3.

UK ELEKTRYCZNY PRDU STAEGO I PRZEMIENNEGO

3.1. Cel i zakres wiczenia
Celem wiczenia jest zapoznanie si z podstawowymi waciwociami uku elektrycznego palcego si swobodnie, w powietrzu o cinieniu atmosferycznym. wiczenie obejmuje: badanie uku w obwodzie prdu staego i pomiar charakterystyki statycznej uku, badanie uku w obwodzie prdu przemiennego, obserwacja przebiegw napicia i prdu oraz charakterystyki dynamicznej uku w obwodzie o rezystancyjnym i indukcyjnym charakterze obci enia. Znajomo zjawisk zaobserwowanych podczas realizacji wiczenia jest pomocna w zrozumieniu procesu gaszenia uku w cznikach prdu staego i przemiennego.

3.2. Wiadomoci podstawowe

3.2.1. Informacje wstpne uk elektryczny jest jedn z form wyadowania elektrycznego w rodowisku zjonizowanej plazmy. Jonizacja ta mo e zachodzi w trzech typowych rodowiskach: w gazie, np. w powietrzu, szeciofluorku siarki, w produktach rozkadu cieczy, np. oleju mineralnego, wody, w parach metalu emitowanego z powierzchni elektrod, ktre przykadowo stanowi noniki prdu w uku pr niowym. W wikszoci aparatw czeniowych niskiego napicia uk pali si w powietrzu, zwykle w powietrzu o cinieniu atmosferycznym. uk taki, nazywany ukiem powietrznym, jest przedmiotem bada w opisanym wiczeniu laboratoryjnym. uk elektryczny jest zo onym zjawiskiem fizycznym, na ktre skadaj si zasadniczo trzy rodzaje procesw: termodynamiczne, elektryczne, jonizacyjne. Wszystkie te zjawiska s ze sob cile powizane. Badane w wiczeniu wasnoci elektryczne to jedynie stosunkowo wski fragment wiedzy o uku elektrycznym.

Pozwalaj one jednak w znacznej mierze wyjani zasady gaszenia uku w cznikach elektrycznych. 3.2.2. Warunki palenia si i gaszenia uku elektrycznego prdu staego Analiz przebiegw prdu i napicia uku elektrycznego prdu staego prowadzi si w elementarnym obwodzie, ktrego schemat przedstawiono na rys. 3.1a. Zgodnie z drugim prawem Kirchhoffa mo na zapisa nastpujc zale no:

E = iR + L

di + ua , dt

(3.1)

(oznaczenia wyjaniono w podpisie pod rysunkiem 3.1). Parametry elektryczne uku to jego prd i napicie, ktrych zmiany analizuje si w oparciu o tzw. charakterystyk uku, czyli zale noci ua = f(i). W przypadku uku prdu staego, czyli przy niewielkich zmianach prdu w czasie (di/dt 0) charakterystyka ta nosi nazw statycznej charakterystyki uku. Iloraz napicia i prdu daje informacj o zmianach rezystancji uku, natomiast ich iloczyn informacj o mocy uku. Przebieg charakterystyki statycznej uku przedstawiono na rys. 3.1b. Rysunek ten jest rwnie graficzn ilustracj rwnania (3.1).
b) a) i R iR E L L di/dt ua ug zakres L di/dt > 0 zakres L di/dt < 0 A ua=f(i) E - iR L di/dt Eua i

u E

iR

B ik

Rys. 3.1. uk elektryczny w obwodzie prdu staego; a) schemat obwodu, b) charakterystyka statyczna uku ua = f(i), wraz z graficzn interpretacj rozwizania rwnania (3.1); E napicie rda, R, L rezystancja i indukcyjno obwodu, ukad stykw (elektrod) na ktrych pali si uk, ua napicie uku, i prd uku, ug napicie przy ktrym ganie uk o charakterystyce ua = f(i), A, B punkty rwnowagi, odpowiednio: chwiejnej i stabilnej, ik prd zwarcia w rozpatrywanym obwodzie.

