obwodnic i wzmocnie, do nonoci 115 KN/o dostosowano 191,4 km drg.
82
rozpoczto budow dalszych ponad 750 km autostrad i 500 km drg ekspresowych. Nie udao si natomiast istotnie wyeliminowa wskich garde w ruchu drogowym136. Opisanemu powyej, do dynamicznemu, ale relatywnie niewielkiemu w stosunku do potrzeb dynamicznie rozwijajcej si gospodarki - przyrostowi sieci drg publicznych towarzyszy znacznie wikszy wzrost liczby pojazdw uczestniczcych w ruchu drogowym. W okresie 2007-2010 liczba zarejestrowanych samochodw osobowych137 wzrosa o blisko 3,9 mln sztuk (z 13,4 mln sztuk w 2006 r. do 17,2 mln sztuk w 2010 r.), co w przeliczeniu na 1000 osb - oznaczao wzrost z 351,1 samochodu do 451,3. Relacja ta bya w 2010 r. najwysza w wojewdztwie wielkopolskim oraz mazowieckim. a najnisza w wojewdztwach: podlaskim i podkarpackim (przy czym najwikszy jej przyrost odnotowano w wojewdztwie kujawsko-pomorskim i zachodniopomorskim).
Tabela 31.
Obszar Dugo* 2010 km Polska dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodnio-pomorskie 857,0 199,0 23,0 0 0 77,0 79,0 0 88,0 0,0 0,0 65,0 107,0 0 0 195,0 21,0
Autostrady i drogi ekspresowe w Polsce - w przekroju wojewdzkim

Autostrady Zmiana 2010/2006 km 194,3 49,0 23,0 0,0 0,0 1,6 19,6 0,0 -0,1 0,0 0,0 65,0 34,1 0,0 0,0 -0,3 -0,6 Dugo 2010 km 675,0 13,0 45,0 4,0 59,0 0 21,0 123,0 0 0,0 0,0 54,0 102,0 29,0 57,0 42,0 121,0 Drogi ekspresowe Zmiana 2010/2006 km 376,8 5,1 9,6 -0,2 41,5 0,0 17,5 85,1 0,0 0,0 15,3 17,2 5,3 54,4 29,2 92,8 15,3 Dugo 2010 km 1 531,0 212,0 68,0 4,0 59,0 77,0 100,0 123,0 88,0 0 0 119,0 209,0 29,0 57,0 237,0 142,0 Autostrady i drogi ekspresowe (cznie) Zmiana Gsto 2010/2006 km 571,1 54,1 32,6 -0,2 41,5 1,6 37,1 85,1 -0,1 0 0 80,3 51,3 5,3 54,4 28,9 92,2 2010 km na 100 km2 0,5 1,1 0,4 0,0 0,4 0,4 0,7 0,3 0,9 0 0 0,6 1,7 0,2 0,2 0,8 0,6
rdo: Bank Danych Lokalnych GUS oraz Transport-wyniki dziaalnoci i obliczenia wasne * Dane Banku Danych Lokalnych GUS dotyczce dugoci sieci autostrad w 2010 r. w podziale wojewdzkim (cznie 854 km) nie sumuj si z wielkoci podan dla Polski (857 km). W przypadku drg ekspresowych GUS podaje, e ich dugo w Polsce wyniosa w 2010 r. 674 km, podczas gdy suma dugoci tych drg cznie wg wojewdztw wynosi 670 km.
W ostatnich latach obserwuje si zauwaaln popraw sytuacji w zakresie bezpieczestwa ruchu drogowego. W 2010 r. liczba wypadkw drogowych w caym kraju wyniosa 38,8 tys. i bya o ponad 8 tys. (tj. o 17,2%) nisza ni w 2006 r. Jednoczenie liczba ofiar miertelnych wypadkw drogowych zmniejszya si z 5243 osb do 3907 osb (co oznaczao spadek o 25,5%), przy czym naley podkreli, e po raz pierwszy, w analizowanym okresie, nie przekroczya ona 4 tys. osb138. O poprawie bezpieczestwa ruchu drogowego wiadczy rwnie poprawa odnotowana w zakresie wskanika cikoci wypadkw drogowych (liczba zabitych w wypadkach drogowych/100 wypadkw) z 11,18 w 2006 r. do 10,06 w 2010 r. W okresie 2007-2010 liczba ofiar miertelnych zmniejszya si w we wszystkich wojewdztwach najwikszy spadek odnotowano w mazowieckim oraz wielkopolskim (odpowiednio o 194 i 168
136
137 138
M. Wolaski w opracowaniu Rozwj infrastruktury transportowej w latach 2007-2010 w kontekcie dotychczasowej realizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 oraz kluczowych strategii sektorowych (ekspertyza przygotowana dla MRR) stwierdza (str. 4) m.in.: Niestety na sieci drogowej wci znajduj si wskie garda, jak np. warszawski wze drogowy (do 2015 r. z pewnoci nie bdzie bezkolizyjnego przejazdu przez aglomeracj warszawsk na wszystkich jednocyfrowych drogach krajowych). Na podstawie danych GUS. W caej UE liczba miertelnych ofiar wypadkw samochodowych obniya si w analizowanym okresie rednio o 31,5%.
83
RAPORT POLSKA 2011

osb)139, a jeli chodzi o liczb wypadkw drogowych ogem, spadek zaobserwowano w 14 wojewdztwach (poza lubuskim i warmisko-mazurskim), przy czym najwiksz popraw wyraon absolutn liczb wypadkw - odnotowano w wojewdztwie wielkopolskim (spadek o 1570) oraz mazowieckim (spadek o 1427)140. Pomimo powyszych, pozytywnych tendencji obserwowanych w ostatnich latach w zakresie bezpieczestwa ruchu drogowego, w raporcie Krajowej Rady Bezpieczestwa Ruchu Drogowego141 podkrelono, e sytuacja na polskich drogach na tle innych krajw Unii Europejskiej- nadal nie jest korzystna, a zagroenie utraty ycia w wypadku drogowym pozostaje jednym z najwyszych i jest prawie dwukrotnie wysze od redniego w Unii. W latach 2007-2009 liczba ofiar miertelnych wypadkw drogowych zmniejszya si w krajach UE-27 rednio o 18,9%, a tempo spadku w Polsce (12,8%) byo jednym z najniszych w UE. Gwnymi przyczynami wypadkw drogowych w 2010 r. byy: niedostosowanie prdkoci do warunkw ruchu (30% wypadkw), nieprzestrzeganie pierwszestwa przejazdu (25%), nieprawidowe zachowanie wobec pieszego (nieprawidowe przejedanie przej dla pieszych oraz nieustpienie pierwszestwa pieszemu) 14% wypadkw142.
Tabela 32. Liczba samochodw osobowych w kraju i wojewdztwach oraz bezpieczestwo ruchu drogowego w latach 2007-2010
Samochody osobowe (ilo) 2010 sztuki Zmiana 2010/2006 sztuki Samochody osobowe na 1000 mieszkacw 2010 Zmiana 2010/2006 % sztuki sztuki % Ofiary miertelne wypadkw drogowych 2010 Zmiana 2010/2006 osoby osoby % 3907 241 228 256 108 320 235 655 107 202 146 198 352 197 168 343 151 -1336 -103 -119 -85 -39 -95 -73 -194 -21 -58 -62 -58 -75 -24 -80 -168 -82 -25,5 -29,9 -34,3 -24,9 -26,5 -22,9 -23,7 -22,9 -16,4 -22,3 -29,8 -22,7 -17,6 -10,9 -32,3 -32,9 -35,2
Polska 17 239 800 3 855 571 28,8 451,3 100,2 28,5 dolnolskie 1 309 416 305 091 30,4 455,4 107,0 30,7 kujawskopomorskie 925 833 265 183 40,1 447,3 127,6 39,9 lubelskie 905 627 211 793 30,5 419,9 100,6 31,5 lubuskie 469 676 94 740 25,3 463,7 91,9 24,7 dzkie 1 139 985 264 137 30,2 449,2 107,9 31,6 maopolskie 1 438 973 301 944 26,6 436,4 88,8 25,5 mazowieckie 2 619 414 541 059 26,0 500,2 98,3 24,5 opolskie 493 369 92 365 23,0 480,5 95,6 24,8 podkarpackie 841 186 170 187 25,4 398,3 78,4 24,5 podlaskie 469 392 91 973 24,4 394,0 78,5 24,9 pomorskie 1 011 122 230 962 29,6 452,0 98,0 27,7 lskie 2 041 565 424 224 26,2 440,3 93,9 27,1 witokrzyskie 539 730 128 138 31,1 424,3 102,7 31,9 warmiskomazurskie 578 306 147 281 34,2 404,4 102,3 33,9 wielkopolskie 1 745 603 383 663 28,2 511,0 107,9 26,8 zachodniopomorskie 710 603 202 831 39,9 420,1 120,1 40,0 rdo: Bank Danych Lokalnych GUS, Transport wyniki dziaalnoci i obliczenia wasne
Jednoczenie naley podkreli, e w 2010 r. transportem samochodowym przewieziono 1551,8 mln ton towarw (tj. o 39,3% wicej ni w 2006 r) w ujciu tonokilometrw przewozy towarw transportem samochodowym wyniosy 223 170 mln tono-kilometrw i byy o 63,5% wiksze ni w 2006 r. Oznaczao to wzrost udziau transportu samochodowego w przewozach towarw wyraonych w tys. ton - ogem z 78,1% w 2006 r. do 84,4% w roku 2010 (w ujciu tonokilometrw udzia ten zwikszy si z 54,8% do 70,4%). Udzia transportu samochodowego w przewozach pasaerskich w ujciu tysicy osb - uleg w tym okresie obnieniu z 73,4% do 68% (w przypadku mln pasaerokilometrw udzia ten zmala z 48,1% w 2006 r. do 45,4% w 2010 r.), a liczba pasaerw przewoonych tym rodzajem transportu wyniosa w 2010 r. 569 652 tys. osb i bya o 24,2% nisza
139
140
141
142
W ujciu relatywnym w najwikszym stopniu poprawia si sytuacja w tym zakresie w wojewdztwach zachodniopomorskim (spadek o 35,2%) oraz kujawsko-pomorskim (spadek o 34,3% w stosunku do 2006 r.). W ujciu relatywnym najbardziej poprawia si sytuacja w wojewdztwie wielkopolskim (spadek liczby wypadkw o 34,9%) oraz kujawsko-pomorskim (spadek o 27,4%). Krajowa Rada Bezpieczestwa Ruchu Drogowego. Stan bezpieczestwa ruchu drogowego. Dziaania realizowane w zakresie bezpieczestwa ruchu drogowego w 2010 r. oraz rekomendacje na rok 2011. Warszawa 2011, str. 9. Ibidem, str. 7.
84
ni w 2006 r. (w wyraeniu mln pasaerokilometrw spadek wynis 23,3% - do poziomu 21 600 mln pasaerokilometrw w 2010 r.). 2. Infrastruktura transportu kolejowego Stan techniczny infrastruktury kolejowej rwnie naley oceni jako niezadowalajcy. Obserwowane w okresie transformacji niekorzystne trendy w transporcie kolejowym prowadziy zarwno do ograniczenia iloci obsugiwanych pocze pasaerskich, jak i zmniejszenia cakowitej dugoci eksploatowanych w Polsce linii kolejowych, co - szczeglnie w pocztkowym okresie transformacji - przekadao si na obnienie dostpnoci komunikacyjnej poszczeglnych regionw kraju (a w jeszcze wikszym stopniu - z uwagi na likwidacj lub zmniejszenie czstotliwoci pocze lokalnych na pogorszenie dostpnoci komunikacyjnej wewntrz regionw). Pomimo tych niekorzystnych trendw Polska charakteryzuje si relatywnie du (w porwnaniu do wielu innych pastw UE) dugoci sieci kolejowej. Gsto tej sieci w 2009 r. wynosia (uwzgldniajc cznie sie kolei normalnotorowych i wskotorowych) 6,5 km na 100 km2 (tj. tyle co w Wielkiej Brytanii) i bya taka sama jak w 2006 r. W przypadku linii kolejowych normalnotorowych gsto sieci kolejowej wzrosa z 6,3 km na 100 km2 w 2006 r. do 6,4 km na 100 km2 w 2010 r., przy czym w kocu analizowanego okresu bya najwysza w wojewdztwie lskim, a najmniejsza w podlaskim oraz lubelskim. Naley podkreli nierwnomierny rozwj sieci kolejowej w Polsce, odzwierciedlajcy w znacznym stopniu uwarunkowania historyczne. Pomimo obserwowanych w ostatnich latach postpw - na wybranych odcinkach - w zakresie jakoci torowisk (w znacznym stopniu dziki inwestycjom wspfinansowanym ze rodkw UE), stan infrastruktury kolejowej wymaga znacznych nakadw na jej popraw. Dugo eksploatowanych linii kolejowych ogem zwikszya si w 2010 r. o 52 km (0,3%) w stosunku do poziomu z 2006 r. i wynosia 20 228 km, natomiast dugo linii kolejowych normalnotorowych zwikszya si w stosunku do poziomu z 2006 r. o 326 km (1,6%) i w kocu 2010 r. wynosia 20 089 km.143 Wzrost dugoci linii normalnotorowych w stosunku do 2006 r. odnotowano w 13 wojewdztwach (najwikszy w wojewdztwie podlaskim oraz wielkopolskim), a spadek w 3 wojewdztwach (najwikszy w mazowieckim oraz pomorskim). W latach 2007-2010 zmala natomiast (z 60,1% do 58,7%) odsetek linii normalnotorowych zelektryfikowanych w dugoci linii kolejowych normalnotorowych ogem.
Tabela 33. Linie kolejowe eksploatowane (normalnotorowe) w latach 2006-2010 dugo oraz gsto
Dugo linii Zmiana 2010/2006 km 326 42 -13 18 37 7 6 -24 17 52 76 -18 10 15 6 95 0 Zmiana 2010/2006 % 1,6 2,4 -1,0 1,8 4,0 0,7 0,5 -1,4 2,0 5,6 11,1 -1,4 0,5 2,1 0,5 4,9 0,0 Gsto linii Zmiana 2010 2010/2006 Km na 100 km2. Km/100 km2 6,4 0,1 8,9 0,2 7,0 -0,1 4,1 0,0 6,9 0,3 5,8 0,0 7,4 0,0 4,7 -0,1 9,2 0,2 5,5 0,3 3,8 0,4 6,8 -0,1 17,5 0,1 6,2 0,2 5,0 0,0 6,8 0,3 5,3 0,0
2010 km 20 089 1 769 1 259 1 039 967 1 063 1 127 1 683 868 981 759 1 241 2 155 722 1 215 2 038 1 203
Polska dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie
rdo: Bank Danych Lokalnych GUS, Regiony Polski. GUS 2011 oraz obliczenia wasne
143
W 2010 r. dugo linii kolejowych normalnotorowych w kraju wynosia 20089 km (i bya o 82 km mniejsza ni w 2009 r.).
85
RAPORT POLSKA 2011

Jak ukazuje ponisze zestawienie, w okresie 2007-2009 nieznacznie wyduy si odsetek torw na ktrych pocigi mog rozwija prdkoci powyej 160 km/h, przy rwnoczesnym nieznacznym spadku odsetka dugoci linii o prdkociach w przedziale 120-160 km/h oraz o prdkociach 80-120 km/h i prdkoci 40-80 km/h. Jednoczenie wzrs udzia dugoci torw o dopuszczalnych prdkociach poniej 40 km/h, co wizao si w znacznym stopniu z przeprowadzanymi inwestycjami modernizacyjnymi. Oceniajc stan torw z punktu widzenia ich jakoci, naley podkreli, e wedug danych Polskich Linii Kolejowych w 2009 r. w stanie dobrym byo 37% linii kolejowych, w stanie dostatecznym 36%, a niezadowalajc kondycj charakteryzowao si 27% dugoci torw.
Tabela 34. Struktura torw kolejowych wg dopuszczalnych prdkoci maksymalnych
2006 4,7 % 15,2% 38,2% 35,5% 6,4% 2009 5,6% 14,2% 36,3% 35,4% 8,5%
V>160 km/h (2008 r.) 120<v<160 km/h (2008 r.), V>120 km/h (2003 r.) 80<V<120 km/h 40<V<80 km/h V<40 km/h rdo: PKP Polskie Linie Kolejowe SA
Popraw jakoci usug mona zaobserwowa w odniesieniu do przewozw midzywojewdzkich i midzynarodowych, natomiast w sferze pasaerskich przewozw regionalnych (w tym w obsudze przewozw podmiejskich) nie odnotowano poprawy. Na tle powyszych zjawisk widoczny jest znaczcy problem ograniczonej dostpnoci przestrzennej niektrych obszarw. Mimo niekorzystnych uwarunkowa w sferze infrastrukturalnej transport kolejowy pozostaje ze wzgldu na swoje ekonomiczne i ekologiczne waciwoci - wanym czynnikiem rozwoju gospodarczego kraju. Niemniej jednak naley podkreli, e w 2010 r. przewozy towarw transportem kolejowym wyniosy 216,9 mln ton i byy o 8,9% nisze ni w 2006 r., natomiast w ujciu tonokilometrw wyniosy 48 707 mln tkm (co oznaczao spadek o 8,8% w stosunku do 2006 r.). Rwnoczenie odnotowano spadek udziau kolei w przewozach towarowych - odpowiednio z 16,7% do 11,8% w ujciu tysicy ton oraz z 21,5% do 15,4% w wyraeniu tonokilometrw144. W tym samym czasie udzia transportu kolejowego w przewozach pasaerskich w tysicach osb wzrs z 25,9% do 31,2% (w 2010 r. przewieziono 261 269 tys. osb, tj. o 1,5% mniej ni w 2006 r.), a w milionach pasaerokilometrw z 31,7% do 37,6% (w 2010 r. 17 905 mln pasaerokilometrw). W 2009 r. udzia polskich przewonikw w przewozach kolej w krajach unijnych wynosi (12,1%), co plasowao nasz kraj na drugim miejscu w Europie za Niemcami (26,5%), a przed Francj (8,9%) i Wielk Brytani (5,9%)145. Jednake rynek przewozw kolejowych w Polsce opiera si przede wszystkim na masowym transporcie surowcw (z udziaem wgla kamiennego i brunatnego na poziomie 42% caoci przewiezionej masy adunkw), podczas gdy udzia towarw wysoko przetworzonych nie przekracza kilku procent. W odniesieniu do przewozw pasaerskich wystpuj problemy z dostpnoci sprawnego taboru; brak wagonw u przewonikw jest szczeglnie widoczny w okresach wzmoonego popytu. Brak widocznych postpw w odnowieniu taboru kolejowego wynika przede wszystkim z niekorzystnej sytuacji finansowej gwnych przewonikw (PKP Intercity i Przewozy Regionalne). 3. Transport lotniczy Polski transport lotniczy nalea w okresie 2007-2010 (pomimo spadku przewozw pasaerskich w 2009 r.) do rynkw posiadajcych olbrzymi potencja wzrostu. Decyduj o tym takie czynniki jak: niska dotychczas mobilno lotnicza ludnoci przy wysokim potencjale ludnociowym, stopniowe bogacenie si spoeczestwa, pooenie geograficzne i zwikszenie liczby przewonikw. Naley podkreli, e znaczny wpyw na wzrost popytu na usugi przewozowe oraz popraw dostpnoci ekonomicznej usug lotniczych na rynku polskim miaa ekspansja tzw. przewonikw niskokosztowych, ktra doprowadzia do zmiany struktury popytu w kierunku wzrostu przewozw turystycznych oraz wyjazdw do pracy za granic. Infrastruktura portw lotniczych przystosowana jest do obsugi regularnego ruchu lotniczego, zarwno w porcie lotniczym w Warszawie jak i w regionalnych portach, ktre regularnie zwikszaj wskanik liczby
144
145
Oceniajc sytuacj w zakresie przewozw towarowych kolej, naley pamita, e 2009 r. charakteryzowa si spowolnieniem aktywnoci gospodarczej, ktre przeoyo si na spadek wolumenu przewoonych tym rodzajem transportu towarw. Stefaniak P. Wszystkie saboci kolosa w: Nowy Przemys 5/2011.
86
pasaerw na jedn operacj, a take w ktrych regularny ruch lotniczy (przewonicy tradycyjni oraz niskokosztowi) stanowi okoo 70-90% caego ruchu lotniczego. Wedug Gwnego Urzdu Statystycznego, w 2010 r. przewieziono transportem lotniczym 41 tys. ton towarw (wobec 47 tys. ton w rekordowym 2008 r.), tj. o 13,9% wicej ni w roku 2006. Pasaerski transport lotniczy rozwija si w latach 2007-2010 bardzo dynamicznie odnotowujc wzrost o 33,2%. Naley przy tym zaznaczy, e rok 2009 przynis wywoany spowolnieniem wzrostu gospodarczego w kraju na skutek niekorzystnych uwarunkowa zewntrznych (wiatowy kryzys gospodarczy) - pierwszy od wielu lat spadek lotniczych przewozw pasaerskich w stosunku do roku poprzedniego w 2009 r. byy one wg danych Urzdu Lotnictwa Cywilnego, nisze o 8,3% ni w 2008 r. Jednake ju w 2010 r. odnotowano powrt do trendu wzrostowego w zakresie liczby obsuonych pasaerw, ktra osigna poziom zbliony do odnotowanego w 2008 r. Loty pasaerskie (regularne i czarterowe) s obecnie obsugiwane przez 11 portw lotniczych, ktre w 2010 r. obsuyy blisko 20,5 mln osb. Na wysok dynamik ruchu pasaerskiego miaa wpyw - obok wzrostu zamonoci obywateli, rozwoju turystyki zagranicznej (zarwno wypoczynkowej jak i biznesowej) - rwnie bezprecedensowa liberalizacja i decentralizacja ruchu lotniczego zwizana z wstpieniem Polski do Unii Europejskiej. Prowadzia ona do zwikszenia dostpu do krajowego rynku przewonikw z krajw UE. W 2010 r. odsetek pasaerw odprawionych w innych ni Warszawa-Okcie (udzia 42,3%) portach lotniczych na terenie Polski, wynis 57,7% i by o 10,4 p.p. wyszy ni w 2006 r. W 2010 r. drugim co do udziau w przewozach pasaerskich ogem polskim portem lotniczym byo lotnisko Krakw-Balice (13,9%), a trzecim Katowice - Pyrzowice (11,6%).
Tabela 35. Ruch pasaerw w portach lotniczych
Liczba pasaerw obsuonych w portach lotniczych 2006 Polska dolnolskie (Wrocaw) kujawsko-pomorskie (Bydgoszcz Szwederowo) lubuskie (Zielona-Gra Babimost) dzkie (d-Lublinek) Maopolskie (KrakwBalice) mazowieckie (WarszawaOkcie, im. Chopina) podkarpackie (RzeszwJasionka) pomorskie (Gdask, im. L. Wasy) lskie (KatowicePyrzowice) wielkopolskie (Poznaawica) zachodniopomorskie (Szczecin-Goleniw) rdo: Urzd Lotnictwa Cywilnego 15 362 286 857 931 133 009 8 316 204 718 2 347 528 8 101 827 206 934 1 249 780 1 438 552 637 021 176 670 2010 20 466 876 1 598 533 266 480 3 627 413 392 2 839 124 8 666 552 451 720 2 208 819 2 366 410 1 383 656 268 563 Zmiana 2010/2006 5 104 590 740 602 133 471 -4 689 208 674 491 596 564 725 244 786 959 039 927 858 746 635 91 893 Zmiana (%) 33,2 86,3 100,3 -56,4 101,9 20,9 7,0 118,3 76,7 64,5 117,2 52,0 Udzia w przewozach pasaerw (%) 2006 100 5,6 0,9 0,1 1,3 15,3 52,7 1,3 8,1 9,4 4,1 1,2 2010 100 7,8 1,3 0,0 2,0 13,9 42,3 2,2 10,8 11,6 6,8 1,3 Zmiana 2010/2006 02,2 0,4 0,0 0,7 -1,4 -10,4 0,9 2,7 2,2 2,6 0,2
Najwikszy wzrost ruchu lotniczego zosta osignity w portach regionalnych, ktre obsuguj w wikszoci pasaerw przewonikw niskokosztowych (LCC). Przewonicy m.in. zachcani elastyczn polityk handlow przez zarzdzajcych regionalnymi portami lotniczymi, wykreowali popyt na poczenia niskokosztowe. Wraz z nasycaniem si rynku dynamika wzrostu ruchu niskokosztowego oraz regionalnych portw lotniczych bdzie podlegaa wikszej stabilizacji.
87
RAPORT POLSKA 2011

4. Infrastruktura transportu morskiego i wodnego rdldowego Polska posiada uwarunkowania geograficzne i warunki naturalne mogce sprzyja rozwojowi zarwno transportu wodnego rdldowego, jak i transportu morskiego. a. Transport wodny rdldowy Niski poziom wykorzystania eglugi rdldowej dla potrzeb gospodarki narodowej zdeterminowany jest przede wszystkim stanem infrastruktury rdldowych drg wodnych. Niedostatki w utrzymaniu i modernizacji rdldowych drg wodnych w Polsce spowodoway, i okoo 20 % z nich spenia parametry zapisane w rozporzdzeniu Rady Ministrw z dnia 7 maja 2002 w sprawie klasyfikacji rdldowych drg wodnych (Dz. U. Nr 77 poz. 695). Dodatkowo, drogi wodne rdldowe speniajce normy maj z reguy charakter wycinkowy. Sytuacja ta skutkuje znaczcym utrudnieniem lub uniemoliwieniem prowadzenia przewozw przez polskich armatorw przez wiksz cze sezonu nawigacyjnego. Ponadto na skutek degradacji rdldowych drg wodnych, nieopacalne stao si utrzymywanie portw rdldowych, ktre s przewanie w rkach prywatnych i samorzdowych. W ostatnich latach notuje si sukcesywne zamykanie tych jednostek. Wg GUS, w 2009 r. istniao w Polsce 3660 km drg wodnych rdldowych eglownych (z czego drogi wodne eksploatowane stanowiy 3347 km 91%), jednak zaledwie 224 km tych drg posiadao parametry midzynarodowe (umoliwiaj eksploatacj statkw powyej 1000 t). egluga rdldowa odbywaa si gwnie na Odrze na odcinkach: Odra Skanalizowana wraz z Kanaem Gliwickim, od ujcia Warty do Widuchowej, od przekopu Klucz - Ustowo do granicy z morskimi wodami wewntrznymi; natomiast na Wile na odcinkach od ujcia rzeki Przemszy do stopnia wodnego Przewz, od Pocka do stopnia wodnego Wocawek oraz od Tczewa do granicy z morskimi wodami wewntrznymi. W 2009 r. przewieziono eglug rdldow 5655 tys. ton adunkw oraz 1096 tys. pasaerw, natomiast w 2010 r. 5141 tys. ton adunkw oraz 1397 tys. pasaerw. b. Transport morski Istotn rol dla polskiej gospodarki, w tym rozwoju gospodarczego regionw, zwaszcza pnocnych odgrywaj porty morskie. Kluczowe znaczenie maj cztery porty o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej: Gdask, Gdynia, Szczecin i winoujcie. Od 2000 r. wzrasta (z uwzgldnieniem spadku w roku 2005) dziaalno i rentowno transportu morskiego. Mimo i koniunktura w brany transportu morskiego w duej mierze uwarunkowana jest czynnikami midzynarodowymi, porty morskie o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej przeamay dekoniunktur wynikajc z kryzysu ekonomicznego, ktry dotkn znaczn cz pastw po 2007 r., nawet osigajc lub wyrwnujc w 2010 r. historyczne rekordy zyskw i przeadunkw. W 2010 r. obroty przeadunkowe polskich portw morskich osigny wielko 59,5 mln ton osigajc wzrost o 32,0 % w porwnaniu do roku poprzedniego. W szczeglnoci naley odnotowa, i uruchomione zostao pierwsze transoceaniczne poczenie eglugowe z cotygodniowymi zawiniciami duych kontenerowcw obsugujcych poczenia bezporednie portu Gdask z najwikszymi portami dalekowschodnimi (porty chiskie, japoskie, malezyjskie, Singapur). Zawinicia tak duymi kontenerowcami i w relacji bezporedniej stanowi cakowicie nowe zjawisko na Morzu Batyckim. Pozwolio to na uruchomienie serwisu feederowego do portw batyckich (St .Petersburg, Helsinki, Kotka), a tym samym Port Gdask uzyska status pierwszego na Batyku hubu kontenerowego, co stanowi potwierdzenie stale rosncej roli portw polskich w regionie Morza Batyckiego i w caej europejskiej sieci transportowo logistycznej. Naley rwnie podkreli, i w ostatnim czasie poczyniono wiele konkretnych dziaa na rzecz rozwoju transportu morskiego w Polsce. Tytuem przykadu naley wymieni wprowadzenie przez ustaw z dnia 18 marca 2011r. o zmianie ustawy o podatku od towarw i usug oraz ustawy - Prawo o miarach (Dz.U. Nr 64, poz. 332) rozszerzenia opodatkowania obnion do wysokoci 0 % stawk podatku VAT w odniesieniu do usug wiadczonych na obszarze portw morskich. W aspekcie polskich portw morskich kontynuowano te dziaania zmierzajce do realizacji licznych dziaa inwestycyjnych, wynikajcych ze Strategii rozwoju portw morskich do 2015 roku. Strategia przewiduje realizacj projektw w zakresie budowy i modernizacji infrastruktury portowej oraz dostpu do portw morskich od strony ldu oraz od strony morza oraz budow lub modernizacj terminali do obsugi technologii zunifikowanych finansowanych ze rodkw UE w ramach programw: SPO Transport 2004-2006, POIi 2007-2013, Programu TEN-T, PO RYBY 2007-2013, RPO
88
Wojewdztwa Pomorskiego oraz RPO Wojewdztwa Zachodniopomorskiego. Ponadto szereg inwestycji wymienionych w Strategii rozwoju portw morskich, realizuje si ze rodkw budetowych, w tym w ramach programw wieloletnich oraz rodkw wasnych podmiotw zarzdzajcych portami, a take inwestorw prywatnych. Podejmowane dziaania zmierzaj przede wszystkim do poprawy czynnikw majcych znaczenie dla wzrostu konkurencyjnoci polskich portw morskich, w tym maj na celu popraw powiza z ssiadujcymi obszarami ldowymi (w szczeglnoci miejskimi), zwikszenie stopnia rozwoju nowoczesnych usug portowych oraz kapitalizacji i pozycji finansowej. W ramach kluczowych kierunkw rozwoju infrastruktury transportu morskiego naley wymieni rwnie infrastruktur dostpu do portw od strony morza , w tym oznakowania nawigacyjnego i utrzymania torw wodnych, ktre wymagaj znaczcej liczby inwestycji. Takie dziaania s niezbdne, by polska brana portowa moga skutecznie konkurowa z takimi portami morskimi, jak: Lubeka, Rostock, Kajpeda oraz porty skandynawskie (Gteborg, Kopenhaga/Malm, Aarhus i Kotka). W 2010 r. polscy przewonicy morscy przewieli morsk flot transportow 8362,3 tys. ton adunkw (spadek o 10,8 % w porwnaniu do roku 2009), wykonujc prac przewozow 19,8 mld tonokilometrw tj. o 17,1 % mniejsz w porwnaniu z rokiem poprzednim.
Tabela 36. Wielko oraz struktura przewozw towarowych i pasaerskich
Przewozy towarowe tys. ton/ % mln tonokilometrw/ % 2006 1426943 Ogem transport kolejowy samochodowy 16,7 1113880 78,1 55631 3,9 10021 0,7 9271 11,8 1551841 84,4 56208 3,1 8362 0,5 5141 21,5 136490 54,8 25588 10,3 31860 12,8 1237 0,5 110,0 0,0 15,4 223170 70,4 24157 7,6 19773 6,2 1030 0,3 114 0,03 100 238104 2010 1838492 100 216899 2006 248711 100 53427 2010 316951 100 48707 Przewozy pasaerskie tys. osb/ % mln pasaerokilometrw /% 2006 2010 2006 2010 102441 837790 58555 47587 3 100 100 100 100 26532 261269 18552 17905 3 25,9 31,2 31,7 37,6 75147 569652 28148 21600 0 73,4 68,0 48,1 45,4 0 0 0 0 0,0 0,0 0,0 0,0 741 672 187 168 0,1 0,1 0,3 0,4 1550 0,2 5329 0,5 1397 0,2 4800 0,6 27 0,0 11641 19,9 23 0,0 7891 16,6
rurocigowy morski rdldowywodny
0,6 0,3 lotniczy 36 41 0,00 0,0 rdo: Rocznik Statystyczny RP GUS
5.Transport publiczny oraz infrastruktura logistyczna Sprawny transport publiczny jest jednym z warunkw harmonijnego rozwoju przestrzeni miejskiej oraz ma istotny wpyw na bezpieczestwo ruchu drogowego. Wielu ekspertw146 wskazuje, e Polska powiela wystpujcy w wielu bogatych pastwach Unii Europejskiej cykl uzalenienia od samochodw, co skutkuje zwikszeniem zanieczyszcze powietrza, haasu oraz zatoczeniem komunikacyjnym miast147, podczas gdy naleaoby okreli waciwe proporcje midzy rozwojem drg i wykorzystaniem samochodw prywatnych z jednej strony a rozbudow sieci pocze w ramach transportu publicznego z drugiej. Badania wykazuj bowiem, e okoo poowy gospodarstw domowych nie posiada samochodu osobowego, co oznacza i istnieje liczna grupa osb, dla ktrych dostp do efektywnego transportu zbiorowego ma kluczowe znaczenie.
146 147
Przegld Regionalny OECD - Polska, Pary 2008. Ministerstwo Infrastruktury w opracowaniu: Diagnoza Polskiego Transportu. (stan w 2009 r.), stanowicym zacznik do Strategii Rozwoju Transportu stwierdzio, e: Najwikszym mankamentem tej gwatownie rozwijajcej si motoryzacji byo niezwykle niskie rednie zapenienie samochodu w czasie przejazdu wahajce si od 1,2 osoby w ruchu w aglomeracjach do 2,5 osoby w przejazdach midzynarodowych. Jest to jedna z gwnych przyczyn nasilania si kongestii drogowej i ulicznej, ktr mona wyeliminowa promujc w Polsce system car sharing i car-pooling.
89
RAPORT POLSKA 2011

Podstawowymi problemami transportu publicznego byy w omawianym okresie niedostateczne nakady inwestycyjne, a w konsekwencji przestarzay tabor oraz brak bezkolizyjnych rozwiza komunikacyjnych w infrastrukturze sieciowej. W latach 2007-2010 odnotowano spadek liczby pasaerw przewiezionych komunikacj miejsk (naziemn) o 96 mln osb (tj. 2,4%) z 4001 mln w 2006 r. do 3905 mln osb w 2010 r. Naley jednak podkreli, e w 2010 r. nastpi znaczny wzrost przewozw w stosunku do 2009 r. kiedy to liczba przewiezionych pasaerw (3379 mln osb) bya o 222 mln (tj. o 5,5%) nisza ni w 2006 r. przy czym w latach 2006-2009 wzrost przewozw odnotowano jedynie w wojewdztwach: mazowieckim oraz lubelskim. Odsetek ludnoci w miastach obsugiwanej przez komunikacj miejsk wzrs w latach 2007-2008148 rednio o 0,3 p.p., przy czym wzrost zaobserwowano w dziesiciu wojewdztwach (najwikszy w kujawsko-pomorskim oraz dzkim), a spadek w szeciu (najwikszy w warmisko-mazurskim).
Tabela 37. Transport publiczny (komunikacja miejska i regularna komunikacja autobusowa)
Przewz osb % ludnoci miast obsugiwanych przez komunikacj 2009 mln osb. 3779 230 177 100 47 192 371 1065 30 62 103 291 547 46 67 270 181 Zmiana 2009/06 mln osb. -222 -31 -19 2 -4 -10 -129 171 -1 -8 -7 -32 -96 -26 -7 -12 -13 % -5,5 -11,9 -9,7 2,0 -7,8 -5,0 -25,8 19,1 -3,2 -11,4 -6,4 -9,9 -14,9 -36,1 -9,5 -4,3 -6,7 2008 % 77,1 64,2 74,3 62,7 50,5 90,1 84,8 81,4 43,9 79,2 76,9 83,3 93,6 78,0 62,6 68,1 68,6 Zmiana 2008/06 p.p. 0,3 2,1 1,4 0,0 0,0 0,1 0,6 1,7 0,1 0,4 0,2 -2,6 -0,1 3,9 -0,5 -1,9 -0,1 2009 sztuki 15540 1247 674 460 215 1354 1310 3424 179 476 397 1030 2253 350 358 1139 674 Zmiana 2009/06 % 1,9 3,8 -12,2 -2,3 -4,0 0,1 -1,4 13,6 -2,2 -10,5 -6,8 10,5 -0,8 7,4 -0,8 -4,3 -0,1 Liczba jednostek taboru komunikacji miejskiej Linie regularnej komunikacji autobusowej149 (linie krajowe) 2009 km 1110139 86934 74162 112589 42487 57783 31287 148139 28769 92883 48441 69041 52032 51727 61221 73506 79138 Zmiana 2009/06 % -11,0 -20,2 3,0 -23,5 -18,8 -10,0 -28,1 3,2 -4,6 -9,3 -1,4 -7,9 -11,8 -14,4 15,2 -21,6 -14,0
Polska dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie
rdo: GUS, Rocznik Statystyczny Wojewdztw, Bank Danych Lokalnych. Transport-wyniki dziaalnoci oraz obliczenia wasne
Dugo linii komunikacji miejskiej w kraju wynosia w 2010 r. 56 310 km i bya o 1 806 km (3,3%) wiksza ni w 2006 r.150 W tym samym okresie liczebno taboru komunikacji miejskiej wzrosa o 642 sztuki (do 15 898 jednostek), z czego liczba autobusw wzrosa o 633 tj. do poziomu 12 098, tramwajw o 1 (do 3 620), a trolejbusw wzrosa o 8 wozw (do 180).
Dostpne dane umoliwiaj analiz sytuacji komunikacji miejskiej w ujciu regionalnym w latach 2006-2009, kiedy dugo tych linii zmniejszya si o 1293 km (tj. 2,4%) w porwnaniu ze stanem na koniec 2006 r. i wynosia 53211 km- przy czym przyrost dugoci tras komunikacyjnych mia miejsce w omiu wojewdztwach (najwikszy w witokrzyskim o 128 km tj. 28%), a spadek rwnie w omiu w tym najwikszy w kujawsko-pomorskim (o 917 km, tj. 36%) oraz lskim (865 km). Liczba miejsc w taborze komunikacji miejskiej zwikszya si w tym czasie o 22 tys., (przy spadku w siedmiu wojewdztwach najwikszym w lskim, o 8 tys. miejsc) oraz wzrocie w omiu wojewdztwach (najwikszym w wojewdztwie mazowieckim o 17 tys. miejsc). Rwnoczenie nastpowaa wymiana taboru komunikacji miejskiej, ktra prowadzia do poprawy redniej jakoci taboru transportowego. Jednoczenie nastpi znaczcy spadek cakowitej dugoci pocze krajowych obsugiwanych przez regularn komunikacj autobusow (poza komunikacj miejsk). W kocu 2009 r. czna dugo
148 149
150
W momencie zamykania niniejszego opracowania brak byo danych za rok 2009. Przedsibiorstwa o liczbie pracujcych powyej 9 osb prowadzcych regularn komunikacj w ruchu krajowym i midzynarodowym; bez przedsibiorstw komunikacji miejskiej. Tj. o blisko 3 tys. km wiksza ni w 2009 r.
90
krajowych linii regularnej komunikacji autobusowej wynosia nieznacznie ponad 1,1 mln km i bya o 136,7 tys. km (tj. o 11%) nisza ni w kocu 2006 r. W okresie po akcesji do Unii Europejskiej obserwowano dynamiczny rozwj infrastruktury logistycznej, przy czym rynek powierzchni magazynowych rozwija si w Polsce szybciej ni w innych pastwach Europy rodkowej i Wschodniej, co wynika w znacznym stopniu z dogodnego pooenia geograficznego kraju. Jednake, w porwnaniu ze standardami przyjtymi w rozwinitych krajach UE Polska znajduje si w pocztkowej fazie tworzenia sieci duych nowoczesnych centrw logistycznych rol europejskiego centrum w zakresie logistyki peni jedynie Warszawa, natomiast saboci pozostaych krajowych centrw logistycznych jest lokalizacja poza gwnymi europejskimi korytarzami logistycznymi. Na terenie kraju zlokalizowanych jest 19 terminali kolejowych dla transportu multimodalnego, jednake w adnym z tych obiektw oferowane usugi nie wykraczaj poza podstawow obsug przeadunkow. Brak odpowiednio przystosowanej infrastruktury oraz nowoczesnego sprztu sprawia, e warunki rozwoju transportu intermodalnego s w Polsce mniej korzystne, a sie terminali intermodalnych niewystarczajca z punktu widzenia kierunkw i natenia przepywu adunkw w Polsce. Ocena dziaa w zakresie infrastruktury transportowej w ramach dotychczasowej realizacji SRK Analizowany okres charakteryzuje si najbardziej dynamicznym rozwojem systemu transportowego Polski, przynajmniej od poowy lat 1990-tych. W latach 2007-2009 dobiegaa koca realizacja projektw perspektywy finansowej 2004-2006 oraz rozpoczto inwestycje w ramach perspektywy finansowej 2007-2013. Naley przy tym zaznaczy, e realizacji przedsiwzi wspfinansowanych ze rodkw unijnych towarzyszyy inne inwestycje (w tym autostrady A1 i A2), realizowane w systemie partnerstwa publiczno-prywatnego. Wraz z pojawieniem si efektw zarwno inwestycji zrealizowanych w ramach perspektywy 20042006, jak i pierwszych rozpocztych inwestycji w ramach obecnej perspektywy oraz z uwagi na fakt, e w duej mierze podjte zostay decyzje o realizacji pozostaych inwestycji w ramach obecnej perspektywy, pojawia si konieczno oceny dziaa realizowanych w ramach SRK 2007-2015 w sferze infrastruktury transportowej oraz sformuowania rekomendacji odnoszcych si zarwno do okresu dalszej realizacji redniookresowej strategii rozwoju kraju, jak i na kolejn perspektyw finansow. Dugi cykl przygotowawczy inwestycji infrastrukturalnych przekada si bowiem na du bezwadno sektora infrastruktury co do moliwoci zmian kierunkw rozwoju. W tym miejscu naley podkreli, e wspomnianej powyej aktualizacji oceny oraz uwzgldnienia waciwych rekomendacji dokonano dotychczas w ramach Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020 oraz projektu Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, a w najbliszym czasie naley oczekiwa uwzgldnienia w ramach aktualizowanej Strategii Rozwoju Kraju 2011-2020. Naley podkreli, e Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 okrela podstawowe kierunki infrastruktury transportowej w Polsce uznajc za gwny cel wspierania inwestycji w infrastruktur transportow optymalizacj i podniesienie jakoci systemu transportowego kraju z uwzgldnieniem kosztw zewntrznych dziaalnoci transportowej, ponoszonych przez spoeczestwo i gospodark, w tym kosztw zwizanych z oddziaywaniem transportu na rodowisko i zdrowie151. Gwne obszary niezbdnych dziaa w zakresie infrastruktury transportowej zostay przedstawione w ramach priorytetu 2 SRK Poprawa stanu infrastruktury technicznej i spoecznej, gdzie wymieniono:152 budow sieci drg krajowych i autostrad, czcych gwne orodki miejskie i wpisujcych si w sie TEN-T; popraw bezpieczestwa ruchu drogowego poprzez dziaania prewencyjne oraz popraw systemu ratownictwa; rozwj systemw transportu publicznego m.in. poprzez wdraanie systemw zarzdzania ruchem, tworzenie wzw przesiadkowych oraz rozbudow transportu szynowego; popraw jakoci usug kolei poprzez podnoszenie parametrw eksploatacyjnych linii kolejowych, popraw standardu taboru i zwikszenie udziau kolei w przewozach pasaerskich i towarowych;
151 152
Ibidem str. 34-36.
Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015. MRR, Warszawa 2006, str. 34-36.
91
RAPORT POLSKA 2011

rozwj transportu drog wodn (morskiego i rdldowego) oraz popraw atrakcyjnoci portw morskich; rozwj transportu lotniczego poprzez budow i unowoczenianie lotnisk o zasigu midzynarodowym oraz regionalnych, a take popraw infrastruktury dojazdowej.
Dodatkowo zapisy dotyczce znaczenia rozwoju infrastruktury transportowej znajduj si w SRK 20072015 rwnie w treci: priorytetu 6 odnoszcego si do rozwoju regionalnego i podniesienia spjnoci terytorialnej kraju , gdzie podkrelono konieczno poprawy infrastruktury transportowej pomidzy orodkami miejskimi, w relacjach miasto-wie, wsparcia infrastruktury portowej oraz zwikszenia dostpnoci systemw transportu zbiorowego;153 priorytetu 5 dotyczcego rozwoju obszarw wiejskich gdzie wskazuje si na znaczenie poprawy infrastruktury transportowej wsi154, a take priorytetu 1 odnoszcego si do wzrostu konkurencyjnoci i innowacyjnoci gospodarki w ramach ktrego kwestie infrastruktury transportowej rozpatrywane s w kontekcie wprowadzania elementw rynkowych, z uwzgldnieniem zabezpieczenia interesu strategicznego pastwa.
Zaprezentowany powyej ukad celw SRK odpowiada na istotne potrzeby spoeczestwa i gospodarki oraz wpisuje si w trendy unijnej polityki transportowej, poniewa uwzgldnia m.in. kwesti alternatywnych dla transportu drogowego rodkw transportu oraz budow transeuropejskich sieci transportowych. Na wysoce pozytywn ocen zasuguje - uwzgldnione w zapisach SRK - powizanie rozwoju infrastruktury transportowej z rozwojem wsi oraz wzrostem konkurencyjnoci gospodarki. Poza Strategi Rozwoju Kraju dziaania realizowane w zakresie infrastruktury transportowej byy determinowane przez oddziaywanie innych dokumentw strategicznych odnoszcych si bezporednio do analizowanego obszaru, takich jak: Polityka Transportowa Pastwa na lata 2006-2025, zawierajca 10 priorytetw, dotyczcych:155radykalnej poprawy stanu drg wszystkich kategorii oraz rozwoju sieci drg krajowych i autostrad; unowoczenienia kolei, poprawy jej efektywnoci, poprawy stanu infrastruktury kolejowej oraz ograniczenia kosztw dostpu do niej; poprawy bezpieczestwa w transporcie; poprawy jakoci i konkurencyjnoci transportu publicznego w miastach i regionach; rozwoju transportu intermodalnego, lotniczego, morskiego i rdldowego oraz wspierania przewonikw w rozszerzaniu oferty transportu midzynarodowego; Program Operacyjny Infrastruktura i rodowisko (POIi), w ktrym kwestie transportu zostay ujte w trzech (z pitnastu) priorytetw: - VI. drogowa i lotnicza sie TEN-T; - VII transport przyjazny rodowisku (w tym kolejowy, miejski i wodny); -o priorytetowa VIII bezpieczestwo transportu i krajowe sieci transportowe (gwnie transport drogowy, w znacznie mniejszym stopniu lotniczy); Naley podkreli, e na powysze priorytety przypada w ramach POIi finansowanie ogem w wysokoci okoo 26 mld EUR (spord 37,5 mld EUR na cay program) oraz wkad wsplnotowy w wysokoci okoo 19,4 mld EUR (spord 27,9 mld EUR na cay program) w ujciu wartociowym stanowi one zatem okoo 2/3 programu. Cho Polityka Transportowa Pastwa jest dokumentem chronologicznie wczeniejszym od SRK, to w ukadzie priorytetw (oraz ich oglnoci) jest do niej bardzo zbliona, co zapewnia spjno obu dokumentw. Program Operacyjny Infrastruktura i rodowisko - ktry zosta przyjty nieznacznie pniej ni SRK - rwnie dobrze wpisuje si w jej priorytety, posiadajc jednoczenie bardziej konkretny charakter ni sama Strategia, poniewa wskazuje na konkretne cigi i inwestycje priorytetowe (zwaszcza uwzgldniajc go cznie z list projektw indywidualnych). Z drugiej strony rwnie POIi zakada realizacj moliwie wielu projektw na wielu cigach komunikacyjnych.
153 154 155
Ibidem, str. 57. Ibidem, str. 54.
Polityka Transportowa Pastwa na lata 2006-2025, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2005.
92
Kontekst dla oceny dotychczasowego rozwoju transportu powinny stanowi rwnie dokumenty takie jak: Program budowy drg krajowych na lata 2011-2015156 oraz Master Plan dla transportu kolejowego w Polsce do 2030 roku. Oceniajc dotychczasowy postp naley odnosi si zarwno do projektw dotyczcych sfery infrastruktury transportowej, jak i do inwestycji taborowych realizowanych w publicznym transporcie zbiorowym (szynowym i drogowym), ktre s finansowane z tych samych rde, posiadaj cise powizania funkcjonalne z inwestycjami stricte infrastrukturalnymi, a czsto s realizowane w ramach tych samych co one projektw. Podejcie to odzwierciedla filozofi SRK 2007-2015 w ktrej zwracano rwnie uwag na konieczno poprawy standardu taboru kolejowego oraz dostosowania taboru transportu publicznego do rosncych potrzeb. Analiza podejmowanych przedsiwzi wskazuje, e w zakresie transportu istotny postp dokona si w transporcie drogowym, co jest m.in. efektem dominacji transportu drogowego w zakresie inwestycji transportowych. Wedug danych GDDKiA, we wrzeniu 2010 r. Polska posiadaa 854,6 km(w kocu grudnia 2009 r. 849,9 km) autostrad w uytkowaniu i kolejnych 760 km autostrad w budowie.157 W porwnaniu z 2006 r. w kocu 2009 r. czna dugo autostrad bya wiksza o blisko 187 km (w kocu wrzenia 2010 r. o 192 km), w tym w latach 2007-2008 oddano do uytku odcinek autostrady A1 z Pruszcza Gdaskiego do Grudzidza (budowany w systemie partnerstwa publicznoprywatnego), a w 2009 r. odcinek drogi A4 z Krzyowej (okolice Bolesawca) do Zgorzelca. Pomimo osignitych postpw, nie udao si osign zaplanowanego na 2010 r. celu SRK (1629 km autostrad), cho ocenia si, e jego osignicie bdzie moliwe po oddaniu do uytku wszystkich budowanych obecnie odcinkw autostrad, tj. nie wczeniej ni za ponad rok158. Dua dugo drg znajdujcych si obecnie w budowie oznacza, e najistotniejszy rozwj sieci drogowej nastpi dopiero pod koniec obecnej perspektywy finansowej, co przy dugim okresie przygotowania wielkich inwestycji infrastrukturalnych jest zjawiskiem naturalnym. W okresie 2007-2009 sie drg ekspresowych wzrosa o 224 km (do 521,5 km), na co zoyy si odcinki dusze oraz cay szereg obwodnic mniejszych miejscowoci. Kolejne 522 km drg ekspresowych znajdowao si w budowie. Niemniej jednak i w tym przypadku cel na 2010 r. (901 km drg ekspresowych) nie zosta osignity, a osignicie celu zaoonego na 2015 r. (3000 km takich drg) jest mao realne. Naley jednak wyjani, e brak realizacji celw strategicznych w zakresie infrastruktury drogowej w znacznej czci wynika z uwarunkowa makroekonomicznych zwizanych ze wiatowym kryzysem gospodarczym. W celu stawienia czoa wyzwaniom budowy nowoczesnej infrastruktury drogowej wprowadzono istotne zmiany instytucjonalno-organizacyjne. I tak, finansowanie budowy nowych drg krajowych przeniesiono w caoci do Krajowego Funduszu Drogowego, ktry charakteryzuje si relatywnie niskim poziomem przychodw (z tytuu opaty paliwowej, z ktrymi dzieli si on z Krajowym Funduszem Kolejowym). Infrastruktura drogowa jest w ostatnich latach finansowana w wikszoci z kredytw oraz z refundacji z funduszy UE. Moliwoci Krajowego Funduszu Drogowego w zakresie zacigania kredytw s ograniczone. W rezultacie powyszych ogranicze w 2010 r. konieczna staa si rezygnacja z podpisania przez GDDKiA wielu umw na budow drg ekspresowych, brak rozstrzygnicia wielu przetargw, a take ograniczenie realnej liczby zada w ramach Programu Budowy Drg Krajowych na lata 2011-2015. Niewtpliwie powysze decyzje bd miay niekorzystny wpyw na zaawansowanie budowy sieci autostrad i drg ekspresowych. Realizowane inwestycje obejmoway rwnie budow i przebudow drg innych kategorii jedynie w samym 2009 r. przebudowano prawie 180 km drg krajowych, co prowadzio do poprawy bezpieczestwa ruchu oraz dostosowania tych drg do ruchu o nacisku 115 kN/o159.
156
157 158
159
Program budowy drg krajowych na lata 2011-2015. Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2011. Dokument ten stanowi aktualizacj Programu budowy drg krajowych na lata 2008-2015, w ramach ktrego do 15 listopada 2010 r. oddano do ruchu 1166,5 km drg krajowych (w tym 183,5 km autostrad, 293,1 km drg ekspresowych, 199,4 km obwodnic oraz 490,5 km waniejszych przebudw, a w budowie i przebudowie znajdowao si 1400 km drg krajowych - trway prace przy budowie nowych tras, w tym 735 km autostrad, 510 km drg ekspresowych i 87 km obwodnic). Docelowy ukad autostrad: serwis internetowy GDDKiA, http://www.gddkia.gov.pl/926/autostrady (dostp w dniu 5.04.2011) Informacja o inwestycjach na drogach krajowych. Serwis internetowy Ministerstwa Infrastruktury, http://www.mi.gov.pl/files/0/1793180/20110318standrgwbudowieoddanepodpisane.pdf (dostp w dniu 5.04.2011). Modernizacja drg niszej kategorii posiadaa wsparcie ze rodkw Narodowego programu przebudowy drg lokalnych 2008-2011, w ktrego ramach przebudowano prawie 2000 km drg lokalnych, wyremontowano prawie 650 km drg gminnych i powiatowych oraz zbudowano 170 km drg lokalnych.
93
RAPORT POLSKA 2011

Przebudowa drg i dziaania prewencyjne umoliwiy obnienie liczby wypadkw drogowych i ograniczenie ich skutkw, co z uwagi na bardzo niskie bezpieczestwo ruchu drogowego - stanowio priorytet wszystkich transportowych dokumentw strategicznych. Istotny trend spadkowy zaobserwowano zwaszcza w latach 2008-2009. W transporcie kolejowym w okresie dotychczasowej realizacji SRK skupiono si przede wszystkim na inwestycjach na liniach magistralnych. Najwikszymi zakoczonymi inwestycjami by oddany do uytku w 2008 r. zmodernizowany odcinek Skierniewice d Widzew (projekt wspfinansowany z Sektorowego Programu Operacyjnego Transport) oraz - zakoczona w 2010 r. - przebudowa odcinka Siedlce-Terespol na linii kolejowej E-20 (wspierana z Funduszu Spjnoci), ktre cznie obejmoway ponad 160 km dugoci sieci kolejowej. Oddano rwnie do uytku niektre odcinki w ramach kontynuowanej nadal przebudowy linii E-65 z Warszawy do Gdyni (w szczeglnoci odcinek z Warszawy do Nasielska). Modernizacja linii kolejowych nie nada w peni za postpem w rozbudowie sieci drogowej, co moe przekada si na relatywny spadek konkurencyjnoci kolei. Mimo prowadzonych inwestycji przewozy kolej s bowiem istotnie nisze ni w 2000 roku, za jak ju wczeniej zauwaono - w ostatnich latach utrzymywaa si tendencja spadkowo-stagnacyjna160. Naley jednak zaznaczy, e rodki inwestycyjne przekazywane na kolej s duo mniejsze ni w przypadku inwestycji drogowych (co jest szczeglnie istotne w kontekcie dotychczasowego niedofinansowania infrastruktury kolejowej) oraz e specyfika realizacji inwestycji kolejowych odbiega (m.in. z uwagi na konieczno zapewnienia przez zarzdc infrastruktury przejezdnoci na linii) od inwestycji drogowych161. Miaa miejsce rwnie wymiana taboru kolejowego, ktra w pocztkowych latach realizacji SRK obejmowaa gwnie dostawy jednostek spalinowych (28 szynobusw finansowanych ze SPOT) oraz modernizacj jednostek elektrycznych (79 szt. EN-57162). Ponadto, w ramach Regionalnych Programw Operacyjnych podpisano (do wrzenia 2010 r.) 15 umw na zakup lub modernizacj taboru kolejowego o wartoci 1,7 mld z (w tym warto dofinansowania ze rodkw unijnych 889,4 mln z), co oznacza e praktycznie wyczerpana zostaa pula rodkw unijnych dostpnych na ten cel na lata 2007-2013. W zakresie infrastruktury transportu lotniczego rozpoczto dotychczas prace zwizane z rozbudow omiu portw lotniczych w sieci TEN-T w Warszawie, Krakowie, Szczecinie, Gdasku, Wrocawiu, Rzeszowie, Poznaniu i Katowicach. Jednak wikszo inwestycji bdzie oddawanych do uytku w latach 2011-2012 i pniejszych.163 Dziaania zarzdzajcych portami lotniczymi pozwoliy na zwikszenie cznej przepustowoci terminali pasaerskich caej sieci portw lotniczych w Polsce, z 11,3 mln pasaerw w 2004 r. do 23 mln pasaerw w 2009 r., umoliwiajc efektywn obsug dynamicznie rosncego ruchu lotniczego. Trwaj rwnie prace nad poczeniami kolejowymi do portw lotniczych, m.in. na warszawskim Okciu (linia kolejowa w budowie) oraz w regionalnych portach lotniczych (planowane jest poczenie kolejowe portw lotniczych m.in. w Katowicach, Wrocawiu, Gdasku, odzi, czy Szczecinie, jednak stopie zaawansowania planowania tych prac jest bardzo zrnicowany, a w niektrych przypadkach znajduj si one na etapie przedkoncepcyjnym). Trzeba jednak podkreli, e wikszy nacisk naley pooy na rozwizanie problemw zwizanych z popraw dostpu do tych portw. W szczeglnoci dotyczy to problemw pocze pomidzy miastami redniej wielkoci w Polsce Wschodniej a portem, lotniczym w Warszawie, co jest o tyle istotne, e lotnisko to przez wiele lat bdzie dysponowa najlepsz w Polsce siatk pocze lotniczych. Dyskusyjny moe by rwnie, planowany przez niektre samorzdy w ramach wspfinansowania z regionalnych programw operacyjnych, rozwj lokalnych portw lotniczych, mimo e dowiadczenia krajowe i zagraniczne wskazuj na moliwo niewielkiego wpywu tych lotnisk na rozwj gospodarczy regionw.
160
161
162
163
Wyjtkowo ze wyniki roku 2008 mona tumaczy kryzysem gospodarczym, jednak np. na transport drogowy nie mia on tak silnego wpywu. Brak zrwnowaonego rozwoju i brak warunkw midzygaziowej konkurencyjnoci w zakresie transportu to zjawisko o skali europejskiej. Jest wynikiem m.in. rnic w obcianiu uytkownikw infrastruktury kolejowej i drogowej (tzw. stawki dostpu), nakadw przeznaczanych na infrastruktur (chocia sam fakt modernizacji sieci transportowej nie wpywa bezporednio na konkurencyjno danej gazi), moliwego do wykorzystania taboru kolejowego, rosncej dostpnoci pojazdw spalinowych i wikszej ich elastycznoci. Trjwagonowy elektryczny zesp trakcyjny, przystosowany do niskich peronw, zwany popularnie jednostk, ktry skada si z trzech, nierozczalnych w warunkach eksploatacyjnych, wagonw: dwch rozrzdczych (sterowniczych) i jednego silnikowego (umieszczonego w rodku zespou). Buduje si Lotniska, Ministerstwo Infrastruktury, Warszawa 2011, na http://www.mi.gov.pl/2-482be1a920074-1793436p_1.htm (dostp w dniu 5.04.2011).
94
Podejmowane w dotychczasowym okresie realizacji SRK inwestycje w zakresie transportu morskiego wi si gwnie z popraw dostpu do portw morskich od strony ldu i od strony morza oraz popraw stanu infrastruktury portowej. Natomiast podejmowane inwestycje w zakresie transportu wodnego rdldowego dotyczyy poprawy stanu rdldowych drg wodnych164. Dotychczasowa realizacja SRK przyczynia si - dziki funduszom unijnym - do zakrojonej na szerok skal wymiany taboru autobusowego. Pozytywnie naley przy tym oceni fakt, e due aglomeracje inwestuj w transport szynowy (metro i tramwaje), co potencjalnie powinno umoliwi przezwycienie efektw okoo pitnastoletniej stagnacji w tej sferze. Nastpi swoisty renesans transportu szynowego w takich miastach jak Warszawa, Gdask, Krakw czy Pozna, gdzie kontynuowana jest zapocztkowana w poprzedniej perspektywie finansowej - modernizacja i rozbudowa linii tramwajowych oraz wymiana taboru tramwajowego. Tendencja ta ulega w nastpnej perspektywie rozszerzeniu na kolejne orodki Grny lsk, Czstochow, a nawet Olsztyn (gdzie budowana jest zupenie nowa sie). W latach 2007-2010 Warszawa zakupia okoo 50 niskopodogowych tramwajw (dostawa kolejnych okoo 150 nastpi do koca 2013 r.) - dziaania te pozwol na wymian niemal poowy taboru w stolicy w cigu 6 lat. Podobnie wysoka skala inwestycji w tym zakresie ma miejsce w Poznaniu i Krakowie; w Warszawie w 2008 r. zakoczono rwnie (wspfinansowanie SPOT) budow I linii metra, za obecnie wspfinansowana jest jego druga linia (POIi). Mniejsze miasta z wykorzystaniem rodkw Programu Operacyjnego Rozwj Polski Wschodniej oraz RPO, a wczeniej ZPORR wymieniaj tabor autobusowy, cho wymiana ta (w oparciu o rodki zarwno wasne jak i unijne, ma rwnie miejsce w wikszych miastach (nowe autobusy niskopodogowe zastpuj starszy tabor niskopodogowy, wycofywany po kilkunastu latach eksploatacji). Niestety, dziaania w sferze transportu miejskiego czsto maj charakter odtworzeniowy (zwaszcza w przypadku komunikacji autobusowej), co nie zawsze przekada si na trwa popraw jakoci, a oglna kondycja transportu zbiorowego wyczajc obszary zurbanizowane - jest zrnicowana. Naley podkreli, e transport ten moe potencjalnie odegra wiodc rol w rozwoju obszarw wiejskich. Dua liczba inwestycji pozytywnie wpyna na wskanik midzygaziowej dostpnoci transportowej terytorium Polski, a dostpne dane wskazuj, e w 2009 r. najlepsza dostpno komunikacyjna cechowaa wojewdztwa: witokrzyskie, wielkopolskie, maopolskie, opolskie, dzkie i lskie, przy czym generalnie wysok dostpnoci charakteryzuj si rejony umieszczone w trjkcie: Pozna, d, Katowice. Do obszarw o sabo rozwinitej sieci infrastruktury transportowej nale wojewdztwa: zachodniopomorskie, podlaskie, warmisko-mazurskie, lubelskie i pomorskie, a zatem rejony pnocne i wschodnie. Wikszo tych obszarw nie odczua w badanym okresie znaczcej poprawy, chocia naley podkreli, e w przypadku wojewdztwa pomorskiego (regionu o najniszej dynamice wzrostu dostpnoci), trwajca budowa autostrady A1 oraz remont linii kolejowej E-65 mog przyczyni si do zmiany tego stanu rzeczy w najbliszych latach. Podstaw oceny dziaa w obszarze infrastruktury transportowej moe stanowi rwnie skuteczno wdraania rekomendacji z wczeniejszych bada ewaluacyjnych (jak np. badania sporzdzonego w 2010 r. przez Instytut Geografii i Zagospodarowania Przestrzennego PAN165). I tak, w zakresie dziaa dotyczcych transportu drogowego w cytowanym opracowaniu rekomendowano na okres perspektywy 2007-2013, m.in.:166 dokoczenie realizacji spjnej sieci drogowej, skupienie si wpierw na odcinkach newralgicznych, obcionych ruchem i dotknitych kongesti; priorytetowe traktowanie odcinkw wlotowych do duych miast; unikanie wydatkowania rodkw na drogi zlokalizowane rwnolegle do siebie;
164 165
166
Analiza ex-post wskanikw SPOT. EGO, Warszawa 2011. Komornicki T. i inni Ocena wpywu inwestycji infrastruktury transportowej realizowanych w ramach polityki spjnoci na wzrost konkurencyjnoci regionw (w ramach ewaluacji ex post NPR 2004-2006), IGiZP PAN, Warszawa 2010. Ibidem, str. 106-109.
95
RAPORT POLSKA 2011

nadanie priorytetu inwestycjom czcym Olsztyn z Gdaskiem i Warszaw, Biaystok i Lublin z Warszaw oraz Rzeszw z Krakowem i Warszaw, ze wzgldu na priorytety rozwojowe dla Polski Wschodniej.
Obserwujc jednak og inwestycji drogowych dotychczas realizowanych zauway mona rwnie, i w pewnym stopniu cechoway si one: stosunkowo duym poziomem konkurencji midzy sob, nie sprzyjajcym maksymalizowaniu wskanika midzygaziowej dostpnoci komunikacyjnej oraz korzyci zewntrznych;167 planowaniem inwestycji w sposb nie zawsze uwzgldniajcy uciliwoci procesu budowy168.
Powiatowe zrnicowania wskanika midzygaziowej dostpnoci kraju w 2009 r. 169
Mapa 5.
rdo: Komornicki T. i inni. Opracowanie metodologii wskanika midzygaziowej dostpnoci transportowej terytorium Polski oraz jego oszacowanie aktualizacja 2010
Powysze czynniki sprawiaj, e pomimo obserwowanego w ostatnich latach bezprecedensowego rozwoju sieci drogowej - wpyw realizowanych inwestycji na rozwj spoeczno-gospodarczy kraju nie jest jeszcze w peni wykorzystywany. W zakresie transportu kolejowego badania ewaluacyjne wskazyway na konieczno:170
167
168
169
170
M. Wolaski na str. 17 stwierdza: Przykadem realizacji inwestycji o stosunkowo duym poziomie konkurencji midzy sob moe by trwajca budowa drogi szybkiego ruchu S7 z Elblga do Olsztynka, konkurencyjnej do autostrady A1 na odcinku z Gdaska do Torunia. M Wolaski na str. 18, ocenia, e: Ilustracj problemu skoncentrowania si na efekcie inwestycji, bez uwzgldnienia uciliwoci procesu budowy, moe by rozpoczta aktualnie przebudowa DK 8 w wojewdztwie dzkim, na odcinku od granicy wojewdztwa mazowieckiego do Piotrkowa Trybunalskiego. Wskanik Midzygaziowej Dostpnoci Transportowej Polski w transporcie ogem dla wzw powiatowych i reprezentujcych je powiatw w 2009 r. Najwysze wartoci odnotowano w strefach zewntrznych konurbacji grnolskiej, aglomeracji dzkiej i poznaskiej oraz w zachodniej czci zespou metropolitalnego Warszawy. Ocena procesu zarzdzania projektami infrastruktury transportowej w kontekcie realizacji NPR 2004-2006, Kantor Doradcy w zarzdzaniu, Warszawa 2008, str. 68.
96
zapewnienia kompleksowoci realizowanych inwestycji tj. poczenia modernizacji linii kolejowych z rewitalizacj dworcw, zakupem odpowiedniego taboru oraz zapewnieniem odpowiedniej oferty przewozowej. Osignicie tak rozumianej kompleksowoci wie si z koniecznoci poczenia dziaa rnych podmiotw oraz wielu rde finansowania; realizacji inwestycji najefektywniejszych, generujcych najwiksze korzyci, w miejsce inwestycji wytypowanych przez zarzdc infrastruktury pod ktem atwoci realizacji naley pooy nacisk na poczenia pomidzy najwikszymi aglomeracjami w kraju, a nastpnie na linie pooone w midzynarodowych korytarzach. Analizujc dotychczasow realizacj SRK naley stwierdzi, e w ostatnich latach dokona si niewtpliwy postp w zakresie zapewniania kompleksowoci inwestycji w zakresie transportu kolejowego wiadcz o tym rozpoczte remonty dworcw kolejowych oraz postpujce powizanie projektw infrastrukturalnych i taborowych, a przede wszystkim realizacja modernizacji linii o duym obcieniu ruchem pasaerskim i towarowym. Naley przy tym podkreli, e wskazania zawarte w ww. badaniu ewaluacyjnym zostay w znacznym stopniu uwzgldnione i s wdraane w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i i rodowisko, tworzenia Wieloletniego Programu Inwestycji Kolejowych do 2013 r. (z perspektyw do roku 2015) oraz zostan uwzgldnione w pracach nad tworzeniem priorytetw dla perspektywy finansowej 2014-2020. Niemniej jednak do nierozwizanych problemw w sferze infrastruktury transportu kolejowego nale: oglnie niska sprawno brany jeli chodzi o wdraanie projektw (zwaszcza infrastrukturalnych) wspfinansowanych ze rodkw UE przejawiajca si w opnieniach w przygotowaniu inwestycji. Niska zdolno do przygotowywania i realizacji inwestycji przez PKP PLK wystpuje ju od czasu pierwszych modernizacji linii kolejowych, realizowanych ze rodkw przedakcesyjnych. Cho naley podkreli, e z upywem czasu nastpia pewna poprawa sprawnoci inwestycyjnej PLK, co sprawia e przygotowywane projekty cechuj si znacznie wiksz efektywnoci i trafnoci, to cigle jednak wystpuj istotne opnienia. Na uwag zasuguje fakt, e Ministerstwo Infrastruktury wraz z Zarzdem PKP PLK S.A. podjo dziaania naprawcze, powoane zostao m.in. Centrum Realizacji Inwestycji w PKP PLK S.A. oraz zrestrukturyzowano central Spki; brak dostatecznych rodkw na zapewnienie oferty przewozowej na wielu liniach wynika nie tylko z niewystarczajcej koordynacji dziaa oraz z niskiej efektywnoci sektora kolejowego, ale take z niewystarczajcych rodkw finansowych na realizacj kolejowych przewozw pasaerskich wiadczonych w ramach usug o charakterze publicznym, niewystarczajcej iloci nowoczesnego, wyspecjalizowanego i sprawnego taboru kolejowego, relatywnie niskiego poziomu zintegrowania usug kolejowych z usugami pozostaych gazi transportu, sabej polityki informacyjnej, a take z niezadowalajco efektywnego gospodarowania obiegiem transportu (gwnie pasaerskiego). Wyranym trendem jest powstawanie przewonikw samorzdowych (w tym komunalizacja Przewozw Regionalnych - PR). Z drugiej strony, samorzdy posiadaj coraz wicej taboru kolejowego, wykupujc go od PR oraz nabywajc z projektw unijnych, co stwarza moliwo pniejszego ogaszania przetargw na operatora, ktremu udostpniany jest tabor bdcy wasnoci samorzdu. Model ten charakteryzuje si stosunkowo niskimi barierami wejcia, a przez to du konkurencj pomidzy potencjalnymi przewonikami; skupienie si na niewielkiej liczbie duych projektw w miejsce stosowania polityki usuwania wskich garde. Narastajcym problemem wraz z coraz wiksz dostpnoci rodkw jest swoiste niezrwnowaenie realizowanych inwestycji. Podejmowana jest niewielka liczba duych, sztandarowych projektw podczas gdy brakuje rodkw na likwidacj wystpujcych na wielu liniach wskich garde, co mogoby przynie bardzo istotne korzyci. Naley jednak podkreli, e w zwizku z niewystarczajcymi rodkami finansowymi prace modernizacyjne ograniczaj si jedynie do gwnych linii. Prace w tym zakresie prowadzone byy rwnie przez PKP PLK S.A, przy czym w ostatnich latach obserwuje si pewne zmiany w tej sferze gdy coraz wiksze rodki budetowe oraz z Funduszu Kolejowego przeznaczane s na rewitalizacje (odtworzenia), przy czym tendencje te zostay podtrzymane we wspomnianym powyej, przygotowanym przez Ministerstwo Infrastruktury Wieloletnim Programie Inwestycji Kolejowych.
97
RAPORT POLSKA 2011

