ALICE MILLER

DRAMAT UDANEGO DZIECKA

Studia nad powrotem do prawdziwego Ja

Tytu oryginau DAS DRAMA DES BEGABTEN KINDES

Wydanie polskie na podstawie nowej wersji ksiki z 1994 roku.

Przekad Natasza Szymaska

po osobistej adjustacji Autorki (serdecznie dzikujemy) opracowa Jacek Santorski

Obraz na okadce Alice Miller

Wydawnictwo Jacek Santorski & Co 1995

Spis treci
I. DRAMAT UDANEGO DZIECKA JAK STALIMY SI PSYCHOTERAPEUTAMI Wszystko lepsze od prawdy Biedne bogate dziecko Utracony wiat uczu W poszukiwaniu prawdziwego Ja Sytuacja psychoterapeuty Zoty mzg II. DEPRESJA I MANIA WIELKOCI SKUTKI ODRZUCENIA BOLESNEJ PRAWDY Losy dziecicych potrzeb Zdrowy rozwj Zaburzenia Iluzja mioci Mania wielkoci jako forma samookamywania Depresja rewers manii wielkoci Depresja jako forma wyparcia prawdziwego Ja Depresyjne fazy w trakcie terapii Funkcja sygnalizacyjna Zamazywanie prawdy Emocjonalna cia Konfrontacja z rodzicami Wewntrzne wizienie Spoeczny aspekt depresji Legenda o Narcyzie 2

III.PIEKIELNE KOO POGARDY UPOKORZENIE, POGARDZANIE SABOCI I CO DALEJ? Przykady z codziennego ycia Pogarda w zwierciadle terapii Przymus powtarzania jako wyraz zaburzonej zdolnoci do penego wypowiadania si Ja Pogarda w perwersji i nerwicy natrctw Zepsucie modego Hermana Hessego jako forma realnego za, ktrego dowiadcza Pierwszy zwizek z matk jako matryca relacji spoecznych na reszt ycia Samotno pogardzajcego Wyzwolenie z pogardy Posowie Podzikowanie

Cz I

Dramat udanego dziecka i jak stalimy si psychoterapeutami

Wszystko lepsze od prawdy

Dowiadczenie uczy, e w walce z zaburzeniami psychicznymi na dusz met dysponujemy tylko jednym rodkiem: jest nim proces odkrywania emocjonalnej prawdy o jedynej, niepowtarzalnej historii naszego dziecistwa. Czy potrafimy kiedykolwiek w peni wyzwoli si od iluzji, ktrymi wypenione jest ycie kadego z nas, od zudze, ktre stworzylimy, poniewa prawda wydaje si nam zbyt okrutna. A jednak prawda ta jest tak niezbdna, e za jej utrat pacimy czsto powanymi problemami psychicznymi i zaburzeniami emocjonalnymi. Dlatego w psychoterapii prbujemy odkry nasz osobist prawd, zanim ofiaruje nam now, pen wolnoci przestrze przynosi bl. Chyba e zadowolimy si czysto intelektualnym wgldem. Wwczas jednak popadamy na nowo w sfer iluzji Nie potrafimy zmieni naszej przeszoci ani te wymaza ran zadanych nam w dziecistwie. Moemy jednak zmieni siebie, skorygowa postaw wobec siebie i ycia, moemy siebie naprawi odzyska nasz utracon integralno jeli tylko zdecydujemy si dokadniej przyjrze przeszoci zapisanej w naszym ciele. Z pewnoci nie jest to droga atwa, ale stwarza nam ona moliwo opuszczenia w kocu niewidzialnego wizienia naszego dziecistwa. W tej sposb z niewiadomej ofiary przeksztacamy si w odpowiedzialnych ludzi, ktrzy znaj swoj histori i potrafi z ni y. Wikszo osb unika tej drogi postpujc dokadnie na odwrt. Nie chc nic wiedzie na temat wasnej historii i dlatego nie zdaj sobie sprawy, e przeszo nimi rzdzi, e wci yj w swojej nierozwizanej, wypartej sytuacji z dziecistwa. Nie wiedz, e boj si, i omijaj niebezpieczestwa, ktre cho kiedy stanowiy zagroenie, od dawna jednak przestay by realne. Motorem ich dziaa s niewiadome lki oraz wyparte uczucia i potrzeby, ktre tak dugo dopki pozostaj nieuwiadomione i niewyjanione, decyduj prawie o wszystkim, co ludzie robi lub czego unikaj. Wyparcie dowiadczonych w przeszoci krzywd skania np. wielu ludzi do niszczenia zarwno ycia innych, jak i wasnego, do podpalania domw obcokrajowcw i innowiercw, do mciwych dziaa pod szyldem patriotyzmu, aby ukry rozpacz udrczonego dziecka. Inni zadaj tortury, ktrych sami byli ofiarami, jak np. w sektach biczownikw i wszelkich innych kultach cierpienia, gdzie praktyki sadomasochistyczne uznawane s za drog przynoszc wyzwolenie. S kobiety, ktre przekuwaj sobie brodawki piersiowe, wieszaj na nich kolczyki, pozwalaj si fotografowa prasie i opowiadaj z dum, e nie odczuwaj najmniejszego blu, e sprawia im to nawet przyjemno. Nie mona powtpiewa w szczero tych wypowiedzi, gdy kobiety te musiay bardzo wczenie nauczy si nie odczuwa blu. Dzi gotowe s na wszystko, byle tylko nie czu cierpienia maej dziewczynki, wykorzystywanej seksualnie przez ojca, ktra musiaa przekona sam siebie, e sprawia jej to przyjemno. Kobieta wykorzystywana seksualnie jako dziecko, ktra wypara swoj dziecic rzeczywisto i nauczya si nie odczuwa blu, nieustannie

ucieka przed tym, co si kiedy wydarzyo przy pomocy mczyzn, sukcesw, alkoholu, narkotykw itp. Stale potrzebuje silnych wrae, aby nie dopuci do pojawienia si nudy, aby nie pozwoli sobie nawet na sekund spokoju, w ktrej mogaby poczu palc samotno swej dziecicej rzeczywistoci, gdy obawia si tego uczucia bardziej ni mierci. Chyba e miaa szczcie i okazj nauczenia si, e wiadome przeycie dziecicych uczu nie zabija, lecz wyzwala. Wypieranie cierpienia dziecistwa determinuje nie tylko ycie jednostek, ale stanowi rwnie spoeczne tabu. Znakomicie ilustruj to popularne biografie. Kiedy czytamy yciorysy sawnych artystw. Odnosimy wraenie, e ich ycie zaczo si mniej wicej w okresie dojrzewania. Przedtem artysta mia szczliwe albo pogodne, albo beztroskie dziecistwo, lub te dziecistwo pene wyrzecze czy trudne, ale to, jak ono przebiegao, zdaje si nie mie najmniejszego znaczenia. A przecie w dziecistwie ukryte s korzenie caego pniejszego ycia. Podam prosty przykad: Rzebiarz Henry Moore napisa w swoich wspomnieniach, e kiedy by maym chopcem, wolno mu byo masowa matce plecy olejkiem przeciwreumatycznym. Kiedy to przeczytaam, zyskaam nagle wgld w jego twrczo. Wielkie lece kobiety z maymi gowami mogam teraz zobaczy matk oczami maego chopca: perspektywa pomniejsza jej gow, a znajdujce si blisko plecy wydaj si olbrzymie. Dla wielu krytykw sztuki to moe by cakowicie bez znaczenia. Dla mnie jednak ta historia jest dowodem na to, jak niezwykle ywotne s dziecice dowiadczenia przechowywane w niewiadomoci i jakie moliwoci wyrazu mog sobie znale, jeli dorosy pozwoli im otwarcie zaistnie. Wspomnienie Moorea byo niegrone, mogo wic przetrwa w jego obrazach. Traumatyczne dowiadczenia dziecistwa czsto jednak pozostaj ukryte w mroku. Tam wanie odnale moemy klucze zrozumienia caego pniejszego ycia czowieka.

Biedne bogate dziecko Czsto zadaj sobie pytanie, czy kiedykolwiek uda nam si poj rozmiary samotnoci i opuszczenia, na ktre bylimy skazani jako dzieci. Nie myl tu o dzieciach, ktre w oczywisty sposb s zaniedbywane i dorastaj zdajc sobie spraw ze swej niedoli. Ale istniej ludzie, ktrzy trafiaj na terapi wypenieni obrazami szczliwego i otoczonego troskliwoci dziecistwa. Ci pacjenci w dziecistwie dysponowali wieloma moliwociami, byli utalentowani i rozwinli pniej swoje zdolnoci, za ktre nierzadko ich chwalono i ktre stay si podstaw ich sukcesw. Wikszo ju w pierwszym roku ycia ukoczya trening czystoci, a wielu z nich midzy drugim a pitym rokiem ycia bardzo sprawnie pomagao opiekowa si modszym rodzestwem. Zgodnie z powszechnie panujcym przekonaniem tacy ludzie duma swoich rodzicw powinni posiada silne i stabilne poczucie wasnej wartoci. Jednak w rzeczywistoci jest dokadnie na odwrt. Wszystko, za co si bior, robi dobrze, a nawet doskonale, s podziwiani i budz zazdro, odnosz sukcesy we wszystkim, co wydaje im si tego warte ale na nic si to nie zdaje. W tle czai si depresja, uczucie pustki, wyobcowania, bezsensu istnienia, ktre pojawiaj si, gdy zabraknie

narkotyku zudzenia wielkoci, gdy nie s na szczycie, nie wiec najjaniej na firmamencie sukcesu. Kiedy nagle dopada ich uczucie, e nie mog sprosta idealnemu obrazowi siebie, pojawiaj si lki albo silne poczucie winy i wstydu. Jakie s przyczyny tych gbokich zaburze u osb tak bogato obdarowanych przez natur? Ju w trakcie pierwszej sesji komunikuj terapeucie, e mieli wyrozumiaych rodzicw, a przynajmniej jedno z nich takie byo, i e jeeli otoczenie nie potrafi ich zrozumie, to jest to wycznie ich wasna wina, gdy nie umiej dostatecznie jasno si wyrazi. Mwi o swoich najwczeniejszych wspomnieniach bez najmniejszego wspczucia dla dziecka, ktrym kiedy byli, co atwo zauway, gdy ci pacjenci posiadaj nie tylko zdolno introspekcji, ale potrafi stosunkowo atwo wczuwa si w innych ludzi. Ich stosunek do wiata uczu wasnego dziecistwa charakteryzuje jednak brak szacunku, potrzeba kontrolowania, manipulowanie i przymus odnoszenia sukcesw. Nierzadko przejawiaj wobec siebie lekcewaenie i ironi, ktre mog zmieni si nawet w pogard i cynizm. Brak prawdziwego, emocjonalnego zrozumienia i powanego traktowania wasnego dziecicego losu prowadzi w kocu do cakowitej nieznajomoci swoich prawdziwych potrzeb, ktre wykraczaj poza przymus osigania. Stumienie pierwotnego dramatu udao si tak doskonale, e mogli zachowa iluzj szczliwego dziecistwa. Aby opisa psychiczny klimat takiego dziecistwa, sformuuj najpierw kilka przesanek, na ktrych chc si oprze 1. Dziecko posiada wrodzon potrzeb, aby od chwili narodzin traktowa je z szacunkiem i powag jako t istot, ktr w danym momencie jest. 2. T istot, ktr w danym momencie jest oznacza: uczucia, wraenia i ich przejawy, i to ju u niemowlcia. 3. W atmosferze szacunku i tolerancji dla swoich impulsw i uczu, dziecko moe w fazie oddzielenia si zrezygnowa z symbiozy z matk i z czasem rozwin psychiczn samodzielno. 4. Aby umoliwi taki zdrowy rozwj, rodzice dziecka musieliby dorasta w podobnym klimacie. Tylko tacy rodzice mog przekaza dziecku poczucie bezpieczestwa i pewnoci, w ktrym rozwija si jego zaufanie*. 5. Rodzice, ktrych dziecistwo byo pozbawione takiego klimatu, maj niezaspokojon podstawow potrzeb: przez cae ycie poszukuj tego, czego w odpowiednim czasie nie znaleli w swoich rodzicach, istoty, ktra cakowicie otworzy si na nich, w peni ich zrozumie i bdzie powanie traktowa. 6. Te poszukiwania skazane s na niepowodzenie, gdy dotycz sytuacji nieodwoalnie minionej, mianowicie okresu bezporednio po urodzeniu. 7. Czowiek z niezaspokojon i niewiadom z powodu wyparcia potrzeb jest jednak uzaleniony od przymusu zaspokojenia tej potrzeby za wszelk cen za pomoc rodkw zastpczych tak dugo, dopki nie pozna swojej wypartej historii ycia. -------------------* Myl, e warunek ten speniaj rwnie rodzice, ktrzy terapeutycznie przepracowali swoje zranienia i scenariusze z dziecistwa (J.S.).

8. Takim rodkiem zastpczym s niestety czsto wasne dzieci. Noworodek jest w swym rozwoju cakowicie zdany na rodzicw. A poniewa jego istnienie zaley od ich yczliwoci, zrobi wszystko, aby jej nie utraci. Od pierwszego dnia zmobilizuje wszystkie moliwoci, jakimi dysponuje, tak jak moda rolinka, ktra zwraca si ku socu, aby przey. W cigu kilkudziesiciu lat pracy terapeutycznej wci miaam do czynienia z dziecicym losem, bardzo typowym dla osb wybierajcych zawd, ktry polega na pomaganiu innym. 1. Matce brak byo poczucia emocjonalnego bezpieczestwa i jej uczuciowa rwnowaga zaleaa od okrelonego zachowania i sposobu bycia dziecka. Niepewno czsto ukrywaa przed dzieckiem i reszt otoczenia za tward, autorytarn, wrcz totalitarn fasad. 2. Dziecko natomiast wykazywao zdumiewajc zdolno do intuicyjnego, a wic rwnie niewiadomego wyczuwania matki lub obojga rodzicw i odpowiadania na nie, tzn. przyjmowania niewiadomie przeznaczonej mu funkcji. 3. W ten sposb dziecko zapewniao sobie mio rodzicw. Czuo, e jest potrzebne, i to nadawao jego yciu sens. Nieustannie rozbudowujc i doskonalc umiejtno przystosowywania si, takie dzieci staj si w kocu nie tylko matkami (zaufanymi, pocieszycielami, doradcami i oparciem) swoich matek, ale przejmuj rwnie odpowiedzialno za rodzestwo i wyksztacaj w sobie szczegln wraliwo, dziki ktrej rozpoznaj potrzeby innych ludzi. Nie naley si wic dziwi, e pniej czsto obieraj zawd psychoterapeuty. Czy kto kto nie mia takiego dziecistwa, byby gotw przez cay dzie odgadywa, co rozgrywa si w niewiadomoci drugiego czowieka? W rozwijaniu i doskonaleniu tej zrnicowanej wraliwoci, ktra kiedy pomoga przey dziecku, i ktra skania dorosego do przyjmowania roli osoby pomagajcej, odnajdujemy rwnie rdo zaburzenia. Zaburzenie powoduje, e osoba pomagajca prbuje zaspokaja swoje niespenione dziecice potrzeby poprzez osoby zastpcze.

Utracony wiat uczu Wczesne przystosowanie si niemowlcia zmusza je do wyparcia swoich potrzeb: mioci, szacunku, echa, zrozumienia, uczestnictwa i odzwierciedlenia. To samo odnosi si do emocjonalnych reakcji na gbokie rozczarowania, skutkiem za jest niemono dowiadczania w dziecistwie, a pniej w wieku dorosym, okrelonych uczu (takich, jak np. zazdro, zawi, zo, poczucie opuszczenia, bezsilno, lk). Jest to tym bardziej tragiczne, e dotyczy ludzi, zdolnych do odczuwania zrnicowanych emocji. Zauwaamy to kiedy opisuj wolne od lku i blu dowiadczenia swego dziecistwa. Najczciej s one zwizane z przyrod: gdy tylko tu dzieci mog odczuwa nie ranic rodzicw, nie niepokojc ich, nie uszczuplajc ich wadzy ani nie naruszajc ich poczucia rwnowagi. Jednak te niesychanie uwane i wraliwe dzieci, ktre dokadnie pamitaj, jak np. w wieku czterech lat odkryy soneczne wiato odbijajce si w kropelkach rosy na trawie, jako omiolatki niczego nie zauwayy u swojej brzemiennej matki, a ci nie interesoway si w najmniejszym stopniu. W ogle nie byy zazdrosne o nowo

narodzone rodzestwo, a kiedy miay dwa lata, podczas okupacji, bez paczu, spokojnie i bardzo grzecznie zachowyway si podczas czstych rewizji w domu. Do perfekcji rozwiny niedopuszczania do siebie uczu; dziecko moe ich dowiadcza jedynie wwczas, kiedy w jego otoczeniu jest osoba, ktra akceptuje je wraz z jego uczuciami, rozumie je i chce mu towarzyszy. Jeeli takiej osoby nie ma, jeeli dziecko boi si, e moe utraci mio matki bd kogo, kto j zastpuje, to nie moe dowiadcza tych najbardziej naturalnych reakcji emocjonalnych dla samego siebie, w samotnoci, lecz musi je wyprze. Pozostaj one jednak zachowane jako informacje nagromadzone w ciele. Mog pojawia si jako echa przeszoci w cigu caego pniejszego ycia. Chocia pierwotne ich konteksty s niezrozumiae. Rozszyfrowanie znaczenia staje si moliwe dopiero wtedy, gdy uda si powiza sytuacj pierwotn z intensywnymi uczuciami dowiadczanymi w teraniejszoci. Na tej prawidowoci opieraj si nowe, odsaniajce metody terapii umoliwiajce nam czerpanie z niej powanych korzyci. Wemy jako przykad uczucie opuszczenia. Nie chodzi o uczucie dorosego czowieka, ktry czuje si samotny, yka wic piguki, zaywa narkotyki, chodzi wci do kina, odwiedza znajomych, wydzwania do kogo si da, aby w jaki sposb wydoby si z czarnej dziury. Chodzi mi tu o pierwotne uczucie maego dziecka, ktre nie dysponuje tymi wszystkimi sposobami odwracania uwagi, i ktrego komunikaty zarwno werbalne, jak i prewerbalne nie docieraj do rodzicw. Nie dlatego, e s to jacy wyjtkowo li rodzice, lecz poniewa oni sami maj niezaspokojone potrzeby, bdc w gruncie rzeczy wci dziemi poszukujcymi kogo, kim mogyby rozporzdza. A t potrzeb zaspokaja im oddwik ze strony dziecka. Dzieckiem mona dysponowa. Dziecko, podobnie jak oni kiedy, nie ma dokd uciec. Dziecko mona wychowa tak, ze stanie si w kocu dokadnie takim, jakie chcemy. Mona da od niego szacunku, oczekiwa, e bdzie mylao i czuo to samo co my, pawi si w jego mioci i podziwie, mona poczu si silnym w jego obecnoci, a jeli ma si go dosy, zostawi je obcym ludziom. Mona te by w centrum zainteresowania, gdy dziecice oczy podaj za matk nieustannie. Jeeli kobieta w relacji ze swoj matk musiaa tumi i wypiera te potrzeby, to w obecnoci wasnego dziecka wydobywaj si one z gbin niewiadomoci, domagajc si zaspokojenia, i nic nie pomoe najlepsze nawet teoretyczne przygotowanie. Dziecko czuje wyranie, o co chodzi, i szybko rezygnuje z wyraania wasnego cierpienia. Kiedy jednak pniej, podczas terapii, to uczucie opuszczenia pojawia si na nowo u dorosych ludzi, dzieje si to z tak intensywnoci, i cakowicie staje si dla nas jasne: wwczas w dziecistwie nie przeyliby oni tego blu; niezbdne byo do tego empatyczne otoczenie, ktrego zabrako. Dlatego musieli wszystko odrzuci. Jednak twierdzenie, e te uczucia w ogle nie istniay, oznaczaoby zakwestionowanie zdobytego dziki terapii dowiadczenia. Odrzucanie wczesnodziecicego uczucia opuszczenia opiera si na dziaaniu wielu mechanizmw. Oprcz prostego zaprzeczenia moemy napotka sta, wyczerpujc walk, o uzyskanie wypartych i wypaczonych potrzeb za pomoc zastpczych dziaa (naogw, grup, wszelkiego rodzaju kultw, perwersji). Czsto mamy do czynienia z prbami racjonalizowania, gdy stwarza ona siln ochron, ktra moe okaza si jednak grona w skutkach, jeeli tak jak si dzieje w przypadku cikich chorb ciao cakowicie przejmuje kierownictwo (por. tu moje

rozwaania na temat choroby Nietschego w Gemiedene Schlussel, 1988 i w Abbruch der Schweigemauer, 1990)*. Wszystkim tym mechanizmom obronnym towarzyszy wyparcie wspomnie pierwotnej sytuacji i towarzyszcych jej uczu. Przystosowanie si do potrzeb rodzicw prowadzi czsto do osobowoci jak gdyby (as if personality) lub tego, co okrelane jest jako faszywe ja. Czowiek wyksztaca w sobie postaw, dziki ktrej na zewntrz pokazuje jedynie to, czego si od niego oczekuje, i w kocu cakowicie si z tym stapia. Jego prawdziwe Ja nie moe si rozwija i rnicowa, gdy nie ma praca zaistnie. Nic dziwnego, e tacy pacjenci skar si na uczucie pustki, bezsensu, braku miejsca; albowiem pustka ta jest realna. Naprawd doszo do wydrenowania, zuboenia, czciowego zabicia wasnych moliwoci. Integralno dziecka zostaa gboko zraniona, a tym samym odcito to, co w nim ywe i spontaniczne. W dziecistwie takich ludzi pojawiaj si czasem sny, w ktrych dowiadczaj siebie jako czciowo martwych.
Liza: moje modsze rodzestwo stoi na mocie wrzucajc do rzeki pudeko. Wiem, e to ja le w nim martwa, a mimo to sysz bicie mego serca i zawsze budz si w tym momencie.

Ten powtarzajcy si sen ukazuje w skondensowanej formie niewiadom agresj (zawi i zazdro) w stosunku modszego rodzestwa, wobec ktrego Liza zawsze bya troskliw matk, oraz zabijanie wasnych uczu, pragnie i oczekiwa za pomoc odpowiednich reakcji. Kurt: Widz zielon k, a na niej bia trumn. Boj si, e ley w niej moja mama, ale kiedy cigam wieko trumny, okazuje si, e na szczcie to nie moja mama, lecz ja jestem w rodku. Gdyby Kurt bdc dzieckiem mg wyrazi swoje rozczarowanie w stosunku do matki, tzn. gdyby wolno mu byo dowiadczy rwnie uczu gniewu i wciekoci, pozostaby ywy. Ale doprowadzioby to do utraty mioci matki, co dla dziecka jest rwnoznaczne ze mierci. Zabi wic swoj wcieko, a tym samym rwnie cz wasnej duszy, by mc zachowa matk. Efektem trudnoci w dowiadczaniu i rozwijaniu wasnych prawdziwych uczu jest powstanie wizi, ktra uniemoliwia oddzielenie. Rodzice odnaleli w faszywym ja dziecka poszukiwane przez siebie potwierdzenie, namiastk brakujcego bezpieczestwa, a dziecko, ktre nie mogo zbudowa wasnego poczucia bezpieczestwa, staje si, najpierw wiadomie, a pniej niewiadomie zalene od rodzicw. Nie moe zaufa wasnym uczuciom, gdy brak mu w tym dowiadczenia, nie zna swoich prawdziwych potrzeb i jest w najwyszym stopniu obce dla siebie samego. W tej sytuacji nie potrafi oddzieli si od rodzicw i rwnie jako dorosy pozostaje zaleny od potwierdzenia ze strony osb reprezentujcych rodzicw, takich jak partner, grupa, a przede wszystkim wasne dzieci. W spadku po rodzicach otrzymujemy niewiadome, wyparte wspomnienia, ktre zmuszaj nas do ukrywania przed sob prawdziwego ja. Tak oto samotno w domu rodzinnym zastpiona zostaje izolacj wewntrzn.
--------------------* Druga z tych pozycji zostanie wkrtce wydana pod tytuem Gdy run mury milczenia (J.S.)

10

W poszukiwaniu prawdziwego Ja Jak psychoterapia moe tu pomc? Nie zwrci nam utraconego dziecistwa, nie zmieni ani nie wymae faktw. Iluzje nie pomog wyleczy ran. Nieosigalny jest raj preambiwalentnej harmonii, o ktrym marzy tak wiele osb zranionych w dziecistwie. Jednak dowiadczenie wasnej prawdy i postambiwalentna wiedza na jej temat umoliwiaj nam, na paszczynie dorosego, powrt do wasnego wiata uczu, ktry nie jest rajem, ale w ktrym jestemy zdolni do odczuwania alu przywracajcego nam nasz ywotno. Jednym z punktw zdrowotnych terapii jest emocjonalny wgld pacjentw, ujawniajcy, e caa mio, ktr z takim wysikiem i powiceniem zdobyli, nie dotyczya wcale tego, czym byli w rzeczywistoci; e podziw dla ich pikna i osigni przeznaczony by wanie dla pikna i osigni, a nie dla prawdziwego dziecka. W trakcie terapii budzi si mae, ukryte za wszystkimi swymi osigniciami samotne dziecko i pyta: Co by si stao, gdybym pojawia si przed wami za, brzydka, gniewna, zazdrosna, zagubiona? Co staoby si z wasz mioci? A przecie taka rwnie byam? Czy oznacza to, e kochalicie nie mnie, lecz jedynie to, co widzielicie? Porzdne, godne zaufania, wraliwe, pene zrozumienia, wygodne dziecko, ktre w gruncie rzeczy byo zupenie kim innym? Co stao si z moim dziecistwem? Czy nie okradziono mnie z niego? Nie ma ju powrotu. Nigdy ju tego nie nadrobi. Zawsze byam tylko ma doros. A moje zdolnoci czy nie wykorzystano ich niegodnie? Pytaniom tym towarzyszy bl, lecz skutkiem jest zawsze pojawienie si nowej wewntrznej instancji (niczym spadkobiercy matki, ktrej w rzeczywistoci nigdy nie byo) narodzonej z alu empatii z wasnym losem. Jeden z pacjentw ni, e przed trzydziestu laty zabi dziecko i nikt nie prbowa go ratowa. (Przed trzydziestu laty ludzie z jego otoczenia zauwayli, e sta si zamknity, uprzejmy i grzeczny, a przy tym przesta reagowa emocjonalnie). Okazuje si wic, e prawdziwe Ja po dziesitkach lat milczenia moe przebudzi si dziki nowo nabytej umiejtnoci odczuwania. Teraz nie bagatelizuje si takich manifestacji, nie wymiewa si ani nie szydzi z nich, cho wci niewiadomie si je pomija lub po prostu nie zwraca na nie uwagi. Odbywa si to w dokadnie taki sam subtelny sposb, w jaki kiedy rodzice postpowali z dzieckiem, jakby pozbawione ono byo jzyka dla wyraenia swoich potrzeb, nawet kiedy by ju duym dzieckiem, nie wolno mu byo powiedzie, ani nawet pomyle: Mog by smutny albo szczliwy, jeeli co mnie zasmuca bd uszczliwia, ale nie mam obowizku okazywania stale dobrego humoru i nie musze tumi moich trosk ani lku, ani adnych innych uczu, by zaspokoi potrzeby innych. Wolno mi by zym i nikt od tego nie umrze, wolno mi szale, kiedy wy, moi rodzice, mnie ranicie, i nie musz si ba, e strac was z tego powodu. W chwili, gdy dorosy jest w stanie powanie traktowa swoje uczucia, dostrzega, w jaki sposb obchodzi si z uczuciami i potrzebami w dziecistwie, i widzi, e bya to dla niego jedyna moliwo przetrwania. Czuje ulg, kiedy postrzega w sobie rzeczy, ktre do tej pory byy stamszone. Coraz wyraniej widzi, e aby je chroni, wci jeszcze artuje na temat swoich uczu, ironizuje, zaprzecza im, bagatelizuje,