Charakterystyka uku ua = f(i) posiada dwa punkty przecicia si z charakterystyk obwodu (prosta E iR), przy czym punkt A nazywany jest punktem rwnowagi chwiejnej, natomiast punkt B punktem rwnowagi stabilnej. Punkty te dziel obszar wykresu na dodatni zakres napicia wystpujcego na indukcyjnoci obwodu L di/dt oraz zakres ujemny, jak to ilustruje rys. 3.1. Ujemny bd dodatni zakres L di/dt

oznacza odpowiednio ujemny bd dodatni znak pochodnej prdu di/dt. Warunkiem zgaszenia uku prdu staego jest przesunicie punktu pracy w ujemny zakres pochodnej prdu (di/dt < 0), dziki czemu prd bdzie si systematycznie zmniejsza, a osignie warto zbyt ma do podtrzymania wyadowania i uk ganie. Przesunicie punktu pracy w ujemny zakres pochodnej prdu di/dt oznacza takie wzajemne uo enie charakterystyk: uku (ua = f(i)) i obwodu (E iR), aby nie miay one punktw wsplnych. Istniej dwa podstawowe sposoby realizacji tego zadania: a) b) wydu enie uku, a tym samym przesunicie jego charakterystyki w zakres wy szych wartoci napicia (krzywe 1 i 2 , rys. 3.2), zwikszenie rezystancji obwodu i obni enie charakterystyki E iR, (prosta 3, rys. 3.2).

ug3 u ug2 (2) ug1 E A

E-i R

ua=f(i), l >l 3

E-iR
(R

(1)

ua=f(i), l >l 2

2,

2 >R 1)

(3)

B ua=f(i), l iK2 i

iK1

Rys. 3.2. Ilustracja wzajemnego przesunicia statycznej charakterystyki uku ua = f(i) wzgldem charakterystyki obwodu E iR w celu uzyskania ujemnej wartoci pochodnej prdu di/dt; l1, l2, l3 dugoci uku, pozostae oznaczenia jak na rys 3.1; charakterystyka ua = f(i) dla najmniejszej dugoci uku l1 jest charakterystyk wyjciow.

Znacznie atwiejszym do praktycznej realizacji jest pierwszy z wymienionych sposobw. Zwikszenie dugoci uku l w cznikach realizuje si na kilka r nych sposobw, z ktrych najczciej spotykane to: a) rozwarcie stykw na odpowiedni odlego, b) odpowiednie uksztatowanie stykw (np. ro kowy ksztat stykw), c) wydmuch uku.

Nale y jednak zwrci uwag na to, e wraz ze wzrostem dugoci uku l ronie warto napicia ug (rys. 3.2), przy ktrym uk ganie, a tym samym ronie przepicie czeniowe zwizane z procesem wyczania prdu. Przepicie to charakteryzowane jest wspczynnikiem przepicia kp zgodnie z zale noci (3.2):

kp =

ug E

(3.2)

Istnieje szereg r nych sposobw ograniczania przepi czeniowych w cznikach prdu staego. Niektre z nich opisano w literaturze [3.1].

3.2.3. uk elektryczny w obwodach prdu przemiennego W gaszeniu uku prdu przemiennego wykorzystuje si naturalne przejcie prdu przez warto zerow. Zapon uku w danym pokresie po przejciu prdu przez zero nastpuje wwczas, gdy napicie pomidzy elektrodami osiga warto napicia zaponu uz (rys. 3.3) i ganie, gdy napicie uku ua zmniejsza si poni ej napicia gaszenia ug podczas zbli ania si prdu do kolejnego przejcia przez zero. Odcinek czasu tb (rys. 3.3) upywajcy od chwili zgaszenia uku tg do chwili jego ponownego zaponu tz nosi nazw przerwy bezprdowej.

ua 40 V 0 i

uz ug ua

i 4 A 0 tb tg tz

5 ms
Rys. 3.3. Oscylogramy napicia ua i prdu i uku prdu przemiennego w obwodzie o charakterze rezystancyjnym; uz, ug napicia odpowiednio: zaponu i gaszenia uku w danym pokresie prdu, tb czas trwania przerwy bezprdowej, tg, tz pocztek i koniec przerwy bezprdowej.

