Biuletyn 5-6 2008

NR 56 (8889) majczerwiec 2008
Bezpatny dodatek: pyta DVD z lmem Jzef Pisudski
BIULETYN
INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
numer indeksu 374431

nakad 15000 egz.
cena 8 z (w tym 0% VAT)
ODDZIAY IPN
BIAYSTOK GDASK
ADRESY I TELEFONY
ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystok tel. (0-85) 664 57 03 ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia tel. (0-58) 660 67 00 fax (0-58) 660 67 01 ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice tel. (0-32) 609 98 40 ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw tel. (0-12) 421 11 00 ul. Szewska 2, 20-086 Lublin tel. (0-81) 536 34 01 ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d tel. (0-42) 616 27 45 ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna tel. (0-61) 835 69 00 ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw tel. (0-17) 860 60 18 ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin tel. (0-91) 484 98 00 ul. Chodna 51, 00-867 Warszawa tel. (0-22) 526 19 20 ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocaw tel. (0-71) 326 76 00
KATOWICE KRAKW LUBLIN D POZNA RZESZW SZCZECIN WARSZAWA WROCAW
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ Kolegium: Jan aryn przewodniczcy, ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Filip Musia, Barbara Polak, Leszek Prchniak, Jan M. Ruman, Jacek urek Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl Barbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl Jacek urek sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-55), jacek.zurek@ipn.gov.pl Piotr ycieski fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl sekretariat Maria Winiewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl Projekt graczny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak; amanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Maria urek Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa www.ipn.gov.pl Druk: 2 K s.c., ul. Pocka 35/43, 93-134 d
BIULETYN
I N S T Y T U T U P A M I C I N A R O D O W E J
N R 56 (8889) MAJCZE RWIEC 2008
SPIS TRECI
ROZMOWY BIULETYNU Pisudczycy. Z Januszem Ciskiem, Markiem Gazowskim i Wodzimierzem Sulej rozmawia Barbara Polak ............................. 2 KOMENTARZE HISTORYCZNE Piotr Szubarczyk Naczelnik................................................................................. 16 Jerzy Kirszak Zwizek Walki Czynnej ............................................................. 29 Piotr Cichoracki Prystor i Sawek wsppracownicy Marszaka ............ 36 Pawe Kosiski Legiony to onierska nuta ................................................... 43 Waldemar Paruch Tradycja i nowoczesno ................................................... 55 Andrzej Chojnowski BBWR antypartyjna partia pisudczykw ................ 64 Wojciech Muszyski Mali pisudczycy ............................................................... 69 Janusz Cisek Tylko razem. Wodzimierz Bczkowski ................................. 76 Marek Gazowski Konspiracja pisudczykw w kraju w l. 19391947 .....84 Elbieta Jakimek-Zapart Aleksandra Pisudska i fundusz popierania walki czynnej w Polsce....................................... 94 Arkadiusz Adamczyk Pisudczycy na emigracji 19391944 ......................... 99 Rafa Stobiecki Cigo tradycji .................................................................... 108 Robert Zapart Brygadowe Koo Modych Pogo ................................... 118 SYLWETKI Micha Kurkiewicz Na kopoty Biernacki....................................................... 126 Sawomir Kalbarczyk Kazimierz Bartel w wietle karykatury prasowej ...133 Marek Gazowski Cztery sylwetki. Konspiracja pisudczykowska ........ 147 Maria Fieldorf, Leszek Zachuta Genera August Emil Fieldorf Nil ........... 158 Grzegorz Waligra Wojciech Ziembiski (19252001) .............................. 166 Andrzej Ostoja-Owsiany (19312008) ................................................... 172 RELACJE I WSPOMNIENIA Abp Jzef Gawlina O Marszaku Pisudskim .............................................. 174 RECENZJE Witold Wasilewski Wierni Polsce ..................................................................... 177 DOKUMENTY Henryk Gbocki O polityk kontraktu spoecznego. Memoria Bronisawa Geremka z maja 1988 r. ................................ 183
ROZMOWY BIULETYNU
PISUDCZYCY