11

nie dostrzega ich lub zauwaa dopiero po kilku dniach, gdy ju przemin. Stopniowo uwiadamia sobie, jak gwatownie poszukuje odskoczni, kiedy czuje si poruszony, wstrznity bd smutny. (Kiedy umara matka pewnego szecioletniego dziecka, jego ciotka powiedziaa: Trzeba by dzielnym i nie wolno paka. Id teraz do swojego pokoju i baw si tam grzecznie.) W wielu sytuacjach taki dorosy spoglda na siebie wci oczami innych, zadajc sobie pytanie, jakim w tej sytuacji powinien by, co powinien odczuwa. Jednak oglnie czuje si teraz nieco bardziej wolny. Naturalny proces terapeutyczny, gdy si ju rozpocz, stale posuwa si naprzd. Osoba cierpica zaczyna mwi o swoich uczuciach, traci sw potulno, lecz wci, na skutek dowiadcze z dziecistwa, nie potrafi uwierzy, e moe to robi bez naraenia swojej egzystencji. Jej dawne dowiadczenia ka oczekiwa odrzucenia, obawia si niechci i kary, gdy si broni i walczy o swoje prawa, lecz wci na nowo dowiadcza wyzwolenia, ktre przynosi podjcie ryzyka. Pocztek moe by cakowicie niewinny, nagle pojawiaj si uczucia, ktrych pacjent nie chciaby sobie w ogle uwiadamia, ale jest ju za pno: sta si wraliwy na swoje wasne impulsy i nie ma ju moliwoci odwrotu. W tym momencie to zastraszone i skazane kiedy na milczenie dziecko moe dowiadczy siebie samego w sposb, jaki do tej pory wydawa mu si niemoliwy. Mczyzn, ktry nigdy dotd nie stawia wymaga i niezmordowanie realizowa oczekiwania innych, ogarnia nagle wcieko, gdy terapeuta znowu idzie na urlop. Albo zoci si, kiedy spotyka u terapeuty nowych pacjentw. Co si dzieje? To przecie nie zazdro. On w ogle nie zna tego uczucia! A mimo to Czego oni tu chc? Czyby oprcz mnie przychodzili tu jeszcze inni ludzie? Nigdy dotd tego nie zamanifestowa. Zazdroni mogli by inni on nigdy. A teraz jego prawdziwe uczucia staj si silniejsze od zasad dobrego wychowania. Na szczcie. Jednak na pocztku nieatwo odkry prawdziwe przyczyny wciekoci, gdy kieruje si ona przeciw ludziom, ktrzy chc nam pomc, np. przeciwko terapeucie i wasnym dzieciom a wic ludziom, ktrzy budz w nas mao lku, dziki czemu atwiej skierowa na nich agresj, cho nie s jej przyczyn. Odkrycie, e jest si tylko dobrym, wyrozumiaym, wielkodusznym, opanowanym, a przede wszystkim pozbawionym potrzeb, pocztkowo rani, gdy do tej pory wycznie na tym opiera si szacunek do samego siebie. Lecz jeli naprawd chcemy sobie pomc, musimy wyj poza szace samozakamania. Nie zawsze jestemy naprawd tak winni, jak si czujemy, i nie zawsze tak niewinni, jakbymy chcieli wierzy. Dopki jestemy pozbawieni uczu i peni pomieszania, dopki dobrze nie znamy naszej wasnej historii, nie dowiemy si o tym niczego. Lecz konfrontacja z wasn rzeczywistoci pomaga usun iluzje znieksztacajce obraz przeszoci i uzyska wiksz jasno. Kiedy odkrywamy nasze rzeczywiste, teraniejsze przewinienia wobec wasnych dzieci, musimy je przeprosi. To nas wyzwala, umoliwiajc rozpuszczenie niewiadomego i bezzasadnego poczucia winy z dziecistwa. Chocia nie bylimy winni doznanych okruciestw, czujemy si za nie odpowiedzialni. To uporczywe, destrukcyjne i irracjonalne poczucie winy moemy przepracowa jedynie wwczas, kiedy nie bronimy si przed nim, tworzc nowe realne przewinienia w teraniejszoci. Wielu ludzi zadaje innym dowiadczony kiedy bl, aby w ten sposb zachowa wyidealizowany obraz rodzicw. Nawet w podeszym wieku pozostaj w gruncie rzeczy maymi, zalenymi dziemi. Nie wiedz, e gdyby pozwolili zaistnie dawnym, dziecicym uczuciom, mogliby sta si bardziej autentyczni i uczciwi w stosunku do siebie i innych. 12

Im bardziej pozwalamy zaistnie dawnym uczuciom, tym silniejsi i bardziej spjni si czujemy. Wwczas jestemy w stanie otworzy si na uczucia z najwczeniejszego dziecistwa i dowiadczy tamtej bezbronnoci, a to z kolei wzmacnia nasze bezpieczestwo. To s dwie rne sprawy: czy odczuwamy jako dorose osoby ambiwalentne uczucia wobec drugiego czowieka, czy te po dugotrwaej pracy rozpoznajemy si nagle jako dwuletnie dziecko karmione w kuchni przez gosposi, ktre z rozpacz myli: Dlaczego mamy nigdy nie ma? Dlaczego nie cieszy si mn? Co jest we mnie takiego, e woli odchodzi do innych ludzi? Co mog zrobi, eby zostaa? Tylko nie paka! Tylko nie paka! Wwczas dziecko nie umiao ubra swoich myli w sowa, ale teraz ten mczyzna by jednoczenie obojgiem: dorosym i dwuletnim dzieckiem i mg rozpaczliwie paka z powodu swojej tsknoty za matk. Tsknoty, ktrej nigdy dotd nie by w stanie odczu. Podczas nastpnych tygodni pacjent dowiadczy silnego alu dodatki, cenionej lekarki, pediatry, ktra nie potrafia zapewni swojemu dziecku cigoci wzajemnej relacji. Nienawidz tych wiecznie chorych bachorw, ktre mi ciebie, mamo, stale zabieray. Nienawidz ci, bo wolaa by z nimi ni ze mn. Mieszay si tu ze sob uczucie bezradnoci z dugo blokowan wciekoci na wiecznie nieobecn matk. Dziki temu przeyciu znikny symptomy, ktre od dawna mczyy pacjenta, i ktrych znaczenie z atwoci mona byo teraz rozszyfrowa. Jego relacje z kobietami utraciy silnie wadczy charakter, a z czasem znikn przymus zdobywania i opuszczania. Wszystkie uczucia niemocy, wciekoci i zdania na czyj ask w trakcie terapii s dowiadczane z intensywnoci, ktra przedtem byaby nie do pomylenia. Pacjenci powoli otwieraj zapiecztowan bram do wypartych wspomnie. Mona przypomnie sobie jedynie to, co zostao wiadomie przeyte. wiat uczu zranionego w swej integralnoci dziecka jest efektem selekcji, w czasie ktrej wszystko, co istotne, zostao odrzucone. Dopiero dziki terapii mona po raz pierwszy wiadomie dowiadczy tych wczesnych uczu maego dziecka, ktrym towarzyszy bl niemonoci zrozumienia tego, co si dzieje. Za kadym razem kiedy odkrywamy, e pomimo znieksztace, zakamania, wyobcowania Ja, przetrwao tak wiele wasnej prawdy, ktra ujawnia si, gdy pacjent znajduje dostp do swoich uczu, jest to niczym cud. Nie naley jednak sdzi, e wiadomie ukry on za fasad faszywej osobowoci swoje rozwinite, rzeczywiste Ja. Dziecko nie wie, co ukrywa. Kurt sformuowa to tak: yem w szklanym domu, do ktrego moja matka moga w kadej chwili zajrze. W domu ze szka nie mona niczego ukry, nie zdradzajc si z tym natychmiast. Jedyny pewny schowek jest pod podog. Ale wwczas samemu rwnie si tego nie widzi. Dorosy czowiek moe dowiadczy swoich uczu take jedynie wtedy, gdy dorasta w otoczeniu akceptujcych go prawdziwych bd zastpczych rodzicw. Wykorzystywanym w dziecistwie ludziom brakowao tego, adne niespodziewane uczucie nie moe ich wic zaskoczy, gdy dopuszczaj jedynie te uczucia, ktre przepuci spadkobierczyni rodzicw ich wewntrzna cenzura. Cen za t wewntrzn kontrol jest depresja, poczucie wewntrznej pustki. Prawdziwe Ja nie jest w stanie si przejawi, gdy pozostao w niewiadomym, a wic nierozwinitym stanie zamknite w wewntrznym wizieniu. Nieustanne za przebywanie w towarzystwie stranikw wiziennych nie sprzyja prawdziwemu rozwojowi. Dopiero po wyzwoleniu Ja zaczyna si uzewntrznia, rosn i twrczo rozwija. Tam, gdzie wczeniej odnale mona byo jedynie przeraajc pustk lub rwnie przeraajce 13

fantazje o wasnej wspaniaoci, nieoczekiwanie otwiera si bogactwo autentycznego ycia. Nie jest to powrt do domu, gdy dom ten nigdy przedtem nie istnia. Dorosy sam buduje sobie dom.

Sytuacja psychoterapeuty Czsto syszy si twierdzenie, e psychoterapeuci sami maj problemy emocjonalne. Celem mego dotychczasowego wywodu byo wykazanie, w jakim stopniu to twierdzenie opiera si na potwierdzonych dowiadczeniem faktach. Wraliwo terapeuty, jego umiejtno wczuwania si, ponadprzecitna ilo anten, w ktre jest wyposaony wszystko to wiadczy, e w dziecistwie doroli posugiwali si nim do zaspokajania swoich potrzeb, czsto rwnie go wykorzystujc. Oczywicie, teoretycznie istnieje moliwo, e dziecko dorastao z rodzicami, ktrzy nie musieli go wykorzystywa, tzn. postrzegali je takim, jakie naprawd byo, rozumieli je, akceptowali i szanowali jego uczucia. Takie dziecko rozwinoby zdrowe poczucie wasnej wartoci. Wwczas jednak mao prawdopodobne jest, e 1) pniej wybierze zawd psychoterapeuty, 2) wyksztaci i rozwinie odpowiedni wraliwo na innych, jak posiadaj uywane dzieci, 3) e na skutek wasnych przey bdzie w wystarczajcym stopniu rozumie, co to znaczy zdradzi swoje wasne Ja. Dlatego te sdz, ze wanie dziki osobistym bolesnym dowiadczeniom rozwinlimy umiejtnoci niezbdne do wykonywania zawodu psychoterapeuty. Konieczne jest jednak, abymy dziki wasnej terapii mogli y z prawd o przeszoci i zrezygnowa z czci iluzji. Oznacza to zaakceptowanie wiedzy o tym, e zmuszeni bylimy kosztem samorealizacji do zaspokajania niewiadomych potrzeb rodzicw po to, aby nie utraci tej odrobiny, ktr moglimy nazwa swoj. Oznacza to rwnie, e moemy dowiadczy buntu i alu, poniewa rodzice byli zamknici na nasze podstawowe potrzeby. Jeeli za nigdy nie przeylimy tego alu, a tym samym nigdy go nie przepracowalimy, to istnieje niebezpieczestwo przenoszenia nieuwiadomionej sytuacji wasnego dziecistwa na pacjentw. Wwczas gboko wyparte potrzeby terapeuty mogyby go skoni do podporzdkowania sobie sabszej istoty. Najatwiej daje si to zrobi z wasnymi dziemi, podwadnymi, a take pacjentami, ktrzy czasami staj si niczym dzieci zaleni od terapeuty. Pacjent wyposaony w anteny do odbioru niewiadomych potrzeb terapeuty zareaguje natychmiast: byskawicznie poczuje si w peni autonomiczny. Bdzie si tak zachowywa, jeli spostrzee, e terapeucie zaley, aby pacjenci stawali si szybko osobami pewnymi siebie. Pacjent to potrafi, potrafi dokona wszystkiego, czego si od niego oczekuje. Lecz ta autonomia, poniewa nie jest prawdziwa, koczy si depresj. Prawdziw autonomi poprzedza dowiadczenie zalenoci. Dopiero poza gboko ambiwalentnym uczuciem dziecicej zalenoci znajduje si prawdziwe wyzwolenie. Pacjent zaspokaja pragnienie terapeuty: potwierdzenia, echa, zrozumienia i powanego traktowania, przedstawiajc materia, ktry pasuje do uzyskanego przez terapeut arsenau rodkw, do jego koncepcji, a tym samym

14

do jego oczekiwa. Terapeuta stosuje wic ten sam sposb niewiadomej manipulacji, ktrej poddawany by jako dziecko. Prawdopodobnie dawno ju przejrza wiadom manipulacj i uwolni si od niej. Nauczy si rwnie broni i walczy o swoje pogldy. Jednak jako dziecko nie potrafi przejrze niewiadomej manipulacji. Jest ona powietrzem, ktrym oddycha, niczego innego nie zna, wic sdzi, e jest ona jedynym normalnym stanem istnienia. Co dzieje si, jeli jako terapeuci nie potrafimy rozpozna gronych waciwoci tego rodzaju powietrza? Zatrujemy nim innych twierdzc, e robimy to dla ich dobra. Rozmiar powstaych przy tym szkd bdzie zalea od naszej pozycji spoecznej, wykonywanych zawodw i autorytetu, jaki si nam przypisuje. Pisarz np. by moe bez trudu potrafi odkry bezmiary dziecicego cierpienia i szczegowo opisa, jak obudnymi metodami manipuluje si bezbronnymi istotami. O ile jednak nigdy nie zda sobie sprawy z oddziaywania takiej manipulacji na sobie, jeli sdzi, e przedstawiana w jego powieciach prawda nie ma z nim nic wsplnego, to jego odkrycia nikomu nie pomog w zrozumieniu wasnej przeszoci. Ale te nikomu nie zaszkodz. Decydujc si na zawd terapeuty nie moe my sobie ju pozwoli na tak wielk niewiadomo. Obowizkiem naszym jest rozpoznanie rozmiaru szkd, jakich doznalimy w dziecistwie na skutek manipulacji, aby niewiadomie nie wyrzdza ich pacjentom. Chcc pomc innym przej proces terapii, musimy jako terapeuci posiada pen wiadomo wasnej historii i zrozumie, w jaki sposb zostalimy przez ni uksztatowani. Niestety, jestemy bardzo dalecy od spenienia tych warunkw, czego dowodem s liczne tak obecnie modne, skrajnie manipulacyjne koncepcje manipulacyjne. Spiegel z 22 listopada 1993 roku poinformowa, e w Niemczech stosuje si ponad 500 form terapii, ktre obiecuj uwolnienie od symptomw za pomoc rnych manipulacyjnych trikw i lekw. Psycholodzy, psychiatrzy, terapeuci i doradcy s zafascynowani metodami, ktrych zakres rozciga si od prostego warunkowania behawioralnego a do neurolingwistycznych cudw. Dlaczego specjalici tak chtnie sigaj po te techniki, cho powinni wiedzie, e w najlepszym przypadku ich skuteczno jest bardzo krtkotrwaa? Czyby nie zdawali sobie sprawy, e jeeli w ogle nastpuj jakie zmiany, to s one skutkiem sugestii? Czyby nie wiedzieli, e silne przeniesienie oszukanego niegdy dziecka na uzdrowiciela nie ma nic wsplnego z prawdziwym ozdrowieniem? Albo inaczej: czyby nie wiedzieli, e uzdrowienie prawdziwe uzdrowienie jest naprawd moliwe? Po prostu rodzice tych ekspertw myleli w taki sam sposb jak wczeniej z kolei ich rodzice. Nie chcieli dzieci, ktre ujawniayby wasne potrzeby i uczucia. Pragnli mie po prostu grzecznego chopca i miej dziewczynki, i osignli to, czego chcieli. A kiedy ci grzeczni chopcy i mie dziewczynki staj si pniej terapeutami i doradcami, decydujce znaczenie ma to, aby nie robili niewiadomie innym tego, co kiedy uczynili im ich rodzice, i eby nie nazywali tego pomaganiem. Musz jasno zda sobie spraw z ceny, jak zapacili za swoje szczcie, z wytumienia i wyparcia wasnych potrzeb, wasnej osobowoci i wasnej historii. Kiedy odkryj, e zostali kiedy oszukani i w jaki sposb si to odbyo (wiadomie czy niewiadomie, skutki byy takie same), przestan nalega na uszczliwianie innych za pomoc rnych trikw. Im gbiej udaje mi si wnikn w problem niewiadomego manipulowania dziemi przez rodzicw i pacjentami przez terapeutw, tym waniejsze wydaje mi si 15

rozpuszczanie wyparcia. Nie tylko jako rodzice, lecz rwnie jako terapeuci musimy emocjonalnie pozna nasz przeszo. Musimy si nauczy dowiadcza naszych dziecicych uczu i obj je uwag, abymy nie manipulowali niewiadomie pacjentami za pomoc naszych teorii i pozwolili sta si im takimi, jacy s w rzeczywistoci. Dopiero dowiadczenie i zaakceptowanie wasnej prawdy uwalnia nas od nadziei, e mimo wszystko odnajdziemy rozumiejcych i penych empatii rodzicw by moe w pacjentach ktrymi bdziemy mogli dysponowa dziki inteligentnym interpretacjom. Tej pokusy nie wolno lekceway. Z tak uwag, z jak czyni to zazwyczaj pacjenci, nasi rodzice przysuchiwali si nam nad wyraz rzadko, a moe i nigdy; nigdy te nie obnaali przed nami swego wntrza tak uczciwie i w tak zrozumiay dla nas sposb, jak robi to czasem pacjenci. Jednak przeyty wiadomie al z tego powodu pomoe nam nie ulec iluzji. Rodzicw takich, jakich tak bardzo kiedy potrzebowalimy empatycznych i otwartych, rozumiejcych i zrozumiaych, bdcych do naszej dyspozycji i przydatnych, przejrzystych, jasnych, wolnych od niepojtych sprzecznoci i bez zatrwaajcych masek takich rodzicw nie mielimy. Kada matka i ojciec mog by empatyczni tylko w tym obszarze, w ktrym uwolnili si od swego dziecistwa, i musz reagowa brakiem empatii, jeli na skutek wyparcia swego losu dwigaj niewidzialne acuchy. Istniej jednak takie dzieci: inteligentne, czujne, uwane, wraliwe i cakowicie ukierunkowane na dobro swoich rodzicw, podporzdkowane, przydatne, a przede wszystkim w peni przejrzyste, jasne, przewidywalne i dajce sob manipulowa tak dugo, dopki ich prawdziwe Ja (ich wiat uczu) pozostaje w piwnicy szklanego domu, w ktrym musz mieszka czasami a do okresu dojrzewania, a nierzadko dopty, dopki sami nie stan si rodzicami. Robert, 31 lat, jako dziecko nie mg by smutny ani paka, nie czujc przy tym jednoczenie, e unieszczliwia to i niepokoi jego ukochan mam, gdy wesoo bya cech, ktra w swoim czasie uratowaa jej dziecice ycie. zy w oczach dzieci zagraay jej poczuciu rwnowagi. Jednak niezmiernie wraliwe dziecko czuo w sobie cae odrzucane wewntrzne pieko matki, ktra w dziecistwie spdzia w obozie koncentracyjnym i nigdy o tym nie wspominaa. Dopiero kiedy syn sta si dorosy i mg zadawa jej pytania, wyznaa, e bya jednym z osiemdziesiciorga dzieci, ktre musiay przyglda si, jak ich rodzice wchodzili do komr gazowych. adne z tych dzieci nie pakao! Syn przez cae swoje dziecistwo prbowa by wesoy i mg dowiadcza swego prawdziwego Ja, swoich uczu i przeczu jedynie w formie przymusowych perwersji, ktre a do podjcia terapii wydaway mu si obce, zawstydzajce i niezrozumiae. Wobec tego rodzaju manipulacji jestemy cakowicie bezbronni w dziecistwie. Tragiczne jest, e rwnie rodzice wydani s na jej pastw, dopki nie potrafi si przyjrze wasnej historii. Jeeli wyparcie nie zostanie rozpuszczone, to tragedia dziecistwa rodzicw kontynuowana jest niewiadomie w relacji z wasnymi dziemi. Inny przykad zilustruje to jeszcze dokadniej: ojciec, ktrego w dziecistwie przeraay czste ataki lku schizofrenicznej matki i ktremu nikt niczego nie chcia wyjani, lubi opowiada ukochanej creczce straszne historie. mia si z jej strachu, uspokajajc j zawsze na koniec: To tylko wymylona historia, nie musisz si niczego ba, jestem przy tobie. W ten sposb mg manipulowa lkiem dziecka i czu si silnym. wiadomie chcia da dziecku co dobrego, co, czego jemu brakowao uspokojenie, ochron, wyjanienia. Niewiadomie przekazywa jednak 16

przy tym rwnie lk wasnego dziecistwa, oczekiwanie na pojawienie si nieszczcia i pytanie (rwnie z jego dziecistwa), na ktre brak odpowiedzi: dlaczego czowiek, ktrego kocham sprawia, e tak bardzo si boj? Kady czowiek ma w swoim wntrzu mniej lub bardziej ukryt komrk, w ktrej znajduj si rekwizyty dramatu jego dziecistwa. Osobami, ktre na pewno zyskaj do niej dostp, s jego wasne dzieci. Wraz z nimi do komrki dociera nowe ycie i dramat mona kontynuowa. Lecz dziecko nie moe swobodnie bawi si tymi rekwizytami, jego rola stopia si w jedno z yciem; adne wspomnienie tej gry nie przeniknie do jego pniejszego ycia, chyba e rozpocznie terapi, w ktrej zakwestionuje swoj rol. Co prawda rekwizyty budziy w nim czasem lk, gdy nie potrafio powiza ich z matk lub ojcem. Stworzyo wic objawy. A potem, w trakcie terapii, dorosy moe je rozpuci, jeli do wiadomoci dotr skrywajce si za objawami uczucia: przeraenia, rozpaczy i buntu, nieufnoci i bezsilnej wciekoci. Nie istnieje ubezpieczenie dla pacjentw na wypadek niewiadomej manipulacji ze strony terapeutw. Rwnie aden z terapeutw nie jest raz na zawsze uodporniony na niewiadom potrzeb manipulowania. Jednak kiedy pacjent rozpozna manipulacj, moe o tym powiedzie terapeucie lub opuci go, jeli terapeuta pozostanie lepy i usztywni si w poczuciu wasnej nieomylnoci. Rwnie terapeuci kierujcy si moimi wskazwkami nie s zwolnieni od koniecznoci superwizji i weryfikacji stosowanych metod. Im lepiej znamy histori naszego ycia, tym atwiej bdzie rozpozna manipulacje tam, gdzie si one pojawiaj. To nasze dziecistwo zazwyczaj nam w tym przeszkadza. To nasza dawna, nie przeyta w peni tsknota za dobrymi, odwanymi, mdrymi, wiadomymi rodzicami moe nas skoni do nie dostrzegania nieuczciwoci lub braku wiadomoci terapeutw. Istnieje niebezpieczestwo, ze zgodzimy si zbyt dugo tolerowa manipulacje, jeeli nieuczciwi terapeuci zaprezentuj si nam jako wiarygodni i roztropni fachowcy. Im bardziej ta iluzja odpowiada naszym potrzebom i cierpieniom, tym duej trwa, zanim j rozszyfrujemy. Ale dopki w peni wadamy naszymi uczuciami, wczeniej czy pniej bdzie ona musiaa ustpi pola uzdrawiajcej prawdzie.

Zoty mzg W Lettres de Mon Moulin Alfonsa Daudeta znalazam opowiadanie, ktre brzmi moe nieco osobliwie, lecz ma wiele wsplnego z omawianymi tu problemami. Na zakoczenie rozdziau o wykorzystywanym dziecku chc pokrtce przedstawi jego tre. yo kiedy dziecko, ktre miao zoty mzg. Rodzice dowiedzieli si przypadkiem, kiedy zranio si w gow i zamiast krwi z rany popyno zoto. Zaczli je wwczas starannie chroni i zabronili mu kontaktw z innymi dziemi, aby nie zostao okradzione. Kiedy chopiec dors, chcia wyruszy w wiat, lecz matka powiedziaa: Tyle dla ciebie zrobilimy, czy nie naley nam si udzia w twoim bogactwie. Wwczas syn wyj wielki kawa zota ze swego mzgu i wrczy go matce. Zamieszka z przyjacielem i radonie korzysta ze swego bogactwa, lecz pewnej nocy przyjaciel go okrad i uciek. Wtedy mczyzna postanowi chroni swoj tajemnic i zacz pracowa, gdy zapasy staway si coraz skromniejsze. Pewnego dnia

17

zakocha si w piknej dziewczynie, ktra te go kochaa, tak samo jak pikne suknie, ktrymi j obdarza. Oeni si z ni i by szczliwy, ale po dwch latach jego ona umara i na jej pogrzeb, ktry musia by wspaniay, wyda reszt swego majtku. Pewnego dnia przemyka ulicami, biedny, saby i nieszczliwy. Nagle w witrynie sklepowej ujrza pikne buciki, ktre doskonale pasowayby na stopy jego ony. Zapomnia, e ona ju nie yje by moe dlatego, e jego oprniony mzg nie potrafi ju pracowa i wszed do sklepu aby kupi buciki. Lecz w tej samej chwili upad i sprzedawca zobaczy na pododze martwego mczyzn. Daudet, ktry mia umrze na chorob szpiku kostnego, tak zakoczy opowiadanie: Ta historia wydaje si zmylona, ale jest prawdziwa od pocztku do koca. S ludzie, ktrzy za najdrobniejsze rzeczy w yciu musz paci swoj substancj i swoim szpikiem kostnym. Oznacza to dla nich wci powracajcy bl. A potem, kiedy ju zmcz si swoim cierpieniem Czy matczyna mio nie naley do tych najdrobniejszych, ale te i najbardziej niezbdnych rzeczy w yciu, za ktre wielu ludzi, paradoksalnie, musi zapaci rezygnacj ze swej ywotnoci?

18

Cz II

Depresja i mania wielkoci skutki odrzucenia bolesnej prawdy

19

Losy dziecicych potrzeb

Kade dziecko potrzebuje, by matka je dostrzegaa, rozumiaa, traktowaa powanie i szanowaa; ma do tego pene prawo. W pierwszych tygodniach i miesicach ycia musi mie moliwo dysponowania matk, uywania jej i przegldania si w niej. Jest na to skazane. Najlepiej ujmuje to Winnicott: matka spoglda na trzymane w ramionach dziecko, ono za patrzy w matczyn twarz i odnajduje w niej siebie jeli matka naprawd widzi t ma, niepowtarzaln, bezbronn istot, a nie projektuje na dziecko wasnych oczekiwa, lkw, planw na przyszo. Wwczas bowiem dziecko nie odnajdzie w obliczu matki siebie, lecz jej potrzeby i cierpienie. Pozbawione lustra, przez cae swoje pniejsze ycie bdzie na prno go poszukiwa*.

Zdrowy rozwj Noworodek moe otrzyma od swojej matki bardzo duo, moe ona wyposay go na cae ycie, jeli nie zostanie oddzielony od niej zaraz po urodzeniu. Natychmiast po porodzi organizm matki zaczyna produkowa hormony, ktre budz i karmi jej instynkt macierzyski. Proces ten, dziki coraz gbszej wizi z dzieckiem rozwija si przez nastpne dni i tygodnie. Jeeli dziecko zostanie oddzielone od matki, co do niedawna byo regu waciwie we wszystkich klinikach pooniczych, a i obecnie jest praktykowane z wygodnictwa i ignorancji przez wikszo szpitali na caym wiecie, to ta wielka szansa zostaje zaprzepaszczona. Bonding (wi oparta na wzrokowym i fizycznym kontakcie) pomidzy matk a niemowlciem po porodzi tworzy w obojgu poczucie wzajemnej zalenoci, bycia jednym, uczucie, ktre w idealnym przypadku istnieje ju w momencie zapodnienia i rozwija si wraz z dzieckiem. Dziecku stwarza ono poczucie bezpieczestwa, niezbdne, by mogo zaufa matce. Jej za przekazuje instynktown pewno, umoliwiajc zrozumienie sygnaw dziecka i odpowiednie reagowanie na nie. Tak wiele zaley od tego pierwotnego zaufania, ktrego braku nigdy pniej nie mona cakowicie nadrobi. Dopiero od niedawna znamy ogromne znaczenie bondingu. Wierz, e nie tylko poonicy i poone w wyspecjalizowanych klinikach prywatnych potraktuj powanie t wiedz, lecz rwnie personel wielkich szpitali, tak e ju wkrtce bdzie moga ona suy wielu ludziom. Kobieta, ktra dowiadczy tak gbokiego kontaktu ze swoim dzieckiem, mniej bdzie skonna do zncania si nad nim i lepiej bdzie umiaa chroni je przed wykorzystywaniem przez ojca. --------------------* Zobacz w jzyku polskim D.W. Winnicott Dziecko jego rodzina i wiat, JS&Co 1994 oraz WAB 1995

20

Kobieta, ktra z powodu swojej wasnej wypartej historii nie nawizaa tej gbokiej wizi ze swoim dzieckiem, rwnie moe pniej pomc mu poradzi sobie z tym brakiem, jeeli wie dziki terapii, jak wielkie ma on znaczenie. Bdzie moga rwnie zrwnoway skutki cikiego porodu, jeli nie zbagatelizuje tego, wiadoma, e dziecko, ktre u zarania ycia doznao cikiego urazu, potrzebuje szczeglnie wiele uwagi i mioci, by sobie z nim poradzi. Dziecko, ktre ma szczcie dorasta przy odzwierciedlajcej, dyspozycyjnej matce, to znaczy wspierajcej je w procesie rozwoju, moe budowa stopniowo umiejtno zdrowego poczucia wasnej wartoci. W optymalnym przypadku to matka jest osob, ktra stwarza mu przyjazny klimat emocjonalny i rozumie jego potrzeby. Lecz rwnie niezbyt serdeczne matki mog umoliwi ten rozwj wystarczy, e nie przeszkadzaj. Wwczas dziecko moe wzi sobie od innych osb to, czego nie dostaje od matki. Najrniejsze badania dowodz, e dziecko ma niewiarygodn wprost zdolno wykorzystywania kadego, najbardziej nawet skpego poywienia afektywnego, kadego bodca pyncego z otoczenia. Zdrowe poczucie wasnej wartoci oznacza, w moim rozumieniu, niepodwaaln pewno, e doznawane uczucie i pragnienia nale do wasnego Ja. Ta pewno nie jest efektem przemyle i rozwaa, jest czym tak naturalnym, jak ttno, na ktre nie zwracamy uwagi, dopki jest w porzdku. Wanie w tym oczywistym i naturalnym dostpie do wasnych uczu i pragnie czowiek odnajduje swoj si i szacunek do siebie. Wolno mu by smutnym, zrozpaczonym lub bezradnym i nie obawia si, e kogo wyprowadzi to z rwnowagi. Wolno mu ba si, kiedy czuje si zagroony, wolno mu odczuwa zo, kiedy nie moe zaspokoi swoich pragnie. Nie tylko wie, czego nie chce, ale rwnie czego chce, i wyraa to niezalenie od tego, czy jest za to kochany czy nienawidzony.