Charakterystyka uku ua = f(i) w obwodzie prdu przemiennego nosi nazw charakterystyki dynamicznej. Jest ona wykrelona dla dodatniej i ujemnej czci okresu napicia i prdu, czyli mieci si w I i III wiartce na paszczynie u-i (rys. 3.4). Cech charakterystyki dynamicznej jest to, e jej cz w fazie narostu prdu (di/dt >0) odpowiada wy szym bezwzgldnym wartociom napicia ni cz w fazie zmniejszania si prdu do zera (di/dt <0). Wynika std, e zarwno rezystancja uku jak i jego energia jest wy sza w fazie narostu prdu ni w fazie jego zmniejszania si. Zjawisko to jest zwizane z procesami energetycznymi i jonizacyjnymi zachodzcymi w plazmie uku prdu przemiennego [3.1, 3.2]. W zale noci od tego, czy obwd ma charakter rezystancyjny (rys. 3.3, 3.4) czy indukcyjny (rys. 3.5) r ny jest czas trwania przerw bezprdowych tb. W obwodzie o charakterze rezystancyjnym napicie rda zasilania jest w fazie z napiciem uku i w chwili wystpienia przerwy bezprdowej warto napicia rda jest w pobli u zera. Stromo narostu napicia powrotnego jest wic stosunkowo niedu a i zgodna z sinusoidalnym przebiegiem napicia zasilania. W obwodzie o charakterze indukcyjnym w chwili przejcia prdu przez zero warto siy elektromotorycznej rda jest bliska jej amplitudy. Napicie powrotne na stykach cechuje wic znacznie wiksza stromo narostu, gdy po dojciu prdu do zera (chwila tg, rys. 3.5) zmierza ono natychmiast do wartoci bliskiej amplitudzie napicia zasilajcego. Na przykadowym oscylogramie przebiegu prdu w obwodzie indukcyjnym z rys. 3.5 przerwa bezprdowa jest tak krtka, e jest praktycznie niewidoczna. Gaszenie uku w cznikach prdu przemiennego polega na niedopuszczeniu do ponownego zaponu uku po kolejnym przejciu prdu przez zero (rys.3.6). uk ganie, jeli krzywa wzrostu napicia powrotnego up, (rys 3.6) pojawiajcego si na rozchodzcych si stykach, nie przetnie si z krzyw wzrostu wytrzymaoci poukowej uw (rys. 3.6b). Jeli natomiast dojdzie do przecicia si tych krzywych, uk zapala si ponownie i nastpuje kontynuacja wyadowania w cigu nastpnego pokresu (rys. 3.6a). Na przebieg wytrzymaoci poukowej uw = f(t) ma wpyw czas trwania przerwy bezprdowej tg. Proces gaszenia uku jest wic atwiejszy w obwodach o charakterze rezystancyjnym (rys. 3.3, 3.4), gdzie przerwa ta jest du sza ni w obwodach o charakterze indukcyjnym (rys. 3.5).

a)

ua

uz1 ua

ug1

40 V 0 i

imax1 4 A 0 ug2 tb1 i tb2

uz2

imax2 2 ms b) ua 40 V 0 imax2 uz1 ug1

di/d di/d t<0
di/ dt> 0

t<0

imax1

di/d t>0

ug2 uz2

Rys. 3.4. Przykadowy oscylogram jednego okresu prdu i napicia uku w obwodzie prdu przemiennego o charakterze rezystancyjnym (a) i odpowiadajca mu charakterystyka dynamiczna (b); imax1, imax2 - amplituda prdu uku, pozostae oznaczenia jak na rys. 3.3.

a)

ua

uz1

ug1

40 V 0 i 4 A 0 imax1 ug2 tb1 tb2 imax2 uz2

b)

2 ms ua uz1 ug1
di/ d
di /d t> 0

40 V 0

di/d t<0

t< 0

imax1 ug2 uz2

imax2

d i/ dt> 0

Rys. 3.5. Przykadowy oscylogram jednego okresu prdu i napicia uku w obwodzie prdu przemiennego o charakterze indukcyjnym (a) i odpowiadajca mu charakterystyka dynamiczna (b); oznaczenia jak na rys. 3.3 i 3.4.

a) e, i e uw tb uz up i ua t ua i ug

b)

e, i uw e

up t ua i ug

Rys. 3.6. Przebiegi prdu i napicia podczas gaszenia uku prdu przemiennego: a) przy ponownym zaponie uku, b) przy skutecznym wyczeniu obwodu; e przebieg siy elektromotorycznej rda, uw przebieg wzrostu wytrzymaoci przerwy poukowej, up przebieg napicia powrotnego na stykach; pozostae oznaczenia jak na rys. 3.3.

