RECENZJE

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce XLVII (2010)

DARWIN JAKO PRZEBRANY ZA WROGA PRZYJACIEL RELIGII

F.J. Ayala, Dar Karola Darwina dla nauki i religii, przek. P. Dawidowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, ss. XI + 216. [...] Odkrycie doboru naturalnego przez Darwina jest jednym z najwaniejszych wydarze w historii myli, uzupenia bowiem rewolucj kopernikask [...]. Dziki Darwinowi wszystkie procesy przyrodnicze, nieoywione i zwizane z yciem, stay si przedmiotem bada naukowych. (s. 7) Francisco J. Ayala na kartach Daru Karola Darwina dla nauki i religii udowadnia, e jest wietnym popularyzatorem wiedzy na temat teorii ewolucji i zdecydowanym polemist z nurtami kreacjonistycznymi, takimi jak Inteligentny Projekt (Intelligent Design). Lektura ksiki Ayali dostarcza czytelnikowi ju od pierwszych stron wiele przyjemnoci i intelektualnej satysfakcji, udowadniajc jednoczenie, e jej Autor nie przypadkiem nazwany zosta w dzienniku New York Times czowiekiem Renesansu biologii ewolucyjnej. Czym wedug Ayali jest teoria ewolucji wraz z mechanizmem do-

boru naturalnego? Jest ona przede wszystkim dobrze udokumentowan badaniami z zakresu anatomii porwnawczej, embriologii, biogeograi i biologii molekularnej teori naukow. Ayala dowodzi, e dziki odkryciom z zakresu biologii molekularnej, problem luk w acuchu ewolucyjnym ju nie istnieje. Biologia molekularna pozwala bowiem na odtworzenie historii ewolucyjnej z dowoln dokadnoci. Teoria ewolucji jest a teori, co Ayala podkrela w obliczu krytyk przeprowadzanych przez kreacjonistw, ktrzy uporczywie twierdz, e darwinizm to tylko teoria. Swoim postpowaniem rwnie uporczywie manifestuj oni zarazem swoj metodologiczn ignorancj i obskurantyzm. Ayala podczas swojej szkolnej edukacji w Madrycie i pniej podczas studiw teologicznych w Salamance nie sysza nigdy o konikcie teorii ewolucji z wiar, ani o koncepcji Intelligent Design. Przeciwnie w Salamance darwinizm traktowany by przyjanie i uwaany za argument w teodycei. O ruchu kreacjonistycznym i koncepcji Inteligentnego Projektu dowiedzia si on dopiero po przybyciu do Stanw Zjednoczonych, gdzie pracowa nad swoim doktoratem z nauk biologicznych pod kierownictwem wybitnego genetyka The-

162

Recenzje chodz, jest szkodliwa i nie sprzyja przetrwaniu. Jest on zatem czynnikiem integracyjnym, ale i twrczym, gdy pozwala na wyanianie si nowych gatunkw. Korzystne cechy wchodz na stae w skad organizmu i z upywem czasu rozprzestrzeniaj si dziki dziedziczeniu, jednoczenie wypierajc cechy niepodane z adaptacyjnego punktu widzenia. Ewolucja organizmw moliwa jest wanie dziki koniecznemu doborowi naturalnemu, ktry selekcjonuje przypadkowe mutacje. Ewolucja jest zatem gr przypadku i koniecznoci. Autor podkrela take, e gatunki mog zmienia si przez bardzo dugi czas, czego przykadem s ywe skamieniaoci, takie jak np. lingula czy odzik. Sama ewolucja za jest biologicznym procesem obejmujcym zmiany w morfologii, zjologii, behawiorze i ekologii organizmw. Ayala dowodzi, e odwoanie si do istnienia Inteligentnego Projektanta nie jest konieczne przy tumaczeniu rnorodnoci organizmw i skomplikowania narzdw takich jak np. oko. Niekiedy tumaczenie odwoujce si do istnienia Projektanta bywa wedug niego wrcz bluniercze. Zoono oka faktycznie wydaje si by cudownym zjawiskiem biologicznym. Jego ewolucyjny rozwj jest jednak dobrze zbadany i odwoywanie si do wyjanie mwicych o nieredukowalnoci i koniecznoci jego natychmiastowego stworzenia (czego chcieliby

odosiusa Dobzhanskyego. Ayala czynnie zaangaowa si w walk z ruchem kreacjonistycznym poprzez m.in. wystpowanie w roli biegego sdowego. W procesach, w ktrych Ayala by ekspertem, sdziowie zakazali nauczania naukowego kreacjonizmu w szkoach i orzekli jego niezgodno z Konstytucj USA. W Darze Karola Darwina, Ayala na wielu polach udowadnia nie tylko, e kreacjonici nie maj racji w swoich wywodach majcych zdyskredytowa teori ewolucji, lecz take, e s oni zymi i niekonsekwentnymi teologami. Autor dobrze i przejrzycie opisuje koncepcj i dziaanie doboru naturalnego. Twierdzi on, e to wanie teoria doboru naturalnego jest najwikszym wkadem Darwina w nauk. Argumentuje, i dobr naturalny, ktry sprzyja dostosowywaniu si organizmw do rodowiska jest czynnikiem koniecznym i wystarczajcym aby wyjani wraenie celowego i inteligentnego uksztatowania organizmw. Wraenie takie nurtowao Williama Paleya, uczonego z przeomu XVIII i XIX wieku, ktry uwaany jest za twrc doktryny Inteligentnego Projektu. Dobr naturalny, ktry jest najwaniejszym wkadem Darwina w nauk pozostawia te z przypadkowych mutacji, ktre korzystne s jako adaptacje do rodowiska, natomiast usuwa te, ktre adaptacji nie sprzyjaj. Bez doboru naturalnego organizmy ulegyby dezintegracji, gdy zdecydowana wikszo mutacji jakie za-