Zaburzenia Co si dzieje, kiedy matka nie jest w stanie pomc swemu dziecku? Co si dzieje, kiedy nie tylko nie potrafi rozpozna jego potrzeb, ale sama, jak to si bardzo czsto zdarza, ma niezaspokojone potrzeby? Wwczas niewiadomie bdzie prbowaa realizowa je przez dziecko. Nie wyklucza to istnienia wizi emocjonalnej. Jednak w tego rodzaju relacji brakuje tak istotnych skadnikw, jak zaufanie, cigo i stao, a przede wszystkim brakuje przestrzeni, w ktrej dziecko mogoby dowiadcza swoich wasnych uczu. Dziecko rozwija w sobie to, czego potrzebuje matka, i mimo e w danym momencie ratuje mu to ycie (zapewniajc mio matki lub ojca), jednak w przyszoci moe uniemoliwi bycie sob. W takim przypadku dziecko nie moe zintegrowa swoich naturalnych potrzeb zwizanych z rozwojem, wic odcina je lub wypiera. Pniej taki czowiek bdzie y w niewoli swojej przeszoci, nie zdajc sobie z tego sprawy. Wikszo ludzi zwracajcych si do mnie o pomoc z powodu depresji miaa matki, ktrym czsto brakowao pewnoci siebie, i ktre czsto same cierpiay na depresj. Dziecko, z reguy jedyne lub pierwsze, uwaay za swoj wasno. To, czego matka nie otrzymaa we waciwym czasie od swoich rodzicw, teraz znajduje u dziecka: jest ono dyspozycyjne, moe go uywa jako echa, mona je kontrolowa,

21

jest cakowicie skoncentrowane na niej, nigdy jej nie opuszcza, ofiarowuje jej swoj uwag i podziw. Jeeli czuje si przeciona potrzebami dziecka ( tak jak kiedy jej wasna matka), to nie jest ju taka bezbronna, nie pozwala si tyranizowa, moe wychowywa dziecko tak, aby nie krzyczao i nie przeszkadzao. Moe zdoby sobie wreszcie szacunek i da, aby liczono si z jej potrzebami i samopoczuciem, czego odmawiali jej rodzice. Zilustruj to przykadem: Barbara, 35 lat, dopiero w trakcie terapii dowiadczya swoich wypieranych do tej pory lkw, ktre skupiay si wok jednego tematu. Jako dziesicioletnia dziewczynka wrcia pewnego dnia ze szkoy, by to dzie urodzin matki, i znalaza j lec na pododze z zamknitymi oczami. Dziecko byo przekonane, e matka nie yje, i zaczo rozpaczliwie krzycze. Wtedy matka otworzya oczy i powiedziaa z zachwytem: To najpikniejszy prezent urodzinowy, o jakim mogam marzy, teraz wiem, e kto mnie kocha. Wspczucie dla matki sprawio, e crka przez cae lata nie bya w stanie poczu, i takie zachowanie byo okrutne. Dopiero podczas terapii moga zareagowa adekwatnie wciekoci i oburzeniem. Barbara, ktra sama ma czworo dzieci, zachowaa niewiele wspomnie o wasnej matce. Pamitaa jednak, e nieustannie jej wspczua. Pocztkowo opisywaa j jako pen uczu ciep kobiet, ktra ju bardzo wczenie otwarcie opowiadaa jej o swoich kopotach, bardzo troszczya si o dzieci i powicaa dal rodziny. We wsplnocie religijnej, do ktrej naleaa rodzina, czsto si jej radzono. Barbara opowiadaa, e matka bya z niej szczeglnie dumna. Teraz bya ju stara i krucha i Barbar bardzo martwi stan jej zdrowia czsto budzia si przeraona, gdy nio jej si, e matce co si przytrafio. Uczucia, ktre ujawniy si podczas terapii, zmieniy obraz matki. Barbara dowiadczya j teraz jako dominujc, wymagajc, kontrolujc, manipulujc, zimn, maostkow, przymuszajc, obraajc si, egzaltowan, nieautentyczn. Dowiadczenie i ujawnienie dugo powstrzymywanej wciekoci przywrciy crce wspomnienia z dziecistwa, ktre rzeczywicie wskazyway na takie cechy matki. Barbara moga wreszcie pozwoli sobie odkry rzeczywisto i bya w stanie sprawdzi, czy jej wcieko ma realne podstawy. Dosza do wniosku, e ilekro matka czua si wobec niej niepewnie, stawaa si zimna i za. Matka, ktra w dziecistwie doznaa wielu upokorze, u wasnej crki szukaa zadouczynienia za dawne deficyty w krzywdy. Stopniowo poszczeglne obrazy matki uoyy si w wizerunek osoby, ktre z powodu wasnej saboci, braku pewnoci siebie i lku podporzdkowaa sobie dziecko. W gruncie rzeczy ta tak dobrze funkcjonujca na zewntrz matka w relacji z crk pozostawaa dzieckiem. Dziecko natomiast przejo pen zrozumienia i troski rol, a wreszcie, posiadajc ju wasne dzieci, Barbara odkrya swoje pomijane do tej pory potrzeby, ktre teraz z kolei prbowaa zaspokoi za ich porednictwem.

Iluzja mioci Sprbuj przedstawi teraz kilka przemyle, ktre pojawiy si w efekcie wielu lat pracy terapeutycznej. Ta dziaalno obejmowaa rwnie wiele krtkich spotka z ludmi, ktrzy rozmawiali ze mn tylko godzin czy dwie. Wanie w tych krtkich spotkaniach tragizm pojedynczych losw ujawnia si szczeglnie ostro. To, co 22

okrelamy jako depresj bd pustk, bezsens istnienia, lk przed bied i samotnoci, wci na nowo ukazuje mi si jako tragedia utraty siebie lub rezygnacji z siebie, ktrych pocztki tkwi w dziecistwie. Napotykamy najrniejsze mieszane formy i odcienie tego zaburzenia. Tu jednak, dla zachowania jasnoci wywodu opisz dwie skrajne jego postaci, przy czym obie traktuj jako kracowe aspekty tego samego problemu: s to mania wielkoci i depresja. Za manifestowan potrzeb wielkoci nieustannie czai si depresja, a mrok depresji skrywa czsto odrzucane przeczucia na temat wasnej, tragicznej historii. Potrzeba wielkoci stanowi waciwie obron przed gbokim blem zwizanym z utrat siebie, ktra jest rezultatem mitologizacji rzeczywistoci.

Mania wielkoci jako forma samookamywania Wszyscy podziwiaj wielkiego czowieka, a on sam potrzebuje podziwu; nie moe bez niego istnie. Wszystko, czego si podejmuje, musi i potrafi robi doskonale (po prostu inne zadania go nie interesuj). Rwnie on sam jest peen podziwu dla siebie moe by dumny ze swej urody, mdroci, uzdolnie, sukcesw i osigni. Lecz w tle zawsze czai si gboka depresja w oczekiwaniu na chwil, kiedy co si nie uda. Uwaamy za naturalne, e starzy bd chorzy ludzie, ktrzy wiele utracili, albo te np. kobiety w okresie klimakterium, cierpi na depresj. Zapominamy przy tym, e istniej osobowoci, ktre potrafi znie utrat pikna, modoci, zdrowia czy ukochanej osoby, nie ulegajc depresji, cho odczuwaj gboki smutek. I odwrotnie: s wielce utalentowani ludzie, cierpicy na depresje w rnych okresach ycia. Dlaczego? Poniewa na depresj nie ma miejsca tam, gdzie poczucie wasnej wartoci oparte jest na prawdziwych uczuciach a nie na posiadaniu okrelonych waciwoci. Zaamanie si poczucia wasnej wartoci u wielkociowego czowieka pokazuje z ca ostroci, e w rzeczywistoci jest ono zawieszone w powietrzu: przyczepione do balonika (sen jednej z pacjentek), przy sprzyjajcym wietrze unosi si w gr, ale nagle przekute, gwatownie spada na ziemi, by lee tam teraz niczym maleki, ndzny strzpek. Taki czowiek nie rozwija w sobie niczego naprawd wasnego, na czym mgby si pniej oprze, albowiem niebezpiecznie blisko dumy z udanego dziecka skrywa wstyd za nie, jeli nie speni ono stawianych mu oczekiwa*.
--------------------* W 1954 roku przebadano w Chestnut Lodge rodowisko rodzinne 12 pacjentw z psychoz maniakalno-depresyjn. Wyniki tych bada w znacznym stopniu potwierdzaj moj wasn diagnoz etiologii depresji, uzyskan w cakowicie odmienny sposb. Wszyscy pacjenci pochodzili z rodzin, ktre uwaay si za wyizolowane spoecznie i lekcewaone przez otoczenie, dlatego za pomoc konformizmu i wyjtkowych osigni walczyy o podniesienie prestiu u ssiadw. W tym deniu szczegln rol miao odegra dziecko, ktre pniej zachorowao. Miao by gwarantem rodzinnej dumy i byo kochane jedynie w takim zakresie, w jakim, dziki szczeglnym zdolnociom, umiejtnociom, urodzie itd. (podkrelenie moje A.M.), mogo spenia idealne wymagania rodziny. Jeeli zawiodo te oczekiwania, karane byo cakowitym chodem emocjonalnym, wyczeniem ze zwizku rodzinnego i wiadomoci, e sprowadzio gbok hab na swoich bliskich (cytat wg M. Eicke-Spengler, 1977, str. 1104). Fakt spoecznej izolacji rodziny stwierdziam rwnie u moich pacjentw, jednak nie bya ona przyczyn, lecz konsekwencj depresji rodzicw.

23

Bez terapii osoba wielkociowa nie potrafi zrezygnowa z tragicznego zudzenia, e podziw jest rwnoznaczny z mioci. Czsto cae swoje ycie powica tej namiastce. Dopki nie uwiadomi sobie prawdziwych potrzeb szacunku, zrozumienia, wyraania siebie i powanego traktowania, ktre odczuwaa jako dziecko i dopki nie bdzie moga przey ich wiadomie, nie zrezygnuje z walki o zewntrzne symbole mioci. Jedna z pacjentek powiedziaa pewnego razu, e zawsze musiaa chodzi na szczudach. Czy czowiek, ktry stale uywa szczude, nie zazdroci tym, ktrzy chodz na wasnych nogach, nawet jeli wydaj mu si mniejsi i bardziej przecitni od niego? I czy nie nosi w sobie nagromadzonej wciekoci na tych, ktrzy spowodowali, e nie umie ju porusza si bez szczude? W gruncie rzeczy zazdroci zdrowemu, ktry nie musi si tak nieustannie wysila, aby zasuy na podziw, nie musi nic robi, aby wydawa si takim czy innym, lecz moe po prostu by taki, jaki jest. Czowiek wielkociowy nigdy nie jest naprawd wolny, cakowicie bowiem zaley od podziwu innych, a podziw ten zwizany jest z waciwociami, funkcjami i osigniciami, ktre mog si w kadej chwili zaama.

Depresja rewers manii wielkoci U pacjentw, z ktrymi miaam do czynienia, depresja w najrniejszy sposb zwizana bya ze skonnociami wielkociowymi. 1. Czasami depresja pojawiaa si wwczas, gdy na skutek cikich chorb, kalectwa lub starzenia si zaamywaa si wielko. Na przykad pewna niezamna, starzejca si kobieta powoli tracia rdo zewntrznych sukcesw. Rozpacz, jak wywoywa proces starzenia si, zwizana bya przede wszystkim z koniecznoci rezygnacji z kontaktw seksualnych, w gbi jednak odzyway si wczesne lki przed opuszczeniem, ktrym nie moga ju przeciwdziaa za pomoc nowych zdobyczy. Potuky si wszystkie jej zastpcze lustra i znowu staa si bezbronna i zdezorientowana, jak wtedy, kiedy bya ma dziewczynk, ktra w twarzy matki nie moga odnale siebie, a jedynie jej pomieszanie. Rwnie mczyni mog podobnie przeywa proces starzenia si, nawet jeli romanse na jaki czas przywracaj im iluzj modoci, co moe wprowadzi faz maniakaln do rozpoczynajcej si starczej depresji. 2. W fazowym nastpowaniu po sobie poczucia wielkoci i depresji ujawnia si ich pokrewiestwo. Mamy do czynienia z dwiema stronami tego samego medalu, ktry moemy nazwa faszywym ja i ktry kiedy zosta przyznany za okrelone osignicia. Aktor np. moe przeglda si w oczach zachwyconej publicznoci po udanym spektaklu i przeywa uczucia boskiej wielkoci i wszechmocy. A mimo to nastpnego ranka pojawiaj si uczucia pustki, bezsensu, a nawet wstydu i zoci, jeeli rdem doznanego poprzedniego wieczora szczcia bya nie tyle twrcza dziaalno, ile przede wszystkim zastpcze zaspokojenie starych potrzeb oddwiku, odzwierciedlenia, bycia widzianym i rozumianym. Jeeli jego twrczo jest w znacznym stopniu wolna od tych potrzeb, wwczas aktor nastpnego dnia nie wpadnie w depresj, lecz peen energii zajmie si nowymi zadaniami. Jeli jednak sukces poprzedniego wieczoru potrzebny by, aby odeprze wspomnienie wypartej w dziecistwie frustracji, to jak kada namiastka przynosi jedynie chwilowe zaspokojenie. Czas, w ktrym mogo nastpi prawdziwe nasycenie, min ju 24

bezpowrotnie. Tamtego dziecka ju nie ma i nie ma ju tamtych rodzicw. Jeli jeszcze yj, zestarzeli si i uzalenili, nie maj ju wadzy nad synem i by moe ciesz si z jego sukcesw i rzadkich odwiedzin. W teraniejszoci istniej sukcesy i podziw, ale nie mog by niczym wicej, nie mog wypeni starej dziury. Dawna rana za nie moe si zagoi, dopki wiadomo jej istnienia wypierana jest przez sodkie odurzenie sukcesem. Depresja zblia do rany, ale dopiero smutek i al z powodu tego, czego zabrako, czego zabrako w decydujcym momencie, prowadzi do jej zablinienia*. 3. Zdarza si, e udaje si ludziom podtrzymywa iluzj mioci rodzicw i ich dyspozycyjnoci (ktrych brak w dziecistwie wypieraj podobnie jak i swoje reakcje emocjonalne) przez nieustanne odnoszenie niewiarygodnych sukcesw. Ci ludzie najczciej zapobiegaj nadcigajcej depresji, zwikszajc w takim momencie swoj byskotliwo i zaskakujc ni otoczenie i siebie samych. Nierzadko jednak wybieraj sobie maonka, ktry jest silnie depresyjny bd przejmuje w trakcie maestwa depresyjny aspekt wielkociowego partnera, jakby w jego imieniu. W ten sposb depresja przeniesiona zostaje na zewntrz. Mona troszczy si o biednego partnera, chroni go niczym dziecko, czu si silnym i niezastpionym i uzyska dodatkowy wspornik w tej pozbawionej fundamentw konstrukcji, jak jest wasna osobowo, cakowicie zalena od podprek z odnoszonych sukcesw, osigni, siy, a przede wszystkim od mechanizmw wyparcia wasnego dziecicego wiata uczu. Mimo e zewntrznie depresja cakowicie rni si od manii wielkoci i chocia blisza jest swoim nastrojem tragedii utraty siebie, to maj one jednak wiele cech wsplnych: faszywe ja, ktre doprowadzio do utraty prawdziwego Ja; ogromnie kruche poczucie wasnej wartoci, zakorzenione nie w pewnoci co do wasnych odczu i pragnie, lecz w moliwoci realizacji faszywego ja; perfekcjonizm; wypieranie pogardzanych uczu; eksploatatorskie relacje; lk przed utrat mioci i bdca przystosowania si za wszelk cen; odcita agresja; -------------------* Przykadem udanego przepracowania smutku i alu moe by ponisza wypowied Igora Strawiskiego: Jestem przekonany, e cae moje nieszczcie wynikao z faktu, i mj ojciec by mi wewntrznie obcy, a rwnie moja matka mnie nie kochaa. Kiedy nieoczekiwanie umar mj najstarszy brat, a moja mama nie przeniosa swoich uczu od niego na mnie, ojciec za dalej by wobec mnie cakowicie obojtny, postanowiem, e ja im wszystkim pewnego dnia poka, na co mnie sta. C, ten dzie nastpi, a potem przemin i tylko ja o tym wiem. Cakowitym jego przeciwiestwem jest wypowied Samuela Becketta: Mona powiedzie, e miaem szczliwe dziecistwo mimo e nie posiadaem zbyt wielkiego talentu do szczcia. Moi rodzice zrobili wszystko, co mona, aby uszczliwi dziecko. Mimo to do czsto czuem si samotny. (Oba cytaty zaczerpnam z artykuu H. Muller- Braunschweig, 1974). W tym przypadku dziecicy dramat zosta cakowicie wyparty, a idealizacj rodzicw podtrzymuje przekamanie rzeczywistoci. Jednak nieskoczone osamotnienie z dziecistwa znalazo swoje odzwierciedlenie w dramatach Becketta.

jego

skutkiem

gotowo

do

25

skonno do chorb; skonno do uczu wstydu i winy; wewntrzny niepokj.

Depresja jako forma wyparcia prawdziwego Ja Depresj moemy wic zrozumie jako bezporedni sygna utraty siebie, polegajcy na wyparciu wasnych reakcji emocjonalnych i odczu. Pocztkowo celem tego wyparcia byo niezbdne dla zachowania ycia przystosowanie, wynikajce z lku przed utrat mioci w dziecistwie. Depresja wskazuje na wczesne zranienie. Ju w okresie niemowlcym miaa miejsce utrata okrelonych obszarw afektywnych, niezbdnych dla rozwoju stabilnego poczucia wasnego Ja. Istniej dzieci, ktre nie mogy swobodnie dowiadczy nawet najwczeniejszych wrae, takich jak np. niezadowolenie, gniew, zo, bl, rado z wasnego ciaa czy nawet gd. Czasami syszymy, jak matki z dum opowiadaj, e nauczyy swoje niemowl tumi gd i spokojnie czeka na por karmienia. Znaam dorosych, ktrzy w listach opisywali tego rodzaju dowiadczenia z okresu najwczeniejszego dziecistwa: nigdy nie wiedzieli na pewno czy s godni czy tez to sobie tylko wmawiaj, ale cierpieli ze strachu, e mog zemdle z godu. Naleaa do nich rwnie Beatrice. Niezadowolenie bd gniew dziecka budziy w jej matce niepewno, czy dobrze wypenia swoj rol, na fizyczny bl dzieci reagowaa lkiem, a ich rado i zabawy z ciaem byy powodem zawici i wstydu przed innymi. Lki matki cakowicie uwarunkoway emocjonalne ycie dziecka. Beatrice nauczya si bardzo wczenie, czego nie wolno byo jej odczuwa, jeli nie chciaa utraci jej mioci. Jeli wyrzucilimy klucze do zrozumienia naszego ycia, to przyczyny depresji, cierpienia, choroby i sposb uleczenia musz pozosta tajemnic. Pewien psychiatra, ktrego ksik przysa mi jeden z czytelnikw twierdzi z caym przekonaniem, e wykorzystywanie, maltretowanie i zaniedbywanie doznane w dziecistwie nie tumacz wystarczajcego pojawienia si w pniejszym okresie choroby psychicznej. Jest przekonany, e musz istnie inne, irracjonalne powody tego, e jaka osoba unika katastrofalnych skutkw maltretowania lub szybciej powraca do zdrowia ni inni. Sdzi, e dziaa tu aska. Przytacza histori pacjenta, ktry pierwszy rok ycia spdzi w skrajnej ndzy wraz ze swoj samotn matk, ktrej go nastpnie odebrano. Chopiec rozpocz niekoczc si wdrwk po domach dziecka i rodzinach zastpczych, wszdzie doznajc najciszych upokorze. Jednak kiedy zosta pacjentem psychiatrycznym, jego stan polepsza si o wiele szybciej w porwnaniu z innymi pacjentami, ktrych historie ycia nie byy tak wypenione cierpieniem. Dlaczego ten mczyzna, ktry w dziecistwie i modoci dowiadczy tylu okruciestw, zdoa tak szybko uwolni si od symptomw. Czy bya to rzeczywicie sprawa Boej aski? Wielu ludzi siga chtnie po takie wyjanienie, unikajc najwaniejszych pyta. Czy jednak nie powinnimy najpierw zapyta, dlaczego Bg nie by skonny pomc innym pacjentom tego psychiatry i dlaczego nie zechcia zaingerowa, kiedy tak

26

brutalnie bito owego mczyzn w dziecistwie? Czy naprawd wspomoga go Boa aska, czy te moe potrafimy znale o wiele prostsze wyjanienie? Jeeli mimo ndzy, w ktrej ya, matka tego mczyzny umiaa ofiarowa mu prawdziw mio, poczucie bezpieczestwa i pewnoci w jego pierwszym, decydujcym roku ycia, to mia wiksz szans przepracowa doznane pniej cierpienie ni ten, ktrego integralno raniona bya od chwili narodzin, kto nie mia prawa do wasnego ycia i od samego pocztku musia si nauczy, e jedynym sensem jego istnienia jest uszczliwianie matki. Taki by los mojej pacjentki Beatrice. Nie zncano si nad ni brutalnie, ale jako niemowl musiaa si nauczy, e aby matka bya szczliwa nie wolno jej paka, odczuwa godu ani mie wasnych pragnie. Pocztkowo cierpiaa na anoreksj, a nastpnie, przez cae pniejsze ycie na cik depresj. Bezkrytyczne trzymanie si tradycyjnych wyobrae na temat mioci i moralnoci znakomicie pomaga przekamywa bd wypiera realne fakty wasnej historii. Jednak pozbawiajc si swobodnego do nich dostpu, tracimy jednoczenie dostp do rde prawdziwej mioci. Nie powinno wic dziwi, e wszystkie apele o pene mioci, wielkoduszne i wybaczajce traktowanie si nawzajem pozostaj cakowicie bezowocne. Nie moemy naprawd kocha, jeeli nie wolno nam zobaczy naszej prawdy: prawdy o rodzicach i nauczycielach i o nas samych. Moemy tylko udawa mio, lecz takie obudne zachowanie stanowi zaprzeczenie istoty mioci. Wprowadza w pomieszanie i oszukuje, a przede wszystkim wywouje u drugiego zrozumia nieufno i zo, ktre musi wypiera, i ktrych nie wolno mu nigdy wiadomie odczu; dlatego staj si destrukcyjne, szczeglnie wtedy, gdy dany czowiek zmuszany jest do wiary w t faszyw mio. Ludzie mogliby sta si bardziej szczerzy, a to oznacza, e zarazem mniej destrukcyjni, gdyby religijni przywdcy zaakceptowali zasady, ktrymi rzdzi si psychika. Zamiast je ignorowa, powinni po prostu nieco lepiej przyjrze si ludziom, aby zobaczy, ile szkd powoduje obuda w rodzinach, w yciu publicznym, w caym spoeczestwie. List Very, ktrego fragment przytaczam tu zgodnie z jej yczeniem, jasno opisuje pomieszanie, jakie wywouje obuda. Historia Mai, przedstawiona jako nastpna, ukazuje z kolei pojawienie si spontanicznej mioci do wasnego dziecka, kiedy udao si jej rozpuci wyparcie swojej przeszoci. Vera, 52 lata, napisaa:
Przez cae lata byam uzaleniona od alkoholu i uwolniam si od niego dziki grupom AA. Byam tak wdziczna za to wyzwolenie, e przez 11 lat uczestniczyam we wszystkich spotkaniach, ignorujc pojawiajce si krytyczne myli. Nie chciaam rwnie dostrzec pocztkw nadcigajcej choroby, zwanej stwardnieniem rozsianym, ani nasilania si nastrojw depresyjnych. Teraz, po trzech latach terapii, wiem ju, jak doszo do pojawienia si tych niepokojcych symptomw. By moe, musiay si one pojawi, abym wreszcie potraktowaa powanie swoje spostrzeenia i sygnay. Na spotkaniach grupowych zawsze czuam zo, kiedy mwiono o bezwarunkowej mioci, ktr, jak twierdzono, obdarzaj si wszyscy czonkowie grupy. T zo tumaczyam tym, e nie dowiadczyam nigdy prawdziwej mioci, bo nigdy nie dostaam jej jako dziecko i nie mogam w zwizku z tym uwierzy, e w ogle istnieje. Tak przynajmniej nas uczono. Chciaam wierzy tym zapewnieniom, poniewa straszliwie tskniam do mioci. I mogam w to uwierzy, gdy obuda bya chlebem powszednim, ktrym karmia mnie moje matka, i niczego innego nie znaam. Lecz teraz wiem ju z ca pewnoci: jedynie dziecko

27

koniecznie potrzebuje bezwarunkowej mioci. I tylko dzieciom moemy i powinnimy ja dawa. Oznacza to, e kochamy i akceptujemy dziecko, ktrym si opiekujemy, niezalenie od tego, co robi czy bdzie to krzyk, czy te radosny miech. Kocha dorosego w sposb nie uwarunkowany, niezalenie od jego postpowania oznaczaoby, e bdziemy si stara pokocha wielokrotnego morderc czy notorycznego garza, gdy wstpi donaszaj grupy. Czy jestemy do tego zdolni? I czy powinnimy to robi? Po co? Komu miaoby to pomc? Jeeli twierdzimy, e kochamy jakiego dorosego w nie uwarunkowany sposb, to wiadczy to jedynie o naszym zalepieniu i zakamaniu o niczym wicej.

Vera ma racj. Jako doroli nie potrzebujemy ju bezwarunkowej mioci, nie potrzebujemy jej rwnie od naszego terapeuty. Jest to dziecica potrzeba, ktrej ju nigdy pniej nie mona zrealizowa. Dorosy, ktry nie paka nad jej brakiem w dziecistwie, bawi si iluzjami. Od terapeuty potrzebujemy uczciwoci, szacunku, zaufania, empatii, zrozumienia i umiejtnoci obejmowania uwag, a take radzenia sobie z wasnymi uczuciami, tak aby nas nimi nie obcia. To wanie moemy otrzyma. Powinnimy jednak mie si na bacznoci przed kim, kto obiecuje nas kocha bezwarunkowo. Vera odnalaza w cigu trzech lat to, czego nie udao jej si odkry wczeniej, mimo trwajcych cae lata poszukiwa, a zawdzicza to swemu pragnieniu odkrycia prawdy i odrzuceniu dotychczasowych kamstw. Dowiadczenia z wasnym ciaem wspieray j na drodze. Maja, 38 lat, przysza do mnie kilka tygodni po narodzinach swego trzeciego dziecka i opowiedziaa, jak wolna i pena ycia czuje si z niemowlciem. Byo to cakiem inne dowiadczenie ni to, ktre przeywaa przy poprzednich dwojgu dzieciach. Wwczas czua si nieustannie przeciona, uwiziona, wykorzystywana przez dziecko. Buntowaa si przeciwko jego naturalnym potrzebom, dowiadczajc przy tym siebie jako zej i jak w depresji oddzielonej od siebie. Podejrzewaa, e mg to by bunt przeciwko roszczeniom jej matki, ktry ujawnia si jedynie wobec wasnych dzieci. Ale teraz niczego ju takiego nie ma. Mio, o ktr tak kiedy zabiegaa u matki, przypyna do niej cakiem samoistnie i teraz moe cieszy si swoj jednoci z dzieckiem i z sob sam
Byam per w koronie mojej matki. Mawiaa zawsze: na Mai mona polega, ona wszystko zrobi jak naley. I rzeczywicie to robiam, wychowywaam jej modsze dzieci, aby moga zajmowa si swoj karier zawodow. A ona stawaa si coraz bardziej sawna, ale nigdy nie widziaam jej szczliwej. Jake czsto tskniam za ni wieczorami: maluchy pakay, pocieszaam je, lecz sama nigdy nie pakaam. Komu potrzebne jest paczliwe dziecko? Mio mojej matki mogam zdoby jedynie bdc pracowit, wyrozumia, opanowan, nigdy niekrytykujc jej postpowania, niepokazujc po sobie, jak bardzo za ni tskni, albowiem to wszystko mogoby ograniczy jej wolno, o ktr tak walczya. A wwczas odwrciaby si ode mnie. Nikomu nie przyszoby na myl, e ta pracowita, spokojna, pogodna Maja bya straszliwie samotna i cierpica. C mi pozostao oprcz dumy z matki i pomagania jej? Pery w koronie matki musz by tym wiksze, im gbsza jest pustka w jej sercu. Moja matka potrzebowaa pere, caa bowiem jej aktywno suya waciwie tumieniu czego w sobie, by moe jakiej tsknoty, nie wiem By moe, gdyby miaa wicej szczcia, odkryaby, co to znaczy by matk nie tylko w biologicznym sensie. Pozornie bardzo si staraa i bya taka obowizkowa. Ale rado spontanicznej mioci nigdy nie staa si jej udziaem. I jak si to wszystko powtrzyo z tymi perami! Ile ponurych godzin moje dziecko spdzio z gosposi po to, bym moga zrobi dyplom, ktry tylko jeszcze bardziej oddzieli mnie od samej siebie i od niego. Jak czsto je opuszczaam, nie widzc, e bardzo je krzywdz, poniewa nigdy nie wolno mi byo dowiadczy mego wasnego opuszczenia!