3.3. Niezbdne przygotowanie studenta

Studentw obowizuje znajomo materiau z zakresu uku elektrycznego zawarta w [3.1], rozdziay 5.3 i 5.4.

3.4. Opis stanowiska laboratoryjnego

Stanowisko laboratoryjne skada si z dwch czci, pozwalajcych na badanie odpowiednio uku prdu staego i uku prdu przemiennego. 3.4.1. Stanowisko do badania uku prdu staego uk prdu staego jest badany w ukadzie, ktrego schemat przedstawiono na rys. 3.7. Komora ukowa wyposa ona jest w ukad dwch paskich stykw miedzianych poruszanych napdem elektromagnetycznym, ktre w stanie wyjciowym s zwarte. Zainstalowana w dolnej czci komory ruba mikrometryczna umo liwia nastawianie

odlegoci na ktr rozwierane s styki. Zakres nastaw tej odlegoci to 0,5 5 mm. Zadaniem ukadu sterujcego ST jest zaczenie prdu (chwila t1, rys. 3.8), ktry wyprostowany w ukadzie prostujcym pynie w obwodzie B-K-L-R. Bezporednio po zaczeniu prdu ukad ST rozwiera styki komory ukowej (chwila t2, rys. 3.8), inicjujc zapon uku. Styki rozwieraj si na nastawion wczeniej odlego.
ST Sterowanie napdem stykw K Osc B L ATr Tr W L1 A DN V N L2 V R L K

Rys. 3.7. Schemat ukadu pomiarowego do badania uku prdu staego; ATr autotransformator, Tr transformator separacyjny, W cznik, ST sterownik, B bocznik prdowy, DN dzielnik napiciowy, K komora ukowa, Osc oscyloskop, R, L rezystor i dawik.

ua ua r ua 20 V 0 ir i

i 1 A 0 t1 t2

50 ms

Rys. 3.8. Przykadowy oscylogram przebiegw napicia ua i prdu uku i w obwodzie prdu staego (rys. 3.7); ua, uar przebieg napicia uku i jego uredniona warto, i, ir przebieg prdu uku i jego uredniona warto, t1 chwila zaczenia prdu przez sterownik ST (rys. 3.7), t2 chwila rozwarcia stykw i zapon uku.

Czas palenia si uku jest nastawiany na sterowniku ST w zakresie od 1 do 10 sekund. Po wyczeniu prdu uku przez sterownik ST styki nadal pozostaj rozwarte w celu ostygnicia. Czas rozwarcia stykw jest nastawiany rwnie na sterowniku ST w zakresie od 10 do 120 sekund. Czas palenia si uku, nastawiony zwykle na ok. 1 s jest wystarczajcy do zarejestrowania przebiegu prdu i napicia uku na oscyloskopie (rys. 3.8). Znajc rezystancj bocznika prdowego B = 0,1 i przekadni dzielnika napiciowego = 1:100, mo na okreli urednione wartoci prdu (ir) i napicia (uar), jak to zilustrowano na rys. 3.8. Ttnicy przebieg prdu jest wynikiem zasilania ukadu poprzez prostownik. Tak odczytane napicie i prd to jeden punkt na charakterystyce statycznej dla danej odlegoci stykw. Zmieniajc prd obwodu poprzez zmian nastaw rezystora R mo na odczyta inne punkty charakterystyki powtarzajc opisany cykl pomiarowy.

3.4.2. Stanowisko do badania uku prdu przemiennego uk prdu przemiennego jest badany w ukadzie, ktrego schemat przedstawiono na rys. 3.9. Po zaczeniu obwodu cznikiem W i nastawieniu odpowiedniej wartoci napicia zasilajcego przy pomocy autotransformatora Atr, krcc pokrtem komory ukowej K nale y zewrze jej elektrody wglowe. Z chwil gdy amperomierz A wska e warto pyncego prdu nale y powoli rozsun elektrody wglowe, inicjujc zapon uku. Na oscyloskopie Osc mo na prowadzi obserwacj przebiegw prdu i napicia uku oraz jego charakterystyk dynamicznych jak to zilustrowano na rys. 3.3, 3.4 i 3.5. Rezystancyjny bd indukcyjny charakter obci enia ustala si nastawiajc odpowiednie wartoci rezystancji R i indukcyjnoci L.
L DN V N L2 Osc K

ATr

Tr

W L1

R A

Rys. 3.9. Schemat ukadu do badania uku prdu przemiennego; K komora ukowa wyposa ona w elektrody wglowe; pozostae oznaczenia jak na rys. 3.7.