Recenzje kreacjonici), w wietle wspczesnych bada jest po prostu niedorzeczne. Ayala wykazuje, e domniemany Inteligentny Projektant w wielu wypadkach okazuje si zym konstruktorem dajc wyraz swej niekompetencji. Jak na ironi przykadem jest choby wspomniana budowa oka, ktra zdumiewaa Palleya i pniejszych apologetw Intelligent Design. Ludzkie oko posiada bowiem lep plamk, ktra nie wystpuje np. u gowonogw. Jeli przyjmie si istnienie Projektanta, to przyzna trzeba, e bardziej faworyzuje on w tym wypadku omiornice ni ludzi. Niedoskonaoci w budowie czowieka, ktrych wstydziby si nawet rednio inteligentny inynier jest, jak pokazuje Ayala wicej. Podaje on m.in. przykady ludzkiej szczki, ktrej budowa ze wzgldu na zbyt du ilo zbw daleka jest od doskonaoci oraz ludzkiej gowy, ktrej wielko ze wzgldu na niedostosowanie do rozmiaru narzdw rodnych kobiety powoduje poronienia (inne naczelne nie maj podobnego problemu). Przypisywanie tego typu niedoskonaoci konstrukcyjnych Bogu wydaje si wedug Ayali bluniercze, a tak wanie powinien jego zdaniem postpi konsekwentny kreacjonista. W takim rozumieniu Stwrca byby odpowiedzialny za zo zyczne obecne w przyrodzie. Rozwizanie tego problemu Autor widzi w oparciu si na teorii ewolucji z teori doboru naturalnego na czele. Zo zyczne

163

(bl, cierpienie itd.) jest po prostu czci przyrody, ktrej wasnoci jest ewolucja. Skoro organizmy nie s zaprojektowane przez Boga, ale s efektem dziaania doboru naturalnego to nie mona przypisywa Mu winy za ich niedoskonaoci. W takim ujciu teoria ewolucji staje si elementem teodycei. Dziki darwinizmowi na pytanie unde malum? nie trzeba odpowiada negujc wszechmoc lub dobro Boga. W takim wypadku teoria ewolucji nie jest bynajmniej wrogiem religii, ale wrcz jej przyjacielem. Ayala obrazuje to sowami Aubreya Moorea: Darwinizm pojawi si i w przebraniu wroga zrobi robot przyjaciela (s. 149). W tym miejscu nie trudno jest postawi jednak Ayali pewien zarzut. Korzystanie w kwestii teodycei z argumentacji tego typu wcale nie rozwizuje problemu za, ale przenosi go jedynie na inny poziom, gdy mona wyobrazi sobie, e Bg mg wybra inne, mniej okrutne prawa przyrody. Autor Daru Karola Darwina zwraca szczegln uwag na dwie ewolucyjne zagadki dotyczce natury czowieka: pierwsz z nich s genetyczne podstawy ewolucji mapy w czowieka, drug natomiast wyksztacenie umysu przez mzg. Tu wytkn mona Ayali nieciso lub wrcz bd. Cho powiedzenie czowiek pochodzi od mapy faktycznie funkcjonuje w jzyku potocznym, to przenoszenie tego stwierdzenia na grunt literatury naukowej czy po-

164

Recenzje Jeli chodzi natomiast o poznanie mzgu i umysu, Ayala uwaa, e moliwe jest ono przy pomocy metod naukowych. Zauwaa jednak, e zjawiska mentalne takie jak np. qualia i samowiadomo nadal pozostaj zagadkami. Neurobiologi uwaa on za prnie rozwijajc si i bardzo wan dziedzin wiedzy. Jej obecne stadium porwnuje jednak do genetyki z pocztku XX wieku. Szkoda natomiast, e Ayala bdcy jednym z najwikszych autorytetw w dziedzinie nauk ewolucyjnych nie podejmuje na kartach Daru Karola Darwina tematu doboru pciowego, opierajc swe rozwaania tylko na jednym mechanizmie selekcyjnym tj. doborze naturalnym. Brak ten wyrany jest szczeglnie przy podjciu przez niego problematyki mzgu i umysu w perspektywie ewolucyjnej. Wydaje si, e uwzgldnienie doboru pciowego i zwizanych z nim teorii i hipotez, moe rzuci wiato na wiele fenomenw mentalnych, take uwaanych za specycznie ludzkie. Jeli chodzi natomiast o relacj nauka-religia, Ayala stoi na stanowisku goszcym, e nie ma pomidzy nimi sprzecznoci, gdy obydwie dziedziny wiedzy mwi o zupenie innych zagadnieniach. Nauka mwi o procesach zachodzcych w przyrodzie, natomiast religia uczy o stosunku czowieka do Boga, celu ku jakiemu zmierza wiat i ludzkie ycie, a take o wartociach etycznych i moralnych. Nauka mwi wiele o Wszechwiecie, ale nie da si wy-