28

Dopiero teraz zaczynam przeczuwa, czym moe by macierzystwo bez korony, bez pere, bez nimbu witoci.

W pewnym niemieckim czasopimie kobiecym, ktre w latach siedemdziesitych prbowao ujawni zakazane prawdy, znajdujemy list czytelniczki, ktra cakowicie otwarcie przedstawia tragiczn histori swego macierzystwa. Koczy nastpujcymi zdaniami:
A potem to cae karmienie piersi! Niemowl zostao nieprawidowo przystawione i natychmiast pogryzo mi brodawki. Boe, jakie to byo nieprzyjemne, a za dwie godziny przynios je znowu; jeszcze tylko godzina jeszcze chwila A kiedy ju byo przy mnie i ssao, pakaam i klam. To byo takie okropne, e nie mogam nic je i dostawaam gorczki. Pozwolono mi je wtedy odstawi od piersi i natychmiast poczuam si lepiej. Jako dugo nie mogam odnale w sobie uczu matczynych. Nie miaabym nic przeciwko temu, aby dziecko umaro. A wszyscy oczekiwali, e bd teraz szczliwa. Przyjacika, do ktrej zrozpaczona zadzwoniam, powiedziaa, e mio do dziecka przychodzi z czasem, kiedy czowiek przez cay czas si nim zajmuje, gdy ono zawsze jest blisko. To te nie jest tak. Sympati do niego poczuam dopiero wwczas, kiedy znowu mogam pj do pracy, a po powrocie do domu czekao na mnie, jako co w rodzaju rozrywki czy zabawki. Ale szczerze mwic, pies byby rwnie dobry. Teraz, kiedy powoli staje si wikszy i widz, e mog go wychowa, e jest do mnie przywizany i tak dobrze go znam, stopniowo nawizuje si pomidzy nami czua wi i ciesz si, e istnieje. (Podkrelenia moje, A.M.) Opisaam wam to wszystko, gdy moim zdaniem, trzeba wreszcie powiedzie o tym, e nie istnieje co takiego, jak instynkt macierzyski czy matczyna mio. (por. Emma, lipiec 1977).

Zgodnie z natur problemu, autorka listu nie potrafia wejrze w gb tragicznej historii, rozgrywajcej si pomidzy ni a dzieckiem, gdy to jej wasne, niedostpne emocjonalnie dziecistwo leao u podstaw caej sytuacji. Dlatego te jej pene pesymizmu stwierdzenia s nieadekwatne. W rzeczywistoci istnieje co takiego jak instynkt macierzyski i matczyna mio. Moemy zaobserwowa je u zwierzt yjcych w naturalnych warunkach. Rwnie kobiety rodz si z instynktownym programem, ktry umoliwia im kochanie swoich dzieci, ochranianie ich, wspieranie, karmienie czerpanie z tego wszystkiego radoci. Jednak czsto ju bardzo wczenie jestemy ograbione z tych instynktownych umiejtnoci, a dzieje si tak, gdy w dziecistwie rodzice wykorzystywali nas do zaspokojenia swoich pragnie. Na szczcie moemy odzyska te umiejtnoci, jeli zdecydujemy otworzy si naprawd. Przykadem moe by historia Joanny. Dwudziestosiedmioletnia Joanna rozpocza terapi na krtko przed zajciem w ci. Dobrze przygotowaa si do porodu, czua si szczliwa, nawizujc fizyczny i wzrokowy kontakt z noworodkiem (bonding), i cieszya si, e moe karmi dziecko piersi. Jednak nagle, bez adnego widocznego powodu, jej piersi stwardniay i zaczy bole. Pojawia si te wysoka gorczka, leaa wic w ku, przygldajc si, jak pielgniarka karmi dziecko z butelki. Przez cay ten czas, nkana gorczk, miaa koszmary senne. Wci na nowo przeywaa w nich z najdrobniejszymi szczegami sceny, w ktrych jako trzymiesiczne niemowl bya wykorzystywana seksualnie przez oboje rodzicw i ich ssiadw. Wiek niemowlcia dao si ustali z du dokadnoci, gdy potem rodzina przeprowadzia si. Joanna, ktra dziki terapii nawizaa ju kontakt z wasnymi uczuciami, moga w peni dowiadczy blu z powodu zdrady i oburzenia z powodu gwatu, ktrego doznaa tak wczenie. Najbardziej wzburzaa j teraz wiadomo, e jej zdolno podania za instynktem zostaa tak ciko uszkodzona. Pniej powiedziaa: Obrabowali mnie z moich macierzyskich uczu,

29

kiedy miaam trzy miesice. Pocztkowo w ogle nie mogam karmi mojego dziecka, mimo e tak bardzo tego pragnam. Mino wiele czasu, zanim Joanna potrafia wyrazi nagromadzone w ciele oburzenie i przepracowa gwat. Ale zanim ten proces w ogle mg si rozpocz, jej gotowo do zaakceptowania prawdy doprowadzia do obnienia gorczki i wyzdrowienia piersi. Bya w stanie sama karmi dziecko, ktre bardzo szybko zrezygnowao z butelki, mimo e zdaniem pielgniarki byo to cakowicie niemoliwe. Joanna rozkoszowaa si macierzystwem. Bya szczliwa, mogc kocha niewinn istot, ochrania j, karmi, uspokaja, troszczy si o ni i odgadywa jej potrzeby. Jednak okresy zwtpienia wci na nowo zaburzay to szczcie. Pojawia si lk, e robi wszystko le, e wszystko le si skoczy i e by moe nie wolno tak si oddawa radoci. Wczeniej studiowaa psychologi, podejrzewaa wic, e z egoizmu niebezpiecznie rozpieszcza swoje dziecko lub e cierpi na rne przymusy itd. T drczc samokrytyk wzmacniay dodatkowo rady przyjaci, ktrzy uwaali, e naley od samego pocztku wyznacza dziecku wyrane granice, gdy inaczej wyronie na maego tyrana. Mimo e Joanna intelektualnie ju dawno odrzucia takie pogldy, to nie udao jej si unikn wszystkich tych wtpliwoci po urodzeniu wasnego dziecka. Terapia pomagaa jej wci na nowo odzyskiwa jasno widzenia i wci na nowo odkrywaa, jak wane byo dla niej to, e moe okazywa swoj mio bez obawy, e ta mio zostanie wykorzystana, oszukana, zgwacona. Stwarzao to w niej poczucie, e znowu jest caoci, ktr bya, zanim j zraniono. W swoich wewntrznych konfrontacjach z rodzicami powtarzaa im czsto:
Kocham Michaa i chc go kocha. Moja dusza potrzebuje tej mioci, tak jak moje ciao potrzebuje powietrza. Ale tak czsto bliska jestem stumienia w sobie tego pragnienia, angauj ca energi i intelekt, by uwolni si od tej mioci, bojc si, e jest nieprawidowa. Dlaczego? Jak udao wam si doprowadzi mnie do tego? Tak wczenie wpoilicie mi, e mae dziecko nie zasuguje na szacunek, e nie jest osob, a co najwyej zabawk, ktr mona si bawi, ale take straszy, wykorzystywa i nad ktr mona si bezkarnie znca bez ponoszenia najmniejszej odpowiedzialnoci. To wanie wasz przekaz pozbawia mnie pewnoci, powoduje, e czuj si przeciona i zestresowana i wci jeszcze zdarza si, e brak mi odwagi, aby poczu moj wcieko na was, wic kieruj j na dziecko. Tak atwo jest myle, e Micha ogranicza moje ycie, moj wolno, gdy przecie potrzebuje mnie nieustannie. Ale to nie on. Wystarczy, e spojrz mu w oczy, e zobacz w nich niewinno i uczciwo i wiem: znowu prbowaam wykorzysta go jako koza ofiarnego. Dziecko, ktre jest kochane, od samego pocztku uczy si, czym jest mio. Zaniedbywane, lekcewaone i wykorzystywane dziecko nigdy nie miao szansy nauczenia si tego. Ja jednak chc si tego nauczy i ucz si przy Michale powoli, codziennie od nowa. Wiem, e pewnego dnia z ca moc uwierz, e jestem zdolna do mioci.

Walka Joanny o swoje prawdziwe uczucia uratowaa nie tylko przyszo jej dziecka, lecz rwnie jej wasn. Z kolei historia Anny pokazuje, co moe sta si z czowiekiem wykorzystywanym seksualnie we wczesnym dziecistwie, jeli nie podejmie on tej walki (terapii). Anna, pidziesicioletnia kobieta, napisaa do mnie na kilka dni przed mierci:
Dzisiaj odwiedziy mnie moje dorose dzieci i po raz pierwszy w yciu poczuam, e mnie kochaj i e nigdy, a do dzisiejszego dnia, nie wiedziaam o tym. Czsto opuszczaam dzieci, wic si z rnymi mczyznami, waciwie stale uciekaam przed swoj mioci

30

do dzieci, przed prawdziwymi uczuciami w seksualne zwizki z mczyznami, ktrzy zadali mi tyle blu i nigdy nie dawali tego, czego naprawd potrzebowaam: mioci, zrozumienia, akceptacji. Jako niemowl zostaam uwarunkowana przez mojego ojca do poszukiwania namitnoci zwizanej z blem i wciekoci, lku i wypierania tsknoty za prawdziw mioci, a to oznaczao unikanie ludzi naprawd zdolnych do mioci. Czy nie bya to perwersja? Przez cae ycie nie udao mi si przed ni uciec. A teraz, kiedy zrozumiaam to wszystko, jest ju za pno.

Byo za pno, gdy Anna moga co prawda dowiadcza wciekoci i oburzenia, ale jedynie wobec swoich partnerw. Kiedy pisaa do mnie, wci kochaa i szanowaa swego ojca.

Depresyjne fazy w trakcie terapii Czowiek o wielkociowej osobowoci podejmie terapi jedynie wwczas, gdy pojawi si depresyjne nastroje. Dopki funkcjonuj wielkociowe mechanizmy obronne, to ta forma zaburzenia nie wie si z adnym dostrzegalnym cierpieniem, ktre zmuszaoby do szukania pomocy. To czonkowie rodziny (maonkowie i dzieci) cierpicy na depresj i zaburzenia psychosomatyczne decyduj si na terapi. W pracy terapeutycznej napotykamy mani wielkoci jedynie w formie mieszanej w poczeniu z depresj; depresj natomiast moemy spotka u prawie kadego pacjenta, czy to w formie manifestujcej si choroby, czy te w poszczeglnych fazach zaburzenia depresyjnego. Te fazy mog spenia najrniejsze funkcje. Wsplne jest dla nich wszystkich to, e rozpuszczaj si, jeeli przeczuwane uczucia i dawne sytuacje zostan dowiadczone i wyjanione.

Funkcja sygnalizacyjna Zdarza si, e pacjentka cierpica na depresj w czasie sesji terapeutycznej wybucha zami. Po tym wybuchu opuszcza gabinet czujc ulg bdc w dobrym stanie. By moe, dowiadczya wciekoci od dawna nagromadzonej w ciele albo te udao jej si w kocu wyrazi nieufno wobec matki, albo po raz pierwszy odczua smutek, e tyle lat ycia spdzia wegetujc. Mg to te by wyraz zoci z powodu urlopu terapeutki i rozstania z ni. Niewane, jakiego rodzaju s te uczucia, istotne jest, e mog by dowiadczone, a dziki temu umoliwiaj dostp do wypartych wspomnie. Depresja informuje o tym, e uczucia s blisko, ale wiadczy rwnie o ich wyparciu. Jaka przyczyna tkwica w teraniejszoci umoliwia ujawnienie si tych uczu, w efekcie czego znika depresja. Taki nastrj moe sygnalizowa, e wyparte czci Ja (uczucia, fantazje, pragnienia, lki) staj si coraz silniejsze i nie szukaj zudnego uwolnienia w realizacji potrzeby wielkoci.

Zamazywanie prawdy Istniej gboko zranieni ludzie, ktrzy gdy zbliaj si do wasnego wntrza, zaczynaj czu si dobrze, zaczynaj czu si zrozumiani, natychmiast organizuj 31

przyjcie lub co podobnego, co cakowicie w danym momencie im obojtnego, co wprowadza ich w nastrj osamotnienia i zmczenia. Po kilku dniach skar si na poczucie oddzielenia od wasnego Ja, pustk i czuj niejasno, e utracili dostp do swego wntrza. Niewiadomie stworzyli warunki, ktre s powtrzeniem tego, co przydarzyo si dziecku: kiedy bawic si czuo, e jest sob, doroli natychmiast przerywali zabaw, nakazujc zajcie si czym bardziej sensownym; tworzony przez dziecko wasny wiat ulega zniszczeniu. Ci pacjenci prawdopodobnie ju jako dzieci reagowali nastrojami depresyjnymi, obawiajc si ryzyka zwizanego z normalnymi reakcjami, co w tym przypadku mogo oznacza wcieko. Jeeli dorosy potrafi otworzy si na te przeczucia i odway si przepracowa je w teraniejszoci, to dziki dorosym uczuciom moe nastpi przewrt emocjonalny i dawno wyparta potrzeba (pozostania przy sobie) ujawni si. Depresja znika wwczas w zasadzie automatycznie: zbdna staje si jej funkcja obronna. Rwnie przedsiwzicia niepotrzebne trac w tym momencie swoj funkcj, poniewa wiedza o rzeczywistej potrzebie nie jest ju zakazana. W tym przypadku jest to by moe skupienie si na sobie, a nie rozpraszanie si i ucieczka od siebie w tum i zgiek przyj.

Emocjonalna cia Zanim silne emocje zdoaj si przebi, depresyjne fazy mog trwa czasami cae tygodnie. To tak, jakby depresja powstrzymywaa te emocje. Kiedy wreszcie ich dowiadczymy, znowu czujemy si peni ycia, a kolejna faza depresji zapowie pojawienie si czego nowego. Oto opisy takich stanw: Nie czuj ju samego siebie, jak mogo si sta, e znowu utraciem siebie? Nie mam adnego kontaktu ze swoim wntrzem. Wszystko jest beznadziejne Nigdy nie bdzie lepiej. Nic nie ma ju sensu. Boe, jak ja pragn poczu si znowu ywy. Potem moe nastpi wybuch wciekoci, poczony z oskareniami i zarzutami. Jeeli te oskarenia maj realne podstawy, to ich wypowiedzenie daje wielk ulg. Jeli natomiast s nieuzasadnione, poniewa zostay przeniesione na osoby, ktre w niczym nie zawiniy, to depresja bdzie si utrzymywa, dopki nie nastpi wyjanienie i uwolnienie we waciwym kierunku.

Konfrontacja z rodzicami Nastroje depresyjne mog pojawi si rwnie w chwili, gdy zaczniemy przeciwstawia si do tej pory wypieranym do podwiadomoci daniom naszych rodzicw, np. daniom osigania znakomitych wynikw itd., chocia jeszcze nie uwolnilimy si od nich naprawd. Wwczas ponownie wpadamy w lep uliczk bezsensownego narzucania sobie nadmiernych wymaga, a depresja informuje nas o tym. Moe to wyglda np., tak: Przedwczoraj czuem si taki szczliwy, nie miaem adnych problemw z prac, przerobiem znacznie wicej materiau do egzaminu ni zakada mj plan na ten tydzie. Pomylaem wic, e warto wykorzysta dobry nastrj i przeczyta jeszcze jeden rozdzia. Pracowaem cay wieczr, ale ju bez przyjemnoci, a nastpnego dnia nic ju nie byem w stanie zrobi, czuem si jak ostatni tpak, niczego nie mogem zapamita. Nie miaem 32

ochoty nikogo widzie, wszystko byo tak, jak przy wczeniejszych depresjach. Przyjrzaem si wic temu dokadnie i odnalazem moment, w ktrym si to wszystko zaczo. Popsuem sobie ca rado, kiedy dooyem sobie dodatkowe zadania. Dlaczego to zrobiem? Przypomniaem sobie, jak moja matka mwia: Doskonale to zrobie, moe by jeszcze. Poczuem wcieko i odoyem ksiki na bok. Nagle uwiadomiem sobie, e z ca pewnoci zauwa, kiedy bd mia znowu ch pracowa. I oczywicie zauwayem to. Ale depresja znikna wczeniej wtedy, gdy dostrzegem, e znowu skrzywdziem samego siebie.

Wewntrzne wizienie Nastrj depresyjny, ktry moe si rwnie przejawia lub ewentualnie ukrywa w chorobach psychosomatycznych, kady zna prawdopodobnie z wasnego dowiadczenia. Jeeli zwrcimy na to uwag, nietrudno bdzie zaobserwowa, e pojawia si stosunkowo regularnie, ograniczajc spontaniczn ywotno, kiedy stumiony zostaje wewntrzny impuls lub niepodane silne uczucie. Jeeli np. dorosy czowiek nie pozwala sobie na przeycie gbokiego alu po utracie bliskiego czowieka, stara si zapomnie o swym cierpieniu za pomoc rnych rozpraszajcych dziaa, lub jeli z lku przed utrat przyjani tumi swoje oburzenie z powodu postpowania idealizowanego przyjaciela, musi liczy si wwczas z pojawieniem depresji Chyba e potrafi nieustannie korzysta wielkociowego mechanizmu obronnego). Obecna sytuacja przypomina mu bowiem wczeniejsz zaleno, ktr stale stara si wypiera. Kiedy zacznie zwraca uwag na te konteksty, moe odnie korzy ze swojej depresji, bo dziki niej pozna prawd o sobie samym. Dziecko nie ma takiej moliwoci. Po pierwsze, nie potrafi zrozumie mechanizmu samookamywania, a po drugie, jego sytuacja rni si od sytuacji dorosego tym, e jeli nie otacza go wspierajce, empatyczne otoczenie, to jego wasne intensywne uczucia stanowi dla niego realne zagroenie. Lecz rwnie dorosy podobnie jak dziecko moe ba si swoich uczu, gdy nie uwiadomi sobie przyczyn swojego lku. W rzeczywistoci tak ogromna intensywno uczu wystpuje jedynie w dziecistwie i okresie dojrzewania. Najczciej jednak o wiele lepiej pamitamy cierpienia okresu dojrzewania, niemono zrozumienia i uporzdkowania wasnych impulsw anieli pierwsze urazy, ktre przesania zazwyczaj obraz idyllicznego dziecistwa lub cakowita czsto amnezja dotyczca tego okresu. By moe wanie dlatego doroli ludzie o wiele rzadziej wspominaj z nostalgi okres dojrzewania ni dziecistwo. W mieszaninie znanych z najgbszej przeszoci uczu tsknoty, oczekiwa i lku przed rozczarowaniem, ktrych wiele osb doznaje w czasie wit, odzwierciedla si prawdopodobnie pragnienie odnalezienia intensywnoci uczu wasnego dziecistwa. Lecz wanie ta intensywno dziecicych uczu sprawia, e skutki ich tumienia s niezmiernie gbokie. Im silniejszy jest wizie, tym grubsze mury trzeba wznosi wok niego, a te utrudniaj bd wrcz uniemoliwiaj pniejszy rozwj emocjonalny. Jeeli kilkakrotnie dowiadczymy, e dugotrwaa depresja znika, kiedy uda si przebi do wiadomoci intensywnym wczesnodziecicym uczuciom, w ktrych powtarza si specyficzny motyw niezrozumienia, to czasem zmienia si nasz sposb postpowania z tymi nie chcianymi uczuciami, a przede wszystkim z blem. 33

Odkrywamy, e nie musimy powtarza w nieskoczono dawnego schematu (rozczarowanie tumienie blu depresja), gdy mamy teraz now moliwo obchodzenia si z porakami, a mianowicie, moemy dowiadczy blu. Dopiero w ten sposb uzyskujemy dostp do naszych wczeniejszych dowiadcze, tzn. do ukrytych a do tej pory czci naszego Ja i naszego losu. Jeden z pacjentw w nastpujcy sposb opisa kocow faz swojej terapii:
To nie pikne i przyjemne uczucia dostarczay mi nowych wgldw, lecz te, przed ktrymi najbardziej si broniem: uczucia, w ktrych dowiadczaem siebie jako maego, zego, bezradnego, zawstydzonego, penego bezzasadnych oczekiwa, czepiajcego si czy zmieszanego. A przede wszystkim smutnego i osamotnionego. Ale wanie dziki tym dowiadczeniom, ktrych tak dugo unikaem, mogem co w yciu zrozumie, co, czego nie znalazbym w adnej ksice.

Pacjent ten opisa proces emocjonalnego poznania. Interpretacje terapeutw, ktrzy nigdy nie odkryli wasnego dziecistwa, mog go zaburza, opnia, powstrzymywa, a nawet uniemoliwi czy ograniczy do czysto intelektualnej wiedzy. Pacjent bardzo szybko jest gotw zrezygnowa z radoci, jak przynosi odkrywanie wasnych prawd i ich wyraanie, i dostosowuje si do koncepcji terapeuty z obawy, e utraci jego sympati, zrozumienie i empati, na co czeka przecie przez cae swoje ycie. Poniewa tego wanie dowiadczy ze strony rodzicw, nie potrafi uwierzy, e nie musi tak by. Jednak jeli poddaje si temu lkowi i prbuje przystosowa, to caa terapia kieruje si na faszywe ja, prawdziwe Ja natomiast wci pozostaje ukryte i nierozwinite. Dlatego ogromnie wane jest, aby terapeuta nie tworzy uwarunkowanych wasnymi potrzebami koncepcji i interpretacji, kiedy pacjent dziki swym emocjom zaczyna wanie odkrywa rne powizania w swojej historii. Terapeuta, ktry tak postpuje, jest jak przyjaciel, ktry przynosi winiowi smaczny posiek w chwili, gdy ten odkry moliwo opuszczenia swojej celi i spdzenia pierwszej nocy na wolnoci, by moe bez ochrony i bez jedzenia, ale wolny. Poniewa ten krok w nieznane wymaga wielkiej odwagi, moe si zdarzy, e wizie zrezygnuje ze swojej szansy i pozostanie w wizieniu, pocieszajc si smacznym posikiem i poczuciem bezpieczestwa. Jeeli jednak uszanujemy potrzeb pacjenta i pozwolimy mu samodzielnie odkrywa prawd, moe on po raz pierwszy wiadomie dowiadczy dawnych, zapomnianych sytuacji, odczu ich tragizm i w kocu si od nich uwolni po przejciu procesu alu i smutku. Takie dowiadczenia pomagaj odnale swoje prawdziwe Ja, s wrcz tego nieodzownym warunkiem. Jak ju wspominaam, przeciwiestwem depresji w obrbie tego samego zaburzenia jest wielkociowo. Dlatego pacjent moe przejciowo uwolni si od depresji, jeeli terapeuci lub grupa terapeutyczna pozwalaj mu uczestniczy ich wasnym poczuciu wielkoci, tzn. jeeli toruj pacjentowi jako ich czci drog do poczucia si wielkim i silnym. Zaburzenie zmienia co prawda na jaki czas swe oblicze, jednak nie znika. Uwolnienie od obu form zaburzenia waciwie nie jest moliwe bez dowiadczenia gbokiego smutku z powodu dawnej, traumatycznej sytuacji w dziecistwie. Zdolno do odczuwania alu i smutku przywraca osobie cierpicej na depresj ywotno i zdolno twrczego dziaania, a osoba wielkociowa moe uwolni si od przymusu nieustannego wysiku i osigania wci nowych sukcesw. Czowiek, ktry w trakcie dugotrwaego procesu terapeutycznego zaczyna dostrzega, e nigdy nie kochano go w dziecistwie takim jaki by, a jedynie za jego osignicia, sukcesy i okrelone cechy charakteru, e powici swoje dziecistwo w imi faszywej

34

mioci, dowiadcza gbokiego blu i alu, ale pewnego dnia przestanie mu zalee na nieustannym reklamowaniu siebie. Odkryje w sobie potrzeb odnalezienia swego prawdziwego Ja i nie bdzie ju chcia nieustannie walczy o mio mio, ktra w gruncie rzeczy pozostawia pustk, albowiem dotyczy faszywego ja, a ktrego zacz rezygnowa. Uwolnienie od depresji nie oznacza nieustajcej wesooci czy cakowitego braku cierpienia, lecz ywotno, tzn. wolno spontanicznego dowiadczania pojawiajcych si uczu. A ycie pene jest najrniejszych uczu, nie tylko radosnych, wzniosych i pozytywnych zawiera ca ich ludzk skal: zawi, zazdro, wcieko, oburzenie, rozpacz, tsknot czy smutek. Tracimy umiejtno odczuwania penej gamy tych uczu, jeli ich korzenie zostay odcite w dziecistwie. Dlatego dostp do prawdziwego Ja uzyskujemy dopiero wwczas, kiedy powrcimy do jako doroli, przestaje by dla nas obcy i zagraajcy, uczymy si w nim porusza i czu bezpiecznie i nie musimy ju odgradza si od niego murem iluzji. Wiemy, co wprowadzio nas w pomieszanie i wiedza ta nas wyzwala. W ostatecznym rozrachunku moemy uwolni si rwnie od dawnego blu. Wiele porad dotyczcych postpowania z pacjentami depresyjnymi ma charakter wyranie manipulacyjny. Niektrzy psychiatrzy sdz, e trzeba pokaza pacjentowi, i jego poczucie beznadziejnoci nie jest racjonalne lub te naley uwiadomi mu jego nadwraliwo. Moim zdaniem, takie postpowanie wspiera jedynie faszywe ja przystosowanie emocjonalne, a wic w gruncie rzeczy rwnie depresj. Jeli tego nie chcemy, musimy powanie traktowa wszystkie uczucia pacjenta. Wanie jego nadwraliwo, jego wstyd, obwinianie siebie (jake czsto pacjent depresyjny wie, e reaguje nadwraliwie, i jak bardzo si za to oskara!) tworz szlak prowadzcy ku dawnym uczuciom i prawdziwej, ukrytej skardze, mimo e on jeszcze sam nie rozumie, do czego naprawd si odnosz. Uczucie beznadziejnoci czsto pasuje dokadnie do realnej dziecicej sytuacji. Im mniej realne s te uczucia, im mniej pasuj do obecnej rzeczywistoci, tym wyraniej pokazuj, e s reakcj na nieznane sytuacje, ktre naley dopiero odkry. Jeeli jednak nie wolno pacjentowi dowiadczy w peni tego uczucia, lecz zostaje mu ono wyperswadowane, to nie moe on dokona adnych odkry, a depresja wituje swj prawdziwy triumf. 40-letnia Pia, okrutnie wykorzystywana w dziecistwie, po dugiej fazie depresji, ktrej towarzyszyy myli samobjcze, moga wreszcie dowiadczy swojej gwatownej, dugo tumionej wciekoci na ojca, nie oskarajc si przy tym za to uczucie. Pocztkowo zamiast ulgi nastpi okres peen smutku i ez. Pod koniec tej fazy powiedziaa:
wiat si nie zmieni, wok mnie jest tyle agresji i podoci i dostrzegam to jeszcze wyraniej ni kiedy. A mimo to po raz pierwszy czuj, e ycie warte jest tego, by je przeywa. By moe dlatego, e yj wreszcie moim wasnym yciem. I jest to wspaniaa przygoda. Ale rozumiem teraz lepiej moje myli samobjcze, szczeglnie te z okresu modoci. Nie miaam ochoty dalej istnie przede wszystkim dlatego, e w jaki sposb yam cudzym yciem, ktrego wcale nie chciaam i ktre bez trudu mogam odrzuci.