Analizujc dziaania w sferze transportu lotniczego naley podkreli, e wobec jego duej dynamiki rozwoju, strategia polegajca na rozbudowie najwikszych portw lotniczych nie powinna budzi wtpliwoci, natomiast do problematyczna jest kwestia efektywnoci budowy regionalnych portw lotniczych oraz inwestycji czcych porty lotnicze z otoczeniem regionalnym. Wydaje si, e dla mniejszych orodkw szans na rozwj gospodarczy jest nie budowa regionalnych lotnisk, a zapewnienie dobrych pocze drogowych i kolejowych z istniejcymi, duymi portami lotniczymi, umoliwiajcymi atwy dostp z innych miast. Zbyt dua liczba portw regionalnych moe by bowiem bardzo kosztowna w utrzymaniu. W zakresie transportu morskiego kluczowym kierunkiem rozwoju infrastruktury portw morskich jest zwikszanie ich dostpnoci, zarwno od strony ldu, jak rwnie od strony morza (w tym oznakowanie nawigacyjne i utrzymanie torw wodnych, ktre wymagaj znaczcej liczby inwestycji). W obydwu przypadkach zwikszanie dostpnoci stanowi warunek konieczny dla dalszego rozwoju polskich portw morskich oraz moliwoci konkurencji na rynku transportu morskiego w regionie Morza Batyckiego. Jako kierunek rozwojowy wskazuje si take inwestycje w obsug tzw. technologii zunifikowanych, czyli kontenerw i Ro-Ro (przewozu ciarwek i wagonw kolejowych na statkach)171. Mimo niskiego budetu dostpnego w SPOT, realizowane projekty speniay i to w wysokim stopniu powysze zaoenia. Z drugiej strony podkrelano, e powizania portw z ldem powinny by rozumiane w szerszej perspektywie, tzn. np. dostpowi do portw w Gdasku i Gdyni winna suy nie tylko budowa cznikw na terenie wojewdztwa pomorskiego, ale rwnie poprawa skomunikowania tego regionu. Inwestycje realizowane aktualnie po czci speniaj te postulaty dotyczy to zarwno projektu budowy autostrady A1 z Gdaska do odzi oraz od granicy czeskiej przez Aglomeracj Grnolsk, jak i budowy drogi szybkiego ruchu S3. Naley rwnie podkreli, e obecnie na Pomorzu Zachodnim realizowane s nastpujce inwestycje w zakresie transportu morskiego: w ramach POIi (lista projektw indywidualnych): - Przebudowa falochronu wschodniego w winoujciu, (2008-2012), - Modernizacja toru wodnego winoujcie-Szczecin (Kana Piastowski i Mieliski) - etap II, strona wschodnia i zachodnia, (2010-2013), - Modernizacja infrastruktury zapewniajcej dostp do portw w winoujciu i Szczecinie oznakowanie nawigacyjne, (2011-2012), -
Program Wieloletni na lata 20082013 pn. Budowa falochronu osonowego dla portu zewntrznego w winoujciu.
Polityka realizowana w odniesieniu do komunikacji miejskiej pozwolia rwnie w dotychczasowym okresie realizacji SRK - na istotn modernizacj taboru autobusowego (wci trwajc) oraz na rozpoczcie inwestycji w komunikacji tramwajowej. Do sabych stron kierunkw interwencji i dziaa w zakresie komunikacji miejskiej nale natomiast: sprzyjanie monopolizacji i niskiej efektywnoci transportu miejskiego. Beneficjentami (lub przewonikami, do ktrych trafi zakupiony tabor autobusowy) najczciej zostaway przedsibiorstwa komunalne, ktre z reguy cechuj si nisz efektywnoci ekonomiczn ni firmy prywatne172. Konieczne jest uniknicie faworyzowania podmiotw publicznych tam, gdzie stykaj si one z bezporedni konfrontacj sektora prywatnego w konkurencji o publiczne zlecenia samorzdowego organizatora przewozw173; niska skuteczno dziaa, zwizanych z inteligentnymi systemami transportowymi. Naley zauway niepokojcy trend, polegajcy na niskich korzyciach generowanych przez wdroenia tego typu systemw w miastach. Identyfikacja przyczyn takiego stanu rzeczy jest konieczna dla dalszego okrelenia kierunkw rozwojowych w tym zakresie.
171
172 173
Przewidywany wpyw projektw SPOT na dostpno oraz wzrost przeadunkw w portach morskich w Gdasku, Gdyni i Szczecinie, Kantor doradcy w zarzdzaniu, Warszawa 2008, str. 5. Porwnaj: Wolaski M. Efektywno ekonomiczna demonopolizacji komunikacji miejskiej w Polsce, OW SGH, Warszawa 2011 Tomanek R. Mazur B., Raport na temat wsparcia dla sektora transportu publicznego w ramach programw operacyjnych wspfinansowanych ze rodkw Unii Europejskiej. Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2009, str. 19-21.
98
Istotnym problemem we wszystkich gaziach transportu moe by czsto nie najlepsza jako prac, mogca negatywnie wpyn na ich trwao w pespektywie kilkunastu lat174. Chocia realizowane projekty przyczyniaj si do poprawy transportu publicznego na terenach zurbanizowanych oraz czciowo podmiejskich, to rzadko podejmowane byy wiksze przedsiwzicia inwestycyjne majce na celu popraw jakoci transportu autobusowego poza aglomeracjami. Jednym z nielicznych wyjtkw jest w tym zakresie np. projekt zakupu 35 sztuk autobusw (ktre bd obsugiwane przez nalece do powiatu PKS BielskoBiaa) realizowany w ramach RPO wojewdztwa lskiego przez powiat ziemski BielskoBiaa. Ocena systemu wdraania polityki rozwoju Podstawowym problemem wdraania polityki rozwoju jest dua oglno celw strategicznych SRK, ktra wymaga doprecyzowania w dokumentach branowych. W transporcie kolejowym wskim gardem by i nadal nim pozostaje ograniczajcy zdolno absorpcji funduszy UE- proces przygotowania inwestycji (naley zwrci rwnie uwag na niewyksztacony na poziomie odpowiadajcym potrzebom- rynek firm specjalizujcych si w inwestycjach kolejowych oraz na trudnoci w finansowaniu inwestycji zwizane z koniecznoci zabezpieczenia rodkw wasnych). W transporcie lotniczym, morskim i komunikacji miejskiej sytuacja jest korzystniejsza z uwagi na istnienie wielu potencjalnych beneficjentw, co przekada si na konkurencj midzy nimi w oparciu o jako realizowanych projektw. W celu zwikszenia efektywnoci realizacji celw strategicznych, autorzy bada ewaluacyjnych perspektywy 2004-2006 rekomendowali m.in.175: wspomnian uprzednio koncentracj na inwestycjach duych i niektrych inwestycjach lokalnych; dokoczenie realizacji spjnej sieci drogowej pomidzy najwikszymi miastami, realizowan w sposb etapowy, z priorytetowym traktowaniem odcinkw wlotowych do duych miast; majce na celu popraw powiza komunikacyjnych zwikszanie liczby zjazdw z autostrad i niektrych drg ekspresowych; zwikszenie nakadw na popraw bezpieczestwa na drogach wojewdzkich; promowanie projektw transportu szynowego zwaszcza niezalenego od sieci drogowej w komunikacji miejskiej; koncentracj na najwaniejszych cigach kolejowych i ich kompleksowe remonty; zwikszenie finansowania transportu kolejowego w kolejnej perspektywie finansowej; priorytet dla inwestycji integrujcych rne rodki transportu (np. dojazd do lotnisk, rozwizania typu park & ride).
Powysze rekomendacje w czci dotyczcej transportu kolejowego wymagaj jednak modyfikacji, uwzgldniajcej konieczno analizy konkurencyjnoci caych korytarzy, pod ktem istotnego zwikszenia przewozw. Z uwagi na zrnicowany stan poszczeglnych odcinkw na wielu liniach kolejowych, naley rozway w sytuacji gdy modernizacja kluczowych odcinkw pozwalaaby na osignicie konkurencyjnego czasu przejazdu na caym cigu komunikacyjnym celowo modernizacji fragmentw stosunkowo mao obcionych ruchem. W transporcie miejskim zasadniczym priorytetem w systemie wyboru projektw powinno by zwikszanie konkurencyjnoci poprzez skracanie czasu podry i popraw efektywnoci ekonomicznej. Z kolei w transporcie drogowym konieczna wydaje si koncentracja na duych projektach inwestycyjnych, zwaszcza na gwnych cigach autostrad (ktre powinny kanalizowa ruch, czyli dysponowa sieci drg dojazdowych, uatwiajcych czenie moliwie duej liczby relacji, oraz odpowiedni liczb zjazdw). Naley rwnie zwrci wiksz uwag na integracj rnych rodkw
174
175
Przykadem moe by tutaj pas autobusowo-tramwajowy na Mocie lsko-Dbrowskim i w cigu trasy W-Z. Na podstawie oglnodostpnych informacji mona domniemywa, e podobne problemy mog dotyczy inwestycji drogowych, takich jak np. droga S-8 Konotopa Powzkowska czy obwodnicy Wyszkowa (Wolaski.., str. 27). T. Komornicki et. al., Ocena wpywu, str. 106-109.
99
RAPORT POLSKA 2011

transportu (w tym popraw dostpnoci do portw od strony ldu). Rwnoczenie naley zwrci uwag na potrzeb sieciowoci realizowanych inwestycji (w przeciwiestwie do ich dotychczasowej fragmentaryzacji), a take na eliminacj wskich garde na trasach wylotowych z duych miast, ktra umoliwi skrcenie czasu podry mieszkacw i osb dojedajcych do pracy oraz popraw dostpnoci komunikacyjnej otoczenia wzgldem metropolii. Podsumowujc, przy obecnych - mimo postpu, wci - istotnych wieloletnich zaniedbaniach w finansowaniu infrastruktury transportowej istnieje potrzeba poprawy systemu wyboru najefektywniejszych inwestycji. W ramach selekcji projektw priorytetowo naley traktowa te, w przypadku ktrych: - beneficjentami bdzie moliwie wielu podrujcych (biorc pod uwag wolumen przewozu osb i adunkw); - osignite zostanie due skrcenie czasu podry; - uzyska si znaczn popraw efektywnoci zapotrzebowania na dotacje operacyjne); ekonomicznej (w szczeglnoci w sferze
- nastpi istotna poprawa poziomu bezpieczestwa ruchu. W wietle powyszych rekomendacji naley stwierdzi, e kluczowe dla wyboru inwestycji transportowych powinno by poprzedzanie podejmowania decyzji przeprowadzonymi badaniami, pozwalajcymi na symulacj efektw cznej realizacji planowanych inwestycji w rnych wariantach zmian sytuacji spoeczno-ekonomicznej176. Fundamentaln wartoci takich analiz w porwnaniu do pojedynczych studiw wykonalnoci stanowi moliwo uchwycenia wzajemnych zalenoci pomidzy inwestycjami, czyli wpywu realizacji jednych przedsiwzi na realizacj drugich. W ten sposb mona systemowo zapobiega realizacji inwestycji wzajemnie ze sob konkurujcych i wspiera inwestycje tworzce efekty synergii, o najwikszym znaczeniu z punktu widzenia spjnoci terytorialnej kraju oraz poprawy dostpnoci przestrzennej w rnych skalach177. REKOMENDACJE DLA POLITYKI ROZWOJU Aktualizacja polityki transportowej pastwa, wraz z zaweniem priorytetw i okreleniem wariantowego sposobu ich wdraania, w zalenoci od dostpnoci rodkw z zapewnieniem waciwych proporcji midzy rozwojem drg i wykorzystaniem samochodw prywatnych, a rozbudow sieci kolejowej oraz pocze w ramach transportu publicznego. Przeprowadzona analiza wskazuje, e w polskiej polityce konieczne jest zawenie celw przynajmniej rednioterminowych. W transporcie drogowym wrd priorytetw powinna si znale budowa spjnej i dostpnej sieci autostrad i drg ekspresowych, zbierajcych ruch pomidzy aglomeracjami oraz udronienie przejazdw przez aglomeracje (zwaszcza warszawsk) oraz miasta w sieci drg krajowych. Na pozostaych drogach celem winna by poprawa bezpieczestwa (w szczeglnoci poprzez budow obwodnic). Istotne efekty w zakresie zwikszenia przepustowoci i poprawy bezpieczestwa w ruchu drogowym powinno zapewni budowanie bezkolizyjnych drg dwujezdniowych, uwzgldniajce potrzeby spoecznoci lokalnych (oddzielenie ruchu samochodowego od pieszego i rowerowego). Dostpno drg wie si nie tylko z ich fizyczn obecnoci, ale rwnie z realn opacalnoci uytkownikw kierujcych si rachunkiem ekonomicznym- z ich wykorzystania. Dlatego te istotne jest uksztatowanie stawek za przejazd nowowybudowanymi/ zmodernizowanymi drogami wyszej klasy na poziomie, ktry nie bdzie skania uytkownikw do wyboru alternatywnych tras na drogach niszej klasy (nieprzystosowanych do zwikszonego ruchu). W transporcie kolejowym priorytetem powinna by rewitalizacja linii magistralnych i regionalnych, czca w sobie kompleksowo (tzn. uwzgldnienie kwestii taboru i oferty przewozowej) oraz efektywno (prywatyzacja procesu eksploatacji, wymiana tych elementw, ktre s rzeczywicie zuyte)178. Naley uwzgldni take powizanie procesu rewitalizacji linii kolejowych z modernizacj i rozbudow infrastruktury sucej do rozwoju przewozw
176 177 178
Ibidem, str. 115.
Komornicki T i inni Ocena wpywu, str. 108. Wolaski M. Rozwj infrastruktury transportowej w latach 2007-2010,w yd. cyt., str. 28.
100
intermodalnych (centra logistyczne i terminale intermodalne). Z punktu widzenia wzrostu konkurencyjnoci transportu kolejowego w ramach przewozw towarowych, za konieczne uzna naley, wiksze ni do tej pory, uwzgldnienie przez zarzdc infrastruktury kolejowej, w ramach prowadzonej polityki inwestycyjnej i utrzymaniowej, potrzeb kolejowych przewonikw towarowych w zakresie systematycznego podnoszenia jakoci udostpnianej im infrastruktury. Ponadto, naley zintensyfikowa wysiki przewonikw, zarzdcw infrastruktury oraz podmiotw zarzdzajcych stacjami i przystankami kolejowymi, majce na celu przygotowanie dla pasaerw w tym osobom o ograniczonych moliwociach poruszania si - stabilnej, przejrzystej i zintegrowanej oferty przewozowej i informacyjnej. W transporcie miejskim priorytetowo naley potraktowa skracanie czasu przejazdu, a w transporcie lotniczym budow dobrze skomunikowanych z regionem - lotnisk o odpowiedniej siatce pocze lotniczych. Natomiast w transporcie morskim istotne s zarwno inwestycje w nowe technologie przeadunku (kontenerw oraz caych pojazdw), jak i poprawa dostpnoci portw. Kolejna perspektywa (2014-2020) powinna zosta wykorzystana jako okres skokowego rozwoju nowoczesnej infrastruktury kolejowej (midzyaglomeracyjnej oraz wicej aglomeracje z ich zapleczem), transportu szynowego w obszarach metropolitalnych oraz rozwiza intermodalnych. Sprawna realizacja tych przedsiwzi wymaga odpowiednich przygotowa organizacyjnych, m.in. opracowania w najbliszym czasie planw inwestycyjnych opierajcych si na solidnych podstawach merytorycznych (zaangaowanie ekspertw w proces decyzyjny i wykorzystanie bada preferencji spoecznych), jak rwnie reform instytucjonalnych (zwaszcza w obszarze przygotowania i realizacji inwestycji infrastruktury kolejowej). W przyszoci wikszemu wsparciu podlega powinien take krajowy transport lotniczy, w szczeglnoci rozbudowa istniejcych portw, ktre maj problemy z efektywn obsug lotw towarowych i pasaerskich179. Ponadto naley zwikszy rol transportu wodnego rdldowego (zwaszcza na Odrzaskiej Drodze Wodnej). Stworzenie mechanizmw wyboru projektw o najwikszej efektywnoci, a nie najatwiejszych do realizacji We wszystkich gaziach transportu ale zwaszcza tych, w stosunku do ktrych alokowane zostay znaczne rodki - naley na etapie precyzowania projektw do realizacji (listy indykatywne itp.) przeprowadza wstpne analizy efektywnoci inwestycji oraz ich zgodnoci z celami strategicznymi. Stworzenie moliwoci realizacji projektw z zakresu transportu publicznego poza obszarami miejskimi. Polityk transportow naley rozpatrywa w cisym powizaniu z SRK, ktrej jednymi z gwnych celw s: poprawa infrastruktury transportowej wsi, poprawa powiza miasto-wie oraz poprawa jakoci wyksztacenia na wsi. Realizacji tych celw sprzyjaaby poprawa jakoci transportu publicznego (zwaszcza autobusowego) na terenach niezurbanizowanych. Po wprowadzeniu Ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (Dz. U. 2011 r. Nr 5, poz. 13) i przypisaniu transportu zbiorowego do kompetencji samorzdu, istnieje szansa, e potencjalni beneficjenci silniej zainteresuj si realizacj tego typu projektw. Naleaoby rwnie stworzy moliwoci wsplnej organizacji transportu oraz realizacji projektw unijnych przez samorzdy rnego szczebla, dziaajce na jednym obszarze. Projekty takie mogyby rwnie prowadzi do integracji transportu kolejowego i autobusowego. Zachowanie jednolitej i spjnej sieci kolejowej poprzez wyrane rozgraniczenie linii kolejowych sucych wycznie do obsugi ruchu wewntrz danego regionu (moliwych do przejcia przez samorzdy) od pozostaych linii obsugujcych ruch na trasach ponadregionalnych i midzynarodowych. Brak takiego rozgraniczenia moe prowadzi do powstania niekorzystnej dla przewonikw ponadregionalnych (PKP Intercity, Przewozy Regionalne InterRegio) sytuacji, w ktrej byliby oni zmuszeni do ustalania opat za przejazd pocigu na danej trasie z wieloma zarzdcami linii (PLK, zarzdcy samorzdowi).
179
Naley podkreli, e istnieje rnica pomidzy wsparciem krajowego transportu lotniczego z jednej strony, a rozbudow istniejcych portw lotniczych z drugiej. O ile bowiem dziaania na rzecz wsparcia krajowego transportu lotniczego maj swoje rdo po stronie popytowej, to w przypadku rozbudowy portw lotniczych mamy do czynienia z oddziaywaniem na stron podaow.
101
RAPORT POLSKA 2011

Wrd celw strategicznych SRK znajduje si poprawa efektywnoci kolei oraz wprowadzanie elementw rynkowych w sektorze usug transportowych180. W obecnych warunkach konieczne jest praktyczne wdroenie rozwiza, sprzyjajcych demonopolizacji transportu zbiorowego, takich jak: stworzenie uatwie przy przejmowaniu linii i dworcw kolejowych przez samorzdy oraz powoywaniu przez nie zarzdw infrastruktury transportowej (np. w formie zarzdw transportu regionalnego, skupiajcego rwnie funkcje organizatorskie w transporcie publicznym lub zarzdw infrastruktury drg i kolei). W przypadku uatwie dla zakupu taboru (ktry byby wykorzystywany do przewozw ponadregionalnych) przez samorzdy naley jednak uwzgldnia zarwno ryzyka postpujcej fragmentaryzacji systemu przewozw na wiksze odlegoci i braku spjnoci midzy nimi (np. w zakresie braku jednolitej oferty przewozowej/taryfowej dla pasaera na trasach ponadregionalnych), jak i wysokie koszty utrzymania pojedynczych skadw po okresie gwarancyjnym - ponoszonych przez samorzdowe spki przewozowe; traktowanie priorytetowo dofinansowania zakupu taboru i modernizacji infrastruktury, dla ktrych podmiot eksploatujcy zostanie wyoniony w trybie przetargowym.
Naley podkreli, e uatwienia w zakresie przejmowania linii kolejowych przez samorzdy bd rwnie sprzyjay realizacji projektw unijnych na tych liniach, gdy ograniczony zostanie monopol gwnego beneficjenta tego typu projektw (PKP PLK). Uwzgldnienie w projektach oraz na etapie wyliczania wskanika midzygaziowej dostpnoci transportowej strat czasu, wynikajcych z prowadzenia inwestycji drogowych. Problemem niektrych inwestycji zwaszcza w transporcie kolejowym oraz przy modernizacji drg w starym ladzie jest ich dua uciliwo w trakcie realizacji. W niektrych przypadkach moe mie ona zauwaalny, czasowy wpyw na wskanik midzygaziowej dostpnoci transportowej oraz generowa straty czasu na tyle istotne, e korzystniejszy byby wybr bardziej kosztownej, lecz mniej uciliwej metody inwestycji. Bilans kosztw i korzyci w tym zakresie powinien by uwzgldniany na etapie wyboru wariantu inwestycji, za rzeczywiste oddziaywanie monitorowane w skali programw. Wzmocnienie roli transportowych. planowania przestrzennego przy realizacji inwestycji
Dalsza realizacja inwestycji w zakresie infrastruktury transportowej (w tym projektw podejmowanych w ramach Polityki Spjnoci) powinna opiera si na preferencyjnym traktowaniu inwestycji infrastrukturalnych zgodnych z planowaniem przestrzennym (plany miejscowe i przysze plany zagospodarowania obszarw funkcjonalnych, standardy urbanistyczne, wyznaczanie zasigw urbanizacji w studiach gminnych i inne). Powinno to sprzyja zapewnieniu adu przestrzennego w perspektywie wieloletniej. Uwzgldnienie w ramach formuowania dugookresowych celw rozwojowych w sferze infrastruktury transportowej prognozowanych tendencji demograficznych. Wedug dostpnych prognoz liczba ludnoci Polski bdzie si w kolejnych dekadach sukcesywnie zmniejsza i w 2035 r. obniy si do poziomu poniej 36 mln osb, czemu towarzyszyo bdzie zmniejszenie si liczby ludnoci w wieku 15-64 lata do poziomu okoo 24 mln osb. Tendencje te powinny zosta uwzgldnione zarwno pod ktem ewentualnej koniecznoci przedefiniowania celw dokumentw strategicznych, jak i zmiany zaoe i weryfikacji analiz ekonomicznych stanowicych podstawy decyzji dotyczcych inwestycji w infrastruktur transportow.
180
W zakresie moliwym w ramach zapisw ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o publicznym transporcie zbiorowym (Dz. U. z 2011 r. Nr 5, poz. 13), ktra zakada wzrost ingerencji organw wadzy publicznej w funkcjonowanie rynku transportu pasaerskiego, prowadzcy do administracyjnego zarzdzania omawianym segmentem rynku.
102
GospodarkaSpoeczestwoRegiony___ 6. STAN RODOWISKA NATURALNEGO ORAZ INFRASTRUKTURY OCHRONY RODOWISKA

W ostatnich latach mona zaobserwowa znaczn popraw stanu rodowiska przyrodniczego wynikajc midzy innymi z transformacji gospodarczej lat dziewidziesitych, akcesji do Unii Europejskiej oraz wdraania koncepcji rozwoju zrwnowaonego. Zmniejsza si poziom antropopresji na terenie Polski, ale pozostaj problemy rodowiskowe coraz trudniejsze do rozwizania (np. tzw. niska emisja181, czy problemy rodowiskowo-przestrzenne zwizane z rozlewaniem si miast). Wdraanie restrykcyjnych przepisw prawnych dotyczcych rodowiska, obowizujcych w caej UE, doprowadza do polepszania warunkw ycia, przy czym coraz czciej regiony konkuruj nie tylko pod wzgldem stopnia rozwoju infrastruktury (takiej jak: szlaki komunikacyjne, wodocigi, kanalizacja, dostp do Internetu), ale i oglnie rozumianego wizerunku, w ktrym tzw. zielone elementy (wysoka jako wd powierzchniowych, powietrza, widoczne instalacje OZE, plantacje energetyczne prowadzone przez samorzdy, obszary chronione szczeglnie o znaczeniu europejskim, czy systemy zarzdzania rodowiskowego takie jak ISO i EMAS) nabieraj coraz wikszego znaczenia. Wspczenie najwikszy wpyw na jako rodowiska w Polsce maj dziaania w zakresie: energetyki opartej o paliwa kopalne - ktra wprowadza do rodowiska (przede wszystkim do powietrza) najwiksze adunki zanieczyszcze; rolnictwa korzystajcego ze znacznej czci powierzchni kraju i wpywajcego niekorzystnie, zarwno na gleby, jak i wody, ktrego przeksztacenia odbijaj si niekorzystnie na rnorodnoci biologicznej. Naley jednak zaznaczy, e w ostatnich latach nastpiy w tym wzgldzie istotne korzystne zmiany; sektora komunalnego - odpowiadajcego za znaczne emisje zanieczyszcze do wody (gwnie cieki), powietrza i powstawanie odpadw; procesw niekontrolowanej urbanizacji i rozwoju infrastruktury (gwnie transportowej) zmiany ekosystemw (w tym ich uboenie, fragmentacja), zajmowanie przestrzeni (procesy rozlewania si miast), wpyw miast na zmian stosunkw wodnych, klimat, zwikszanie emisji zanieczyszcze do powietrza, wody i gleby; przemysu i usug - ktrych wpyw na rodowisko zmniejszy si istotnie w ostatnich latach (gwnie dziki wprowadzaniu nowoczesnych technologii).
Diagnoza stanu ochrony rodowiska Na stan jakoci ochrony rodowiska wpywaj takie czynniki jak: rodzaj i ilo zanieczyszcze emitowanych do poszczeglnych elementw rodowiska (powietrze, woda, gleba), warunki ich rozprzestrzeniania (zwizane np. z wielkoci i ukadem zabudowy w danym rejonie), a take warunki meteorologiczne. Wyranie malejcy w ostatnich latach trend zmiennoci oglnego indeksu jakoci powietrza zwizany jest w duej mierze z malejcymi wartociami indeksu czstkowego obliczonego dla dwutlenku siarki (co wynika z kolei z coraz niszych ste tej substancji w rezultacie wyranie malejcej emisji na obszarze kraju). O ile najwysze stenia notowano na terenie wojewdztw: lskiego, opolskiego i maopolskiego, to na uwag zasuguje fakt, e w tych regionach nastpia te najwiksza redukcja ste dwutlenku siarki. W 2009 r. w kraju wyemitowano okoo 861 tys. ton SO2., co oznacza spadek w stosunku do 2006 r. o okoo 30% (361 tys. ton). Naley podkreli, e od 2007 r. nie rejestruje si na obszarze kraju przekrocze wartoci kryterialnych ustanowionych ze wzgldu na ochron zdrowia oraz ochron rolin.
Tabela 38. Liczba stref, na terenie ktrych wystpiy przekroczenia wartoci kryterialnych, w stosunku do cakowitej liczby stref w kraju podlegajcej ocenie dla danego zanieczyszczenia
2007 1 / 170 6(4) /170 60 / 170 2008 0 / 170 4(2) /170 65 / 170 2009 0 / 170 3(2) /170 79 / 170
Zanieczyszczenie
Ocena ze wzgldu na ochron zdrowia
dwutlenek siarki dwutlenek azotu py PM10
181
Emisja zanieczyszcze pochodzca ze rde komunalno-bytowych.
103
RAPORT POLSKA 2011

Zanieczyszczenie 2007 0 / 170 3(1) /170 0 / 170 11 / 28 1 / 170 1 / 170 0 / 170 72 / 170 Ocena ze wzgldu na ochron rolin 0 / 125 0 / 125 6 / 16 2008 0 / 170 2(1) /170 0 / 170 10 / 28 1 / 170 0 / 170 0 / 170 76 / 170 0 / 125 0 / 125 7 / 16 2009 0 / 170 6(4) /170 1 / 170 6 / 28 0 / 170 0 / 170 1 / 170 73 / 170 0 / 125 0 / 125 7 / 16
ow benzen tlenek wgla ozon arsen kadm nikiel benzo(a)piren dwutlenek siarki tlenki azotu ozon
*w nawiasie podano dodatkowo liczb stref, na terenie ktrych zostaa przekroczona warto kryterium powikszonego o obowizujcy w danym roku margines tolerancji. rdo: opracowanie wasne na podstawie raportw z wynikw rocznych ocen jakoci powietrza, publikowanych na stronach internetowych Gwnego Inspektoratu Ochrony rodowiska (www.gios.gov.pl)
Emisja tlenkw azotu w kraju w latach 2007-2009 pozostawaa na wzgldnie staym poziomie, a po pocztkowym wzrocie, od roku 2006 notowany jest jej spadek. Przyjte ze wzgldu na ochron rolin normy dla tlenkw azotu nie byy przekraczane na obszarze kraju w latach 2006-2009, podczas gdy wartoci dopuszczalne dla dwutlenku azotu byy przekraczane przede wszystkim na terenie stref aglomeracji oraz duych miast, na tzw. stacjach komunikacyjnych (ukierunkowanych na badanie oddziaywania komunikacji samochodowej na poziom zanieczyszczenia powietrza). Najwiksze problemy z dotrzymaniem obowizujcych norm jakoci powietrza wystpuj w odniesieniu do pyu zawieszonego PM10, ozonu oraz benzo(a)pirenu zawartego w pyle.
Tabela 39. Emisje zanieczyszcze powietrza w latach 2006-2009
Emisje 2006 2007 2008 2009 Zmiana 2009/2006* Ggtys ton -361 -101,5 -64 -4218 -109 - 9,6 -2,8 % -29,5 -11,0 -14,0 -5,8 -3,9 -29,9 -11,6 Zaoenia 2010 22,0 17,0 Zaoenia 2015 15,0 15,0
SO2 (w Gg) NOX (w Gg) Pyw (Gg) Dwutlenku wgla (Gg) Tlenku wgla (Gg) SO2 (kg na 1 mieszkaca) NOX (kg na 1 mieszkaca)
1222 921 458 329599 2804 32,1 24,2
1216 860 436 328511 2553 31,9 22,6
995 832 402 324269 2717 26,1 21,8
861 820 394 310404 2695 22,6 21,5
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Strategia Rozwoju Kraju. Podstawowe wskaniki realizacji. Stan na stycze 2011 r. GUS, Rocznik Statystyczny RP (za lata 2008-2010), Krajowy Orodek Bilansowania i Zarzdzania Emisjami, Raport Krajowa inwentaryzacja emisji za lata 2008-2009. May Rocznik Statystyczny Polski 2011
Przekroczenia poziomu dopuszczalnego, ustanowionego dla PM10, wystpoway w latach 2004-2009 na terenie znaczcej czci Polski (obejmujcej od okoo 20 do okoo 45% oglnej liczby stref podlegajcych ocenie), przy czym najgorsza sytuacja miaa miejsce na obszarze poudniowej i centralnej Polski (w wojewdztwach: maopolskim, lskim, opolskim, dzkim i mazowieckim), a najlepsza w wojewdztwach pnocnych i wschodnich (warmisko-mazurskie, podlaskie, lubelskie). Wysokie stenia wystpuj zarwno na obszarze duych miast i aglomeracji, jak i na terenie mniejszych miejscowoci, gdzie funkcjonuje duo indywidualnych urzdze grzewczych opalanych wglem. Struktura uytkowania powierzchni ziemi charakteryzuje si rosncym udziaem gruntw lenych (obecnie stanowi one wczajc grunty zadrzewione i zakrzaczane- 30,3% powierzchni kraju) oraz wzrostem powierzchni zurbanizowanej. Dynamiczny rozwj urbanizacji i zabudowy terenu obserwowany jest od 2000 r., a w 2008 r. grunty zabudowane i zurbanizowane stanowiy wg danych GUS- 5% powierzchni kraju. Rwnoczenie maleje udzia gruntw rolnych, ktre jednak - pomimo zachodzcych w ostatnich latach procesw dynamicznej urbanizacji - nadal stanowi dominujc form uytkowania powierzchni ziemi. W 2009 r. uytki rolne zajmoway bowiem 60,7% (60,5% w
104
2010 r.) powierzchni kraju, z czego grunty orne stanowiy odpowiednio 73,8% uytkw rolnych oraz 44,8% powierzchni kraju.182 Na terenie kraju dominuj gleby sabe o ograniczonych moliwociach produkcyjnych, ale rwnoczenie wikszo gleb jest zaliczana do gleb czystych i bardzo czystych. Prowadzony monitoring jakoci gleb nie wykazuje wikszych rnic w ostatnich latach, mona wic przyj, e zanieczyszczenia jakie dostaj si do gleb w niewielkim stopniu wpywaj na przydatno rolnicz gleb. Gwnym problemem jakoci gleb w Polsce jest ich zakwaszenie, wynikajce zarwno z waciwoci naturalnych (w tym rodzaju skay macierzystej i opadw o wikszych ni przecitne sumach rocznych wymywajcych z gleby skadniki zasadowe, naturalnych procesw przemian zwizkw organicznych zachodzcych w glebie), jak i czynnikw antropogenicznych (stosowanie nawozw azotowych i emisje do rodowiska gwnie zwizkw siarki i azotu, ktre deponowane s w glebie). Cz gruntw rolnych i lenych wyczona jest z produkcji rolniczej i lenej jako uytki kopalne. W ostatnich latach (2006-2009) zmiany w tym zakresie w skali Polski byy niewielkie (724 ha w 2006 roku i 713 ha w 2009 roku). Mona zaobserwowa wyrane zrnicowanie regionalne tych wycze. I tak w roku 2009 najwicej gruntw wyczonych z produkcji rolniczej i lenej jako uytki kopalne byo w wojewdztwach: wielkopolskim (203 ha wobec 341 ha w 2006 r.), dolnolskim (134 ha wobec 33 ha w 2006 r.) i dzkim (113 ha wobec 99 ha w 2006 r.), za najmniej w wojewdztwach: kujawskopomorskim (2 ha wobec 4 ha w 2006 r.), podlaskim (4 ha wobec 6 ha w 2006 r.) i mazowieckim (7 ha wobec 34 ha w 2006 r.). W ostatnich latach nastpiy w rolnictwie istotne zmiany wpywajce pozytywnie na rodowisko (zwaszcza na rnorodno biologiczn), polegajce na implementacji w tym w ramach Wsplnej Polityki Rolnej - dziaa, ktre realizuj zasady zrwnowaonego rozwoju terenw wiejskich suc zachowaniu walorw przyrodniczych i krajobrazowych. Jednym ze sposobw prowadzenia dziaalnoci rolniczej sprzyjajcej ochronie rodowiska i wdraaniu zrwnowaonego rozwoju jest rolnictwo ekologiczne. Intensywny wzrost liczby tego typu gospodarstw obserwowano od 2004 r., a w roku 2008 w Polsce funkcjonowao 15 000 gospodarstw ekologicznych (w tej liczbie s zarwno ju posiadajce certyfikat, jak i znajdujce si na etapie przestawiania na produkcj ekologiczn), zajmujcych okoo 1,95% uytkw rolnych. Trendy haasu w rodowisku w Polsce wskazuj z jednej strony na wzrost zagroenia haasem komunikacyjnym, z drugiej za strony na ograniczenie wzrostu i wystpowanie tendencji malejcych w zakresie haasu przemysowego. Tendencje wzrostowe haasu komunikacyjnego odnosz si gwnie do haasu drogowego i haasu lotniczego. Wzrost zagroenia haasem drogowym jest zwizany przede wszystkim z gwatownym przyrostem w ostatnich 15 latach liczby samochodw w kraju. Mimo obserwowanych ju tendencji zbliania si do stanu nasycenia, wzrost ten jest nadal znaczny. Jednoczenie obserwuje si coraz wiksz liczb ludnoci naraonej na haas lotniczy w zwizku z rozbudow i zmian klasyfikacji lotnisk. Zagroenie haasem przemysowym ma gwnie charakter lokalny i obejmuje swym zasigiem jedynie niewielkie obszary zabudowy mieszkaniowej ssiadujcej bezporednio z obiektami przemysowymi, bdcymi rdem ponadnormatywnej emisji haasu. Badania rozkadu przypadkw przekrocze poziomw dopuszczalnych, dotyczce pory dziennej, potwierdzaj sta tendencj malejc. Bazujc na danych z map akustycznych wykonanych dla 12 aglomeracji powyej 250 tys. mieszkacw, ktre zamieszkuje 30 ludnoci Polski - redni odsetek liczby osb zagroonych haasem powyej dopuszczalnego poziomu wynis okoo 36% - wedug ocen wykonanych na podstawie wskanika dla pory dzienno-wieczorno-nocnej i 38% - wedug ocen wykonanych na podstawie wskanika dla pory nocnej. Polska naley do krajw charakteryzujcych si stosunkowo maymi zasobami wd, wynoszcymi 1500 m3/rok/mieszkaca (co stanowi 36% redniej europejskiej). Przestrzenne zrnicowanie rozmieszczenia przemysw wodochonnych, a take zrnicowanie geograficzne i hydrograficzne powoduje wystpowanie deficytw wody, na niwelowanie ktrych nie pozwala zbyt maa pojemno zbiornikw retencyjnych. Podstawowy problem stanowi zaopatrzenie w wod o odpowiednio wysokiej jakoci, poniewa - na skutek zmniejszania si w ostatnich latach poboru wody przez przemys i gospodarstwa domowe - problemy ilociowe wd straciy priorytetowe znaczenie.
182
Ochrona rodowiska 2009, GUS, stan w dniu 1.01. 2009 r.
105
RAPORT POLSKA 2011

Zasoby wd podziemnych (zaliczanych do zasobw czciowo odnawialnych) oszacowano na 37,7 mln m3/dob i tylko w niewielkim stopniu s wykorzystywane do celw gospodarczych. Dla ochrony wd podziemnych wyznaczone zostay - w liczbie 162 - Gwne Zbiorniki Wd Podziemnych (GZWP). Zasoby eksploatacyjne wd podziemnych wykazuj w ostatnich latach stabilny poziom w roku 2006 byo to 16 728,5 mln m3, a w 2010 roku 17 176,6 mln m3. W 2010 r. najwikszymi zasobami eksploatacyjnymi dysponowao wojewdztwo mazowieckie (2 112,0 mln m3), a najmniejszymi wojewdztwo opolskie (484,7 mln m3). Ocena jakoci wd podziemnych dokonana na podstawie bada z 2007 r. pozwolia na stwierdzenie, e 80% badanych punktw charakteryzuje si dobrym stanem chemicznym wd podziemnych (klasa I, II, III), natomiast 20% (klasy IV i V) charakteryzowao si sabym stanem chemicznym. Mona oglnie stwierdzi, e wody podziemne (gwnie trzecio i czwartorzdowe) s dobrej jakoci i wymagaj niewielkich zabiegw uzdatniajcych. W ukadzie regionalnym s jednak takie obszary, gdzie wody podziemne zostay zdegradowane jakociowo i ilociowo, a prognozowany czas przywracania im dobrego stanu bdzie trwa od 20 do 70 lat (s to rejony kopal: wgla zagbia grnolskiego, siarki w Tarnobrzegu, rud cynku i oowiu regionu lsko-krakowskiego). Na jako wd powierzchniowych w ostatnich kilkudziesiciu latach wpywa gwnie zrzut nieoczyszczonych lub oczyszczonych w niewystarczajcym stopniu ciekw zarwno komunalnych, jak i przemysowych. W zwizku z coraz wikszym odsetkiem oczyszczonych ciekw poprawia si jako wd powierzchniowych, szczeglnie pyncych (w ostatnich latach zmniejszya si ilo ciekw przemysowych i komunalnych wymagajcych oczyszczenia odprowadzonych do wd lub ziemi z 2,5 km3 w 2000 r. do 2,2 km3 w 2009 r. (2,3 km3 w 2010 r.) - dla porwnania w 1980 r. byo to 4,7 km3. W latach 2007 i 2008 wykonano monitoring diagnostyczny dla jednolitych czci wd rzecznych. Uzyskane w roku 2007 wyniki, pozwoliy na stwierdzenie, e spord 267 jednolitych czci tylko 6 zaliczono do klasy I, a zdecydowana wikszo zostaa zakwalifikowana do II klasy (czyli miaa umiarkowany stan ekologiczny). W roku 2008 spord 181 jednolitych czci poddanych ocenie 23 zakwalifikowano do klasy II. Analogiczne wyniki uzyskano w wyniku monitoringu dla wd sztucznych i silnie zmienionych, co pozwala na ogln ocen i 6,5% jednolitej czci wd pyncych spenia wyznaczony cel rodowiskowy, czyli osiga dobry lub bardzo dobry stan ekologiczny183. Ocena stanu jednolitych czci wd jezior za lata 2007-2008 dokonana zostaa na podstawie bada 208 jezior, z wykorzystaniem wskanikw biologicznych. 98 spord badanych jezior wskazuje na stan bardzo dobry i dobry, co stanowi 47,1% liczby objtych monitoringiem jezior. Jeli jednak wyniki bada rozpatrzymy w stosunku do cakowitej powierzchni jezior i ich objtoci wd, to stan zadowalajcy speni odpowiednio: 32,1% i 35,3%. Najwicej jezior zostao zakwalifikowanych do klasy II, czyli charakteryzujcych si dobrym stanem ekologicznym. Badania wskazuj na zrnicowanie jakoci jezior w zalenoci od dorzecza: w dorzeczu Wisy dobry lub bardzo dobry stan ekologiczny osigno 56% jezior, za w dorzeczu Odry 31% (to zrnicowanie wynika w gwnej mierze z warunkw naturalnych)184. Morze Batyckie, stanowice zlewisko wikszoci rzek Polski, bdc ze wszystkich stron otoczone ldem stanowi jedno z najbardziej zanieczyszczonych mrz wiata. Wpyw na to maj zarwno czynniki naturalne, takie jak: rednia gboko (Batyk jest morzem stosunkowo pytkim, o redniej gbokoci wynoszcej okoo 50 m), niewielka wymiana wody (Batyk jest morzem prawie zamknitym, jedynie 3% wody jest wymieniane w kadym roku), bardzo dugi okres cakowitej wymiany wody w morzu (25-30 lat), jak i czynniki antropogeniczne (w tym wpyw zanieczyszcze z rzek i zrzut ciekw). W latach 2000-2007 stwierdzano regularne wystpowanie deficytw tlenowych o rnym stopniu nasilenia. Od 1990 r. obserwowana jest tendencja spadkowa w sumie adunkw substancji biogennych doprowadzanych do morza z obszaru zlewni. Pomimo tego najwikszym problemem ochrony Batyku jest eutrofizacja (ktrej przyczyn s nadmierne adunki azotu i fosforu pochodzce ze rde ldowych lecych w obszarze tych zlewni). W XX wieku nastpia zmiana wd z oligotroficznych w mocno zeutrofizowane. Widoczny jest co prawda spadek adunkw azotu i fosforu odprowadzanych rzekami do Morza Batyckiego, z terytorium Polski. Jednak parametr ten jest uzaleniony od warunkw hydrometeorologicznych (wielko przepyww) co powoduje, e trend
183
184
W 2009 r. monitoringiem diagnostycznym objto 154 czci wd rzek, z ktrych jedynie 7 zaliczono do wd w stanie dobrym (GUS, May Rocznik Statystyczny Polski 2011). W 2009 r. 23 jeziora (na 108 badanych) posiaday wody I klasy czystoci (bardzo dobrej), co stanowio 12% objtoci badanych jezior. Natomiast 36 jezior byo zaliczanych do jezior o wodach II klasy (dobrej) jakoci 43% objtoci badanych jezior (GUS, May Rocznik Statystyczny Polski 2011).
106
moe ulec zmianie w przyszoci. Eutrofizacj jest take dotknita wiksza cz ciekw wodnych oraz jezior na terenie kraju. Naley podkreli niebezpieczestwo wystpienia zagroe deficytem wody, ktre zwizane jest z naturalnymi zjawiskami zmian klimatu. Biorc pod uwag prognozowane zmiany klimatu naley liczy si w przyszoci z moliwoci wystpowania okresw suszy i oglnego spadku wilgotnoci gleb, co z kolei bdzie wywiera wpyw na funkcjonowanie gospodarki narodowej (w szczeglnoci rolnictwa). Z drugiej strony, naley liczy si rwnie ze wzrostem intensywnoci opadw (nawalne deszcze, gwatowne burze, obfite opady niegu), prowadzcym w konsekwencji do wzrostu wezbra powodziowych. W Polsce wystpuj znaczne - w porwnaniu z innymi krajami europejskimi - udokumentowane zasoby geologiczne surowcw mineralnych, co nie przekada si jednak na atwo dostpu do kopalin. Przykadowo, udostpnione do eksploatacji zoa wgla kamiennego mog wyczerpa si w cigu najbliszych kilkunastu latach, co bdzie wymagao signicia po nowe zasoby, co wiza si bdzie z koniecznoci ponoszenia znacznych nakadw inwestycyjnych. Z kolei eksploatacja kopalin pospolitych (np. piaski i wiry, kamienie amane i bloczne) napotyka istotne ograniczenia wynikajce z koniecznoci ochrony rodowiska (okrelonej przestrzennie przez sie obszarw krajobrazu chronionego i obszarw Natura 2000), ochrony gruntw rolnych i lenych oraz uwarunkowa miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego. Kwestia zapewnienia dostpu do z surowcw mineralnych jest istotna, z uwagi na rol surowcw mineralnych w gospodarce narodowej - dotyczy to zwaszcza surowcw energetycznych (w naszych warunkach - wgla kamiennego i brunatnego), metalicznych (rud miedzi oraz cynku i oowiu) oraz surowcw budowlanych - zwaszcza piaskw i wirw budowlanych oraz surowcw ilastych ceramiki budowlanej. Dziaania majce na celu ochron z kopalin obejm wedug zapisw projektu Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 - wprowadzenie prawnej i planistycznej ochrony z kopalin oraz moliwoci ich wykorzystania zgodnie z wartoci uytkow na podstawie uprzednio sporzdzonych przez ministra waciwego ds. gospodarki planw eksploatacji z poszczeglnych kopalin. Plany te uwzgldnia bd potrzeby zarwno biecego i przyszego rozwoju kraju, jak i potrzeb zachowania rodowiska dla przyszych pokole, w moliwie jak najmniej przeksztaconej postaci. Szczeglnie istotne jest okrelenie z strategicznych surowcw: energetycznych, metalicznych, chemicznych i skalnych i obligatoryjne uwzgldnianie w aktach planistycznych lokalizacji niezagospodarowanych (take nieudokumentowanych) z tych surowcw. Wedug danych Pastwowego Instytutu Geologicznego, w kocu 2010 r. wystpoway 332 zoa surowcw energetycznych gazowych (z tego 213 byo zagospodarowanych), ktrych czne zasoby bilansowe wyniosy 235 mld m3. Z tego z gazu ziemnego byo 280 (w tym 190 zagospodarowanych), a ich czne zasoby bilansowe wynosiy 145,15 mld m3 (w tym zasoby zagospodarowane wynosiy 120,89 mld m3). czne zasoby bilansowe ciekych surowcw energetycznych (ropy naftowej) zlokalizowane w 82 zoach - (z ktrych 66 byo zagospodarowanych) wynosiy 25,24 mln ton (z czego 24,66 mln ton stanowiy zasoby zagospodarowane). Stae surowce energetyczne zlokalizowane byy w 225 zoach (z ktrych 59 byo zagospodarowanych), a ich czne zasoby bilansowe wynosiy 64,1 mld ton (w tym zasoby zagospodarowane 18,6 mld ton). Zasoby wgla kamiennego - zlokalizowane w 139 zoach (z czego 48 stanowiy zoa zagospodarowane) wynosiy okoo 44,3 mld ton (w tym zasoby zagospodarowane okoo 16,9 mld ton), natomiast zasoby wgla brunatnego - wynoszce 19,8 mld ton (w tym ponad 1,7 mld ton zasobw zagospodarowanych byy zlokalizowane w 86 zoach, z ktrych 11 stanowiy zoa zagospodarowane. W 2011 r. trway rwnie intensywne prace poszukiwawczorozpoznawcze gazu upkowego, ktry stanowi moe, w przypadku wystpowania jego znacznych zasobw, now perspektyw dla bilansu energetycznego-kraju. Podstawowe informacje dotyczce zaprezentowane w poniszej tabeli. zasobw surowcw metalicznych i chemicznych zostay
107
RAPORT POLSKA 2011

Tabela 40. Zoa surowcw metalicznych i chemicznych w 2010 r. (w mln ton)
Ogem 35 20 14 49 5 2 18 5 19 Ilo z Zagospodarowane 9 3 6 10 5 1 4 Zasoby bilansowe Ogem Zagospodarowane 2383,6 1457,6 79,87 20,28 1752,9 1437,3 2383,6 1457,6 5,7 0,54 513,9 28,0 669,1 72,1 85334,5 12506,1
Surowce metaliczne rudy cynku i oowiu rudy miedzi Surowce chemiczne baryty fluoryt siarka sole potasowomagnezowe sl kamienna
rdo: Zestawienie iloci z geologicznych zasobw bilansowych i wydobycia kopalin energetycznych, metalicznych i chemicznych w Polsce w 2010 r., Pastwowy Instytut Geologiczny
W zakresie dziedzictwa przyrodniczego Polska charakteryzuje si rwnie do duym zrnicowaniem ekosystemw, z ktrych najcenniejsze objte s rnymi formami ochrony przyrody. Stosunkowo dua rnorodno biologiczna naszego kraju jest wynikiem takich czynnikw jak: przejciowy klimat, budowa geologiczna, zrnicowanie pokrywy glebowej, dua powierzchnia lasw i obszarw wodno-botnych, a take ekstensywne uytkowanie obszarw rolniczych. W ostatnich latach (od 2005 roku) obserwowana jest poprawa stanu przyrodniczego obszarw rolniczych, o czym wiadczy powolny wzrost wskanika FBI (zagregowany indeks liczebnoci pospolitych ptakw krajobrazu rolniczego). Na obszarze Polski zidentyfikowano 485 zespow rolinnych (z ktrych 12% uznano za endemity) i 47 000 gatunkw dziko yjcej fauny (98% stanowi bezkrgowce). W porwnaniu do innych krajw europejskich udzia procentowy gatunkw zagroonych wyginiciem jest stosunkowo nieduy185. czna powierzchnia obszarw chronionych zajmuje okoo 30% powierzchni kraju. Na terenie Polski wystpuje dua liczba gatunkw i siedlisk, ktre w Europie zostay uznane za zagroone, co zobowizuje Polsk do dziaa ochronnych w celu zachowania rnorodnoci biologicznej. Zaplanowane w skali midzynarodowej na 2010 rok zahamowanie spadku rnorodnoci biologicznej okazao si niemoliwe do spenienia, co potwierdzono na konferencji Pastw Stron Konwencji o rnorodnoci biologicznej w Nagoi. W zwizku z tym Komisja Europejska przyja ju now strategi rnorodnoci biologicznej do 2020 r. (zawart w dokumencie z dnia 3.05. 2011 r. COM (2011)244). Jednoczenie w Polsce w 2010 r. prowadzono prace nad okresow ocen stanu realizacji Krajowej strategii ochrony i zrwnowaonego uytkowania rnorodnoci biologicznej oraz Programem dziaa na lata 2007 -2013, przyjtych uchwa nr 270/2007 Rady Ministrw z dnia 26.10.2007 r. Rezultatem oceny bdzie przygotowany w biecym roku raport rdokresowy z wdraania strategii i planu dziaa. W ukadzie regionalnym najwiksza powierzchnia obszarw chronionych (oglnie wszystkie kategorie ochronne) w 2009 roku znajdowaa si w wojewdztwie witokrzyskim (64,6%), maopolskim (52,1%) i warmisko-mazurskim (46,5%). Najmniej obszarw chronionych w roku 2009 wystpowao w wojewdztwach: dolnolskim (18,2%), dzkim (18,8 %) i zachodniopomorskim (21,1%). W 2009 r. w przeliczeniu na jednego mieszkaca przypadao 2647 m2 obszarw o wybitnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych (wobec 2634 m2 w 2006 r.), w tym najwicej w wojewdztwach: warmisko-mazurskim i witokrzyskim. Ochron w formie parkw narodowych (najwysza forma ochronnoci) objte jest 1% powierzchni kraju, a w postaci rezerwatw przyrody 0,52%. Ochron przyrody w ramach parkw narodowych w najwikszym stopniu objte jest wojewdztwo podlaskie, natomiast forma ta nie wystpuje wcale w wojewdztwach: kujawsko-pomorskim, opolskim, lskim i warmiskomazurskim (przy czym przypadek tego ostatniego wojewdztwa budzi moe uzasadnione wtpliwoci)186. Zdecydowanie wikszy powierzchniowo teren zajmuj obszary o stosunkowo niskim reimie ochronnym (wrd ktrych najwicej - 22,6% terytorium kraju - zajmuj obszary chronionego krajobrazu). Ich powierzchnia w ostatnich latach nieznacznie zmalaa, ale utrzymuje si oglnie na staym poziomie zarwno w ukadzie kraju, jak i w ukadzie regionalnym. Zdecydowanie najwicej (w
185 186
Raport o stanie rodowiska w Polsce 2008, Biblioteka Monitoringu rodowiska, Warszawa 2010. O ile w przypadku niektrych wojewdztw znajduje to uzasadnienie w walorach naturalnych, to trudno si zgodzi, e nie ma ich w wojewdztwie warmisko-mazurskim. Naley rwnie podkreli, e w roku 2007 rzd przyj uchwa, zgodnie z ktr maj powsta trzy nowe parki narodowe: Jurajski, Mazurski i Turnicki, a Biaowieski i Karkonoski maj zosta powikszone.
108
ha powierzchni) obszarw tego rodzaju ma wojewdztwo warmisko-mazurskie i mazowieckie, a najmniej lskie i dolnolskie. Parki krajobrazowe, ktrych w 2010 r. byo 121 i zajmoway 8% powierzchni kraju, najliczniej wystpuj w regionie lubelskim (16 obiektw), za w podlaskim i opolskim tylko po 3 obiekty. Powierzchniowo (w ha) najwicej parkw krajobrazowych wystpuje w wojewdztwach: podkarpackim, lskim i lubelskim, a najmniej w regionie opolskim, lubuskim i podlaskim. Nowa forma ochrony przyrody wprowadzona w Polsce po akcesji do UE sie Natura 2000 obejmuje: obszary specjalnej ochrony ptakw (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). W 2009 r. na terenie Polski funkcjonowao 141 obszarw specjalnej ochrony ptakw, z czego 137 to obszary ldowe, a 4 to obszary morskie. Cakowita powierzchnia tych obszarw wynosi 5,512 mln ha, co odpowiada okoo 15,6% powierzchni kraju i jest mocno zrnicowana regionalnie. Najmniej tego typu obszarw wystpuje na terenie wojewdztwa opolskiego (2,87% powierzchni) i dzkiego (3%). Najwicej obszarw OSO wystpuje na ternie wojewdztw: podlaskiego (26,97%) i podkarpackiego (19,32%). Obszary ochrony siedlisk (SOO) zajmuj 11% powierzchni kraju (823 obszary). Zrnicowanie regionalne take jest znaczne: najwicej (powierzchniowo) wystpuje ich w wojewdztwie zachodniopomorskim (30,23%), podlaskim (28,68%), podkarpackim (28,49%), najmniej w wojewdztwie opolskim (1,51%), witokrzyskim (1,87%) i dzkim (2,13%).
Tabela 41. Udzia obszarw prawnie chronionych w powierzchni ogem (%) w ukadzie wojewdztw w Polsce oraz powierzchnia (ha) parkw narodowych i rezerwatw przyrody
Obszary prawnie chronione jako % powierzchni ogem 2009 dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Polska 18,2 31,3 22,7 38,9 18,8 52,1 29,7 27,3 44,5 32,0 32,7 22,1 64,6 46,5 31,8 21,1 32,3 Zmiana 2009/2006 0,1 -1,1 0 -0,3 2,4 0 0,1 0,2 0 0 0,2 0,1 2,0 0,2 0,4 -0,2 0,2 Parki narodowe (ha) 2009 11 920,9 0,0 18 247,2 13 642,8 72,4 38 114,2 38 476,1 0,0 46 629,3 92 078,2 26 185,9 0,0 7 626,4 0,0 7 961,7 13 528,5 314 483,6 Zmiana 2009/2006 0,7 0,0 2,2 36,4 0,0 33,4 0,0 0,0 -6,9 -11,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 -2 804,3 -2 750,1 Rezerwaty przyrody (ha) 2009 486,0 493,2 549,6 674,1 427,1 298,8 221,9 811,9 10 989,8 23 531,9 8 736,5 4 076,7 3 817,7 30 764,3 4 099,3 12 423,8 163 402,6 10 9 11 3 7 3 18 Zmiana 2009/2006 -18,4 -8 262,6 0,1 37,8 21,6 274,2 515,2 10,3 256,7 -67,5 1 307,1 268,3 688,9 961,6 -1 779,1 2 287,6 -3 498,2
Wyszczeglnienie
rdo: Opracowanie wasne na podstawie materiaw GUS, Ochrona rodowiska 2005, Ochrona rodowiska 2007 oraz Ochrona rodowiska 2010
Zmiany w zakresie infrastruktury ochrony rodowiska a) Infrastruktura zwizana z ochron powietrza rda emisji zanieczyszcze do powietrza zwizane s z: sektorem energetycznym (ciepownie, elektrociepownie, sieci przesyowe), komunalnym (kotownie komunalne), transportem, zakadami przemysowymi oraz rolnictwem. Obecnie problem punktowych rde zanieczyszcze do powietrza, szczeglnie z duych obiektw jest waciwie rozwizany, gdy eksploatacja kadej instalacji, ktrej funkcjonowanie, ze wzgldu na rodzaj i skal prowadzonej w niej dziaalnoci, moe powodowa znaczne zanieczyszczenie poszczeglnych elementw przyrodniczych albo rodowiska jako caoci, wymaga uzyskania pozwolenia zintegrowanego. Instalacje wymagajce pozwolenia zintegrowanego powinny spenia wymagania ochrony rodowiska wynikajce z najlepszych dostpnych technik (BAT).
109
RAPORT POLSKA 2011