3.5. Program wiczenia

3.5.1. Badanie uku prdu staego Badanie uku prdu staego prowadzi si w ukadzie z rys. 3.7. W trakcie wiczenia nale y zmierzy i porwna charakterystyki statyczne uku dla r nych jego dugoci, zmienianych poprzez odpowiednie nastawienie kocowej odlegoci stykw komory ukowej K. Dla podanych przez prowadzcego trzech r nych odlegoci midzystykowych w zakresie od 0,5 do 5 mm, nale y dokona pomiaru charakterystyk, powtarzajc kilkakrotnie cykle pomiarowe opisane w punkcie 3.4.1. Po zaczeniu cznika W (rys. 3.7) nale y nastawi napicie zasilajce ukad, okoo 150 V. Warto prdu uku, a tym samym jego napicie, dla danej odlegoci midzystykowej zmienia si nastawiajc odpowiednie wartoci rezystancji na rezystorze R. Prd uku nale y nastawia wstpnie na sterowniku ST (rys. 3.7) w zakresie od 1 do 10 A. Po zaczeniu danego cyklu pomiarowego przy pomocy sterownika ST, na oscyloskopie zostan zarejestrowane przebiegi napicia i prdu uku (rys. 3.8). Przebiegi te pozwalaj na odczytanie urednionych wartoci prdu ir oraz napicia uar (rys. 3.8), ktre s wsprzdnymi jednego punktu charakterystyki statycznej. Pomiary nale y powtrzy dla kilku wartoci prdu przy danej odlegoci midzystykowej tak, aby uzyska ok. 6-7 punktw charakterystyki statycznej ua = f(i), co pozwala na jej wykrelenie. Podobne pomiary nale y wykona dla pozostaych zadanych przez prowadzcego odlegoci midzystykowych.

3.5.2. Badanie uku prdu przemiennego Badanie to polega na obserwacji przebiegw prdu i napicia oraz charakterystyki dynamicznej uku w ukadzie przedstawionym na rys. 3.9, dla dwch r nych charakterw obci enia: rezystancyjnego oraz indukcyjnego. Po zaczeniu cznika W nale y nastawi napicie zasilajce przy pomocy autotransformatora ATr na okoo 200 V. Nastpnie dla okrelonego charakteru obci enia (rezystancyjne bd indukcyjne) nale y dokona zaponu uku jak to opisano w punkcie 3.4.2 i zarejestrowa na oscyloskopie przebiegi: ua = f(t) oraz i = f(t), zbli one do przedstawionych na rysunkach 3.3, 3.4 i 3.5. Podobnie nale y dokona obserwacji charakterystyki dynamicznej uku ua = f(i).

3.6. Opracowanie wynikw bada

Wyniki pomiarw charakterystyk statycznych uku nale y zestawi w tabeli dla wszystkich trzech odlegoci midzystykowych. Na tej podstawie nale y wykreli

charakterystyki ua = f(i) na wsplnej paszczynie i porwna ich wzajemne poo enie. Nale y krtko opisa zaobserwowane prawidowoci. Na podstawie zarejestrowanych oscylogramw przebiegw ua = f(t), i = f(t) oraz ua = f(i) dla uku prdu przemiennego nale y dokona analizy i krtkiego opisu zaobserwowanych zjawisk, ze szczeglnym uwzgldnieniem czasw trwania przerw bezprdowych tb (rys. 3.3, 3.4 i 3.5) oraz wzajemnego poo enia ramion charakterystyki dynamicznej w zale noci od wartoci pochodnej di/dt. Zale nie od wskaza prowadzcego, oscylogramy nale y naszkicowa w oparciu o obraz zapamitany na ekranie oscyloskopu lub wydrukowa. Sprawozdanie powinno zawiera wnioski kocowe stanowice podsumowanie przeprowadzonych bada.

3.7. Literatura
[3.1] Markiewicz H.: Urzdzenia elektroenergetyczne, WNT, Warszawa 2001. [3.2] Ciok Z. Procesy czeniowe w ukadach elektroenergetycznych, WNT, Warszawa 1976.