35

Spoeczny aspekt depresji Moemy w tym miejscu zapyta: czy przystosowanie zawsze musi prowadzi do depresji? Czy nie zdarza si i czy nie ma na to przykadw, e przystosowani emocjonalnie ludzie yj w zadowoleniu i szczciu? By moe, w przeszoci zdarzay si takie przypadki. W kulturach, ktre funkcjonoway w chronionym przed wpywami zewntrznymi systemie wartoci, przystosowany czowiek nie dysponowa autonomi, nie posiada rwnie indywidualnego poczucia tosamoci, w ktrym mgby znale oparcie t funkcj penia grupa. Oczywicie, rwnie i tu istniay wyjtki ludzie, ktrym to nie wystarczao i ktrzy byli dostatecznie silni, aby wyama si z grupy. Jednak wspczenie takie odgrodzenie si jakiej grupy od innych, wyznajcych odmienn hierarchi wartoci, jest raczej niemoliwe z wyjtkiem przypadkw sekt. Oznacza to, e jednostka musi odnale oparcie w sobie, jeli nie chce sta si pik w grze najrniejszych grup interesw i ideologii. Istniej obecnie co prawda liczne grupy, ktre nazywaj si treningowymi i uwaaj owo wzmacnianie poszczeglnych jej uczestnikw za swoje zadanie terapeutyczne. W ten sposb moe doj nawet do naogu uczestnictwa w grupach, gdy przekazuj one uczucie, e jest si podtrzymywanym, i wspieraj iluzj, e wyparte dziecice potrzeby mioci, zrozumienia i bezpieczestwa mog wci jeszcze zosta zaspokojone przez grup. Lecz i ten narkotyk nie jest w stanie naprawd rozpuci depresji, dopki dziecice uczucia wci s tumione. Oparcie we wasnym Ja, tzn. w dostpie do rzeczywistych potrzeb i uczu, i moliwo artykuowania ich, jest niezbdna kademu, kto pragnie y bez depresji i naogw. Rwnie w wytresowanym dziecku drzemi siy, ktre stawiaj opr przystosowaniu. W okresie dojrzewania niektrzy modzi ludzie wybieraj wartoci przeciwstawne wartociom rodzicw, tworz wic nowe ideay i prbuj je realizowa. Jednak jeli te poszukiwania nie s zakorzenione w odczuwaniu wasnych rzeczywistych uczu i potrzeb, to mody czowiek uzaleni si w podobny sposb od swoich nowych ideaw jak kiedy od rodzicw. Ponownie wyprze si wasnego Ja, aby by zaakceptowanym i kochanym przez grup rwienikw bd przez partnera. Ale to wszystko nie moe pomc naprawd unikn depresji, gdy rwnie jako dorosy, ten czowiek nie jest sob, nie zna samego siebie ani siebie nie kocha; robi wszystko, aby kto pokocha go tak, jak tego potrzebowa jako dziecko. I wci ma nadziej, e uda mu si uzyska t mio dziki przystosowaniu do kogo. Oba ponisze przykady przybli nam taki rozwj: 1. Paula, 28 lat, pragna wyzwoli si ze swojej patriarchalnej rodziny, w ktrej matka cakowicie podporzdkowaa si ojcu. Wysza za m za ulegego mczyzn i pozornie robia wszystko inaczej ni matka. M nie reagowa, kiedy Paula sypiaa w ich wsplnym mieszkaniu z innymi mczyznami. Ona sama nie pozwalaa sobie na uczucia zazdroci i czuoci i chciaa utrzymywa seksualne kontakty z wieloma partnerami, nie wic si z adnym emocjonalnie, aby czu si rwnie samodzieln i niezalen jak mczyzna. Jej potrzeba bycia nowoczesn sigaa jednak tak daleko, e pozwalaa kochankom, aby ja poniali i zncali si nad ni, gdy mieli na to ochot. Tumia przy tym wszelkie uczucia urazy i upokorzenia, sdzc e jest to oznaka wolnoci od przesdw i nowoczesnoci. W rzeczywistoci wnosia w te relacje swoje dziecice posuszestwo oraz przejt niewiadomie od matki ulego. Cierpic z powodu cikiej depresji i uzalenie zdecydowaa si rozpocz terapi, ktra pozwolia jej poczu, w jaki sposb ulego jej matki znalaza w niej swoje

36

odzwierciedlenie. Te bezporednie konfrontacje z matk umoliwiy jej z biegiem czasu uwolnienie si od przymusowego i niewiadomego przejmowania postawy matki we wasnych zwizkach partnerskich i pozwoliy kocha wreszcie tych ludzi, ktrzy byli warci jej uczucia. 2. Amara, czterdziestolatka pochodzcego z afrykaskiej rodziny, wychowywaa tylko matka. Ojciec umar, kiedy Amar by jeszcze bardzo may. Matka uporczywie wymagaa przestrzegania okrelonych form i nie pozwalaa dziecku na odczuwanie i artykuowanie potrzeb. Z drugiej strony, a do okresu dojrzewania regularnie masowaa Amarowi penis, twierdzc, ze poradzili jej to lekarze. Syn, kiedy dors, rozsta si z matk i jej wiatem i oeni si z Europejk, nalec do cakowicie odmiennej warstwy spoecznej ni jego rodzice. Wybr kobiety, ktra go drczya, poniaa i pozbawiaa pewnoci siebie i ktrej nie potrafi si ani przeciwstawi, ani opuci, nie by przypadkowy, lecz wypywa z zachowanej w ciele, lecz cakowicie nieuwiadomionej historii dziecistwa. To pene udrk maestwo, podobnie jak opisane wyej, byo prb wyrwania si ze spoecznego ukadu rodzicw za pomoc innego ukadu. Dorosy mczyzna mg co prawda uwolni si od prawdziwej matki, lecz emocjonalnie pozosta zwizany z niewiadomym obrazem matki swego dziecistwa. T rol speniaa jego ona tak dugo, dopki nie by w stanie dowiadczy wiadomie swych dziecicych uczu. Podczas terapii dowiadczy wiele blu uwiadamiajc sobie stopniowo, jak bardzo podziwia swoj matk, kiedy by dzieckiem, czujc si jednoczenie wykorzystywany i bezbronny, jak bardzo j kocha i nienawidzi zarazem, bdc cakowicie od niej zaleny. Jednak dowiadczenie tych uczu spowodowao, e przesta ba si swojej ony i po raz pierwszy odway si zobaczy j tak, jaka bya naprawd. Dziecko musi si przystosowa, aby zachowa iluzj mioci, akceptacji i dobra. Dorosy nie potrzebuje ju tej iluzji, by przey. Moe zdj klapki z oczu, by widzc jasno, decydowa o swoim dziaaniu. Zarwno czowiek cierpicy na mani wielkoci, jak i cierpicy na depresj, cakowicie odrzuca rzeczywisto swego dziecistwa, yjc tak, jakby wci mona byo zdoby mio rodzicw: pierwszy podtrzymujc iluzj sukcesw, drugi za dowiadczajc nieustannie lku, e z wasnej winy utraci ich sympati. Jednak ani jeden, ani drugi, nie jest w stanie zaakceptowa prawdy, ze w przeszoci nie byo adnej mioci, i e najwiksze nawet wysiki tego nie zmieni.

Legenda o Narcyzie Legenda o Narcyzie opowiada o tragedii utraty siebie, o tak zwanym zaburzeniu narcystycznym. Przegldajcy si w wodzie Narcyz zakochuje si w swym piknym obliczu, ktre z pewnoci napawao dum jego matk. Nimfa Echo odpowiada na woanie modzieca, ktrego pikno j zauroczyo. Sowa Echo wprowadzaj Narcyza w bd. Oszukuje go take wasne odbicie w wodzie, ukazujc jedynie doskona, wspania cz jego osoby, skrywajc jednak przed nim pozostae jej aspekty. Na przykad, jego plecy i cie s przed nim ukryte, nie nale do ukochanego obrazu, zostaj wyparte. Ten etap samozachwytu moemy porwna z faz manii wielkoci, a nastpny z niszczc tsknot za sob samym z depresj. Narcyz pragn by jedynie piknym modziecem, cakowicie odrzuci swoje prawdziwe Ja, chcia stopi si z 37

cudownym obrazem. Prowadzi to do rezygnacji z siebie, do mierci lub jak u Owidiusza do przemiany w kwiat. mier jest logiczn konsekwencj fiksacji na faszywym ja. Same pikne i przyjemne uczucia nie wystarczaj, aby utrzyma nas przy yciu, by uczyni nasze istnienie gbokim, cennym i penym decydujcych wgldw. Czsto to wanie te niewygodne, nieprzystosowane uczucia, przed ktrymi najchtniej bymy uciekli niemoc, wstyd, zawi, zazdro, pomieszanie, wcieko, smutek maj dla ycia decydujce znaczenie. W relacji terapeutycznej moemy dowiadczy tych uczu, zrozumie je i uporzdkowa. W tym sensie przestrze, jaka wyznacza sytuacja terapeutyczna jest zwierciadem naszego wewntrznego wiata, o ile bogatszego od piknego oblicza Narcyza. Narcyz jest zakochany w swoim wyidealizowanym obrazie, ale ani wielkociowy, ani depresyjny Narcyz nie potrafi pokocha siebie naprawd. Jego zachwycenie wasnym faszywym ja udaremnia nie tylko pokochanie innych, ale na przekr wszelkim pozorom rwnie mio do najbliszej istoty do samego siebie.

38

Cz III

Piekielne koo pogardy. Upokorzenie, pogardzanie saboci i co dalej?

39

Przykady z codziennego ycia

W czasie jednego z moich urlopw nieustannie kryam mylami wok pogardy, czytaam wic rne swoje wczeniejsze notatki na ten temat. Dziki temu o wiele silniej ni zazwyczaj przeyam banaln, pozbawion jakichkolwiek spektakularnych zdarze scen. Rozpoczn moje rozwaania jej opisem, gdy bez obawy popenienia niedyskrecji pomoe mi zilustrowa wgldy, jakie uzyskaam w mojej pracy. Byam na spacerze, kiedy moj uwag zwrcio na siebie idce przede mn mode maestwo z dwuletnim chopcem, ktry bez przerwy marudzi. (Przyzwyczajeni jestemy postrzega zazwyczaj takie sytuacje z pozycji osoby dorosej, ale tu sprbuj przedstawi j z punktu widzenia dziecka.) Oboje kupili sobie wanie lody na patyku i ze smakiem je lizali. Chopczyk te chcia dosta takiego loda. Matka powiedziaa do niego czule: Chod, moesz ugry kawaek mojego, caego loda nie dostaniesz jest dla ciebie za zimny. Dziecko nie chciao odgry kawaka, wycigno rczk, aby wzi caego, ale matka odsuna si. Chopiec rozpaka si rozpaczliwie i teraz sytuacja powtrzya si z ojcem: No, myszeczko, powiedzia czule ojciec, moesz odgry kawaek mojego. Nie chc, zawoa chopczyk, zacz biega, prbowa zaj si czym innym, ale wci na nowo powraca, patrzy zazdronie i smutno w gr, gdzie zadowoleni doroli, solidarnie rozkoszowali si swoimi lodami. Wci na nowo jedno z rodzicw proponowao dziecku gryza, a ono wycigao w odpowiedzi rczk po caego loda, na co doroli wycofywali rk trzymajc skarb. Im goniej dziecko pakao, tym bardziej mieszyo to rodzicw. miali si, prbujc rozweseli w ten sposb syna: Zrozum, to nie jest takie wane, przesta si wreszcie wygupia. Za ktrym razem dziecko usiado na ziemi, plecami do rodzicw i zaczo rzuca drobne kamyki do tyu w kierunku matki, potem nagle wstao i spojrzao z niepokojem na rodzicw, chcc si upewni, czy aby sobie nie poszli. Kiedy ojciec skoczy loda i dokadnie wyliza patyczek, da go dziecku i poszed dalej. Chopiec z nadziej sprbowa obliza drewienko, przyjrza mu si i wyrzuci je, nastpnie chcia z powrotem podnie. W kocu zrezygnowa i gbokie, podobne do szlochu pojedyncze westchnienie wstrzsno jego ciaem. Potem posusznie powlk si za rodzicami. Jestem przekonana, e przyczyn stresu dziecka nie bya niemono zaspokojenia instynktownej potrzeby oralnej, gdy mgby kilkakrotnie odgry kawaek loda, lecz to, e byo nieustannie poniane i frustrowane. Rodzice nie rozumieli, e chopczyk chcia tak samo jak oni trzyma w rce patyczek z lodem, wicej wymiano jego pragnienia. Sta naprzeciwko dwojga olbrzymw, ktrzy, dumni ze swego konsekwentnego postpowania wspierali si wzajemnie, podczas gdy on by cakowicie sam ze swym blem, nie mogc powiedzie niczego oprcz nie i nie mogc wyjani im niczego gestami (ktre byy bardzo wymowne). Nie mia nikogo, kto broniby jego racji. Jake niesprawiedliwa jest sytuacja, w ktrej dziecko stoi naprzeciwko dwojga dorosych niczym przed niedostpnym murem. Nazywamy to konsekwentnym wychowywaniem, kiedy nie pozwalamy dziecku, aby poskaryo si jednemu z rodzicw na drugiego.

40

Mona by zapyta, dlaczego ci rodzice zachowali si w taki pozbawiony empatii sposb? Dlaczego adne nie wpado na pomys, aby szybciej zje lub wyrzuci poow loda, aby da dziecku patyczek z odrobin smakoyka do wylizania? Dlaczego stali oboje nad nim, jedzc powoli swoje lody, cakowicie nieporuszeni rozpacz swojego dziecka, na dodatek wymiewajc si z niego? Nie byli to li czy ozibli rodzice; ojciec przemawia do dziecka z wielk czuoci. A mimo to wykazali cakowity brak empatii, przynajmniej w tym momencie. Moemy wyjani t zagadk jedynie wwczas, gdy sprbujemy ujrze rwnie w nich pozbawione pewnoci siebie dzieci, ktre wreszcie znalazy sabsz istot i przy niej mog poczu si silne. Ktre dziecko nie dowiadczyo tego, e wymiewa si jego najgortsze pragnienia, mwic np. Przecie czego takiego nie potrzebujesz. Dziecko czuje si wwczas zdezorientowane, zawstydzone i lekcewaone i przy najbliszej okazji przeniesie to uczucie na jeszcze mniejsze dziecko. Takie dowiadczenia wystpuj w najprzerniejszych odcieniach i niuansach. Wszystkie czy to, e lk sabego i bezbronnego dziecka daje dorosemu poczucie siy i moliwo manipulowanie potrzebami i lkami innych mimo e nie potrafi poradzi sobie z wasnymi. Bez wtpienia rwnie nasz may chopiec za dwadziecia lat lub wczeniej z rodzestwem jeszcze raz odegra histori z lodami, ale tym razem to on bdzie je trzyma w rku, a kto inny stanie si tym bezbronnym, zazdrosnym, sabym, maym stworzeniem. Bdzie to chwila, kiedy wreszcie odetnie si od tych wszystkich uczu, lokujc je na zewntrz, w kim innym. Pogarda dla mniejszego i sabszego jest najlepsz obron przed ujawnieniem wasnego poczucia niemocy, jest przejawem odcitej saboci. Ten, kto jest naprawd silny, zna swoje poczucie saboci i nie musi demonstrowa mocy przez upokarzanie innych. Wielu dorosych dowiadcza niemocy, zazdroci i poczucia opuszczenia dopiero wwczas, gdy obcuj ze swoimi dziemi, gdy we wasnym dziecistwie nigdy nie dano im szansy przeycia tych uczu wiadomie. Opisaam wczeniej pacjenta, ktry tak dugo mia przymus zdobywania, uwodzenia i opuszczania kobiet, a nie dowiadczy w kocu uczu zwizanych z nieustannym opuszczaniem go przez matk. Przypomnia sobie wwczas, e czsto by wymiewany, i po raz pierwszy przey uczucia upokorzenia i ponienia z tamtego okresu. A do tej pory wszystko to byo dla niego tajemnic. Blu, przez ktry nie moemy wiadomie przej, pozbywamy si, delegujc go na wasne dziecko, tak jak na przykad wydarzyo si to w opisanej powyej scenie z lodami: Widzisz, my jestemy duzi, nam wolno, a dla ciebie lody s za zimne. Dopiero kiedy sam staniesz si duy, bdziesz mg rozkoszowa si nimi jak teraz my. To nie odmowa zaspokojenia popdu ponia dziecko, lecz lekcewaenie jego osoby. Poniewa rodzice niewiadomie mszcz si na dziecku za wasne upokorzenia demonstracyjnym podkreleniem swojej dorosoci, cierpienie dziecka nieustannie si nasila. Rodzice w penych zaciekawienia oczach dziecka odnajduj wasn pen upokorze przeszo, musz wic za pomoc uzyskanej teraz wadzy broni si przed ni. Mimo najlepszych chci nie potrafimy wyzwoli si ze schematw zachowania, ktrymi w najwczeniejszym dziecistwie obciyli nas rodzice. Dopiero gdy pozwolimy sobie poczu i dowiadczy w peni cierpienie, jakiego doznalimy w ramach tych scenariuszy, moemy odzyska swobod. Wtedy te tylko jestemy w stanie zrozumie, jak bardzo byy i s destrukcyjne. 41

Wiele spoeczestw dyskryminuje mae dziewczynki z powodu ich pci. Lecz kiedy staj si kobietami i uzyskuj cakowit wadz nad noworodkiem i niemowlciem, te bye dziewczynki przekazuj doznan pogard swemu dziecku, i to wanie wwczas, kiedy jest najwraliwsze i najbardziej otwarte. Dorosy mczyzna idealizuje swoj matk, gdy kady czowiek przywizany jest do wyobraenia, e by naprawd kochany, i gardzi wszystkimi innymi kobietami, biorc na nich odwet za cierpienie doznane od matki. Kobiety z kolei, dorose ju i w dalszym cigu upokarzane, przewanie nie maj adnej innej moliwoci pozbycia si swoich ciarw, jak tylko przerzucanie ich na dzieci. Wszystko jest dozwolone: dziecko nikomu nic nie opowie, chyba e kiedy w formie perwersji lub nerwicy natrctw, ale ten jzyk jest tak zaszyfrowany, e czyny matki pozostaj ukryte. Pogarda jest broni sabych, ktra chroni przed uczuciami przypominajcymi wasn histori. A u rde kadej pogardy, kadej dyskryminacji odnale moemy mniej lub bardziej wiadom, nie kontrolowan, ukryt i tolerowan (poza przypadkami zabjstwa i najciszego okaleczenia) wadz dorosego nad dzieckiem. To, co dorosy robi z dusz swego dziecka, jest wycznie jego spraw, traktuje j niczym swoj wasno, podobnie jak kliki sprawujce wadz postpuj z obywatelami pastw totalitarnych. Ale dorosy nigdy nie jest tak cakowicie bezbronny, jak niemowl wydane na pastw rodzicw, ktrzy lekcewa jego prawa. Dopki nie uwraliwimy si na cierpienia maych dzieci, pozostaniemy obojtni na te naduycia wadzy i bdziemy je bagatelizowa twierdzc, e przecie chodzi jedynie o dzieci. Ale te dzieci za dwadziecia lat stan si dorose i zaczn odpaca za wszystkie doznane upokorzenia wasnym dzieciom. By moe nawet wiadomie zaczn walczy przeciwko okruciestwom popenianym na wiecie, lecz mimo to niewiadomie bd zadawa cierpienia swoim najbliszym, noszc w sobie wiedz doznanych okruciestwach, do ktrej brak im dostpu wiedz skrywan za wyidealizowanym obrazem dziecistwa i popychajc do destrukcyjnych dziaa. Musimy wreszcie rozpuci te destrukcyjne wzorce zachowania, uwiadamiajc sobie emocjonalnie to dziedzictwo przekazywane z pokolenia na pokolenie. Czowiek, ktry policzkuje, bije czy wiadomie obraa innych, wie, e zadaje im bl, nawet jeli nie rozumie, dlaczego to robi. Lecz jake czsto naszym rodzicom i nam samym brakowao wiadomoci, jak bardzo bolenie, gboko i trwale ranilimy ksztatujce si Ja naszych dzieci. Mamy szczcie, jeli nasze dzieci potrafi to zauway i powiedzie nam o tym, jeli daj nam szans zauwaenia bdw i zaniedba, i przeproszenia ich za nie. Bd mogy wwczas zerwa przekazywane od wiekw pta wadzy, dyskryminacji i pogardy. Jeli wiadomie przeyj swoj wczesn niemoc i zo, nie bd musiay z nimi walczy, naduywajc swojej wadzy. W wikszoci przypadkw jednak cierpienie doznane w dziecistwie zostaje emocjonalnie odcite, tworzc ukryte rdo nowych, czasem bardzo subtelnych upokorze w nastpnym pokoleniu. Dysponujemy tu najprzerniejszymi mechanizmami obronnymi, takimi jak wyparcie (np. wasnego cierpienia), racjonalizacja (moim obowizkiem jest wychowa dziecko), przeniesienie (to nie ojciec, ale mj syn mnie zrani), idealizacja (ojciec bi mnie tylko dla mojego dobra) itd., a przede wszystkim mechanizmem przemiany biernego cierpienia w aktywne formy zachowania. Ponisze przykady ilustruj, jak zadziwiajco podobne strategie stosuj ludzie, aby obroni si przed swoj histori, cho mog si rni zarwno pochodzeniem, struktur osobowoci, jak i poziomem wyksztacenia.

42

Trzydziestoletni syn greckich chopw, waciciel niewielkiej restauracji w zachodniej Europie, opowiada z dum, e nie pije alkoholu i e t wstrzemiliwo zawdzicza ojcu. Kiedy pewnego razu majc 15 lat wrci pijany do domu, ojciec zbi go tak, e przez tydzie musia lee w ku. Od tej pory nabra takiego wstrtu do alkoholu, e nie wzi ju nigdy nawet kropli do ust, chocia w jego zawodzie bez przerwy ma z nim do czynienia. Kiedy usyszaam, ze zamierza si wkrtce oeni, zapytaam go, czy bdzie bi rwnie wasne dzieci. Oczywicie, odpowiedzia, tylko biciem mona dobrze wychowa dzieci; to najlepsza metoda, aby zdoby sobie u nich szacunek. Ja np. nigdy bym si nie odway zapali w obecnoci mojego starego ojca, chocia on sam pali tak wyraam mj szacunek do niego. Ten czowiek nie by ani gupi, ani antypatyczny. Mona byo tworzy sobie zudne nadzieje, e jego przekonania s wynikiem braku odpowiedniego wyksztacenia i e intelektualna wiedza mogaby przeciwdziaa procesowi psychicznej destrukcji. C jednak pocz z t iluzj, znajc poniszy przykad, opisujcy wyksztaconego czowieka? Pewien utalentowany czeski pisarz mia w latach siedemdziesitych odczyt w jednym z miast Republiki Federalnej Niemiec. Po odczycie publiczno zacza zadawa mu najrniejsze pytania, na ktre bez najmniejszych zahamowa udziela odpowiedzi. Opowiada, e chocia w swoim czasie czynnie uczestniczy w Praskiej Wionie, to teraz dysponuje cakowit swobod i moe czsto wyjeda na Zachd. Przedstawi chronologicznie rozwj sytuacji w swoim kraju w cigu ostatnich kilku lat. Potem na pytanie o dziecistwo opowiedzia z byszczcymi entuzjastycznie oczami o swoim wszechstronnie utalentowanym ojcu, ktry wspiera jego duchowy rozwj i zawsze by prawdziwym przyjacielem. Jedynie ojcu mg pokaza swoje pierwsze opowiadania. Ojciec by z niego bardzo dumny i nawet kiedy go bi, co robi zawsze, kiedy matka skarya si na zachowanie syna, by dumny, jeli syn zdoa powstrzyma si od paczu. Poniewa za zy dziecko otrzymywao dodatkowe lanie, szybko si nauczyo je tumi i w kocu samo si tym szczycio, uwaajc to za dar ofiarowywany podziwianemu ojcu. Mczyzna opowiada o tym, jak go bito, jakby to bya najnormalniejsza rzecz pod socem (i dla niego taka bya), a potem doda: To byo dla mnie dobre, lania przygotoway mnie do ycia, staem si twardy, nauczyem si zaciska zby. Dlatego mogem skutecznie rozwija mj talent. A my moglibymy doda, e dlatego te tak dobrze mg si przystosowa do komunistycznych rzdw. Zupenie inaczej o swoim dziecistwie mwi w programie telewizyjnym reyser filmowy Ingmar Bergmann. W peni wiadomie i z o wiele wikszym (cho jedynie intelektualnym) zrozumieniem zwizkw przyczynowych opowiada, e byo jednym wielkim pasmem upokorze. Upokorzenie byo podstawow metod wychowawcz w jego rodzinie. Jeli np. zmoczy spodnie, przez cay dzie musia nosi czerwon sukienk, eby wszyscy wiedzieli, co mu si przydarzyo, i eby musia si wstydzi. By modszym z dwch synw protestanckiego pastora. Opisa scen, ktra czsto powtarzaa si w jego dziecistwie: ojciec bije jego brata po plecach, matka wyciera wat krwawice plecy, a on sam siedzi i przyglda si. T scen Bergmann opowiada bardzo spokojnie, wrcz zimno. Moemy wyobrazi go sobie jako dziecko, jak siedzi nieruchomo i obserwuje. Z pewnoci nie ucieka, nie zamyka oczu, nie krzycza. Odnosimy wraenie, e ta scena jest

43

prawdziwa, lecz jednoczenie stanowi pokrywk dla tego, co przydarzyo si jemu samemu. Trudno bowiem uwierzy, e ojciec bi tylko starszego syna. Wielu ludzi bardzo dugo wierzy, e to jedynie ich rodzestwo byo upokarzane. Dopiero w trakcie odkrywajcej terapii wraz z pojawieniem si uczu wciekoci i niemocy, ale te zoci i oburzenia, pojawia si dowiadczenie upokorzenia i osamotnienia, ktre czuli, kiedy ich ukochany ojciec znca si nad nimi. Bergmann mg nie tylko wypiera bd przenosi swoje cierpienie robi filmy i delegowa odrzucone uczucia na widza. By moe jako widzowie w kinie mamy kontakt z uczuciami, ktrych nie mg, bdc dzieckiem takiego ojca, otwarcie kiedy przeywa, lecz ktre przetrway w jego wntrzu. Siedzimy przed ekranem i tak jak kiedy ten may chopiec jestemy konfrontowani z okruciestwem zadawanym naszemu bratu i waciwie nie potrafimy ani nie chcemy zareagowa autentycznymi uczuciami na t brutalno. Bronimy si przed swymi uczuciami. Kiedy Bergmann z alem opowiada, e a do 1945 roku nie potrafi prawidowo oceni narodowego socjalizmu, mimo e czsto przyjeda do Niemiec w okresie rzdw Hitlera, to moim zdaniem, jest to bezporedni skutek dowiadcze dziecistwa. Okruciestwo byo w powietrzu, ktrym codziennie oddycha. Jak mgby uzna je za co nienormalnego? Dlaczego opisaam tu historie trzech mczyzn, ktrych bito w dziecistwie? Czy nie s to aby sytuacje graniczne? Czy chc napisa rozpraw o skutkach bicia? Nie, nie tylko o to tu chodzi. Moemy przyj, e s to rzeczywicie skrajne przypadki. Wybraam te przypadki po czci dlatego, e nie byy mi one powierzone w zaufaniu, lecz opowiedziane publicznie, ale przede wszystkim dlatego, by pokaza, e doznania zwizane nawet z najokrutniejszym zncaniem si pozostaj ukryte w efekcie dziaania silnej potrzeby idealizowania, jak ma kade dziecko. Nikt nikogo nie sdzi, aden prokurator nie wnosi oskarenia, nie ma wyroku, wszystko pozostaje ukryte w mrokach przeszoci, a jeli dowiadujemy si o jakich faktach, to przedstawia si je nam jako dobrodziejstwo. Skoro dzieje si tak w przypadkach najokrutniejszych fizycznych tortur, to jak mona odkry niezliczone fakty psychicznego zncania si, ktre jest o wiele mniej widoczne i wcale nie uwaa si go jednoznacznie za godne potpienia. Kt potraktuje powanie te wszystkie subtelne ponienia, jak te, ktre zaobserwowaam w historii z lodami? W kadej, dosownie kadej terapii dorosych, kiedy pacjenci przestan wypiera wasne uczucia, mamy do czynienia z doznaniami pogardy. Wykorzystywanie dzieci przez rodzicw przybiera wszelkie moliwe formy seksualnego i nieseksualnego zncania si i upokarzania, co dziecko pniej, jako dorosy (czsto ju matka lub ojciec) z trudem odkrywa w procesie terapeutycznym. Ojciec, ktry wyrs w purytaskim otoczeniu, moe by bardzo zahamowany w maeskich kontaktach seksualnych i dopiero np. kpic malek dziewczynk odwaa si po raz pierwszy dokadnie przyjrze si eskim narzdom pciowym i bawi si nimi, czujc przy tym podniecenie. Matka, ktra bya wykorzystywana seksualnie w dziecistwie i ktr wzwiedziony penis przeraa i ponia, boi si go. Zdarza si, e taka matka opanowuje swj lk dopiero w kontakcie z malekim synkiem. Moe np. w taki sposb wyciera dziecko po kpieli, e ma ono erekcj, co ju nie bdzie budzi w niej przeraenia ani jej zagraa. Moe te a do okresu dojrzewania masowa penis chopca, by usun stulejk (zwenie napletka). Chroniona przez mio, jak kade dziecko czuje do matki, moe teraz bezpiecznie odkrywa seksualno.