Zgodnie z danymi GUS, zakadw szczeglnie uciliwych dla czystoci powietrza w 2010 r. notowano 1796 (wobec 1741 w 2006 r.) przy czym zmniejszya si znacznie emisja pyw i gazw z tych obiektw ze 102,5 tys. ton zanieczyszcze pyowych w 2006 r. do okoo 63 tys. ton w 2010 r. W 2009 r. najwicej zakadw szczeglnie uciliwych dla czystoci powietrza dziaao na terenie wojewdztwa lskiego (340 zakadw), mazowieckiego (155 zakadw) i maopolskiego (138 zakadw), za najmniej w wojewdztwie warmisko-mazurskim (49 zakadw), lubuskim (51 zakadw) i podlaskim (56 zakadw). Naley przy tym podkreli, e zakady tego rodzaju s coraz lepiej wyposaone w urzdzenia pozwalajce na redukcj emisji zanieczyszcze pyowych do atmosfery, w tym o wysokiej skutecznoci (w skali kraju w 2009 r. 69,8% takich zakadw posiadao wspomniane urzdzenia - w tym w wojewdztwie witokrzyskim 86,1%, a w wojewdztwie lubuskim 47,1%). b) Infrastruktura zwizana z gospodark wodno-ciekow Ilo powstajcych oglnie ciekw zalena jest w duej mierze od zapotrzebowania gospodarki na wod. W latach 2007-2010 zarwno pobr wd na cele gospodarki, jak i podzia dla poszczeglnych dziaw gospodarki ksztatowa si na w miar staym poziomie. Zuycie wody na potrzeby gospodarki narodowej i ludnoci zmniejszyo si z 11 253 788,8 tys. m3 w 2006 r. do 10 356 540,6 tys. m3 w 2010 r. (tj. o 8,0%). Najwikszym oglnym zuyciem wody charakteryzoway si wojewdztwa: mazowieckie, zachodniopomorskie i wielkopolskie, za najmniejszym: podlaskie, lubuskie i opolskie. Podstawow infrastruktur zwizan z gospodark wodno-ciekow jest sie wodocigowa i kanalizacyjna wraz z oczyszczalniami ciekw. W latach 2007-2010 dugo sieci wodocigowej rozdzielczej w caej Polsce zwikszya si o okoo 8,6% do 272 888 km w kocu 2010 r. (o 21 518,5 km wicej ni w 2006 r.). W miastach dugo tej sieci wzrosa w omawianym okresie o 556,2 km, tj. okoo 9,2% (do poziomu 61 003,2 km), a na obszarach wiejskich zwikszya si o okoo 8,4%, do 211 884,8 km (wzrost o 16 362,3 km). W 2010 r. najwiksz dugo tej sieci odnotowano na terenie wojewdztwa mazowieckiego, a najkrtsz w lubuskim. W omawianym okresie najwikszy przyrost odnotowano w wojewdztwie mazowieckim (3 731,3 km), za najmniejszy w wojewdztwie opolskim (212,6 km). Na zrnicowanie regionalne przyrostu dugoci sieci wodocigowej wpywa gwnie ukad przestrzenny i nasycenie t sieci187.
Tabela 42. Dugo czynnej sieci wodocigowej rozdzielczej w ukadzie wojewdztw w latach 2006 i 2010 (km)
2006 Zmiana 2010/2006 km % 1 035,3 7,7 1 385,5 6,8 1 462,2 8,2 804,3 14,2 929,6 4,5 1 655,3 10,4 4 741,6 13,4 226,0 3,4 504,3 4,0 945,8 8,3 1 525,7 12,1 1 158,1 6,2 867,8 7,5 1 666,4 13,6 1 297,2 4,7 1 313,4 15,7 21 518,5 8,6 5 156,2 9,2 16 362,3 8,4
2010 km dolnolskie 13 394,2 14 429,5 kujawsko-pomorskie 20 396,5 21 782,0 lubelskie 17 940,6 19 402,8 lubuskie 5 655,5 6 459,8 dzkie 20 820,5 21 750,1 maopolskie 15 966,6 17 621,9 mazowieckie 35 334,7 40 076,3 opolskie 6 583,6 6 809,6 podkarpackie 12 676,9 13 181,2 podlaskie 11 375,7 12 321,5 pomorskie 12 637,5 14 163,2 lskie 18 628,5 19 786,6 witokrzyskie 11 557,8 12 425,6 warmisko-mazurskie 12 285,3 13 951,7 wielkopolskie 27 767,2 29 064,4 zachodniopomorskie 8 348,4 9 661,8 Polska 251 369,5 272 888,0 Polska - miasto 55 847,0 61 003,2 Polska - wie 195 522,5 211 884,8 rdo: Opracowanie wasne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.
Wyszczeglnienie
Wskanikiem istotniejszym od dugoci sieci wodocigowej jest odsetek oglnej liczby ludnoci korzystajcej z sieci wodocigowej. Wskanik ten w ostatnich latach wykazuje korzystn tendencj wzrostow. W 2006 r. z sieci wodocigowej korzystao 86,4% mieszkacw, w tym w miastach 94,9%, a
187
Wzrosa rwnie liczba pocze prowadzcych do budynkw mieszkalnych i zbiorowego zamieszkania (z 4525206 sztuk w 2006 r. do 4849250 sztuk w 2009 r.).
110
na wsi 72,8%. W 2009 r. ogem w Polsce 87,2% mieszkacw korzystao z sieci wodocigowej (wzrost od 2006 r. o 0,8 p.p.), w tym 95,2% w miastach188 (wzrost od 2006 r. o 0,3 p.p.) i 74,7% na obszarach wiejskich (wzrost od 2006 r. o 1,9 p.p.). Oprcz zrnicowania miastowie, widoczne jest take zrnicowanie regionalne. W 2009 r. najwicej ludnoci korzystao z sieci wodocigw w wojewdztwie: opolskim (94,5%), za najmniej w maopolskim (75,3%). W miastach najwicej w regionie pomorskim (97,9%), a najmniej w mazowieckim (90,9%). Rwnoczenie naley zauway, e najwikszy przyrost od roku 2006 dla miast odnotowano wanie w wojewdztwie mazowieckim (o 1,1 p.p.), za w wojewdztwie opolskim nie zarejestrowano zmiany w stosunku do 2006 r.. Na obszarach wiejskich najwikszy odsetek ludnoci korzystajcej z sieci wodocigowej w 2009 r. odnotowano w wojewdztwie opolskim (91,2%), a najmniejszy w maopolskim (57,2%). Najwiksz zmian w stosunku do roku 2006 odnotowano w wojewdztwie mazowieckim (o 4,1 p.p.) i maopolskim (o 2,9 p.p.), najmniejsz w wojewdztwie opolskim (o 0,2 p.p.). Pomimo zachodzcych pozytywnych zmian w zakresie dostpnoci sieci wodocigowej, nie jest ona jeszcze pena i wykazuje due zrnicowanie regionalne.
Tabela 43. Ludno korzystajca z sieci wodocigowej w % oglnej liczby ludnoci w ukadzie wojewdztw w latach 2006 i 2009
Ogem Wyszczeglnienie 2006 Miasta Wie 2009 78,9 82,2 69,1 78,0 80,8 57,2 69,0 91,2 64,0 74,7 82,0 80,1 74,1 75,7 87,0 85,5 74,7
dolnolskie 91,0 kujawsko-pomorskie 90,0 lubelskie 79,2 lubuskie 88,4 dzkie 89,0 maopolskie 73,8 mazowieckie 81,0 opolskie 94,4 podkarpackie 74,4 podlaskie 86,7 pomorskie 91,8 lskie 93,1 witokrzyskie 82,4 warmisko-mazurskie 88,0 wielkopolskie 91,9 zachodniopomorskie 93,1 Polska 86,4 rdo: : Opracowanie wasne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS
Zmiana Zmiana 2009 2006 2009 2009/2006 2006 2009/2006 (p.p.) (p.p.) 91,4 0,4 96,5 96,6 0,1 77,6 90,6 0,6 96,0 96,1 0,1 80,7 80,6 1,4 93,4 93,8 0,4 66,8 89,2 0,8 95,5 95,7 0,2 75,9 89,5 0,5 94,2 94,3 0,1 79,5 75,3 1,5 93,7 93,9 0,2 54,3 83,1 2,1 89,8 90,9 1,1 64,9 94,5 0,1 97,4 97,4 0,0 91,0 75,5 1,1 91,5 91,9 0,4 62,7 87,4 0,7 95,8 95,9 0,1 73,4 92,6 0,8 97,4 97,9 0,5 80,6 93,3 0,2 97,0 97,1 0,1 78,7 83,5 1,1 94,8 94,9 0,1 72,0 88,7 0,7 97,3 97,5 0,2 74,1 92,4 0,5 96,4 96,6 0,2 86,0 93,3 0,2 96,8 96,9 0,1 84,6 87,2 0,8 94,9 95,2 0,3 72,8
Zmiana 2009/2006 (p.p.) 1,3 1,5 2,3 2,1 1,3 2,9 4,1 0,2 1,3 1,3 1,4 1,4 2,1 1,6 1,0 0,9 1,9
W ostatnich latach zmniejsza si zuycie wody i w nastpstwie take ilo powstajcych ciekw, zmniejsza si rwnie adunek zanieczyszcze docierajcy do odbiornikw ciekw. Wedug danych GUS, w 2010 r. w Polsce powstao ogem okoo 9228 hm3 ciekw (wobec 9 725,3 w 2006 r.), z czego 7 919 hm3 stanowiy cieki przemysowe (wobec 8460,1 w 2006 r.). Wikszo ciekw przemysowych stanowi wody chodnicze nie wymagajce oczyszczania (w 2010 r. byo to 6 907 hm3). W 2010 r. w Polsce powstao ogem 2 321 hm3 ciekw (przemysowych i komunalnych), ktre wymagay oczyszczenia, wobec 2 127, 7 hm3 w 2006 r. Kolejna pozytywna tendencja obserwowana w gospodarce ciekowej to, zwikszajcy si procentowy udzia ciekw oczyszczonych w oglnej iloci ciekw wymagajcych oczyszczania. W roku 2010 w skali Polski byo to 92,3% (o 0,2 p.p. wicej ni w 2006 roku). Oglna dugo sieci kanalizacyjnej na obszarze kraju w roku 2010 wynosia 107 509,1 km, czyli o 22 652,9 km (tj. 26,7%) wicej ni w 2006 r. Najdusz sie kanalizacyjn posiaday wojewdztwa: podkarpackie (12 414,9 km), lskie (11 403,3 km), mazowieckie (10 496 km), a najkrtsz podlaskie (2 556,9 km), lubuskie (2 709 km), opolskie (3 043,4 km) i witokrzyskie (3 383,8 km). Oglnie ilo ciekw odprowadzanych sieci kanalizacyjn w roku 2009 wynosia 1306 hm3 i bya wysza ni w 2006 r. (1 265,2 hm3). W 2009 r. najwicej ciekw zostao odprowadzone przez kanalizacj w wojewdztwach: mazowieckim (193 817,9 tys. m3) i lskim (150 020,5 tys. m3), za najmniej w wojewdztwach opolskim (29 002,5, tys. m3) i lubuskim (29 867,4).
188
W przypadku miast rwnie w 2010 r.
111
RAPORT POLSKA 2011

Zgodnie z danymi GUS, w 2010 r. na terenie kraju dziaao 4 291 oczyszczalni ciekw (komunalnych i przemysowych), o 37 wicej ni w 2006 r. 864 spord dziaajcych oczyszczalni stanowiy obiekty z podwyszonym usuwaniem biogenw (o 55 wicej ni w 2006 r.). Ogem, w 2010 roku, najwicej oczyszczalni dziaao w wojewdztwach: wielkopolskim (417, z czego 99 z podwyszonym usuwaniem biogenw), mazowieckim (406, z czego 75 z podwyszonym usuwaniem miogenw), lskim (400, z czego 85 z podwyszonym usuwaniem biogenw), a najmniej w lubuskim (132, z czego 30 z podwyszonym usuwaniem biogenw)189.
Tabela 44. Dugo sieci kanalizacyjnej w ukadzie wojewdztw w latach 2006 i 2010 (km)
2006 km dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Polska Polska miasto 6 867,6 5 095,0 3 652,3 2 164,6 3 916,9 7 738,9 7 894,0 2 117,2 9 283,3 2 160,6 5 956,4 8 767,6 2 702,1 4 044,2 7 926,7 4 568,8 84 856,2 44 575,3 2010 km 8 248,6 6 365,4 4 432,1 2 709,0 4 774,1 10 008,2 10 496,0 3 043,4 12 414,9 2 556,9 7 779,2 11 403,3 3 383,8 4 794,6 9 520,8 5 578,8 107 509,1 51943,1 km 1 381,0 1 270,4 779,8 544,4 857,2 2 269,3 2 602,0 926,2 3 131,6 396,3 1 822,8 2 635,7 681,7 750,4 1 594,1 1 010,0 22 652,9 7367,8 115285,1
Wyszczeglnienie
Zmiana 2010/2006
% 20,1 24,9 21,4 25,2 21,9 29,3 33,0 43,7 33,7 18,3 30,6 30,1 25,2 18,6 20,1 22,1 26,7 16,5 37,9
Polskawie 40 280,9 55 566,0 rdo: Opracowanie wasne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS
Samych komunalnych oczyszczalni ciekw byo znacznie wicej, bo 3 136 (o 137 wicej ni w roku 2006), w tym 814 z podwyszonym usuwaniem biogenw (o 60 wicej ni w 2006 r.). W 2010 r. najwicej komunalnych oczyszczalni ciekw istniao w wojewdztwie wielkopolskim (308, z czego 94 to oczyszczalnie z podwyszonym usuwaniem biogenw), a najmniej w opolskim (71 o 11 wicej ni w 2006 roku, z czego 23 to oczyszczalnie z podwyszonym usuwaniem biogenw). Coraz wiksza liczba oczyszczalni biologicznych i z podwyszonym usuwaniem biogenw przekada si na ilo ciekw odprowadzanych, ktre zostay oczyszczone inn ni mechaniczna metod. Oglnie w latach 2005-2009 - udzia iloci ciekw przemysowych i komunalnych oczyszczanych biologicznie, chemicznie i z podwyszonym usuwaniem biogenw (jako % w oglnej iloci ciekw) wzrs z 64,7% do 65%. Wskanik ten wykazuje due zrnicowanie regionalne i tak w 2009 r. najwysze wartoci osiga w wojewdztwie: podlaskim (95,7%), a najnisze w wojewdztwie opolskim (35%). Najistotniejszym wskanikiem, z punktu widzenia rozwoju systemw kanalizacyjnych (a take najczciej stosowanym do okrelenia realizacji zaoonych celw) jest procentowy udzia ludnoci korzystajcej z oczyszczalni ciekw. Ogem w Polsce w 2010 r. 65,2 % ludnoci korzystao z oczyszczalni ciekw190 (o 3,8 p.p. wicej ni w 2006 roku). Naley zauway zarwno zrnicowanie regionalne tego wskanika, jak i jeszcze wyraniejsze zrnicowanie miastowie. W latach 2006-2009 na terenie miast zanotowano wzrost wskanika o 2,4 p.p., a na terenach wiejskich o 6,8 p.p. Taki trend spowodowany jest ogromnym zrnicowaniem tego wskanika (w 2010 r. w miastach wynosi on 88,6%, za na obszarach wiejskich 28,9%). W kontekcie
189
190
W kocu 2010 r. liczba oczyszczalni ciekw na terenie Polski wynosia 4 317 (w tym 1 160 oczyszczalni ciekw przemysowych i 3 157 oczyszczalni ciekw komunalnych) tj. o 63 wicej ni w 2006 r. i o 19 mniej ni w roku 2009 ktrych czna przepustowo wynosia 15 918 m3 na dob. Spord wszystkich oczyszczalni ciekw 869 stanowiy instalacje z podwyszonym usuwaniem biogenw (o 2 wicej ni w 2009 r.). W 2010 r. odsetek ten wzrs do 65,2% (w tym okoo 89% w miastach oraz okoo 29% na obszarach wiejskich).
112
wyzwa wynikajcych z Traktatu Akcesyjnego i celw zaoonych w KPOK, w najbliszych latach powinna dynamicznie wzrasta warto tego wskanika (szczeglnie dla obszarw wiejskich).
Tabela 45. Oczyszczalnie ciekw
Oczyszczalnie ogem Ilo (szt.) Przepustowo (tys. m3/dob) 2010 1 1 10 -2 24 6 3 7 11 1 5 -13 13 4 -1 -33 1 443 808 855 593 488 917 276 334 714 698 1 951 670 1 381 655 902 904 1 129 449 391 072 771 922 2 459 384 442 199 372 863 1 596 479 741 498 Oczyszczalnie z podwyszonym usuwaniem biogenw Ilo (szt.) Przepustowo (tys. m3/dob) 2010 570 525 345 103 274 553 171 540 562 183 794 546 868 054 218 088 331 618 206 719 462 046 1 105 318 114 708 264 479 636 374 394 523 7 320 377
Wyszczeglnienie
2010 dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie 289 191 330 132 240 316 408 107 296 140 259 400 149 236 419 379
Zmiana 2010/2006 (szt.)
Zmiana 2010/200 6 (tys. m3/dob)

-18 502 13 461 -6 376 -14 095 -144 101 -200 639 -25 506 -135 379 29 139 -214 -81 490 74 647 116 118 -74 918 -112 235 1 009 235
2010 73 32 33 30 43 58 75 26 41 36 50 85 38 71 99 74 864
Zmiana 2010/20 06 (szt.)

13 -3 4 1 3 13 6 2 -1 -1 0 2 2 5 3 6
Zmiana 2010/0609 (tys. m3/dob)

148 729 -8 058 119 816 -11 877 337 136 333 049 74 128 30 512 35 510 515 -38 619 -67 801 -7 808 -66 725 62 941 96 675 1 038 123
Polska 4 291 37 15 920 445 429 145 rdo: Opracowanie wasne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS
55
Tabela 46.
Ludno korzystajca z oczyszczalni ciekw w % oglnej liczby ludnoci w ukadzie wojewdztw w latach 2006 oraz 2010
Ogem Miasta 2006 2010 96,4 95,4 93,9 93,0 94,3 89,1 70,0 95,0 94,0 92,8 96,9 84,3 87,5 97,4 87,5 95,1 88,6 Wie
Wyszczeglnienie
2006
2010
Zmiana 2010-2006 (p.p.)
Zmiana 2010-2006 (p.p.)

1,1 3,5 -0,2 2,7 -0,4 0,6 2,0 1,3 7,7 -1,7 -2,0 3,6 -3,1 -1,3 -0,8 25,3
2006 24,1 25,8 15,1 19,3 11,2 18,6 14,3 20,6 32,4 16,3 37,9 23,2 15,2 27,5 25,2 39,4 22,1
2010 31,7 32,9 18,6 25,6 16,2 23,7 22,6 33,8 43,1 18,1 48,8 28,3 18,3 34,7 31,9 45,6 28,9
Zmiana 2010/2006 (p.p.)

7,6 7,1 3,5 6,4 5,0 5,1 8,3 13,2 10,7 1,8 10,9 5,2 3,1 7,2 6,7 6,2
dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Polska rdo: Opracowanie wasne
74,6 77,1 2,5 95,3 66,3 70,8 4,5 91,9 51,9 53,7 1,8 94,1 64,7 68,4 3,7 90,3 65,1 66,2 1,1 94,7 53,2 55,9 2,7 88,5 49,0 53,2 4,2 68,0 59,0 65,8 6,8 93,7 54,3 64,1 9,8 86,4 62,8 63,3 0,5 94,5 78,8 80,5 1,7 98,9 68,3 72,0 3,7 80,7 49,4 49,5 0,1 90,6 70,2 72,1 1,9 98,7 61,1 63,0 1,9 88,3 60,4 79,7 19,3 69,8 61,4 65,2 3,8 86,2 na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS
2,4
6,8
Kolejnym istotnym wskanikiem w zakresie gospodarki ciekowej jest odsetek ludnoci korzystajcej z sieci kanalizacyjnej. Ogem w 2009 r. 61,5% ludnoci Polski korzystao z sieci kanalizacyjnej (o 1,7 p.p. wicej ni w 2006 r.). Najwiksze wartoci tego wskanika odnotowano w wojewdztwach: pomorskim (74,9%), zachodniopomorskim (74,5%), lskim (68,6%), za najnisze w wojewdztwie: lubelskim (46,6%), witokrzyskim (46,7%) i maopolskim (51,9%). Due zrnicowanie wskanika
113
RAPORT POLSKA 2011

wystpuje na obszarach miasto-wie. W 2009 r. 85,8% ludnoci miejskiej korzystao z sieci kanalizacyjnej (o 1 p.p. wicej ni w 2006 r.), za na wsi 23,5% (o 3,3 p.p. wicej ni w 2006 r.)191.
Tabela 47. Korzystajcy z sieci kanalizacyjnej w % ogu ludnoci w ukadzie wojewdztw w latach 2006 i 2009
Ogem Wyszczeglnienie 2006 dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie Polska miasto Polska wie 66,4 62,0 45,4 61,8 57,8 49,6 58,6 54,3 51,3 58,4 73,5 67,7 45,5 64,6 58,6 73,6 84,8 20,2 2009 67,8 63,9 46,6 62,8 58,6 51,9 60,9 58,7 54,9 60,0 74,9 68,6 46,7 65,7 60,4 74,5 85,8 23,5 Zmiana 2006-2009 (p.p.) 1,4 1,9 1,2 1,0 0,8 2,3 2,3 4,4 3,6 1,6 1,4 0,9 1,2 1,1 1,8 0,9 1,0 3,3 w miastach Zmiana 2006-2009 (p.p.) 0,9 1,9 0,7 0,7 0,4 1,5 1,6 0,9 0,8 1,2 0,6 0,7 0,4 0,4 1,2 0,4 1,0 1,0 na wsi Zmiana 2006-2009 (p.p.) 3,9 2,6 1,7 2,3 2,4 3,5 3,6 8,6 5,0 0,8 4,3 2,9 2,1 2,2 3,6 2,5 3,3 3,3
2006 84,4 86,0 85,1 86,2 83,1 82,8 83,6 86,5 83,6 87,7 92,5 80,3 83,4 92,0 84,9 90,0 84,8 -
2009 85,3 87,9 85,8 86,9 83,5 84,3 85,2 87,4 84,4 88,9 93,1 81,0 83,8 92,4 86,1 90,4 85,8 85,8
2006 22,7 24,1 10,8 18,3 11,7 17,0 12,8 18,5 29,4 15,5 34,9 21,5 14,0 23,6 24,0 37,2 20,2 20,2
2009 26,6 26,7 12,5 20,6 14,1 20,5 16,4 27,1 34,4 16,3 39,2 24,4 16,1 25,8 27,6 39,7 23,5 23,5
Polska 59,8 61,5 1,7 84,8 rdo: Opracowanie wasne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS
c) Gospodarka odpadami i infrastruktura z ni zwizana W ostatnich latach nastpio ustabilizowanie iloci odpadw wytwarzanych w cigu roku (w 2009 r. wytworzono ich 120 325 tys. ton, w 2008 r. 124 974 tys. ton, a w 2006 roku 133 340 tys. ton). Ponadto obserwowane jest oddzielenie wzrostu gospodarczego od zwikszania masy odpadw (wzrost PKB nastpuje przy zmniejszajcej si iloci wytwarzanych odpadw ogem). Wikszo odpadw wytworzonych na terenie kraju pochodzi z procesw wydobywczych i przemysowych i charakteryzuje si silnym regionalnym zrnicowaniem i dominujc koncentracj w dwch regionach (zarwno pod wzgldem wytwarzania jak i skadowania) tj. w lskim i dolnolskim. Mimo obserwowanego w ostatnich latach lekkiego spadku wytworzonych odpadw (bez komunalnych), w 2009 r. wytworzono 111 060,2 tys. ton192 wobec 123 463,4 tys. ton w 2006 r., s wojewdztwa, w ktrych w latach 2006-2009 wzrosa ilo wytworzonych odpadw np. dzkie (w 2009 r. 5 983,9 tys. ton, wobec 4 120,7 tys. ton w 2006 r.), jednak w wikszoci zanotowano tendencje spadkowe. Zdecydowana wikszo wytworzonych odpadw poddawana jest odzyskowi w 2009 roku 73,4%). Najwicej odpadw (jako procent wytworzonych) poddano odzyskowi w wojewdztwach: lskim (93,3%), podlaskim (90,2%) i kujawsko-pomorskim (86,5%), za najmniej w wojewdztwach: dzkim (19,4%), zachodniopomorskim (48,1%) i lubelskim (54,4%). Odpady komunalne193 stanow wagowo okoo 10% wszystkich wytworzonych odpadw w cigu roku, jednak ich unieszkodliwianie stanowi wyzwanie dla polityki ochrony rodowiska. Pomimo podejmowanych licznych dziaa nie udao si wdroy wzorca konsumpcji, dziki ktremu nastpiaby
191 192 193
W 2010 r. w skali caego kraju z sieci kanalizacyjnej korzystao 85,9% mieszkacw miast. W 2010 r. wytworzono 113,5 mln ton odpadw (bez odpadw komunalnych). Odpady komunalne to odpady powstajce w gospodarstwach domowych (z wyczeniem pojazdw wycofanych z eksploatacji), a take odpady pochodzce od innych wytwrcw odpadw (nie zawierajce odpadw niebezpiecznych), ktre ze wzgldu na swj charakter lub skad s podobne do odpadw powstajcych w gospodarstwach domowych.
114
znaczca poprawa w zakresie gospodarowania odpadami komunalnymi. Ilo i skad morfologiczny odpadw komunalnych w duym stopniu s uzalenione od kondycji ekonomicznej spoeczestwa.
Tabela 48. Odpady komunalne wytworzone i zebrane ogem w latach 2006-2009
Wyszczeglnienie Ilo odpadw wytworzonych (tys. ton) Ilo odpadw wytworzonych w przeliczeniu na mieszkaca (kg/mieszkaca) Ilo odpadw zebranych (tys. ton) Ilo odpadw zebranych w przeliczeniu na mieszkaca (kg/mieszkaca) 2006 12 235 321 9 877 259 2007 12 264 322 10 083 265 2008 12 194 320 10 037 263 2009 12 053 316 10 053 264 Zmiana 2009/2006 -182 -5 176 5
rdo: Opracowanie wasne na podstawie GUS, Ochrona rodowiska 2005, Ochrona rodowiska 2007, oraz Ochrona rodowiska 2010
W 2009 r. zebrano 83,4% wytworzonych odpadw komunalnych (o 1,1 p.p. wicej ni w roku 2008). Najwysz warto wskanik ten przyjmuje w wojewdztwach: dolnolskim (93,0%), pomorskim (88,7%), zachodniopomorskim (87,5%), najmniejsz w wojewdztwach: lubelskim (69,7%), podlaskim (71,2%) i dzkim (76,0%). Zwiksza si ilo odpadw komunalnych zebranych w przeliczeniu na jednego mieszkaca (w 2006 r. wskanik ten wynosi 259 kg/mieszkaca, a w 2009 r. 264 kg/mieszkaca). Najwicej odpadw komunalnych na mieszkaca w 2009 r. zebrano w wojewdztwie dolnolskim (344 kg/mieszkaca), a najmniej w lubelskim (154 kg/mieszkaca). Na wzrost iloci zebranych odpadw komunalnych ma wpyw przede wszystkim zwikszenie odsetka osb objtych zorganizowanym zbieraniem odpadw komunalnych, ktry w 2009 r. wynosi w Polsce 79,1% W najwikszym stopniu zbieraniem odpadw komunalnych zostaa objta ludno w wojewdztwach: dolnolskim (90,9%), zachodniopomorskim (87,2%), lubuskim (86,3%), w najmniejszym w wojewdztwach: podlaskim (68,0%), lubelskim (69,1%), dzkim (70,0%). Pozytywna tendencja obserwowana jest w zakresie selektywnego zbierania odpadw komunalnych. Oglnie ich ilo wzrosa z 403,4 tys. ton w 2006 roku do 788,9 tys. ton w 2009 r.. Wzrastaa take ilo odpadw wyselekcjonowanych z gospodarstw domowych z 259,2 tys. ton w 2006 r. do 543 tys. ton w 2009 r. Ogem najwicej odpadw selektywnie zebrano w 2009 r. w wojewdztwach: mazowieckim (123,8 tys. ton), lskim (113,1 tys. ton) i wielkopolskim (88,7 tys. ton), najmniej w wojewdztwach: witokrzyskim (10,1 tys. ton), podlaskim (10,7 tys. ton) i opolskim (14,9 tys. ton). Dominujc metod zagospodarowania odpadw komunalnych jest ich deponowanie na skadowiskach, ktrych w Polsce ogem w 2009 r. byo 803 (w 2006 r. 1008). Zmniejsza si nie tylko liczba skadowisk, ale i powierzchnia przez nie zajmowana (w 2009 r. zajmoway 2 820,7 ha wobec 3 309,5 ha w 2006 r.). W 2009 r. najwicej skadowisk funkcjonowao w wojewdztwie lubelskim 101 (o cznej powierzchni 185,5 ha), najmniej w wojewdztwie witokrzyskim - 19 (o cznej powierzchni 62 ha). W latach 2006-2009 we wszystkich regionach zmniejszaa si liczba skadowisk i powierzchnia przez nie zajmowana (ale niewiele z niej zostao zrekultywowane). Pozostae (poza skadowiskami) instalacje do zagospodarowywania odpadw komunalnych wraz z ich mocami przerobowymi, funkcjonujce w 2009 r. zestawiono w tabeli. Porwnujc z rokiem 2006 najwicej powstao kompostowni odpadw zielonych i selektywnie zbieranych odpadw organicznych, a take sortowni selektywnie zbieranych odpadw komunalnych. Zagospodarowanie komunalnych osadw ciekowych to najwiksze wyzwanie stojce przed naszym krajem w ramach realizacji zoe KPGO; tylko przy zastosowaniu zaawansowanej technologii mona ograniczy ich ilo w formie uwodnionej. W ostatnich latach wzrasta ilo tych osadw (w okresie 2006-2009 o 61 773 ton suchej masy), a wraz z rozwojem systemw kanalizacyjnych ten wzrost bdzie jeszcze dynamiczniejszy. W 2009 r. najwicej komunalnych osadw ciekowych powstawao w wojewdztwach: lskim, mazowieckim i wielkopolskim, za najmniej w opolskim, witokrzyskim i podlaskim. W latach 2004-2008 coraz mniej komunalnych osadw ciekowych byo skadowanych (w roku 2006 29,3%, a w 2008 r. 16,1% wytworzonych osadw). Wzrasta ilo osadw wykorzystywanych w rolnictwie (w 2006 r. 16%, a w 2008 r. 20% wytworzonych osadw), natomiast zmniejsza si wykorzystanie osadw do rekultywacji i uprawy rolin. Nieznacznie wzrosa ilo komunalnych osadw ciekowych przeksztacanych termicznie (w 2008 r. 1% wytworzonych osadw zosta przeksztacony termicznie), docelowo ma to by najbardziej
115
RAPORT POLSKA 2011

podana pod wzgldem ekonomicznym i rodowiskowym forma zagospodarowania komunalnych osadw ciekowych. Wedug stanu na 30 czerwca 2010 r. w Polsce istniay 3 spalarnie komunalnych osadw ciekowych, o cznej wydajnoci 37 300 ton rocznie
Tabela 49. Instalacje do zagospodarowania odpadw (poza skadowiskami) w latach 2006 i 2009
Rodzaj instalacji Kompostownie odpadw zielonych i selektywnie zbieranych odpadw organicznych Sortownie selektywnie zbieranych odpadw komunalnych Sortownie zmieszanych odpadw komunalnych Sortownie zmieszanych odpadw komunalnych zmieszanych i selektywnie zebranych Spalarnie odpadw komunalnych Zakady fermentacji Zakady mechaniczno-biologicznego przetwarzania zmieszanych odpadw komunalnych (z wyczeniem zakadw produkujcych paliwa alternatywne) Liczba instalacji ogem (stan na 31 grudnia 2006 r.) 64 69 36 38 1 6 21 Liczba instalacji ogem (stan na 31 grudnia 2009 r.) 90 86 36 51 1 3 11 Suma mocy przerobowych (w tys. ton) w 2009 r. 602,3 548,3 581,7 1091,7 42 51,5 411,7
*dla sortowni podano moce zakadajc jednozmianowy tryb pracy rdo: Opracowanie na podstawie KPGO 2014 i wykazu instalacji gospodarowania odpadami komunalnymi dostpnej na stronie www.mos.gov.pl (dostp 12.04.2011 r.)
d) Infrastruktura energetyczna Potencja kraju w zakresie produkcji energii elektrycznej oraz sprawno sieci przesyowych energii i gazu ziemnego s istotnymi wyznacznikami jego potencjau gospodarczego. Koncentracja rde energii na poudniu Polski wymusza konieczno przesyania energii na odlego 200-300 i wicej kilometrw - do wszystkich duych orodkw Polski centralnej i pnocnej, a krajowe sieci energetyczne s sabo zintegrowane z sieciami pastw ssiednich. Ponadto, naley podkreli, e znaczne obszary kraju (zwaszcza w Polsce Wschodniej) pozbawione s dostpu do linii przesyowych 400 kV, majtek trway w sektorze energetycznym charakteryzuje si wysokim stopniem dekapitalizacji oraz nierwnomiernym rozwojem na terenie kraju. Jednoczenie na podkrelenie zasuguje fakt, e po roku 2000 zapotrzebowanie na energi elektryczn zaczo ponownie po okresie spadku zwizanego z przemianami spoeczno-gospodarczymi okresu transformacji - wzrasta, natomiast produkcja energii elektrycznej brutto w Polsce wyniosa w 2009 r. 151,7 terawatogodzin i bya o 6,2% nisza ni w 2006 r.194 Moc zainstalowana w Krajowym Systemie Elektroenergetycznym w Polsce wynosia w 2009 r. okoo 35,8 GW ( i bya zaledwie o 0,1% wysza ni w 2006 r.), a moc osigalna okoo 35,7 GW (wzrost o 1,9% w stosunku do poziomu z 2006 r.). Jeli chodzi o struktur mocy zainstalowanych to dominoway w niej elektrownie cieplne zawodowe ponad 30,8 GW, podczas gdy moce zainstalowane w elektrowniach zawodowych wodnych i niekonwencjonalnych wynosiy niespena 2,2 GW. Naley jednak podkreli, e znaczna cze mocy wytwrczych jest wyeksploatowana, a struktura wiekowa i stan techniczny elektrowni przekada si w znacznym stopniu na zmniejszanie si nadwyki mocy dyspozycyjnych w stosunku do zapotrzebowania szczytowego. Z kolei nieplanowane ubytki mocy, spowodowane m. in. awariami urzdze wytwrczych utrudniaj zachowanie w systemie przesyowym bezpiecznej operacyjnej nadwyki mocy (ktra zgodnie z Polityk energetyczn Polski do 2030 roku powinna utrzymywa si na poziomie 15 %). Istniejce bloki energetyczne bd wycofywane z eksploatacji lub poddawane gbokiej modernizacji na skutek zarwno postpujego starzenia si jednostek wytwrczych oraz systematycznego zaostrzania unijnych norm dotyczcych emisji zanieczyszcze (przede wszystkim dwutlenku siarki i tlenkw azotu). Na podkrelenie zasuguje fakt, e na podstawie rzdowego Programu dla elektroenergetyki (marzec 2006 r.) w latach 2006-2008 nastpia pena konsolidacja pastwowych spek energetycznych (kontrolujcych okoo 85 % potencjau krajowej elektroenergetyki) w istniejce dzi cztery pionowo zintegrowane grupy energetyczne (PGE, Tauron, Enea, Energa) oraz wydzielono samodzielny podmiot
194
Naley jednak podkreli, e w 2010 r. produkcja energii elektrycznej wzrosa do okoo 157 terawatogodzin i bya na poziomie nieznacznie wyszym od odnotowanego w 2005 r. oraz zaledwie o 2,1% niszym ni w 2006 r.
116
- Operator Systemu Elektroenergetycznego (PSE Operator). Dziaania te miay na celu stworzenie efektywnego rynku energii oraz warunkw umoliwiajcych realizacj inwestycji w majtek wytwrczy i sieciowy. Wymienione cztery grupy energetyczne w 2008 r. kontroloway okoo 62 % rynku wytwarzania oraz okoo 83 % rynku sprzeday energii elektrycznej, a PSE Operator pozostajcy spk kontrolowan cakowicie w 100% przez Skarb Pastwa - dysponowa caoci majtku przesyowych sieci najwyszych napi. Z kolei dla liberalizacji polskiego sektora energetycznego kluczowe stao si jego otwarcie na zwikszon konkurencj oraz wprowadzenie (z dniem 1 lipca 2007 r.) powszechnej zasady dostpu do sieci osb trzecich (TPA- Third Party Access) tj. udostpnienia przez operatorw sieci podmiotom trzecim, na zasadach rwnego traktowania, usug przesyania lub dystrybucji co stwarza odbiorcom energii elektrycznej moliwo swobody wyboru jej dostawcw. Ponadto, z dniem 1 lipca 2007 r. nastpio wydzielenie operatorw systemw dystrybucyjnych ze struktur spek zajmujcych si zarwno obrotem energii elektrycznej, jak i jej dystrybucj, co w poczeniu z wydzieleniem operatorw (od 1 lipca 2004 r.) umoliwio wypenienie przez Polsk wymogw tzw. dyrektywy rynkowej (2003/54/WE). Jednoczenie naley podkreli, e wiek ponad 80% linii przesyowych elektroenergetycznych o napiciu 220 kV, 23% linii o napiciu kV oraz 38% transformatorw przekracza 30 lat, a jedynie 1% linii o napiciu 200 kV oraz 21% linii o napiciu 400kV oraz 28% transformatorw jest w wieku poniej 20 lat195.
Tabela 50. Moc osigalna w elektrowniach i produkcja energii elektrycznej
Moc osigalna 2009 MW Polska dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie 35 713,8 2 712,3 876,1 423,6 460,8 5 072,9 2 091,5 5 057,8 1 850,7 859,6 233,8 1 359,5 7 359,6 1 871,9 126,7 2 843,4 2 513,7 Zmiana 2009/06 % 1,9 -1,4 17,5 1,6 3,5 1,4 -10,0 1,1 -1,9 0,8 22,7 7,5 2,1 0,7 60,6 7,2 7,0 Moc osigalna/moc zainstalowana Zmiana 2009 2009/2006 % 99,9 99,5 83,8 93,8 96,5 100,0 99,9 101,8 100,8 101,3 85,7 100,8 99,3 112,2 91,8 99,5 98,6 p.p. 1,8 1,5 1,4 -2,7 5,8 0,3 -0,1 -0,1 0,0 0,7 2,2 0,7 1,9 0,4 3,9 13,6 -0,1 Udzia w mocy osigalnej 2009 % (Polska =100 100 7,6 2,5 1,2 1,3 14,2 5,9 14,2 5,2 2,4 0,7 3,8 20,6 5,2 0,4 8,0 7,0 Zmiana 2009/06 p.p, 0 -0,3 0,3 0,0 0,0 -0,1 -0,8 -0,1 -0,2 0,0 0,1 0,2 0,0 -0,1 0,1 0,4 0,3 Produkcja energii elektrycznej 2009 GWh 151 720,2 13 937,3 2 951,8 1 780,1 2 211,9 29 408,8 6 278,9 21 687,9 9 596,6 2 723,2 517,9 2 763,1 29 541,0 7 415,4 339,6 13 168,8 7 397,9 Zmiana 2009/06 GWh -10 022,5 -1 504,5 149,7 -173,3 47,7 -460,5 -2 629,5 -1 015,7 -291,2 92,1 -42,5 -207,2 -3 445,2 599,2 74,5 -900,4 -315,7 % -6,2 -9,7 5,3 -8,9 2,2 -1,5 -29,5 -4,5 -2,9 3,5 -7,6 -7,0 -10,4 8,8 28,1 -6,4 -4,1
rdo: Bank Danych Lokalnych GUS
Odpowied na wyzwania m.in. wysokie zapotrzebowanie na energi, nieadekwatny poziom rozwoju infrastruktury wytwrczej i transportowej paliw i energii, znaczne uzalenienie od zewntrznych dostaw gazu ziemnego i niemal pene od zewntrznych dostaw ropy naftowej oraz zobowizania w zakresie ochrony rodowiska, w tym dotyczce klimatu przed jakimi stoi obecnie polski sektor energetyczny - stanowi przyjta w 2009 r. Polityka energetyczna Polski (ktrej zaoenia omwione zostay w dalszej czci raportu).
195
Linie, ktre osigny wiek co najmniej 40 lat (i jednoczenie zostay zaprojektowane na tzw. oszczdnociowych konstrukcjach wsporczych) uwaa si za wyeksploatowane w Polsce stanowi one 30 % liczby linii ogem. Z uwagi na procedury formalno-prawne oraz brak moliwoci wyczenia na duszy czas linii z ruchu, praktyczne niemoliwe jest dokonanie ich odnowy, a sposobem ich modernizacji jest przede wszystkim budowa nowych linii po trasie istniejcych. Prowadzone s dziaania majce na celu przeduenie czasu uytkowania linii istniejcych (Informacja Rzdu o aktualnej sytuacji i perspektywach polskiej energetyki Ministerstwo Gospodarki, Ministerstwo Skarbu Pastwa, grudzie 2010).
117
RAPORT POLSKA 2011

Zgodnie z pogldami cytowanymi w literaturze, Polska posiada zasoby odnawialnych rde energii, ktre wielokrotnie przewyszaj obecne wykorzystanie196. Zasoby te jednak s niedoszacowane, a przede wszystkim brak jest jednoznacznej strategii w zakresie wykorzystania poszczeglnych rodzajw OZE. W ukadzie regionw Polski zarwno aktualna produkcja energii z OZE, jak i potencjalne moliwoci s do zrnicowane i zalene od potencjau energetycznego dla poszczeglnych kategorii OZE (np. najlepsze warunki do wykorzystywania do celw energetycznych wiatru ma obszar pnocno-wschodniej Polski; wskaniki usonecznienia wykazuj niewielkie zrnicowanie na terenie caego kraju, ale nieco korzystniejsze warunku s w Polsce poudniowej i poudniowo-wschodniej; biomasa za zwizana jest z obszarami rolniczymi i lenymi i jak podkrelaj wszyscy eksperci z tej dziedziny powinna by wykorzystywana do celw energetycznych stosunkowo blisko miejsca produkcji, bez potrzeby dalszego transportu i w systemach o maej mocy). W caej UE wzrasta udzia energii ze rde odnawialnych w pozyskaniu energii pierwotnej, a podobna tendencja cho na duo niszym poziomie wystpuje rwnie w Polsce, gdzie w latach 2006-2009 zanotowano wzrost udziau OZE o 2,9 p.p., do 9% energii pierwotnej ogem. Najwikszy udzia procentowy w uzyskaniu energii pochodzcej ze rde odnawialnych w Polsce stanowi energia wytwarzana z biomasy. W 2009 r. w bilansie energii odnawialnej stanowia 85,8%, podczas gdy nastpne w rankingu biopaliwa cieke 7,1%. Najmniejszy udzia w bilansie energii odnawialnej stanowia energia z odpadw komunalnych (0,012%) i promieniowania sonecznego (0,033%).
Wykres 53. Wskanik udziau OZE w pozyskaniu energii pierwotnej ogem w Polsce w latach 2006-2009 (%)
% 10
9 8 7 6 5 2006 2007 2008 6,7 6,1 7,6
9,0
2009
rdo: Opracowanie wasne na podstawie, Energia ze rde odnawialnych w 2009 r., Informacje i Opracowania Statystyczne GUS, Warszawa 2010, str. 28
Ocena dziaa w zakresie ochrony rodowiska oraz infrastruktury ochrony rodowiska w ramach dotychczasowej realizacji SRK SRK zostaa opracowana z uwzgldnieniem zasady zrwnowaonego rozwoju, czyli zachowania rwnowagi pomidzy celami gospodarczymi, spoecznymi i wymogami ochrony rodowiska. Strategia wskazuje, e jednym z czynnikw ograniczajcym moliwoci rozwoju jest stan infrastruktury, w tym zwizanej z ochron rodowiska (kanalizacja, wodocigi), dlatego uznano, e rozwj infrastruktury zwizanej z ochron rodowiska bdzie przyczynia si do osigania celu gwnego SRK. Problematyka rodowiskowa przejawia si w wielu priorytetach SRK czc si z problematyk spoeczno-gospodarcz. Cele Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 w zakresie ochrony i infrastruktury rodowiska s precyzowane i rozwijane przez krajowe programy i strategie sektorowe zwizane z zagospodarowaniem odpadw, gospodark wodno-ciekow i ochron rodowiska przyrodniczego. Identyfikacja kluczowych strategii i programw dotyczcych infrastruktury ochrony rodowiska wskazuje, i za realizowane w ostatnich latach, kluczowe strategie naley uzna: - Polityk ekologiczn pastwa na lata 2003-2006 z uwzgldnieniem perspektywy na lata 2007-2010, - Polityk ekologiczn pastwa na lata 2009-2012 z perspektyw do roku 2016,
196
Porwnaj np. Zimny J.: Znaczenie energii z zasobw i rde odnawialnych dla zrwnowaonego rozwoju gmin, AGH, Krakw 2005; a take Inwestowanie w energetyk odnawialn. Aspekty ekologiczne, technologie, finansowanie, benchmarking, praca zbiorowa, PAN, oddzia d, Komisja Ochrony rodowiska, d 2010.
118
Strategi rozwoju energetyki odnawianej, Polityk energetyczn Polski do 2025 roku, Polityk energetyczn Polski do 2030 roku, Krajowy Program Oczyszczania ciekw Komunalnych (wraz z jego aktualizacjami), Krajowy Plan Gospodarki Odpadami (KPGO 2010 i KPGO 2014).
Cele i dziaania rodowiskowe przewidziane w ramach realizacji SRK
Grupa dziaa wskazana w ramach priorytetu - podniesienie poziomu technologicznego gospodarki przez wzrost nakadw na badania i rozwj oraz innowacje (np. eko-innowacje, tworzenie miejsc pracy w dziedzinach przyjaznych rodowisku) - restrukturyzacja tradycyjnych sektorw przemysowych i prywatyzacja (w tym dostosowanie tradycyjnych gazi przemysu do wymogw ochrony rodowiska i usunicie szkd w rodowisku spowodowanych ich dziaalnoci w przeszoci) - infrastruktura energetyki (w tym alternatywne rda energii) - infrastruktura ochrony rodowiska (w tym dziaania zwizane z: oczyszczaniem ciekw, zapewnieniem wody pitnej wysokiej jakoci, waciwym zagospodarowaniem odpadw, ochron przed drganiami, haasem, wibracjami, ochron powietrza, rekultywacj terenw zdegradowanych) - inicjatywy na rzecz rwnoci szans na rynku pracy (w tym kreowanie rozwoju tzw. zielonych miejsc pracy) - wspieranie samoorganizacji spoecznoci lokalnych (w tym m.in. wspieranie inicjatyw lokalnych w zakresie troski o rodowisko). W ramach bezpieczestwa zewntrznego i wewntrznego wskazano na rol pastwa w zapewnieniu bezpieczestwa energetycznego i ekologicznego. W ramach bezpieczestwa wewntrznego podkrelono zapobieganie i agodzenie skutkw katastrof naturalnych - wzrost konkurencyjnoci gospodarstw rolnych (w ramach tych dziaa podkrela si znaczenie realizacji projektw zwizanych z produkcj biopaliw i biokomponentw) - rozwj i poprawa infrastruktury technicznej i spoecznej na obszarach wiejskich (w tym infrastruktury ochrony rodowiska np. systemw zaopatrzenia w wod, odbioru ciekw, zbierania i zagospodarowania odpadw) - zapewnienie adu przestrzennego kraju - wykorzystanie zasobw rodowiska przyrodniczego jako istotnego potencjau rozwojowego - wyrwnywanie szans rozwojowych obszarw problemowych, w tym poprawa stanu rodowiska przyrodniczego i inwestycji zapobiegajcych katastrofom np. uawy, tereny zagroone powodziami, tereny pogrnicze - dziaania wspierajce popraw stanu i ochron rodowiska
Tabela 51.
Priorytet Priorytet 1 Wzrost konkurencyjnoci i innowacyjnoci gospodarki Priorytet 2 Poprawa stanu infrastruktury technicznej i spoecznej Priorytet 3 Wzrost zatrudnienia i podniesienie jego jakoci Priorytet 4 Budowa zintegrowanej wsplnoty spoecznej i jej bezpieczestwa Priorytet 5 Rozwj obszarw wiejskich Priorytet 6 Rozwj regionalny i podniesienie spjnoci terytorialnej
zaoeniem realizacji polityki ekologicznej, wg dokumentu, jest ekologizacja polityk sektorowych, za instrumentem pozwalajcym na skuteczne wdraanie zasady zrwnowaonego rozwoju do polityk sektorowych s strategiczne oceny oddziaywania na rodowisko. Wrd postulowanych dziaa i rekomendacji wymieniono wprowadzenie do wszystkich polityk i strategii rozdziau ochrona rodowiska. W ramach wszystkich podejmowanych obszarw tematycznych Polityka ekologiczna wskazywaa cele redniookresowe w perspektywie 2010 r. i dziaania do podjcia w latach 2003-2006. Polityka ekologiczna pastwa na lata 2009-2012 z perspektyw do roku 2016, w zaoeniu ma stanowi kontynuacj dziaa podjtych w latach wczeniejszych, w ramach poprzedniej polityki ekologicznej, przy czym za najwaniejsze zadania na lata 2009-2012 uznano: popraw jakoci rodowiska, realizacj zasady zrwnowaonego rozwoju, powstrzymanie niekorzystnych zmian klimatu oraz ochron zasobw naturalnych, w tym rnorodnoci biologicznej. Z punktu widzenia wdroenia do polityki i strategii sektorowych zasady zrwnowaonego rozwoju, podkrelono wano ocen oddziaywania na rodowisko dla dokumentw strategicznych, wskazujc na konieczno szkolenia projektodawcw i oceniajcych te dokumenty. Ponadto jako zadanie o znaczeniu priorytetowym wskazano zakoczenie w roku 2009 prac nad list obszarw Natura 2000197. Dokumenty zwizane z energetyk Strategia rozwoju energetyki odnawialnej podkrela zaoenia osigania energii ze rde odnawialnych do 2010 r. 7,5% a w 2020 r. 14% w strukturze nonikw pierwotnych energii. Za tymi
197
Polityka ekologiczna pastwa na lata 2003-2006 z uwzgldnieniem perspektywy na lata 20072010 to podstawowy dokument zapewniajcy warunki do realizacji ochrony rodowiska. Kluczowym
Uzupenieniem i doprecyzowaniem zapisw polityk ekologicznych jest midzy innymi: Krajowa strategia ochrony i zrwnowaonego uytkowania rnorodnoci biologicznej oraz Program dziaa na lata 2007-2013, Krajowy program zwikszania lesistoci i Polityka lena pastwa, Polityka klimatyczna Polski i Strategia emisji gazw cieplarnianych w Polsce do roku 2020.
119
RAPORT POLSKA 2011

celami powinny i konkretne dziaania wspierajce wykorzystanie OZE jako realizacji zasady zrwnowaonego rozwoju. Zakadano, e pierwszy okres, czyli do roku 2010 powinien by maksymalnie wykorzystany do wdraania rozwiza sprawdzonych w innych krajach UE, zwracajc rwnie uwag na potrzeb opracowania programw dotyczcych poszczeglnych rodzajw energii odnawialnej prowadzcych do wzrostu udziau poszczeglnych OZE w bilansie energetycznym (przewidywano, e w pocztkowym okresie wzrasta bdzie przede wszystkim znaczenie biomasy). Naley rwnie podkreli, e jednym z celw krajowego planu dziaania w zakresie energii ze rde odnawialnych jest osignicie w 2020 r. poziomu 15% zuycia energii ze rde odnawialnych w kocowym zuyciu energii brutto. Polityki energetyczne Polski. W ramach horyzontu czasowego, bdcego przedmiotem niniejszej analizy obowizywaa najpierw Polityka energetyczna Polski do 2025 roku (z roku 2005), a nastpnie obowizujca obecnie Polityka energetyczna Polski do 2030 roku (z roku 2009). W przyjtej w 2005 r. Polityce energetycznej Polski do 2025 roku okrelono podstawowe cele polityki energetycznej tj.: zapewnienie bezpieczestwa energetycznego kraju, wzrost konkurencyjnoci gospodarki i jej efektywnoci energetycznej, ochron rodowiska przed negatywnymi skutkami dziaalnoci energetycznej, zwizanej z wytwarzaniem, przesyaniem oraz dystrybucj energii i paliw. Wskazano rwnie, e polityka energetyczna musi by powizana z innymi dokumentami strategicznymi dotyczcymi rozwoju Polski, a do najistotniejszych zasad prowadzenia tej polityki zaliczono oparcie na idei zrwnowaonego rozwoju i mechanizmach konkurencji (podkrelono rwnie potrzeb spenienia wymaga traktatowych, promocji OZE i kogeneracji). Polityka wskazywaa na potrzeb utrzymania nadzoru wacicielskiego pastwa nad infrastruktur przesyow i przeadunkow, a take podkrelaa potrzeb wsppracy administracji rzdowej i samorzdowej w ramach realizacji polityki energetycznej. Polityka energetyczna Polski do 2030 roku wpisuje si w cele SRK (szczeglnie w priorytet 2, czyli popraw stanu infrastruktury technicznej) i w pakiet klimatyczno-energetyczny przyjty w 2008 r. przez UE (czyli strategi osignicia celw ilociowych 3x20%198). W zwizku z powyszym, gwne cele i kierunki dziaa w ramach polityki energetycznej w perspektywie 2030 roku koncentruj si na: poprawie efektywnoci energetycznej, wzrocie bezpieczestwa dostaw paliw i energii, dywersyfikacji struktury wytwarzania energii elektrycznej poprzez wprowadzenie energetyki jdrowej, rozwoju wykorzystania odnawialnych rde energii, w tym biopaliw, rozwoju konkurencyjnych rynkw paliw i energii oraz ograniczeniu oddziaywania energetyki na rodowisko. Uzupenieniem i doprecyzowaniem zapisw Polityki energetycznej jest: Krajowy plan dziaania w zakresie energii ze rde odnawialnych i Kierunki rozwoju biogazowi rolniczych w Polsce w latach 2010-2020. Krajowy Program Oczyszczania ciekw Komunalnych (KPOK) przyjty w roku 2003 i dotychczas trzykrotnie aktualizowany (w latach 2005, 2009 i 2010) to podstawowy instrument implementacji Dyrektywy Rady 91/271/EWG dotyczcej oczyszczania ciekw komunalnych. Jego wdraanie umoliwi spenienie zapisw Traktatu Akcesyjnego wynegocjowanych przez Polsk po zakoczeniu okresw przejciowych w 2015 roku. KPOK stanowi kompleksowy plan budowy, rozbudowy i modernizacji systemw kanalizacyjnych i oczyszczalni ciekw dla poszczeglnych kategorii aglomeracji, ktry zakada, e do koca 2015 r. z systemw kanalizacyjnych bdzie korzystao 100% mieszkacw miast i 60% mieszkacw obszarw wiejskich. Z kolei Krajowy Plan Gospodarki Odpadami z perspektyw 2010 (KPGO) zosta przyjty w 2006 r., i zakada (zgodne z kierunkami prowadzenia gospodarki odpadami w UE): zapobieganie i minimalizacj powstawania odpadw, zapewnienie odzysku, w tym gwnie recykling odpadw, ktrych powstania w danych warunkach techniczno-ekonomicznych nie da si unikn, unieszkodliwianie odpadw (poza skadowaniem), bezpieczne dla zdrowia ludzkiego i rodowiska skadowanie odpadw, ktrych nie mona, z uwagi na warunki techniczno-ekonomiczne podda procesom odzysku lub unieszkodliwiania. Z kolei gwnym celem, przyjtego w 2010 r., Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2014 (KPGO 2014) jest minimalizacja strumienia odpadw przy jednoczesnym wzrocie gospodarczym i
198
Zmniejszenie emisji gazw cieplarnianych o 20% w stosunku do roku 1990, zmniejszenie zuycia energii o 20% w porwnaniu z prognozami dla UE na 2020 r., zwikszenie udziau odnawialnych rde energii do 20% cakowitego zuycia energii w UE, w tym zwikszenie wykorzystania odnawialnych rde energii w transporcie do 10%.
120
zwikszonej konsumpcji. Zgodnie z zaoeniami dokumentu do 2015 r. zorganizowany i selektywny system zbierania odpadw obejmie wszystkich mieszkacw. Ponadto, w perspektywie 2014 r. zaoono zmniejszenie masy skadowanych odpadw komunalnych do maksymalnie 60% wytworzonych. Ocena skutecznoci realizacji celw i wdraania polityki ochrony rodowiska w ramach SRK Polityka ochrony rodowiska jest w Unii Europejskiej traktowana jako nieodczny element polityki rozwoju i wprowadzania zasad rozwoju zrwnowaonego. Wdraanie polityki ochrony rodowiska rozumiane jest jako realizacja celw okrelonych w kluczowych strategiach i programach z tej sfery. W kadym z priorytetw SRK znajduj si grupy dziaa zwizanych z ochron i infrastruktur ochrony rodowiska. W dokumencie okrelono podstawowe wskaniki monitoringu realizacji poszczeglnych priorytetw, w tym rwnie zwizanych z ochron i infrastruktur ochrony rodowiska. Zaoone w SRK wskaniki monitorujce cile zwizane ze sfer rodowisko odnosz si do dwch priorytetw tj. priorytetu 2 Poprawa stanu infrastruktury technicznej i spoecznej i priorytetu 6 Rozwj regionalny i podniesienie spjnoci terytorialnej. W ramach priorytetu 2 dla pomiaru realizacji celw zaproponowano nastpujce wskaniki odnoszce si do sfery rodowisko: energochonno finalna gospodarki (kg paliwa umownego na 1 EUR PKB w c. 2000 r.), udzia energii elektrycznej ze rde odnawialnych w oglnym jej zuyciu (%), emisje zanieczyszcze powietrza (kg na mieszkaca) SO2, NOx, recykling odpadw opakowaniowych (% ogu wprowadzonych opakowa), odsetek mieszkacw obsugiwanych przez oczyszczalnie ciekw. Z kolei w ramach priorytetu 6 zaproponowano wskanik poziom urbanizacji (jako odsetek ludnoci zamieszkaej w miastach). Wskanik dotyczcy energochonnoci finalnej gospodarki powinien zgodnie z zakadan podan tendencj przyjmowa z roku na rok coraz mniejsze wartoci, by w 2015 r. osign warto 0,20 kgoe/EURO, przy czym zgodnie z zaoeniami SRK w 2010 r. jego warto powinna wynosi 0,24 kgoe/EURO. Naley podkreli, e od 2004 roku obserwuje si tendencj znikow, a warto zakadan dla 2010 r. osignito ju w 2008 r. W zakresie wskanika udziau energii elektrycznej ze rde odnawialnych (% w zuyciu oglnym) w latach 2006-2009 odnotowano wzrost z poziomu z 2,8% do 5,8%, a analiza dostpnych danych oraz obserwowanych tendencji wskazuje, e osignicie zakadanego w roku 2010 i 2015 poziomu wskanika bdzie trudne.
Tabela 52. Wskanik realizacji zaoe na rok 2010 (%) dla podstawowych wskanikw realizacji SRK w zakresie ochrony rodowiska w latach 2004-2009 2004 2005 2006 2007 2008 Warto docelowa 2009 wskanika zakadana na 2010 r. = 100% 0,24 (kgoe/EURO, w 102,1 105,0 cenach staych z 2000 r.) 56,0 81,4 71,8 113,2 84,1 98,5 77,3 97,3 73,5 97,1 85,6 98,4 7,5 (%) 22,0 (kg na 1 mieszkaca) 17,0 (kg na 1 mieszkaca) min. 38 % ogu wprowadzonych opakowa 75,0 (w % ludnoci ogem) 62,0 (w %)
Wyszczeglnienie
Energochonno finalna gospodarki Udzia energii elektrycznej ze rde odnawialnych w zuyciu energii elektrycznej Emisje zanieczyszcze powietrza SO2 Emisje zanieczyszcze powietrza NOX Recykling odpadw opakowaniowych i pouytkowych Ludno korzystajca z oczyszczalni ciekw Wskanik urbanizacji
87,9
90,4
92,5
98,3
28,0 52,3 75,9 93,7 78,7 99,2
34,7 63,6 74,7 122,9 80,3 99,0
37,3 54,1 57,6 164,5 81,9 98,9
46,7 55,0 67,1 126,8 82,9 98,7
rdo: Obliczenia wasne na podstawie Strategii Rozwoju Kraju, Podstawowe wskaniki realizacji, stan w styczniu 2011 r.
121
RAPORT POLSKA 2011