pularnonaukowej wydaje si sporym naduyciem. Pojcie mapa nie odnosi si jednoznacznie do adnego gatunku naczelnych, a co wicej bez zastosowania dodatkowych okrele nie naley nawet do nomenklatury nauk biologicznych. Usprawiedliwia zabieg Autora moe adresowanie ksiki do szerokiego grona odbiorcw i ch odwoania si do potocznych intuicji. Szkoda jednak, e tak si dzieje, gdy autorytet Ayali mgby przyczyni si take na tym polu do przeamania obiegowego stereotypu i podniesienia standardw wiedzy z zakresu nauk biologicznych. Wracajc do meritum, Ayala pokazuje, e czowieka od innych hominidw rni m.in. wikszy i bardziej skomplikowany mzg oraz szybsze tempo ewolucji genw odpowiedzialnych m.in. za mow. Autor patrzy na mzg i umys z naturalistycznego i ewolucyjnego punktu widzenia. Mzg jest bowiem adaptacj, ktra pozwala na odbieranie ze rodowiska informacji, przetwarzanie ich i przystosowanie si do rodowiska (bd zmienianie go). Mzg ssakw rni od mzgu niszych zwierzt obecno kory (cortex), ktra w przypadku ludzi zajmuje du jego powierzchni. Ayala twierdzi, e dziki rozwojowi mzgu, ewolucja biologiczna wykroczya poza swe ramy i wyksztacia zupenie now jako. Jest ni ewolucja kulturowa, ktra pozwala na przeksztacanie rodowiska stosownie do potrzeb organizmw.

Recenzje wie z niej wiedzy o wartociach, sensie i celu. Konikt pomidzy obydwoma dziedzinami pojawia si wtedy, gdy ktra z nich prbuje wykroczy poza wasne ramy. Ayala w kwestii nauka-religia stawia si zatem na pozycji separacjonizmu. Jeli adna z dziedzin wiedzy nie prbuje przekracza swoich ram, to do koniktu nie dochodzi i mwi mona o pokojowym wspistnieniu czy wrcz o dopenianiu si. W Darze Karola Darwina dla nauki i religii Ayala porusza wiele fascynujcych problemw, takich jak mechanizmy ewolucyjne, dowody wiadczce o zachodzeniu ewolucji, czy wzajemny stosunek nauki i religii. Porusza on rwnie problemy metodologiczne zwizane z teori ewolucji prbujc dowie, e jest ona sprawdzalna i falsykowana, a zatem zasuguje w peni na miano (a) teorii. Jasno stawia si on jako rzecznik naturalizmu metodologicznego, ktry gosi, e wiat powinno tumaczy si samym wiatem. Bezpardonowo rozprawia si on z teoretykami Intelligent Design udowadniajc, e tworzone przez nich koncepcje zaliczy naley do pseudonaukowych. Ayala korzysta przy tym zarwno z argumentw teologicznych, jaki i biologicznych np. przedstawiajc niezwykle ciekawie ewolucj oka, ktre przez kreacjonistw uwaane jest za najwikszy dowd celowoci i istnienia Inteligentnego Projektanta. Swoimi argumentami wbija on przysowiowy gwd do

165

trumny koncepcjom, ktre gosz, e narzdy takie jak oko lub procesy biologiczne jak np. krzepnicie krwi musiay by zaprojektowane i stworzone w jednorazowym akcie. Dar Karola Darwina to niewtpliwie pasjonujca lektura, ktra zmusza do reeksji. Zmusza ona rwnie do zadania Autorowi kilku kopotliwych pyta: czy separacyjny model relacji nauka-wiara, ktry Francisco Ayala przyjmuje otwarcie, jest moliwy do utrzymania? Czy jest na pewno tak, e nauka i religia to dwie odseparowane od siebie dziedziny i wanie w zwizku z t separacj nie istnieje midzy nimi konikt? Co dzieje si, jeli ktry z tematw zarezerwowanych wedug niego dla religii staje si przedmiotem powanych bada naukowych, jak ma to miejsce w przypadku nauk neurokognitywnych i nomen omen ewolucyjnych, ktre coraz czciej podejmuj tematyk etyki i moralnoci? Czy wykorzystanie teorii ewolucji jako argumentu w teodycei nie jest przekroczeniem przez religi linii demarkacyjnej, ktr Ayala sam wytycza? Niewtpliwie Ayala w kontekcie odkrycia jest gboko przekonany o braku sprzecznoci pomidzy nauk i religi, w kontekcie uzasadnienia przyjmuje on jednak model, ktry napotyka, na co uwag zwracaj powysze pytania, na trudnoci. Mateusz Hohol