44

Co oznacza dla dziecka wykorzystywanie go przez zahamowanych seksualnie rodzicw? Kade dziecko potrzebuje czuych dotkni i jest szczliwe, otrzymujc pieszczoty. Lecz jeli budz one w nim uczucia, ktre na tym etapie rozwoju nie wystpuj spontanicznie, pojawia si w nim niepokj. Niepokj ten zwykle wzmacniany jest dodatkowo przez zakazujce sowa lub pogardliwe spojrzenia, jakimi rodzice reaguj na jego wasne autoerotyczne czynnoci. Oprcz seksualnych istniej te inne formy gwatw zadawanych dzieciom, np. indoktrynacja leca u podstaw zarwno antyautorytarnego, jak i porzdnego wychowania. Obie metody wychowawcze cakowicie lekcewa prawdziwe potrzeby dziecka na danym etapie rozwoju. Kiedy rodzice zaczynaj postrzega dziecko jako swoj wasno i sdz, e mog nim dysponowa, jego naturalny rozwj zostaje gwatownie przerwany. Paradoksem jest fakt, e najpierw odcinamy dziecku korzenie, a pniej prbujemy zastpi mu naturalne funkcje w sztuczny sposb. Tak np. tumi si naturaln ciekawo dziecka (pewnych pyta nie naley zadawa), a pniej, kiedy dziecko utraci naturalny impuls uczenia si, proponuje si mu korepetycje, by przezwyciyo trudnoci w szkole. Podobne zachowania wystpuj w uzalenieniach. Ludzie, ktrzy w dziecistwie musieli silnie tumi swoje uczucia, prbuj czsto za pomoc narkotykw bd alkoholu odzyska przynajmniej na krtko, utracon intensywno uczu (por. A.M.: Am Anfang war Erziehung, str. 133168)*. Aby zaprzesta niewiadomej dyskryminacji i przemocy wobec dzieci, najpierw musimy uwiadomi sobie jej istnienie. Tylko wtedy, gdy uwraliwimy si na subtelne i wyrafinowane sposoby poniania dziecka, moemy rozwin w sobie szacunek, ktrego ono potrzebuje od pierwszego dnia ycia, aby rozwija si duchowo. Istniej rne drogi osignicia tej wraliwoci: moemy np. obserwowa obce dzieci i prbowa wczu si w nie albo te, i to przede wszystkim, rozwija w sobie empati wobec wasnego losu. --------------------* Na pocztku byo wychowanie. Planujemy wydanie tej znanej na caym wiecie ksiki Alice Miller w 1996 roku (J.S.).

Pogarda w zwierciadle terapii Czy mona opowiedzie histori, ktrej si nie zna? Cho wydaje si to niemoliwe zdarza si nieustannie, czsto w formie lepego dziaania i cakowicie bezskutecznie. Ta historia moe jednak zosta zrozumiana i przepracowana. Odnajdujemy j kawaek po kawaku w dowiadczaniu wasnych uczu i potrzeb, jeli potrafimy je zaakceptowa, uszanowa i uzna za uzasadnione Dotyczy to rwnie terapeutw. Czasami ludzi pytaj mnie podczas seminariw bd superwizji, jak naley postpowa z niepodanymi uczuciami, np. gniewem, ktry pacjent budzi czasem w terapeucie. Wraliwy terapeuta naturalnie poczuje gniew. Pytanie brzmi: Czy powinien go stumi, aby nie odrzuci pacjenta? Lecz pacjent wyczuwa ten tumiony gniew i budzi to w nim niepokj. To moe terapeuta powinien go wyrazi? Ale to z kolei moe przestraszy pacjenta

45

Przestajemy pyta o sposb postpowania z gniewem i innymi niepodanymi uczuciami, jeli zaoymy, e wszystkie uczucia, ktre pacjent budzi w osobie pomagajcej, s elementem niewiadomej prby opowiedzenia swojej historii i jednoczenie ukrycia jej, tzn. chronienia siebie. Nie ma po prostu innej moliwoci. W tym sensie wszystkie pojawiajce si w terapeucie uczucia nale do tej zaszyfrowanej historii i nie naley ich odrzuca. Terapeuta musi umie dopuci do siebie te uczucia i wyjani je sobie. Wwczas bdzie mg ustali, w jakim stopniu pochodz one ze wiata pacjenta, a w jakim przypominaj mu wasn histori i przepracowa t cz wasnej historii w sobie. Dotyczy to rwnie doradcw, ktrzy pracuj z uzalenionymi i ofiarami seksualnych i psychicznych naduy w dziecistwie. Niestety, osoby zajmujce si pomaganiem prbuj abstrakcyjnymi teoriami, ideologiami lub te bagatelizowaniem czy autorytarnym zachowaniem szczelnie przykry pojawiajce si lki.

Przymus powtarzania wypowiadania si Ja

jako

wyraz

zaburzonej

zdolnoci

do

penego

Kiedy pacjent zaczyna akceptowa pojawiajce si uczucia, ujawniaj si dawno wyparte potrzeby i pragnienia, ktrych nie moe pocztkowo realizowa bez jednoczesnego przymusu samoukarania, lub ktre w ogle nie mog zosta zaspokojone, jako e dotycz dawno minionej sytuacji. Do tej ostatniej kategorii potrzeb naley np. pragnienie posiadania cakowicie dyspozycyjnej matki. S jednak potrzeby, ktre mona i naley zaspokoi w teraniejszoci i ktre regularnie ujawniaj si w trakcie terapii. Naley do nich np. centralna u kadego czowieka potrzeba swobodnego wypowiadania si, tzn. wystpowania na zewntrz takim jakim jest w sowach, gestach, zachowaniu, w sztuce, w kadym autentycznym przejawie siebie, i to od chwili wydania z siebie pierwszego krzyku. Ludzie, ktrzy jako dzieci musieli skrywa swoje prawdziwe Ja przed innymi i przed sob, czuj silne pragnienie zrzucenia ogranicze, nawet jeli pocztkowo zwizane jest z ogromnym lkiem. Pierwsze prby nie zawsze prowadz do wolnoci. Czsto najpierw powracaj lki dziecistwa, a wic uczucia drczcego wstydu i bolesnego obnaania si, towarzyszce pokazywaniu siebie. Ich korzenie sigaj najwczeniejszego dziecistwa. Kiedy lki zostan dowiadczone, zrozumiane w kontekcie wczeniejszych sytuacji i dziki temu wyjanione, widzimy, jak bardzo byy wwczas uzasadnione. Jeli jednak zabraknie wewntrznej pracy, pacjent niczym w lunatycznym transie z ca pewnoci wyszuka sobie ludzi, ktrzy podobnie jak rodzice (cho z cakiem odmiennych powodw) nie bd w stanie go zrozumie. Skoncentruje wszystkie swoje wysiki na prbach nawizania z nimi porozumienia, pragnc mimo wszystko uczyni niemoliwe moliwym. Na pewnym etapie terapii Linda, 42 lata, zakochaa si w starszym, inteligentnym i wraliwym czowieku, ktry jednak oprcz erotyki odrzuca wszystko, czego nie mg poj intelektualnie. Do niego pisaa dugie listy, w ktrych prbowaa wyjani drog przebyt w terapii. Udao jej si przeoczy wszystkie sygnay braku zrozumienia i podwoia wysiki, a wreszcie musiaa przyzna, e znowu znalaza sobie zastpczego ojca, podtrzymujc w ten sposb nadziej, e w kocu zostanie zrozumiana. Przebudzenie przynioso pocztkowo mczce, gbokie uczucie

46

wstydu, utrzymujce si przez duszy czas. Pewnego razu powiedziaa: Wydaj si sobie mieszna, tak jakbym przemawiaa do ciany, oczekujc e mi odpowie; zupenie jak jakie gupie dziecko. Zapytaam: Czy Pani miaaby si, widzc dziecko, ktre musi powierza swoje smutki cianie, gdy nikt inny nie chce go wysucha?. Rozpaczliwy pacz w odpowiedzi na moje pytanie, otworzy pacjentce dostp do fragmentu minionej rzeczywistoci, penej nieskoczonej samotnoci. Jednoczenie uwolnia si w kocu od mczcego, destrukcyjnego uczucia wstydu. Dopiero o wiele lat pniej Linda moga pozwoli sobie na zrozumienie zwizku pomidzy dowiadczaniem ciany a wasn histori ycia. Ta kobieta, ktra zazwyczaj wyraaa si bardzo jasno, przez jaki czas opowiadaa wszystko w tak skomplikowany i chaotyczny sposb, e nie miaam najmniejszej szansy zrozumienia jej. Prawdopodobnie tak samo byo kiedy z rodzicami. Dowiadczaa momentw nagej wciekoci i nienawici i zarzucaa mi obojtno i brak zrozumienia. Prawie mnie nie poznawaa, mimo e pozostaam ta sama. Przez trudnoci w kontakcie ze mn ujawnia i miaa szans uwiadomi sobie poczucie obcoci ze strony matki, ktra pierwszy rok ycia spdzia w sierocicu i nie potrafia stworzy swoim dzieciom klimatu bliskoci. Crka od dawna wiedziaa o tych okolicznociach, lecz bya to czysto intelektualna wiedza. Rwnie wspczucie dla matki uniemoliwiao jej postrzeenie i odczucie wasnego cierpienia. Obraz biednej matki cakowicie zablokowa jej dostp do wasnych uczu. Dopiero wraz z zarzutami, ktre kierowaa najpierw do mnie, a potem do niej, zbliya si do swej bezgranicznej rozpaczy, ktr pozostawia w niej nigdy nie speniona tsknota za intymnym kontaktem. Wyparte wspomnienia odlegej, bronicej si przed kontaktem matki, podtrzymyway w crce uczucie ciany, bolenie oddzielajcej j od innych ludzi. Dopiero kiedy stawiajc mi gwatowne zarzuty moga nawiza kontakt ze swym cierpieniem, znikn przymus powtarzania, polegajcy na szukaniu nierozumiejcych jej partnerw i cakowitym uzalenianiu si od nich.

Pogarda w perwersji i nerwicy natrctw Jeeli uznamy, e cay emocjonalny rozwj czowieka (i wynikajca z niego rwnowaga psychiczna) zaley od tego, w jaki sposb rodzice ju w pierwszych dniach ycia reagowali na jego komunikaty i jak odpowiadali na jego potrzeby, to musimy stwierdzi rwnie, e wanie wtedy powstaj podwaliny pniejszych tragedii. Jeeli matka nie potrafia by dla dziecka zwierciadem, nie cieszya si z jego istnienia, lecz oczekiwaa okrelonych zachowa, nastpowaa pierwsza selekcja: podzia na dobre i ze, wstrtne i pikne, poprawne i bdne i podzia ten dziecko wchono do swego wntrza. W lad za t podstawow selekcj dziecko przejmuje kolejne systemy wartoci rodzicw. Niemowl dowiadcza, e ma w sobie co, czego matka nie chce. Czsto np. oczekuje si od dzieci, aby jak najszybciej opanoway funkcje ciaa, pozornie po to, by mogo sprosta oczekiwaniom spoecznym. Prawdziwym powodem jest jednak strach rodzicw przed ujawnieniem wasnych wypartych emocji, gdy jako dzieci sami przeszli ostry trening czystoci, ktry pozostawi w nich wiele wypartych lkw.

47

Maria Hesse, matka wybitnego poety i pisarza Hermanna Hesse, opisuje w swych dziennikach, jak amano jej wol, kiedy miaa cztery lata. Kiedy z kolei syn mia cztery lata, cierpiaa szczeglnie mocno z powodu jego przekory i zwalczaa j z rnym skutkiem. Majc 15 lat Hermann Hesse zosta oddany do zakadu dla umysowo chorych i epileptykw, aby tam wreszcie poradzono sobie z jego krnbrnoci. We wstrzsajcym, penym zoci licie z zakadu Hermann Hesse pisa do swoich rodzicw: Gdybym by witoszkiem, a nie zwykym czowiekiem, to by moe mgbym ywi nadziej, e mnie zrozumiecie. Rodzice postawili mu jasny warunek: tylko jeli si poprawi, bdzie mg opuci zakad, tak wic chopiec poprawi si. W pniejszym, powiconym rodzicom wierszu, wyranie wida wyparcie i idealizacj; Hesse oskara siebie za to, e przysporzy rodzicom tyle kopotw swoim charakterem. To poczucie winy, ciar nie spenienia oczekiwa rodzicw wielu ludzi nosi w sobie przez cae ycie. Jest on o wiele silniejszy od kadego wgldu intelektualnego, e zadaniem dziecka nie jest zaspokajanie potrzeb rodzicw. adne argumenty nie usun poczucia winy, ktre powstao w najwczeniejszym okresie ycia i stamtd czerpie swoj intensywno i uporczywo. Ta najwiksza rana e takim, jakim si byo, nie zasugiwao si na mio nie zablini si bez pracy nad smutkiem i alem. Mona mniej lub bardziej skutecznie broni si wiadomoci, e istnieje (jak dzieje si to np. w manii wielkoci bd depresji), albo te w przymusie powtarzania jtrzy j wci na nowo. Z t moliwoci mamy do czynienia w nerwicy natrctw i w perwersjach. Pene pogardy reakcje rodzicw na zachowanie dziecka s rejestrowane przez jego ciao i przechowywane w nim. Najbardziej naturalne impulsy dziecka, np. autoerotyka, odkrywanie wasnego ciaa, moczenie si, defekacja, ciekawo lub np. zo w przypadku poraki czy rozczarowania, mog budzi w matce oburzenie, poczucie obcoci, niech i obrzydzenie, lk i panik. Pniej wszystkie te dowiadczenia zwizane s wewntrznie z obrazem przeraonych lub oburzonych oczu matki, ale uczucia przenosi si na inne osoby. W przymusowych dziaaniach i perwersji mona w kocu odtwarza dokadnie wczeniejsze traumatyczne sytuacji, mimo e si ich nie rozpoznaje. Pacjent cierpi straszne tortury, wyznajc terapeucie swoje dotychczas skrywane lub inne seksualne sposoby zaspokajania. Naturalnie moe to zrobi rwnie cakowicie bez uczu, przekazujc czyst informacj, tak jakby opowiada o jakiej obcej osobie. Ale wwczas nie bdzie mg przeama swojej samotnoci i nie odnajdzie drogi do rzeczywistoci swego dziecistwa. Dopiero kiedy gotw jest otworzy si na uczucia wstydu i lku i przey je, dowiaduje si, co dziao si z nim, kiedy by dzieckiem. Z powodu najbardziej niewinnych czynnoci musia czu si pody, brudny lub by niszczony. Sam si dziwi, jak dugo przetrwao to wyparte uczucie wstydu, ile czasu towarzyszyo ono jego wiadomym liberalnym i tolerancyjnym pogldom na seksualno. Dopiero te dowiadczenia pokazuj pacjentowi, e jego wczesne przystosowanie poprzez odcicie fragmentw swego Ja nie byo aktem tchrzostwa, lecz stanowio jedyn szans przeycia, jedyn moliwo ucieczki od lku przed zagad. Czy matka moe by do tego stopnia grona? Tak, jeli jest kobiet, ktra zawsze szczycia si tym, e bya grzeczn, kochan creczk swojej matki i majc sze miesicy nie moczya ju pieluszek, w rok po urodzeniu wyprniaa si do nocnika, majc trzy lata bya mamusi dla najmodszego rodzestwa itd. Wasne niemowl uosabia dla niej nigdy nie dowiadczon, odcit cz wasnego Ja, ktrej przebicia 48

si do wiadomoci obawia si bardziej ni czegokolwiek innego, a jednoczenie uosabia rodzestwo, ktrym musiaa si tak wczenie zaj. Dopiero teraz moe sobie pozwoli na zazdro i zo, zaczyna wic tresowa swoje dziecko wzrokiem. Dziecko podrasta i nie chce zrezygnowa z wyraania wasnej prawdy, prbuje przynajmniej wyraa j skrycie. Spotykamy ludzi, ktrzy cakowicie przystosowali si do wymaga otoczenia, tworzc faszywe ja, jednak w perwersji lub nerwicy natrctw pozwalaj mimo udrki istnie czci swego prawdziwego Ja. Lecz yje ono wci w takim samym otoczeniu czy warunkach jak kiedy dziecko przy oburzonej matce, ktrej obraz zosta ju cakowicie wyparty. Perwersja i natrctwa tworz stale ten sam dramat: tylko istnienie oburzonej matki umoliwia zaspokojenie impulsu, tzn. wycznie w klimacie ponienia, skrajnej pogardy dla siebie moliwe jest uzyskanie orgazmu, np. za pomoc fetysza, tylko w pozornie absurdalnych, budzcych lk przymusowych wyobraeniach moe ujawni si negatywizm. Nic nie wprowadzi nas lepiej w cich tragedi niewiadomej, pozbawionej bondingu relacji midzy dzieckiem a matk ni przyjrzenie si niszczcej mocy przymusu powtarzania i otwarcie si na bezgony, niewiadomy komunikat, zawarty w nieustannym odnawianiu starego dramatu. Micha, lat 32, cierpicy z powodu swoich silnych skonnoci do szokujcych, perwersyjnych zachowa, nosi w sobie niewiadome wspomnienie odrzucenia przez matk i ba si nieustannie takiego samego odrzucenia przez innych, chocia nie wiedzia dlaczego. Robi rzeczy potpiane i wymiewane przez otoczenie i przez spoeczestwo i ba si kary. Gdyby spoeczestwo nagle zaakceptowao ten rodzaj perwersji (jak dzieje si to w pewnych krgach), Micha nie poczuby si wwczas wolny, lecz prawdopodobnie zmieniby form przymusw. Szuka bowiem za pomoc prowokacji nie akceptacji dla tego czy innego fetysza, lecz odrzucajcych, oburzonych oczu. Udao mu si osign ten cel rwnie u swego terapeuty. Prowokowa go za pomoc wszelkich dostpnych rodkw, obawiajc si jednoczenie, e wywoa wstrt, poczucie obcoci i obrzydzenia. Robi to wszystko, bo nie potrafi opowiedzie sowami, co przydarzyo mu si u zarania ycia. Jednak prby komunikowanie si przez prowokacj niczego nie przyniosy, dopki zablokowane byy jego dziecice uczucia i dopki nie zrozumia istniejcych powiza. Dopiero, gdy dowiadczy wypartych uczu, kiedy pozwoli ujawni si tragicznym wspomnieniom, mg zrezygnowa ze lepego, autodestrukcyjnego dziaania i stworzy w ten sposb miejsce dla prawdziwego i gbokiego uczucia alu i smutku. Kiedy bezporednio dowiadczy swego zranienia, nagle przesta potrzebowa dziwnych sytuacji. Widzimy tu wyranie, jak beznadziejn drog obieramy, prbujc wyjani konflikty popdowe pacjentowi, ktrego od najwczeniejszego dziecistwa tresowano oduczajc odczuwania. Jak mona dotrze do impulsw i konfliktw popdowych, nie odczuwajc niczego? Co znacz one bez towarzyszcych im uczu zoci, opuszczenia, zazdroci, samotnoci, zakochania? W cigu ostatnich dziesiciu lat otrzymaam wiele listw od czytelnikw, ktrzy pisali, e jako modzi ludzie byli uwiedzeni i wykorzystani seksualnie i emocjonalnie przez dorosych mczyzn, jednak nigdy nie rozumieli, co si wwczas naprawd zdarzyo. Wyparte wspomnienia z dziecistwa cakowicie pozbawiy ich zdolnoci rozrniania. Dopiero lektura ksiki Du sollst nicht merken (Pami wyzwolona JS&Co 1995) rozbudzia ich wtpliwoci i pojawio si podejrzenie. Po raz pierwszy w yciu odwayli si zakwestionowa postpowanie i charakter sprawcw. Nigdy

49

wczeniej nie przyszo im na myl, e zostali oszukani, e wykorzystano ich tsknot za mioci i bliskoci, gdy nie byli w stanie poczu wyrzdzanej im krzywdy oduczyli si tego w dziecistwie. Jedyne co im pozostao, to idealizacja uwodziciela, tego wielkiego przyjaciela, wybawcy, nauczyciela, mistrza, i uzalenienie od okrelonych form zachowa seksualnych lub narkotyku albo te od jednego i drugiego. Rwnie walka o spoeczn akceptacj okrelonych naogw, czy to seksualnych, czy nieseksualnych, jest jedn w z wielu drg czsto wybieranych w celu uniknicia konfrontacji z wasn histori. Potrzeby ochrony, opieki, czuoci, tsknota za mioci w dziecistwie wielu osb bardzo wczenie powizane zostay z seksualnoci. yj one z najrniejszymi formami seksualnej fiksacji, nigdy przy tym nie podejmujc prby przyjrzenia si swojej historii. Przyczaj si do rnych grup, bezkrytycznie akceptuj najrniejsze teorie, ktre potwierdzaj ich fiksacje i s przekonane, e dziel z innymi uzasadnion wiedz*, podczas gdy w rzeczywistoci niewiadomie tworz ornamenty wok swej wypartej historii. Dopki tak postpuj, krzywdz innych w taki sam sposb, w jaki kiedy sami zostali skrzywdzeni, nie odczuwajc przy tym adnych skrupuw.
* Autorka ma prawdopodobnie na myli rozpowszechnione na Zachodzie kluby dla osb ze skonnociami sadomasochistycznymi, ktre to skonnoci prbuje si uzasadni genetycznie.

Sdz, e kada ideologia zagraa przyszoci (terapii) tych ludzi i ich ofiar. Lepiej by byo, gdyby dowiedziay si, e mona odkry wasn histori, przepracowa j i uwolni si od fiksacji, ktre s destrukcyjne zarwno dla nich samych, jak i dla innych. Niewiarygodnie czsto caa ta pseudopopdowa seksualna aktywno zaamuje si, kiedy pacjent zaczyna dowiadcza swoich uczu i postrzega swoje prawdziwe instynktowne potrzeby. W reportau ze wiata domw publicznych i prostytucji w dzielnicy Hamburga St. Pauli, zamieszczonym w Sternie z 8.06.1978 roku, odnalazam nastpujce zdanie: Odczujesz to tak uwodzicielskie i absurdalne mskie pragnienie, aby by rozpieszczanym przez kobiet jak niemowl, a mimo to panowa nad ni niczym pasza. To marzenie mczyzny nie tylko nie jest absurdalne, lecz wypywa z jak najprawdziwszej i cakowicie uprawnionej potrzeby niemowlcia. Nasz wiat z pewnoci wygldaby inaczej, gdyby kade niemowl mogo dysponowa swoj matk niczym pasza i byo przez ni rozpieszczane, nie muszc si zbyt wczenie troszczy o jej potrzeby. Autor reportau zapyta staych klientw domw publicznych, co sprawia im najwiksz przyjemno w takich miejscach i podsumowuje odpowiedzi w nastpujcych sowach: Dyspozycyjno, cakowite oddanie dziewczt: to, e nie trzeba zapewnia ich o swojej mioci, czego wymagaj przyjaciki. Oraz to, e nie pozostaj adne zobowizania, dramaty duszy czy wyrzuty sumienia, kiedy namitno mija: <<Pacisz i jeste wolny!>> Nawet (albo wanie) ponienie zwizane z takim kontaktem moe zwikszy podniecenie jednak o tym nie opowiada si ju zbyt chtnie. (Podkrelenie moje A.M.) Ponienie, pogarda dla siebie i poczucie wyobcowania przypominaj pogard sytuacji pierwotnej i odtwarzaj w przymusie powtarzania te same tragiczne warunki zaspokajania potrzeby przyjemnoci. W tym sensie przymus powtarzania stanowi pewn szans. Moe zosta rozpuszczony, jeli pacjent dostrzee to podobiestwo i przepracuje je. Jeli nie wykorzysta szansy i zignoruje wymow przymusu

50

powtarzania, to przez cae ycie moe powtarza swoj patologiczn sytuacj w najrniejszych wariantach. Tego, co niewiadome, nie mona usun za pomoc proklamacji czy zakazw. Moemy jedynie uwraliwi si, aby mc je rozpozna, dowiadczy wiadomie i w ten sposb uzyska nad nim kontrol. Matka nie bdzie traktowa swego dziecka z szacunkiem, dopki nie zacznie dostrzega, e aby np. skry wasn niepewno, zawstydza swoje dziecko ironiczn uwag. Ale nigdy nie zauway, jak bardzo dziecko czuje si upokorzone, lekcewaone i niedoceniane, jeeli nie nawie wiadomie kontaktu z tymi uczuciami zamiast broni si przed nimi ironi. Podobne zjawisko moemy zaobserwowa u wikszoci psychiatrw, psychologw klinicznych i terapeutw. Nie uywaj co prawda sw zy, brudny, niedobry, egoistyczny, zepsuty, ale rozmawiaj midzy sob o pacjentach narcystycznych, ekshibicjonistycznych, destrukcyjnych, regresyjnych czy borderline, nie zauwaajc, e nadaj tym sowom pejoratywne znaczenie. By moe, ich abstrakcyjne sownictwo, ich obiektywna postawa, a nawet tworzone przez nich teorie i namitne diagnozowanie maja co wsplnego z penym pogardy wzrokiem matki skierowanym na trzyletnich chopcw i dziewczynki, ktrymi kiedy byli. Nierzadko lekcewaca postawa pacjenta skania terapeut do prby wzmocnienia swojej przewagi za pomoc teoretyzowania. Jednak prawdziwe Ja pacjenta nie odnajdzie go za tymi murami obronnymi. Bdzie ukrywa si przed terapeut podobnie jak przed penymi oburzenia oczami matki. Jeeli bdziemy umieli dostrzega za kadym przejawem lekcewaenia kontynuacj historii lekcewaonego dziecka, to nie poczujemy si zaatakowani i nie bdziemy zmuszeni do wewntrznego okopywania si za najrniejszymi teoriami. Znajomo teorii jest bardzo wana, ale teoria nie powinna peni funkcji obronnych u terapeuty, ani sta si narzdziem autorytetu przejmujcego funkcj surowych, kontrolujcych rodzicw.