Wskaniki dotyczce emisji zanieczyszcze do powietrza Jak wskazuje analiza danych (ktre w przypadku tego wskanika dostpne s do roku 2008), nie spenione s zaoenia uzyskania odpowiedniego poziomu redukcji emisji NOx i SO2 . Na podstawie danych KASHUE, emisja SO2 w roku 2009 wyniosa 86,6% emisji z roku 2008, za emisja NOx 98,55%199. Na podstawie takiego stopnia redukcji emisji zanieczyszcze naley przypuszcza, e zakadany poziom wskanika dla SO2 zostanie osignity (lub zbliy si do osignicia zakadanego poziomu), a dla NOx w perspektywie najbliszych lat - nie. Wskanik recyklingu odpadw opakowaniowych i pouytkowych wykazywa niezwykle wysoki poziom w 2006 r., co byo zwizane z rozliczaniem tzw. nadwyki z roku poprzedniego. Zakadana dla 2010 roku warto wskanika zostaa osignita w 2005 r. Do 2008 r. wskanik wykazywa wartoci powyej zakadanego minimum 38%, za w roku 2009 r. by nieco poniej tej wartoci. W 2009 r. recykling odpadw opakowaniowych i pouytkowych najwyszy poziom osign w wojewdztwach: opolskim, witokrzyskim i podlaskim. Wojewdztwa: dolnolskie, dzkie, mazowieckie, podkarpackie i lskie nie osigny zakadanego na 2010 rok poziomu recyklingu (min. 38%).
Wykres 54. Emisje zanieczyszcze powietrza SO2 oraz NOX w Polsce w latach 2004-2009 (kg na 1 mieszkaca)
Emisje zanieczyszcze powietrza SO2 (kg na 1 mieszkaca) Emisje zanieczyszcze powietrza NOx (kg na 1 mieszkaca) Warto docelowa SO2 w roku 2010 Warto docelowa NOx w roku 2010 Warto docelowa SO2 oraz NOx w roku 2015
35 30 25 20 15 10 5 0
32,5
30,0 21,1 21,3
32,1 24,2
31,9 26,1 26,1 22,6 22,6 21,5
2004
2005
2006
2007
2008
2009
rdo: Obliczenia wasne na podstawie Strategii Rozwoju Kraju, Podstawowe wskaniki realizacji, stan w styczniu 2011 r.
Wskanik dotyczcy ludnoci korzystajcej z oczyszczalni ciekw. Mimo odnotowywanego w ostatnich latach postpu, cele wyznaczone w tym obszarze nie zostay osignite. Od 2006 do 2010 r. wskanik ten wzrs z 61,4% do 65,2% (wobec zakadanego w 2010 roku poziomu 75%), przy czym w 2010 r. jedynie w trzech regionach omawiany wskanik odnotowany zosta na zakadanym poziomie - byo to wojewdztwo pomorskie (80,5%), zachodniopomorskie (79,7%) i dolnolskie (77,1%). Najnisze wartoci wskanika odnotowano natomiast w wojewdztwach: witokrzyskim (49,5%), mazowieckim (53,2%) i lubelskim (53,7%), a najwyszy jego przyrost w latach 2006-2010 zanotowano w regionach: zachodniopomorskim (19,3 p.p.), podkarpackim (9,8 p.p.) i opolskim (6,8 p.p.). W ramach priorytetu 6 Rozwj regionalny i podniesienie spjnoci terytorialnej zaproponowano jeden wskanik realizacji celu tj. poziom urbanizacji (jako odsetek ludnoci zamieszkaej w miastach). Jak wskazuje analiza dostpnych danych, wyznaczona dla 2010 roku warto docelowa wskanika nie zostaa osignita, a tendencja zmian zachodzcych w tym obszarze jest odwrotna od zakadanej, bowiem co roku ubywa o 0,1 p.p. ludnoci mieszkajcej w miastach. Zrnicowanie regionalne wskanika urbanizacji w Polsce jest do znaczne, przy czym w 2010 r. najmniej zurbanizowanym regionem byo wojewdztwo podkarpackie (41,4% ludnoci mieszkao w miastach), a najbardziej zurbanizowanym regionem wojewdztwo lskie (78,0%). W latach 2006-2010, jedynie dwa wojewdztwa zanotoway wzrost ludnoci mieszkajcej w miastach (podkarpackie i podlaskie - po 0,9 p.p.). W pozostaych regionach zaobserwowano tendencj charakterystyczn dla kraju, czyli malejcy wskanik urbanizacji, w tym w wojewdztwach: wielkopolskim (spadek o 1 p.p.) oraz
199
http://www.kashue.pl/index.php?page=pozostale-zanieczyszczenia-powietrza (dostp 10.04.2011).
122
dolnolskim i kujawsko-pomorskim (spadek po 0,8 p.p.). Naley jednak doda, e wskanik ten nie odzwierciedla faktycznej urbanizacji, gdy na jego poziom silnie wpywa osadnictwo mieszkacw w pobliu miast. Jak wskazuje powysza analiza, realizacja zakadanych wskanikw przebiega rnorodnie. Wskanik energochonnoci finalnej gospodarki jest na zadowalajcym poziomie, tzn. osignito warto zakadan na 2010 rok, za dwa kolejne wskaniki tj. emisja zanieczyszcze SO2 (kg na mieszkaca) i recykling odpadw opakowaniowych (% ogu wprowadzonych opakowa) mona uzna za czciowo osignite. Wskaniki zwizane z emisj NOx, OZE i ludnoci obsugiwan przez oczyszczalnie ciekw wykazuj podane tendencje zmian, ale w wolniejszym od zakadanego tempie. Ocena dziaa podejmowanych w ramach kluczowych programw i strategii zwizanych z ochron rodowiska i infrastruktur ochrony rodowiska oglna ocena wdraania polityki ochrony rodowiska W latach 2006-2009 w ramach wszystkich analizowanych kluczowych programw i strategii zwizanych z ochron rodowiska i infrastruktur ochrony rodowiska realizowano cele dotyczce: dziaa systemowych polityki ekologicznej, zachowania rnorodnoci biologicznej, ochrony zasobw kopalin, gospodarowania wodami, a take rozwoju i poprawy infrastruktury ochrony rodowiska. W ramach dziaa systemowych polityki ekologicznej: osignito znaczcy postp w zakresie uwzgldniania ochrony rodowiska w dokumentach strategicznych dotyczcych rozwoju spoeczno-gospodarczego gwnie poprzez system ocen oddziaywania na rodowisko wprowadzony w ustawie z dnia 3 padziernika 2008 r. o udostpnianiu informacji o rodowisku i jego ochronie, udziale spoeczestwa w ochronie rodowiska oraz o ocenach oddziaywania na rodowisko (Dz. U. Nr 199 poz. 1227, z pn. zm) zwizanych z aktywizacj rynku na rzecz ochrony rodowiska w 2007 r. przyjty zosta dokument Krajowy Plan Dziaa w zakresie zielonych zamwie publicznych na lata 2007promowano i wdraano systemy zarzdzania rodowiskowego, szczeglnie w zakresie Wsplnotowego Systemu Ekozarzdzania i Audytu (EMAS) prowadzona akcja informacyjnoedukacyjna przynosi efekty, w systemie zarejestrowanych jest obecnie (kwiecie 2011) 24 organizacje prowadzono sta edukacj i informacj spoeczestwa w zakresie moliwego udziau w dziaaniach na rzecz ochrony rodowiska. W ramach zachowania bogactwa rnorodnoci biologicznej podjto nastpujce dziaania: uzupenianie sieci Natura 2000 i pozostaej sieci obszarw chronionych (wzrost obszarw prawnie chronionych z 32,1% w 2006 roku do 32,4% powierzchni kraju w 2009 r.) ustanowienie krajowej sieci ogrodw zoologicznych i botanicznych realizujcych ochron ex situ gincych i zagroonych gatunkw zwikszanie lesistoci (z 28,9% w 2006 r. do 29,2% w 2010 r.), zmiany skadu gatunkowego drzewostanw, prowadzenie zagospodarowania obszarw poklskowych (np. Puszczy Piskiej, Beskidu ywieckiego) wykonanie pierwszego cyklu Wielkoobszarowej Inwentaryzacji Stanu Lasu realizowanie zada z zakresu monitoringu rodowiska realizowanie w ramach Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich 2007-2013 - programu rolnorodowiskowego - wspierajcego stosowanie dobrych praktyk rolniczych i promujcego systemy produkcji rolniczej prowadzone w sposb przyjazny dla przyrody. W ramach zwikszenia ochrony zasobw kopalin i wykorzystania rodowiska geologicznego do celw gospodarczych zrealizowano nastpujce dziaania: wytypowano struktury geologiczne dla projektw demonstracyjnych w celu podziemnego skadowania CO2 zintensyfikowano prace geologiczne majce na celu udokumentowanie strategicznych z kopalin energetycznych utworzono baz danych geologiczno-inynierskich opracowano atlas geologiczno-inynierski aglomeracji wrocawskiej
2009
123
RAPORT POLSKA 2011

zakoczono realizacj I etapu systemu ochrony przeciwosuwiskowej (2008 rok), rozpoczto wykonywanie map osuwisk dla polskich Karpat, wybrane osuwiska objto monitoringiem zwikszono dostpne dane o georodowisku, w tym wprowadzono dwie nowe warstwy do mapy georodowiskowej Polski 1: 50 000. W ramach gospodarowania wodami dla ochrony przed powodzi susz i deficytem wody na podstawie analizowanych sprawozda z realizacji programw i strategii zwizanych z ochron rodowiska i infrastruktur ochrony rodowiska zidentyfikowano dziaania w zakresie opracowania przegldu istotnych problemw dorzeczy. Ponadto, w 2010 roku opracowano projekt Polityki wodnej pastwa do roku 2030 i tzw. Program uawski 2030 (Program Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe uaw do roku 2030 z uwzgldnieniem etapu 2015). Ocenia si, e najwikszym problemem Polski w tym zakresie jest zbyt maa rezerwa przeciwpowodziowa (w ramach istniejcych budowli przeciwpowodziowych) na poziomie poniej 1 mld m3. Dziaania podejmowane do tej pory jako zabezpieczenie w tym zakresie koncentroway si na budowie waw przeciwpowodziowych i zbiornikw retencyjnych. Wedug danych GUS w 2009 r. dugo waw wynosia 8 492 km (tj. o 25 km wicej ni w 2006 r.) i zapewniaa ochron obszaru 1093,3 tys. ha (wobec 1 086,3 tys. ha w 2006 roku). W 2009 r. stacji pomp odwadniajcych na terenie caego kraju byo 585 (o 6 wicej ni w 2006 roku) o obszarze oddziaywania 598,7 tys. ha (wobec 599,4 tys. ha w 2006 roku). W 2009 r. w Polsce funkcjonowao 30 631 obiektw maej retencji o pojemnoci 705 322,9 dam szeciennych200. Najwiksz przeszkod w opracowaniu kompleksowej strategii w zakresie ochrony przeciwpowodziowej s przyczyny: organizacyjno-prawne (w tym: brak jednoznacznego okrelenia kompetencji i zasad wspdziaania pomidzy administracj rzdow i samorzdow), niepena integracja planowania w gospodarce wodnej z planowaniem przestrzennym, niepena implementacja Ramowej Dyrektywny Wodnej (2000/60/WE) i Dyrektywy Powodziowej (2007/60/WE), brak spjnego systemu informacyjnego wspierajcego zarzdzanie zasobami wodnymi. W ramach rozwoju i poprawy infrastruktury ochrony rodowiska zrealizowano dziaania, ktrych efektem w latach 2006-2009 byo201: zwikszenie wskanika udziau OZE w pozyskaniu energii pierwotnej ogem do 9,0% (wzrost o 3,0 p.p.) zwikszenie wskanika udziau energii elektrycznej ze rde odnawialnych w zuyciu oglnym do 5,8% (wzrost o 2,9 p.p.) zwikszenie wskanika dugoci czynnej sieci wodocigowej do 207 377,1 km (wzrost o 11 854,6 km) zwikszenie odsetka ludnoci korzystajcej z sieci wodocigowej do 87,2% (wzrost o 0,8 p.p.) zwikszenie wskanika dugoci sieci kanalizacyjnej do 100 201,5 km (wzrost o 15 345,5 km) zwikszenie odsetka ludnoci korzystajcej z oczyszczalni ciekw do 64,2 % (wzrost o 2,9 p.p.) zwikszenie odsetka ludnoci korzystajcej z sieci kanalizacyjnej do 61,5% (wzrost o 1,7 p.p.) zwikszenie iloci zebranych odpadw komunalnych na mieszkaca do 264 kg (wzrost o 5 kg) zwikszenie odsetka ludnoci objtej zorganizowanym zbieraniem odpadw do 79,1% (wzrost o 1 p.p. w porwnaniu do roku 2008). Reasumujc dokonan ocen wdraania zaoonych celw w zakresie kluczowych strategii i programw zwizanych z infrastruktur i ochron rodowiska naley stwierdzi, i dziaania podejmowane w ramach szeroko rozumianej polityki ochrony rodowiska przybliaj nasz kraj do spenienia wymogw Traktatu Akcesyjnego i realizacji zaoonych celw; mimo duego postpu efekty jednak nie s w peni zadowalajce. Wydaje si, e oprcz przyczyn wynikajcych z przewlekych procedur administracyjnych i braku penej implementacji prawa unijnego naley take wskaza zbyt wyidealizowane cele poszczeglnych programw i strategii, nie uwzgldniajce w peni uwarunkowa spoecznych, ekonomicznych i prawnych ich realizacji. Zadania, ktre stanowi bd najwiksze wyzwania do roku 2015 w zakresie prowadzenia polityki ochrony rodowiska zwizane s z rozwojem: infrastruktury gospodarki odpadami (w tym szczeglnie zagospodarowanie odpadami komunalnymi), infrastruktury wodno-ciekowej (w szczeglnoci w ramach realizacji KPOK) i infrastruktury energetycznej (w tym wynikajcej z realizacji zaoe Polityki
200 201
Ochrona rodowiska 2007 i Ochrona rodowiska 2010, obie publikacje GUS. Na podstawie danych GUS.
124
energetycznej Polski do 2030 roku). Wiele podejmowanych dziaa musi mie charakter kompleksowy,
bo tylko wtedy moliwe bdzie osigniecie zaoonych celw np. dziaania zwizane z gospodarowaniem wodami i ochron przed powodzi nie mog koncentrowa si tylko na budowie infrastruktury, ale obejmowa powinny take dziaania prowadzce do zwikszania pojemnoci retencyjnej zlewni, dziaania planistyczne i zwizane z edukacj spoecznoci lokalnych zagroonych terenw (w tym z zakresu zachowania podczas powodzi, wspdziaania ze subami ratowniczymi, a take podejmowania dziaa oddolnych umoliwiajcych uniknicie niektrych strat materialnych). Oprcz zada zwizanych z rozwojem infrastruktury najwikszym wyzwaniem dla polityki ochrony rodowiska jest zakoczenie prac nad sieci obszarw Natura 2000 i zapewnienie jej odpowiedniego funkcjonowania (m.in. poprzez plany ochrony dla obszarw Natura 2000), a take akceptacji spoecznej dla tej formy ochrony rnorodnoci biologicznej. W zakresie zada systemowych polityki ekologicznej kluczowe w najbliszych latach powinno by wdraanie na szerok skal zasad ekoprojektowania (wczanie aspektw rodowiskowych w cay cykl ycia produktu), w tym ekoprojektowania urbanistycznego, pozwalajcego nie tylko na energooszczdno i generowanie mniejszej iloci zanieczyszcze, ale take wkomponowanie w naturalne otoczenie, moliwie najlepiej harmonizujce z przyrod. REKOMENDACJE DLA POLITYKI ROZWOJU Ochrona rodowiska w Polsce od kilkunastu lat zostaa w sposb nierozerwalny powizana z rozwojem spoeczno-gospodarczym, albowiem obowizujcy paradygmat zrwnowaonego rozwoju zakada oddzielenie wzrostu gospodarczego od antropopresji (szczeglnie przejawiajcej si emisjami do wd i powietrza). Ostatnie lata, szczeglnie od roku 2004 czyli od czasu akcesji do UE, charakteryzuje wzmoony wysiek w zakresie poprawy jakoci rodowiska i rozwoju infrastruktury ochrony rodowiska. Wychodzc naprzeciw tym potrzebom, zarwno w ramach Narodowego Planu Rozwoju 2004-2006, jak i Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015, zaoono podjcie intensywnych dziaa w zakresie szeroko rozumianej infrastruktury ochrony rodowiska. SRK 2007-2015 zawiera odniesienia do dziaa na rzecz jakoci i infrastruktury rodowiska, wpisujc si w tym zakresie w Szsty wsplnotowy program dziaa w zakresie rodowiska naturalnego i postulowane w nim zintegrowane podejcie do ochrony rodowiska. SRK stanowi dokument ramowy, realizowany w poszczeglnych dziedzinach (obszarach) poprzez strategie sektorowe (krajowe i regionalne). Dokonana analiza zapisw celw kluczowych strategii i programw dotyczcych infrastruktury i ochrony rodowiska pozwala stwierdzi, e wykazuj one zgodno z SRK, wpisujc si w szczeglnoci w priorytet 2 i priorytet 4. Naley rwnie podkreli, e w ramach Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich 20072013 zaoono podjcie intensywnych dziaa w zakresie szeroko rozumianej infrastruktury ochrony rodowiska oraz e jednym z celw Strategii zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa jest ochrona rodowiska i adaptacja do zmian klimatu na obszarach wiejskich. Analiza stopnia osignicia celw rodowiskowych SRK (w tym celw programw i strategii ochrony rodowiska i infrastruktury ochrony rodowiska), a take dowiadcze z realizacji celw NPR 20042006 pozwalaj na sformuowanie szczegowych wnioskw w odniesieniu do polityki ochrony rodowiska. Konieczne s zmiany w prawodawstwie polskim, w ktrym dotychczas nie dokonano penej transpozycji prawa UE w zakresie rodowiska. Cho proces ten jest realizowany w sposb cigy, to brak penej implementacji w kilku obszarach utrudnia znacznie prowadzenie polityki ochrony rodowiska - co dotyczy gwnie Ramowej Dyrektywy o Odpadach. Pena transpozycja prawa w zakresie ww. dyrektyw pozwoli take na zmiany systemu instytucjonalnego. Niezbdne jest konsekwentne wdraanie istniejcych rozwiza w zakresie aktywizacji rynku na rzecz ochrony rodowiska. W dniu 14 czerwca 2010 r. Rada Ministrw przyja Krajowy Plan dziaa w zakresie zrwnowaonych zamwie publicznych na lata 2010-2012 opracowany przez Urzd Zamwie Publicznych. Jest to dokument planistyczny zawierajcy analiz unijnych i krajowych regulacji prawnych zarwno bezporednio odnoszcych si do kwestii zielonych zamwie publicznych, jak i porednio z nimi powizanych. Celem Planu Dziaa jest promocja rozwiza przewidzianych w procedurach przetargowych, ktre mog pozytywnie wpyn na rozwj eko-innowacji oraz postaw pro-spoecznych. W zakresie udziau spoeczestwa w dziaaniach na rzecz ochrony rodowiska potrzebne s zakrojone na szerok skal dziaania informacyjne i edukacyjne (z wykorzystaniem rodkw
125
RAPORT POLSKA 2011

masowego przekazu), ktre zwiksz jego aktywny udzia w programowaniu i podejmowaniu decyzji. Szczeglnie istotne jest to na etapie programowania, gdy pozwala zmniejszy skal konfliktw przyrodniczych i spoecznych zwizanych z inwestycjami z zakresu infrastruktury, w tym infrastruktury ochrony rodowiska. Jak wskazano w ewaluacji ex post NPR 2004-2006, w ramach programowania dominoway dwa zasadnicze podejcia: skoncentrowane (w ktrym wspierano dziaania w duych aglomeracjach, gdzie powstaje znaczna cz ciekw i odpadw komunalnych) i rozproszone (gdzie wspfinansowana bya szeroka gama przedsiwzi zwizanych z ochron rodowiska). Pierwsze podejcie przynosio efekty ekologiczne i umoliwiao rozwizywanie kluczowych problemw rodowiskowych, natomiast efekty drugiego podejcia byy rozmyte, gdy nie prowadzio ono do kompleksowego rozwizywania problemw rodowiskowych. W obecnej perspektywie programowania podejcie zasadniczo nie ulego zmianie. Najwicej rodkw na realizacje zada zwizanych z ochron i infrastruktur rodowiska przewidziano w Programie Operacyjnym Infrastruktura i rodowisko, w ramach ktrego wspierana jest szeroka gama projektw. Dziaania rodowiskowe realizowane s take w ramach regionalnych programw operacyjnych. Ponadto, istotnym rdem finansowania dziaa prorodowiskowych na obszarach wiejskich s instrumenty Wsplnej Polityki Rolnej. Ochrona gleb i wd realizowana jest m.in. w oparciu o system zacht finansowych dla rolnikw, sformuowanych jako zasady wzajemnej zgodnoci (cross-compliance) dla beneficjentw patnoci bezporednich. Take w ramach PROW 2007-2013 rolnicy korzystaj z instrumentw finansowych sucych ochronie zasobw naturalnych wody, gleby oraz biornorodnoci na obszarach wiejskich. Nale do nich m.in. Program rolnorodowiskowy202, a take dziaania Zalesianie gruntw rolnych oraz zalesianie gruntw innych ni rolne oraz Wspieranie gospodarowania na obszarach grskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Osignicie wyszych efektw ekologicznych i rozwizanie kluczowych problemw rodowiskowych moe wymaga koncentracji wysikw na przedsiwziciach o najwikszej sile oddziaywania, ktre mog peni rol katalizatora innych dziaa (np. projekty pokazowe, demonstracyjne). Szczeglnie istotne jest precyzyjne wspieranie przedsiwzi w ramach gospodarki wodno-ciekowej, tak aby wszystkie aglomeracje, dla ktrych dokonano zmiany terminw realizacji inwestycji w KPOK (aktualizacja z 2010 r.) realizowane byy zgodnie z przyjtym harmonogramem. Kolejnym kluczowym obszarem wymagajcych wsparcia jest gospodarka odpadami, szczeglnie w zakresie wykorzystania technologii zwizanych z zagospodarowaniem komunalnych osadw ciekowych (w tym spalarni). Wspiera naley przede wszystkim projekty kompleksowe, obejmujce wiksze obszary (ponadgminne), gwarantujce stabilny dopyw odpowiedniego strumienia odpadw. W ramach zaktualizowanych wojewdzkich planw gospodarki odpadami wyznaczane s regionalne systemy gospodarki odpadami komunalnymi, ktre zgodnie z harmonogramem KPGO 2014 powinny powsta w latach 20112016. Kluczowym wydaje si uwzgldnienie w ich ramach rozwiza kompleksowych dla poszczeglnych regionw (w tym optymalnej lokalizacji) i uwzgldniajcych uwarunkowania spoeczno-gospodarcze (w tym wpyw na lokalne rynki pracy). W ramach obowizujcych dokumentw programowych zakada si wspieranie OZE, ale gwnie wiatru i biomasy. Potrzebne jest jednak odpowiednie wsparcie dla rozwoju hydroenergetyki, ktra charakteryzuje si wysok efektywnoci i sprawnoci. Powinno si zatem wypracowa rozwizania umoliwiajce rozwj hydroenergetyki uwzgldniajcy zalecenia zwizane z zachowaniem cigoci ekologicznej ciekw. W zakresie programowania ochrony rodowiska naley odchodzi od podziau administracyjnego na rzecz opracowania programw, planw i strategii dla obszarw funkcjonalno-przestrzennych (np. zlewni, czy aglomeracji z otoczeniem funkcjonalnym). Podejcie to umoliwi kompleksowe rozwizywanie problemw midzy innymi z zakresu gospodarki odpadami (w tym komunalnymi osadami ciekowymi), gospodarki wodno-ciekowej, a take minimalizowanie zapotrzebowania na energi i moliwoci wykorzystania odnawialnych rde energii, midzy innymi biomasy w ciepowniach lokalnych. Programowanie rozwoju w ramach tego typu obszarw umoliwi wiksze uporzdkowanie procesw urbanizacyjnych i zmniejszanie presji na obszary dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego.
202
Jedno z dziaa osi 2 Poprawa rodowiska naturalnego i obszarw wiejskich Programu Rozwoju Obszarw Wiejskich (PROW) 2007-2013.
126
Jak wskazuj przeprowadzone analizy, kluczowe dokumenty dotyczce ochrony i infrastruktury rodowiska w znikomym stopniu odnosz si do diagnozy uwarunkowa spoecznogospodarczych, w tym nie jest analizowany wpyw na stymulowanie rozwoju spoecznogospodarczego. W ramach polityki zwizanej z ochron rodowiska powinno nastpi wzmocnienie systemu planowania przestrzennego (w skali wojewdztwa wzmocnienie rangi planu zagospodarowania przestrzennego, w skali gminy denie do objcia planami miejscowymi jak najwikszej powierzchni gmin, a przynajmniej tych terenw, ktre bd podlegay przeksztaceniom). W ramach polityki ochrony rodowiska (i oglnie polityki rozwoju) planuje si wzmacnianie i powikszanie systemu obszarw chronionych (w tym obszarw Natura 2000) i intensywny rozwj infrastruktury (w tym liniowej). Jak wskazywano we wczeniejszych opracowaniach - gwnie w ramach ocen oddziaywania na rodowisko - prowadzi to bdzie do konfliktw, w tym spoecznych, o podou rodowiskowym. Dlatego istotne jest okrelenie tzw. rusztu ekologicznego w skali kraju i poszczeglnych regionw. Co istotne, proces ten powinien zosta szeroko uspoeczniony i rwnoczenie powinny powsta strategie negocjacji dla obszarw, na ktrych konfliktw nie da si unikn. W ramach usprawniania realizacji polityki ochrony rodowiska powinno by wzmacniane instrumentarium dotyczce gospodarki gruntami, zasobami wodnymi, przyrodniczymi zwikszajce operacjonalizacj powstajcych programw czy planw. Konieczna jest wic budowa i/lub rozbudowa: systemu informacji rodowisko, Geoportalu, Ekoinfonetu, systemu informacji o odpadach, a take systemu katastru wodnego i gruntowego. Docelowo, oprcz funkcjonujcych krajowych baz danych, kade wojewdztwo powinno posiada system informacji przestrzennej, w ramach ktrego gromadzone bd take wszelkie dane dotyczce polityki rozwoju, w tym polityki ochrony rodowiska. Problemy zwizane z dostpem do danych i informacji w przedmiotowym zakresie, jak rwnie zarzdzaniem nimi, zostan czciowo rozwizane poprzez wdroenie wymaga dyrektywy INSPIRE (2007/2/WE). W ramach obowizujcych dokumentw strategicznych istniej ograniczone moliwoci promowania rozwiza innowacyjnych i nowatorskich, charakteryzujcych si wysok efektywnoci ekologiczn i ekonomiczn. Moliwe jest w ramach kolejnych aktualizacji umieszczanie w dokumencie odnonikw do tzw. dobrych praktyk, wraz z podaniem rda informacji o danych projektach (np. w ramach sprawozda z realizacji np. KPGO moliwe jest zebranie w formie zacznika zestawu dobrych praktyk i ewentualnych inwestycji demonstracyjnych, majcych na celu tworzenie efektu zachty, powinno to dotyczy szczeglnie rozwiza kompleksowych). W ramach wdraania polityki rozwoju i polityki ochrony rodowiska kluczowe jest korelowanie celw wielu polityk sektorowych. Dlatego za istotn naley uzna intensyfikacj prac w zakresie opracowania i/lub przyjcia do realizacji i wdraania: Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Polityki miejskiej, Narodowej Strategii Gospodarowania Wodami, Programu kompleksowego zabezpieczenia przeciwpowodziowego dla kraju i obszarw problemowych np. uaw.
Powysze wnioski stanowi przesanki do sformuowania nastpujcych rekomendacji dotyczcych wdraania polityki ochrony rodowiska: Doprowadzenie do penej transpozycji prawa wsplnotowego (szczeglnie w zakresie gospodarki odpadami). Skorelowanie zapisw polityki przestrzennej (w tym miejskiej) z polityk ochrony rodowiska, szczeglnie w zakresie obszarw funkcjonalno-przestrzennych. Dalsze porzdkowanie dokumentw strategicznych dotyczcych ochrony i infrastruktury rodowiska (powinno si dy do mniejszej liczby dokumentw na rzecz opracowa bardziej kompleksowych). Dostosowanie systemu programowania ochrony rodowiska do skali ponadlokalnej (w ramach zlewni lub innych obszarw funkcjonalno-przestrzennych). Wzmacnianie systemu planowania przestrzennego na poziomie operacyjnym premiowanie posiadania planu zagospodarowania przestrzennego.
127
RAPORT POLSKA 2011

Okrelenie podanej sekwencji dziaa w zakresie rozwizania najistotniejszych problemw dotyczcych ochrony i infrastruktury rodowiska (w tym o ile to moliwe zintensyfikowanie dziaa dokumentacyjnych jako warunkujcych wdraanie). Wprowadzenie obowizku monitoringu przyrodniczego (np. w ramach projektw badawczych) na obszarach, gdzie przeprowadzono inwestycje infrastrukturalne (np. drogi, due zbiorniki wodne, fermy wiatrowe) w celu okrelenia skutecznoci zaplanowanych i podjtych dziaa minimalizujcych skutki przyrodnicze. Intensyfikacja dziaa adaptacyjnych w zakresie przeciwdziaania negatywnym skutkom zarwno suszy, jak i powodzi - racjonalne prowadzenie gospodarki wodnej, w tym retencjonowanie wd powierzchniowych, jak i podziemnych, w celu agodzenia pojawiajcych si wezbra i wspomagania w okresie suszy. Niezwykle istotne jest te podejmowanie dziaa polegajcych na oszczdzaniu wody i zmniejszeniu jej poboru, co sprowadza si bdzie do ograniczenia jej deficytu. (co moe niwelowa potencjalne konflikty na etapie realizacji).
Wdraanie i promowanie moliwie najszerszego udziau spoeczestwa w programowaniu rozwoju
128
7. ROZWJ OBSZARW MIEJSKICH

Diagnoza i problemy rozwoju obszarw miejskich We wspczesnej gospodarce coraz wikszego znaczenia nabieraj miasta203, ktre staj si gwnymi centrami rozwoju. Przede wszystkim dotyczy to miast najwikszych, ale take miast redniej wielkoci, ktre cho o ograniczonym zasigu oddziaywania, s bardzo istotne z punktu widzenia tworzenia warunkw dla zrwnowaonego rozwoju kraju wykorzystujcego policentryczn struktur osadnicz.
Mapa 6. Struktura osadnicza Polski
rdo: leszyski P., Projekt Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2010
203
Przez miasto rozumie si wyodrbnion pod wzgldem prawno-administracyjnym jednostk/obszar posiadajcy status miasta nadany aktem prawnym. Status miasta dla gminy lub miejscowoci bdcej czci gminy nadaje Rada Ministrw w drodze rozporzdzenia, a przepisy regulujce postpowanie w tym zakresie zawarte s w ustawie z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142 poz.1591, z pn. zm.) oraz wydanym na podstawie art. 4b ust. 4 tej ustawy Rozporzdzeniu Rady Ministrw z dnia 9 sierpnia 2001 r. w sprawie trybu postpowania przy skadaniu wnioskw dotyczcych tworzenia, czenia, dzielenia, znoszenia i ustalania granic gmin, nadawania gminie lub miejscowoci statusu miasta, ustalania i zmiany nazw gmin i siedzib ich wadz oraz dokumentw wymaganych w tych sprawach (Dz. U. Nr 86, poz. 943, z pn. zm.).
129
RAPORT POLSKA 2011

Obszary miejskie w Polsce W Polsce, zgodnie z podziaem administracyjnym, w 2010 r. znajdoway si 903 miasta (o 12 wicej ni w 2007 r.), a zameldowanych w nich byo ponad 23 mln mieszkacw (co stanowi prawie 61% ludnoci kraju)204. Spord nich 8 zostao zaliczonych do najwikszych orodkw Unii Europejskiej, tzw. MEGA205. S to Warszawa, Krakw, Trjmiasto (Gdask-Gdynia-Sopot), Wrocaw, Pozna, konurbacja grnolska (Katowice wraz z 13 miastami wchodzcymi w skad Grnolskiego Zwizku Metropolitalnego206), d i Szczecin. Zamieszkuje je prawie 20% ludnoci kraju, w tym Warszaw 4,5% (co wskazuje, e w porwnaniu do innych krajw Unii Europejskiej, w Polsce nie wystpuje nadmierna dominacja stolicy). Struktura systemu osadniczego w Polsce jest stosunkowo zrwnowaona, co oznacza duy stopie policentrycznoci sieci osadniczej (jeden z najwyszych w Europie). Jednoczenie, orodki miejskie w Polsce nie s rwnomiernie rozoone przestrzennie zachodnie obszary kraju charakteryzuje znacznie wiksza gsto miast malejca ku wschodowi. Miasta zajmuj w Polsce obszar 21,5 tys. km2 i generalnie ich powierzchnia w ostatnich latach rosa (od 2007 r. o ponad 120 km2), przy jednoczesnym spadku liczby ich ludnoci (od 2007 r. o prawie 40 tys. osb). Naley pamita, e na fakt ten ma jednak wpyw generalny spadek liczby ludnoci caego kraju emigracje i malejcy przyrost naturalny oraz przenoszenie si ludnoci z centrw miast do ich stref podmiejskich.
Mapa 7. Zmiany liczby ludnoci w miastach Polski w latach 2000-2008
rdo: Wcawowicz G., Charakterystyka gwnych trendw i zmian w rozwoju obszarw miejskich Polski, ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010
204 205
206
Bank Danych Lokalnych GUS. Za: ESPON 111. Potentials for polycentric development in Europe. Final report. August 2004: W ramach projektu ESPON due, europejskie orodki miejskie zostay ocenione pod ktem kilku wskanikw (m.in. liczby ludnoci, konkurencyjnoci, dostpnoci i gospodarki opartej na wiedzy), a nastpnie podzielone na 5 kategorii: wzy globalne (w Europie jedynie Londyn i Pary), MEGA 1 17 orodkw miejskich, ktre osigny najwysze wskaniki we wszystkich badanych kategoriach (wrd nich: Frankfurt, Madryt, Rzym, Amsterdam i in.), MEGA 2 8 orodkw miejskich, ktre osigny nisze wskaniki w jednej lub dwch badanych kategoriach (m.in.: Ateny, Dublin, Oslo), MEGA 3 26 orodkw miejskich z reguy mniejszych od wczeniej wymienionych, mniej konkurencyjnych i sabiej dostpnych (m.in.: Praga, Warszawa, Budapeszt, Bratysawa) oraz MEGA 4 23 pozostae najwiksze europejskie orodki miejskie, a wrd nich 7 polskich. W skad Grnolskiego Zwizku Metropolitalnego wchodz: Katowice, Bytom, Chorzw, Gliwice, Mysowice, Piekary lskie, Ruda lska, Siemianowice lskie, witochowice, Tychy, Zabrze, Dbrowa Grnicza, Sosnowiec i Jaworzno.
130
Wspczenie w Polsce obserwuje si nastpujce trendy demograficzne: depopulacja maych miast lecych poza wpywami obszarw metropolitalnych207 gwnie obszarw Polski wschodniej, Sudetw, Grnego lska, woj. dzkiego oraz Pomorza; utrzymanie tego trendu moe stworzy problemy dalszego rozwoju na wielu obszarach kraju; suburbanizacja zmniejszanie si liczby ludnoci obszarw centralnych czci najwikszych miast przy jednoczesnym wzrocie liczby ludnoci w miejscowociach pooonych wok nich (szczeglnie dotyczy to miast zachodniej i centralnej Polski m.in. Poznania, Wrocawia, Warszawy, Bydgoszczy, Torunia); zjawisko to czsto przybiera form niekontrolowanego rozprzestrzeniania si obszarw miejskich (tzw. urban sprawl rozlewania si miast); koncentracja ludnoci w obszarach metropolitalnych, a lokalnie w miastach redniej wielkoci; najwikszy wzrost ludnoci w gminach miejskich, miejsko-wiejskich i wiejskich znajdujcych si w obszarach funkcjonalnych najwikszych miast (Warszawy, Poznania, Trjmiasta, Wrocawia, Krakowa, Rzeszowa, Biaegostoku); systematyczne starzenie si ludnoci miejskiej (wskanik obcienia demograficznego208 wynis w 2004 r. 52,3 w 2007 r. 51,6, a w 2010 r. wzrs do 53,3); pozostanie obszarw metropolitalnych i duych miast w ich granicach funkcjonalnych gwnymi orodkami przycigajcymi migrantw (przy czym poza obszarem metropolitalnym Warszawy migracje do pozostaych orodkw maj charakter bardziej regionalny).
Mapa 8.
Wzrost liczby ludnoci w Polsce (na poziomie powiatw w latach 19982008)
rdo: OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011. OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264097834en
207
208
W niniejszym opracowaniu terminy metropolie/obszary metropolitalne odnosz si do 8 orodkw sklasyfikowanych w ramach projektu ESPON jako europejskie MEGA. Wskanik prezentujcy liczb osb w wieku nieprodukcyjnym na 100 osb w wieku produkcyjnym, dane GUS.
131
RAPORT POLSKA 2011

Mapa 9. Zlewnie migracyjne miast wojewdzkich, 2008 r.
rdo: Komornicki T., Korcelli P., leszyski P., witek D., Sika P., 2009
Sytuacja gospodarcza obszarw miejskich W okresie 2004-2008 r. najwyszy wzrost poziomu rozwoju gospodarczego odnotowano gwnie w nastpujcych podregionach209-miastach: Warszawie (do 326% redniego PKB na mieszkaca dla Polski), Poznaniu, Wrocawiu, Krakowie, podregionie katowickim210, odzi i Szczecinie (od 194% do 128% redniej krajowej). Wysoko uplasoway si take podregiony: legnicko-gogowski (za spraw Zagbia Miedziowego i ponad 4-krotnego wzrostu wiatowych cen miedzi 200% redniego PKB na mieszkaca dla Polski), warszawski-zachodni, tyski, poznaski, trjmiejski, gliwicki, wrocawski i bydgosko-toruski, a wic regiony konurbacji grnolskiej, Trjmiasto (Gdask-Gdynia-Sopot) i obszary funkcjonalne wielkich miast. Osiem podregionw miejskich (obszarw sklasyfikowanych jako polskie MEGA) w 2008 r. generowao 31% PKB caego kraju. Stopa bezrobocia w miastach wg BAEL wynosia w 2010 r. 9,8% (9,9% w 2007 r.). Liczba podmiotw gospodarczych wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. mieszkacw w miastach w 2010 r. to 1 252 (w porwnaniu do 1 024 dla caej Polski i 668 dla obszarw wiejskich).211 Wskaniki gospodarcze charakteryzujce polskie MEGA ksztatuj si nastpujco212: rednia wielko wartoci dodanej brutto na 1 pracujcego w 2008 r. wynosia 98 581 z, najwysz wartoci charakteryzowaa si Warszawa prawie 140 tys. z, na drugim miejscu Pozna nieco ponad 100 tys. z; dla porwnania rednia warto per capita dla Polski wynosia 78 778 z; rednia przecitnego, miesicznego wynagrodzenia213 brutto w 2010 r. wynosia 3 837 z (3 225 z w 2007 r.), na pierwszym miejscu znalaza si Warszawa 4,7 tys. z, na drugim podregion katowicki okoo 4 tys. z, nisze od redniej krajowej wynagrodzenie utrzymuje si w odzi w 2009 r. byo to 3 243 z; dla porwnania w Polsce wynosio ono 3 435 z;
209 210
211 212 213
NUTS 3. W skad podregionu katowickiego (NUTS3) wchodz: Katowice, Mysowice, Ruda lska, witochowice, Chorzw, Siemianowice lskie. Pozostae miasta konurbacji grnolskiej rozlokowane s w kilku innych podregionach, co utrudnia przedstawienie danych dla caego tego obszaru. Tym samym naley pamita o tym, e faktyczne wskaniki dla konurbacji s wysze ni dane prezentowane jedynie dla podregionu katowickiego. Bank Danych Lokalnych GUS. Dane dotycz wynagrodze w podmiotach gospodarczych o liczbie pracujcych powyej 9 osb, wg faktycznego miejsca pracy.
Ibidem.
132
rednia stopa bezrobocia rejestrowanego w 2010 r. wynosia 6,05% (4,9%214 w 2007 r.), najnisza stopa bezrobocia notowana bya w Warszawie 3,4%, najwysza w Szczecinie 9,6% i odzi 10,0%; dla porwnania w Polsce wynosia ona 12,3%.
Analiza rozmieszczenia siedzib firm pozwala zauway istotn rol duych miast, ktre wraz ze swoim otoczeniem stanowi gwne bieguny rozwoju przedsibiorczoci. Koncentracja wielu orodkw zarzdzania przedsibiorstwami w Warszawie pokazuje rzeczywisty poziom dominacji stolicy w ukadzie przestrzennym kraju. Na kolejnych miejscach znajduj si pozostae orodki MEGA oraz Pock (ze wzgldu na siedzib PKN Orlen). Przeprowadzone w 2007 r. badania wykazay, e 10 najwikszych orodkw miejskich w Polsce koncentrowao 55% oglnej liczby firm; 73% ich przychodw, zatrudniajc 66% pracujcych215. Zmiany w miastach wywoane procesem de-industrializacji, poczone ze zmianami strukturalnymi i recesj gospodarcz s cigle jeszcze widoczne i stanowi istotny problem gospodarczy. Dotyczy to szczeglnie miast redniej wielkoci, ktre w przeszoci peniy wane funkcje gospodarcze (oparte zbyt jednostronnie na produkcji przemysowej) czy administracyjne miasta Grnego lska, miasta pooone w regionach poza bezporednim oddziaywaniem obszarw metropolitalnych, zwaszcza te we wschodniej i pnocnej czci kraju. Z bada IBnGR216 wynika, e wrd podregionw o najwyszej atrakcyjnoci inwestycyjnej dla dziaalnoci przemysowej znajduj si dwa obszary pooone na poudniu Polski: jeden uksztatowany wok Grnego lska i zachodniej Maopolski, drugi wok Wrocawia i Wabrzycha (orodkw przemysowych Dolnego lska). Tym, co zadecydowao o ich atrakcyjnoci jest duga tradycja przemysowa, specjalistyczny rynek pracy oraz wzgldnie dobra dostpno komunikacyjna. W zakresie atrakcyjnoci inwestycyjnej dla dziaalnoci usugowej na pierwszych miejscach znajduj si podregiony-miasta (dzki, warszawski, katowicki, krakowski, bydgosko-toruski, poznaski, wrocawski, trjmiejski, wabrzyski, rzeszowski i bielski) jako te dysponujce duymi zasobami pracownikw o wysokich kwalifikacjach, duymi rynkami zbytu, dobr dostpnoci komunikacyjn oraz infrastruktur gospodarcz. Podobnie przedstawia si sytuacja dla dziaalnoci zaawansowanych technologii, przy czym koncentracja tej dziaalnoci poza metropoliami dotyczy take orodkw, w ktrych zlokalizowana jest wysoko wyspecjalizowana produkcja o duej skali oraz oferowane s dodatkowe korzyci w postaci np. stref ekonomicznych. Analiza rozmieszczenia orodkw innowacji217 pokazuje, e w 2009 r. istniao w Polsce 717 orodkw tego typu, z czego ponad 32% z nich skoncentrowanych byo na obszarach aglomeracji miejskich. Dziaalno badawczo-rozwojowa koncentruje si take w miastach zlokalizowanych w dobrze rozwinitych regionach. W 2009 r. udzia piciu wojewdztw o najwikszych nakadach na B+R mazowieckiego, lskiego, maopolskiego, wielkopolskiego i dolnolskiego (a de facto aglomeracji zlokalizowanych na ich terenie) wynosi 75% - w tym 39% przypadao na metropoli warszawsk. Regionalna koncentracja rodkw na B+R zmniejszya si nieco po akcesji Polski do Unii Europejskiej (w 2003 r. udzia 5 wojewdztw wynosi 77%, a na miejscu woj. dolnolskiego byo woj. dzkie).218 Sytuacja spoeczna obszarw miejskich Wedug szacunkw, w 2008 r. w miastach wyksztacenie wysze posiadao 23% ludnoci, rednie (z przewag kobiet) prawie 40%, zasadnicze zawodowe 20%, a gimnazjalne 4,5%219. Niszy poziom wyksztacenia ludnoci w maych miastach wynika z ich sabego poziomu rozwoju gospodarczego i
214 215
216
217
218 219
Stan w dniu 31 grudnia. Wcawowicz G., otocka M., Baucz A. (red.): Rozwj miast w Polsce. Raport wprowadzajcy MRR opracowany na potrzeby przygotowania Przegldu OECD Krajowej Polityki Miejskiej w Polsce. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010 Analizy prowadzone od kilku lat przez Instytut Bada nad Gospodark Rynkow (IBnGR) z Gdaska dotycz atrakcyjnoci inwestycyjnej rozumianej jako: zdolno skonienia do inwestycji, poprzez oferowanie kombinacji korzyci lokalizacyjnych moliwych do osignicia w trakcie prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Raport o Orodkach Innowacji i Przedsibiorczoci w Polsce, Stowarzyszenie Organizatorw Orodkw Innowacji i Przedsibiorczoci w Polsce we wsppracy z Polsk Agencj Rozwoju Przedsibiorczoci. Za orodki innowacji uznano: 23 parki technologiczne, 23 inicjatywy parkowe, 17 inkubatorw technologicznych, 51 akademickich inkubatorw przedsibiorczoci, 46 inkubatorw przedsibiorczoci, 87 centrw transferu technologii, 9 funduszy kapitau zalkowego, 7 sieci aniow biznesu, 82 lokalne i regionalne fundusze poyczkowe, 54 fundusze porcze kredytowych, 318 orodkw szkoleniowo doradczych i informacji. Obliczenia wasne na podstawie danych GUS. Wcawowicz G., otocka M., Baucz A. (red), wyd. cyt.
133
RAPORT POLSKA 2011

staego odpywu ludnoci lepiej wyksztaconej i przedsibiorczej, przede wszystkim w modszych grupach wiekowych (20-30 lat). Znaczna ich cz przenosi si do duych miast wzbogacajc ich kapita ludzki. Statystyki pokazuj, e poziom wyksztacenia jest wprost proporcjonalny do wielkoci gminy. Wysoki udzia ludnoci z wyksztaceniem wyszym wystpuje w najwikszych miastach orodkach akademickich i gminach pooonych wok nich: przede wszystkim Warszawy, Krakowa, Poznania, Wrocawia, Trjmiasta, ale take i rednich orodkw miejskich m.in. Olsztyna, Kielc, Biaegostoku, Lublina i Zielonej Gry. Do pokazania jakoci kapitau spoecznego mona uy dwch wskanikw: funkcjonowania instytucji pozarzdowych i udziau w wyborach. Obszary miejskie cechuj si du aktywnoci w zakresie dziaalnoci III sektora. Na terenie 16. stolic wojewdztw dziaa ponad 35% wszystkich organizacji pozarzdowych w Polsce, a niemal poowa zlokalizowana jest w miastach powyej 100 tys. mieszkacw. W miastach wiksza od redniej jest take frekwencja wyborcza. Podczas wyborw do Sejmu w 2007 r. najwiksz zanotowano w Warszawie 73%, Poznaniu 69% i Gdasku 67% (rednia krajowa wynosia 53%)220. Zgodnie z badaniem Diagnoza Spoeczna 2009221 najwikszy zasig ubstwa charakteryzuje obszary wiejskie oraz miasta do 20 tys. mieszkacw. Najlepsze warunki i jako ycia charakteryzuje miasta najwiksze, najnisze wskaniki za maj miasta najmniejsze i obszary wiejskie. Jednoczenie najwiksze orodki miejskie charakteryzuje najwiksza gboko ubstwa. Rnice w jakoci ycia i potencjale rozwojowym pomidzy poszczeglnymi dzielnicami duych miast s czsto wiksze ni rnice pomidzy obszarami wiejskimi i miejskimi. Wikszo problemw spoecznych, w tym bezdomno i inne formy wykluczenia spoecznego, koncentruje si w miastach. wiadczy o tym m.in. udzia wydatkw na pomoc spoeczn w budetach gmin w miastach wynosz one 15%, a w miastach maych przekraczaj nawet 20%. W duych miastach dominuj wiadczenia opiekucze lub finansowe na sprawowanie opieki, co wskazuje na to, e problemy spoeczne wynikaj tam ze zjawiska demograficznego starzenia si ludnoci. W mniejszych miastach, gdzie wiadczeniami objtych jest nawet 10% mieszkacw, gwnym powodem ich wypacania jest ubstwo bdce wynikiem chronicznego bezrobocia, a wic czynnika ekonomicznego.222 Orodki miejskie szczyc si bogatym dziedzictwem kulturowym oraz stanowi skupisko takich instytucji kultury jak: muzea, galerie, teatry i instytucje muzyczne, w tym filharmonie i opery (w sumie okoo 1,3 tys. placwek). Ponadto w miastach dziaa poowa z funkcjonujcych w Polsce bibliotek i domw kultury (ponad 6 tys. placwek). Miasta s jednoczenie siedzib przedsibiorstw dziaajcych w sferze przemysw kultury i kreatywnych (przemys wydawniczy, filmowy, muzyczny, reklama, wzornictwo, architektura), postrzeganych jako katalizatory innowacyjnoci i kreatywnoci. W orodkach miejskich odbywa si najwicej spektakli, koncertw, wystaw, ktre tworz wizerunek miasta, wpywaj na jako ycia mieszkacw i przycigaj turystw. Na przykad Wawel co roku odwiedza 2,5 mln turystw z caego wiata, Centrum Nauki Kopernik, tylko w cigu 8 miesicy jego dziaalnoci, odwiedzio ponad 0,5 mln osb, a odrestaurowane krakowskie Sukiennice w cigu pierwszego kwartau dziaalnoci 78,5 tys. osb. Metropolie i inne due miasta s orodkami usug wyszego rzdu obsugujcymi znaczne obszary kraju i penicymi istotn rol w zaspokajaniu rnorodnych potrzeb spoecznych (gwnie w zakresie szkolnictwa wyszego, specjalistycznej ochrony zdrowia, kultury, mediw, sdownictwa, administracji). W zakresie dostpnoci przestrzennej usug poszczeglne tereny w Polsce pooone s w promieniu 100 km od orodkw wojewdzkich. Stan rodowiska naturalnego na obszarach miejskich Od 1989 r. Polska wdroya wiele dziaa zmierzajcych do poprawy jakoci rodowiska oraz norm zwizanych z wytwarzaniem energii. Po przystpieniu do Unii Europejskiej poczynia rwnie znaczne inwestycje w technologi oczyszczania ciekw oraz transport i redukcj odpadw.
220 221
Ibidem.
222
Czapliski J., Panek T. (red.) Diagnoza Spoeczna 2009. Warunki i jako ycia Polakw. Raport. Rada Monitoringu Spoecznego. Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie. Porwnaj: Zaoenia programu dziaania Zwizku Miast Polskich na VI kadencj, Pozna 3-4.03.2011.
134
Obecnie jednym z kluczowych priorytetw dla infrastruktury rodowiskowej jest poprawa zasigu i jakoci dziaania oczyszczalni ciekw. W 2010 r. 88,6% (88,09% w 2009 r.) ludnoci miast (ponad 20 mln osb) korzystao z oczyszczalni ciekw (od 2007 r. zanotowano w tym zakresie wzrost o 2 p.p.), a 85,8% w 2009 r. z sieci kanalizacyjnej (o okoo 1 p.p. wicej ni w 2007 r.). W 2010 r. wrd polskich miast MEGA najniszy odsetek oczyszczanych ciekw przemysowych i komunalnych w cakowitej iloci ciekw charakteryzowa Warszaw (64,6%) oraz podregion katowicki (72,5%), a najwyszy 100% Wrocaw.223 Stan jakoci wd w Polsce, pomimo stopniowej poprawy w ostatnich latach, jest niezadowalajcy i odbiega od standardw Unii Europejskiej. Powolny postp w poprawie jakoci wd w polskich rzekach wynika z wci maego udziau oczyszczalni pozwalajcych na trzystopniowe oczyszczanie ciekw224. Niepokojce jest take wysokie zuycie wody w sytuacji narastajcych niedoborw i pespektywy stepowienia centralnych czci Polski, bowiem zasoby wodne Polski s mae rednio okoo 1660 m3 na mieszkaca rocznie, co stanowi 1/3 iloci wody przypadajcej na mieszkaca Europy Zachodniej.225 Drug istotn kwesti dla miejskiej infrastruktury rodowiskowej jest kierowanie wikszej iloci odpadw ze skadowisk do dalszej obrbki. Cho generalnie Polska zmniejszya odsetek skadowanych odpadw komunalnych z okoo 97% w 2003 r. do okoo 71% w 2008 r., a ilo wytwarzanych odpadw komunalnych na jednego mieszkaca w Polsce jest stosunkowo niewielka w porwnaniu z np. innymi krajami OECD (320 kg na jednego mieszkaca rocznie w porwnaniu ze rednio 560 kg na jednego mieszkaca rocznie w krajach OECD), to jednak problemem jest nadal wysoki odsetek skadowania odpadw. Tylko niecay 1% odpadw jest objty spalaniem, a niecae 3% unieszkodliwianiu biologicznemu w kompostowniach226. Kolejnym priorytetem jest zmniejszenie poziomu zanieczyszczenia powietrza, cho generalnie jego jako w Polsce okrelana jest jako dobra. Gwnym rdem zanieczyszczenia jest tzw. niska emisja pochodzca z sektora bytowo-komunalnego, transportu i przemysu. W 2008 r. najwiksze zanieczyszczenie dotyczyo 150 miast, na terenie ktrych koncentrowao si 67,7% krajowej emisji zanieczyszcze pyowych i 64,4% zanieczyszcze gazowych227.
Wykres 55. Zanieczyszczenie powietrza w niektrych miastach w Polsce
Udzia powiatw/miast w emisji do atmosfery zanieczyszcze z zakadw szczeglnie uciliwych w Polsce (2009 r., %)
rdo: OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011. OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264097834-en
Na stan rodowiska obszarach cennych rekreacyjnych oraz pooonych w ich

223 224 225 226 227
naturalnego w miastach wpywa take rosnca presja urbanizacyjna na niektrych przyrodniczo. Dotyczy to zwaszcza zabudowy mieszkaniowej o duych walorach niekontrolowanego rozprzestrzeniania si duych miast na terenach chronionych otoczeniu. Prowadzi to czsto do zajmowania siedlisk cennych przyrodniczo,
Ibidem.
Bank Danych Lokalnych GUS. Wcawowicz G., otocka M., Baucz A. (red.): wyd. cyt. OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011. OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264097834-en Wcawowicz G., otocka M., Baucz A. (red.): wyd. cyt.
135
RAPORT POLSKA 2011

niszczenia krajobrazu, adu przestrzennego oraz przerywania sieci powiza ekologicznych. Na koniec 2009 r. w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego przewidziano przeznaczenie gruntw rolnych na cele nierolnicze w wysokoci 536,5 tys. ha, co stanowio 1,72% powierzchni kraju. W miastach na prawach powiatu wskanik ten wynis 2,2%, w innych gminach miejskich 3,3%, w gminach miejsko-wiejskich 0,8% i w gminach wiejskich 3,4%. Szczeglnie niepokojcy jest ten ostatni wysoki wskanik, wiadczcy o wysokiej presji inwestycyjnej i (lub) poday gruntw, jak wskazuj analizy kartograficzne, zwaszcza w strefach podmiejskich228.
Wykres 56. Porwnanie tempa przyrostu powierzchni obejmujcej obowizujce plany miejscowe z tempem przyrostu powierzchni, dla ktrych zmieniono przeznaczenie gruntw na cele nierolnicze w latach 2004-2009 (2004=100)
rdo: leszyski P. (koordynacja), Komornicki T., Stpniak M., Dergowska A., Zieliska B., Analiza stanu i uwarunkowa prac planistycznych w gminach na koniec 2009 r., opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa Infrastruktury, skrt, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, czerwiec 2011
Infrastruktura transportowa, dostpno obszarw miejskich Jednym z czynnikw, ktre w najwikszym stopniu ograniczaj rozwj Polski jest sabo rozwinita infrastruktura transportowa, ktra nie spenia swojego zadania czenia orodkw miejskich i integrowania ssiadujcych w ich ramach obszarw. W zakresie infrastruktury drogowej w Polsce szczeglnie istotnymi sabociami z punktu widzenia rozwoju miast s: brak sieci drg umoliwiajcych sprawne przejazdy w miastach i ich otoczeniu (brak obwodnic oraz krajowe i wojewdzkie drogi przebiegajce przez centra miast); niska jako pocze pomidzy najwikszymi miastami (brak infrastruktury drogowej szybkiego ruchu, niska jako pocze kolejowych).
W zakresie dostpnoci orodkw miejskich analizy przeprowadzone na potrzeby Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju229 wskazuj, e najwiksz liczb ludnoci zamieszka w obrbie izochrony 60 min. charakteryzuj si Katowice i Warszawa, a w komunikacji kolejowej Krakw. W obrbach izochron 60 min. wzgldem wszystkich orodkw wojewdzkich znajduje si obecnie prawie 60% ludnoci kraju. Najwiksz dostpno drogow i kolejow spord duych miast maj d i Warszawa.
228
229
leszyski P. (koordynacja), Komornicki T., Stpniak M., Dergowska A., Zieliska B.: Analiza stanu i uwarunkowa prac planistycznych w gminach na koniec 2009 r. Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa Infrastruktury. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, czerwiec 2011 r. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Projekt. MRR, Warszawa, 18 maja 2010 r.
136
Mapa 10. Drogowa i kolejowa dostpno orodkw wojewdzkich w 2008 r. Drogowa dostpno komunikacyjna Kolejowa dostpno komunikacyjna
rdo: Komornicki T., leszyski P., Sika P., Stpniak M., Wariantowa analiza dostpnoci w transporcie ldowym, ekspertyza do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2008-2033, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2008
Gsto sieci drogowej w miastach jest dobra, gorzej przedstawiaj si jej parametry technicznouytkowe. W 2008 r. odsetek osb obsugiwanych przez zakady komunikacji miejskiej wynosi 77% ogu ludnoci miast. Struktura korzystania z transportu publicznego rni si jednak w zalenoci od wojewdztwa. Najwiksze odsetki (powyej 90%) ludnoci korzystajcej z transportu publicznego zostay odnotowane w wojewdztwie lskim 93,4%, dzkim, maopolskim, mazowieckim i pomorskim. Najniszy poziom wykorzystania komunikacji miejskiej zosta odnotowany w wojewdztwie lubuskim 50,4%.230 Niezalenie od popularnoci komunikacji miejskiej, liczba osb zmotoryzowanych szybko ronie, co ma swoje konsekwencji dla natenia ruchu na drogach, infrastruktury czy rodowiska naturalnego. Bez znacznych modernizacji, nowych pocze w ramach transportu publicznego, nowych sieci drg, a zwaszcza obwodnic, dojazdy do miejsca pracy oraz podre do miast z ssiadujcych terenw bd coraz bardziej uciliwe. Wsppraca JST na obszarach funkcjonalnych najwikszych miast Na przestrzeni ostatnich lat mona zaobserwowa oglnopolski trend do podejmowania oddolnych inicjatyw w zakresie wsppracy jednostek samorzdu terytorialnego na obszarach metropolitalnych, co wskazuje na zapotrzebowanie na tego typu rozwizania. Na terenie kraju dziaa ju kilka porozumie i stowarzysze metropolitalnych, m.in. najpeniej umocowany prawnie Grnolski Zwizek Metropolitalny Metropolia Silesia dwumilionowa konurbacja, skadajca si z 14 miast na prawach powiatu231.
230 231
OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011, wyd. cyt.
www.gzm.org.pl
137
RAPORT POLSKA 2011

Mapa 11. Formy i zasig integracji metropolitalnej w Polsce (stan: maj 2010 r.)
rdo: Zielona Ksiga aglomeracji poznaskiej, Centrum Bada Metropolitalnych, Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pozna, maj 2010
Samorzd kadej gminy pooonej w obszarze metropolitalnym realizuje swoje zadania w zakresie planowania spoeczno-gospodarczego, jednake planowanie to odbywa si czsto bez wsppracy, czy konsultacji z samorzdami gmin ssiednich. W efekcie na obszarze tym powstaje wiele lokalnych planw przestrzennych, ktre nie zawsze s spjne i skorelowane ze sob nawzajem. W rezultacie realizacja projektw priorytetowych z punktu widzenia caego obszaru metropolitalnego napotyka due trudnoci. Uregulowanie zagadnienia, jakim jest rozwj obszarw metropolitalnych jest rzecz niezbdn, cho trudn i wymagajc wielopoziomowej wsppracy. W ramach obszaru metropolitalnego konieczny jest konsensus pomidzy wszystkimi poziomami samorzdu gminami, powiatami i wojewdztwami. Rozwj obszarw miejskich w kontekcie zapisw dokumentw strategicznych Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 (SRK) oraz Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie (KSRR) okrelaj kilka najwaniejszych celw i kierunkw rozwoju obszarw miejskich definiujc jednoczenie rozwj metropolii jako jeden z kluczowych warunkw dla osigania celw rozwojowych caej Polski. Wrd nich mona wymieni: a. peniejsze wykorzystanie potencjau endogenicznego najwaniejszych orodkw miejskich; b. wzmocnienie powiza pomidzy metropoliami a otaczajcymi je terenami wiejskimi i maymi miasteczkami oraz powiza sieciowych pomidzy najwaniejszymi orodkami miejskimi; c. wyrwnywanie szans rozwojowych miejskich obszarw problemowych; d. wzmacnianie procesu odbudowy gospodarczego potencjau maych miast i miasteczek; e. wspieranie rozwoju mieszkalnictwa. Analizujc postpy w zakresie realizacji celw dotyczcych rozwoju obszarw miejskich zapisanych w SRK oraz KSRR naley mie na uwadze krtki czas, jaki min od ich ustanowienia. Zmiany, jakie s w nich zakadane to wyzwania na co najmniej kilka, a czsto kilkanacie lub nawet kilkadziesit lat. ad a. Rozwj obszarw metropolitalnych i peniejsze wykorzystanie endogenicznego potencjau najwaniejszych obszarw miejskich Przedstawiona na wstpie diagnoza obszarw miejskich pokazuje, e metropolie s motorami napdowymi rozwoju i miejscami jego koncentracji. Charakteryzuj je najwysze wartoci wskanikw spoeczno-gospodarczych. Szacunkowe obliczenia MRR pokazuj, e jeli wemie si pod uwag
138
wszystkie miasta wojewdzkie wraz z ich obszarami funkcjonalnymi232, to generowane przez nie PKB stanowi ponad poow krajowego PKB. Jednoczenie duym i wieloletnim wyzwaniem dla Polski jest podniesienie niskiej pozycji konkurencyjnej polskich metropolii. Miernikiem tej pozycji moe by opracowana przez ESPON midzynarodowa ranga orodkw miejskich MEGA. Wedug niej, wrd 8. polskich metropolii zaliczonych do najwikszych orodkw w Unii Europejskiej tylko Warszawa znalaza si w grupie orodkw okrelanych jako potencjalne metropolie europejskie, pozostae miasta Krakw, Trjmiasto, Wrocaw, Pozna, konurbacja grnolska, d i Szczecin zostay zakwalifikowane do najniszej kategorii sabo wyksztaconych metropolii. Postpujca globalizacja i integracja europejska zaostrza konkurencj midzy miastami o zasoby rozwojowe nowe funkcje, inwestycje, migrantw i turystw. Pod tym wzgldem polskie metropolie znacznie ustpuj metropoliom zachodniej i pnocnej Europy. Saboci polskich metropolii jest niedostatek funkcji metropolitalnych (kontrolnych w sferze zarzdzania gospodarczego, transportowych, badawczo-rozwojowych), a przede wszystkim niski poziom innowacyjnoci, udziau gospodarki opartej na wiedzy oraz przemysu zaawansowanych technologii. ad b. Wzmocnienie powiza pomidzy metropoliami a otaczajcymi je terenami wiejskimi i maymi miasteczkami oraz powiza sieciowych pomidzy najwaniejszymi orodkami miejskimi Drugim wyzwaniem, jakie stoi przed Polsk, jest lepsze powizanie metropolii i pozostaych miast wojewdzkich midzy sob oraz z obszarami je otaczajcymi. Te cise powizania (transportowe, telekomunikacyjne) s niezbdne w zapewnieniu spjnoci wewntrznej kraju. Wyniki przeprowadzonego na zlecenie MRR w 2010 r. badania233 pokazuj, e generalnie w ramach metropolii zachodziy procesy przestrzennej dekoncentracji ludnoci, podmiotw gospodarczych i miejsc pracy. Z drugiej strony, w skali regionalnej nastpoway procesy koncentracji ludnoci i potencjau gospodarczego w obszarach metropolitalnych. W niektrych przypadkach miao to negatywne konsekwencje dla otoczenia regionalnego zwizane zwaszcza z utrat zasobw kapitau ludzkiego. Jednoczenie analiza ankietowa pokazaa, e okoo poowy badanych gmin zlokalizowanych w pobliu miast uwaao, e interwencja publiczna podejmowana w duych miastach w ramach Polityki Spjnoci 2004-2006 miaa wpyw na ich sytuacj spoeczno-ekonomiczn (cho bardziej dokadna analiza tego wpywu sprawiaa trudno badanym gminom). Najsilniej to oddziaywanie byo zauwaane w gminach pooonych do 35 km od miasta wojewdzkiego, a dotyczyo gwnie infrastruktury transportowej, rodowiskowej, wsparcia firm i strefy B+R. W odlegoci 35-75 km od miast wojewdzkich wyraniejsze byo oddziaywanie projektw zwizanych z rozwojem kapitau ludzkiego oraz infrastruktury spoecznej. ad c. Wyrwnywanie szans rozwojowych miejskich obszarw problemowych Do miejskich obszarw problemowych mona zaliczy zdegradowane obszary przemysowe i poprzemysowe oraz obszary starego, zdekapitalizowanego budownictwa (w tym take stare dzielnice mieszkaniowe). Wspczenie kwestia ubstwa w miastach przestaje by tylko nastpstwem bezrobocia, niskich kwalifikacji i marginalizacji na rynku pracy, a staje si problemem obejmujcym cae grupy spoeczne, ktre zostaj odsunite w wyniku przeksztace ekonomicznych i spoecznych zwizanych z oddziaywaniem procesw globalizacji i restrukturyzacji gospodarczej. Jednym z wymiarw wykluczenia spoecznego jest segregacja przestrzenna. Ludno bogata zaczyna si koncentrowa w przestrzennie odizolowanych enklawach wysokiego standardu mieszkaniowego albo w osiedlach zamknitych (w Warszawie okoo 1/5 ludnoci miasta mieszka na osiedlu grodzonym), natomiast ludno biedna w obszarach starego, zdekapitalizowanego budownictwa m.in. wielkich blokowiskach lat 60. i 70. czy tradycyjnych regionach ubstwa miejskiego tzw. dzielnic o zej sawie. W polskich miastach narastaj zjawiska segregacji spoecznej, wykluczenia i dziedziczenia biedy. Szczeglnie dua jest skala degradacji substancji materialnej, cho permanentny deficyt mieszka powoduje, e nie ma zjawiska przeksztacenia si budynkw w pustostany. W Polsce zidentyfikowanych zostao234 okoo 120 tys. ha terenw wymagajcych rewitalizacji (przy czym wielko ta ma charakter orientacyjny). Oszacowano take, e tereny zdegradowane w miastach zamieszkuje 4,3 mln mieszkacw, czyli okoo 25% mieszkacw miast. Obecnie programy rewitalizacji najczciej dotycz szeroko rozumianych rdmie. Wynika to z faktycznej koncentracji
232 233 234
Wyznaczonymi na podstawie gstoci zaludnienia pow. 150 os./km2. Ocena wpywu Polityki Spjnoci na rozwj miast polskich (w ramach ewaluacji ex-post NPR 2004-2006). Jarczewski W.: Rewitalizacja miast polskich jako sposb zachowania dziedzictwa materialnego i duchowego oraz czynnik zrwnowaonego rozwoju, Instytut Rozwoju Miast, 2010.
139
RAPORT POLSKA 2011

zjawisk kryzysowych w centrach miast oraz prestiowego charakteru rdmie. W odniesieniu do obszarw blokowisk panuje do powszechna opinia, e problem degradacji obszarw o takiej zabudowie nie jest palcy (przy czym rzeczywicie na tle innych krajw jako wykonania budownictwa wielkopytowego w Polsce nie bya najgorsza). ad d. Wzmacnianie procesu odbudowy gospodarczego potencjau maych miast i miasteczek235 W Polsce sytuacja rednich miast wyglda inaczej ni w innych regionach OECD o przewaajcych cechach miejskich, w ktrych to miasta redniej wielkoci rozwijaj si najszybciej. Gorsze wyniki polskich miast w porwnaniu z analogicznymi obszarami OECD wskazuj na to, e nie wykorzystuj one w peni swojego potencjau. Wydaje si, e czynnikiem najbardziej ograniczajcym rozwj jest odpyw ludnoci za granic i do wikszych orodkw miejskich.236 Wzmacnianie rozwoju maych miast i miasteczek jest istotne ze wzgldu na ich rol w budowaniu spjnoci terytorialnej kraju. Porednicz one w przenoszeniu impulsw rozwojowych z duych miast oraz staj si miejscami realizacji inicjatyw lokalnych. W zasigu bezporedniego oddziaywania aglomeracji znajduje si tylko 9% gmin wiejskich, a tylko niecae 4% z nich w zasigu oddziaywania orodkw metropolitalnych (liczcych powyej 250 tys. mieszkacw). Jednoczenie ponad 1/3 gmin wiejskich ley w strefie oddziaywania maych (liczcych do 20 tys. mieszkacw) miast. Gwnymi problemami w rozwoju maych miast jest ich saba dostpno komunikacyjna, stagnacja gospodarcza, czsto monofunkcyjno przemysowa, zjawiska depopulacji, bezrobocie oraz dekapitalizacja majtku produkcyjnego, a take spadek znaczenia bliskoci niektrych usug dla ich odbiorcy. Badania porwnawcze kilku orodkw miejskich wykazay, e mae miasta znajdujce si w obszarach z funkcjonaln dominacj gospodarki rolnej s silniej zintegrowane lokalnie ni orodki, w ktrych istotne znaczenie gospodarcze ma funkcja turystyczna oraz orodki pooone w strefach zurbanizowanych (ich wzrost oparty jest bowiem na zewntrznych, pozalokalnych czynnikach). ad e. Wspieranie rozwoju mieszkalnictwa Sytuacja mieszkaniowa ludnoci w miastach poprawia si, co obrazuj zwaszcza wskaniki liczby mieszka przypadajcych na 1000 mieszkacw oraz przecitnej powierzchni mieszkania na osob, cho jednoczenie moe to by bardziej pochodn zmian ludnociowych (ubytkiem ludnoci miast i przenoszeniem si ich mieszkacw na tereny ssiednich gmin wiejskich) ni wynika z rozwoju mieszkalnictwa. Wedug danych GUS w Polsce w 2009 r. oddano do uytku 160 tys. mieszka (111,3 tys. mieszka w miastach i 48,7 tys. na obszarach wiejskich) 4,8 mieszkania na 1000 mieszkacw w miastach i 3,3 na wsiach. Liczba oddanych mieszka w 2009 r. bya o 3% mniejsza ni w 2008 r., ale o 20% wiksza ni w roku 2007. Naley podkreli, e lata 2008-2009 byy pod tym wzgldem najlepsze w caym okresie transformacji. Pomimo tego, w Polsce stale notuje si deficyt mieszkaniowy237, szacowany na ok. 1,4-1,5 mln mieszka.238 Przecitna powierzchnia uytkowa mieszka w 2009 r. w miastach na 1 osob wynosia 24 m2, w 2004 r. 22 m2 (dla porwnania na wsi byo to odpowiednio 25 m2 i 24 m2). Spord 160 tys. mieszka oddanych do uytku w 2009 r. po 72 tys. stanowiy mieszkania wybudowane przez deweloperw i indywidualnych inwestorw, co razem stanowio 90% mieszka i pokazuje, e rodki publiczne wspomagaj budownictwo mieszkaniowe w niewielkim stopniu. Rozmiary budownictwa komunalnego, w tym socjalnego, pomimo wzrostu nie zaspokajaj potrzeb mieszkaniowych uboszych grup ludnoci.239 43% zasobw mieszkaniowych w miastach powstao przed 1971 r. i s to czsto zasoby wymagajce modernizacji i remontw. Dominuje nowe budownictwo, czsto z powodw finansowych niedostpne dla przecitnego mieszkaca (procent dochodu przeznaczany na koszty mieszkaniowe w Polsce jest wikszy ni we Francji, Niemczech czy Holandii240), ograniczone s natomiast remonty i modernizacje starszych zasobw mieszkaniowych. Z bada Instytutu Rozwoju Miast i informacji GUS wynika, e gruntowne remonty realizowane s w bardzo niewielkiej czci zasobw mieszkaniowych i obejmuj mniej ni 1% ogu budynkw wielorodzinnych w kraju, a w latach 2008-2009 potrzeby remontowe
235
236 237
238
239 240
Heffner K.: Funkcjonowanie maych miast w systemie osadniczym Polski w perspektywie 2033 r. rekomendacje dla KPZK. Akademia Ekonomiczna im. K. Adamieckiego, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011, wyd. cyt. Rozumiany jako rnica pomidzy liczb gospodarstw domowych a liczb zamieszkaych mieszka. OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011. OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264097834-en. Gwne problemy, cele i kierunki programu wspierania rozwoju budownictwa mieszkaniowego do 2020 roku, dokument przyjty przez Rad Ministrw 30 listopada 2010 r. Informacje o mieszkalnictwie. Wskaniki monitoringu za 2009 r. Instytut Rozwoju Miast, Zakad Mieszkalnictwa. Krakw 2010 OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011, wyd. cyt.
140
prywatnych budynkw czynszowych byy pokryte rednio w okoo 30%241. Tym samym w polskich miastach mona mwi o luce remontowej remonty i modernizacje nie s prowadzone na skal odpowiadajc potrzebom i nie maj charakteru systemowego. Czsto podejmowane s pojedyncze dziaania w skali mieszka i budynkw, a nie caych kwartaw zabudowy. Sytuacja ta przyczynia si do wzrostu segregacji przestrzennej mieszkacw wg dochodw oraz postpujcej degradacji zasobw. Problemem jest take to, e w Polsce generalnie nie przeprowadzane s kompleksowe przedsiwzicia rewitalizacyjne. Rne wymiary deficytu mieszkaniowego wpywaj na ograniczon mobilno pracownikw. Brak mieszka sprawia, e zmiana miejsca zamieszkania jest trudna i kosztowna, co zniechca ludzi do przeprowadzania si do innego miasta. Polska jest jednym z krajw OECD o najniszym wskaniku mobilnoci mieszkacw. Ciar wspierania mieszkalnictwa, szczeglnie w odniesieniu do najuboszych warstw ludnoci, spoczywa gwnie na barkach samorzdw lokalnych, ktre wykorzystuj w tym celu posiadany zasb mieszkaniowy oraz takie instrumenty jak dodatki mieszkaniowe czy obniki czynszw. Interwencja pastwa obejmuje zarwno wsparcie nowego budownictwa (wasnociowego, spoecznego, komunalnego i socjalnego, tworzenie mieszka chronionych, noclegowni i domw dla bezdomnych), jak i utrzymanie we waciwym stanie technicznym obecnego zasobu, ze szczeglnym uwzgldnieniem zwikszenia efektywnoci energetycznej istniejcych budynkw. Wykorzystywane s w tym celu zarwno instrumenty podatkowe, jak i bezporednie wydatki budetowe. Skala tych interwencji jest jednak oceniana jako niewystarczajca w obliczu istniejcych wyzwa. Analiza postpw w zakresie osigania wskanikw monitorujcych realizacj SRK Wskanikiem okrelonym w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 (SRK) do oceny stopnia realizacji zada priorytetu 6 Rozwj regionalny i podniesienie spjnoci terytorialnej jest poziom urbanizacji (rozumianej jako odsetek ludnoci zamieszkaej w miastach). Warto bazowa tego wskanika w 2005 r. wynosia 61,4%, zakadana warto na rok 2010 to 62%. Wspczynnik urbanizacji w Polsce w 2010 r. wynis 60,9%. Jest to warto wyranie nisza ni w wikszoci krajw wysokorozwinitych. Nie wydaje si by w najbliszych latach wskanik ten osign wielko 62% przewidywan w SRK (przy utrzymaniu tej samej, dyskusyjnej metodologii obliczania tego wskanika). Cho generalnie odsetek ludnoci miejskiej pozostaje na stosunkowo staym poziomie od 1990 r., w ostatnich latach obserwowany jest jednak jego stopniowy spadek od 61,9% pod koniec lat 90., poprzez 61,5% w 2004 r. do 60,9% w 2010 r.
Tabela 53. Wskanik urbanizacji (%)
2004 wskanik urbanizacji 61,5 2005 61,4 2006 61,3 2007 61,2 2008 61,1 2009 61,0 2010 60,9 warto zakadana w SRK dla 2010 r. 62,0
rdo: Podstawowe wskaniki realizacji Strategii Rozwoju Kraju, GUS
Do znaczne jest w Polsce zrnicowanie regionalne wskanika urbanizacji. Najmniej zurbanizowanym wojewdztwem w roku 2010 byo woj. podkarpackie (41,4% ludnoci mieszkao w miastach), za najbardziej zurbanizowanym lskie (78,0%). W latach 2004-2010 jedynie dwa wojewdztwa zanotoway wzrost ludnoci mieszkajcej w miastach (podkarpackie o 0,9 p.p. i podlaskie o 1,3 p.p.). W pozostaych regionach zaobserwowano tendencj charakterystyczn dla kraju, czyli malejcy wskanik urbanizacji, w tym w wojewdztwie wielkopolskim o 1,4 p.p. i pomorskim o 1,5 p.p.
241
Informacje o mieszkalnictwie. Wskaniki monitoringu za 2009 r. Instytut Rozwoju Miast, Zakad Mieszkalnictwa. Krakw 2010.
141
RAPORT POLSKA 2011

Wykres 57. Wskanik urbanizacji w ukadzie wojewdztw w latach 2004, 2007 oraz 2010
80 70 60 50 40 30 20 10 0 2004 2007 2010
rdo: Wskaniki monitorujce Strategi Rozwoju Kraju 2007-2015 GUS
Analiza tych danych mogaby wskazywa na zahamowanie procesu urbanizacji w Polsce. Naley pamita jednak o tym, e w rzeczywistoci proces ten postpuje, a obraz zaburza nierejestrowana znaczna cz migracji do miast (brak penej rejestracji meldunkowej) oraz powolne zmiany statusu administracyjnego obszarw wiejskich otaczajcych miasta (traktowanie miast jako obszarw zamknitych w granicach administracyjnych, a nie funkcjonalnych). Gdyby w delimitacji obszarw typowo miejskich przyjmowa rozwizania stosowane w krajach zachodnich, stop urbanizacji w Polsce naleaoby w 2010 r. szacowa mniej wicej na 70%. Przykadem moe tu by Warszawa, dla ktrej korekta oficjalnych danych statystycznych pozwala oszacowa, e zamieszkuje j dodatkowo okoo wier miliona osb. Obserwowany przyrost ludnoci w gminach otaczajcych wielkie miasta po czci jest elementem zachodzcego w Polsce procesu suburbanizacji (gwnie na zachodzie i w centrum kraju). Rwnoczenie jednak jest to zjawisko zwizane z typow urbanizacj, tj. napywem ludnoci z obszarw wiejskich i peryferyjnych do pracy w miecie, w ktrym nie mona znale mieszkania lub jest za drogo na osiedlenie si w jego granicach administracyjnych. W konsekwencji dziaanie renty gruntowej przyczynia si do rozlewania si miast (urban sprawl) i wypychania wielu funkcji na obrzea miast. Rwnoczenie respektowanie prawa wasnoci prowadzi do petryfikacji czci struktury przestrzennej miasta i ogranicza wprowadzenie nowych funkcji w sposb elastyczny i zgodny z potrzebami gospodarczymi miasta. REKOMENDACJE DLA POLITYKI ROZWOJU Przedstawiona powyej analiza pozwala na wycignicie nastpujcych wnioskw i rekomendacji: Podjcia konkretnych dziaa wymaga nieskoordynowany rozwj obszarw funkcjonalnych najwikszych miast (niekontrolowana suburbanizacja i ywioowe rozlewanie si zabudowy miejskiej) skutkujcy: chaosem przestrzennym, degradacj rodowiska przyrodniczego i krajobrazu, rosncymi kosztami ekonomicznymi i spoecznymi funkcjonowania obszarw miejskich, niewydolnoci ukadw komunikacyjnych oraz utrat atrakcyjnoci miejsc rekreacyjnych i inwestycyjnych. W tym kontekcie niezbdne jest uregulowanie zagadnienia, jakim jest rozwj obszarw metropolitalnych oraz wprowadzenie odpowiednich instrumentw ograniczajcych rozpraszanie zabudowy w celu racjonalizacji sieci osadniczej. Efektywne zarzdzanie obszarami metropolitalnymi jest kluczowe dla rozwoju kraju i regionw. Wymaga wielopoziomowej wsppracy, a w ramach obszaru metropolitalnego konieczny jest konsensus pomidzy gminami, powiatami i wojewdztwami, czyli wszystkimi poziomami samorzdu. Dodatkowo samorzdy w swoich pracach powinny uwzgldni strategie krajowe.
142
Do Ku ln ja o w l sk sk oie po m or sk ie Lu be lsk ie Lu bu sk ie dz ki M e a op ol sk M ie az ow ie ck ie O po lsk Po ie dk ar pa ck ie Po dl as ki e Po m or sk ie l w s W ki i ar e to m kr i zy sk sk oie m az ur W sk ie Za ie lk ch op od ol ni sk op i om e or sk ie
Midzynarodowa ranga orodkw miejskich jest istotnym miernikiem oglnej pozycji kraju. Pod tym wzgldem polskie metropolie w znacznej mierze ustpuj innym metropoliom europejskim. Rozwinicia wymagaj take zewntrzne powizania funkcjonalne najwikszych polskich orodkw miejskich. Sabo rozwinita infrastruktura transportowa, ktra powinna wiza polskie miasta oraz integrowa je z obszarami otaczajcymi jest jednym z czynnikw, ktre maj najbardziej negatywny wpyw na rozwj Polski. Polska infrastruktura transportowa wymaga wielu inwestycji. Przeszkod dla rozwoju jest nie tylko niedostatek inwestycji drogowych (brak sieci drg umoliwiajcej sprawne przejazdy w samych miastach i w ich otoczeniu, problem braku obwodnic oraz niska jako pocze pomidzy miastami wojewdzkimi), lecz take jako istniejcej sieci drogowej. Problemem jest take niska jako pocze kolejowych. Poprawy wymaga wykorzystanie potencjau najwikszych polskich miast jako gwnych wzw sieci osadniczej generujcych wzrost gospodarczy dla caego kraju oraz przenoszenie zasobw z ich obszarw na obszar innych miast i terenw otaczajcych. Na obszarach miejskich skupia si duo problemw spoecznych. Ubstwo jest czstym zjawiskiem w maych i rednich miastach, ale jest ono dotkliwsze w przypadku ludzi biednych mieszkajcych w wikszych orodkach miejskich. Przeksztacenia wasnociowe, a zwaszcza prywatyzacja oraz odejcie od subsydiowania gospodarki mieszkaniowej mog w duszej perspektywie powodowa dalsze procesy segregacji mieszkaniowej w przestrzeni miasta wg kryterium majtkowego. W tym kontekcie intensyfikacji wymagaj zintegrowane dziaania rewitalizacyjne; istotny jest take rozwj budownictwa komunalnego, w tym socjalnego, tak aby w wikszym stopniu zaspokaja on potrzeby mieszkaniowe uboszych grup ludnoci. Niezbdne jest dostosowanie polityki do procesw starzenia si spoeczestwa miejskiego oraz obniania si dynamiki rozwoju ludnociowego miast. Starzenie si spoeczestwa wpywa na zwikszanie zapotrzebowania na usugi publiczne (w tym suby zdrowia), a take w nieodlegej perspektywie na wielko i produktywno rynku pracy, co moe spowolni wzrost gospodarczy. Naley zwrci uwag na szczeglne potrzeby w zakresie infrastruktury i kapitau ludzkiego maych i rednich miast. Polskie miasta redniej wielkoci nie wykorzystuj w peni swojego potencjau. Lokaln atrakcyjno miast redniej wielkoci mona poprawi, wdraajc polityk sprzyjajc wikszej poday mieszka, by uatwi w ten sposb migracj midzy obszarami miejskimi a wiejskimi, oraz realizujc polityk aktywnej, lokalnej konkurencyjnoci. Konieczna jest take poprawa dostpnoci transportowej maych miast oraz atrakcyjnoci ich rynku pracy. Potrzebne s dziaania, ktre zmniejsz wpyw obszarw miejskich na rodowisko inwestycje w infrastruktur rodowiskow, zmniejszenie iloci skadowanych odpadw, nieczyszczonych ciekw, zanieczyszczenia rodowiska. Wsparciem naley obj inwestycje w kultur, zarwno w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, rozwoju infrastruktury kultury, przemysw kultury i kreatywnych, jak i przedsiwzi kulturalnych, co wpynie na podniesienie atrakcyjnoci miast i regionw. Polska potrzebuje krajowej strategii miejskiej czcej polityki sektorowe wpywajce na rozwj miast i definiujcej wymierne, oglnokrajowe cele dostosowane do wyzwa stojcych przed miastami rnego typu. Zintegrowana midzysektorowa strategia znajduje si w trakcie opracowywania przez MRR. Naley postulowa uzupenienie dostpnych informacji i zmian statystyki dotyczcej miast. Naleaoby rozway zmian definicji ludnoci miejskiej i wiejskiej, przyjmujc wzorem wielu krajw, jako kryterium miejskoci i wiejskoci liczb mieszkacw miejscowoci lub gsto zaludnienia podstawowych jednostek administracyjnych.
143
RAPORT POLSKA 2011
8. ROZWJ OBSZARW WIEJSKICH

Obszary wiejskie w Polsce242 Obszary wiejskie w Polsce stanowi 93% cakowitej powierzchni kraju, na ktrej znajduje si ponad 43 tys. miejscowoci wiejskich.243 Cho peni one obecnie wiele funkcji (w sferze konsumpcji, jak i produkcji rolniczej i pozarolniczej), to jednak wci istotnie odbiegaj poziomem ycia od terenw miejskich i stanowi do niespjny konglomerat gospodarczy, spoeczny i kulturowy. Co wicej, w rozkadzie przestrzennym zjawisk zachodzcych na obszarach wiejskich wyrany jest wpyw zaszoci historycznych. Mimo tego naley podkreli, e skala zmian zachodzcych na obszarach wiejskich, w szczeglnoci w ostatnich 10 latach, ma niespotykane od lat natenie. Polska wie podlega take procesom deagraryzacji, rozumianej jako spadek znaczenia rolnictwa dla gospodarki i spoecznoci wsi. Obszary wiejskie charakteryzuj si rozproszon sieci osadnicz i generalnie ma liczb mieszkacw poszczeglnych miejscowoci wiejskich. Utrudnia to rozwj tych obszarw, nie sprzyja utrzymaniu ywotnoci spoecznej, podraa koszty budowy infrastruktury i czsto wyklucza podejmowanie dziaalnoci pozarolniczej, gwnie z uwagi na brak odpowiedniej liczby jej odbiorcw. Najwiksze rozproszenie wiejskiej sieci osadniczej wystpuje w regionie pnocno-wschodnim, poudniowo-wschodnim oraz w woj. opolskim. Najwiksze zagszczenie wystpuje w Polsce centralnej. Liczba mieszkacw wsi od 2004 r. wzrosa o ponad 230 tys. osigajc w 2010 r. wielko ponad 15 mln mieszkacw, co stanowi 39% ogu mieszkacw kraju244. Wzrost ten dotyczy jednak gwnie terenw pooonych blisko aglomeracji miejskich i jest spowodowany nasilonym, w ostatnich latach, zjawiskiem migracji ludnoci z pooonych z dala od miast obszarw wiejskich i z centrw duych miast na ich obrzea.
Mapa 12. Podzia terytorialny kraju na obszary miejskie i wiejskie wedug TERYT w 2009 r.
rdo: Obszary wiejskie w Polsce, Gwny Urzd Statystyczny Warszawa - Olsztyn 2011
242
243 244
Obszary wiejskie w Polsce wyrnia si na podstawie podziau terytorialnego wedug rejestru TERYT, w ktrym za obszary te uznaje si gminy wiejskie i czci wiejskie gmin miejsko-wiejskich. Bank Danych Lokalnych GUS, stan na koniec 2010 r. Bank Danych Lokalnych GUS.
144
Gsto zaludnienia na obszarach wiejskich w 2010 r. wynosia 51 os./km2 (wskanik ten dla obszarw miejskich wynis 1 082 os./km2). W 2004 r. wskaniki te wynosiy odpowiednio 50 os./km2 dla obszarw wiejskich i 1 105 os./km2 dla miast. Najwiksz gstoci zaludnienia w 2010 r. na obszarach wiejskich charakteryzoway si wojewdztwa: maopolskie (124 os./km2), lskie (120 os./km2) i podkarpackie (74 os./km2), najmniejsz za zachodniopomorskie (25 os./km2) oraz podlaskie i warmisko-mazurskie (po 24 os./km2).245
Mapa 13. Ludno na 1 km na obszarach wiejskich wedug podregionw w 2009 r.
Obecnie w Polsce na obszarach wiejskich obserwuje si nastpujce trendy demograficzne246: malejcy wskanik obcienia demograficznego247 (w 2004 r. wynis on 66,5, w 2007 r. 61,5, a w 2010 r. 58,2); niszy wspczynnik feminizacji ni na obszarach miejskich o wartociach ksztatujcych si na staym poziomie na przestrzeni ostatnich lat (w 2010 r. na 100 mczyzn przypadao 101 kobiet wobec 111 w miastach); nisz w porwnaniu do miast median wieku ludnoci248 (na obszarach wiejskich dla mczyzn w 2009 r. wynosia ona 34,7, a dla kobiet 37,3; w miastach wartoci te wynosiy odpowiednio 36,3 i 41,6); wyszy w porwnaniu do miast przyrost naturalny (w 2010 r. wynis on ponad 20 tys. i by zauwaalnie wyszy ni w 2004 r., kiedy to wynis nieco ponad 4 tys.; w relacji na 1 000 os. ludnoci wynis 1,4 w 2010 r. i 0,3 w 2004 r.); migracje ludnoci wiejskiej do miast i obszarw je otaczajcych w poszukiwaniu pracy lub w celu kontynuacji nauki; na czci obszarw prowadzi to do depopulacji i starzenia si ludnoci, a szczeglnie dotyczy to obszarw peryferyjnych, m.in. Polski wschodniej; odwrotny trend wystpuje w granicach funkcjonalnych wielkich miast, gdzie zaznaczona jest trwaa tendencja do migracji z centrw miast do obszarw je otaczajcych. Tym samym, majc na uwadze powyej przedstawione wskaniki, pomimo generalnie korzystniejszej ni w miastach struktury ludnoci wsi (m.in. wyszego przyrostu naturalnego i niszej mediany wieku)
245 246 247 248
Wskanik prezentujcy liczb osb w wieku nieprodukcyjnym na 100 osb w wieku produkcyjnym. Mediana wieku wskazuje przecitny wiek osb w danej zbiorowoci zamieszkujcej okrelone terytorium. Warto mediany wyznacza granic wieku, ktr poowa osb w danej zbiorowoci ju przekroczya, a druga poowa jeszcze nie osigna.
Ibidem. Ibidem.
145
RAPORT POLSKA 2011

ma ona charakter regresywny i na wielu obszarach zachodz procesy starzenia si i zmniejszania liczby ludnoci.
Tabela 54. Procentowe udziay ludnoci wg ekonomicznych grup wieku w oglnej liczbie ludnoci obszarw wiejskich i miejskich Udzia ludnoci w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym (17 lat i mniej) w oglnej liczbie ludnoci miast i wsi na obszarach (w %) miejskich wiejskich miejskich wiejskich miejskich wiejskich 19 24 66 60 15 15 17 21 65 63 18 16
rok
2004 2010
rdo: Obliczenia wasne na podstawie danych GUS.
Mapa 14. Obszary nadmiernego odpywu ludnoci w latach 1988-2007
Legenda: A obszary wiejskie o staym i silnym odpywie ludnoci (9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpyw ponad 5% liczby ludnoci w okresie 1998-2007) B obszary wiejskie o staym i umiarkowanym odpywie ludnoci (9 lub 10 lat z ujemnym saldem migracji i odpyw nie wicej ni 5% liczby ludnoci w okresie 1998-2007) C obszary wiejskie o przewadze odpywu ludnoci (7 lub 8 lat z ujemnym saldem migracji w okresie 1998-2007) rdo: Baski J. (red.), Analiza zrnicowania i perspektyw rozwoju obszarw wiejskich w Polsce do 2015 roku, Studia Obszarw Wiejskich, 16, IGiPZ PAN, PTG, Warszawa 2009
Sytuacja gospodarcza obszarw wiejskich Regiony wiejskie w Polsce (ale take w kadym innym kraju) generalnie rozwijaj si wolniej od obszarw miejskich, s mniej atrakcyjne dla inwestorw, maj wysze i trudniejsze do zlikwidowania bezrobocie i niewielki kapita. Jednoczenie, jednym z czynnikw wywierajcych korzystny wpyw na konkurencyjno tych obszarw jest ich lokalizacja. Wsie pooone w pobliu duych aglomeracji miejskich charakteryzuj si wyszym poziomem rozwoju ni pozostae. Coraz sabsz rol odgrywa tam rolnictwo, a znaczenia nabieraj funkcje nierolnicze handel i usugi. Rozwija si mieszkalnictwo, a to przekada si na relatywnie wysze dochody tych gmin w porwnaniu do dochodw gmin pooonych peryferyjnie. Innym rodzajem obszarw, na ktrych nastpuje przyspieszony rozwj pozarolniczego rynku pracy, s te pooone wzdu gwnych cigw komunikacyjnych. Na drugim biegunie znajduj si obszary peryferyjne, ktre charakteryzuj si stagnacj oraz ubytkiem ludnoci.
146
Wskaniki gospodarcze charakteryzujce polskie obszary wiejskie ksztatuj si nastpujco249: spord ponad 12,4 mln ludnoci w wieku 15 lat i wicej zamieszkujcej na wsi w 2010 r. 6,7 mln osb 54% byo aktywnych zawodowo (53% w 2007 r.); wspczynnik aktywnoci zawodowej by zdecydowanie wyszy wrd mczyzn ni wrd kobiet; zdecydowana wikszo osb pracujcych (90%) pracowaa w penym wymiarze czasu, a prac w niepenym wymiarze prawie dwukrotnie czciej podejmoway kobiety; w gospodarstwach domowych uytkownikw gospodarstw rolnych dziaalno pozarolnicza jest obecnie rdem prawie 10% dochodw; cho na obszarach wiejskich obserwuje si obecnie nadwyk siy roboczej w rolnictwie i brak miejsc pracy dla ludnoci bezrolnej, to jednoczenie na przestrzeni ostatnich lat zauwaalny jest proces rosncego zatrudnienia mieszkacw obszarw wiejskich poza wasnym gospodarstwem rolnym; stopa bezrobocia wyniosa w 2010 r. 9,3%, od 2004 r. odnotowano w tym zakresie znaczny spadek (o ponad 8 p.p.); stopa bezrobocia bya wysza w przypadku kobiet ni mczyzn; zdecydowanie najwysze stopy bezrobocia dotycz ludnoci modej oraz bezrolnej; pomimo zmniejszania si rnic w dochodach midzy miastem a wsi, dochd rozporzdzalny na 1 os. w gospodarstwie domowym na wsi by nadal znaczco niszy ni w miastach i wynosi w 2009 r. 889 z (w miastach 1 255 z); gwnymi skadnikami dochodu rozporzdzalnego ogem w gospodarstwach domowych rolnikw byy dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie (68,0%), ze wiadcze z ubezpiecze spoecznych (13,0%), z pracy najemnej (11,8%) oraz ze wiadcze pomocy spoecznej (3,3%); na towary i usugi konsumpcyjne na 1 os. w gospodarstwie domowym przecitnie miesicznie w 2009 r. na obszarach wiejskich wydawano 775 z (w miastach 1 070 z), w gospodarstwach domowych rolnikw 685 z.
Wykres 58. Struktura przecitnych miesicznych wydatkw na 1 osob w gospodarstwie domowym wedug miejsca zamieszkania i typu gospodarstwa domowego w 2009 r.
rdo: Obszary wiejskie w Polsce, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa - Olsztyn 2011
Obecnie funkcja rolnicza nie jest w stanie dostarczy godziwych dochodw mieszkacom wsi, a w przyszoci zapotrzebowanie na prac tego sektora bdzie ulega dalszemu zmniejszaniu. Na obszarach wiejskich mamy dzi do czynienia z nadwyk siy roboczej w rolnictwie i brakiem miejsc pracy dla ludnoci bezrolnej250. Na przestrzeni ostatnich lat zauwaalny jest jednak proces rosncego zatrudnienia mieszkacw obszarw wiejskich poza wasnym gospodarstwem rolnym. Odnotowuje si rnice w aktywnoci ekonomicznej ludnoci zwizanej z gospodarstwem rolnym a ludnoci bezroln. Wspczynnik aktywnoci zawodowej ludnoci zwizanej z gospodarstwem rolnym wynis w 2009 r. 66%, a dla ludnoci niezwizanej z gospodarstwem rolnym 47%, natomiast stopa bezrobocia
249 250
Obszary wiejskie w Polsce. Gwny Urzd Statystyczny Warszawa - Olsztyn 2011. Haasiewicz A.: Rozwj obszarw wiejskich w kontekcie zrnicowa przestrzennych w Polsce i budowania spjnoci terytorialnej kraju. Ekspertyza wykonana na zlecenie MRR Warszawa, 2011.
147
RAPORT POLSKA 2011

odpowiednio 4,5% i 11,4%. Rnice midzy ludnoci zwizan z gospodarstwem rolnym a ludnoci bezroln czciowo mog wynika z ukrytego bezrobocia w pierwszej grupie. Na przestrzeni ostatnich lat obserwuje si istotny wzrost liczby podmiotw gospodarczych dziaajcych na obszarach wiejskich. Wedug rejestru REGON w 2001 r. zarejestrowanych na nich byo okoo 700 tys. podmiotw, a w 2009 r. ponad 930 tys., co stanowi okoo 1/4 ogu podmiotw gospodarczych zarejestrowanych w Polsce. Jednoczenie wskanik przedsibiorczoci (obliczany jako liczba podmiotw na 1 000 mieszkacw) jest nadal prawie dwukrotnie niszy ni w miastach (63 na wsi, 121 w miastach). Ze wzgldu na prowadzony rodzaj dziaalnoci, w 2009 r. na wsi najwikszy udzia stanowiy podmioty zajmujce si: handlem, napraw pojazdw samochodowych, transportem i gospodark magazynow, zakwaterowaniem i gastronomi, informacj i komunikacj oraz przemysem i budownictwem. 251 Analizujc rozwj przedsibiorczoci na obszarach wiejskich naley take zwrci uwag na dwie istotne kwestie. Po pierwsze, coraz czciej przedsibiorcy lokalizuj swoje firmy na obszarach wiejskich ze wzgldu na korzystne ceny gruntw. Powoduje to koncentracj dziaalnoci gospodarczej szczeglnie na obszarach podmiejskich, cho jednoczenie usugi te czsto s skierowane do mieszkacw miast. Po drugie, niskie dochody ludnoci wiejskiej ograniczajce lokalny popyt na usugi i produkty s obecnie jednym z czynnikw hamujcych powstawanie nowych podmiotw gospodarczych ukierunkowanych na obsug lokalnych rynkw. Barier w rozwoju przedsibiorczoci jest take niedorozwj infrastruktury (transportowej, energetycznej, telefonicznej i internetowej).
Mapa 15. Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON na obszarach wiejskich na 1000 os. wedug wojewdztw w 2009 r. (stan w dniu 31 grudnia)
Sytuacja spoeczna obszarw wiejskich Z punktu widzenia zmniejszania dystansu rozwojowego pomidzy obszarami wiejskimi i miastami bardzo istotny jest rozwj edukacji na obszarach wiejskich. Dane statystyczne pokazuj, e poziom wyksztacenia mieszkacw wsi ulega poprawie, jednake odsetek osb posiadajcych wyksztacenie wysze i rednie policealne jest nadal blisko dwukrotnie niszy ni wrd mieszkacw miast. Tym samym struktur wyksztacenia ludnoci wiejskiej naley uzna za niekorzystn i bdc jedn z przyczyn negatywnych zjawisk obserwowanych na tych obszarach (osoby z wyszym wyksztaceniem
251
Obszary wiejskie w Polsce. Gwny Urzd Statystyczny Warszawa - Olsztyn 2011.
148
generalnie charakteryzuj si wiksz mobilnoci i lepszym dopasowaniem do zmian na rynku pracy, s mniej zagroone ubstwem i bezrobociem). Niski poziom wyksztacenia mieszkacw wsi stanowi take niejednokrotnie barier podjcia dziaalnoci w innych zawodach ni rolnicze. W ostatnich latach notuje si popraw wyksztacenia osb pracujcych w rolnictwie, jednak w duej mierze spowodowane jest to naturalnym procesem odchodzenia osb najstarszych, ktrzy posiadali najnisze wyksztacenie.252 Wspczynniki skolaryzacji brutto253 na obszarach wiejskich w roku szkolnym 2009/2010 r. wyniosy 98,7% dla uczniw szk podstawowych i 99% dla uczniw szk gimnazjalnych. Z analizy miejsca uczenia si dzieci zamieszkaych na obszarach wiejskich wynika, e okoo 87% tych dzieci uczy si w szkoach podstawowych zlokalizowanych na obszarach wiejskich, a 13% w szkoach zlokalizowanych w miastach (dla gimnazjw wielkoci te wynosz odpowiednio 73% i 27%). Odnotowa naley take wzrost zarwno w liczbie placwek wychowania przedszkolnego (o 1,2% w roku szkolnym 2009/10 w stosunku do roku szkolnego 2003/4), jak i liczby dzieci do nich uczszczajcych (z ponad 256 tys. do ponad 300 tys. w analogicznych latach). W roku szkolnym 2009/10 na obszarach wiejskich na 1 000 dzieci w wieku 3-5 lat do przedszkoli uczszczao 375. Jednoczenie naley podkreli, e najwicej placwek wychowania przedszkolnego znajduje si w podregionach zlokalizowanych w pobliu duych miast.
Wykres 59. Struktura wyksztacenia ludnoci wsi i miast w Polsce w 2010 r. (dane rednioroczne)
miasto
wie
5% 21%
13%
24%
26%
9% 20%
24% 13%
7% 31%
7%
wysze rednie zawodowe rednie oglnoksztacce zasadnicze zawodowe gimnazjum podstawowe ukoczone, niepene podstawowe i bez wyksztacenia szkolnego
rdo: BAEL
Na wzrost poziomu wyksztacenia ludnoci obszarw wiejskich miay wpyw dwa zjawiska: wzrost moliwoci kontynuacji edukacji oraz migracje ludnoci z wyszym i rednim wyksztaceniem z miast na otaczajce je obszary wiejskie (cho jednoczenie na peryferyjnych obszarach wiejskich wystpuje zjawisko odpywu ludnoci o wyszym poziomie wyksztacenia). Tym, co wpywa negatywnie na jako kapitau ludzkiego na wsi s m.in. utrzymujce si bariery komunikacyjne i finansowe, ktre powoduj, e mieszkacy obszarw wiejskich maj utrudniony dostp do wyksztacenia. Problemem jest zarwno utrudniony dostp do szk i zaj pozalekcyjnych oraz czsto niszy poziom ksztacenia, jak i niedostatki wyksztacenia u osb dorosych. Istotne jest take niedopasowanie oferty edukacyjnej do potrzeb rynku pracy. Szczeglnie dotyczy to ksztacenia zawodowego i oferty szkoleniowej umoliwiajcej w krtkim czasie zmian kwalifikacji zawodowych. Analizujc kapita spoeczny, dosy powszechne jest przekonanie, e na polskiej wsi jest on niski. W 2007 r. tylko co pita organizacja pozarzdowa zlokalizowana bya na wsi, a w sumie dziaao tam prawie 14 tys. zarejestrowanych organizacji. W formuowaniu tego typu wnioskw naley jednak
252
253
Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa. Wspczynnik skolaryzacji brutto to relacja liczby osb uczcych si (stan na pocztku roku szkolnego) na danym poziomie ksztacenia (niezalenie od wieku) do liczby ludnoci (stan w dniu 31 grudnia) w grupie wieku okrelonej jako odpowiadajca temu poziomowi nauczania.
149
RAPORT POLSKA 2011

zachowa ostrono, poniewa zestawienia te nie uwzgldniaj m.in. Ochotniczych Stray Poarnych (w liczbie okoo 16 tys.), ktre s jednymi z najpopularniejszych form organizacji spoecznej na terenach wiejskich. 254 Mieszkacy obszarw wiejskich s bardziej zagroeni ubstwem w 2009 r. poniej ustawowej granicy ubstwa255 egzystowao na obszarach wiejskich prawie 14% ludnoci, poniej relatywnej granicy ubstwa256 26%, za poniej granicy ubstwa skrajnego257 9%.258 Szczeglnie zagroona ubstwem jest ludno obszarw peryferyjnych, m.in. popegeerowskich czy monofunkcyjnych obszarw rolniczych, gdzie dominuj mae, nietowarowe gospodarstwa rolne oraz brak jest moliwoci zatrudnienia poza rolnictwem. Wrd wielu negatywnych skutkw powodowanych przez ubstwo, podkreli naley, e czsto prowadzi ono do dziedziczenia bezrobocia i wykluczenia spoecznego. W 2008 r. na obszarach wiejskich z pomocy spoecznej korzystao 515 tys. gospodarstw domowych (prawie 2 mln ludnoci), co stanowio 46% wszystkich gospodarstw. Najczciej byy to wieloosobowe gospodarstwa domowe skadajce si z 5. i wicej osb. Gwnymi przyczynami korzystania z pomocy spoecznej na obszarach wiejskich s wzgldy ekonomiczne, a nastpnie zdrowotne i rodzinne.259 Jednoczenie Polska, ze wzgldu na swoje zrnicowania regionalne, dysponuje bogatym dziedzictwem kulturowym wsi, zarwno materialnym, jak i niematerialnym (tradycje i obrzdy lokalne). Na obszarach wiejskich zachowao si take wiele historycznych pozostaoci Polski szlacheckiej dworkw, folwarkw, zabytkowych kociow. Funkcjonujce na obszarach wiejskich biblioteki i domy kultury s istotnym miejscem krzewienia kultury na wsi, przyczyniajc si jednoczenie do redukcji wykluczenia spoecznego. Instytucje te s jednak rozmieszczone nierwnomiernie (najwicej znajduje si w wojewdztwach mazowieckiem, maopolskim, lskim i wielkopolskim, a najmniej w podlaskim i lubuskim), co oznacza nierwnomierny dostp do kultury przez mieszkacw obszarw wiejskich. Przestrzenne zrnicowanie rozwoju spoeczno-gospodarczego obszarw wiejskich Analizy prowadzone od wielu lat w Instytucie Rozwoju Wsi i Rolnictwa (IRWiR)260 pokazuj dwie oglne prawidowoci dotyczce przestrzennego zrnicowania rozwoju spoeczno-gospodarczego gmin wiejskich. Pierwsz z nich jest stopniowe przechodzenie od wysokiego poziomu rozwoju gmin wiejskich w zachodniej czci kraju poprzez redni poziom w centrum do niskiego i bardzo niskiego w czci pnocno-wschodniej (woj. warmisko-mazurskie) i rodkowo-wschodniej (wojewdztwa: podlaskie, lubelskie i wschodnia cz podkarpackiego) oraz w pooonych w pasie rodkowym woj. witokrzyskim, czci poudniowej i wschodniej woj. maopolskiego, a take w wielu znajdujcych si poza zasigiem oddziaywania Warszawy gminach wojewdztwa mazowieckiego. Drug prawidowoci jest lokalizacja gmin wiejskich o bardzo wysokim i wysokim poziomie rozwoju wok miast. Szczeglnie wyranie jest to widoczne wok Warszawy, Trjmiasta, Poznania, Wrocawia, odzi oraz Krakowa i konurbacji grnolskiej. Zwaszcza wok Poznania uksztatowa si wyrany, regularny krg gmin wiejskich o bardzo wysokim poziomie rozwoju, ktremu towarzyszy drugi, zewntrzny krg gmin o podobnie wysokim poziomie. Wok Warszawy gminy o bardzo wysokim stopniu rozwoju s rozmieszczone nieregularnie, a ponadto krg ten jest niedomknity od strony wschodniej. Co wicej, promie oddziaywania aglomeracji warszawskiej na ssiadujce z ni gminy wiejskie jest znacznie krtszy ni promie oddziaywania aglomeracji poznaskiej i wrocawskiej. Do blisko Warszawy znajduj si gminy o niskim lub bardzo niskim poziomie rozwoju, co wynika m. in. z niewaciwego ich powizania rodkami komunikacji publicznej ze stolic.
254
255 256 257 258 259 260
Gumkowska M., Herbst J., Radecki P.: Podstawowe fakty o organizacjach pozarzdowych. Raport z badania 2008. Stowarzyszenie Klon/Jawor. Kwoty uprawniajcej do ubiegania si o przyznanie wiadczenia pieninego z systemu pomocy spoecznej. 50% rednich miesicznych wydatkw. Szacowanego przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych minimum egzystencji. Obszary wiejskie w Polsce. Gwny Urzd Statystyczny Warszawa - Olsztyn 2011. Rosner A. (red.), Frenkiel I., Heffner K., Picek B.: Typologia wiejskich obszarw problemowych. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 1999 oraz Rosner A. (red.), Heffner K., Stanny M., Zrnicowanie poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego obszarw wiejskich a zrnicowanie dynamiki przemian, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2007.
Ibidem.
150
Gminy wiejskie o wysokim i bardzo wysokim poziomie rozwoju zlokalizowane s take wok miast redniej wielkoci, cho na rnych obszarach z rn intensywnoci. Prawidowo ta najwyraniejsza jest w zachodniej, sabsza w rodkowej, a najsabsza we wschodniej czci kraju. Gminy znajdujce w zasigu silnego oddziaywania miast trac stopniowo charakter gmin wiejskich (rolnictwo jest w nich wypierane przez inn dziaalno gospodarcz, a grunty rolne stopniowo s przeznaczane pod zabudow) i nabieraj charakteru gmin podmiejskich, stajc si obszarami peryferyjnymi miast. Na ich obszarach lokalizowane s take rne dziaalnoci gospodarcze, w tym czsto dziaalnoci uciliwe dla mieszkacw, ktre trudno ulokowa w dzielnicach stanowicych centra miejskie. Niektre gminy podmiejskie lub ich cz przeksztaca si w sypialnie, niekiedy o charakterze ekskluzywnych rezydencji. W dugim okresie gmina podmiejska lub jej cz jest zazwyczaj wczana do miasta.
Mapa 16. Zrnicowanie rozwoju spoeczno-gospodarczego gmin wiejskich
rdo: Rosner A. (red.), Heffner K., Stanny M., Zrnicowanie poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego obszarw wiejskich a zrnicowanie dynamiki przemian, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2007
Gminy o niskim poziomie rozwoju zlokalizowane s najczciej we wschodniej Polsce. S one zwykle oddalone od orodkw miejskich lub te znajduj si w strefach oddziaywania miast majcych trudnoci gospodarcze. Tworz rwnie wyrany pas wzdu granicy z Ukrain, Biaorusi i Rosj, cho take poziom rozwoju graniczcych z Niemcami gmin wojewdztw dolnolskiego i lubuskiego jest niszy ni gmin tych wojewdztw pooonych w pewnym oddaleniu od granicy. Rolnictwo Cakowita powierzchnia uytkw rolnych w Polsce w 2010 r. wynosia prawie 19 mln ha, co stanowio 60,5% powierzchni kraju. Udzia uytkw rolnych w poszczeglnych wojewdztwach jest zrnicowany. Do wojewdztw o typowo rolniczym charakterze (o udziale uytkw rolnych wynoszcym ponad 55% cakowitej powierzchni wojewdztwa) nale: podlaskie,
151
RAPORT POLSKA 2011

mazowieckie, lubelskie, dzkie, kujawsko-pomorskie, wielkopolskie i opolskie. Najmniejszy odsetek uytkw rolnych wystpuje w wojewdztwie lubuskim i lskim (odpowiednio: 36,1% i 36,6% cakowitej powierzchni).261
Mapa 17. Uytkowanie gruntw wedug wojewdztw w 2009 r.
Struktura uytkw rolnych wg klas bonitacyjnych262 jest bardzo zrnicowana regionalnie, nie stanowi jednake znaczcej bariery w rozwoju rolnictwa w Polsce, poniewa producenci w znacznym stopniu dostosowali profil produkcyjny gospodarstw do potencjau produkcyjnego zasobw ziemi. Tym, co stanowi obecnie wyzwanie dla polskiego rolnictwa jest natomiast zbalansowanie produkcji z celami ochrony rodowiska oraz innowacyjno i badania rolin uprawnych, ktre w optymalny sposb bd wykorzystyway warunki agrometeorologiczne w Polsce. Jednoczenie, czynnikiem ograniczajcym wykorzystanie uytkw rolnych jest due rozdrobnienie dziaek wchodzcych w skad gospodarstw rolnych. rednia liczba dziaek wchodzcych w skad gospodarstwa rolnego wynosi 11, a 40% z nich pooonych jest w znacznej odlegoci od siedliska (przekraczajcej 10 km)263. W Polsce w 2009 r. liczba gospodarstw rolnych ogem wynosia ponad 2,5 mln, co stanowio blisko 17% ogu gospodarstw rolnych w UE (wiksza liczba gospodarstw rolnych wystpuje tylko w rolnictwie rumuskim)264. Najwiksza liczba gospodarstw miaa powierzchni mniejsz od 1 ha (732 tys.), najmniej gospodarstw miao powierzchni powyej 100 ha (9 tys.). Rozdrobnienie polskiego rolnictwa potwierdza take okrelenie gospodarstw przez ich wielko ekonomiczn265. W oglnej sumie wszystkich gospodarstw w 2007 r. 90% znajdowao si w grupie do 8 ESU266, przy czym wielko t przyjmuje si jako granic wyznaczajc si ekonomiczn
261
262
263
264 265 266
Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa. Bonitacja gleb to ocena jakoci gleb pod wzgldem ich wartoci uytkowej uwzgldnia yzno gleby, stosunki wodne, trudno uprawy w powizaniu z agroklimatem, rzeb terenu oraz niektrymi elementami stosunkw gospodarczych. Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.
Ibidem.
Sum standardowych nadwyek bezporednich wszystkich dziaalnoci prowadzonych w tym gospodarstwie. ESU (ang. European Size Unit) Europejska Jednostka Wielkoci wyraa si za jej pomoc wielko (si) ekonomiczn gospodarstw rolnych, czyli ich dochodowo.
152
gospodarstwa, powyej ktrej rolnik jest w stanie zapewni swojej rodzinie godziwy poziom ycia oraz reprodukcj majtku produkcyjnego.
Tabela 55. Liczba gospodarstw rolnych wg klas wielkoci ekonomicznej
liczba gospodarstw w 2007 r. do 8 ESU 8 - 40 ESU powyej 40 ESU 2 145 609 226 632 18 716
rdo: GUS
Mapa 18. rednia powierzchnia dziaek w obrbie ewidencyjnym (ha)
rdo: Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa, projekt z 15 czerwca 2011 r., Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa
W Polsce rolnictwo ma duy wpyw na sytuacj spoeczno-gospodarcz mieszkacw obszarw wiejskich, stan rodowiska przyrodniczego, struktur krajobrazu oraz rnorodno biologiczn kraju. Stosunkowo niewielki jest natomiast jego wpyw na wskaniki makroekonomiczne Polski. Niski jest dochd z czynnikw produkcji w przeliczeniu na penozatrudnionego w rolnictwie (w 2010 r. w ujciu siy nabywczej przecitny rolnik w Polsce uzyskiwa dochd na poziomie 40% redniej unijnej267) oraz wydajno pracy mierzona za pomoc wartoci dodanej brutto. Udzia sektora I (rolnictwa, owiectwa i lenictwa oraz rybactwa)268 w generowaniu wartoci dodanej brutto w 2004 r. wynosi 5% i do 2008 r. zmala do 4%. Dla porwnania, udzia sektora II wynis odpowiednio 30% i 31%, a udzia sektora III wynosi w caym okresie 65%.269 Jest to konsekwencja duego rozdrobnienia rolnictwa, niekorzystnej struktury agrarnej, niewielkiej siy ekonomicznej gospodarstw rolnych, niskiego wyksztacenia rolnikw i niedostatecznego wyposaenia gospodarstw rolnych w nowoczesne maszyny i urzdzenia.
267 268
269
Eurostat. Mierzony sum wartoci poszczeglnych sekcji PKD 2004 dla sektora I (rolnictwo, owiectwo i lenictwo oraz rybactwo), dla sektora II (grnictwo, przetwrstwo przemysowe, wytwarzanie i zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz i wod, budownictwo), dla sektora III (handel, naprawy, hotele i restauracje, transport, gospodarka magazynowa i czno, porednictwo finansowe, obsuga nieruchomoci, wynajem i usugi zwizane z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej, administracja publiczna i obrona narodowa, obowizkowe ubezpieczenie spoeczne i powszechne ubezpieczenie zdrowotne, edukacja, ochrona zdrowia i pomoc spoeczna, dziaalno usugowa, komunalna, spoeczna i indywidualna, gospodarstwa domowe zatrudniajce pracownikw). Na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS.
153
RAPORT POLSKA 2011

Zrnicowanie naturalnego potencjau produkcyjnego Polski jest due i wynika z przestrzennej zmiennoci uksztatowania terenu, pokrywy glebowej oraz opadw i temperatury. W 2009 r. globalna produkcja rolnicza w cenach staych roku poprzedniego na 1 ha uytkw rolnych wyniosa 4 967 z w porwnaniu do 3 674 z w 2004 r. Wzrost produkcji globalnej wynika przede wszystkim ze wzrostu produkcji rolinnej, a w mniejszym stopniu produkcji zwierzcej. W strukturze towarowej produkcji rolniczej przewaa produkcja zwierzca 58% w 2009 r. wobec 42%, jakie stanowia produkcja rolinna. W produkcji rolniczej w 2009 r. najwikszy udzia miay: produkcja ywca rzenego (32,9%), mleka krowiego (16,4%) i zb (13,4%). Cakowita powierzchnia gruntw ornych w 2010 r. wynosia prawie 14 mln ha, co stanowio 74% wszystkich uytkw rolnych, przy czym powierzchnia ta stopniowo zmniejsza si (o ponad 120 tys. ha od 2004 r.). W prognozie do 2020 r. zakada si dalszy spadek powierzchni zasieww, ktry bdzie spowodowany przekazywaniem gruntw na cele nierolnicze oraz wyczaniem z uytkowania rolniczego z przyczyn ekonomicznych gruntw najsabszych. 270 Polskie rolnictwo, pomimo niskiej wartoci produktywnoci zasobw ziemi i pracy, przy znacznej produktywnoci kapitau generuje jeden z najwikszych udziaw w PKB poszczeglnych krajw Unii. Po blisko szeciu latach czonkostwa naszego kraju w UE mona stwierdzi, e nie speniy si obawy, e polski przemys rolno-spoywczy nie podoa konkurencji wysoko rozwinitych krajw europejskich. W okresie od akcesji osignito znaczcy postp zarwno w rozwoju krajowego rynku ywnociowego (o okoo 2,5-3,0% rocznie), jak i we wzrocie eksportu produktw rolno-spoywczych (o okoo 20% rocznie). Wzrosa take produkcja sprzedana (w cenach staych o okoo 6-7% rocznie), nastpio due oywienie inwestycyjne (nakady rzdu okoo 6-7 mld z rocznie), a w efekcie zyski przedsibiorstw przemysu spoywczego wzrosy trzykrotnie (zysk netto do okoo 6-6,5 mld z rocznie, a rentowno netto do okoo 4-5%). Pozytywnych efektem przemian sektora po wstpieniu Polski do UE byo m.in. podwyszenie jakoci produktw i wzmocnienie zdolnoci konkurencyjnej polskiego eksportu towarw rolno-spoywczych. Konsekwencj tego by wzrost popytu na polskie produkty rolne, zarwno surowce jak i produkty przetworzone. Sektor przetwrstwa jest bardziej istotny w polskiej gospodarce ni gospodarce innych krajw UE, ale jego pozycja w stosunku do innych dziaw przemysu sabnie, co jest procesem naturalnym, wynikajcym gwnie z malejcego udziau ywnoci w wydatkach ludnoci. Polskie przetwrstwo przeszo gbok restrukturyzacj i modernizacj w ostatnich latach i stao si konkurencyjne na rynku europejskim. Nadal jednak rdem przewag konkurencyjnych s nisze koszty pracy, a czasem surowcw, podczas gdy innowacyjno polskiego przemysu spoywczego jest jeszcze do niska (udzia nakadw na dziaalno innowacyjn w wartoci sprzeday przemysu spoywczego wynosi okoo 2%). 271 Podstawowym celem rolnictwa jest zapewnienie bezpieczestwa ywnociowego kraju. Analiza bilansu obrotu produktami rolno-spoywczymi za ostatnie lata wiadczy o stabilnej samowystarczalnoci ywnociowej Polski. Polska ma dobre warunki naturalne do produkcji rolniczej i jest w stanie wyprodukowa wicej ywnoci ni tylko na wasne potrzeby. Umoliwia to przeznaczenie czci produktw na eksport oraz wzbogacenie krajowej oferty o produkty, ktre z rnych wzgldw nie s wytwarzane w kraju. Ta samowystarczalno umoliwiajca take produkcj eksportow, obok duych zasobw ziemi i potencjau produkcyjnego oraz duego rynku wewntrznego, stanowi mocn stron polskiego rolnictwa272. Wsparcie rolnictwa i rozwoju obszarw wiejskich w ramach Wsplnej Polityki Rolnej273 Od momentu przystpienia Polski do Unii Europejskiej rolnicy s uprawnieni do korzystania z patnoci bezporednich (jednolitej patnoci obszarowej i krajowej uzupeniajcej patnoci obszarowej) w ramach Wsplnej Polityki Rolnej. Ponadto, ze rodkw UE wspfinansowana jest realizacja programw na rzecz rozwoju rolnictwa i obszarw wiejskich. W okresie programowania 2007-2013, z udziaem rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Rolnictwa i Obszarw Wiejskich (EFRROW), realizowany jest w Polsce Program Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013.
270
271
272 273
Bank Danych Lokalnych GUS; Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa. Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa. Projekt z 15 czerwca 2011 r. Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.
Ibidem.
Obszary wiejskie w Polsce. Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa - Olsztyn 2011.
154
W 2009 r. wpyno 1 394,6 tys. wnioskw o jednolit patno: w postaci jednolitej patnoci obszarowej zostay skierowane rodki finansowe o wartoci 7 063,0 mln z, a uzupeniajcej patnoci obszarowej 3 384,7 mln z. Tym samym na 1 ha uytkw rolnych czna warto jednolitej patnoci obszarowej i uzupeniajcych patnoci obszarowych wyniosa w 2009 r. 648 z. Od momentu uruchomienia PROW 2007-2013 do koca 2009 r. zoono 2 632,9 tys. wnioskw na kwot 24 781,4 mln z, najwicej wnioskw na dziaanie Wspieranie gospodarowania na obszarach grskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) (86,0% ogu zoonych wnioskw) oraz Program rolnorodowiskowy (9,7%). Od czasu uruchomienia Programu skorzystao z niego 1,1 mln beneficjentw, do ktrych przekazano patnoci w kwocie okoo 11 376,2 mln z. W 2009 r. zrealizowano patnoci cznie na kwot 6 540,3 mln z, co stanowio 57,5% ogu zrealizowanych patnoci od uruchomienia Programu.
Wykres 60. Struktura wykorzystania rodkw finansowych z PROW 2007-2013 wedug dziaa (stan w dniu 31 grudnia)
Obszary grskie i inne obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania.
rdo: dane Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za: Obszary wiejskie w Polsce. Gwny Urzd Statystyczny Warszawa - Olsztyn 2011
Rozwj obszarw wiejskich w kontekcie zapisw dokumentw strategicznych Zagadnienie rozwoju obszarw wiejskich zostao poruszone w Krajowym Planie Strategicznym Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013, Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 (SRK) oraz Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 2010-2020. Regiony, miasta, obszary wiejskie (KSRR).274 Priorytety Polski w zakresie rozwoju wsi zostay wskazane w Krajowym Planie Strategicznym Rozwoju Obszarw Wiejskich. Okrelono w nim, e podstaw realizacji Krajowego Planu Strategicznego stanowi koncepcja wielofunkcyjnoci rolnictwa i obszarw wiejskich. Zakada ona wzmocnienie ekonomiczne gospodarstw rolnych i wzrost konkurencyjnoci sektora rolno-spoywczego, z jednoczesnym zapewnieniem instrumentw na rzecz rnicowania dziaalnoci gospodarczej w kierunku pozyskania i stworzenia alternatywnych rde dochodw mieszkacw wsi. Przyczyni si ona do polepszenia jakoci ycia na obszarach wiejskich, poprzez rozwinicie sektora podstawowych usug na rzecz ludnoci, jak rwnie bdzie stanowi alternatyw dla obecnie dominujcej roli obszarw wiejskich, jak jest produkcja ywnoci. W Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 rozwj obszarw wiejskich stanowi osobny 5. priorytet Rozwj obszarw wiejskich. Zapisano w nim, e Obszary wiejskie powinny sta si dla mieszkacw Polski konkurencyjnym miejscem do zamieszkania i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. W kolejnym 6. priorytecie Rozwj regionalny i podniesienie spjnoci terytorialnej zapisano natomiast, e dla osignicia celw rozwojowych Polski
274
Obecnie przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przygotowywana jest take Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa.
155
RAPORT POLSKA 2011

najwaniejszy jest m.in. rozwj obszarw wiejskich, ktre czstokro stanowi obszar marginalizacji gospodarczej, spoecznej, edukacyjnej i kulturowej kraju. W Strategii podkrelono take, e polityka pastwa wobec obszarw wiejskich musi uwzgldnia zarwno rolniczy, jak i pozarolniczy rozwj wsi. W obu tych dokumentach okrelono kilka celw/priorytetw sucych realizacji rozwoju obszarw wiejskich: a) rozwj przedsibiorczoci i aktywnoci pozarolniczej; b) wzrost konkurencyjnoci rolnictwa i przemysu rolno-spoywczego, poprawa wydajnoci produkcji; c) rozwj i poprawa infrastruktury technicznej i spoecznej na obszarach wiejskich (poprawa poziomu ycia poprzez m.in. popraw dostpnoci usug); d) wzrost jakoci kapitau ludzkiego oraz aktywizacja zawodowa mieszkacw wsi; e) ochrona rodowiska i rnorodnoci biologicznej, zwikszanie lesistoci. Zapisy o koniecznoci przeciwdziaania procesom marginalizacji na obszarach problemowych definiowanych take jako wiele obszarw wiejskich oraz generalnie o rozwoju obszarw wiejskich znalazy si rwnie w KSRR: Celem krajowej polityki regionalnej wobec obszarw wiejskich jest peniejsze wykorzystanie ich zasobw endogenicznych w procesach rozwoju kraju i rozwoju regionalnego poprzez integracj funkcjonaln tych obszarw z miastami, rozbudow ich potencjau do absorpcji procesw rozwojowych pochodzcych z zewntrz (wspomaganie rozwoju zasobw ludzkich, rozbudowa odpowiedniej infrastruktury, wsparcie dla lokalizacji firm), wspomaganie specjalizacji terytorialnej oraz zapewnienie jednolitych standardw w zakresie dostpu do podstawowych usug i dbr publicznych. Analizujc postpy w zakresie realizacji celw dotyczcych rozwoju obszarw wiejskich zapisanych w Krajowym Planie Strategicznym Rozwoju Obszarw Wiejskich oraz w Strategii Rozwoju Kraju naley mie na uwadze krtki czas, jaki min od ich ustanowienia. Podobnie, jak w przypadku obszarw miejskich, zmiany, jakie s w nich zakadane to wyzwania na co najmniej kilka, a czsto kilkanacie lub nawet kilkadziesit lat. ad a. Rozwj przedsibiorczoci i aktywnoci pozarolniczej Jednym ze rodkw zaradczych wobec kumulacji negatywnych zjawisk spoeczno-gospodarczych jest rozwj pozarolniczej dziaalnoci gospodarczej w sektorze Maych i rednich Przedsibiorstw (MSP). Jak pokazaa zawarta powyej analiza, na przestrzeni ostatnich lat na obszarach wiejskich obserwuje si istotny wzrost liczby podmiotw gospodarczych, a ich najwiksze zagszczenie dotyczy obszarw podmiejskich (m.in. ze wzgldu na korzystne ceny gruntw). Jednoczenie, barierami w rozwoju przedsibiorczoci s m.in. niskie dochody ludnoci wiejskiej i niedorozwj infrastruktury. MSP na obszarach wiejskich to gwnie mikroprzedsibiorstwa dziaajce w sferze usug i handlu, w duej mierze uzalenione od rynku lokalnego i siy nabywczej lokalnej ludnoci. Wedug przeprowadzonych w 2010 r. analiz,275 w latach 2007-2009, w 85% badanych gmin nastpi wzrost liczby noworejestrowanych firm. Przyczyn tego bya m.in. moliwoci uzyskania dofinansowania z funduszy unijnych i krajowych. Analizy wskanikw pokazuj, e natenia nowopowstaej dziaalnoci gospodarczej w gminach wiejskich o charakterze podmiejskim s niemal 2,5 razy wysze ni w gminach o charakterze peryferyjnym. Ze wzgldu na liczne bariery w prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej w tych gminach, wystpuje tu na du skal zjawisko sezonowoci prowadzenia firm, polegajce na wyrejestrowywaniu firm pod koniec sezonu i na ponownej rejestracji w nastpnym roku na pocztku sezonu. MSP w podmiejskich obszarach wiejskich to sektor o relatywnie duych moliwociach rozwojowych, a tym samym efektywna metoda dywersyfikacji lokalnej gospodarki. Natomiast MSP na obszarach wiejskich o charakterze peryferyjnym to przewanie firmy o bardzo lokalnym zasigu dziaania, sabej kondycji ekonomicznej i nastawione raczej na przetrwanie w trudnych warunkach z roku na rok, ni na inwestycje i rozwj. Taka kondycja MSP na wiejskich obszarach problemowych wskazuje, e sektor ten w chwili obecnej nie ma tam jeszcze odpowiedniego potencjau, aby peni wyznaczon mu rol napdu gospodarczego i sposobu na przezwycienie problemw spoeczno-gospodarczych. Jego wzmocnienie w wikszej mierze zaley od wzrostu
275
Rakowska J.: Udzia sektora MSP w realizacji projektw w ramach wybranych dziaa SPO Wzrost Konkurencyjnoci Przedsibiorstw w latach 2004-2006 na obszarach wiejskich. Acta Oeconomia 9 (2) 2010; Rakowska J.: Zmiany natenia rejestracji oraz wyrejestrowa nowopowstaych MSP w latach 2004-2009 w wybranych gminach wiejskich, seria 2010.
156
zamonoci ludnoci, tym samym ich siy nabywczej, ni od proponowanych zmian w kwestiach formalnych (np. uproszczenie rejestracji).276 W 2010 r. liczba podmiotw gospodarczych wpisanych do rejestru REGON na 10 tys. ludnoci wynosia na obszarach wiejskich 668 w porwnaniu do 1 252 w miastach.277 Liczba podmiotw gospodarczych278 jest zdecydowanie wysza na zachodzie Polski i w otoczeniu najwikszych orodkw miejskich (szczeglnie Warszawy, odzi i Poznania), a take na terenach o rozwinitej funkcji turystycznej (Tatry, Mazury) i gospodarce lenej (np. Bieszczady). Znaczn koncentracj przedsibiorstw obserwuje si rwnie na terenach niektrych gmin podmiejskich w Polsce wschodniej, np. w rejonie Lublina czy Rzeszowa.279 ad b. Wzrost konkurencyjnoci rolnictwa i przemysu rolno-spoywczego, poprawa wydajnoci produkcji Budowanie silnej pozycji konkurencyjnej poprzez wysok jako produktw rolnych gwarantujcych wysok jako ywnoci bezpiecznej i produkowanej zgodnie z zasadami ochrony rodowiska to jedno z wyzwa stojcych przed polskim rolnictwem. Poza powyej przedstawion analiz konkurencyjnoci rolnictwa i przemysu rolno-spoywczego, dodatkowe wskaniki pomocne w charakterystyce stanu konkurencyjnoci polskich gospodarstw rolnych ksztatuj si nastpujco: w 2009 r. udzia rolnictwa (cznie z lenictwem i rybactwem) w tworzeniu krajowego PKB zmala;280 nisza jest take wydajno kapitau (o okoo 2/3 redniej w gospodarce narodowej) i okoo czterokrotnie nisza wydajno pracy;281 w 2009 r. nakady inwestycyjne w rolnictwie (cznie z owiectwem) wzrosy do poziomu 3 710 mln z, z czego a 96% zrealizowano w sektorze prywatnym, a 4% w sektorze publicznym; jednoczenie ujcie nakadw inwestycyjnych w z na 1 ha uytkw rolnych wskazuje na przewag inwestycyjn sektora publicznego: 227 z/1ha w sektorze prywatnym i 314 z/1ha w sektorze publicznym.282 Naley take pamita o tym, e decydujcy wpyw na produkcyjno i konkurencyjno caego sektora rolnego ma jako majtku trwaego, dlatego niezbdne jest jego unowoczenienie, szczeglnie w gospodarstwach towarowych.283 W zakresie konkurencyjnoci przemysu rolno-spoywczego: warto eksportu towarw rolno-spoywczych w 2008 r. wyniosa 11,4 mld EUR, co stanowio 10% cznego eksportu kraju; warto dodana brutto (w cenach biecych), jak wytworzy polski przemys spoywczy w 2008 r. wynosia 31,3 mld z; w latach 2004-2008 nastpowa powolny proces konwergencji cen podstawowych produktw rolnictwa midzy Polsk a UE, a w latach 2006-2008 doszo do gwatownego przyspieszenia wzrostu cen podstawowych produktw rolnych w nowych pastwach czonkowskich o rednio 23%, a w Polsce, podobnie jak w UE-15, o 20%; w polskim przemyle spoywczym funkcjonuje okoo 17,5 tys. przedsibiorstw, z ktrych okoo 16 tys. zalicza si do firm mikro i maych, blisko 1,3 tys. do rednich, a prawie 300 stanowi firmy due; zasoby pracy przemysu spoywczego szacowane s na okoo 465 tys. osb, co stanowi 3,3% ogu pracujcych. Naley podkreli, e zmodernizowany i konkurencyjny sektor przetwrczy oraz zrnicowan ofert rynkow produktw tradycyjnych oraz regionalnych i wysok jako produktw rolno-spoywczych
276
277 278 279 280 281 282 283
Rakowska J., Wojewdzka-Wiewirska A.: Zrnicowanie przestrzenne obszarw wiejskich w Polsce. Stan i perspektywy rozwoju w kontekcie powiza funkcjonalnych. Ekspertyza wykonana na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Warszawa 2010. Bank Danych Lokalnych GUS. Na 1 000 mieszkacw. Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, wyd. cyt. Bank Danych Lokalnych GUS. Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, wyd. cyt. Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2010, GUS, Warszawa 2010. Rakowska J., Wojewdzka-Wiewirska A., wyd. cyt.
157
RAPORT POLSKA 2011