Zepsucie modego Hermanna Hessego jako forma realnego za, ktrego dowiadcza Nieatwo jest opisa, w jaki sposb czowiek postpuje z doznan w dziecistwie pogard, a szczeglnie pogard dla jego zmysowoci i radoci ycia, nie podajc konkretnych przykadw. Oczywicie, mona by skorzysta z rnych modeli teoretycznych, aby przedstawi odrzucanie afektywnoci, ale nie przekae to emocjonalnego klimatu. Dopiero ten klimat pozwoli nam wzu si w owo cierpienie, tzn. umoliwi czytelnikowi empati. Natomiast nie angaujemy si w czysto teoretyczne rozwaania pozostajemy na zewntrz. Moemy rozmawia o innych, grupujc ich, przyporzdkowujc, klasyfikujc, etykietujc, diagnozujc i dyskutujc w specjalistycznym argonie, ktrego nie rozumiej. Jeeli odrzucimy ten jzyk, potrzebne nam bd ywe przykady. Tylko prawdziwe ycie pokazuje, jak czowiek dowiadcza realnego za, ktre go spotkao w dziecistwie, jako za istniejcego w nim. Tylko indywidualna historia czyjego ycia pozwala nam poczu, e dla dziecka dostrzeenie i zrozumienie przymusw rodzicw jest waciwie niemoliwe i e ta lepota moe czasem trwa

51

cae ycie, nawet gdy wci podejmowane s prby wyrwania si z tego wewntrznego wizienia. Zdecydowaam si opisa te skomplikowane procesy na przykadzie ycia Hermanna Hessego. Po pierwsze, koleje jego losu s powszechnie znane, a po drugie, to on sam je opisa. Na pocztku powieci Demian Hermann Hesse opisuje dobro i czysto panujce w rodzinnym domu, w ktrym nie ma miejsca ani zrozumienia dla zrodzonego z koniecznoci kamstwa dziecka. (Bez trudu mona rozpozna, a autor potwierdza to porednio, jego wasny dom.) Dziecko musi nosi samotnie swj grzech i czuje si zepsute, ze i odrzucone, mimo e nikt na nie nie krzyczy, lecz wszyscy (nie wiedzc o okropnoci) s wobec niego mili i przyjani. Wielu ludzi zna t sytuacj. Rwnie ten wyidealizowany sposb opisywania swego czystego domu nie jest nam obcy i odzwierciedla zarwno dziecic perspektyw, jak i ukryte okruciestwo tak dobrze znanego stylu wychowania. Podobnie jak niemal wszyscy rodzice, pisze Hesse w Demianie, moi rwnie nie wspomagali budzcych si instynktw, o ktrych si nie mwio. Pomagali jedynie z niewyczerpan troskliwoci, przy moich beznadziejnych prbach negowania rzeczywistoci i przebywania nadal w dziecicym wiecie, ktry z kad chwil stawa si bardziej zakamany i nierealny. Nie wiem, czy rodzice mog wiele dokona w tej dziedzinie, wic nie czyni im z tego powodu wyrzutw. Moja to bya sprawa poradzi sobie z samym sob i wywizaem si z tego zadania le, jak wikszo tych, ktrych dobrze wychowano.* (Podkrelenie moje A.M.) Temu dziecku rodzice wydawali si wolni od jakichkolwiek popdw, gdy dysponowali rodkami i moliwociami, aby ukry swoj seksualn aktywno, podczas gdy dziecko podlegao penej kontroli.** Wydaje mi si, e bez trudu mona wczu si w pierwsz cz Demiana, nawet jeli wyrolimy w odmiennych warunkach. To, co utrudnia mi dalsze czytanie tej ksiki, to bardzo specyficzna ocena zdarze. Prawdopodobnie Hesse przej te pogldy od swoich rodzicw i dziadkw, ktrzy byli misjonarzami. Takie niewiadome, dziwaczne oceny pojawiaj si w wielu jego opowiadaniach, najwyraniej jednak wida je w Demianie. Mimo e Sinclair dowiadczy ju okruciestwa (szanta ze strony starszych chopcw), to dowiadczenie niczego mu nie pokazuje, nie staje si kluczem do lepszego zrozumienia wiata. Zem jest dla niego (zgodnie z jzykiem uywanym przez misjonarzy) zepsucie. To nie nienawi, nie okruciestwo reprezentuj dla niego zo, lecz dziwaczne bahostki, jak np. picie w knajpie. Te specyficzne wyobraenia na temat za may Hesse naby w rodzinnym domu. Dlatego wszystko, co rozgrywa si po wprowadzeniu boga Abraxasa, ktry ma jednoczy to, co boskie, i to, co diabelskie brzmi obco i nie porusza nas. --------------------* Cytat ten, jak i nastpne wg tumaczenia Marii Kureckiej, Demian, dzieje Emila Sinclaira, Wydawnictwo Godnych Duchw, Warszawa 1990 (przypis tumacza). ** Hesse pisze w swoim opowiadaniu Dusza dziecka: Doroli zachowywali si tak, jakby wiat by doskonay, a oni boscy, my za chopcy tego wiata wrzodami i brudem Ju po kilku dniach, godzinach, zdarzao si co, co nie powinno si zdarzy, co niskiego, ponurego i zawstydzajcego. Wci na nowo spadalimy, mimo najbardziej twardych i szlachetnych postanowie i lubw nagle w grzech i wystpki, w codzienno i nawyki!... Dlaczego tak si dziao? Czy nie mogo by inaczej?

52

Zo zostaje sztucznie poczone z dobrem, a my odnosimy wraenie, e dla chopca jest ono czym obcym, zagraajcym, a przede wszystkim nieznanym, od czego nie moe si uwolni, gdy zepsucie sprzgnite z lkiem i poczuciem winy wywouje w nim silne emocje. Pragnie zabi je w sobie. Znowu przecie, peen najszczerszych chci, usiowaem ze szcztkw zrujnowanego ju okresu ycia zbudowa sobie jasny wiat, znw cay yem jednym tylko pragnieniem wyrzeczenia si wszystkiego, co ze i mroczne we mnie, i przebywania jedynie wrd wiatoci, na kolanach przed obliczem bogw. (Podkrelenie moje A.M.) W 1977 roku zobaczyam w Zurychu, na wystawie powiconej Hessemu obraz, ktry wiszc nad kiem towarzyszy mu przez cae dziecistwo. Prawa strona przedstawiaa dobr drog do nieba, pen cierni, nieprzyjemnoci, cierpienia. Po lewej przyjemna, nasycona namitnociami droga wiodca do pieka. Istotn rol odgrywaj knajpy to chyba kobiety straszc piekem chciay odciga mw i synw od przybytkw rozpusty. Odgrywaj one rwnie wan rol w Demianie. Jest to o tyle groteskowe, e marzeniem Hessego nigdy nie byo upijanie si w gospodach. Pragn jedynie wyrwa si z rodzicielskiego systemu wartoci. To byo jego grzechem. Kade dziecko pocztkowo tworzy swoje wyobraenia na temat za zgodnie z zakazami, tabu i lkami domu rodzinnego. Musi przej dug drog, zanim si od nich uwolni, zanim odkryje wasne zo w sobie, przestajc dowiadcza je jako zepsucie i bezwstyd, identyfikowane z popdami, i dostrzee, e stanowi ono ukryt reakcj na zranienia, ktrych dowiadczy w dziecistwie. Bdc dorosym moe odkry te rany, uwalniajc si jednoczenie od przymusowych, niewiadomych reakcji na nie. Jak silnie prby Hessego odnalezienia wasnego Ja zagroone byy utrat mioci rodzicw, unaocznia nastpujcy fragment Demiana: Ale tam, gdzie nie z nawyku, lecz z najszczerszych wasnych chci przejawialimy mio i szacunek, gdzie z gbi wasnego serca stawalimy si uczniami lub przyjacimi tam gorzka i straszliwa staje si chwila, w ktrej nagle wydaje nam si, e dostrzegamy, jak rwcy prd pyncy w nas samych chce odwie nas od ukochanej istoty. Wtedy kada myl, odtrcajca przyjaciela czy nauczyciela, jadowitym kolcem zwraca si przeciw wasnemu naszemu sercu, a kady obronny cios trafia prosto we wasn nasz twarz. Wtedy czowiekowi, ktry sdzi, i sam posiada powszechnie obowizujc moralno, nazwy takie jak niewierno lub niewdziczno wydaj si haniebnymi okrzykami, wypalonymi pitnami, a przeraone serce ucieka wtedy trwonie od piknych cnt dziecicych, nie mogc uwierzy, e i ten przeom musi si dokona, e i te wizy trzeba rozci. W Duszy dziecka za czytamy: Gdybym mia sprowadzi wszystkie te uczucia i ich pen udrki walk do jakiego podstawowego uczucia i nazwa je jednym jedynym sowem, nie znalazbym innego jak: lk. To by lk, lk i niepewno, ktre odczuwaem we wszystkich godzinach zaburzonego dziecicego szczcia: lk przed kar, lk przed wasnym sumieniem, lk przed porywami duszy, ktre odczuwaem jako zakazane i przestpcze. (Podkrelenia moje A.M.) W opowiadaniu Dusza dziecka Hesse z ogromn czuoci opisuje uczucia jedenastoletniego chopca, ktry ukrad z pokoju ukochanego ojca kilka wyschnitych 53

fig, aby mie stale przy sobie co, co naleao do niego. Poczucie winy, lk i rozpacz miotaj osamotnionym chopcem, zastpione w kocu przez najgbsze upokorzenie i wstyd, kiedy w niegodny czyn zosta odkryty. Sia uczu zawarta w tym opisie pozwala nam na przypuszczenie, e chodzi tu o realne zdarzenie z dziecistwa Hessego. A przypuszczenie staje si pewnoci, kiedy czytamy w dzienniku matki Hessego pod dat 11 listopada 1889 roku: Odkryam, e Hermann ukrad figi! (Podkrelenia moje A.M.) Dziennik matki Hessego i obszerna korespondencja rodzicw z rnymi czonkami rodziny, opublikowana w 1966 roku, pozwalaj nam przeledzi pen cierpienia drog chopca. Jak czsto dzieje si to z podobnymi mu rodzicom trudno byo znie chopca nie pomimo, lecz z powodu jego wewntrznego bogactwa. Czsto zdarza si, e zdolnoci dziecka (intensywno uczu, gbia dozna, ciekawo, inteligencja przytomno, ktra zawiera w sobie rwnie uzasadnion krytyk) konfrontuj rodzicw z konfliktami, przed ktrymi chroni si przernymi normami i przepisami. W takiej sytuacji przepisy musz zosta ocalone kosztem rozwoju dziecka. Prowadzi to do jedynie paradoksalnej sytuacji, e rwnie rodzice dumni ze swego utalentowanego dziecka, podziwiajcy je nawet, z powodu wasnego cierpienia odrzucaj, tumi lub wrcz niszcz to, co w nim najlepsze, albowiem najbardziej autentyczne. Dwie wypowiedzi matki Hermanna Hessego znakomicie ilustruj, jak mona pogodzi dzieo zniszczenia z pozornie pen mioci trosk: 1. (1881): Hermann poszed do szkoy wstpnej; jego gwatowny temperament przysparza nam wiele kopotw (1966, str. 10). Chopiec mia wwczas trzy lata. 2. (1884): Hermanem, ktrego wychowanie sprawio nam tyle kopotw i trudu, sprawuje si obecnie znacznie lepiej. Od 21 stycznia do 5 czerwca przebywa cay czas w internacie dla chopcw, spdzajc z nami jedynie niedziele. Zachowywa si tam grzecznie, ale do domu powraca blady, wychudzony i zgarbiony. Skutki s zdecydowanie pozytywne i zdrowe. Teraz jest nam z nim o wiele atwiej. (Podkrelenia moje A.M.) (1966, str. 13/14). Dziecko miao wwczas siedem lat. Jeszcze wczeniej (14 listopada 1883 roku) ojciec, Johanes Hesse pisa: Hermann, uznawany w internacie prawie e za wzr cnt, czasami jest trudny w prowadzeniu. Cho byoby to dla nas upokarzajce (podkrelenia A.M.), zastanawiam si powanie, czy nie odda go do zakadu lub obcego domu. Jestemy zbyt nerwowi, zbyt sabi w stosunku do niego, a nasz dom zbyt mao zdyscyplinowany i systematyczny. Zdaje si, e w kadej dziedzinie zosta obdarowany: obserwuje ksiyc i chmury, fantazjuje na harmonii, maluje owkiem i pirkiem przepikne obrazki, piewa, jeli chce, cakiem porzdnie i nigdy nie brakuje mu rymw. (Podkrelenia A.M.) (Por. Hermann Hesse, Kindheit und Jugend, 1966, str. 13) Hermann Hesse odwrci si od oryginalnego, buntujcego si trudnego, niewygodnego dla rodzicw dziecka, jakim kiedy by, tworzc silnie wyidealizowany obraz swego dziecistwa i rodzicw, ktry przedstawia w Hermanie Lauscher* nigdy ta wana cz jego Ja nie zadomowia si w nim na stae i w kocu zostaa wypdzona. A wielka, autentyczna tsknota Hessego za prawdziwym Ja nigdy nie znalaza spenienia. Ani odwagi, ani talentu, ani te gbi przey nie brakowao Hessemu, o czym wiadcz jego dziea i niektre listy, a przede wszystkim wspomniany ju peen gniewu list wysany przez pitnastolatka z zakadu dla umysowo chorych. Jednak odpowied ojca (por. 1966), zapiski matki i zacytowane wyej fragmenty Demiana i 54

Duszy dziecka ujawniaj, jak wielkim ciarem by dla niego wyparty dziecicy los. Mimo wielkiej popularnoci, jak cieszyy si jego ksiki, ogromnych sukcesw i Nagrody Nobla, Hesse, bdc dojrzaym czowiekiem, cierpia z powodu tragicznego stanu oddzielenia od swego prawdziwego Ja, ktry lekarze okrelaj jako depresj.
* Kiedy czasem dziecistwo powraca do mego serca, to jako nasycony, obramowany zotem obraz peen kasztanw i olch opromienionych nieopisanie cudownym porannym sonecznym wiatem, dla ktrych tem jest wspaniae pasmo grskie. Ca sodycz godzin, w ktrych obdarowany zostaem krtk, szybko przez wiat zapomnian saw, wszystkich samotnych wdrwek, wszystkich chwil, w ktrych nieoczekiwane malekie szczcie bd czysta mio kazay zapomnie mi o dniu wczorajszym i jutrzejszym, mog wyrazi jedynie porwnujc je do tego zielonego obrazu mego najwczeniejszego ycia. (Ges. Werke, 1970, str. 218).

Pierwszy zwizek z matk jako matryc relacji na reszt ycia Niewiele pomoemy cierpicemu czowiekowi, prbujc mu wyjani, ze jego perwersja w innym spoeczestwie nie byaby problemem, gdy to nasze spoeczestwo jest chore, ograniczajce i pene przymusw. Jako niepowtarzalna, wyjtkowa osoba, istniejca w okrelonym czasie i miejscu, poczuby si prawdopodobnie zlekcewaony i niezrozumiany. Jego rzeczywista osobista tragedia, ktra ujawnia si w przymusie powtarzania*, zostaaby przez takie wyjanienia zbagatelizowana. Z pewnoci wspokrelay j nakazy spoeczne, nie funkcjonuj one jednak w psychice jako abstrakcyjna wiedza, lecz utrwaliy si w niej w wyniku najwczeniejszych kontaktw emocjonalnych z rodzicami. Dlatego sowa nie mog ich rozpuci, trzeba ich w peni dowiadczy, i to nie w dorosy, korygujcy sposb, lecz jako bardzo wczesnego, dziecicego lku przed pogard ze strony ukochanych rodzicw i nastpujcym po nim oburzeniu, smutku i alu. Same sowa, nawet najbyskotliwsze interpretacje, pozostawiaj w stanie nienaruszonym rozam pomidzy intelektualnymi spekulacjami a wiedz ciaa. Z tego powodu trudno bdzie uwolni uzalenion osob od naogu, wyjaniajc jedynie, e nag ten stanowi reakcj na chore spoeczestwo. Chtnie przyjmie takie wytumaczenie i uwierzy w nie, gdy oszczdza ono blu prawdy. Dopiero prawdziwe zrozumienie uwarunkowa z dziecistwa moe uzdrowi, pozwalajc odczu oburzenie, zo, smutek czy niemoc. To, czego nie potrafimy dostrzec, a wic przymusy caych sekwencji zachowa spoecznych, ktrych scenariusze wchonlimy za porednictwem rodzicw i ktrych nie pozbdziemy si za pomoc lektury czy zdobywania wiedzy, s prawdziw przyczyn naszych chorb. Jest to niewiadoma pami o przymusowych scenariuszach rodzicw. --------------------* Autorka czsto odwouje si do tego odkrytego przez Freuda mechanizmu. Polega on na niewiadomym deniu do tego aby jeszcze raz znale si w sytuacji upokorzenia, zagroenia, wykorzystania, ktra bya naszym udziaem w przeszoci. Osoba skrzywdzona ma skonno do wchodzenia w rol ofiary, raz doprowadzona do utraty kontroli i agresywnego zachowania szuka osb i sytuacji, ktre znw skrajnie j sprowokuj, opuszczona emocjonalnie przez ktre rodzicw szuka w przyszych zwizkach kogo, kto j porzuci itp. Precyzyjne definicje terminw psychoanalitycznych, ktrymi posuguje si autorka, znale mona w Sowniku Psychoanalizy, J.S&Co, Warszawa 1995 (J.S.).

55

Mwic inaczej: wielu ludzi poszukujcych pomocy jest bardzo inteligentnych, czytaj w gazetach i ksikach o szalestwie zbroje, o niszczeniu naszej planety, zakamaniu dyplomacji, arogancji i manipulacji wadzy, przystosowaniu sabych, niemocy jednostki i zastanawiaj si nad tym. Nie widz jednak, nie mog zobaczy, jak pene przemocy i zakamania byo postpowanie ich wasnych rodzicw wobec nich w dziecistwie. Tumienie potrzeby wolnoci i przymus przystosowania nie zaczynaj si w biurze, fabryce czy partii, lecz ju w pierwszych tygodniach ycia. Przymus zostaje pniej wyparty i dlatego staje si niedostpny wszelkim argumentom. Z kolei przystosowanie czy totalne posuszestwo nie zmieniaj swej istoty, jeli zmianie ulega jedynie przedmiot. Zaangaowanie w dziaalno polityczn moe czerpa si napdow z niewiadomej zoci wykorzystywanego, ograniczanego, tresowanego dziecka. W walce z politycznymi przeciwnikami mona np. czciowo rozadowa t zo, nie rezygnujc z idealizowania rodzicw i wczesnego dziecistwa, a dawne posuszestwo moe by przeniesione na przywdcw lub grup. Czowiek, ktry przejdzie przez proces utraty iluzji i przeyje al i smutek, przed ktrymi iluzje te chroniy, nie musi rezygnowa z wybranego spoecznego czy politycznego zaangaowania, jednak jego dziaanie stanie si wolne od przymusu powtarzania. Oznacza to, e bdzie dziaa bardziej wiadomie, w bardziej ukierunkowany sposb i lepiej rozumiejc motywy, a przy tym nie bdzie sam sobie szkodzi. Wewntrzna potrzeba tworzenia cigle nowych iluzji i przekama, ktre maj chroni przed wasn prawd, znika, kiedy cho raz dowiadczy si tej prawdy. Widzimy wwczas, e przez cae ycie balimy si czego i bronilimy si przed czym, co ju si wydarzyo, i to u zarania naszego ycia, kiedy bylimy cakowicie bezbronni. Mona co prawda uzyska terapeutyczny efekt w formie przejciowego polepszenia stanu pacjenta, jeeli przejmie on od terapeuty bd grupy sensowny system wartoci i przekona. Ale celem terapii nie jest korygowanie losu pacjenta, lecz umoliwienie mu spotkania si ze sob jako dzieckiem, dowiadczenia alu nad swym losem, uwiadomienia sobie nowych moliwoci dorosego. Pacjent musi odnale swoje wczesne wyparte uczucia i wiadomie dowiadczy niewiadomej manipulacji i pogardy rodzicw, aby mc si od nich uwolni. Dopki zaley od terapeuty lub grupy, mimo caej teoretycznej wiedzy jego niewiadomo i ciao wci przechowywa bd pene pogardy spojrzenia. Wci bd przejawia si w relacjach pacjenta z innymi ludmi i w jego stosunku do siebie, przysparzajc mu nowych cierpie, ale pozostan przy tym cakowicie niedostpne. Niewiadome treci rzdz bez koca i niezmiennie dopiero wiadome nawizanie kontaktu z ukrytymi dotd emocjami moe sta si zalkiem radykalnej zmiany.

Samotno pogardzajcego Pogarda, jak okazuje pacjent, stanowi kontynuacj wielu wczeniejszych dowiadcze w jego yciu i spenia funkcj obrony przed niechcianymi uczuciami. Znika, jeli zostan one dowiadczone, np. rozpacz i wstyd dziecka, ktrego mio 56

nie bya odwzajemniona. Dopki sami pogardzamy innymi i przeceniamy znaczenie osigni, moemy wymyka si uczuciu alu, e nie kochano nas, kiedy nie odnosilimy sukcesw. Poczucie wielkoci gwarantuje utrzymanie iluzji: byem kochany. Jednak uciekajc przed alem i smutkiem w gbi duszy wci czujemy si przedmiotem upokorzenia. Musimy bowiem gardzi wwczas tym wszystkim w sobie, co nie jest wspaniae, dobre i mdre. W ten sposb wci przebywamy w samotnoci naszego dziecistwa: pogardzam niemoc, saboci, niepewnoci, krtko mwic bezbronnym dzieckiem we mnie i innych. Gardzimy tym maym bezbronnym, zalenym od innych, ale rwnie niewygodnym czy trudnym dzieckiem. Zilustruje to wyranie seria snw jednego z moich pacjentw. Czterdziestopicioletni Hans, ktry z powodu mczcych go natrctw leczy si u dwch terapeutw, wci widzia si w swoich snach na wiey widokowej, stojcej na przedmieciach jego ukochanego miasta. Wok wiey rozcigay si bagna. Stojc na jej szczycie rozkoszowa si widokiem miasta, jednoczenie jednak czu si smutny i opuszczony. W wiey bya winda i we nie czsto mia problemy z dostaniem biletu, aby wjecha na gr. Czasami po drodze pojawiay si inne przeszkody. W rzeczywistoci w miecie Hansa nie ma takiej wiey, ale poniewa naleaa ona do krainy snu, Hans dobrze j zna. Ten sen powtarza si bardzo czsto i towarzyszyo mu zawsze uczucie osamotnienia. W trakcie terapii sen ulega gbokim przemianom. Po raz pierwszy Hans si zdziwi, kiedy pewnego razu przynio mu si, e co prawda posiada bilet wstpu, ale wie rozebrano, co oznaczao, e utraci mono ogldania wszystkiego z gry. Zamiast wiey we nie pojawi si most czcy bagna z miastem. Mg wic pj na piechot do miasta i obejrze wprawdzie nie wszystko, ale wiele z bliska. Hans, ktry czu paniczny lk przed jazd wind, odczu ulg, gdy wjedanie na szczyt wiey przysparzao mu za kadym razem problemw. Skomentowa ten sen stwierdzajc, e by moe nie jest ju skazany na to, aby zawsze nad wszystkim panowa, by na szczycie, wszystko kontrolowa, by mdrzejszym od innych itd. Mg teraz cakiem zwyczajnie chodzi na piechot. Poczu si wic tym bardziej zaskoczony, kiedy przynio mu si pniej, e znajduje si w windzie. Teraz jednak nie ba si ju. Rozkoszowa si jazd, wysiad na grze i poczu si bardzo dziwnie, gdy okazao si, e znajduje si na wyynie, z ktrej wida dolin, ale tam, w grze te byo miasto z barwnym targiem, szko, w ktrej dzieci uczyy si baletu, a on mg si do nich przyczy (byo to marzenie jego dziecistwa). Napotka rwnie grup dyskutujcych ludzi, przysiad si do nich i wzi udzia w rozmowie. Czu, e ta grupa przyja go takiego, jaki jest. Mimo e sen wyraa raczej jego pragnienia ni rzeczywisto, odegra wan rol, ujawniajc jego prawdziwe potrzeby: potrzeb kontaktu, komunikacji, potrzeb kochania i bycia kochanym wszystko to poza wszelkim osiganiem i pogoni za sukcesem. Ten sen wywar ogromne wraenie na Hansie, ktry powiedzia:
Wszystkie wczeniejsze sny o wiey mwiy zawsze o mojej samotnoci i izolacji. W domu, jako najstarszy, zawsze wyprzedzaem rodzestwo, moi rodzice nie dorwnywali mi intelektualnie, byem wic sam z mymi duchowymi potrzebami. Z jednej strony musiaem nieustannie demonstrowa swoj wiedz, aby traktowano mnie powanie, z drugiej ukrywaem j, aby rodzice nie powiedzieli: Studia uderzyy ci do gowy, czy uwaasz, ze jeste lepszy od innych, bo moge studiowa? Gdyby nie ofiarno matki i cika fizyczna praca ojca, nigdy by ci si to nie udao. Wywoywao to we mnie poczucie winy i chciaem ukry swoj inno, moje zainteresowania, talent. Chciaem by taki jak wszyscy. Ale wwczas musiabym siebie zdradzi.

57

Hans szuka wic swojej wiey, walczy z przeciwnociami (trudna droga, bilet wstpu, lk, itd.), a kiedy dociera na gr, czu si samotny i opuszczony. Postawa rodzicw Hansa naley do bardzo typowych, sprzecznych wewntrznie postaw wobec dzieci: z jednej strony niech i poczucie rywalizacji, z drugiej zachcanie do jak najwikszego wysiku i duma z sukcesw. Hans musia stworzy swoj wie i walczy z przeciwnociami. W kocu zbuntowa si przeciwko przymusowi osigania i stresowi i wiea znikna w pierwszym z przedstawionych snw. Mg zrezygnowa z wielkociowej fantazji patrzenia na wszystko z gry i zbliy si do spraw swego miasta (swego Ja). Dopiero teraz Hans zrozumia, jak bardzo odgradza si od innych, przyjmujc postaw pogardy, bdc jednoczenie oddzielony od swego prawdziwego Ja, od tej bezbronnej, niepewnej czci w sobie. Wraz z pojawieniem si smutku i alu z powodu tego, co nieodwracalne, pogarda odchodzi. Rwnie ona na swj sposb suy zafaszowaniu rzeczywistoci. W kocu o wiele mniej cierpimy, kiedy jestemy przekonani, e to nasza wina, i nikt nas nie rozumie. Moemy wwczas prbowa wyjania innym, o co nam chodzi, podtrzymujc w ten sposb iluzj porozumienia (gdybym tylko potrafi to odpowiednio wyrazi)*. Kiedy rezygnujemy z tych wysikw, dowiadczamy, e zrozumienie nigdy nie byo moliwe, gdy wyparcie wasnego dziecicego losu przez rodzicw czynio ich lepymi na potrzeby dzieci. Rwnie wiadomi rodzice nie zawsze rozumiej potrzeby swych dzieci. Jednak bd szanowa uczucia dziecka take wtedy, gdy bd one dla nich niezrozumiae. W takiej sytuacji dziecko nie musi szuka w pogardzie schronienia przed bolesn prawd, co zdarza si niestety bardzo czsto. Nacjonalizm, nienawi do innowiercw, faszyzm w gruncie rzeczy s niczym innym jak tylko ideologicznymi fasadami takiej ucieczki: ucieczki przed drczcymi, wypieranymi wspomnieniami dowiadczonej kiedy pogardy, z ktrej czyni si program ycia. Okruciestwa zadane kiedy potajemnie dziecku manifestuj si w agresywnych dziaaniach i wewntrznej przemocy grup modzieowych, jednak zarwno modzie, jak i spoeczestwo nie chc przyj, e korzenie przemocy sigaj wczesnego dziecistwa.
* Wstrzsajcym przykadem takiej postawy s m.in. prace van Gogha czy szwajcarskiego malarza Maxa Gublera, ktrzy za pomoc wszelkich im dostpnych rodkw walczyli o zrozumienie u swoich matek.