zaliczono w Strategii zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa do mocnych stron polskiego rolnictwa.284 ad c. Rozwj i poprawa infrastruktury technicznej i spoecznej na obszarach wiejskich (poprawa poziomu ycia poprzez m.in. popraw dostpnoci usug) W zakresie wyposaenia obszarw wiejskich w infrastruktur techniczn na obszarach wiejskich od 2004 r. zanotowano istotn popraw285: dugo sieci wodocigowej w 2010 r. wynosia 212 tys. km, bya ona o 14% dusza ni w 2004 r., a korzystao z niej okoo 75% mieszkacw wsi o okoo 4 p.p. wicej ni w 2004 r. (dla porwnania dugo sieci wodocigowej w miastach w 2010 r. wynosia 61 tys. km, a korzystao z niej 95% ich mieszkacw)286; coraz wiksze zagszczenie sieci wodocigowej spowodowao wzrost zuycia wody z sieci w gospodarstwach domowych w przeliczeniu na mieszkaca w 2004 r. mieszkaniec wsi zuywa rednio 23 m3, a w 2009 r. 25 m3 (dla porwnania mieszkaniec miasta zuywa w 2009 r. 35 m3, przy czym na przestrzeni ostatnich lat obserwuje si malejcy trend w tym zakresie); dugo sieci kanalizacyjnej w 2010 r. wynosia 56 tys. km, bya ona o 71% dusza ni w 2004 r.; a korzystao z niej okoo 24% mieszkacw wsi o okoo 6 p.p. wicej ni w 2004 r. (dla porwnania dugo sieci kanalizacyjnej w miastach w 2010 r. wynosia 52 tys. km, a korzystao z niej 86% ich mieszkacw) 287; z sieci gazowej w 2009 r. korzystao 21% mieszkacw wsi o prawie 3 p.p. wicej ni w 2004 r. i zuywao rednio 50 m3 gazu (dla porwnania w miastach z sieci gazowej w 2009 r. korzystao 73% mieszkacw zuywajc rednio 134 m3 gazu); na obszarach wiejskich w 2009 r. zlokalizowanych byo 4,7 mln odbiorcw energii elektrycznej o niskim napiciu, a jej zuycie ksztatowao si na poziomie prawie 11 mln MWh (dla porwnania w miastach zlokalizowanych byo 9,3 mln odbiorcw, a zuycie energii elektrycznej wynosio prawie 18 mln MWh); na obszarach wiejskich w 2010 r. notowano prawie 2 mln abonentw radia i telewizji, co stanowio o ponad 0,5 mln abonentw telewizji i 700 tys. abonentw radia mniej ni w 2004 r. (w miastach okoo 5 mln analogicznie ponad 1 mln i prawie 1,5 mln mniej ni w 2004 r.); na obszarach wiejskich wzrasta rola Internetu 44% mieszkacw wsi w 2009 r. deklarowao, e korzystao z Internetu w cigu ostatnich 3 miesicy od momentu prowadzenia badania (w miecie 62%), a najczciej suy on komunikowaniu si, co deklarowao 86% mieszkacw wsi (91% mieszkacw miast) oraz wyszukiwaniu informacji i korzystaniu z serwisw on-line 86% mieszkacw wsi (88% mieszkacw miast)288. Dodatkowo, nasycenie obszarw wiejskich infrastruktur techniczn przeoyo si na stopie wyposaenia mieszka w podstawowe instalacje, cho nadal widoczny jest w tym zakresie dystans do mieszka miejskich. W 2009 r. na obszarach wiejskich 75% mieszka posiadao ustp (wzrost o 2 p.p. w stosunku do 2004 r.), 76% dysponowao azienk (wzrost o 1 p.p.), a 65% posiadao centralne ogrzewanie (wzrost o 2 p.p.).289 Take rozwj infrastruktury spoecznej jest istotnym elementem poprawy jakoci ycia na obszarach miejskich, a co wicej stwarza dodatkowe miejsca pracy poza rolnictwem. Dostp do placwek kulturalnych, turystycznych, szk, placwek opiekuczych i suby zdrowia przyczynia si do podnoszenia standardu ycia na obszarach wiejskich i przeciwdziaa negatywnym trendom migracyjnym. Pomimo zachodzcych zmian, infrastruktur spoeczn na wsiach cechuje jednak niedoinwestowanie i niedostosowanie do istniejcych potrzeb. W zakresie infrastruktury systemu edukacji na obszarach wiejskich w roku szkolnym 2009/10 w porwnaniu do roku szkolnego 2003/04 zarejestrowano 1,2% wzrost liczby placwek wychowania przedszkolnego. Wojewdztwami o najwikszej liczbie placwek byy mazowieckie i maopolskie, najmniej placwek odnotowano w woj. lubuskim. W tym samym roku na obszarach wiejskich dziaao 9,3 tys. szk podstawowych (w porwnaniu do roku szkolnego 2003/2004 ich liczba zmniejszya si o 10,2%), ponad poowa gimnazjw (wzrost o 6,3%) oraz ponad 2 tys. szk ksztaccych przynajmniej
284 285 286 287 288 289
Ibidem. Ibidem.
Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, wyd. cyt. Bank Danych Lokalnych GUS. Udzia ludnoci wiejskiej i miejskiej korzystajcej z sieci wodocigowej oszacowany na podstawie danych GUS za 2009 r. Obszary wiejskie w Polsce. Gwny Urzd Statystyczny Warszawa - Olsztyn 2011.
158
na jednym kierunku rolniczym (wzrost ponad 2-krotny). W tej liczbie 45,9% stanowiy technika (do ktrych uczszczaa ponad poowa uczniw), 41,2% zasadnicze szkoy zawodowe, a pozostae to szkoy policealne.290 W zakresie infrastruktury opieki zdrowotnej i pomocy spoecznej w 2009 r. w oglnej liczbie 16,3 tys. placwek zdrowotnych na obszarach wiejskich zlokalizowana bya co czwarta, a ich liczba od 2004 r. zwikszya si o ponad 30%. Na jednego mieszkaca wsi w 2009 r. przypadao 3,2 porad lekarskich (wobec 10,5 w miecie). Na wsi zlokalizowanych byo take 17% oglnej liczby aptek oraz 98% punktw aptecznych. Na jedn aptek i punkt apteczny przypadao 5,1 tys. mieszkacw wsi (dla porwnania w miastach 2,6 tys.). W 2009 r. na terenach wiejskich zlokalizowanych byo 39% placwek stacjonarnej pomocy spoecznej (prawie 1,5 tys.), a w porwnaniu do 2004 r. ich liczba wzrosa o okoo 20%.291 W zakresie infrastruktury instytucji kultury w 2009 r. na wsiach zlokalizowana bya wikszo bibliotek i punktw bibliotecznych w kraju (66%). Z ich zasobw korzysta co dziesity mieszkaniec wsi, ktry rednio wypoycza 20 woluminw. Podobnie 60% instytucji kultury (domw i orodkw kultury, klubw oraz wietlic) zlokalizowanych byo na wsiach, a ich liczba od 2004 r. zwikszya si o prawie 9%.292 W zakresie infrastruktury turystycznej w 2009 r. na obszarach wiejskich znajdowao si prawie 3 tys. obiektw zbiorowego zakwaterowania (40,5% ogu) z prawie 240 tys. miejsc noclegowych (39,4% ogu). W stosunku do 2004 r. obie te wielkoci zmalay o kilka procent. W 2009 r. 22,6% turystw stanowili gocie obiektw pooonych na wsi.293 ad d. Wzrost jakoci kapitau ludzkiego oraz aktywizacja zawodowa mieszkacw wsi Zmiany zachodzce w ostatnich latach na obszarach wiejskich wskazay na dosy wysok wraliwo ich kapitau ludzkiego na wystpowanie niekorzystnych uwarunkowa spoeczno-ekonomicznych. Prowadzi to do swoistej polaryzacji kapitau ludzkiego na obszarach wiejskich: z obszarw o charakterze peryferyjnym emigruj osoby z lepszym wyksztaceniem, kwalifikacjami czy wiksz skonnoci do przystosowania si do warunkw na pozalokalnym rynku pracy. Przycigaj je natomiast krajowe, due orodki miejskie i ich tereny pooone wok nich oraz zagraniczne rynki pracy. Przedstawiona w rozdziale analiza kapitau ludzkiego mieszkacw wsi pozwala na wskazanie kilku mocnych stron w tym zakresie, takich jak: wysza ni w miastach dzietno kobiet, generalnie dodatni bilans migracji, rosnce wyksztacenie ludnoci oraz przedsibiorczo i kreatywno ludnoci. Jednoczenie naley take wskaza na kluczowe problemy, m.in.: odpyw osb w wieku produkcyjnym z wiejskich obszarw peryferyjnych i wzrost liczby osb w wieku poprodukcyjnym, niekorzystna polaryzacja obszarw wiejskich pod wzgldem poziomu wyksztacenia ludnoci, struktura zawodowa i kwalifikacje niedostosowane do potrzeb rynku pracy, niska mobilno zawodowa i bezrobocie.294 ad e. Ochrona rodowiska i rnorodnoci biologicznej, zwikszanie lesistoci W 2009 r. rnymi formami ochrony przyrody objtych byo 101,0 tys. km2, czyli 32,3% powierzchni kraju,295 przy czym powierzchnia ta na przestrzeni ostatnich lat nie ulegaa wikszym zmianom. W strukturze powierzchni o szczeglnych walorach przyrodniczych dominuj obszary chronionego krajobrazu i parki krajobrazowe, ktre stanowiy w 2009 r. 25,2 tys. km2. Na terenie Polski znajduj si 23 parki narodowe, ktre zajmuj powierzchni 3,1 tys. km2, czyli 1% powierzchni kraju. Polska jest zaliczana do grupy krajw europejskich o najwikszym wskaniku rnorodnoci biologicznej. Krajowe obszary wiejskie charakteryzuj si bogat mozaik siedlisk, wynikajc z tradycyjnych form gospodarowania, co powoduje, e okoo 30% uytkw rolnych przedstawia wysokie walory przyrodnicze speniajc funkcj ostoi zagroonych gatunkw flory i fauny. Rnorodno biologiczna obejmuje take rolnicze zasoby genetyczne, na ktre skadaj si lokalne odmiany rolin uprawnych i ras zwierzt gospodarskich. Polska jest szczeglnym przykadem kraju w Europie
290 291 292 293 294 295
Ibidem. Ibidem.
Bank Danych Lokalnych GUS. Obszary wiejskie w Polsce. Gwny Urzd Statystyczny Warszawa - Olsztyn 2011. Rakowska J., Wojewdzka-Wiewirska A., wyd. cyt. Dane te nie obejmuj czci obszarw Sieci Natura 2000, ktre nie pokrywaj si z pozostaymi formami ochrony.
159
RAPORT POLSKA 2011

rodkowej, w ktrym dziki rozdrobnionej gospodarce rolnej zachoway si w gospodarstwach tradycyjnych lokalne gatunki rolin uprawnych i rodzime rasy zwierzt gospodarskich. Jednym ze wskanikw obrazujcych poziom rnorodnoci biologicznej na obszarach wiejskich jest wskanik liczebnoci pospolitych ptakw znany jako FBI23296. Warto tego indeksu w latach 2005-2008 wzrosa w Polsce z 0,89 do ponad 1,00, co wskazuje na popraw w zakresie zrwnowaonego rozwoju rolnictwa297. Mocn stron polskiego rolnictwa jest take zrwnowaona produkcja rolna, ktra sprzyja m.in. mniejszej emisji azotu i fosforu do basenw rzek i dalej do Morza Batyckiego oraz ma pozytywny wpyw na walory turystyczne i przyrodnicze krajobrazu rolniczego298. Ostatnie lata w rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce charakteryzuj si sta dynamik wzrostu liczby gospodarstw ekologicznych i powierzchni upraw ekologicznych. Analizujc najnowsze dane Inspekcji Jakoci Handlowej Artykuw Rolno-Spoywczych (IJHARS), wedug stanu na koniec grudnia 2010 r., w Polsce byo ponad 20 tys. gospodarstw ekologicznych. W stosunku do 2007 r. ich liczba wzrosa o 73%. W 2009 r. grunty lene oraz zadrzewione i zakrzewione (take grunty zwizane z gospodark len) zajmoway w Polsce powierzchni 95 tys. km2 (30,4% powierzchni kraju), w tym same lasy 29,1%. Najwiksz lesisto zanotowano w wojewdztwie lubuskim (48,9%), a najmniejsz w wojewdztwach dzkim (21,0%), mazowieckim (22,6%) i lubelskim (22,8%). Grunty lene oraz zadrzewione i zakrzewione zajmoway w 2009 r. 30,9% powierzchni obszarw wiejskich. W 2009 r. zalesiono w kraju 56,1 km2 uytkw rolnych i nieuytkw. Najintensywniej prace prowadzono na pnocy kraju w 2009 r. w podregionie elblskim zalesiono 6,3 km2, a w olsztyskim 3,9 km2.
Mapa 19. Lesisto i zalesienia wedug podregionw w 2009 r.
rdo: Obszary wiejskie w Polsce, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa - Olsztyn 2011
Zmarginalizowane i zagroone marginalizacj obszary wiejskie Poprzez pojcia obszarw zmarginalizowanych i zagroonych marginalizacj naley rozumie takie obszary problemowe, na ktrych stwierdzono nagromadzenie negatywnych zjawisk utrudniajcych rozwj tych obszarw. Generalnie charakteryzuj si one niskimi wskanikami rozwoju spoecznogospodarczego, a czsto take wyludnianiem. Jednoczenie naley mie wiadomo, e obszary tego
296
Farmland Bird Index zagregowany indeks stanu 23 gatunkw ptakw typowych dla siedlisk krajobrazu rolniczego. Indeks
ten jest traktowany jako wskanik stanu zdrowia ekosystemw uytkowanych rolniczo. Ocena redniookresowa PROW 2007-2013. Raport kocowy, listopad 2010. Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, wyd. cyt.
297 298
160
typu nie maj jednolitego charakteru, dlatego te rne mog by sposoby ich wyodrbniania i klasyfikacji299. Jednym z zespow, ktry opracowa metod mierzenia zrnicowania poziomu rozwoju spoecznogospodarczego obszarw wiejskich w Polsce majcej na celu m.in. wyodrbnienie wiejskich obszarw problemowych jest zesp IRWiR-u kierowany przez A. Rosnera300. Opublikowana w 2007 r. analiza301 ponad 2 tys. gmin wiejskich i miejsko-wiejskich pozwolia wyodrbni 217 gmin, ktre na podstawie przyjtych kryteriw uznano za zmarginalizowane i zagroonych marginalizacj. Gminy te s nierwnomiernie rozmieszczone na caym obszarze Polski: 21 z nich znajduje si na zachodzie kraju, 55 w centrum oraz 141 na wschodzie i w woj. witokrzyskim. S one zwykle oddalone od orodkw miejskich lub znajduj si w strefie oddziaywania miast przeywajcych trudnoci gospodarcze. Tworz take wyrany pas wzdu wschodniej granicy kraju, cho rwnie gminy graniczce z Niemcami w woj. dolnolskim i lubuskim notuj niszy poziom rozwoju ni gminy poone w pewnym oddaleniu od granicy. Szczegowa analiza rozmieszczenia tych gmin pozwala na poczynienie kilku dalszych obserwacji: w woj. podkarpackim (nalecym do wojewdztw o najniszym PKB na 1 mieszkaca) jedynie dwie gminy zostay zaliczone do tej grupy; pozwala to wycign wniosek, e gminy wiejskie w regionach rozdrobnionego rolnictwa, o ile s powizane z miastami redniej wielkoci, nawet przeywajcymi trudnoci gospodarcze, mog nie znajdowa si na najniszym poziomie rozwoju gospodarczego; liczna grupa gmin zmarginalizowanych i zagroonych marginalizacj znajduje si w woj. mazowieckim, co kwalifikuje te tereny raczej do Polski wschodniej ni do Polski centralnej; dua grupa to gminy nadgraniczne tworzce do regularny pas w wojewdztwach graniczcych z Ukrain, Biaorusi, Litw i Rosj; pokazuje to, e granica stanowi moe ograniczenie rozwoju (wiadczy o tym take sytuacja na granicy polsko-niemieckiej, cho wydawaoby si, e w tym przypadku otwarta granica i ssiedztwo bogatszego ssiada powinny przyspiesza rozwj); w Polsce zachodniej, w woj. zachodniopomorskim, znajduje si grupa gmin, w ktrych niegdy dominoway pastwowe gospodarstwa rolne, a obecnie funkcjonuj dobrze zorganizowane gospodarstwa wielkotowarowe; wiadczy to o tym, e region efektywnego rolnictwa, ale nie majcy dobrze rozwinitej innej dziaalnoci gospodarczej i sabo powizany komunikacyjnie z orodkami miejskimi, moe nalee do obszarw zmarginalizowanych.
299
300
301
W Polsce prace tego typu prowadzone s przez kilka instytucji naukowych, w tym przez zespoy badawcze Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk (IGiPZ), Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowego Instytutu Badawczego (IERiG) i Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk (IRWiR). Poszczeglne zespoy badawcze przyjmuj rne kryteria delimitacji (jednostkami analizowanymi mog by makroregiony rolnicze, regiony, podregiony, powiaty lub gminy), a take rne wskaniki. Autorzy zaproponowali syntetyczny wskanik, na ktry skada si 30 wskanikw czstkowych, takich jak: wskaniki charakteryzujce poziom deagraryzacji gospodarki lokalnej, sektor rolniczy i pozarolniczy, stopie zrwnowaenia lokalnego rynku pracy, zasobno i wyposaenie gospodarki lokalnej, struktur demograficzn, poziom edukacji i aktywnoci spoecznej. Dokadny opis zastosowanej metody oraz wynikw badania: Rosner A. (red.), Frenkiel I., Heffner K., Picek B.: Typologia wiejskich obszarw problemowych. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 1999 oraz Rosner A. (red.), Heffner K., Stanny M. Zrnicowanie poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego obszarw wiejskich a zrnicowanie dynamiki przemian. Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 2007. Zostaa ona oparta na danych ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2002 r. oraz rednich za lata 2000-2004 dotyczcych zarwno poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego, jak i dynamiki przemian spoeczno-gospodarczych (dziki temu wykluczono gminy o wysokiej dynamice przemian).
161
RAPORT POLSKA 2011

Mapa 20. Gminy zmarginalizowane i zagroone marginalizacj (w 2004 r.)
rdo: Rosner A. (red.), Heffner K., Stanny M., Zrnicowanie poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego obszarw wiejskich a zrnicowanie dynamiki przemian, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2007
Wychodzenie ze stanu marginalizacji (czy te zagroenie marginalizacj) jest procesem wieloletnim. Analiza302 niektrych danych charakteryzujcych wiejskie gminy zmarginalizowane i zagroone marginalizacj w latach 2007 i 2009 pokazuje, e te gminy, ktre zostay zaliczone do tej grupy w 2004 r. generalnie nadal w niej pozostaj (cho na pewno szczegowa analiza pokazaaby, e cz z nich opucia te grup).303 Gminy zmarginalizowane i zagroone marginalizacj istotnie si rni od gmin pozostaych m.in. niekorzystn struktur wieku ludnoci mieszka w nich blisko poowa ludzi mniej, a mieszkacy w wieku poprodukcyjnym stanowi okoo 20% populacji (w pozostaych gminach okoo 15%), potencjaem siy roboczej (o okoo 40% mniejszym ni w gminach niezmarginalizowanych), wyszym udziaem bezrobotnych w liczbie ludnoci w wieku produkcyjnym 11,5% (w pozostaych gminach 8%) i mniejszymi moliwociami finansowania ze rodkw wasnych lokalnych inwestycji. Analiza postpw w zakresie osigania wskanikw monitorujcych realizacj SRK W Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 zdefiniowano pi wskanikw sucych monitorowaniu rozwoju obszarw wiejskich.
302
303
Rowiski J. Polityka spjnoci terytorialnej kraju i przeciwdziaanie procesowi marginalizacji obszarw wiejskich a zrnicowanie przestrzenne obszarw wiejskich Polski. Ekspertyza na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Warszawa, 2011. Ocen efektw podjtych w latach 2007-2009 dziaa przeciwdziaajcych procesowi marginalizacji obszarw wiejskich wykonano przyjmujc, e 217 gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, speniajcych w roku 2004 warunki, upowaniajce je do zaliczenia do gmin ZZM, nie zmienio swego statusu w latach 2007-2009. Jest to zaoenie uzasadnione poniewa wyjcie ze stanu ZZM jest dugim procesem, ktry nawet w niezwykle sprzyjajcych warunkach musi trwa co najmniej kilka lat, a w normalnych kilkanacie. Grupami kontrolnymi byy dwie grupy gmin. Pierwsza - wszystkie gminy wiejskie i miejsko-wiejskie (2 171), a drug 1 954 gminy nie zaliczone do grupy ZZM. Ze wzgldu na brak innych danych, efekty mierzono przy pomocy statystyk znajdujcych si w Banku Danych Regionalnych GUS.
162
Wskanik zatrudnienia na wsi Pierwszym z nich jest wskanik zatrudnienia na wsi (w % wg BAEL). Jego warto bazowa w 2005 r. wynosia 46,1%, a warto zakadana w 2010 r. 51%.
Tabela 56. Wskanik zatrudnienia na wsi w latach 2004-2010 (%) warto zakadana w SRK w 2010 r. 51,0
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
wskanik zatrudnienia osb w wieku 15 lat i wicej na wsi (%)
46,1
47,0
47,8
49,2
50,7
50,8
50,4
Pomimo generalnie rosncej tendencji (tylko w 2010 r. spadek o 0,4 p.p. w stosunku do 2009 r.) nie udao si osign zakadanego wskanika zatrudnienia na wsi, cho na pewno wpyw na t sytuacj mia kryzys gospodarczy. Rnica w stosunku do zakadanego wskanika jest jednak niewielka. Przecitna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyej 1ha uytkw rolnych Drugim wskanikiem monitorujcym jest przecitna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyej 1ha uytkw rolnych.
Tabela 57. Przecitna powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego w latach 2004-2010 (ha uytkw rolnych) warto zakadana w SRK w 2010 r. 8,5
2004 przecitna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego o powierzchni powyej 1ha uytkw rolnych (ha uytkw rolnych)
*dane wstpne
2005
2006
2007
2008
2009
2010
7,5
7,6
7,7
7,8
7,8
8,0
8,6*
W 2010 r. o 0,1 ha uytkw rolnych udao si przekroczy zakadan, przecitn powierzchni gospodarstwa indywidualnego osigajc wielko 8,6 ha uytkw rolnych. Obserwujc zmiany zachodzce od 2004 r. naley podkreli pozytywny trend w zakresie wzrostu powierzchni gospodarstw rolnych. Od 2004 r. najwiksze spadki w liczbie gospodarstw zanotowano wrd tych o najmniejszych powierzchniach (o 26 p.p. wrd gospodarstw o powierzchni poniej 1 ha), a najwikszy wzrost wrd gospodarstw powierzchniowo najwikszych (o 25 p.p. wrd gospodarstw o powierzchni pomidzy 50 a 100 ha).
Tabela 58. Gospodarstwa rolne wg grup obszarowych uytkw rolnych ogem 2004 2009 gospodarstwa rolne (tys.) zmiana liczby gospodarstw w stosunku do 2004 r. (proc.) 2 844 2 501 do 1 ha 1-2 ha 2-5 ha 2004 2009 2004 2009 2004 2009 988 732 484 413 594 597 5-10 ha 2004 2009 403 spadek o3 pow. 100 ha 2004 2009 8 wzrost o 15 9 391
spadek o 13 10-15 ha 2004 2009
spadek o 26
spadek o 15
bez zmian
15-20 ha 20-50 ha 50-100 ha 2004 2009 2004 2009 2004 2009 80 78 95 wzrost o3 98 15 wzrost o 25 18
gospodarstwa rolne (tys.) cd. zmiana liczby gospodarstw w stosunku do 2004 r. (proc.) cd.
177 spadek o6
167
spadek o3
rdo: Obliczenia wasne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS
163
RAPORT POLSKA 2011

Przestrzenna struktura gospodarstw rolnych w Polsce pokazuje, e najwikszy udzia bardzo maych gospodarstw rolnych (do 2 ha) wystpuje w woj. maopolskim, podkarpackim, witokrzyskim i wschodniej czci woj. lskiego.
Mapa 21. Udzia gospodarstw, ktrych powierzchnia cakowita uytkw rolnych wynosi poniej 10 ha w oglnej liczbie gospodarstw w ujciu powiatowym
rdo: Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa, projekt z 15 czerwca 2011 r., Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa.
Analizujc gospodarstwa rolne pod wzgldem ich redniej powierzchni naley take osobne miejsce powici gospodarstwom najmniejszym. Gospodarstwa o maej powierzchni odgrywaj relatywnie ma rol produkcyjn, jednak jednoczenie peni bardzo wan funkcj rodowiskow i spoeczn: maj duy potencja produkcji tradycyjnej ywnoci lokalnej lub produktw niszowych, wnosz szczegln warto w zachowanie walorw krajobrazowych i rodowiskowych (mozaikowato). Jednoczenie du saboci gospodarstw o maym areale jest ich stopie rozwoju gospodarczego. Gospodarstwa te prowadz najczciej produkcj o charakterze zblionym do charakteru gospodarstw wielkoobszarowych, przy czym z uwagi na ich ograniczone moliwoci inwestycyjne opacalno ich produkcji jest maa. Tym samym, wyzwaniem stojcym przed tymi gospodarstwami jest dostosowanie ich profilu dziaalnoci produkcyjnej do potencjau produkcyjnego i rodowiskowego tych gospodarstw.304 Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objtych wychowaniem przedszkolnym w placwkach na wsi Jedn z najwaniejszych form wyrwnywania szans edukacyjnych jest zapewnienie dzieciom z obszarw wiejskich i miast porwnywalnego startu w procesie edukacji poprzez upowszechnianie edukacji przedszkolnej, dlatego trzecim wskanikiem monitorujcym jest odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objtych wychowaniem przedszkolnym w placwkach na wsi.
304
Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, wyd. cyt.
164
Tabela 59. Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objtych wychowaniem przedszkolnym w placwkach na wsi warto zakadana w SRK w 2010 r.
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objtych wychowaniem przedszkolnym w placwkach na wsi (%)
17,5
19,1
21,4
23,1
28,5
37,5
43,1
25,0
W zakresie odsetka dzieci objtych wychowaniem przedszkolnym udao si nie tylko osign zakadany poziom wskanika, ale nawet przekroczy go o 18,1 p.p. Jest to bardzo istotne, poniewa poziom wyksztacenia ludnoci w zasadniczy sposb jest uzaleniony od jakoci i dostpu do usug edukacyjnych, w tym rwnie opieki przedszkolnej, ktra jest wanym instrumentem polityki edukacyjnej i integracyjnej oraz wyrwnywania szans rozwojowych. W roku szkolnym 2009/10 do placwek przedszkolnych zlokalizowanych na obszarach wiejskich uczszczao 301,1 tys. dzieci.
Mapa 22. Dzieci w placwkach wychowania przedszkolnego na obszarach wiejskich wedug wojewdztw w roku szkolnym 2009/10 (stan w dniu 30 grudnia)
Zwikszenie dostpnoci opieki instytucjonalnej nad dzieckiem na wsi ma take szczeglne znaczenie w kontekcie koniecznej zmiany struktury zatrudnienia ludnoci wiejskiej polegajcej na przesuniciu czci zasobw pracy do sektora pozarolniczego. Brak opieki tego rodzaju moe by czynnikiem ograniczajcym wzrost aktywnoci zawodowej kobiet. Znaczenie tej kwestii podkrela midzy innymi fakt, i w Strategii Lizboskiej popraw dostpu do opieki nad maymi dziemi wczono do celw strategicznych.
165
RAPORT POLSKA 2011

Odsetek gospodarstw domowych posiadajcych dostp do Internetu na wsi Czwartym wskanikiem monitorujcym jest odsetek gospodarstw domowych na wsi posiadajcych dostp do Internetu na wsi (w %).
Tabela 60. Odsetek gospodarstw domowych na wsi posiadajcych dostp do Internetu warto zakadana w SRK w 2010 r.
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
odsetek gospodarstw domowych na wsi posiadajcych dostp do Internetu (%)
15,1
18,8
25,1
28,9
36,1
50,5
56,2
40,0
Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z dostpu do Internetu na wsi jest trzecim wskanikiem, ktry przekroczy zakadan na 2010 r. warto (40%) i osign 56,2%. Liczba komputerw i uytkownikw Internetu dynamicznie ronie, tak w skali caego kraju, jak i obszarw wiejskich. Od 2004 r. odsetek wiejskich gospodarstw domowych posiadajcych dostp do Internetu zwikszy si o ponad 40 p.p. Wrd uytkownikw Internetu zamieszkujcych obszary wiejskie 44,1% deklarowao, e korzystao z Internetu w cigu ostatnich 3 miesicy od momentu prowadzenia badania (w miecie byo to 62,3%). Pomimo coraz wikszej dostpnoci do Internetu mieszkacy obszarw wiejskich, w porwnaniu z mieszkacami miast, rzadziej i mniej regularnie z niego korzystali. Internet najczciej suy komunikowaniu si, co deklarowao 86% mieszkacw wsi (91% mieszkacw miast) oraz wyszukiwaniu informacji i korzystaniu z serwisw on-line 86% (wobec 88%).305 Liczba komputerw dynamicznie ronie take w szkoach. W szkoach podstawowych w roku szkolnym 2009/10 byo ich 275,6 tys., z tego prawie 60% stanowio wyposaenie szk wiejskich. Tym samym na jeden komputer przypadao dwa razy mniej uczniw na wsi (7,1) ni w miastach (15,4). W tym samym roku szkolnym gimnazja w kraju wyposaone byy w 144,7 tys. komputerw, a wasnoci szk wiejskich byo ponad 40% ich oglnej liczby. Tam na jeden komputer przeznaczony do uytku ucznia przypadao 9,6 osb, podczas gdy w miastach 13,6.306 Liczba penozatrudnionych w rolnictwie indywidualnym na 100 ha uytkw rolnych Ostatnim wskanikiem ustalonym w SRK w celu monitorowania rozwoju obszarw wiejskich jest liczba penozatrudnionych w rolnictwie indywidualnym na 100 ha uytkw rolnych (w gospodarstwach o powierzchni powyej 1 ha).
Tabela 61. Liczba penozatrudnionych w rolnictwie indywidualnym na 100 ha uytkw rolnych warto zakadana w SRK w 2010 r. 12,0
2004 liczba penozatrudnionych w rolnictwie indywidualnym na 100 ha uytkw rolnych

* brak danych
2005
2006
2007
2008
2009
2010
bd*
14,9
bd
14,5
bd
bd
bd
Obecnie dostpne dane nie pozwalaj jeszcze oceni realizacji tego wskanika, natomiast zatrudnienie w rolnictwie na przestrzeni ostatnich lat ma malejcy trend. Zgodnie z danymi GUS, pracujcy w sektorze rolnym stanowili w 2009 r. 13%, w 2007 r. 15%, a w 2004 r. 18% ogu zatrudnionych. Jednoczenie dane te nie oddaj w peni liczby osb zwizanej z gospodarstwami rolnymi i trudno jest udzieli jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, ile osb w Polsce faktycznie pracuje w rolnictwie.
305 306
Ibidem.
Obszary wiejskie w Polsce. Gwny Urzd Statystyczny Warszawa - Olsztyn 2011.
166
Zgodnie z wynikami Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 r. pracujcych wycznie lub gwnie w gospodarstwach rolnych byo 2,3 mln osb.
Wykres 61. Liczba pracujcych w rolnictwie, owiectwie i rybowstwie w przeliczeniu na 100 ha UR wg krajw UE w 2007r.
rdo: Strategia zrwnowaonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa, projekt z 15 czerwca 2011 r., Ministerstwo Rozwoju Wsi i Rolnictwa
WNIOSKI I REKOMENDACJE Przedstawiona powyej analiza rozwoju obszarw wiejskich w Polsce pozwala na wycignicie nastpujcych wnioskw i rekomendacji: Zrnicowanie przestrzenne w rozwoju obszarw wiejskich w Polsce wymaga wypracowania kierunkw ich aktywizacji gospodarczej waciwych dla poszczeglnych regionw i obszarw funkcjonalnych. Trzy podstawowe czynniki sukcesu, ktre generalnie mona zidentyfikowa w odniesieniu do dobrze rozwinitych obszarw wiejskich, to czynniki: lokalizacyjne (ssiedztwo szlakw komunikacyjnych i aglomeracji miejskich, z ktrych nastpuje dyfuzja procesw rozwojowych), spoeczno-ekonomiczne (aktywno ekonomiczna mieszkacw i inwestorw zewntrznych) oraz techniczno-organizacyjne (wyposaenie w infrastruktur techniczn lub aktywno wadz lokalnych)307. Tym samym, majc to na uwadze, obok czynnikw zewntrznych, wyranie widoczna jest grupa czynnikw endogenicznych, ktre mog i powinny by wzmacniane poprzez inwestycje w rozwj kapitau ludzkiego i infrastruktury technicznej. Konieczne jest dalsze prowadzenie zmian strukturalnych w sektorze rolnym ukierunkowanych na popraw jego konkurencyjnoci, tworzenie pozarolniczych miejsc pracy oraz zapewnianie dostpu do pracy w orodkach miejskich bez koniecznoci zmiany miejsca zamieszkania. Naley podj dziaania, ktre przyczyni si do zapewnienia adu przestrzennego, ochrony rodowiska i obszarw cennych przyrodniczo oraz zrwnowaonego korzystania z zasobw naturalnych na obszarach wiejskich, a take zapobiegn nieskoordynowanemu rozwojowi obszarw funkcjonalnych miast, ktry niesie ze sob obecnie szereg niekorzystnych skutkw niead przestrzenny, degradacj krajobrazu i obszarw cennych przyrodniczo oraz wzrost zanieczyszczenia rodowiska. Konieczne jest podejmowanie dalszych dziaa ukierunkowanych na rozwj infrastruktury transportowej czcej obszary wiejskie z lokalnymi i regionalnymi centrami rozwoju. Naley wzmacnia dziaania ukierunkowane na rozwj pozarolniczych funkcji obszarw wiejskich, zwaszcza w wymiarze gospodarczym. Przemiany w rolnictwie i na obszarach wiejskich musz si wiza z dopywem kapitau. Duych nakadw wymaga modernizacja i budowa urzdze infrastruktury technicznej (kanalizacji, oczyszczalni ciekw i wysypisk). Co istotne, od tych inwestycji zaley nie tylko poprawa poziomu ycia na wsi, ale take zachowanie wartoci rodowiska przyrodniczego.
307
Baski J., Czapiewski K. .: Ekspertyza. Identyfikacja i ocena czynnikw sukcesu spoeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2008.
167
RAPORT POLSKA 2011

Do podstawowych warunkw przeksztace na obszarach wiejskich i priorytetw naley zaliczy rozwj kapitau ludzkiego, infrastruktury technicznej i konkurencyjnego rolnictwa. Wsparciem powinny zosta objte dziaania zmierzajce do zachowania dziedzictwa kulturowego wsi oraz dziaania w zakresie poprawy dostpnoci do edukacji kulturalnej i usug kulturalnych, dziki czemu zostanie zapewniony wysoki poziom kapitau spoecznego na obszarach wiejskich oraz podniesiona ich atrakcyjno. W celu zapewnienia dyfuzji procesw rozwojowych konieczne s take rnorodne dziaania w zakresie dostpu do dbr i usug publicznych, przycigania inwestycji zewntrznych, rozwoju kapitau intelektualnego i spoecznego, zwikszanie moliwoci absorpcji innowacji, wspieranie lokalnych instytucji otoczenia biznesu i tworzenie zielonych miejsc pracy.
168
9. ZRNICOWANIE PRZESTRZENNE POLSKI W KONTEKCIE PODNOSZENIA SPJNOCI TERYTORIALNEJ KRAJU

1. ad przestrzenny w Polsce stan i problemy ad przestrzenny jest pojciem, ktre trudno zdefiniowa i ktre mona rozumie bardzo szeroko. W Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym308 zosta on zdefiniowany jako: takie uksztatowanie przestrzeni, ktre tworzy harmonijn cao oraz uwzgldnia w uporzdkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, spoecznogospodarcze, rodowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne309. W najwyszej rangi dokumencie planistycznym Koncepcji Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju310 przyjto natomiast, e zwornikiem spinajcym system celw strategicznych [polityki przestrzennej] jest ksztatowanie adu przestrzennego, uwarunkowanego procesami rozwoju spoeczno-gospodarczego i zmianami w rodowisku przyrodniczym. Samo pojcie adu przestrzennego zostao wkomponowane w system zintegrowanego adu zrwnowaonego rozwoju, czcego w sobie ad spoeczny, ekonomiczny i ekologiczny, ktry zwizany jest z zagospodarowaniem przestrzennym i wyraa denie do harmonijnoci, uporzdkowania, proporcjonalnoci i rwnowaenia rodowiska czowieka. W wietle tych dwch dokumentw naley przyj, e ad przestrzenny czy w sobie aspekty spoeczne, gospodarcze, rodowiskowe, kulturowe i estetyczne. Jest pojciem adekwatnym do wszystkich poziomw planowania przestrzennego i jest rozumiany jako podany stan zagospodarowania przestrzennego. ad przestrzenny jest nieodzowny dla zapewnienia trwaego rozwoju. Wyznacznikami adu przestrzennego s takie cechy zagospodarowania jak: funkcjonalno, harmonia, porzdek, proporcjonalno, rwnowaga, czytelno, uyteczno i efektywno we wszystkich skalach: od lokalnej do krajowej. Wikszo z nich nie daje si mierzy metodami ilociowymi. Nie istniej rwnie powszechnie obowizujce standardy adu przestrzennego, a pojcie to jest czsto uywane jako synonim polityki przestrzennej, planowania przestrzennego i zagospodarowania przestrzennego. Ponadto naley podkreli, i prawodawstwo reguluje rwnie sprawy zwizane z planowaniem przestrzennym polskich obszarw morskich, ktre zajmuj powierzchni odpowiadajc ponad 10% terytorium ldowego Polski. Odpowiednie przepisy znajduj si w rozdziale 9. ustawy z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej311. Morskie planowanie przestrzenne stanowi jeden z instrumentw przekrojowych zintegrowanej polityki morskiej UE oraz wchodzi w zakres priorytetw polityki morskiej RP, ktre zostay okrelone w dokumencie z 2009 r. Zaoenia Polityki Morskiej RP do roku 2020. 2. Ksztatowanie adu przestrzennego - system planowania przestrzennego System planowania przestrzennego Podstaw prawn ksztatowania adu przestrzennego w Polsce stanowi ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Przeomowe znaczenie z punktu widzenia transformacji systemowej miaa jednak ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. 312, poniewa wprowadzia kilka istotnych zasad obowizujcych take dzisiaj: zasad wielopodmiotowoci polityki przestrzennej; zasad samodzielnoci podmiotw polityki przestrzennej; zasad wycznoci gminy jako podmiotu uprawnionego do ustalania (w formie aktw prawa miejscowego planw miejscowych) przeznaczania terenw na okrelone cele i ustalania warunkw ich zabudowy; negocjacyjn formu uzgadniania celw polityki przestrzennej; zasad respektowania prawa wasnoci, polegajc na rekompensowaniu skutkw finansowych uchwalenia planu miejscowego oraz uznaniu, e z prawa do terenu wynika prawo do jego zagospodarowania na warunkach okrelonych w powszechnie obowizujcych przepisach prawa.
308 309 310 311
312
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 717, z pn. zm.). Art. 2 pkt. 1 ustawy z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Monitor Polski nr 26/2001. Ustawa z dnia 21 marca 1991 r. o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (Dz. U. z 2003 r. Nr 153 poz.1502, z pn. zm.). Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 1999 r. Nr 15, poz. 139, z pn. zm.).
169
RAPORT POLSKA 2011

Naley take odnotowa, e miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego obowizujce w dniu wejcia w ycie ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. utraciy moc po upywie wskazanego przez ni okresu. Dokumentami okrelajcymi polityk przestrzenn w Polsce s: Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK), plany zagospodarowania przestrzennego wojewdztw (PZPW), studia uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gmin (SUiKZP) oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP). Dokumenty te s hierarchiczne, powizane ze strategiami rozwoju i stanowi rodki wyraajce polityk przestrzenn. Realizacja polityki przestrzennej na terenie gminy na gruncie ustawy z 2003 r. polega na ustalaniu przeznaczania terenw na okrelone cele i zdefiniowania warunkw ich zagospodarowania poprzez przede wszystkim Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego (MPZP) oraz Decyzj o Warunkach Zabudowy i Zagospodarowania Terenu (WZiZT). Decyzja ta wydawana jest przez gmin w przypadku braku planu miejscowego. Gmina nie ma prawa odmwi jej wydania, jeli wniosek inwestora jest zgodny z obowizujcymi przepisami prawa, nie moe rwnie modyfikowa wniosku. Jedn z konsekwencji tego jest m.in. brak moliwoci niewydania decyzji w przypadku, gdy wniosek jest sprzeczny z ustaleniami studium gminy (SUiKZP nie jest przepisem powszechnie obowizujcym). Z racji tego, e polityka przestrzenna jest elementem oglnej polityki rozwoju, a planowanie przestrzenne jednym z narzdzi jej prowadzenia, rodzi to pytanie o stopie zgodnoci/wspzalenoci planowania przestrzennego i spoeczno-gospodarczego. Kwestia ta powinna by rozpatrywana na gruncie dwch ustaw: o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz o zasadach prowadzenia polityki rozwoju. Pierwsza z nich postanawia, e w wymienionych powyej aktach polityki przestrzennej (KPZK, PZPW, SUiKZP) uwzgldnia si cele zawarte w strategiach (odpowiednio: krajowych, wojewdzkich i gminnych), przy czym w przypadku studium gminy jest to wymg warunkowy. Druga z nich postanawia, e polityk rozwoju prowadzi si na podstawie strategii rozwoju. Strategiami tymi s: Dugookresowa Strategia Rozwoju Kraju (DSRK), redniookresowa Strategia Rozwoju Kraju (SSRK) oraz inne strategie, jak np. Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego (KSRR) i strategie rozwoju wojewdztw (SW). DSRK zawiera m.in. cele, kierunki i priorytety przestrzennego rozwoju i zagospodarowania kraju oraz sposoby ich realizacji oraz okrela: podstawowe elementy struktury przestrzennej kraju; zasady realizacji i koordynacji polityk zmierzajcych do zapewnienia adu przestrzennego; rekomendacje do uwzgldnienia w redniookresowej strategii rozwoju kraju, w tym wskazanie obszarw problemowych o znaczeniu krajowym. diagnoz sytuacji spoecznej, gospodarczej, regionalnej i przestrzennej kraju, z uwzgldnieniem stanu rodowiska; okrelenie celw strategicznych w wymiarze spoecznym, gospodarczym, regionalnym i przestrzennym.
SSRK zawiera m.in.:
Take w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 zapisano, e dla osignicia celw rozwojowych Polski najwaniejsze poza decentralizacj procesw rozwojowych, rozwojem obszarw metropolitalnych i wiejskich jest zapewnienie adu przestrzennego kraju. Model a rzeczywisto, kluczowe problemy stosowania aktw planowania przestrzennego Decyzja o uniewanieniu miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego oraz niewykonanie zaoenia dotyczcego powstania programw ponadlokalnych przedsiwzi publicznych spowodoway to m.in., e: okoo 3/4 powierzchni kraju nie posiada planw miejscowych; na terenach dotknitych uniewanieniem planw miejscowych znikny prawnie chronione rezerwy pod inwestycje celu publicznego; wobec braku programw ponadlokalnych przedsiwzi publicznych, krajowe i wojewdzkie planowanie przestrzenne zostao odcite od warunkujcego realizacj jego celw planowania miejscowego.
170
Konsekwencj zgodnie z pierwotnymi zaoeniami modelu byoby radykalne ograniczenie moliwoci prowadzenia dziaalnoci inwestycyjnej na terenach pozbawionych planw miejscowych. W tej sytuacji ustawodawca zdecydowa si na daleko idce zmiany w zakresie stosowania decyzji o warunkach zabudowy zagospodarowania terenu, dopuszczajc na jej podstawie realizacj inwestycji celu publicznego i upraszajc procedur jej wydawania. W rezultacie przyjtych rozwiza ustawowych powsta w Polsce dualny system ksztatowania adu przestrzennego, w ramach ktrego funkcjonuj dwa sposoby ustalania warunkw zabudowy: a) na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego; b) na podstawie jednostkowej decyzji administracyjnej (o warunkach zagospodarowania terenu, o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego). zabudowy i
Rnica miedzy nimi jest zasadnicza i polega przede wszystkim na nastpujcych skutkach przyjtych rozwiza: Po pierwsze w przypadku braku planu miejscowego teren nie posiada prawnie okrelonego przeznaczenia, co oznacza, e o moliwociach jego wykorzystania dla celw inwestycyjnych decyduj przepisy innych ustaw, a nie przepisy prawa miejscowego. W praktyce o przeznaczeniu terenu przesdza wic wniosek inwestora o ustalenie warunkw zabudowy. Rol organu wydajcego decyzj jest sprawdzenie, czy zamiar inwestora jest zgodny z przepisami prawa (w tym np. o ochronie przyrody, o zabytkach, o drogach publicznych). Naley take zwrci uwag na czsto niekonsekwentny i zrnicowany sposb interpretowania prawa przez sdy administracyjne. Po drugie ustalanie warunkw zabudowy w trybie decyzji administracyjnej oznacza, e czynno ta jest poza kontrol spoeczn. Z zaoenia wic jest to sposb uniemoliwiajcy wywaanie interesw rnych uczestnikw gry o przestrze, a tym samym obciony ryzykiem powstawania konfliktw spoecznych. Po trzecie decyzje o warunkach zabudowy s w znacznie wikszym stopniu korupcjogenne ni procedury planistyczne. Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego Studium jest dokumentem opracowywanym dla obszaru caej gminy, jego najwaniejsz funkcj jest ksztatowanie i wykadnia polityki rozwoju przestrzennego obszaru. Krytyczna analiza jego skutecznoci wskazuje w gwnej mierze na nastpujce problemy: brak konkretnych rozwiza, ktre wcielayby w ycie ustawowy zapis koniecznoci uwzgldniania potrzeb i moliwoci rozwoju gminy; ma liczb gmin posiadajcych w swoich studiach odpowiedni podbudow analityczn uzasadniajc przyjte rozwizania (nie istnieje np. wymg sporzdzania prognoz ekonomicznych), co w konsekwencji daje pole do duej dozy woluntaryzmu wadz lokalnych i planistw przestrzennych; istnienie zasady sprawowania nadzoru nad planowaniem przestrzennym w gminach tylko w zakresie zgodnoci z prawem w praktyce oznacza to brak moliwoci kwestionowania przyjmowanych rozwiza, nawet wtedy, gdy s one nieracjonalne z punktu widzenia oglnych kryteriw metodologicznych i merytorycznych, ale mieszcz si w granicach prawa; brak etapowania i ustale dotyczcych sposobw dochodzenia do rozwiza docelowych; ustalenia studium nie s wice dla prywatnych inwestorw i innych poza gmin podmiotw publicznej gospodarki przestrzennej, m.in. przyjte ustalenia infrastruktury technicznej nie stanowi w adnej mierze zobowizania do ich wykonania.
Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego (MPZP) Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego to powszechnie obowizujcy akt prawa miejscowego, okrelajcy przeznaczenie terenu i warunki jego zabudowy (w tym take, w granicach prawa, ograniczenia w uytkowaniu terenu) materialno-prawna podstawa decyzji budowlanych. MPZP stanowi zadanie wasne gminy, przy czym nie ma ona obowizku penego pokrycia swojego terytorium planami. Kluczowe problemy zwizane z MPZP dotycz tego, e: s sporzdzane dla stosunkowo niewielkich obszarw, czsto pod potrzeby konkretnego inwestora;
171
RAPORT POLSKA 2011

czsto s mao powizane z programami rozwojowymi; czsto nie s uzasadniane bilansami potrzeb terenowych; ustalenia planu, mimo obowizku prognozowania skutkw finansowych i okrelania zasad finansowania lokalnego uzbrojenia terenw, nie stanowi prawnie okrelonego zobowizania w tym zakresie.
Plan zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa (PZPW) W obowizujcym systemie planowania i programowania rozwoju najbardziej wskazanym do penienia funkcji koordynacyjnych jest PZPW. Wynika to z jego usytuowania w strukturze aktw planowania przestrzennego i mocnego powizania z nurtem planowania strategicznego. W praktyce koordynacyjna funkcja PZPW jest osabiona w wyniku nastpujcych uwarunkowa systemowych: PZPW nie stanowi samoistnej podstawy do ustalania decyzji realizacyjnych; jego ustalenia musz by przenoszone do MPZP, a wczeniej do studium gminy, co wobec wyej wspomnianych uwarunkowa prawnych, a przede wszystkim braku planw miejscowych, powoduje, e jest to sposb nieskuteczny; zaleno studium gminy od ustale PZPW, w wietle komentarzy prawnych, jest jednym z najtrudniejszych do zdefiniowania zagadnie systemu planowania przestrzennego313; przyjmuje si, e zakres tej zgodnoci dotyczy tylko rozmieszczenia ponadlokalnych zada publicznych, co oznacza, e sia oddziaywania PZPW jako narzdzia koordynacji rozwoju jest znacznie ograniczona PZPW powinien zawiera ustalenia wice, ktre byyby podstaw do uwzgldnienia na poziomie gminy; PZPW zawiera ustalenia o rnym charakterze prawnym, obejmujcym zarwno uwarunkowania jak i ustalenia kierunkowe, majce jednak rny stopie przesdzenia; w rezultacie brak jest jednoznacznoci co do tego, ktre ustalenia PZPW maj charakter wicy w stosunku do studium gminy; w praktyce aktualizacja PZPW trwa 3-4 lata, co znacznie utrudnia szybkie reagowanie na zmieniajc si rzeczywisto i skuteczn koordynacj.
3. Zagospodarowanie przestrzenne Polski stan obecny Wykorzystanie powierzchni Polski Polski krajobraz zdominowany jest przez krajobraz rolniczy (ponad 60% powierzchni kraju), wraz z terenami lenymi oraz rzekami i jeziorami na 93% powierzchni kraju mamy do czynienia z krajobrazem obszarw wiejskich. Powierzchnia geodezyjna Polski wynosi 31 267 967 ha (100%), z czego w 2010 r.314: uytki rolne to: grunty lene oraz zadrzewione i zakrzewione to: grunty zabudowane i zurbanizowane to: grunty pod wodami to: nieuytki to: tereny rne to: uytki ekologiczne to: 18 930 981 ha 9 531 015 ha 1 550 228 ha 639 833 ha 481 737 ha 99 801 ha 34 372 ha (61%) (30%) (5%) (2%) (2%) (0,3%) (0,1%)
313 314
Niewiadomski Z. (red.): Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne. Komentarz. C.H. Beck, 2009. Bank Danych Lokalnych GUS.
172
Wykres 62. Wykorzystanie gruntw w Polsce w 2010 r.
grunty zabudowane i zurbanizowane
grunty pod wodami
nieuytki
tereny rne uytki ekologiczne
grunty lene oraz zadrzewione i zakrzewione uytki rolne

Od 2004 r. w uytkowaniu gruntw zanotowano nastpujce zmiany: uytki rolne: grunty lene oraz zadrzewione i zakrzewione: grunty zabudowane i zurbanizowane: grunty pod wodami: nieuytki: tereny rne: uytki ekologiczne: spadek o ok. 276 tys. ha wzrost o ok. 267 tys. ha wzrost o ok. 92 tys. ha spadek o prawie 6 tys. ha spadek o prawie 17 tys. ha spadek o ponad 75 tys. ha wzrost o ponad 14 tys. ha
Przeksztacenia przestrzeni315 Polska jest dynamicznie rozwijajcym si krajem, w ktrym zachodzce procesy spoecznogospodarcze szczeglnie silnie oddziauj na zagospodarowanie przestrzenne. Cz z tych procesw i zjawisk stanowi zagroenie dla adu przestrzennego kraju i harmonii krajobrazu s to: chaos architektoniczny, rozpraszanie zabudowy, niekontrolowany rozwj zabudowy letniskowej, tworzenie monokultur upraw i in. Wspczesne zmiany w przestrzeni koncentruj si przede wszystkim na obszarach otaczajcych due miasta i s ksztatowane przez budownictwo mieszkaniowe oraz podejmowane na tych terenach inwestycje. Obecnie obserwowane przeksztacenia przestrzeni s uzalenione od lokalizacji tych terenw i podejmowanej na nich dziaalnoci gospodarczej. Pod wzgldem lokalizacji, najwiksze zmiany s obserwowane w dynamicznie rozwijajcych si strefach otaczajcych due aglomeracje miejskie, najmniejsze na obszarach peryferyjnych. Pod wzgldem dziaalnoci gospodarczej najwiksze zmiany wywouje przemys i budownictwo mieszkaniowe, na zmiany w krajobrazie duy wpyw maj take zmiany w rolnictwie. Osobnym zagadnieniem w rozwaaniach o przeksztaceniach przestrzeni i adzie przestrzennym jest fizjonomia nowopowstajcych budynkw mieszkalnych i otaczajcych je dziaek. Strefy podmiejskie charakteryzuj si duym zrnicowaniem w zakresie gospodarowania gruntami mieszaj si na nich tereny lene, osiedlowe, usugowe, szlaki komunikacyjne i in. Dua liczba tych funkcji sprawia, e obszary te s miejscem silnych konfliktw szczeglnie wtedy, gdy o dany obszar konkuruj rne podmioty np. rolnictwo (blisko miasta chonnego rynku zbytu) versus budownictwo i towarzyszcy mu rozwj infrastruktury technicznej (jako odpowied na rozrost ludnociowy i terytorialny miast). Drugim rodzajem terenw, na ktrych zachodz intensywne zmiany w uytkowaniu s obszary pooone wzdu gwnych cigw komunikacyjnych.
315
Baski J. Ekspertyza. ad przestrzenny obszarw wiejskich ze szczeglnym uwzgldnieniem oddziaywania gospodarki rolnej. Ekspertyza przygotowana na zlecenie Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa 2008.
173
RAPORT POLSKA 2011

Mniejsze zmiany w przestrzeni obserwuje si na obszarach rolniczych i cennych przyrodniczo i s one powodowane: presj turystyczn i rekreacyjn (np. budowa tzw. drugich domw) na rodowisko, tworzeniem upraw monokulturowych, rozwojem infrastruktury osad wiejskich oraz odrolnieniem gruntw (w obszarach podmiejskich blisko 10% uytkw rolnych316). Stan prac planistycznych Wg ostatniego badania statystycznego Planowanie przestrzenne w gminach317 (przeprowadzanego co roku na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury) niemal wszystkie gminy posiaday wane studia uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego.
Tabela 62. Studia uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego w gminach w 2010 r.
Czy gmina posiada obowizujce studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania gminy? gminy gminy miejskomiejskie wiejskie posiada 158 366 posiada, 81 230 ale jest w trakcie zmiany nie posiada, 2 1 ale studium jest w trakcie sporzdzania nie posiada 0 0 i nie przystpia do sporzdzania studium razem 241 597
gminy wiejskie
miasta na prawach powiatu 1107 34 444 10 15 31 0 0 65
razem 1 665 786 13 15 2 479
1576
rdo: Planowanie przestrzenne w gminach. Stan w dniu 31.12.2010 r. Badanie statystyczne wykonane na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury. Urzd Statystyczny we Wrocawiu, Orodek Banku Danych Regionalnych w Jeleniej Grze, Jelenia Gra 2011.
W sumie powierzchnia terenw wskazanych w studiach do sporzdzenia miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego wynosia ponad 7 mln ha, co stanowi okoo 23% powierzchni kraju i jest wzgldnie sta wielkoci na przestrzeni ostatnich lat. Ocenia si jednak, e powyszy wskanik, podobnie jak w latach poprzednich, jest zaniony z powodu niepodania informacji przez cz gmin, zwaszcza przez te, ktre dokonuj aktualizacji dokumentw. Wziwszy pod uwag powierzchni tylko tych gmin, ktre wziy udzia w badaniu, mona obliczy, e faktyczny udzia terenw przewidzianych do objcia planami miejscowymi w studiach gminnych jest znacznie wikszy i wynosi ponad 30%.
Tabela 63.
Powierzchnia terenw wskazanych w studium do sporzdzenia miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego w 2010 r. (ha) gminy miejskie gminy miejskowiejskie 1 787 316 gminy wiejskie 5 023 765 miasta na prawach powiatu 180 789 razem 7 124 554
Polska
132 684
rdo: Planowanie przestrzenne w gminach. Stan w dniu 31.12.2010 r. Badanie statystyczne wykonane na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury. Urzd Statystyczny we Wrocawiu, Orodek Banku Danych Regionalnych w Jeleniej Grze, Jelenia Gra 2011.
Analiza wskaza studiw gminnych odnonie struktury przeznaczenia terenw w 2009 r. (dane dla 57% gmin) pokazaa, e 14% powierzchni przeznaczano pod zabudow, gwnie jednorodzinn (prawie 13%), 3% pod funkcje usugowe, a 10% pod funkcje produkcyjne, komunikacyjne i techniczne. Tereny rolnicze zajmuj blisko poow powierzchni (46%), a zieleni i wd 18%. Stwierdzono take, e udzia terenw wskazywanych pod zabudow jest w zasadzie zgodny w
316
317
leszyski P. (koordynacja): Raport o stanie i uwarunkowaniach prac planistycznych w gminach na koniec 2008 r. opracowany w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN dla Ministerstwa Infrastruktury. Planowanie przestrzenne w gminach. Stan w dniu 31.12.2010 r. Badanie statystyczne wykonane na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury. Urzd Statystyczny we Wrocawiu, Orodek Banku Danych Regionalnych w Jeleniej Grze. Jelenia Gra 2011.
174
stosunku do hierarchii administracyjno-osadniczej. Zjawisko zwizane z przeznaczaniem stosunkowo duych powierzchni pod budownictwo mieszkaniowe, zwaszcza jednorodzinne, moe niepokoi, poniewa sprzyja rozpraszaniu zabudowy i generalnie oznacza wysok ekstensywno osadnictwa.318
Tabela 64. Wskazania studiw gminnych odnonie struktury przeznaczenia terenw w 2009 r. (dane dla 57% gmin) pozostae miasta powiatowe grodzkie 23,8 8,1 15,7 8,3 8,3 7,1 0,8 9,3 29,4 13,0 100,0 pozostae miasta powiatowe % zabudowa mieszkaniowa ogem w tym wielorodzinna w tym jednorodzinna usugowe produkcyjne komunikacyjne infrastruktury technicznej rolnicze zieleni i wd inne i niesklasyfikowane razem 41,5 13,3 28,2 13,2 4,3 12,5 0,9 0,0 27,6 0,0 100,0 13,5 2,2 11,3 3,5 4,5 3,3 0,9 44,8 22,6 6,9 100,0 13,6 1,2 12,4 2,9 2,8 2,6 1,7 46,9 17,9 11,6 100,0 13,9 1,4 12,5 3,0 3,0 2,8 1,6 46,0 18,4 11,3 100,0 pozostae gminy Polska ogem
Funkcje przeznaczenia terenw w studiach UiKZP
Warszawa
rdo: Analiza stanu uwarunkowa prac planistycznych w gminach na koniec 2009 r. Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa Infrastruktury. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, czerwiec 2011
W 2010 r. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego posiadao 2 227 gmin (blisko 90%), a od 2004 r. odsetek gmin posiadajcych plany miejscowe wzrs o okoo 10 p.p. W sumie w 2010 r. istniao w Polsce ponad 38 tys. planw miejscowych (prawie 29 tys. w 2004 r. i ponad 33 tys. w 2007 r.), w tym ponad 15 tys. sporzdzonych na podstawie ustawy z 2003 r. (ponad 1 tys. w 2004 r. i prawie 8 tys. w 2007 r.). Najwyraniejszy postp w pracach planistycznych odnotowano w przypadku miast na prawach powiatu.
Tabela 65. Liczba obowizujcych planw miejscowych w latach 2004-2010 liczba MPZP Polska rok ogem w tym na podstawie ustawy z 2003 r. % liczba obowizujcych planw 28 567 1 375 4,8% 33 360 7 797 23,4% 38 184 15 152 39,7% w tym w miastach na prawach powiatu ogem w tym na podstawie ustawy z 2003 r. % liczba obowizujcych planw 2 613 129 4,9% 3 350 989 29,5% 4 028 1 961 48,7%
2004 2007 2010
rdo: Planowanie przestrzenne w gminach. Stan w dniu 31.12.2010 r. Badanie statystyczne wykonane na zlecenie Ministerstwa Infrastruktury, Urzd Statystyczny we Wrocawiu, Orodek Banku Danych Regionalnych w Jeleniej Grze, Jelenia Gra 2011. Analiza stanu uwarunkowa prac planistycznych w gminach na koniec 2009 r. Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa Infrastruktury, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, czerwiec 2011.
Wskanik udziau powierzchni pokrytej obowizujcymi planami miejscowymi wynis w 2010 r. 25,6% (ponad 8 mln ha). Najwysze wskaniki pokrycia, w niektrych wojewdztwach powyej 50%, charakteryzuj poudniow i wschodni cze kraju (wojewdztwa: dolnolskie, maopolskie, lskie i lubelskie).
318
Analiza stanu uwarunkowa prac planistycznych w gminach na koniec 2009 r. Opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa Infrastruktury. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Warszawa, czerwiec 2011.
175
RAPORT POLSKA 2011