Wyzwolenie z pogardy Perwersje seksualne, nerwica natrctw i ideologizacja nie s jedynymi sposobami uwieczniania tragedii pogardzanego dziecka. Istniej niezliczone, o wiele bardziej subtelne formy. Rozczarowanie dziecka z powodu odrzucenia przez rodzicw jego Ja znajduje wyraz w tej samej formie, w jakiej dziecko doznao odrzucenia. To niewiadome przekazywanie atmosfery rodzinnego domu przyjmuje rne oblicza. Niektrzy ludzie np. nigdy nie uywaj gonych czy agresywnych sw, 58

zawsze sprawiaj wraenie dobrych i szlachetnych, a jednoczenie potrafi w jednoznaczny sposb da odczu innym, e uwaaj ich za miesznych albo gupich, albo zbyt haaliwych. Nie zdaj sobie z tego sprawy i by moe wcale nie chc czego takiego sygnalizowa, a jednak otacza ich dokadnie taka aura. Takie zachowanie odzwierciedla atmosfer, jaka panowaa w ich rodzinnym domu, a z ktrej w ogle nie zdawali sobie sprawy. Dzieciom takich rodzicw jest szczeglnie trudno sformuowa jakikolwiek zarzut, dopki nie naucz si tego w trakcie terapii. Niektrzy potrafi by bardzo przyjacielscy, cho czasem nieco protekcjonalni, a w ich obecnoci kady czuje si zerem. Potrafi przekaza uczucie, e nikt oprcz nich si nie liczy, e tylko oni maj co ciekawego czy istotnego do powiedzenia. Inni mog tylko sta obok i podziwia ich albo w rozczarowaniu i smutku wycofa si we wasn nico; nikt nie moe poczu si ich partnerem. Taki klimat stwarzaj wok siebie ludzie, ktrzy mieli wielkociowych rodzicw. Jako dzieci nie mieli adnych szans w rywalizacji z nimi i to samo przekazuj teraz jako doroli swemu otoczeniu. Jeszcze inne wraenie sprawiaj ludzie, ktrzy w dziecistwie znacznie przerastali intelektualnie swoich rodzicw, za co byli przez nich bardzo podziwiani, a jednoczenie musieli sami radzi sobie ze swymi problemami, gdy byy one zbyt skomplikowane dla rodzicw. Ci ludzie potrafi co prawda przekaza nam uczucie mocy, lecz jednoczenie oczekuj, abymy kad pojawiajc si sabo opanowali intelektualnie. Mamy wraenie, e nie potrafi zrozumie cierpienia innych, tak jak kiedy ich rodzice, przy ktrych zawsze musieli by silni, nie dostrzegali istoty ich problemw. Czsto spotykamy si z tak postaw u profesorw, ktrzy potrafi wyraa si jasno i zrozumiale, a mimo to formuuj swoje myli w tak skomplikowanym, sztucznym jzyku, e studenci mog przyswoi je sobie jedynie z wielkim wysikiem jako cakowicie abstrakcyjn wiedz, z ktr nie wiedz, co pocz. By moe, studenci dowiadczaj przy tym takich samych uczu wobec nauczyciela, jakich on w dziecistwie dowiadcza wobec rodzicw, i tak samo bd je wypiera. Jeeli ci studenci sami kiedy zostan nauczycielami, uzyskaj sposobno przekazywania swoim uczniom tej niepotrzebnej wiedzy jako kosztownego skarbu, poniewa jej zdobycie kosztowao ich kiedy tak wiele wysiku. W terapii wan rol odgrywa zrozumienie przez pacjenta destrukcyjnych wzorcw wasnych rodzicw. Ale jak ju powiedziaam: aby w peni mc si od tych wzorcw uwolni, poza intelektualnym wgldem potrzebujemy dostpu do naszych emocji. Pacjent, ktry dziki emocjonalnemu przepracowaniu historii dziecistwa odzyska swoj ywotno, osign gwny cel terapii. Sam musi zdecydowa, czy chce podj sta prac czy te nie, czy pragnie y sam czy z partnerem, czy i do jakiego ugrupowania politycznego pragnie przystpi s to wycznie jego decyzje. Nie jest naszym zadaniem ani socjalizowanie go, ani wychowywanie (rwnie polityczne, albowiem kade wychowanie jest prb przejcia kurateli nad drugim czowiekiem). Kto, kto wielokrotnie wiadomie dowiadczy, w jaki sposb manipulowano nim w dziecistwie, jak go krzywdzono i jakie pragnienia odwetu to w nim pozostawio, o wiele szybciej ni dotd potrafi jednak dostrzec manipulacje i sam odczuje znacznie mniejsz potrzeb manipulowania innymi. Jeli dowiadczy poczucia bezradnoci i cakowitej zalenoci swego dziecistwa, bdzie umia przycza si do grup, nie uzaleniajc si od nich. O wiele mniej skonny bdzie idealizowa ludzi i systemy czy pozwala oszukiwa si rnym guru, jeli wyranie odczu, e kiedy kade sowo matki i ojca oznaczao dla niego absolutn prawd. Moe si zdarzy, e 59

wysuchujc sabego wykadu czy czytajc kiepsk ksik w pierwszej chwili znw odczuje t sam co kiedy dziecinn fascynacj i podziw, jednoczenie jednak dostrzee czajc si za nimi pustk czy ludzk tragedi, ktre nim wstrzsn. Takiego czowieka nie mona ju omami fascynujcymi, niezrozumiaymi sowami, gdy to, czego dowiadczy, pomogo mu dojrze. Czowiek, ktry wiadomie dowiadczy cierpienia zwizanego ze swym tragicznym losem, stanie si take o wiele wraliwszy na cierpienie innych, nawet jeli jest ono zamaskowane. Jeli nauczy si traktowa powanie wasne uczucia, nie bdzie wymiewa si z cudzych i przerwie diabelski krg pogardy. Oddziauje to nie tylko na sfer ycia osobistego, lecz ma rwnie polityczne konsekwencje. Ludzie, ktrzy za pomoc terapii odkryli wasn przeszo, nauczyli si rozumie swoje uczucia i bada ich rzeczywiste przyczyny, nie musz ju przenosi swego gniewu na niewinnych. S w stanie nienawidzi to, co na nienawi zasuguje, i kocha co warte jest mioci. Poniewa odwanie sprawdzili, kto zasuy na ich zo, potrafi porusza si w realnym wiecie, nie wpadajc w zalepienie wykorzystywanego dziecka, ktre szuka kozw ofiarnych. Przyszo demokracji zaley od tej decyzji kadego czowieka. Odwoywanie si do mioci i rozsdku pozostanie nieskuteczne, dopki nasz wewntrzny lk uniemoliwia nam podjcie krokw, dziki ktrym moglibymy zrozumie rda naszych uczu. Gniewu nie da si zwalczy argumentacj; trzeba zrozumie jego przyczyny. Dowiadczenie silnych emocji wyzwala nie tylko dlatego, e pozwala rozadowa napicie ciaa, trwajce od czasw dziecistwa, lecz przede wszystkim dlatego, e pozwala nam wyranie zobaczy rzeczywisto, uwalnia od iluzji, przywraca wyparte wspomnienia i czsto rozpuszcza symptomy. Wanie dlatego dowiadczenie to wzmacnia i rozwija. Dopiero gdy dowiadczymy i zrozumiemy, e mamy prawo do gniewu, uczucie to moe si rozpuci. Powraca, i jest to w peni uzasadnione, jedynie wtedy, gdy pojawi si nowe przyczyny gniewu. Natomiast niesprawiedliwa, przeniesiona na niewinnych nienawi nie ma koca, nigdy nie moe si wyciszy. Wprowadza nas w pomieszanie, gdy deformuje rzeczywisto i uniemoliwia nawizanie z ni kontaktu. Jest niszczycielska, gdy wywodzi si z wypartej historii niszczenia, ktrej okruciestwo przechowywane jest w pamici ciaa. Zatruwa dusz, zera pami, zabijajc nie tylko zdolno wgldu i empatii, lecz rwnie i rozum. Gmach wzniesiony na oszustwie wczeniej czy pniej musi si zawali, niszczc w okrutny sposb ludzkie ycie jeli nie budowniczego, to jego dzieci, ktre wyczuwaj kamstwa rodzicw, cho nie wolno im ich rozpozna, co staje si przyczyn ich tragedii. Musz zapaci pen cen za dezercj rodzicw. Czowiek, ktry nauczy si uczciwie, nie okamujc si, postpowa ze swoimi uczuciami, nie potrzebuje stroi ich w ideologie, nie stanowi wic zagroenia dla innych. Niezliczone formy, ktre przyjmuj zataczajce coraz szersze krgi nacjonalizmy, wyranie pokazuj, e mamy do czynienia zawsze z tym samym obdem, ktrego motywy wywodz si z wypartych uczu i wspomnie przywdcw, i ktre nie maj nic wsplnego z racjonalnymi przyczynami. Nienawi do ycia i fascynacja zniszczeniem wsplne s wszystkim nacjonalistom. Maj oni jednolity, ponadnarodowy mundur, pochodzcy z tego samego rda: takiej samej historii doznanych w dziecistwie okruciestw, ktrych albo si w ogle nie pamita, albo bagatelizuje, a wiedza o nich do niedawna wypierana bya przez spoeczestwo. Nie moemy jednak podtrzymywa duej kamstwa, gdy ryzyko, jakie z sob niesie,

60

narasta lawinowo. Ludzie gotowi wydoby z mrokw niepamici swoj histori dodadz odwagi innym, zachcajc do zrobienia tego kroku, a ich przebudzone, wiadome postrzeganie rzeczywistoci wniesie w mroki wspczesnej polityki wicej wiata i jasnoci, ni to byo do tej pory moliwe.

Posowie
Mino szesnacie lat od ukazania si ksiki Dramat udanego dziecka, w trakcie ktrych wiele zmienio si w dziedzinie psychoterapii. Popkay zaskorupiae struktury, pojawiy si nowe, niekiedy niebezpieczne metody. adna ksika, nawet pisana z najwikszym wyczuciem, nie jest w stanie zastpi dobrego terapeuty. Moe jednak przybliy nas do tumionych czy wrcz wypartych uczu i uwiadomi, e potrzebujemy terapii, co czasem uruchamia uzdrawiajcy proces. T wanie rol spenia Dramat od chwili ukazania si do dnia dzisiejszego. Lecz co w pierwszym wydaniu oparte byo gwnie na mojej intuicji i moich osobistych dowiadczeniach z pacjentami, obecnie znalazo potwierdzenie w rnorodnych dowiadczeniach kolegw i ich licznych publikacjach. Pierwsza wersja Dramatu przed siedemnastu laty bya midzy innymi prb przekonania przedstawicieli psychoanalizy o ogromnym znaczeniu emocji dla ludzkiego rozwoju. W cigu tych lat moja argumentacja spotykaa si z coraz wikszym odzewem. Przyczynio si do tego rwnie poszerzenie naszej wiedzy na temat urazw dowiadczanych w dziecistwie i skutkw ich wypierania. Czciowo zawdziczamy to informacjom przekazywanym przez media i w znacznym stopniu terapiom odkrywajcym przeszo. Obecnie pojawiy si nowe perspektywy dziki badaniom neurobiologicznym ludzkiego mzgu. Antonio Damasio, autor ksiki Descartes Error (1994), na podstawie licznych obserwacji i eksperymentw stwierdza, e ludzie, ktrzy na skutek wypadkw lub interwencji chirurgicznych (np. z powodu nowotworu mzgu) utracili centrum emocji w mzgu, nie tylko s niezdolni do doznawania uczu, lecz nie potrafi rwnie podejmowa decyzji i organizowa swojego ycia. Pozostae sektory mzgu mog funkcjonowa znakomicie, funkcje intelektualne mog by nienaruszone, o czym wiadcz testy psychologiczne, jedynie w zakresie odczuwania i dziaania stwierdza si znaczne zaburzenia. Pokazuje to wyranie, e aby czowiek mg organizowa swoje ycie, musi mie dostp do swoich emocji. To stwierdzenie wydaje si szczeglnie wane dla zrozumienia skutkw urazw okresu dziecistwa. Co z punktu widzenia neurobiologii przydarzyo si dzieciom, ktrych losy opisuje Dramat, dzieciom, ktrym uniemoliwiono rozwj ycia emocjonalnego? Czy mogo si zdarzy, e nie rozwiny w dostatecznym stopniu lub w ogle tego specyficznego orodka mzgu, ktry umoliwia nam dbanie o siebie i innych? Materia kliniczny i opisane w Dramacie przypadki zdaj si potwierdza tak hipotez. Potrzeba jednak jeszcze wielu bada, aby potwierdzi jej prawdziwo. Wyjaniaoby to ewentualnie, dlaczego tak wielu wykorzystywanych i zaniedbywanych w dziecistwie ludzi, ktrzy bardzo wczenie musieli tumi i wypiera swoje prawdziwe uczucia, nie potrafi si broni ani odpowiednio dba o

61

siebie. A take, dlaczego niektrzy z nich postpuj destrukcyjnie lub irracjonalnie, mimo e na paszczynie intelektualnej s bardzo sprawni? Aby dziaa racjonalnie, musieliby znale dostp do swoich prawdziwych uczu, swego prawdziwego Ja. W odrnieniu jednak od tych, ktrzy doznali nieodwracalnych uszkodze mzgu na skutek wypadku bd operacji, ofiary wykorzystywania w dziecistwie jako doroli mog rozwin w sobie t zdolno. Badaczy zdumiewa plastyczno ludzkiego mzgu, ktra dopki yje ciao, umoliwia kompensacj brakw. Tumaczy to, dlaczego w niektrych terapiach, dziki nowo zdobytej zdolnoci odczuwania, moliwe okazay si pozytywne zmiany w zachowaniu, tak, e pacjenci potrafi w efekcie lepiej dba o siebie i o swoje dzieci. Jednak nie zawsze pojawiaj si takie pozytywne zmiany. Istniej ludzie, ktrzy mimo dugotrwaej pracy emocjonalnej zdaj si by skazani na niekoczce si przeywanie starych urazw (co oczywicie podwaa wag nowych odkry). Musimy zebra jeszcze wiele dowiadcze i przemyle na temat problemw wypierania, tumienia i leczenia i potrzebujemy w tej dziedzinie o wiele wikszej jawnoci ni dotd, aby w peni zrozumie przyczyny tak rnych rezultatw terapii. Czy pomog nam badania nad mzgiem? Odpowied przyniesie czas. Jednak nowe odkrycia naukowe potwierdzaj to, co niektrzy terapeuci wiedz ju z wasnego dowiadczenia: nasze racjonalne, konstruktywne dziaanie zaley nie tylko od sprawnego mylenia, ale rwnie od moliwoci dostpu do prawdziwych emocji. adna technologia nie zastpi nigdy tej funkcji mzgu, musimy wic zatroszczy si w kocu o higien i kultur naszych uczu. Oglnie rzecz biorc, tradycyjna psychologia do niedawna jeszcze zbyt mao uwagi zwracaa na znaczenie emocji. Obecnie stay si one tematem licznych bada. Dobrze byoby, gdyby w przyszoci dzieci uczyy si powanie traktowa swoje uczucia, rozumie je i porzdkowa. Dom rodzinny, przedszkole i szkoa bd je w tym wspiera, jeli tylko ta forma wychowywania znajdzie uzasadnienie. W tym sensie najnowsze badania neurologiczne mog pomc pozytywnie uwiadomi pedagogw. Kiedy pod koniec lat siedemdziesitych, krytykujc jednostronn intelektualn metod psychoanalizy, podkrelaam pierwszoplanowe znaczenie dowiadcze emocjonalnych dla psychicznego rozwoju czowieka, w Europie bardzo mao wiedziano o nowych metodach terapeutycznych, zwizanych z bezporedni prac z uczuciami. Od tego czasu metody te przenikny ju z USA do Europy i ich liczba wzrosa wielokrotnie w cigu kilku ostatnich lat. Terapie ciaa, bioenergetyka, gestalt, terapia pierwotna, focusing to tylko kilka nazw okrelajcych ten nurt. Mimo e niektrzy ludzie ju dziki samemu dowiadczaniu uczu odczuwaj rzeczywist popraw, uwalniajc ciao od napi, w wielu przypadkach, jak ju wspominaam, dochodzi do naogowego uzalenienia od odreagowywania bolesnych uczu. Wzmacnia to zaleno od pomagajcego, ktry mia zapewni wyzwolenie. Przed kilku laty nie znano jeszcze drg prowadzcych do silnych, wypartych uczu. Dzi dysponujemy rnymi metodami, umoliwiajcymi szybki demonta obron. Jednak w obliczy nowych dowiadcze musimy jasno zda sobie spraw, e ta droga nie dla wszystkich jest dobra, nie wszystkim jest niezbdna i e moe sta si wrcz niebezpieczna, jeli terapeutom brak odpowiednich umiejtnoci w postpowaniu z przeniesieniem i przeciwprzeniesieniem. Na przykad samo zaciemnienie pomieszczenia podczas sesji terapii pierwotnej wzmacnia regresj, ktra moe wyrodzi si w totaln bezradno i bezkrytyczn idealizacj terapeuty. Owa bezradno pacjenta, ktry uleg regresji do poziomu maego dziecka, wrcz zaprasza do naduycia. Kady proces terapeutyczny, a szczeglnie konfrontacja z 62

wczesnymi urazami, wymaga kompetentnego i uczciwego towarzyszenia jej. Dysponujc tak ochron pacjent moe wykorzysta wszystkie moliwoci, jakie stwarza mu dorose ycie, podobnie jak swoje zdolnoci i si oraz cay uzdrawiajcy potencja, aby przepracowa swj al nad poniesionymi stratami. Nie grozi mu wwczas, e utknie w stanie regresji i uzaleni si od mistrzw, jak dzieje si to nie tylko w rnych sektach, ale rwnie w niektrych tzw. orodkach terapeutycznych, ktre wyksztaciy struktury typowe dla sekt. (Porwnaj: Dawid Roadella, Toksyczni terapeuci,
pomoc religijna, sekty. Wydawnictwo JS&Co, Warszawa 1994)

Na szczcie istniej obecnie inne konstruktywne nurty. Fakt, e te nowe drogi terapeutyczne stwarzaj moliwo atwych naduy, nie oznacza, e nie da si stosowa ich w uczciwy sposb (oczywicie z wielk ostronoci i nie bezkrytycznie). Poniewa analitycy obecnie coraz lepiej znaj nowe metody, mona owocnie wykorzysta psychoanalitycznie dowiadczenia w pracy nad przeniesieniem i przeciwprzeniesieniem. Analitycy umiejcy stosowa rwnie inne metody by moe pomog powstrzyma niekontrolowane naduywanie pracy z regresj. Wiele zostao ju w tym kierunku zrobione. Coraz wyraniej wida, ze psychoanaliza powoli odchodzi od sztywnego bronienia freudowskiego postrzegania rzeczywistoci dziecistwa, reprezentujc bardziej elastyczne podejcie. Praca Caroline Eliacheff z niemowltami opuszczonymi i maltretowanymi jest znakomitym przykadem zachodzcych zmian. Rwnie prace Tilmana Mosera, Bernarda Lamberta, AnneMarie i Isabelle Filliozat i wielu innych autorw potwierdzaj rozwj. Nawet jeli pogldy ortodoksyjnych analitykw nie ulegy zmianie, to wiedza na temat wpywu urazw dziecistwa na emocjonalne ycie dorosych coraz silniej przenika do praktyki psychoanalitycznej, pozytywnie zmieniajc jej jako*. W chwili obecnej nie mog poleci adnej metody ani wzi odpowiedzialnoci za adnego terapeut. Odpowiedzialno t cakowicie pozostawiam czytelnikom. W wywiadzie udzielonym w kwietniu 1995 roku powiedziaam, na co dzi zwrciabym uwag, szukajc dla siebie terapeuty**: Dorosy w odrnieniu od maego dziecka dysponuje zdolnoci mylenia i dowiadczeniami, posiada rwnie swobodny dostp do informacji. Jeeli tylko chce, moe korzysta z tego wszystkiego. Jeeli jest zdecydowany nie uczestniczy w terapii, ktra ju od samego pocztku ubezwasnowolniaby go, moe sprawdzi, jak osob jest terapeuta i jakie posiada wyksztacenie, zanim podejmie decyzj, czy podda si regresji, czy nie. W trakcie pierwszej rozmowy ma pene prawo zapyta terapeut, w jaki sposb trafi on do zawodu, dlaczego go wybra, czym zajmowa si wczeniej itd. Wikszo osb niestety nigdy nie stawia takich pyta, mimo e nie s one zakazane i mogyby wiele wyjani. Nie czuj si do tego uprawnione i podczas wstpnej rozmowy zachowuj si jak mae dzieci, ktre nie chc si nikomu naprzykrza i powinny cieszy si z tego, e terapeuta chce w ogle z nimi rozmawia. --------------------* Tak jak ywe, oparte na dowiadczeniu tu i teraz, odkrywajce uczucia podejcia mog przenika twrczo do psychoanalizy, moliwy jest te kierunek odwrotny, kiedy to terapeuci zorientowani na proces somatyczny i dowiadczenie emocjonalne czerpi coraz wicej z dorobku strukturalnej psychoanalizy. Interesujc prezentacj znajdzie polski Czytelnik w artykule Zofii Milskiej-Wrzosiskiej Psychoterapia indywidualna. W poszukiwaniu zasad uniwersalnych, czyli o nowym konserwatyzmie Rezonans i Dialog nr 5, JS&Co, W-wa 1995. ** Wywiad ten, zamieszczony pierwotnie w Psychologie Heute, ukae si w wersji polskiej w kwartalniku Gestalt.

63

Ta dziecinna, podporzdkowana postawa sprawia, e dowiadczaj terapeut jako dobr matk, silnego ojca czy te ksidza lub Boga i staraj si zasuy na szczcie i upragnion mio. Nastpuje wwczas to, co opisaam w Dramacie: dorosy siga po stare, znane mu z dziecistwa strategie umoliwiajce przeycie, zdradza swoje prawdziwe Ja, rezygnuje z krytycznej obserwacji i zdolnoci mylenia, aby za swoje przystosowanie otrzyma zudzenie mioci. Dziecko nie moe sobie wybra rodzicw. Ale dorosy moe sobie wybra terapeut. Na pewno chciaabym si upewni, czy mam do czynienia z uczciwym czowiekiem. Mog to wyjani, starajc si wewntrznie zanalizowa fakty. Wielu ludzi czuje lk przed rzeczywistoci, wierz wic w to, w co chc uwierzy. Niektrzy jednak wol wiedzie, czy nie maj do czynienia ze wiadomym wprowadzeniem w bd. Istnieje bardzo wiele oznak, dziki ktrym mona to wszystko sprawdzi, lecz niestety, szukajcy pomocy czsto nie chc ich zauwaa. Gdybym dzisiaj szukaa dla siebie terapeuty, zapytaabym najpierw: Kto pozwoli mi zachowa autonomi? Kto udzieli mi wyczerpujcych informacji? Kto zadowalajco i uczciwie odpowie na moje pytania, uzgodni uczciwy, przejrzysty kontrakt odnonie naszej przyszej pracy, kto pozwoli si krytykowa i bdzie gotowy na konfrontacj z faktami i wasnymi sprzecznociami? Kto nie obiecuje rzeczy niemoliwych? Czego, oprcz wyboru waciwego terapeuty, wymaga jeszcze proces zdrowienia? Wielu rzeczy. Wydaje mi si jednak, e dostp do emocji ma w przypadku okrelonych ludzi decydujce znaczenie. Tym, ktrzy od wczesnego dziecistwa oddzieleni s od wasnych uczu, podczas terapii po raz pierwszy moe przydarzy si co ogromnie wanego: odkrycie umiejtnoci, ktrych nie mieli szansy rozwin jako przystosowane emocjonalnie dzieci. By moe rwnie silne, przyjemne uczucia mog wspiera ten rozwj? W jednym z amerykaskich wizie stwierdzono, e spord gronych przestpcw, ktrym pozwalano w cigu dnia opiekowa si w celach maymi zwierztami, po wyjciu z wizienia tylko 20% stao si recydywistami, podczas gdy wrd tych, ktrzy nie przeszli takiego wychowania emocjonalnego, byo 80% recydywistw. Ta statystyka ujawnia midzy innymi, e ci ludzie, oddzieleni wczeniej od wasnych uczu, czego efektem byo niszczenie zarwno wasnego jak i cudzego ycia, potrafili rozwin w sobie uczucie dla innej ywej istoty. Dziki temu dowiadczeniu mogli zaprzesta odrzucania potrzeby mioci, uwiadamiajc j sobie, mogli poczu si kochanym przez zwierz, zdoby odrobin szacunku dla samych siebie, rozwin wiksze poczucie rzeczywistoci i w efekcie podejmowa bardziej humanitarne decyzje. Takie informacje podwaaj przekonanie, podzielane przez pewien czas rwnie przeze mnie, e tylko ponowne przeycie wczeniej wypartego blu moe rozpuci blokady emocjonalne. Dowiadczenie nie potwierdza w peni tego twierdzenia. Faktem jest, e nie badano dotychczas w systematyczny sposb innych drg dostpu do wypartych emocji. Emocje s wrodzon zdolnoci czowieka do reagowania na bodce pynce z otoczenia: na braki, agresj, zagroenie zoci, lkiem czy alem, jak i na mio, akceptacj, czuo oraz radosn stymulacj zmysow. Opisana wyej historia winiw, podobnie jak historie Joanny i Anny pokazuj, e aby przey, wypieramy rwnie wypenione mioci tak zwane pozytywne emocje. Uywane przeze mnie w Dramacie pojcie uczucia obejmuje wic zarwno wrodzone (pierwotne) emocje, jak i wyksztacone w procesie wychowywania dziecka uczucia, takie jak wstyd, poczucie winy, zazdro, zawi itd.

64

Istniej ludzie, ktrym dane byo stworzy szczliwy zwizek z partnerem i ktrzy dziki niemu odzyskali zdrowie lub te znaleli w tym zwizku si, umoliwiajc im wiadom konfrontacj z brakami okresu dziecistwa i dowiadczenie alu i smutku z tego powodu. S te tacy, ktrym nie udao si znale dla siebie odpowiednich partnerw, a silnych emocji, takie jak rado, dowiadczaj w twrczej dziaalnoci, w ktrej je wyraaj. Zawsze jest p[przyjemnie wyrazi siebie w piewie, tworzeniu i graniu, w muzyce, pisaniu, malowaniu, rzebieniu. Po lekturze ksiki Damasiosa wyobraam sobie, e spotkanie z wypartymi urazami nie jest jedyn, lecz jedn z wielu moliwoci odkrycia i poznania wiata wasnych gbokich uczu. Ta rnorodno sposobw ma t zalet, e mog one spenia funkcj rozwijajc i budujc, ktra jeli to w ogle jest jeszcze konieczne, umoliwia integracj starych, bolesnych dowiadcze. Jednak najczciej dawne urazy bledn, trac na znaczeniu w teraniejszoci, ktra ofiarowuje moliwo swobodnego wyraania siebie, a przede wszystkim pozwala na cisy kontakt z obecnymi uczuciami i potrzebami. Nasz mzg przypomina komputer z niezliczonymi programami. Nikt nie moe twierdzi, e opanowa wszystkie i e jedna konkretna metoda terapii potrafi wymaza kady z programw wychowawczych dziecistwa. Wydaje mi si to dzi niemoliwe, nawet po trwajcej sto lat terapii pierwotnej. Ale by moe potrafimy rozpozna, ktre z programw pracuj na nasz korzy, a ktre przeciwko nam. Dziecko nie potrafio, dorosy moe zaryzykowa tak prb. By moe powiedzie mu si, jeeli dy bdzie do autonomii nie pozwalajc, aby przeszo uczynia z niego pik w cudzej grze. Przysowie mwi: wszystkie drogi prowadz do Rzymu. Dugo szukaam tych drg, koniecznie bowiem chciaam dotrze do Rzymu i wci gubiam drog. Odkryam jednak, e nie kady musi doj do Rzymu, tym bardziej e od wiekw jest on siedzib wadcw ludzkich dusz. Moe si te zdarzy, e wanie tymi drogami, ktre jak sdzilimy prowadz na manowce, dotrzemy do miejsc, w ktrych warto zatrzyma si na duej. Dla mnie Rzym oznacza moliwo cakowitego odkrycia mojej historii dziecistwa, lecz w kocu zrozumiaam, e byo to zudzeniem. Dopiero kiedy przestaam upiera si przy cakowitym uwolnieniu, moliwe stay si odkrycia, ktre by moe dotycz wycznie mnie. Ale uwiadomiy mi one, e posiadamy dzi dostateczne rodki, aby rwnie inni ludzie odkryli swoje wasne drogi i wasne moliwoci. Dziki temu, e coraz wicej uwagi powicamy naszym emocjom i uczuciom, wzrasta szansa uwolnienia cudzych dzieci od ich dramatu. 1995

Podzikowanie
Odczuwam potrzeb wyraenia mojej wdzicznoci przede wszystkim pani Heide Mersmann z wydawnictwa Suhrkamp za ogromne wsparcie, jakie mi okazaa. W mojej dugiej i szeroko zakrojonej pracy nad ujawnieniem problemu wykorzystywania dzieci zawsze mogam liczy na jej pene poparcie. Pani Mersmann nie tylko bya

65

starann, wyrozumia, wraliw i bardzo czujn lektork tej ksiki, lecz w istocie kim o wiele wicej: od chwili ukazania si Dramatu przed siedemnastu laty czytelniczki i czytelnicy oraz rne instytucje zwracay si z najrniejszymi sprawami do wydawnictwa. To wanie pani Mersmann zawsze niezmiennie przyjanie, delikatnie i jasno odpowiadaa na te listy i telefony. Moj wdziczno za listy od czytelniczek i czytelnikw wyraam na wielu stronach tej ksiki, jednak w tym miejscu pragn j jeszcze raz jasno wypowiedzie. Wiele z tych osb w rzeczywistoci wsppracowao przy tej ksice, nic o tym nie wiedzc, lecz musz pozosta anonimowe, gdy ich informacje byy poufne. Ich historie, ich tragiczne, czsto wrcz niepojte losy i w kocu ich pene rozczarowa dowiadczenia z niewiadomymi terapeutami wszelkich moliwych kierunkw wci na nowo przypominay mi, z jak atwoci tragedia wykorzystywanych w dziecistwie ludzi moe sta si poywk dla naduy. Byo mi za kadym razem przykro, e nie mogam osobicie odpowiedzie na wszystkie listy, ktre otrzymaam. Zoyo si na to wiele przyczyn. Obecnie pojawiy si nowe moliwoci odpowiadania na pytania czytelniczek i czytelnikw, z ktrych w peni korzystam. Mam nadziej jednak, e wiele dawnych autorek i autorw listw bez problemu odnajdzie w tej nowej wersji ksiki odpowiedzi na swoje pytania i e odczuj jak bardzo jestem im zobowizana. Na koniec pragn podzikowa memu synowi, Martinowi Millerowi za to, e swoj otwartoci, uporem i czujnoci zmusi mnie do zobaczenia moich wasnych ogranicze, ktrych tak dugo nie odwaaam si dostrzec, i o ktrych rwnie dzi nie miaabym pojcia, gdyby nie jego przenikliwo. Dzikuj obojgu moim dorosym dzieciom, Martinowi i Julice za to, e przez tyle lat mi ufali, mimo e nie zawsze na to zasugiwaam, gdy moja wiadomo bya zablokowana. Mam nadziej, e zostao mi jeszcze do czasu, aby naprawd zasuy na zaufanie, jakim obdarzyy mnie moje dzieci www.alice-miller.com

66