Najnisze wskaniki odnotowano w 2010 r. w woj. kujawsko-pomorskim, lubuskim i podkarpackim mniej ni 10% powierzchni wojewdztwa. Relatywnie duym zaawansowaniem prac planistycznych charakteryzuj si najwiksze miasta, cho nadal osigane przez nie wskaniki nie s zadowalajce. W 2010 r. w Warszawie osignito wskanik 27,6%, w Krakowie 31,6%, w Poznaniu 29,0%, we Wrocawiu 44,8%, a w Gdasku 66,8%. Bardzo niskie wskaniki (poniej 10%) zanotowano m.in. w odzi i Rzeszowie. Prawie pene pokrycie (co najmniej 95%) z miast pow. 50 tys. mieszkacw zanotowano w Chemie, Chorzowie, JastrzbiuZdroju, Kdzierzynie-Kolu, Koninie, Legionowie, Pabianicach, Rudzie lskiej, Rybniku, Siemianowicach lskich, Zamociu oraz orach. W strefach podmiejskich obszarw metropolitalnych poziom pokrycia terenu miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego zblia si do 50%. Na obszarach pooonych w ich granicach administracyjnych plany dla znacznych obszarw znajduj si w opracowaniu. Podobnie do obserwowanego w rdzeniach metropolii, wysoki poziom pokrycia planistycznego i dynamiki podejmowanych prac charakteryzuje obszary centralne pozostaych duych orodkw miejskich. Jednoczenie ich strefy zewntrze pozostaj pod tym wzgldem daleko w tyle. Orodki powiatowe charakteryzuj si pokryciem planistycznym zblionym do redniej krajowej, podobnie jak gminy o funkcjach rolniczych (co jednak jest efektem urednienia silnych zrnicowa regionalnych).319
Wykres 63. Powierzchnia miast objta obowizujcymi MPZP (%, 2010 r.)
rdo: Kolipiski B., ad przestrzenny w Polsce stan i problemy, ekspertyza wykonana na zlecenie MRR, Warszawa, maj 2011
Jednoczenie liczba wydawanych decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu w miastach przedstawia si nastpujco:
Wykres 64. Wydane decyzje WZiZT na 1000 mieszkacw (2010 r.)
rdo: Kolipiski B., ad przestrzenny w Polsce stan i problemy, ekspertyza wykonana na zlecenie MRR, Warszawa, maj 2011
319
OECD (2011), OECD Urban Policy Reviews. Poland 2011. OECD Publishing. http://dx.doi.org/10.1787/9789264097834-en.
176
Mapa 23. Obowizujce Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego w kocu 2009 r. (dane zagregowane z gmin)
rdo: Analiza stanu uwarunkowa prac planistycznych w gminach na koniec 2009 r., opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa Infrastruktury, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, czerwiec 2011
Problem deficytu planw miejscowych mona traktowa dwojako. Jeli przyj, e s one narzdziem realizacji polityki przestrzennej w zakresie dokonywania zmian w przeznaczaniu gruntw (i ustalaniu warunkw ich zabudowy), to miar ich deficytu nie moe by udzia powierzchni planw tych pozbawionych. Plany te powinny bowiem by sporzdzane tylko tam, gdzie wyznacza to polityka przestrzenna gminy (czy te innych podmiotw publicznych). Z drugiej strony, majc na wzgldzie zasad wolnoci budowlanej, w myl ktrej swoboda w zagospodarowaniu terenu moe by ograniczona tylko na podstawie prawnego zakazu, rola MPZP jako aktu prawa miejscowego jawi si przede wszystkim jako narzdzie ochrony przestrzeni przed niepodan zabudow. A wtedy plany powinny by sporzdzane wszdzie tam, gdzie nie dziaaj inne przepisy odrbne, okrelajce rygory zagospodarowania przestrzennego. Tym samym pokrycie planistyczne Polski na poziomie okoo 25% naley uzna za nadal niewystarczajce. Jednoczenie naleaoby podda analizie, czy przepisy administracyjne prawa materialnego w wystarczajcy sposb chroni okrelone wartoci i w oparciu o wyniki tych analiz wprowadzi stosowne zmiany w ustawach dziaowych.
177
RAPORT POLSKA 2011

4. Problemy adu przestrzennego Problemy adu przestrzennego mona podzieli na te dotyczce negatywnych cech zagospodarowania przestrzennego i na te zwizane z nieskutecznym systemem zarzdzania zwizanymi z nim procesami. Negatywne cechy zagospodarowania przestrzennego Ogoszona w 2001 r. Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (oraz wszystkie kolejne dokumenty strategiczne uwzgldniajcych zagadnienia rozwoju przestrzennego, jak: Strategia Rozwoju Kraju 20072015, Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO), KSRR, a take inne dokumenty, jak np. projekt KPZK) jako warto polskiej przestrzeni wymienia policentryczn, wzowo-strefow struktur funkcjonaln, w ktrej dominuje sie rwnomiernie rozmieszczonych aglomeracji miejskich oraz duych i rednich miast, dziki czemu istniej korzystne warunki proporcjonalnego i zrwnowaonego rozwoju. Jednoczenie jako problemy wymienia si nadkoncentracj aglomeracji przemysowo-wielkomiejskich Polski poudniowej i niedostateczny poziom rozwoju Polski pnocno-wschodniej, a take nisk sprawno systemw transportowych. W rozwoju zagospodarowania przestrzennego mona take odnotowa320 szereg zjawisk negatywnie rzutujcych na stan adu przestrzennego: chaotyczna zabudowa, zwaszcza na terenach podmiejskich; niekontrolowana suburbanizacja, a w jej wyniku ubytek terenw otwartych; brak poszanowania dla dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego; zawaszczanie przestrzeni publicznych; braki w wyposaeniu terenw mieszkaniowych w infrastruktur osiedlow.
Krytyczna analiza polskiej przestrzeni wskazuje na kilka gwnych problemw: W wyniku dopuszczenia zabudowy na terenach pozbawionych MPZP procesy inwestycyjne przebiegaj w warunkach: braku pewnoci, czy zamiar inwestycyjny jest realny z punktu widzenia prawa, gdy to podlega rozstrzygniciu dopiero w ramach skomplikowanej procedury administracyjnej, polegajcej na analizie rozrzuconych w licznych ustawach przepisw dotyczcych danej dziaki; braku wiedzy na temat przyszej dziaalnoci inwestycyjnej w bezporednim i dalszym ssiedztwie (tereny bez prawnie okrelonego przeznaczenia mog by wykorzystywane pod rne funkcje); ryzyka zwizanego z niepewnoci, czy ustalenia studium ziszcz si (z uwagi na moliwo wydawania decyzji WZiZT niezgodnych z tym dokumentem).
Moliwo inwestowania na terenach pozbawionych planw miejscowych powoduje, e nie jest realizowana jedna z najwaniejszych funkcji planowania przestrzennego, polegajca na antycypacyjnym neutralizowaniu i minimalizowaniu sytuacji konfliktowych. W rezultacie mamy do czynienia ze stale zwikszajc si liczb konfliktw przestrzennych. Z reguy s one zarazem konfliktami ekologicznymi, co powoduje wzrost ich rezonansu spoecznego. Obserwowane rozpraszanie zabudowy (w tym niekontrolowane rozprzestrzenianie si obszarw miejskich tzw. urban sprawl), niezalenie od tego, e prowadzi do oglnie dysfunkcjonalnej entropii systemw osadniczych, powoduje wzrost kosztw uzbrojenia terenw osiedleczych. Ponadto, moliwo lokalizowania inwestycji na podstawie WZiZT powoduje, e ujawniane dopiero wtedy kolizje przestrzenno-funkcjonalne i zwizane z tym konflikty spoeczne, czsto (i to na lata) blokuj realizacj inwestycji.
320
Wymienione byy one m.in. w Raporcie o Stanie Zagospodarowania Przestrzennego Kraju; dokumencie Polityka Ekologiczna Pastwa, Raporcie Polska 2030, KSRR, projekcie KPZK; byy te dwukrotnie badane przez NIK.
178
Mapa 24. Ustalenia Miejscowych Planw Zagospodarowania Przestrzennego odnonie zabudowy mieszkaniowej (stan w 2009 r.)
rdo: Analiza stanu uwarunkowa prac planistycznych w gminach na koniec 2009 r., opracowanie wykonane dla Departamentu Gospodarki Przestrzennej Ministerstwa Infrastruktury, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, czerwiec 2011
Naley ponadto zauway, e uzyskiwanie pozwole budowlanych na podstawie decyzji WZiZT jest obcione koniecznoci znacznie silniejszych ni w przypadku MPZP interakcji: inwestor urzdnik. Moe si to wiza ze wzrostem ryzyka dziaa korupcyjnych.
179
RAPORT POLSKA 2011

WNIOSKI I REKOMENDACJE Przedstawiona powyej analiza adu przestrzennego w Polsce pozwala na wycignicie nastpujcych wnioskw i rekomendacji: Przepis umoliwiajcy inwestowanie na terenach pozbawionych planw miejscowych w drodze uzyskiwania jednostkowych decyzji o warunkach zabudowy - czsto dziaa antymotywacyjnie na sporzdzanie MPZP. Naley przywrci standard planowego ksztatowania adu przestrzennego. Utrzymanie moliwoci inwestowania na terenach pozbawionych MPZP niweczy bdzie wszelkie inne prby naprawy adu przestrzennego w Polsce. Planowanie rozwoju wymaga podejcia zintegrowanego. Warunkiem realizacji idei planowania zintegrowanego, zapisanej w Ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, jest spjno i cigo procesu planistycznego. Naley dy do rzeczywistej integracji rnych nurtw planowania i zapewnienia spjnoci i cigoci procesu planistycznego w znaczeniu metodologicznym, proceduralnym i organizacyjnym. O ile stan prac nad studiami gminnymi naley ocenia bardzo pozytywnie, o tyle wymagaj one modyfikacji w sensie konstrukcji i wewntrznej struktury, poniewa ich wad pozostaje m.in. niska precyzja.
180
CZ III - SPRAWNE PASTWO

10. SPRAWNO INSTYTUCJONALNA PASTWA
1. Diagnoza Sprawno instytucjonalna pastwa321 jest kluczowa dla rozwoju Polski, co znajduje odzwierciedlenie w wielu dokumentach strategicznych322. Na ich podstawie podjte zostay liczne dziaania, ktre jednak jeszcze w niewystarczajcym stopniu speniy oczekiwania. W efekcie Polska na tle innych pastw czsto zajmuje nisk pozycj w rankingach dotyczcych sprawnoci i jakoci rzdzenia. W wietle bada Banku wiatowego w Polsce niekorzystnie przedstawia si efektywno administracji publicznej rozumiana jako zdolno do sprawnej i szybkiej obsugi interesariuszy oraz do wdraania przejrzystych i zasadnych merytorycznie polityk. Naley jednak odnotowa pewn popraw w tym wzgldzie, szczeglnie jeli chodzi o informatyzacj usug publicznych, jaka dokonaa si midzy 2007 a 2010 rokiem. Jako otoczenia regulacyjnego w Polsce naley oceni jako niezadowalajc. Od ponad piciu lat nasz kraj niezmiennie znajduje si dopiero w sidmej dziesitce pastw (na okoo 180 objtych badaniem) w rankingu Banku wiatowego pod wzgldem atwoci prowadzenia biznesu (Doing Business). Podejmowane reformy, np. upraszczajce proces rejestracji firmy, nie przynosz zakadanych rezultatw. Zmniejszy si poziom zaufania obywateli do instytucji publicznych323. Liczba osb nie ufajcych urzdnikom administracji publicznej, po chwilowym przeamaniu tego trendu w 2008 r., w 2010 r. ponownie bya wysza od osb darzcych administracj zaufaniem. Spado rwnie zaufanie do Policji, pomimo systematycznego wzrostu wskanika wykrywalnoci sprawcw przestpstw oraz odsetka ankietowanych uwaajcych, e Polska jest krajem, w ktrym yje si bezpiecznie. Coraz wiksza jest przejrzysto sprawowania wadzy. Urzdy administracji publicznej chtnie podejmuj wspprac z organizacjami pozarzdowymi: informuj o planowanych i prowadzonych dziaaniach, konsultuj projekty aktw prawnych, niejednokrotnie (w okoo 1/3 badanych urzdw) powouj take wsplne zespoy doradczo-inicjatywne oraz wspieraj trzeci sektor w realizacji zada publicznych. Pod wzgldem podatnoci na korupcj, Polska przez prawie ca ostatni dekad zajmowaa systematycznie jedno z ostatnich miejsc wrd pastw Unii Europejskiej w rankingach Banku wiatowego oraz Transparency International. Jednak spadek spoecznego przyzwolenia dla tego niekorzystnego zjawiska oraz podjcie szeregu dziaa zapobiegawczych (m.in. powoanie Centralnego Biura Antykorupcyjnego, szkolenia dla administracji publicznej oraz zmiany legislacyjne) spowodowao wyrany spadek zasigu postrzeganej korupcji w wietle wspomnianych wskanikw. 2. Sprawno administracji publicznej Pierwszym obszarem sprawnoci instytucjonalnej pastwa polskiego jest efektywno administracji publicznej, rozumiana jako zdolno do wiadczenia wysokiej jakoci usug dla obywateli i przedsibiorstw oraz wdraania przejrzystej i racjonalnej polityki. Analiza zostaa przeprowadzona w oparciu o wskaniki Banku wiatowego i Komisji Europejskiej opracowywane w ramach cyklicznych bada nad rnymi aspektami dobrego rzdzenia. Szczeglny nacisk pooono na okrelenie stopnia informatyzacji urzdw administracji publicznej w Polsce oraz moliwoci wiadczenia przez nie usug publicznych drog elektroniczn.
321
322
323
Pod pojciem sprawnoci instytucjonalnej pastwa w niniejszym opracowaniu rozumie si: efektywno administracji publicznej (w tym stopie jej informatyzacji), jako otoczenia regulacyjnego, kultur rzdzenia (zaufanie obywateli do instytucji publicznych, wsppraca midzy urzdami a organizacjami pozarzdowymi, podatno administracji na korupcj). Jako przykadowe dokumenty mona wymieni: Strategi Rozwoju Kraju 2007-2015, Strategi Informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej ePolska na lata 2004-2006 oraz Plan Informatyzacji Pastwa na lata 2007-2010, Strategi Rozwoju Spoeczestwa Obywatelskiego do roku 2013 , Strategi Rozwoju Spoeczestwa Obywatelskiego 2009-2015, Program Reformy Regulacji (MG, 2006) czy Program Zwalczania Korupcji Strategia Antykorupcyjna (MSWIA, 2002, I i II etap wdraania). Sprawne Pastwo jest rwnie wymienione jako jedna z dziewiciu podstawowych strategii okrelonych w przyjtym 24 listopada 2009 r. przez Rad Ministrw dokumencie Plan uporzdkowania strategii rozwoju. Zgodnie z Komunikatem z bada Centrum Badania Opinii Spoecznej, Zaufanie spoeczne, marzec 2010; terminologia stosowana w zakresie zaufania spoecznego w niniejszym opracowaniu jest zgodna z terminologi badania CBOS.
181
RAPORT POLSKA 2011

2.1. Efektywno administracji publicznej wedug Banku wiatowego
Jednym z podstawowych narzdzi oceny jakoci administracji publicznej jest opracowywany przez Bank wiatowy wskanik efektywnoci rzdzenia324. Liderami pod tym wzgldem s pastwa skandynawskie: Dania, Finlandia i Szwecja, w ktrych wskanik efektywnoci rzdzenia w 2009 r. przekracza poziom 2. Stosunkowo wysok ocen w tej kategorii, w przedziale <1,2-1,6>, cechuj si pastwa UE-15, z wyjtkiem Hiszpanii, Grecji oraz Woch. Nowe pastwa czonkowskie oceniane s wyranie niej (wykres poniej). Polska uzyskaa not 0,645 i wrd pastw Unii Europejskiej znalaza si dopiero na 22 miejscu wyprzedzajc otw, Grecj, Wochy, Bugari oraz Rumuni. Ocena ta jest niekorzystna, ale naley podkreli, e w latach 2003-2008 Polska znajdowaa si na jeszcze niszej na 24 bd 25 pozycji wrd pastw UE. Jeli jednak tendencja wzrostowa utrzyma si na dotychczasowym poziomie, to cel wyznaczony w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 (na 2010 r. warto wskanika efektywnoci rzdzenia rwna 0,75) jest moliwy do osignicia. Spord innych pastw regionu, zbliony wskanik efektywnoci rzdzenia notuj Wgry, cho w ich przypadku zauwaalna jest tendencja spadkowa. Wyranie wyej, w przedziale midzy 0,9 a 1, oceniane s natomiast Czechy i Sowacja.
Wykres 65. Wskanik efektywnoci rzdzenia wg Banku wiatowego w Polsce, Czechach, Sowacji, Estonii i na Wgrzech w latach 1998-2009
Polska Wgry Sowacja Czechy Estonia
1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
rdo: Opracowanie wasne na podstawie bazy danych World Governance Indicators Banku wiatowego
Wskanik efektywnoci rzdzenia skada si z kilku subindeksw mierzcych rne aspekty tego zjawiska325, dlatego te mona przeanalizowa, w jakich kategoriach Polska rnia si od pozostaych pastw Unii Europejskiej. Z przecitn, ale nieodbiegajc od redniej ocen zarwno w ocenie przedsibiorcw326, jak i gospodarstw domowych327 spotyka si dostpno infrastruktury transportowej, energetycznej oraz telekomunikacyjnej. Pozytywnie postrzegana jest rwnie stabilno polityczna Polski. Wyranie nisze ni w innych pastwach Unii Europejskiej wyniki dotycz jednak jakoci usug publicznych, przede wszystkim edukacji i ochrony zdrowia328 oraz efektywnoci samej administracji publicznej, rozumianej jako zdolno szybkiego i trafnego podejmowania decyzji w
324
325
326
327
328
Jego warto jest wystandaryzowana w przedziale <-2,5; 2,5>, przy czym im wysza nota, tym wysza ocena jakoci rzdzenia w danym kraju. Wskanik ten stanowi redni waon szeregu innych indeksw odzwierciedlajcych opinie ekspertw, przedsibiorcw i gospodarstw domowych na temat rnych aspektw funkcjonowania sfery publicznej. Ocenie podlegaj w szczeglnoci nastpujce zjawiska: jako usug publicznych; jako administracji publicznej i stopie jej niezalenoci od wpyww politycznych; jako formuowanych i wdraanych polityk; struktury publicznej: transportowej, sanitarnej, informatycznej, etc. Subindeksy te s oparte na rnej metodologii i rdach, dostpnych na stronie internetowej: http://info.worldbank.org/governance/wgi/sc_chart.asp. Badanie opinii przedsibiorcw w tym zakresie zostao przeprowadzone w ramach badania Business Environment and Enterprise Performance Survey przeprowadzanego cyklicznie przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Bank wiatowy. Zagregowane dane z tego badania dostpne s na stronie internetowej: http://info.worldbank.org/governance/wgi/pdf/BPS.xls. Dane na ten temat pochodz z badania Gallup World Poll przeprowadzanego cyklicznie przez Instytut Gallupa. S one dostpne na stronie internetowej: http://info.worldbank.org/governance/wgi/pdf/GWP.xls. Informacje na ten temat uzyskano z bazy danych Institutional Profiles Database przygotowanej na zlecenie rzdu Francji na podstawie opinii ekspertw i dostpne na stronie internetowej: http://info.worldbank.org/governance/wgi/pdf/IPD.xls.
182
sprawach przedsibiorstw i obywateli329. W zakresie jakoci edukacji i ochrony zdrowia w 2006 r. Polska osigna wynik 2,5 (w skali 1-4), ktry by nieznacznie wyszy od redniej dla wszystkich osiemdziesiciu piciu pastw poddanych badaniu (2,4), jednak niszy od noty dla wybranych pastw UE (3). W kolejnej edycji badania (w 2009 r.), w Polsce odnotowano znaczcy postp w zakresie badanych usug publicznych, co znalazo odzwierciedlenie w zwikszeniu wartoci wskanika do poziomu 2,75 (przy redniej dla wszystkich stu dwudziestu trzech badanych pastw wynoszcej 2,47). Osignity wynik nie pozwoli jednak na zmniejszenie dystansu do redniej UE, ktra wynosia ju 3,32. Tym samym Polska w 2009 r. zajmowaa w zakresie jakoci edukacji i ochrony zdrowia dwudzieste czwarte miejsce w UE, sabsze wyniki osigny jedynie Rumunia, Malta i Bugaria. Naley podkreli, e inne pastwa Europy rodkowej i Wschodniej uzyskay duo lepsze noty (np. Czechy- 4, Wgry- 3,75). 2.2. Informatyzacja administracji publicznej
Moliwo skorzystania z usug publicznych oraz zaatwienia spraw urzdowych za porednictwem Internetu jest obecnie jednym z podstawowych wyznacznikw efektywnoci administracji publicznej. Korzyci, jakie pyn z udostpnienia tej drogi komunikacji, polegaj zarwno na zmniejszeniu kosztw funkcjonowania administracji publicznej, jak i odbiorcw usug publicznych. Warto rwnie podkreli, e informatyzacja urzdw zwiksza przejrzysto ich funkcjonowania, co sprzyja lepszej kontroli spoecznej nad nimi oraz zmniejszeniu zasigu zjawisk o charakterze korupcyjnym. Pierwszym wanym krokiem na rzecz informatyzacji administracji w Polsce byo uruchomienie w 2003 r. Biuletynu Informacji Publicznej, ktry udostpnia za porednictwem Internetu szczegowe informacje dotyczce praktycznie wszystkich urzdw w Polsce. W tym samym roku uchwalono Strategi Informatyzacji Rzeczypospolitej Polskiej ePolska na lata 2004-2006 (Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, 2003). Dokument przewidywa przede wszystkim rozbudow infrastruktury informatycznej w zakresie szerokopasmowego Internetu oraz wyposaenia informatycznego urzdw. Gwnym rdem rodkw na ten cel byy fundusze strukturalne Unii Europejskiej (NPR 2004-2006). W 2007 r. wszed w ycie Plan Informatyzacji Pastwa 2007-2010 (MSWiA, 2007), ktry oprcz kontynuacji zapocztkowanych dziaa przewidywa rwnie wdroenie Elektronicznej Platformy Usug Administracji Publicznej (ePUAP), majcej na celu integracj zasobw informatycznych wikszoci urzdw oraz umoliwienie realizacji usug publicznych dla ludnoci i przedsibiorstw wycznie za porednictwem Internetu. Docelowo bdzie ona peni rol pojedynczego miejsca (jednego okienka), ktrego uytkownicy mogliby korzysta z wszystkich oferowanych usug publicznych, w tym zaatwia sprawy urzdowe. Platforma ePUAP zostaa uruchomiona w 2008 r. Rwnolegle weszy w ycie przepisy dopuszczajce korzystanie z podpisu elektronicznego oraz umoliwiono wypenianie deklaracji podatkowych (PIT) przez Internet. W 2009 r. podpisano porozumienie, na mocy ktrego Zakad Ubezpiecze Spoecznych (ZUS) zacz korzysta z ePUAP do obustronnej komunikacji ze swoimi interesariuszami330. Byo to znaczce uatwienie dla przedsibiorstw, jako e wiele ponoszonych przez nich obcie administracyjnych dotyczy spraw zwizanych z zabezpieczeniem spoecznym. Dalsze dziaania w zakresie informatyzacji administracji publicznej, w tym rozwj platformy ePUAP, prowadzone s w ramach Strategii Rozwoju Spoeczestwa Informacyjnego do roku 2013 (MSWiA, 2008)331. Jako znaczce osignicie naley wymieni powstanie profilu zaufanego ePUAP, ktry identyfikuje nadawc informacji, potwierdza tosamo w sprawach urzdowych oraz moe by wykorzystywany do potwierdzania przekazywanych informacji. Profil zaufany ePUAP jest bezpatn i nieskomplikowan alternatyw dla podpisw elektronicznych. Posugujc si profilem zaufanym ePUAP bdzie mona zaatwi wikszo spraw administracyjnych za porednictwem Internetu. O
329
330 331
Ocena w tym zakresie pochodzi z badania przedsibiorstw przeprowadzonego przez Instytut Rozwoju Zarzdzania w ramach projektu World Competitiveness Yearbook (wyniki dostpne online: http://info.worldbank.org/governance/wgi/pdf/WCY.xls). Drugim rdem potwierdzajcym t ocen jest baza danych Country Viewswire Service opracowana przez Economist Intelligence Unit na podstawie opinii ekspertw i dostpna pod adresem internetowym: http://info.worldbank.org/governance/wgi/pdf/EIU.xls. Naley jednak podkreli, e podstawowe dokumenty s nadal przesyane do ZUS poprzez aplikacj PATNIK. Efektywno reform mona oceni na podstawie cyklicznych bada, prowadzonych przez CapGemini na zlecenie Komisji Europejskiej. Dotycz one dostpnoci (on-line) oraz stopnia zaawansowania usug wiadczonych przez administracj publiczn. Badaniem objtych jest cznie 20 usug publicznych (w tym 12 dla obywateli i 8 dla przedsibiorstw). Analizie poddawana jest po pierwsze - ich dostpno za porednictwem Internetu, a po drugie - stopie zaawansowania, w jakim mona je zrealizowa drog elektroniczn. Zoono usug jest mierzona w oceniana w skali od 0 do 100%. Jeli zoono danej usugi jest oceniona na przynajmniej 60%, to zostaje ona zakwalifikowana jako dostpna on-line. Natomiast wskanik dostpnoci usug publicznych on-line jest definiowany jako odsetek usug dostpnych on-line wrd wszystkich dwudziestu badanych usug.
183
RAPORT POLSKA 2011

profil zaufany ePUAP bd mogy ubiega si osoby fizyczne, posiadajce konto na ePUAP, zgaszajc si osobicie do punktu potwierdzajcego, bd skadajc wany bezpieczny podpis elektroniczny weryfikowany za pomoc kwalifikowanego certyfikatu, w tym take cudzoziemcy, ktrzy maj nadany numer PESEL. Zgodnie z wynikami ostatniego, przeprowadzonego w 2010 r. badania CapGemini, stopie informatyzacji polskiej administracji okaza si jedynie nieznacznie mniejszy ni przecitnie w pastwach Unii Europejskiej. Prawie 80% przeanalizowanych usug publicznych zostao okrelone jako rzeczywicie dostpne za porednictwem Internetu (wykres poniej). Wskanik zaawansowania usug publicznych zosta oceniony na 87%, co rwnie byo wynikiem tylko nieznacznie odbiegajcym od przecitnej. Naley podkreli, e we wczeniejszych edycjach badania, przeprowadzonych w latach 2004 i 2007, Polska odnotowywaa znacznie gorsze wyniki i pod wzgldem informatyzacji administracji publicznej bya klasyfikowana na ostatnim (razem z Litw) miejscu wrd pastw Unii Europejskiej. Dziki podjtym reformom i wdroeniu platformy ePUAP Polsce udao si w 2009 r. zwikszy dostpno usug publicznych on-line a o 30 p.p., wzgldem roku 2007 oraz podnie stopie ich zaawansowania o 34 p.p. (w 2007 r. wskanik ten wynosi 53%).
Wykres 66. Wskanik dostpnoci usug publicznych on-line w wybranych pastwach Unii Europejskiej w 2010 r.
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Aus t Irla ria ndi a Por tug ali ielk Szwa a c aB ryta ja n Nie ia mcy D His ania zp Finl ania an Hol dia and ia Fra ncj Belg a Pol ia sk Cze a chy Litw Luk sem a bur g Rum unia Cyp Gre r cja Esto nia
Wykres 67. Wskanik zaawansowania usug publicznych wiadczonych on-line w wybranych pastwach Unii Europejskiej w 2010 r.
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Aus t Irl ria Por andia tu g alia Nie mcy Szw His acja zpa n Est ia Hol onia a nd ia Wie lka Bry t Finl ania a nd i Da n a Fra ia ncja Luk Belgi sem a bur Pol g s Cze ka c hy Litw a R um uni a Cy p Gre r cja
Uwaga: Czarn kresk oznaczono redni wynik w pastwach Unii Europejskiej (UE-27) rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych z raportu Komisji Europejskiej (2010)
Konstrukcja badania CapGemini umoliwia przeledzenie wynikw, jakie uzyskaa Polska w odniesieniu do poszczeglnych usug publicznych. Najwyszym stopniem zaawansowania (wynik w przedziale 80100%) cechuje si 6 z 12 usug publicznych skierowanych do osb indywidualnych. Na szczegln uwag wrd nich zasuguje zgoszenie sprawy (np. przestpstwa) na policj, gdy jeszcze w 2009 r. (w poprzedniej edycji badania CapGemini) usudze tej przypisano jedynie 20% pod wzgldem zaawansowania. Podobny, cho nie tak spektakularny sukces osignito w przypadku zmiany miejsca zameldowania. Do usug publicznych, ktre wci wiadczone s gwnie drog tradycyjn nale: uzyskiwanie stypendium naukowego (badane w ramach usugi: uzyskiwanie wiadcze spoecznych), ubieganie si o pozwolenie na budow oraz uzyskiwanie prawa jazdy i paszportu. Udostpnienie tych usug drog elektroniczn powinno sta si w najbliszym czasie jednym z priorytetw w zakresie informatyzacji administracji publicznej. W przypadku usug dla przedsibiorstw, zarwno rejestracja firmy oraz zgaszanie pracownikw do ubezpieczenia spoecznego, jak rwnie rozliczanie podatkw (CIT, PIT i VAT)332 oraz sporzdzanie deklaracji celnej s w peni dostpne za porednictwem Internetu. Jedyne usugi, w przypadku ktrych nie jest to w peni moliwe, to przekazanie danych do urzdu statystycznego (usudze tej przypisano 80% pod wzgldem zaawansowania) oraz uzyskanie pozwole zwizanych z ochron rodowiska (40%). Wraz z procesem informatyzacji usug publicznych nastpowa rwnie wzrost informatyzacji wewntrz samych urzdw administracji publicznej. Zgodnie z raportem z bada dla MSWiA333
332
W tym wzgldzie wyniki badania CapGemini s odmienne od wynikw raportu Doing Business. Moe to wynika z rnych kryteriw dostpnoci danej usugi przez Internet. 333 Wpyw informatyzacji na usprawnienie dziaania urzdw administracji publicznej w Polsce w 2010 r., raport generalny z bada ilociowych dla MSWiA, MSWiA, Gfk Polonia, padziernik 2010 r.
184
przeprowadzonych na reprezentatywnej grupie urzdw, systemy elektronicznego zarzdzania dokumentami s do powszechnie wykorzystywane - posiada je prawie poowa z wszystkich badanych instytucji (48%). Mona przewidywa, e liczba urzdw uywajcych takich rozwiza bdzie wzrasta, poniewa wikszo (92%) urzdw, ktre obecnie nie wykorzystuj systemu archiwizacji i zarzdzania dokumentami, planuje to zrobi jak najszybciej. Wykorzystywane technologie wpywaj na popraw jakoci wykonywanych usug, przyspieszanie zaatwiania spraw (w 71% urzdw) i zwikszenie ich iloci (44%). Dziki nowym technologiom uproszczonych zostao wiele procedur (52%) i wzrosa satysfakcja klientw (54%). W opinii badanych, dziki technologii wzrasta te innowacyjno i zaangaowanie w prac samych pracownikw. Jednak wrd respondentw panuje jednoczenie opinia, e wykorzystywane technologie teleinformatyczne nie wpywaj na zmniejszenie iloci pracy wykonywanej przez urzdnikw (54%), czsto te nie wpywaj znaczco na obnienie kosztw obsugi klienta i kosztw dziaania urzdu, nie zmniejsza si rwnie ilo uywanych dokumentw papierowych. Autorzy raportu podkrelaj, e wrd ankietowanych obserwowany jest znaczny poziom niewiedzy na temat wpywu technologii teleinformatycznych na prac urzdu i wiadczenie usug. 3. Jako otoczenia regulacyjnego 3.1. Oglna ocena otoczenia regulacyjnego w Polsce Jako regulacji stanowi jeden z wymiarw dobrego rzdzenia, ktry analizowany jest w ramach projektu Worldwide Governance Indicators za pomoc wskanikw jakoci regulacji (Regulatory Quality) oraz rzdw prawa (Rule of Law). Pierwszy z nich odzwierciedla zdolno organw wadzy do formuowania oraz wdraania regulacji wspierajcych rozwj sektora prywatnego w gospodarce. Drugi obejmuje stopie przestrzegania swobd obywatelskich, takich jak swoboda zawierania oraz egzekwowania umw albo ochrona praw wasnoci334. Ocena Polski, zarwno pod wzgldem jakoci regulacji (warto wskanika: 0,934), jak i rzdw prawa (warto wskanika 0,683) jest raczej niekorzystna.335 W obu kategoriach zajmuje dopiero 22 miejsce wrd pastw Unii Europejskiej wyprzedzajc jedynie Grecj, Wochy, Rumuni, Bugari oraz Soweni (w przypadku jakoci regulacji) i Sowacj (w przypadku rzdw prawa).
Wykres 68. Wskanik jakoci regulacji wedug Banku wiatowego w Polsce, Czechach, Sowacji, Estonii i na Wgrzech, w latach 1998-2009
Polska 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 0,6 0,4 0,2 0 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Wgry Sowacja Czechy Estonia 1,4 1,2 1
Wykres 69. Wskanik rzdw prawa wg Banku wiatowego w Polsce, Czechach, Sowacji, Estonii i na Wgrzech, w latach 1998-2009
Polska Wgry Sowacja Czechy Estonia
rdo: Opracowanie wasne na podstawie bazy danych World Governance Indicators Banku wiatowego
Pozytywnym zjawiskiem jest jednak to, e pozycja Polski w tym rankingu ulega wyranej poprawie midzy rokiem 2007 a 2009. Wczeniej Polsk klasyfikowano na jeszcze odleglejszej 24 lub 25 pozycji w Unii Europejskiej. Zagadnieniu jakoci otoczenia regulacyjnego powicony jest przyjty w 2002 r. przez Komisj Europejsk program Better Regulations. Jego celem jest stymulacja rozwoju gospodarczego poprzez uproszczenie prawodawstwa oraz zmniejszenie obcie biurokratycznych, zarwno na poziomie
334
335
Oba wskaniki, podobnie jak analizowany powyej wskanik efektywnoci rzdzenia, stanowi redni waon szeregu innych indeksw obliczanych najczciej na podstawie opinii ekspertw i s wystandaryzowane w przedziale <-2,5; 2,5>. Wartoci obydwu wskanikw Banku wiatowego zostay przedstawione za rok 2009 (ostatni dostpny).
185
RAPORT POLSKA 2011

wsplnotowym, jak i poszczeglnych pastw czonkowskich. Polska wczya si w te dziaania poprzez prowadzony przez Ministerstwo Gospodarki Program Reformy Regulacji. Jego pierwsza edycja zostaa uchwalona w 2006 r. i zaplanowana do realizacji w latach: 2006-2008. W jej ramach zaplanowano przegld oraz uproszczenie aktw prawnych, usprawnienie systemu oceny skutkw regulacji oraz dokonanie pomiaru kosztw administracyjnych i ich zredukowanie o 25% do roku 2012. Dziaania te zostay podjte i byy zrealizowane; w kolejnej edycji programu, uchwalonej w 2010 r. i zaplanowanej do realizacji w latach 2010-2011 przewidziano gwnie ich kontynuacj oraz intensyfikacj (MG 2010). Ze wzgldu na niewystarczajc liczb pomiarw obcie biurokratycznych, trudno na chwil obecn oceni skuteczno wdroonych dotychczas reform. 3.2. Obcienie biurokratyczne przedsibiorstw Poczwszy od 2004 r. Bank wiatowy w ramach programu Doing Business prowadzi systematyczne i szeroko zakrojone badania nad otoczeniem regulacyjnym przedsibiorstw. Obecnie szczegowej analizie poddanych jest dziewi obszarw regulacji336: Pastwa objte badaniem (w 2011 r. byo ich 183; dane za rok 2010) szeregowane s w rankingu pod wzgldem atwoci prowadzenia biznesu (ease of doing business index). Dla kadego z analizowanych obszarw regulacji formuowane s rwnie odpowiednie subrankingi. Od wielu lat najwysze noty w raportach Doing Business zbieraj takie pastwa jak: Singapur, Hongkong oraz pastwa anglosaskie (Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Kanada). Spord pastw Europy rodkowej i Wschodniej najwyej oceniane s pastwa batyckie: Estonia, Litwa i otwa. Polska systematycznie zajmuje miejsca w sidmej dziesitce oglnego rankingu (tabela poniej).
Tabela 66. Polska w rankingach Doing Business 2007-2011 (miejsce w rankingu)*
2006 2007 2008 2009 2010 atwo prowadzenia biznesu 75 74 76 73 70 Rozpoczynanie dziaalnoci gospodarczej 114 129 145 115 113 Wznoszenie i oddawanie do uytku budowli 146 156 158 166 164 Dostp do kredytu 65 68 28 14 15 Ochrona inwestorw 33 33 38 41 44 Uiszczanie podatkw 71 125 142 148 121 Obrt midzynarodowy 102 40 41 46 49 Zamykanie dziaalnoci gospodarczej 85 88 82 86 81 * Ranking ten stanowi podsumowanie wynikw, jakie osign dany kraj we wszystkich kategoriach analizowanych w danej edycji raportu rdo: Opracowanie wasne na podstawie raportw Doing Business 2007, 2008, 2009, 2010, 2011
Warto odnotowa due zrnicowanie ocen w poszczeglnych kategoriach. W niektrych z nich, np. dostp do kredytu czy ochrona inwestorw Polska otrzymuje relatywnie wysokie noty, za w innych zajmuje odlege miejsca. W dalszej czci rozdziau wybrane obszary zostan omwione szczegowo, tak aby nakreli moliwie peny obraz otoczenia regulacyjnego w Polsce. Rozpoczynanie dziaalnoci gospodarczej
Pierwszym rodzajem obcie biurokratycznych, z jakimi spotyka si przedsibiorca, s procedury towarzyszce rejestracji firmy. Jeli s one kosztowne i czasochonne, to zniechcaj do legalizowania dziaalnoci gospodarczej i wypychaj przedsibiorcw do szarej strefy. W ten sposb mog one stanowi powane ograniczenie dla swobodnej konkurencji na rynku. Dlatego wane jest, by proces rejestracji firmy by moliwie mao czasochonny, nieskomplikowany oraz nie wymaga ponoszenia zbdnych nakadw finansowych. Polska naley do pastw, w ktrych proces rejestracji firmy jest do kosztowny i czasochonny. Zgodnie z raportem Doing Business 2011, tryb ten zajmuje w naszym kraju przecitnie 32 dni, wymaga przeprowadzenia 6 procedur oraz pochania 17,5% rocznego dochodu narodowego per capita (ramka poniej). Wrd 183 przebadanych przez Bank wiatowy w 2010 r. pastw Polska zaja dopiero 113. miejsce pod wzgldem atwoci rozpoczynania dziaalnoci gospodarczej.
Ramka 1. Rozpoczynanie dziaalnoci gospodarczej w Polsce w 2010 r. Najatrakcyjniejsz form prawn firmy dla osb rozpoczynajcych dziaalno gospodarcz jest spka z ograniczon odpowiedzialnoci. Rejestracja tego rodzaju spki wymaga wykonania 6 czynnoci urzdowych:
336
Poczwszy od procesu rejestrowania firmy, przez formalnoci zwizane z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej (uiszczanie podatkw, dochodzenie nalenoci, etc.), a po procedury upadociowe przedsibiorstw.
186
1. Sporzdzenie u notariusza umowy zawarcia spki z o.o. Procedura ta nie jest czasochonna (zajmuje 1 dzie), ale wymaga poniesienia kosztw w wysokoci kilku tysicy zotych (dokadna kwota zaley od indywidualnej stawki notariusza oraz zoonoci sprawy). 2. Zdeponowanie kapitau zakadowego spki w banku oraz otwarcie rachunku firmowego. Nie wymaga to ponoszenia kosztw czasowych ani finansowych. 3. Rejestracja firmy w Krajowym Rejestrze Sdowym. Od 2009 r. w tej samej instytucji mona rwnoczenie uzyska numery REGON, NIP oraz zgosi si do ubezpieczenia spoecznego. Jest to najbardziej czasochonna procedura w caym procesie rejestracji spki. Trwa ona przecitnie a 4 tygodnie i wymaga uiszczenia 1500 zotych. 4. Rejestracja firmy w Urzdzie Skarbowym na potrzeby opacania podatku VAT. Procedura ta trwa okoo 1 dnia i wymaga poniesienia opaty w wysokoci 170 zotych. 5. Rejestracja firmy w Pastwowej Inspekcji Sanitarnej. Jest bezpatna i trwa 1 dzie. 6. Rejestracja firmy w Pastwowej Inspekcji Pracy. Jest rwnie bezpatna i trwa 1 dzie.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych projektu Doing Business 2011, realizowanego przez Bank wiatowy
Naley zaznaczy, e w 2009 r. dokonano usprawnie majcych na celu popraw sytuacji w zakresie rozpoczynania dziaalnoci gospodarczej. Po pierwsze, zmniejszono dziesiciokrotnie (z 50 tys. zotych do 5 tys. zotych) poziom minimalnego kapitau zakadowego wymaganego do otwarcia spki z o.o.337 Drugim bezporednim nastpstwem wspomnianej reformy jest to, e osoby rozpoczynajce dziaalno gospodarcz nie musz ju osobicie wystpowa o przyznanie numerw REGON i NIP, ani zgasza si do ubezpieczenia spoecznego. Wykonuje to urzdnik Krajowego Rejestru Sdowego. Pozwolio to zmniejszy z 10 do 6 liczb procedur towarzyszcych rejestracji spki z o.o. Wbrew oczekiwaniom wprowadzone uproszczenie procedur nie spowodowao jednak skrcenia czasu koniecznego do ich dopenienia. Przed wprowadzonymi zmianami wymagao to 31 dni, za po - 32 dni. Dla porwnania, przecitny czas potrzebny na zarejestrowanie spki z ograniczon odpowiedzialnoci w krajach OECD wynosi okoo 14 dni, za w wielu pastwach, na przykad na Wgrzech, we Woszech, bd Estonii, mona to zrobi w cigu mniej ni tygodnia. Na tym tle dotychczasowe dziaania podjte przez Polsk na rzecz uatwienia zakadania firm, pomijajc zmniejszenie wymogw kapitaowych, nie przyniosy poprawy. Gwn przyczyn byo to, e wprawdzie przedsibiorcy zostali odcieni przez administracj publiczn w zaatwianiu procedur, ale same procedury nie zostay uproszczone i wci wymagaj czasochonnej komunikacji midzy urzdami. Wzorujc si na pastwach, ktrym udao si ograniczy obcienia biurokratyczne zwizane z zakadaniem firmy, skuteczna reforma w Polsce powinna obejmowa utworzenie platformy informatycznej umoliwiajcej wielostronn komunikacj midzy osobami rozpoczynajcymi dziaalno gospodarcz a organami administracji publicznej: GUS-em, ZUS-em, urzdami skarbowymi, PIP-em oraz Sanepidem. Taka platforma (na przykad wspomniany w poprzedniej czci raportu ePUAP) znaczco przyspieszyaby obieg dokumentw zwizanych z rejestracj firmy. Warto podkreli, e postulat ten znajduje si obecnie w fazie realizacji w Polsce. Od 1 lipca 2011 r. funkcjonuje Centralna Ewidencja i Informacja o Dziaalnoci Gospodarczej system gromadzcy i udostpniajcy informacje o przedsibiorcach drog elektroniczn. Docelowo wraz z tzw. Pojedynczym Punktem Kontaktowym rejestr ten ma umoliwi rejestracj firmy za porednictwem Internetu oraz znaczco skrci ca procedur. Podkrelenia wymagaj rozwizania przewidziane w ustawie z dnia 1 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy Kodeks spek handlowych oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 92, poz. 531), ktra wejdzie w ycie z dniem 1 stycznia 2012 r. Przewiduje ona moliwo elektronicznego rejestrowania spki z ograniczon odpowiedzialnoci w Krajowym Rejestrze Sdowym w terminie jednego dnia od chwili zoenia wniosku o wpis. Zawizanie spki stosownie do tej procedury nie wymaga formy aktu notarialnego. Utworzenie spki nastpi wedug normatywnego, uproszczonego wzorca umowy, udostpnianego w systemie teleinformatycznym. Celem nowelizacji jest uatwienie i znaczce przyspieszenie zakadania spek z ograniczon odpowiedzialnoci, uproszczenie procedury poprzez rezygnacj z obligatoryjnej formy aktu notarialnego, a take ograniczenie ponoszonych kosztw. Ponadto, ustaw z dnia 13 maja 2011 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sdowym (Dz. U. Nr 144, poz. 851) wprowadzono moliwo wpisywania do rejestru przedsibiorcw numeru NIP
337
Wymogi kapitaowe s wprowadzane w celu ochrony interesu wierzycieli oraz kontrahentw potencjalnej spki. Jednak, jak wskazuj badania, w rzeczywistoci nie speniaj one swojej funkcji i stanowi niepotrzebn barier wejcia dla przedsibiorcw (EBOiR/Bank wiatowy 2007).
187
RAPORT POLSKA 2011

z urzdu po uzyskaniu przez sd rejestrowy z urzdu skarbowego informacji o jego nadaniu oraz umoliwiono wpisywanie do rejestru adresu strony internetowej i adresu poczty elektronicznej, o ile przedsibiorca takie adresy posiada. Ustawa zakada take usprawnienie i uatwienie pozyskiwania dokumentw wydawanych przez Centraln Informacj Krajowego Rejestru Sdowego, upowszechnienie bezpatnego dostpu do rejestru, poprzez wgld do wszystkich jego czci i do wszystkich aktualnie znajdujcych si w nich danych, a take moliwo samodzielnego pozyskiwania wydrukw aktualnych informacji o podmiotach wpisanych do rejestru. Ustaw z dnia 25 marca 2011 r. o ograniczeniu barier administracyjnych dla obywateli i przedsibiorcw (Dz. U. Nr 106, poz. 622, z pn. zm.) wprowadzono uatwienia w zakadaniu nowych form prawnych prowadzonej dziaalnoci gospodarczej, poprzez moliwo przeksztacenia spdzielni pracy oraz indywidualnego przedsibiorcy w spk prawa handlowego. Ustawa ta nowelizuje rwnie ustaw o kosztach sdowych w sprawach cywilnych obniajc o poow opaty sdowe pobierane od wniosku o zarejestrowanie podmiotu oraz zmian danych w rejestrze przedsibiorcw Krajowego Rejestru Sdowego, przyczyniajc si tym samym do zmniejszenia obcie finansowych dla osb rozpoczynajcych i prowadzcych dziaalno gospodarcz. Ministerstwo Sprawiedliwoci podjo take prace nad modyfikacj i usprawnieniem dziaania instytucji jednego okienka w ramach rejestracji przedsibiorcw w Krajowym Rejestrze Sdowym, zmierzajce do odstpienia od wymogu skadania przez przedsibiorc wielu zblionych formularzy zgoszeniowych do urzdu skarbowego, Gwnego Urzdu Statystycznego i Zakadu Ubezpiecze Spoecznych, umoliwienia wymiany danych midzy systemem informatycznym Krajowego Rejestru Sdowego i pozostaymi organami, do ktrych kierowane s zgoszenia, oraz automatycznego nadawania numerw NIP i REGON po wpisie podmiotu do rejestru. Regulacje dotyczce inwestycji budowlanych Przedmiotem analizy regulacji zwizanych z inwestycjami budowlanymi jest stopie ich skomplikowania oraz czaso- i kosztochonno. W tej kategorii Polska przedstawia si niekorzystnie na tle innych pastw. Procedury administracyjne zwizane z budow obiektw gospodarczych s liczne i skomplikowane, trwaj dugo oraz wi si z relatywnie wysokimi kosztami (tabela poniej). Polska zaja dopiero 164 miejsce (na 183) w rankingu Doing Business 2011 pod wzgldem dotkliwoci obcie biurokratycznych dotyczcych inwestycji budowlanych338. W efekcie, pozycja Polski na tle innych krajw systematycznie si pogarsza. Jeszcze w 2006 r. Polska zostaa sklasyfikowana na 146 miejscu, w 2008 r. na 158, za ju w 2009 r. na 166 miejscu.
Tabela 67.
Pastwo
Obcienia biurokratyczne zwizane z inwestycjami budowlanymi w wybranych pastwach w 2010 r.

Liczba procedur Koszt (jako proc. rocznego dochodu per capita) 121,8 16,4 12,7 9,8 29,9 62,1
Czasochonno procedur (liczba dni) Polska 32 311 Czechy 36 150 Sowacja 13 287 Wgry 31 189 Estonia 14 134 pastwa OECD 15,8 166,3 rdo: Opracowanie wasne na podstawie raportu Doing Business 2011
O niskiej pozycji Polski w rankingu Doing Business w omawianym obszarze przesdza nie sama liczba wymaganych procedur administracyjnych, z ktrych wiele jest stosunkowo nieskomplikowanych (patrz Ramka 2), ale przede wszystkim ich czas339 i koszt potrzebny do ich przeprowadzenia. Najbardziej czasochonne jest uzyskiwanie pozwole na budow oraz na uytkowanie budynku. Mimo istniejcych ustawowych ogranicze dugoci oczekiwania na obie decyzje, s one wydawane z duymi i trudnymi do przewidzenia opnieniami. Mona zaproponowa wprowadzenie zasady, zgodnie z ktr gdyby np.
338
339
Wprawdzie w 2009 r. w trakcie prac sejmowej komisji Przyjazne Pastwo powstaa, a nawet zostaa przegosowana przez Sejm, nowelizacja prawa budowlanego upraszczajca procedur uzyskiwania pozwolenia na budow, ale wyrokiem Trybunau Konstytucyjnego zostaa ona uznana za niekonstytucyjn i nie wesza w ycie. Naley podkreli, e Gwny Urzd Nadzoru Budowlanego opracowa analogiczne do Doing Business zestawienie dotyczce przedmiotowych kwestii, ktre zostao przekazane do Banku wiatowego. GUNB podkrela, e w ramach procesu inwestycyjnego cz procedur toczy si zazwyczaj jednoczenie, natomiast z tabeli zawartej w analizie Doing Business wynika, e np. poinformowanie wszystkich inspekcji i stray o zakoczeniu budowy trwa kilka dni, cho inwestor zazwyczaj zawiadamia wszystkie te podmioty jednoczenie. To samo dotyczy wnioskw o warunki przyczenia do sieci, zatwierdzenia map geodezyjnych czy opiniowania projektw.
188
Urzd Nadzoru Budowlanego nie zgosi sprzeciwu w cigu 30 dni od zoenia wniosku o pozwolenie na uytkowanie budynku, to pozytywna decyzja wydawana byaby automatycznie. Wprawdzie zasada ta wydaje si radykalna, ale w wielu pastwach, na przykad w Niemczech i na Litwie (porwnaj Doing Business 2011), z powodzeniem jest stosowana, take w procedurach zwizanych z uzyskiwaniem pozwolenia na budow.340
Ramka 2. Procedury administracyjne zwizane z budow i oddaniem do uytku magazynu Aby mc zbudowa, a potem wykorzystywa budynek uytkowy w Polsce, naley uzyska szereg decyzji administracyjnych, co przecitnie zajmuje 311 dni, wymaga wykonania 32 czynnoci urzdowych i poniesienia kosztw w wysokoci okoo 122% przecitnego rocznego dochodu per capita. Przeprowadzenie procesu inwestycyjnego, oprcz przygotowania projektw oraz samej budowy, wymaga w szczeglnoci: 1. Uzyskania warunkw podczenia do budynku mediw: elektrycznoci, wody i telekomunikacji. Zajmuje to okoo 3 tygodni i wymaga kontaktu z trzema instytucjami. 2. Uzyskania map geodezyjnych oraz ich aktualizacji. W tym celu naley odwiedzi stosowny urzd oraz zatrudni licencjonowanego geodet do aktualizacji otrzymanych map. Zajmuje to okoo dwch tygodni i wymaga wydatkowania okoo 2 tys. zotych. 3. Uzyskania dokumentacji geotechnicznej, zawierajcej informacj o warunkach glebowych i wodnych w miejscu posadowienia fundamentw budynku. Sporzdzenie dokumentacji trwa przecitnie okoo 3 tygodni i kosztuje okoo 10 tys. zotych. 4. Uzyskania akceptacji projektu budowlanego przez inspektora sanitarnego (Sanepid), stra poarn, specjalist BHP oraz zarzdc drogi publicznej. Trwa to okoo 2 tygodni w czterech rwnolegych procedurach. 5. Otrzymania pozwolenia na budow. Jest to najbardziej czasochonna procedura administracyjna w caym procesie inwestycyjnym. Zgodnie z przepisami, pozwolenie na budow powinno zosta wydane w cigu 65 dni, ale w praktyce trwa to znacznie duej nawet okoo roku (przecitnie 180 dni). 6. Powiadomienia wadz gminy o rozpoczciu budowy oraz zarejestrowanie dziennika budowy. 7. Zawarcia umw na dostarczanie elektrycznoci, wody, telekomunikacji, odbir ciekw oraz odbycie inspekcji przez dostawcw (cznie 8 procedur administracyjnych). 8. Zawiadomienia o zakoczeniu budowy nastpujcych instytucji: inspektoratu ochrony rodowiska, Sanepidu, Pastwowej Inspekcji Pracy oraz Stray Poarnej, a nastpnie odbycie z ich strony inspekcji. cznie wymaga to wykonania 8 czynnoci urzdowych i 2 tygodni. 9. Przeprowadzenia geodezyjnej inwentaryzacji powykonawczej oraz dostarczenie zaktualizowanej mapy geodezyjnej do administracji geodezyjnej (2 procedury). 10. Uzyskania pozwolenia na uytkowanie budynku, po uprzednim dostarczeniu licznych dokumentw: dziennika budowy, protokow z inspekcji oraz dokumentw od dostawcw mediw. Przecitny czas oczekiwania na pozwolenie na uytkowanie budynku trwa a 74 dni, mimo e zgodnie z prawem czas ten nie powinien przekracza 30 dni, a w trudniejszych przypadkach 60 dni. 11. Odbycie inspekcji powykonawczej ze strony Gminnego Nadzoru Budowlanego.
rdem kosztw jest przede wszystkim praca zewntrznych ekspertw: geodety opracowujcego dokumentacj geotechniczn oraz specjalistw w zakresie zabezpiecze przeciwpoarowych oraz bezpieczestwa i higieny pracy. Bardzo kosztowne jest rwnie porozumienie z dostawc elektrycznoci na podczenie budynku do sieci energetycznej. Opata jest ustalona jako 25% kosztw pniejszego podczenia i w skomplikowanych przypadkach moe wynosi nawet kilkadziesit tysicy zotych. Wydaje si, e popraw sytuacji mogoby przynie po pierwsze, sprawdzenie, czy wszystkie obecnie wymagane inspekcje i ekspertyzy s rzeczywicie konieczne, a po drugie, zwikszenie konkurencji midzy ekspertami budowlanymi. Uzyskiwanie kredytu Polska naley do pastw mogcych poszczyci si regulacjami umoliwiajcymi szeroki i atwy dostp do kredytw dla firm i osb prywatnych. W rankingu Doing Business 2011 zaja w tej kategorii wysokie 15 miejsce, najwysze ze wszystkich subrankingw, w jakich w tym roku zostaa sklasyfikowana. Tak dobry wynik jest przede wszystkim konsekwencj dziaalnoci Biura Informacji
340
Warto zaznaczy, e zasada milczenie oznacza zgod odnonie uzyskiwania pozwolenia na budow (ale nie na uytkowanie) zostaa wprowadzona w zakwestionowanej przez Trybuna Konstytucyjny nowelizacji prawa budowlanego z 2009 r. Zastrzeenia dotyczyy jednak nie samej tej zasady, ale niedostatecznego zabezpieczenia w ustawie interesw stron trzecich inwestycji budowlanych (np. ssiadw). Przy odpowiednim zmodyfikowaniu przepisw, regua milczenie oznacza zgod mogaby mie zastosowanie.
189
RAPORT POLSKA 2011

Kredytowej (BIK)341. Stopniowe rozszerzanie dziaalnoci BIK, zarwno co do zakresu zbieranych informacji, jak i liczby objtych podmiotw, spowodowao systematyczn popraw dostpnoci do kredytu w Polsce w ostatnich latach.342 Nie byoby to moliwe bez odpowiednich regulacji w zakresie udostpniania i przekazywania danych osobowych. Wysok not (9 na 10 punktw) zdobyy take polskie uregulowania prawne dotyczce uprawnie dunikw oraz wierzycieli. Ci pierwsi maj zapewnion elastyczno co do ustanawianych zabezpiecze kredytu. Drudzy natomiast maj zabezpieczone prawo dochodzenia swoich roszcze, mimo e procedura egzekucyjna jest bardzo czasochonna i nieefektywna (dochodzenie nalenoci zostao opisane w dalszej czci raportu). Uiszczanie podatkw Polska naley do pastw wyrniajcych si raczej negatywnie pod wzgldem jakoci systemu podatkowego. W rankingu Doing Business 2011 znalaza si dopiero na 121 miejscu wrd 183 pastw. Wprawdzie stawki podatkowe w Polsce s zblione do obowizujcych w krajach rozwinitych, ale czas, jaki trzeba powici na obliczenie, opacenie oraz udokumentowanie wszystkich podatkw w przedsibiorstwie wynosi okoo czterdziestu dni roboczych i jest o poow duszy ni przecitnie w pastwach OECD. Jest to skutkiem przede wszystkim duej liczby patnoci, jakie przedsibiorstwa musz uiszcza w cigu roku. Chodzi przede wszystkim o comiesiczne wpaty podatkw CIT oraz VAT (razem 24 z 29 patnoci).
Tabela 68. Obcienia biurokratyczne zwizane z paceniem podatkw przez mae i rednie przedsibiorstwa w wybranych pastwach w 2010 r.
Liczba patnoci w cigu roku*
czny czas potrzebny na czna stawka podatkowa opacenie podatkw od przedsibiorstw (w godzinach) Polska 29 325 42,3 Czechy 12 557 48,8 Sowacja 31 257 48,7 Wgry 14 277 53,3 Estonia 7 81 49,6 pastwa OECD 14,2 199,3 43,0 * Uwaga: Jeli dany podatek mona opaci w caoci drog elektroniczn, wraz z moliwoci przesania zwizanych z tym dokumentw, to niezalenie od tego ile razy w roku naley go uici, jest on traktowany jako pojedyncza patno rdo: Opracowanie wasne na podstawie raportu Doing Business 2011 Pastwo
W cigu ostatnich czterech lat w Polsce miay miejsce dziaania majce na celu usprawnienie systemu podatkowego. W latach 2007-2008 zmniejszono skadk rentow opacan przez pracodawcw. Systematycznie upraszczany jest rwnie sposb odprowadzania podatku VAT. Zmiany te spowodoway awans Polski w odpowiednim rankingu Doing Business (przesunicie z miejsca 148 w 2010 r. na 121 w 2011 r.). Egzekwowanie kontraktw
Wedug danych raportu Doing Business 2011, Polska nie wyrnia si pozytywnie pod wzgldem egzekwowania kontraktw. Wprawdzie koszt egzekucji nalenoci jest relatywnie niski i wynosi okoo 12% kwoty roszczenia (w pastwach OECD jest to rednio 19,2%), ale ju przecitny czas trwania postpowania wynosi a 830 dni i znaczco przekracza standardy pastw rozwinitych, w ktrych odbywa si to rednio w cigu 507 dni. W efekcie, Polska zaja dopiero 77 miejsce na 183 kraje w odpowiednim rankingu Doing Business 2011343.
341
342
343
Jest to instytucja zaoona przez konsorcjum polskich bankw, gromadzca i udostpniajca szeroki zakres informacji na temat historii kredytowych firm oraz osb prywatnych. Rejestr obejmuje obecnie zdecydowan wikszo klientw instytucji finansowych, znaczco uatwiajc ocen ich wiarygodnoci kredytowej. Jeszcze w rankingu Doing Business 2007 Polska znajdowaa si dopiero na 65 miejscu pod wzgldem dostpu do kredytu. Od tamtego czasu uregulowania prawne w tym obszarze nie zmieniy si istotnie, ale zauwaalny jest wzrost zakresu rejestru informacji kredytowej. Naley tu jednak uwzgldni fakt niezgodnoci danych, na ktre powouje si raport Doing Business na temat czasu trwania postpowa sdowych, z danymi, ujtymi w statystykach resortu sprawiedliwoci (http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/statystyki/). Nie s te one danymi oficjalnymi. Zbierane s metod ankietow i dotycz w kadym kraju sdw w miecie o najwikszej liczbie mieszkacw (w Polsce - sdw warszawskich). Metodologia Banku wiatowego dotyczy tylko pewnego wskiego zakresu postpowania sdowego zwizanego z dochodzeniem roszcze z umowy sprzeday pomidzy przedsibiorcami w sdzie gospodarczym pooonym w najwikszej aglomeracji, w przypadku Polski w Warszawie. Badanie Banku wiatowego nie obejmuje zatem spraw gospodarczych wytoczonych w oparciu o inn podstaw faktyczn, a take nie dotyczy sdw na terenie caego kraju. Szczegowe i oficjalne dane dotyczce czasu postpowania uwzgldniajce charakter spraw, instancyjno oraz dziaalno sdw w poszczeglnych apelacjach mona znale pod wskazanym wyej adresem internetowym.
190
Istotn zmian zmierzajc do poprawy egzekwowania umw bya wprowadzona w roku 2007 reforma funkcjonowania zawodu komornika, ktra w szczeglnoci zniosa dotychczasowy monopol terytorialny pozwalajc wierzycielom na wybr komornika niezalenie od ustalonych rewirw komorniczych (za wyjtkiem egzekucji z nieruchomoci), sprzyjajc przez to konkurencji. W ostatnich latach miao miejsce take znaczce zwikszenie przez Ministra Sprawiedliwoci liczby stanowisk komorniczych. O ile w caym dziesicioletnim okresie 1997-2007 liczba komornikw sdowych wzrosa z 582 do 652, a wic zaledwie o 70, to nastpnie od 2007 r. corocznie wzrastaa o kilkadziesit, osigajc poziom 788 stanowisk na koniec 2009 r., 861 na koniec 2010 r. i 926 na chwil obecn. Zatem od 2007 r. powoanych zostao 274 nowych komornikw sdowych. W samym 2011 r. utworzono 115 nowych stanowisk komorniczych. Trwao tego wzrostu jest uznawana przez Ministra Sprawiedliwoci za konieczno, dlatego bdzie intensywnie podtrzymywana w najbliszych latach. W dziedzinie usprawnienia sdownictwa, w tym gospodarczego, podjte zostay na przestrzeni ostatnich lat liczne inicjatywy. Jedn z najistotniejszych byo wprowadzenie ustaw z dnia 9 stycznia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postpowania cywilnego oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 26, poz. 156, z pn. zm.) elektronicznego postpowania upominawczego i przekazanie go do waciwoci jednego sdu. Postpowanie to jest jednym z najnowoczeniejszych na wiecie i cieszy si bardzo du popularnoci z uwagi na szybko postpowania, nieograniczony zakres podmiotw uprawnionych do dochodzenia roszcze przed e-sdem, szeroki zakres przedmiotowy obejmujcy roszczenia pienine i inne roszczenia wskazane przez przepis szczeglny, bez wzgldu na warto przedmiotu sporu (e-sd moe wydawa nakazy zapaty rwnie w sprawach, ktre do tej pory naleay do waciwoci sdu okrgowego, a take w sprawach gospodarczych i pracowniczych) oraz znacznie nisze ni w innych postpowaniach opaty sdowe. Ustaw z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postpowania cywilnego oraz niektrych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571) umoliwiono przeprowadzenie dowodu przy uyciu urzdze technicznych umoliwiajcych dokonanie tej czynnoci na odlego. Wprowadzono rwnie do polskiego porzdku prawnego europejskie postpowanie nakazowe oraz europejskie postpowanie w sprawie drobnych roszcze. W celu uproszczenia i przypieszenia procedury cywilnej, a take usprawnienia pracy sdw planuje si informatyzacj kolejnych postpowa, a mianowicie: postpowania o nadanie klauzuli wykonalnoci bankowym tytuom egzekucyjnym, postpowania egzekucyjnego w zakresie zajcia wierzytelnoci z rachunku bankowego w postaci elektronicznej, elektronicznych dorcze w postpowaniu egzekucyjnym i elektronicznej licytacji publicznej ruchomoci europejskiego postpowania nakazowego. Naley rwnie wskaza na uchwalon w dniu 16 wrzenia 2011 r. ustaw o zmianie ustawy Kodeks postpowania cywilnego oraz niektrych innych ustaw, ktra likwiduje postpowanie odrbne w sprawach gospodarczych i poddaje te sprawy tym samym reguom procesowym, ktre obowizuj w zwykych postpowaniach cywilnych, co oznacza bdzie w praktyce istotne odformalizowanie tego postpowania, a tym samym jego uproszczenie. Mimo likwidacji postpowania w sprawach gospodarczych ustawa zakada, e zachowane zostan sdy gospodarcze, jako wydziay sdw powszechnych.344 Zamykanie dziaalnoci gospodarczej Porwnujc funkcjonowanie procedur upadociowych w rnych pastwach, rozwizania przyjte w Polsce naley uzna za mao efektywne. S one kosztowne, dugotrwae (przecitnie okoo trzech lat), a odzyskany w ich drodze majtek stanowi rednio jedynie okoo 31% roszcze wierzycieli (tabela poniej). Odsetek ten jest raczej may nie tylko w porwnaniu do redniej w pastwach rozwinitych (OECD), ale rwnie w stosunku do wskanika odzyskania nalenoci w niektrych pastwach regionu, np. w Czechach czy na Sowacji. W konsekwencji, Polska zajmuje dopiero 81 miejsce w odpowiednim rankingu Doing Business i pozycja ta utrzymuje si od lat na praktycznie tym samym poziomie.
Tabela 69.
Pastwo Polska Czechy
344
Efektywno postpowa upadociowych w wybranych pastwach w 2010 r.

Wskanik odzyskania nalenoci (jako % roszcze) 31,3 55,9 Czas postpowania (liczba lat) 3,0 3,2 Koszt postpowania (jako % majtku firmy) 20 17
Informacja podana zgodnie z pismem Ministerstwa Sprawiedliwoci z 6 padziernika 2011 r., znak: DWM-I-034-1/11/9.
191
RAPORT POLSKA 2011

Sowacja 55,3 Wgry 37,9 Estonia 35,5 pastwa OECD 69,1 rdo: Opracowanie wasne na podstawie raportu Doing Business 2011 4,0 2,0 3,0 1,7 18 15 9 9,1
Ocenia si, e niska efektywno postpowa upadociowych w Polsce wynika w duej mierze z uprzywilejowanej pozycji syndykw jako funkcjonariuszy publicznych. Dostp do tego zawodu jest ograniczony (obowizuje specjalna licencja). Co wicej, zarwno przyporzdkowanie syndyka do danej sprawy, jak i ustalenie jego wynagrodzenia pozostaje cakowicie w gestii sdu. Sytuacja ta jest o tyle niewaciwa, e syndyk reprezentuje interes wierzycieli, a nie wymiaru sprawiedliwoci.345 W rzeczywistoci syndyk nie ma bodcw do tego, by jak najszybciej i jak najskuteczniej zamyka prowadzone przez siebie sprawy.346 Rozwizaniem tego problemu mogaby sta si reforma przenoszca znaczn cz odpowiedzialnoci za postpowanie upadociowe z wymiaru sprawiedliwoci na wierzycieli. Zadaniem sdw byoby jedynie nadzorowanie prawidowoci caego procesu (np. waciwej kolejnoci zaspokajania roszcze). Wierzyciele za byliby odpowiedzialni za zatrudnienie syndyka oraz ustalenie jego wynagrodzenia. Alternatyw jest powizanie wynagrodzenia syndykw z osiganym przez nich wskanikiem odzyskania nalenoci. Naley przy tym podkreli, e prawo powinno dopuszcza, a nawet promowa pozasdowe zawieranie porozumie midzy wierzycielami a upadajcym przedsibiorstwem. Postpowanie z udziaem syndyka naley traktowa jako ostateczno (porwnaj raport Doing Business 2011). Ustawa z dnia 15 czerwca 2007 r. o licencji syndyka (Dz. U. Nr 123, poz. 850, z pn. zm.) zostaa uchwalona w zwizku z postanowieniami ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadociowe i naprawcze (Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361, z pn. zm.), przewidujcymi konieczno odrbnego uregulowania zasad nabywania uprawnie do penienia funkcji w postpowaniach upadociowych i naprawczych, a take uwzgldniajc postulaty wyraane przez organizacje midzynarodowe, wskazujce na niski prg dostpnoci do zawodu syndyka w Polsce. Zawarte w niej rozwizania prawne zwikszyy stopie weryfikacji kandydatw do tej funkcji, wzgldem dotychczasowych regulacji, wprowadzajc midzy innymi konieczno zoenia egzaminu pastwowego oraz wykazania si co najmniej trzyletnim dowiadczeniem w zarzdzaniu majtkiem upadego, przedsibiorstwem lub jego wyodrbnion czci przed ubieganiem si o przyznanie licencji. Powysza zmiana suy profesjonalizacji kadry syndykw, gwarantujc uzyskanie stosownych uprawnie jedynie przez osoby posiadajce wystarczajcy poziom wiedzy i kwalifikacji, przy jednoczesnym wyczeniu moliwoci powierzania nowych upadoci osobom, ktre nabyy uprawnienia na podstawie przepisw dotychczasowych (okres przejciowy w tym zakresie koczy si z dniem 9 padziernika 2011 r.). 4. Kultura rzdzenia Trzecim elementem dobrego rzdzenia, oprcz efektywnoci administracji publicznej oraz jakoci otoczenia regulacyjnego, jest odpowiedni sposb sprawowania wadzy. W dalszej czci rozdziau przeanalizowane zostay trzy wyznaczniki wysokiej kultury sprawowania wadzy, takie jak zaufanie obywateli do instytucji publicznych, wsppraca midzy urzdami a organizacjami pozarzdowymi oraz podatno administracji publicznej na korupcj. 4.1. Poziom zaufania do instytucji publicznych Relatywnie najwikszym zaufaniem (ponad 80% ankietowanych) niezmiennie ciesz si organizacje charytatywne: Wielka Orkiestra witecznej Pomocy, Caritas oraz Polska Akcja Humanitarna. Spord instytucji pastwowych wysokim zaufaniem obdarzane s przede wszystkim siy porzdkowe: wojsko i policja347. Policja cieszya si w 2010 r. zaufaniem 63% respondentw, za brak zaufania do tej instytucji deklarowao ogem 29% badanych, co oznacza spadek ocen w porwnaniu z wynikami badania z 2008 r. (odpowiednio 75 i 19%) i niewielki wzrost w relacji do danych z 2006 r. (59 i 34%). Spadek zaufania do policji moe budzi zdziwienie, poniewa od 2001 r. systematycznie ronie odsetek
345 346
347
Zybertowicz A. i Pilitowski B. (2008). Ten sam problem dotyczy postpowa upadociowych bez likwidacji majtku przedsibiorstwa, w ktrych zamiast syndyka powoywani s nadzorcy sdowi, zarzdcy lub zarzdcy przymusowi. Badania opinii publicznej w zakresie zaufania do instytucji publicznych s cyklicznie prowadzone przez Centrum Badania Opinii Spoecznej. Analizujc ich wyniki naley wzi pod uwag, e Polacy s jednym z najbardziej nieufnych narodw w stosunku do jakichkolwiek osb oraz instytucji spoza najbliszego krgu rodziny oraz znajomych (ESS Round 4 - 2008).
192
ankietowanych uwaajcych, e Polska jest krajem, w ktrym yje si bezpiecznie. W 2006 r. opini t podzielao 43% badanych, przy 53% majcych przeciwne zdanie, za w 2010 r. odsetki te wynosiy odpowiednio 70% i 26%348. Jednoczenie w caym badanym okresie systematycznie wzrasta wskanik wykrywalnoci sprawcw przestpstw, osigajc obecnie poziom 68,3%, co oznacza znaczce przekroczenie prognoz przyjtych w SRK349 (w 2006 r. odsetek wykrytych sprawcw przestpstw wynosi 62,4). Wpyw na wzrost wskanikw dotyczcych poczucia bezpieczestwa oraz wykrywalnoci przestpcw, a take na utrzymywanie si relatywnie wysokiego poziomu zaufania do policji w pewnym stopniu miay dziaania podjte na podstawie realizowanego od 2006 r. Rzdowego Programu Ograniczania Przestpczoci i Aspoecznych Zachowa Razem bezpieczniej (opracowanego przez MSWiA). Krajowe organy wadzy lokuj si w rankingu zaufania za siami porzdkowymi, w nastpujcej kolejnoci: najpierw lokalne instytucje samorzdowe (55%), sdy (44%) a nastpnie: urzdnicy administracji publicznej (42%), rzd (31%) oraz Sejm i Senat (21%). Niepokojcy jest fakt, e w przypadku trzech ostatnich instytucji, respondenci czciej deklaruj brak zaufania ni gotowo do jego okazania. Naley zarazem podkreli, e poziom zaufania do urzdnikw administracji publicznej jest obecnie niszy jedynie o 3 p.p. od zakadanego na 2010 r. w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015. Szczegowe wyniki bada CBOS zostay przedstawione na poniszym wykresie.
Wykres 70. Odsetek pozytywnych odpowiedzi na pytanie, czy dana instytucja jest godna zaufania, w latach 2002-2010
80 70 60 50 40 30 20 10 0 2002 2004 2006 2008 2010
Policja Wadze lokalne Sdy Urzdnicy administracji publicznej Rzd Sejm i Senat
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych CBOS (2010)
Analizujc zmiany, jakim podlegao zaufanie spoeczne midzy 2002 a 2010 r., mona zauway pewien wyrany cykl, wsplny dla praktycznie kadej instytucji publicznej. Na pocztku poziom zaufania dla poszczeglnych podmiotw by do wysoki, nastpnie zmala, po czym przez kolejne dwa lata rs (osigajc szczyt w roku 2008), by w 2010 r. wrci do poziomu z roku 2004. Warto zwrci uwag, e wzgldne pozycje badanych instytucji nie ulegy istotnej zmianie. Sugeruje to istnienie pewnej trwaej hierarchii midzy nimi w oczach obywateli. Pozytywnym zjawiskiem, jakie naley wskaza jest istotny wzrost zaufania do urzdnikw administracji publicznej, ktre jest obecnie wysze ni przed 2008 r. i zarazem zblione do zakadanego w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 . 4.2. Wsppraca z organizacjami pozarzdowymi W cigu ostatnich kilku lat systematycznie prowadzone s w Polsce dziaania zachcajce do podejmowania wsppracy midzy administracj publiczn a instytucjami trzeciego sektora. Pierwszym krokiem w tym kierunku bya ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz.1536, z pn. zm.). Jej najbardziej widocznym elementem byo wprowadzenie moliwoci przekazywania jednego procenta odprowadzanych podatkw dochodowych wybranej organizacji poytku publicznego350. Dla rozwoju trzeciego sektora co najmniej rwnie wane byo take to, e ustawa uregulowaa wzajemne relacje z administracj publiczn, w
348 349
350
Wskanik przyjty w SRK dla wskanika poczucie bezpieczestwa na 2010 r. wynosi 50, a na 2015 r. - 60. Wskanik wykrywalnoci sprawcw przestpstw zgodnie z zaoeniami przyjtymi w SRK w 2010 r. powinien siga 60%, za w 2015 r. - 65%. Taka moliwo istnieje wycznie w odniesieniu do podatku dochodowego od osb fizycznych.
193
RAPORT POLSKA 2011

szczeglnoci wprowadzaa wymg uchwalania przez samorzdy (rad gminy, powiatu, sejmik wojewdztwa) rocznych programw wsppracy z organizacjami pozarzdowymi oraz usankcjonowaa zlecanie im zada publicznych. W 2005 r. uchwalono Strategi Wspierania Rozwoju Spoeczestwa Obywatelskiego na lata 2007-2013, a w 2008 r. Strategi Wspierania Rozwoju Spoeczestwa Obywatelskiego 2009-2015. Oba dokumenty s do siebie zblione i przewiduj realizacj szeregu dziaa w zakresie rozwoju trzeciego sektora, w szczeglnoci promowanie aktywnoci obywatelskiej, rozbudow infrastruktury organizacji pozarzdowych, zwikszenie przejrzystoci administracji publicznej oraz rozwj przedsibiorczoci spoecznej. W ramach Strategii Wspierania Spoeczestwa Obywatelskiego 2009-2015 sformuowano rwnie szereg wskanikw, ktrych realizacja w 2015 r. ma by kryterium powodzenia tej Strategii. Wikszo wskanikw zostaa ju osignita (np. odsetek urzdw z uchwalonym programem wsppracy z organizacjami pozarzdowymi) lub nawet przekroczona (odsetek podatnikw korzystajcych z mechanizmu 1%). Funkcjonowanie ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie od samego pocztku obowizywania byo systematycznie monitorowane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej oraz niezalene orodki badawcze (np. Instytut Spraw Publicznych, Stowarzyszenie Klon/Jawor). Wyniki sugeruj, e administracja publiczna w do szerokim zakresie wsppracuje z organizacjami pozarzdowymi. Okoo 90% urzdw regularnie opracowuje roczne programy wsppracy z organizacjami pozarzdowymi, czsto (w 2/3 przypadkw) po przeprowadzeniu konsultacji (Klon/Jawor 2011). Jedynie w czci gmin wiejskich takie plany nie s uchwalane, co moe wynika z niskiej aktywnoci spoeczestwa obywatelskiego na ich obszarze. Przewaajca wikszo badanych urzdw (71,4% w 2008 r.) deklaruje wspprac zarwno finansow, jak i pozafinansow z organizacjami pozarzdowymi (wykres poniej). Do niepodejmowania jakiejkolwiek kooperacji z trzecim sektorem w 2008 r. przyznawao si okoo 7% urzdw i odsetek ten by o poow niszy ni trzy lata wczeniej. Pene powierzanie zada publicznych w zakresie wsppracy finansowej naleao jednak do rzadkoci. Znacznie czciej wybieran formu byo wsparcie organizacji pozarzdowych w realizacji wasnych zada. Wielko rodkw przeznaczanych na wspprac finansow z trzecim sektorem cechowaa si du zmiennoci. Najczciej przedmiotem wsppracy finansowej midzy administracj publiczn a organizacjami pozarzdowymi byy dziaania w zakresie upowszechniania sportu i rekreacji, propagowania kultury, sztuki i dziedzictwa narodowego, promocji zdrowia i jego ochrony, a take pomocy spoecznej, wspierania wypoczynku dzieci i modziey oraz pomocy osobom niepenosprawnym. Ze wzgldu na sposb finansowania, zadania te w duej mierze pokrywaj si z priorytetami i dziaaniami programw operacyjnych wdraanych ze rodkw Unii Europejskiej.
Wykres 71. Urzdy administracji publicznej wedug form wsppracy z organizacjami pozarzdowymi (2005-2008)
brak wsppracy tylko wsppraca pozafinansowa tylko wsppraca finansowa wsppraca finansowa i pozafinansowa
Wykres 72. Wydatki urzdw administracji publicznej w ramach wsppracy finansowej z organizacjami pozarzdowymi, (2006-2008)
powierzanie zada publicznych wspieranie w realizacji zada publicznych wspieranie w innych trybach ni otwarty konkurs ofert
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2005 2006 2007 2008
2008
2007
2006
1000
2000
3000
4000
5000
rdo: Opracowanie wasne na podstawie sprawozda z funkcjonowania ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie (http://www.pozytek.gov.pl)351
Zgodnie z wynikami monitoringu ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie za rok 2008, wsppraca pozafinansowa podejmowana przez administracj publiczn z organizacjami pozarzdowymi przyjmowaa bardzo zrnicowany charakter. Dominujca wikszo urzdw
351
Na wykresach nie uwzgldniono Sprawozdania z funkcjonowania ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie 2004, gdy zostao ono przeprowadzone przy uyciu innej, nie w peni porwnywalnej metodologii, ni analogiczne dokumenty z pniejszych lat. Nie uwzgldniono rwnie danych za rok 2009, gdy odpowiednie sprawozdanie przyjmujc stan na 20.04.2011 r. nie byo jeszcze dostpne.
194
informowaa partnerw spoecznych o swoich dziaaniach, cho ju nieco rzadziej je konsultowaa. W prawie poowie z nich dziaay wsplne zespoy doradcze, 57,8% urzdw zadeklarowao rwnie inne formy wsppracy z organizacjami pozarzdowymi. Do rzadkoci (1,3% urzdw) naleao natomiast udostpnianie im nieruchomoci na preferencyjnych warunkach. Naley stwierdzi, e od 2004 r. trzeci sektor w Polsce bardzo si rozwin, nie tylko w aspekcie ilociowym, lecz take jakociowym. Nie mniej istotnym czynnikiem rozwoju trzeciego sektora byo wejcie Polski do Unii Europejskiej i uzyskanie dostpu do funduszy strukturalnych. Wane jest, aby wsppraca midzy administracj publiczn a trzecim sektorem miaa charakter partnerski. Naley podkreli, e na pewno realizowane obecnie dziaania przewidziane w ustawie o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie stanowi istotny postp. 4.3. Podatno polskiej administracji na korupcj W ramach badania Banku wiatowego Worldwide Governance Indicators opracowywany zosta wskanik kontroli korupcji.352 Najwysze oceny (przekraczajce warto 2) w tym zakresie systematycznie uzyskuj kraje skandynawskie: Szwecja, Dania i Finlandia. Wysokim poziomem wskanika kontroli korupcji ciesz si rwnie pastwa zamone, o dugiej i stabilnej tradycji demokratycznej, takie jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Niemcy bd Francja. Nowe kraje czonkowskie Unii Europejskiej zdobywaj na og wyranie nisze noty.
Wykres 73. Wskanik kontroli korupcji wg Banku wiatowego w Polsce, Czechach, Sowacji, Estonii i na Wgrzech, w latach 1998-2009
1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Polska Wgry Sowacja Czechy Estonia
rdo: Opracowanie wasne na podstawie bazy danych Worldwide Governance Indicators Banku wiatowego
Polska przez dugi czas bya postrzegana jako pastwo, w ktrym korupcja jest duym problemem. Poczwszy od 2006 r. opinia ta systematycznie zmienia si na korzy (wykres powyej). W 2009 r. wskanik kontroli korupcji wedug Banku wiatowego osign w Polsce warto 0,483, co byo 16 wynikiem w Unii Europejskiej, nalecym do najwyszych wrd nowych pastw czonkowskich (po Estonii, Malcie i Cyprze). Wyran popraw sytuacji w Polsce pod wzgldem poziomu korupcji potwierdza rwnie drugi szeroko uznawany wskanik, jakim jest indeks percepcji korupcji, opracowywany przez ekspertw Transparency International (wykres poniej)353. Od pocztku pomiarw w 1998 r. a do 2009 r. jego warto ani razu nie przekroczya poziomu 5, czyli poowy moliwych do zdobycia punktw. Najnisz not, 3,4 pkt., Polska otrzymaa w 2006 r. Od tamtego czasu jednak warto indeksu systematycznie poprawia si, osigajc w 2010 r. najwyszy w historii poziom 5,3 pkt. Bya to najszybsza poprawa wynikw spord wszystkich pastw Unii Europejskiej w tym okresie. Naley przy tym podkreli, e wynik ten jest nieznacznie wyszy od zakadanego w Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 (zgodnie z tym dokumentem wskanik ten mia w 2010 r. osign warto 5, za w 2015 - 6).
352
353
Wskanik kontroli korupcji, podobnie jak pozostae wskaniki opracowywane w ramach Worldwide Governance Indicators, wystandaryzowany jest w przedziale od -2,5 do 2,5, przy czym im wysza warto, tym niszy zasig korupcji w danym kraju. Indeks ten wystandaryzowany jest w przedziale <0;10>, przy czym im wysza warto, tym mniejszy zasig korupcji w danym pastwie.
195
RAPORT POLSKA 2011

Wykres 74. Indeks Percepcji Korupcji (CPI) Transparency International w Polsce, Czechach, Sowacji, Estonii i na Wgrzech w latach 1998-2010
Polska 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Czechy Sowacja Wgry Estonia
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Transparency International
Zauwaalne w cigu minionych czterech lat ograniczenie zjawiska korupcji nastpio najprawdopodobniej pod wpywem dwch czynnikw. Pierwszym jest uchwalenie i wdroenie przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji wieloletniego Programu Zwalczania Korupcji (2002). W pierwszym etapie jego realizacji (2002-2004) skoncentrowano si na zmianie przepisw prawnych, w szczeglnoci ustawy o zamwieniach publicznych, tak aby wyeliminowa wadliwe rozwizania legislacyjne mogce sprzyja dziaaniom korupcyjnym.354 W ramach drugiego etapu realizacji strategii antykorupcyjnej (20052009) kontynuowano program zmian legislacyjnych, ale podjto rwnie dodatkowe dziaania: przeprowadzono szkolenia dla pracownikw suby cywilnej, jednostek antykorupcyjnych oraz wprowadzono instytucj trenerw doradcw antykorupcyjnych w urzdach administracji publicznej. Niezalenie od zaoe przyjtej strategii antykorupcyjnej powoano rwnie Centralne Biuro Antykorupcyjne. Zgodnie ze sprawozdaniem z realizacji Programu Zwalczania Korupcji (MSWiA, 2010) wikszo z zaplanowanych dziaa udao si zrealizowa. Niektrych celw nie udao si jednak osign, na przykad wprowadzenia zrnicowania wynagrodze czonkw rad nadzorczych spek z udziaem Skarbu Pastwa zalenie od kondycji przedsibiorstwa. Program Zwalczania Korupcji nie zawiera jakichkolwiek (bazowych lub docelowych) wskanikw pozwalajcych dokona jego oceny, co oznacza, e ocena jego skutecznoci jest utrudniona.355 Kolejnym czynnikiem, ktry przyczyni si do zmniejszenia problemu korupcji w Polsce byo zmniejszenie spoecznego przyzwolenia dla tego zjawiska. Due i szeroko nagonione skandale korupcyjne, zwrciy powszechn uwag na zagroenia pynce z dziaa korupcyjnych i w konsekwencji utrudniy ich prowadzenie. Wci jednak korupcja jest w Polsce problemem negatywnie wpywajcym na rozwj kraju. WNIOSKI I REKOMENDACJE Zarwno efektywno administracji publicznej, jak i stopie jej informatyzacji oraz odporno na korupcj s w Polsce oceniane niej ni w pozostaych pastwach Unii Europejskiej. Naley jednak odnotowa, e na przestrzeni lat 2007-2009 zaszy w tych obszarach pozytywne zmiany, przejawiajce si chociaby we wzrocie wskanikw dobrego rzdzenia. Brak wyranego postpu widoczny jest natomiast jeli chodzi o jako otoczenia regulacyjnego. Przedsibiorcy i obywatele wci musz zmaga si z nadmiernymi obcieniami biurokratycznymi zwizanymi np. z rejestracj firmy, dochodzeniem nalenoci, czy likwidacj dziaalnoci gospodarczej. Polska pniej ni inne pastwa Unii Europejskiej podja dziaania na rzecz informatyzacji urzdw oraz udostpnienia usug publicznych dla obywateli i przedsibiorstw drog elektroniczn. Dlatego przez dugi czas (do 2007 r. wcznie) otrzymywaa pod tym wzgldem bardzo niskie oceny w midzynarodowych badaniach, prowadzonych na zlecenie Komisji Europejskiej. Jednak zapocztkowane w 2004 r. i zintensyfikowane w 2008 r. reformy oraz dostp do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej pozwoliy wyposay administracj publiczn w niezbdn infrastruktur informatyczn oraz umiejtnoci, tak aby coraz wicej usug publicznych mogo by
354 355
Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamwie publicznych (Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759, z pn. zm.). Problem ten zosta dostrzeony przez autorw Programu+ - w sprawozdaniu z jego realizacji zapisano konieczno przyjcia mierzalnych wskanikw w przyszych dokumentach strategicznych w zakresie korupcji.
196
wiadczonych drog elektroniczn. Mimo podjtych dziaa, zarwno pod wzgldem dostpnoci usug publicznych za porednictwem Internetu, jak i stopnia ich zaawansowania, Polska wci nie naley do liderw. Wskazane jest rozwaenie wprowadzenia informatyzacji w przypadku procedur ubiegania si o pozwolenie na budow oraz dokumenty osobiste, takie jak paszport, czy prawo jazdy. Jako otoczenia regulacyjnego w Polsce, zarwno w wietle opinii ekspertw Banku wiatowego, jak i kosztw czasowych i finansowych towarzyszcych procedurom administracyjnym, naley oceni jako niezadowalajc. Pod wzgldem atwoci prowadzenia biznesu Polska od lat plasuje si dopiero w sidmej dziesitce rankingu Doing Business. Mimo wprowadzonych usprawnie (np. upraszczajcych proces rozpoczynania dziaalnoci gospodarczej) obcienia biurokratyczne przedsibiorstw nie ulegy znaczcym zmianom. Warto podkreli, e korzystnie sytuacja przedstawia si w obszarze dostpu do kredytu i ochrony inwestorw. Inne dziaania istotne dla przedsibiorcw, takie jak dochodzenie nalenoci, likwidacja dziaalnoci gospodarczej, czy uzyskiwanie pozwolenia na budow i uytkowanie budynku356 nale za do najbardziej czasochonnych, kosztownych i mao efektywnych. Jest to w duej mierze spowodowane uprzywilejowan pozycj wybranych grup zawodowych: komornikw, syndykw oraz ekspertw budowlanych, ktrzy praktycznie ze sob nie konkuruj. Podejmowane przez Ministra Sprawiedliwoci inicjatywy i uchwalone, zwaszcza w 2011 r., ustawy powinny poprawi sytuacj w tym zakresie. Szans na popraw jakoci otoczenia regulacyjnego wydaje si te kompleksowy przegld polskich regulacji gospodarczych, w celu sprawdzenia ich zasadnoci oraz uproszczenia, co obecnie ma miejsce w ramach Programu Reformy Regulacji prowadzonego przez Ministerstwo Gospodarki. Szerokie zastosowanie mogoby mie rwnie wykorzystanie dobrych praktyk, jakie zostay wdroone w innych pastwach (np. w przypadku obcie biurokratycznych zwizanych z zakadaniem firmy naley wymieni utworzenie platformy informatycznej umoliwiajcej wielostronn komunikacj midzy przedsibiorcami). Na tle innych narodw, Polacy przejawiaj du doz nieufnoci w stosunku do osb spoza najbliszego krgu rodziny. Dotyczy to nie tylko sfery prywatnej, ale i publicznej. Najwyszym zaufaniem ciesz si organizacje charytatywne oraz Koci rzymsko-katolicki. Dobr opini w tym wzgldzie posiadaj rwnie wojsko i policja. W przypadku pozostaych instytucji publicznych, Polacy wiksze zaufanie pokadaj w orodkach midzynarodowych (NATO, ONZ, Unia Europejska) ni krajowych; w odniesieniu do krajowych wyej ceni organy wadzy lokalnej ni centralnej. Przedstawiona hierarchia jest stabilna w czasie i odzwierciedla niech Polakw do polityki (najwiksz nieufnoci ze wszystkich instytucji obdarzane s partie polityczne). Pozytywnym zjawiskiem jest natomiast fakt, e zgodnie z zaoeniami Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 zaufanie do urzdnikw administracji publicznej stopniowo ronie, chocia trudno stwierdzi, na ile jest to trwaa tendencja. Wsppraca administracji publicznej w Polsce z trzecim sektorem jest prowadzona w do szerokim zakresie. Wikszo urzdw opracowuje regularnie roczne programy wsppracy z organizacjami pozarzdowymi oraz podejmuje dziaania informacyjne, konsultacyjne i robocze (w ramach specjalnych zespow doradczo-inicjatywnych). Dostp do funduszy strukturalnych Unii Europejskiej otworzy rwnie moliwo penego lub czciowego powierzania zada publicznych instytucjom trzeciego sektora. W dalszej perspektywie wydaje si natomiast zasadne, by zadba nie tylko o wymiar ilociowy omawianej wsppracy, ale rwnie o jej jako, tak by administracja publiczna dziaaa na partnerskich zasadach z organizacjami pozarzdowymi dla rozwizywania problemw spoecznych. W cigu ostatnich czterech lat Polska osigna zauwaalny postp w walce z korupcj. Jeszcze w 2006 r. zajmowaa niechlubne ostatnie miejsce wrd pastw Unii Europejskiej pod wzgldem zasigu tego problemu. Obecnie w rankingach Banku wiatowego i Transparency International wyprzedza wikszo nowych pastw czonkowskich (NMS-12), cho nadal jest oceniana wyranie niej ni pastwa UE-15. Zachodzi w zwizku z tym potrzeba przyjcia i wdraania kolejnego etapu Programu Zwalczania Korupcji, w szczeglnoci w zakresie monitorowania luk prawnych sprzyjajcych korupcji oraz kontynuowania zapocztkowanych zmian legislacyjnych.
356
Naley wzi pod uwag zastrzeenia Gwnego Urzdu Nadzoru Budowlanego dotyczce ankiety, na podstawie ktrej przygotowywany jest raport Doing Business w zakresie procesu inwestycyjnego. Wedug GUNB nie odrnia ona procedur administracyjnych od koncesyjnych, terminy s sumowane liniowo (w praktyce wikszo procedur mona przeprowadzi rwnolegle), do kosztw wliczane s take ceny usug komercyjnych (usugi projektantw, geodetw, rzeczoznawcw).
197
RAPORT POLSKA 2011 EKSPERTYZY WYKORZYSTANE W PRZYGOTOWANIU RAPORTU

1. BIEC Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych w Warszawie: Szacunek PKB per capita i bezporednich inwestycji zagranicznych w wojewdztwach oraz wskaniki wyprzedzajce koniunktury, maj 2011 r. 2. Dr Maciej Bukowski, Andrzej Regulski, Instytut Bada Strukturalnych w Warszawie: Raport roczny 2010: Wpyw realizacji polityki spjnoci na ksztatowanie si gwnych wskanikw dokumentw strategicznych NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013 oraz innych wybranych wskanikw makroekonomicznych na poziomie krajowym i regionalnym, maj 2011 r. 3. Janusz Chojna, Instytut Bada Rynku, Konsumpcji i Koniunktur w Warszawie: Konkurencyjno polskiej gospodarki w latach 2007-2010 w kontekcie dotychczasowej realizacji SRK 2007-2015, maj 2011 r. 4. Prof. dr hab. Stanisawa Golinowska: Rozwj spoeczny: kapita ludzki i spoeczny, infrastruktura spoeczna, rozwj i dostp do usug publicznych, procesy integracyjne, z uwzgldnieniem analizy wpywu polityki spjnoci na omawiany obszar tematyczny, w tym na rynek pracy, oraz rekomendacje dla polityki rozwoju w kontekcie dotychczasowej realizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015, maj 2011 r. 5. Dr Andrzej Haasiewicz: Rozwoju obszarw wiejskich w kontekcie zrnicowa przestrzennych w Polsce i budowania spjnoci terytorialnej kraju, maj 2011 r. 6. Instytut Bada Edukacyjnych w Warszawie: Wyksztacenie, postawy i umiejtnoci jako istotne czynniki jakoci kapitau ludzkiego, grudzie 2010 r. 7. Dr Tomasz Kaczor, dr Joanna Mackiewicz-yziak, Monika Michniewicz: Instytut Bada nad Gospodark Rynkow w Gdasku, PreVision Tomasz Kaczor w Warszawie: Wpyw realizacji polityki spjnoci na ksztatowanie si gwnych wskanikw dokumentw strategicznych NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013, maj 2011 r. 8. Dr Bartomiej Kolipiski: ad przestrzenny w Polsce - stan i problemy, maj 2011 r. 9. Dr Ewa Kuside, Uniwersytet dzki: Ekspertyza dotyczca obszaru: rynek pracy i zatrudnienie na potrzeby raportu o rozwoju, opracowywanego zgodnie z art. 35b ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju", marzec 2011 r. 10. Dr Paulina Legutko Kobus, Szkoa Gwna Handlowa - Katedra Samorzdu Terytorialnego i Gospodarki Lokalnej: Rozwj Infrastruktury ochrony rodowiska w latach 2007-2010 w kontekcie dotychczasowej realizacji Strategii Rozwoju Kraju oraz kluczowych strategii sektorowych", maj 2011 r. 11. Karol Pogorzelski, Instytut Bada Strukturalnych w Warszawie: Sprawno instytucjonalna pastwa 2011. Ekspertyza na temat sprawnoci instytucjonalnej pastwa w kontekcie dotychczasowej realizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015, maj 2011 r. 12. Andrzej Regulski, Karol Szumowicz, Instytut Bada Strukturalnych w Warszawie: Decentralizacja finansw publicznych w kontekcie decentralizacji procesw rozwojowych i rola samorzdw w inwestowaniu w rozwj regionw, maj 2011 r. i przeciwdziaanie procesowi 13. dr Janusz Rowiski: Polityka spjnoci terytorialnej kraju marginalizacji obszarw wiejskich a zrnicowanie przestrzenne obszarw wiejskich Polski, maj 2011 r. 14. Prof. dr hab. Jacek Ruszkowski: Zwikszenie bezpieczestwa zdrowotnego, wrzesie 2010 r. 15. Dr Micha Wolaski, Szkoa Gwna Handlowa - Katedra Transportu: "Rozwj Infrastruktury transportowej w latach 2007-2010 w kontekcie dotychczasowej realizacji Strategii Rozwoju Kraju oraz kluczowych strategii sektorowych", maj 2011 r. 16. Prof. dr hab. Janusz Zaleski, Joanna Kudeko, Maciej Malara, dr Zbigniew Mogia, Pawe Tomaszewski, Marek Zembaty: WARR we Wrocawiu, Wpyw realizacji polityki spjnoci na ksztatowanie si gwnych wskanikw dokumentw strategicznych NPR 2004-2006 i NSS 2007-2013 oraz innych wybranych wskanikw makroekonomicznych na poziomie krajowym za pomoc modelu Hermin, listopad 2010 r.
198
GospodarkaSpoeczestwoRegiony___ ANEKS STATYSTYCZNY STRATEGIA ROZWOJU KRAJU PODSTAWOWE WSKANIKI REALIZACJI
199
RAPORT POLSKA 2011
200
201
RAPORT POLSKA 2011

Wykaz skrtw stosowanych w Raporcie Polska 2011. Gospodarka Spoeczestwo Regiony.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 BAEL B+R BDL BIEC BIZ CBOS CPI DG REGIO DSRK EBOiR EFTA EIS EMAS ePUAP ESPON ESU EUR EU-SILC FBI FP GDDKiA GUS HICP IBnGR IERiG IGiPZ IMD IMF INE PAN IRWiR IUS JST KPGO KPOK KPRM KPZK KRUS KSRR LCC MEGA MPZP MRR MSWiA NATO NBP NMS-12 NPR 2004-2006 NSRO NUTS 2 NUTS 3 Badania Aktywnoci Ekonomicznej Ludnoci badania i rozwj Bank Danych Lokalnych Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych bezporednie inwestycje zagraniczne Centrum Badania Opinii Spoecznej indeks cen towarw i usug konsumpcyjnych (consumer price index) Dyrekcja Generalna Komisji Europejskiej ds. Polityki Regionalnej Dugookresowa Strategia Rozwoju Kraju Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (European Free Trade Association) European Innovation Scoreboard Wsplnotowy System Ekozarzdzania i Audytu Elektroniczna Platforma Usug Administracji Publicznej
European Observation Network for Territorial Development and Cohesion European Size Unit
euro European Union Statistics on Income and Living Conditions zagregowany indeks liczebnoci pospolitych ptakw krajobrazu rolniczego Fundusz Pracy Generalna Dyrekcja Drg Krajowych i Autostrad Gwny Urzd Statystyczny zharmonizowane wskaniki cen konsumpcyjnych (harmonized indices of consumer prices) Instytut Bada nad Gospodark Rynkow Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowego Instytutu Badawczego Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk Midzynarodowy Instytut Zarzdzania Rozwojem Midzynarodowy Fundusz Walutowy (Intenational Monetary Fund) Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa
Innovation Union Scoreboard

jednostki samorzdu terytorialnego Krajowy Plan Gospodarki Odpadami Krajowy Program Oczyszczania ciekw Komunalnych Kancelaria Prezesa Rady Ministrw Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Spoecznego Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020 przewonicy niskokosztowi Europejskie Metropolitalne Obszary Wzrostu Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji Pakt Pnocnoatlantycki (North Atlantic Treaty Organization) Narodowy Bank Polski nowe pastwa czonkowskie UE Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia wojewdztwa podregiony
202
Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (Organisation for Economic Co-operation and obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania Organizacja Narodw Zjednoczonych obszary specjalnej ochrony ptakw odnawialne rda energii Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych Pastwowa Inspekcja Pracy Program Midzynarodowej Oceny Umiejtnoci Uczniw (Programme for International Student
51 52 53 54 55 56 57
OECD ONW ONZ OSO OZE PAIiIZ PIP
Development)
PISA 58 Assessment) produkt krajowy brutto 59 PKB PKD polska klasyfikacja dziaalnoci 60 Polskie Koleje Pastwowe Polskie Linie Kolejowe 61 PKP PLK PO RYBY 2007- Program Operacyjny Zrwnowaony rozwj sektora rybowstwa i nadbrzenych obszarw rybackich 2007-2013 62 2013 63 POIi 64 PPS PROW 200765 2013 66 PZPW 67 RPO 68 SFP 69 SII 70 SIRiS 71 SOO SPO Transport (SPOT) 200472 2006 SPO WKP 73 2004-2006 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 SRK SRW SSRK SUiKZP TEN-T TFP TPA UE-12 UE-15 UE-25 UE-27 USD WDB WEF WGI WRP WWK WZiZT ZPORR ZUS Program Operacyjny Infrastruktura i rodowisko
purchasing power standard

Program Rozwoju Obszarw Wiejskich Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Regionalny Program Operacyjny sektor finansw publicznych
Summary Innovation Index

sektor instytucji rzdowych i samorzdowych specjalne obszary ochrony siedlisk Sektorowy Program Operacyjny Transport 2004-2006
Sektorowy Program Operacyjny Wzrost Konkurencyjnoci Przedsibiorstw 2004-2006 Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015 strategie rozwoju wojewdztw redniookresowa Strategia Rozwoju Kraju Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Transeuropejskie sieci transportowe (Trans-European Network) oglna produktywno czynnikw wytwrczych
Third Party Access

nowe pastwa czonkowskie UE, ktre przystpiy w 2004 r. oraz Rumunia i Bugaria Unia Europejska (w ksztacie sprzed rozszerzenia w 2004 r.) Unia Europejska (w ksztacie po rozszerzeniu w 2004 r.) Unia Europejska (w ksztacie po rozszerzeniu w 2007 r.) dolar amerykaski warto dodana brutto wiatowe Forum Ekonomiczne wskanik efektywnoci rzdzenia Banku wiatowego Wskanik Rynku Pracy Wskanik Wyprzedzajcy Koniunktury Decyzja o Warunkach Zabudowy i Zagospodarowania Terenu Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego 2004-2006 Zakad Ubezpiecze Spoecznych
203
RAPORT POLSKA 2011

Spis map, wykresw i tabel
Mapa 1. Mapa 2. Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa Mapa 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21.
Mapa 22. Mapa 23. Mapa 24.
PKB per capita w PPS UE-27=100 w wojewdztwach w 2008 r. i zmiany w latach 2004-2008 (w p.p.)....................................................................................................................................... 19 PKB per capita w PPS UE-27=100 w wojewdztwach w 2010 r.(szacunek) i zmiany w latach 2004-2010 (w p.p.)......................................................................................................... 20 Relacja funduszy pomocowych (wkad unijny i krajowy) do PKB w latach 2004-2015 (w %) ............ 27 Zrnicowania regionalne na rynku pracy ...................................................................................... 65 Powiatowe zrnicowania wskanika midzygaziowej dostpnoci kraju w 2009 r. ........................ 96 Struktura osadnicza Polski .......................................................................................................... 129 Zmiany liczby ludnoci w miastach Polski w latach 2000-2008....................................................... 130 Wzrost liczby ludnoci w Polsce (na poziomie powiatw w latach 19982008)................................ 131 Zlewnie migracyjne miast wojewdzkich, 2008 r. ......................................................................... 132 Drogowa i kolejowa dostpno orodkw wojewdzkich w 2008 r. .............................................. 137 Formy i zasig integracji metropolitalnej w Polsce (stan: maj 2010 r.) ........................................... 138 Podzia terytorialny kraju na obszary miejskie i wiejskie wedug TERYT w 2009 r. .......................... 144 Ludno na 1 km na obszarach wiejskich wedug podregionw w 2009 r. .................................... 145 Obszary nadmiernego odpywu ludnoci w latach 1988-2007 ........................................................ 146 Podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON na obszarach wiejskich na 1000 os. wedug wojewdztw w 2009 r. (stan w dniu 31 XII)..................................................................... 148 Zrnicowanie rozwoju spoeczno-gospodarczego gmin wiejskich.................................................. 151 Uytkowanie gruntw wedug wojewdztw w 2009 r.................................................................... 152 rednia powierzchnia dziaek w obrbie ewidencyjnym [ha].......................................................... 153 Lesisto i zalesienia wedug podregionw w 2009 r..................................................................... 160 Gminy zmarginalizowane i zagroone marginalizacj (w 2004 r.)................................................... 162 Udzia gospodarstw, ktrych powierzchnia cakowita uytkw rolnych wynosi poniej 10 ha w oglnej liczbie gospodarstw w ujciu powiatowym.................................................................... 164 Dzieci w placwkach wychowania przedszkolnego na obszarach wiejskich wedug wojewdztw w roku szkolnym 2009/10 (stan w dniu 30 IX) ............................................................................. 165 Obowizujce Miejscowe Plany Zagospodarowania Przestrzennego w kocu 2009 r. (dane zagregowane z gmin) ...................................................................................................... 177 Ustalenia Miejscowych Planw Zagospodarowania Przestrzennego odnonie zabudowy mieszkaniowej (stan w 2009 r.) .................................................................................................. 179 Wzrost PKB w Polsce i w UE-27 w latach 1996-2010 (rok poprzedni=100; ceny stae) ...................5 Wzrost PKB w krajach UE w latach 2009-2010 (r/r, ceny stae)......................................................6 Skala wpywu wybranych kategorii na wzrost realny PKB w latach 2007-2010 ................................7 Zmiany PKB i wybranych skadowych popytu krajowego (r/r, ceny stae) ......................................7 Zmiany nakadw brutto na rodki trwae w Polsce i UE-27 (r/r, ceny stae) ...................................8 Stopa inwestycji w Polsce (% PKB) ..............................................................................................8 Obroty handlu zagranicznego (mln EUR) ......................................................................................9 Bezporednie inwestycje zagraniczne w Polsce (mln EUR) ............................................................9 Napyw bezporednich inwestycji zagranicznych do wojewdztw w okresie 20072010 (redniorocznie, mln EUR) ......................................................................................................... 10 Napyw bezporednich inwestycji zagranicznych na mieszkaca 20072010 (redniorocznie)......... 11 Dynamika napywu bezporednich inwestycji zagranicznych na mieszkaca 20072010 (redniorocznie)........................................................................................................................ 11 Dynamika wydajnoci pracy (PKB/pracujcego) w UE-27 i w Polsce ............................................. 11 Zmiany wskanika PKB per capita w PPS w relacji do redniej unijnej (UE-27=100) w krajach czonkowskich w latach 2004-2010 ............................................................................................ 13 Wskanik PKB per capita w PPS UE-27=100 w latach 2004-2010 (kraje uszeregowane wedug poziomu wskanika w 2010 r.)................................................................................................... 14 Dochody realne do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkaca w PPS UE-27=100............ 14 Konwergencja Polski z UE w zakresie poziomu rozwoju gospodarczego (PKB per capita w PPS UE-27=100) oraz poziomu ycia mieszkacw (dochody realne do dyspozycji gospodarstw domowych na mieszkaca w PPS UE-27=100) ........................................................ 15 Szacunek PKB wedug wojewdztw w 2010 r. (mln z) ................................................................ 16 Udzia wojewdztw w tworzeniu PKB w latach 20072010 (dane liczbowe na wykresie dotycz 2010 r.) ................................................................................................................................... 16 Procentowe odchylenie wartoci PKB na mieszkaca w stosunku do redniej krajowej w 2007 i 2010 roku................................................................................................................... 17 Dynamika PKB na mieszkaca w 2010 r. w stosunku do 2007 r. (ceny biece) ......................... 18 Rozwj wojewdztw w latach 2007-2010 ................................................................................... 18 Tempo wzrostu PKB per capita w PPS w latach 2000-2010 (2000=100) ....................................... 21
Wykres Wykres Wykres Wykres Wykres Wykres Wykres Wykres Wykres
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Wykres 10. Wykres 11. Wykres 12. Wykres 13. Wykres 14. Wykres 15. Wykres 16. Wykres 17. Wykres 18. Wykres 19. Wykres 20. Wykres 21. Wykres 22.
204
Wykres 23. Wykres 24. Wykres 25. Wykres 26. Wykres 27. Wykres 28. Wykres 29. Wykres Wykres Wykres Wykres 30. 31. 32. 33. Zrnicowanie w zakresie regionalnego PKB na mieszkaca na poziomie jednostek NUTS 2 i NUTS 3 w Polsce i UE-27 (dyspersja, %) ...................................................................... 21 Wydatki na realizacj polityki spjnoci w Polsce w latach 2007-2010 (mln EUR) .......................... 27 Wpyw rodkw z funduszy europejskich na tempo wzrostu PKB w cenach staych (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w p.p.).................................................................... 28 Wpyw rodkw z funduszy europejskich na poziom PKB w cenach biecych (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w %)............................................................................................. 28 Wpyw rodkw z funduszy europejskich na poziom PKB (w PPS) na mieszkaca w odniesieniu do UE-27 (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w p.p.) ................................ 29 Wpyw rodkw z funduszy europejskich na wielko nakadw brutto na rodki trwae w cenach biecych (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w %) ........................................ 29 Wpyw rodkw z funduszy europejskich na stop inwestycji (odchylenia od scenariusza bez rodkw UE w p.p.) ............................................................................................................ 29 Wskanik Wyprzedzajcy Koniunktury (WWK) 20072011 ........................................................... 32 Wskanik Rynku Pracy (WRP) 20072010 .................................................................................. 33 Ocena klimatu inwestycyjnego w Polsce w latach 2007-2010 a..................................................... 38 Przedsibiorstwa innowacyjne w przemyle i usugach w latach 2002-2004, 2004-2006 i 2007-2009 jako % ogu przedsibiorstw ................................................................................. 45 Prognozowana liczba ludnoci Polski ogem (lewa o) i w wieku 15-64 lata (prawa o) w tys. osb .............................................................................................................................. 54 Zmiany w liczbie ludnoci w wieku 15-64 Polski w latach 1989-2009 (w tys. osb)........................ 54 Kwartalne zmiany w liczbie osb aktywnych (lewa o) i biernych zawodowo (prawa o) w tys. osb .............................................................................................................................. 55 Wspczynnik aktywnoci zawodowej osb w wieku 15-64 (zmiany kwartalne) ............................. 55 Liczba pracujcych w wieku 15-64 w tys. osb (prawa o) oraz wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 w % (lewa o) ................................................................................................... 57 Rnica (w p.p.) pomidzy wskanikiem zatrudnienia mczyzn i kobiet w wieku 15-64 ................ 58 Rnica (w p.p.) pomidzy wskanikiem zatrudnienia mczyzn i kobiet w rnych grupach wiekowych ............................................................................................................................... 58 Struktura ludnoci w wieku 15 lat i wicej wg poziomu wyksztacenia w latach 2004-2010 (w %) ...................................................................................................................................... 59 Wskanik zatrudnienia osb niepenosprawnych w wieku 16-64 (lewa o) i osb w wieku 15-64 (prawa o) (w %) ..................................................................................................................... 60 Stopa bezrobocia (lewa o) i wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 (prawa o) w % ............. 61 Udzia absolwentw poszczeglnych kierunkw w ogle absolwentw w 2009 r. .......................... 62 Udzia pracujcych z wyszym wyksztaceniem w poszczeglnych sekcjach .................................. 63 Liczba osb w wieku 15-64, ktre w cigu 4 tygodni poprzedzajcych badanie uczestniczyy w formach ksztacenia pozaszkolnego (tys. osb) ....................................................................... 64 Liczba przedsibiorstw w gospodarce narodowej (lewa o) i nowo zarejestrowanych przedsibiorstw (prawa o) ............................................................................................................................... 66 Wyrejestrowane i rejestrowane podmioty gospodarki narodowej w sektorze prywatnym ............... 66 Odsetek ludnoci w wieku 0-14 lat oraz 65 lat i wicej, w latach 2006-2010 (w %)...................... 70 Struktura ludnoci w wieku 15-64 wedug poziomu wyksztacenia w latach 2006-2010, w %........ 71 Zmiany populacji studiujcych w latach 20062010, w tys. osb (wraz z cudzoziemcami) ............. 74 Przecitna dugo ycia w Polsce w latach 2006-2010, w latach ................................................ 75 Wskanik udziau OZE w pozyskaniu energii pierwotnej ogem (%) w Polsce w latach 2006-2009 ................................................................................................................ 118 Emisje zanieczyszcze powietrza SO2 oraz NOX (kg na 1 mieszkaca) w Polsce w latach 2004-2008 ................................................................................................................ 122 Zanieczyszczenie powietrza w niektrych miastach w Polsce...................................................... 135 Porwnanie tempa przyrostu powierzchni obejmujcej obowizujce plany miejscowe z tempem przyrostu powierzchni, dla ktrych zmieniono przeznaczenie gruntw na cele nierolnicze w latach 2004-2009 (2004=100)............................................................................. 136 Wskanik urbanizacji w ukadzie wojewdztw w latach 2004, 2007 oraz 2010 ............................ 142 Struktura przecitnych miesicznych wydatkw na 1 osob w gospodarstwie domowym wedug miejsca zamieszkania i typu gospodarstwa domowego w 2009 r. ................................... 147 Struktura wyksztacenia ludnoci wsi i miast w Polsce w 2010 r. (dane rednioroczne) ................ 149 Struktura wykorzystania rodkw finansowych z PROW 2007-2013 wedug dziaa (stan w dniu 31 XII) ............................................................................................................... 155 Liczba pracujcych w rolnictwie, owiectwie i rybowstwie w przeliczeniu na 100 ha UR wg krajw UE w 2007r. ........................................................................................................... 167 Wykorzystanie gruntw w Polsce w 2010 r. .............................................................................. 173 Powierzchnia miast objta obowizujcymi MPZP (%, 2010 r.). ................................................. 176 Wydane decyzje WZiZT na 1000 mieszkacw (2010 r.) ........................................................... 176
Wykres 34. Wykres 35. Wykres 36. Wykres 37. Wykres 38. Wykres 39. Wykres 40. Wykres 41. Wykres 42. Wykres Wykres Wykres Wykres 43. 44. 45. 46.
Wykres 47. Wykres Wykres Wykres Wykres Wykres Wykres 48. 49. 50. 51. 52. 53.
Wykres 54. Wykres 55. Wykres 56. Wykres 57. Wykres 58. Wykres 59. Wykres 60. Wykres 61. Wykres 62. Wykres 63. Wykres 64.
205
RAPORT POLSKA 2011

Wykres 65. Wykres 66. Wykres 67. Wykres 68. Wykres 69. Wykres 70. Wykres 71. Wykres 72. Wykres 73. Wykres 74. Tabela 1. Tabela 2. Tabela 3. Tabela Tabela Tabela Tabela 4. 5. 6. 7. Wskanik efektywnoci rzdzenia wg Banku wiatowego w Polsce, Czechach, Sowacji, Wgrzech i Estonii w latach 1998-2009 ................................................................................... 182 Wskanik dostpnoci usug publicznych on-line w wybranych pastwach Unii Europejskiej w 2010 r. ............................................................................................................................... 184 Wskanik zaawansowania usug publicznych wiadczonych on-line w wybranych pastwach Unii Europejskiej w 2010 r....................................................................................................... 184 Wskanik jakoci regulacji wedug Banku wiatowego w Polsce, Czechach, Sowacji, Wgrzech i Estonii, w latach 1998-2009 .................................................................................. 185 Wskanik rzdw prawa wg Banku wiatowego w Polsce, Czechach, Sowacji, Wgrzech i Estonii, w latach 1998-2009................................................................................................. 185 Odsetek pozytywnych odpowiedzi na pytanie, czy dana instytucja jest godna zaufania, w latach 2002-2010 ................................................................................................................ 193 Urzdy administracji publicznej wedug form wsppracy z organizacjami pozarzdowymi, lata 2005-2008 ....................................................................................................................... 194 Wydatki urzdw administracji publicznej w ramach wsppracy finansowej z organizacjami pozarzdowymi, lata 2006-2008 .............................................................................................. 194 Wskanik kontroli korupcji wg Banku wiatowego w Polsce, Czechach, Sowacji, Wgrzech i Estonii, w latach 1998-2009.................................................................................................. 195 Indeks Percepcji Korupcji (CPI) Transparency International w Polsce, Czechach, Sowacji, Wgrzech i Estonii w latach 1998-2010 .................................................................................... 196 Struktura gospodarki w przekroju sektorw ekonomicznych (%)................................................. 12 Wskaniki konwergencji realnej na tle wzrostu PKB w Polsce i UE-27 ........................................... 13 Wskanik zatrudnienia osb w wieku 15-64 lata i stopa bezrobocia w wojewdztwach w 2010 r. (BAEL, %) ............................................................................................................................... 22 Deficyt i dug sektora instytucji rzdowych i samorzdowych (wg ESA95).................................... 23 Zmiany w udziaach w podatkach centralnych poszczeglnych szczebli JST .................................. 26 Prognoza podstawowych wskanikw (%).................................................................................. 31 Podmioty gospodarki narodowej wg form wasnoci i liczby pracujcych zarejestrowane w rejestrze REGON w latach 2006 i 2010 (stan na 31.XII) ........................................................... 34 Wydajno pracy w nowych pastwach czonkowskich UE z Europy rodkowej i Wschodniej w latach 2006-2010 (PKB wg parytetu siy nabywczej w przeliczeniu na jednego zatrudnionego, UE-27=100) ............................................................................................................................. 36 Koszty pracy w Polsce na tle UE-27 i wybranych pastw czonkowskich w latach 2006-2010 (w EUR/godzin) ...................................................................................................................... 36 Obcienia podatkowe w Polsce i UE-27 w latach 2006-2009 (jako % PKB).................................. 38 Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki Polski w latach 2006 i 2010 wg wiatowego Forum Ekonomicznego .............................................................................................................. 39 Midzynarodowa konkurencyjno gospodarki Polski w latach 2006-2010 wg Midzynarodowego Instytutu Zarzdzania Rozwojem (IMD) ................................................... 40 Nakady na B+R w Polsce i UE-27 w relacji do PKB oraz wg rda finansowania w latach 2006-2009 .................................................................................................................. 42 Struktura produkcji sprzedanej przetwrstwa przemysowego wg poziomu techniki w latach 2006-2009 (udzia w %, zmiana udziau w p.p.) ............................................................ 43 Nakady na dziaalno innowacyjn w przemyle a w cenach biecych w latach 2003-2009 oraz ich relacja do PKB i wartoci produkcji sprzedanej ............................................................... 46 Wskaniki innowacyjnoci gospodarki Polski na tle UE-27 wg Innovation Union Scoreboard 2010 a 46 Dostp i wykorzystanie Internetu w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 2006-2010 ................ 48 Wykorzystanie Internetu w kontaktach z administracj publiczn i rozwj e-administracji w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 2006-2010.................................................................. 49 Wykluczenie cyfrowe w Polsce na tle Unii Europejskiej w latach 2006-2010 (odsetek osb w wieku 16-74 lat, ktre nigdy nie korzystay z Internetu) ..................................... 49 Podstawowe wskaniki realizacji Strategii Rozwoju Kraju 2007-2015 w obszarze konkurencyjnoci gospodarki Polski i ich wykonanie w 2009 r./2010 r. ......................................... 50 Kwartalne tempo wzrostu wspczynnika aktywnoci zawodowej ................................................. 56 Wskaniki realizacji SRK (w ramach celu oglnego) dotyczce struktury zatrudnienia w 3 sektorach gospodarki (w %) ............................................................................................... 57 Lista wskanikw monitorowanych w ramach SRK dot. zatrudnienia (w %) .................................. 58 Wskaniki monitorowane w ramach SRK dot. wyksztacenia (w %) .............................................. 59 Wskaniki monitorowane w ramach SRK dot. bezrobocia (w%) ................................................... 61 Wskanik dot. absolwentw wybranych kierunkw monitorowany w ramach SRK ......................... 63 Wskaniki realizacji SRK w zakresie uczenia si przez cae ycie................................................... 64 Efektywno rnych form wsparcia bezrobotnych w 2009 r........................................................ 67 Wpyw realizacji polityki spjnoci na wskaniki dotyczce rynku pracy w Polsce .......................... 68 Drogi o nawierzchni twardej w przekroju wojewdzkim ............................................................... 82
Tabela 8. Tabela 9. Tabela 10. Tabela 11. Tabela 12. Tabela 13. Tabela 14. Tabela 15. Tabela 16. Tabela 17. Tabela 18. Tabela 19. Tabela 20. Tabela 21. Tabela 22. Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.
206
Tabela 31. Tabela 32. Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela 33. 34. 35. 36. 37. 38. Autostrady i drogi ekspresowe w Polsce - w przekroju wojewdzkim............................................ 83 Liczba samochodw osobowych w kraju i wojewdztwach oraz bezpieczestwo ruchu drogowego w latach 2007-2010................................................................................................. 84 Linie kolejowe eksploatowane (normalnotorowe) w latach 2006-2010 dugo oraz gsto ....... 85 Struktura torw kolejowych wg dopuszczalnych prdkoci maksymalnych .................................... 86 Ruch pasaerw w portach lotniczych ........................................................................................ 87 Wielko oraz struktura przewozw towarowych i pasaerskich ................................................... 89 Transport publiczny (komunikacja miejska i regularna komunikacja autobusowa) ........................ 90 Liczba stref, na terenie ktrych wystpiy przekroczenia wartoci kryterialnych, w stosunku do cakowitej liczby stref w kraju podlegajcej ocenie dla danego zanieczyszczenia .................... 103 Emisje zanieczyszcze powietrza w latach 2006-2009 ............................................................... 104 Zoa surowcw metalicznych i chemicznych (w mln ton) w 2010 r. ........................................... 108 Udzia obszarw prawnie chronionych w powierzchni ogem (%) w ukadzie wojewdztw w Polsce oraz powierzchnia (ha) parkw narodowych i rezerwatw przyrody.............................. 109 Dugo czynnej sieci wodocigowej rozdzielczej (km) w ukadzie wojewdztw w latach 2006 oraz 2010............................................................................................................................... 110 Ludno korzystajca z sieci wodocigowej w % oglnej liczby ludnoci w ukadzie wojewdztw w latach 2006 oraz 2009...................................................................................... 111 Dugo sieci kanalizacyjnej (km) w ukadzie wojewdztw w latach 2006 oraz 2010.................... 112 Oczyszczalnie ciekw............................................................................................................. 113 Ludno korzystajca z oczyszczalni ciekw w % oglnej liczby ludnoci w ukadzie wojewdztw w latach 2006 oraz 2010...................................................................................... 113 Korzystajcy z sieci kanalizacyjnej w % ogu ludnoci w ukadzie wojewdztw w latach 2006 i 2009............................................................................................................... 114 Odpady komunalne wytworzone i zebrane ogem w latach 2006-2009...................................... 115 Instalacje do zagospodarowania odpadw (poza skadowiskami) w 2006 i 2009 r...................... 116 Moc osigalna w elektrowniach i produkcja energii elektrycznej ................................................. 117 Cele i dziaania rodowiskowe przewidziane w ramach realizacji SRK.......................................... 119 Wskanik realizacji zaoe na rok 2010 (%) dla podstawowych wskanikw realizacji SRK w zakresie ochrony rodowiska w latach 2004-2009........................................................... 121 Wskanik urbanizacji (w %) .................................................................................................... 141 Procentowe udziay ludnoci wg ekonomicznych grup wieku w oglnej liczbie ludnoci obszarw wiejskich i miejskich................................................................................................. 146 Liczba gospodarstw rolnych wg klas wielkoci ekonomicznej...................................................... 153 Wskanik zatrudnienia na wsi .................................................................................................. 163 Przecitna powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego................................................. 163 Gospodarstwa rolne wg grup obszarowych uytkw rolnych ...................................................... 163 Odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objtych wychowaniem przedszkolnym w placwkach na wsi ...... 165 Odsetek gospodarstw domowych posiadajcych dostp do Internetu na wsi .............................. 166 Liczba penozatrudnionych w rolnictwie indywidualnym na 100 ha uytkw rolnych .................... 166 Studia uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego w gminach w 2010 r.......... 174 Powierzchnia terenw wskazanych w studium do sporzdzenia miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego w 2010 r. (w ha)................................................................. 174 Wskazania studiw gminnych odnonie struktury przeznaczenia terenw w 2009 r. (dane dla 57% gmin).............................................................................................................. 175 Liczba obowizujcych planw miejscowych w latach 2004-2010............................................... 175 Polska w rankingach Doing Business 2007-2011 (miejsce w rankingu)* ..................................... 186 Obcienia biurokratyczne zwizane z inwestycjami budowlanymi w wybranych pastwach w 2010 r. ............................................................................................................................... 188 Obcienia biurokratyczne zwizane z paceniem podatkw przez mae i rednie przedsibiorstwa w wybranych pastwach w 2010 r. ................................................................ 190 Efektywno postpowa upadociowych w wybranych pastwach w 2010 r............................. 191
Tabela 39. Tabela 40. Tabela 41. Tabela 42. Tabela 43. Tabela 44. Tabela 45. Tabela 46. Tabela 47. Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela 48. 49. 50. 51. 52.
Tabela 53. Tabela 54. Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela Tabela 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63.
Tabela 64. Tabela 65. Tabela 66. Tabela 67. Tabela 68. Tabela 69.
11/16rch
207

Untitled

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Untitled

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Druk nr 59

Przekazuj przyjty przez Rad Ministrw dokument:

- Raport Polska 2011. Gospodarka Spoeczestwo - Regiony.

(-) Donald Tusk

RAPORT POLSKA 2011

RAPORT POLSKA 2011

RAPORT POLSKA 2011

Dalej zwana ustaw o zasadach prowadzenia polityki rozwoju.

CZ I - WZROST I KONKURENCYJNO GOSPODARKI

RAPORT POLSKA 2011

Wzrost PKB w krajach UE w latach 2009-2010 (r/r, ceny stae)

Nakady brutto na rodki trwae

RAPORT POLSKA 2011

stopa inwestycji ogem

stopa inwestycji publicznych

Obroty handlu zagranicznego (mln EUR)

15741 10237 4067 8330

17242 10128 9343

RAPORT POLSKA 2011

1 029 1 001 912

rdo: BIEC, dane GUS i NBP

Produktywno polskiej gospodarki i jej uwarunkowania strukturalne

RAPORT POLSKA 2011

Wyszczeglnienie WDB sektor I sektor II sektor III

2006 4,2 31,1 64,7

2007 4,3 31,6 64,1

2008 3,7 31,5 64,8 14,0 31,9 54,1

2009 3,6 31,7 64,7 13,3 31,1 55,6

2010 3,5 31,7 64,8 12,9 30,2 56,9

-0,7 0,6 0,1 -2,9 0,2 2,7

Konwergencja gospodarcza Polski z UE

RAPORT POLSKA 2011

Polska 2007 2008 2009

(European Union Statistics on Income and Living Conditions).

Dochody gd pc 2006 2007 2008 2009

Procesy konwergencji polskich regionw19 z UE w zakresie poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego

RAPORT POLSKA 2011

12,9% 9,4% 8,2%

rdo: GUS (2007), BIEC (2010)

Regiony, z ktrych kady wytwarza nie wicej ni 3% wartoci PKB.

RAPORT POLSKA 2011

rdo: Dane szacunkowe BIEC

RAPORT POLSKA 2011

rednie tempo wzrostu 5 wojewdztw: podkarpackie, lubelskie, podlaskie, witokrzyskie, warmisko-mazurskie

RAPORT POLSKA 2011

Sytuacja finansw publicznych

Deficyt i dug sektora instytucji rzdowych i samorzdowych (wg ESA95)

RAPORT POLSKA 2011

Finanse publiczne w kontekcie decentralizacji procesw rozwojowych

RAPORT POLSKA 2011

gminy powiaty wojewdztwa gminy powiaty wojewdztwa

Wydatki strukturalne w Polsce w okresie 2007-2010

rozwj zasobw ludzkich

bezporednie wsparcie sektora przedsibiorstw 4 805,2 3 494,1

2 198,0 1 572,4 714,8 871,5 633,3 781,6 1 030,8 1 350,3 1 379,8

50,0 40,0 30,0

RAPORT POLSKA 2011

podwojenie po 1990 r. globalnych zasobw pracy, prostej i wykwalifikowanej (zwaszcza w krajach

Prognoza podstawowych wskanikw (%)

PROGRAM KONWERGENCJI 2011

Sektor instytucji rzdowych i samorzdowych (SIRiS), wedug ESA95.

RAPORT POLSKA 2011

Outlook May 2011; IMF World Economic Outlook April 2011

RAPORT POLSKA 2011 2. KONKURENCYJNO GOSPODARKI