Z JANUSZEM CISKIEM, MARKIEM GAZOWSKIM I WODZIMIERZEM SULEJ ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P Na politycznej scenie Polski midzywojennej tu po odzyskaniu niepodle. goci, Jzef Pisudski i jego obz zaliczani byli do lewicy. Warto wyjani, co to wtedy oznaczao, eby obserwatorom dzisiejszej sceny politycznej nie przyszo do gowy, e ma to jaki zwizek z komunizmem. W.S. Tym bardziej, e takie niezrozumienie poj lewicowo i prawicowo ma miejsce i obecnie. Na przeomie pierwszej i drugiej dekady ubiegego wieku w politycznej myli polskiej obecne byy wyrane nurty: konserwatywny (zachowawczy), narodowy (nacjonalistyczny), ludowy i socjalistyczny, w obrbie ktrego sytuowali si wwczas pisudczycy. J.C. Te gremia wybiegay poza projekty rodowiskowe i mylay o niepodlegoci Rzeczpospolitej czy te o jej autonomii. Pisudski lokowa si na lewo od endecji i na lewo od konserwatystw, przywyko si wic o nim mwi jako o czowieku lewicy. Jego pogldy byy reprezentatywne dla wczesnej lewicy niepodlegociowej by za demokratyczn republik gwarantujc rwne prawa dla wszystkich grup spoecznych. W.S. Mylenie komunistw z socjalistami, to jest rzecz nie tylko wspczesna (kiedy Kawalerowicz nakrci mier prezydenta, wikszo ludzi na widok pochodu socjalistw z czerwonymi sztandarami bya przekonana, e to demonstruj komunici). To nie chodzi o to, czy Pisudski zna, czy piewa Czerwony sztandar. Pisudski by socjalist. Niekwestionowalne jest to, e Pisudski tra do socjalistw i zaj wrd nich miejsce naczelne. Swoimi koncepcjami wywar olbrzymie pitno na tym ruchu, zarwno w obszarze praktycznym, jak i teoretycznym. Polski socjalizm dziki Pisudskiemu sta si o tyle specyczny, e mia swoje narodowe oblicze. Odchodzenie od socjalizmu w tym wydaniu oznaczao przejcie do struktur organizacyjnych radykalnej PPS-Lewica, lub wrcz po jej poczeniu si z resztkami SDKPiL do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski. M.G. Pojcia lewicy wczesne i dzisiejsze nie s w ogle tosame. Wspczesna lewica w aden sposb nie nawizuje do tradycji PPS, dziaajcej przed I wojn wiatow i w czasach niepodlegej Polski, oraz jej przywdcw, poczwszy od Pisudskiego i Wojciechowskiego, skoczywszy na Kazimierzu Puaku, Mieczysawie Niedziakowskim, Tomaszu Arciszewskim, eby wymieni tylko najbardziej znanych. Wtpi, czy w ogle te nazwiska s dla jej czoowych politykw rozpoznawalne.
ROZMOWY BIULETYNU
J.C. Radykalizm Pisudskiego zawiera si w jego powiedzeniu, e socjalista w Polsce musi by zwolennikiem niepodlegoci. O tym nie mwili ani endecy ktrzy raczej chcieli przeksztaci Rosj albo wymusi na niej autonomi ani konserwatyci. PPS Pisudskiego po 1906 r. bya jedyn parti, ktra publicznie gosia, e naley walczy o niepodlego. W.S. Pisudski by radykalnym inteligentem, obdarzonym przy tym czym, co mona nazwa suchem spoecznym. Wida to choby w tekstach redagowanych dla Robotnika, czy w jego korespondencjach, w ktrych znakomicie wydobywa aspekty spoeczne. B.P Wobec tego, czym by ten socjalizm PPS? Czym bya ta idea? . J.C. Socjalizm w wydaniu PPS Pisudskiego by sposobem na mobilizacj spoeczestwa do walki o niepodlego. W.S. Ale te pomysem na ycie w wolnej Polsce. Co prawda Pisudski nie mwi, jak t woln Polsk bdzie urzdza, gdy socjalizm by jednym z wariantw niepodlegoci, co wyranie wida choby z listu Pisudskiego do Wojciechowskiego z 1902 r. Niepodlego stanowia horyzont docelowy, reszta bya zalena od woli spoeczestwa (co te wiadczy o socjalistycznym sposobie patrzenia na rzeczywisto). My niestety spogldamy na to przez pryzmat pniejszego okresu drugiej poowy XX wieku i dlatego mamy cakowicie spaczony obraz socjalizmu. M.G. Do rewolucji 1905 r. PPS, podobnie jak jej przeciwnicy z Ligi Narodowej, skupiaa niewielk liczb zwolennikw. Dopiero w okresie rewolucji staa si parti masow. W kierownictwie znalazo si wwczas mnstwo nowych ludzi, w wikszoci zwolennikw cisej wsppracy z rosyjskim ruchem rewolucyjnym i autonomii w ramach Rosji, co byo w cakowitej sprzecznoci z niepodlegociowym programem pierwszego kierownictwa PPS. Kiedy zaczli oni dominowa w partii, doszo do rozamu. Przeciwnicy Pisudskiego powoali PPS-Lewic, ktra pniej, po zjednoczeniu z SDKPiL, utworzya parti komunistyczn, od 1923 r. noszc nazw Komunistyczna Partia Polski. Ten odam lewicy stale zwalcza najpierw ide niepodlegoci Polski, a pniej niepodlege pastwo polskie. Natomiast priorytetem Jzefa Pisudskiego, ktry wraz ze swoimi zwolennikami utworzy PPS-Frakcj Rewolucyjn (po kilku latach wrcia ona do nazwy PPS), stao si przygotowanie do walki zbrojnej o niepodlego. Niedugo po rozamie w swojej praktycznej dziaalnoci odszed on rwnie od programu socjalistycznego. W latach poprzedzajcych wybuch wojny Pisudski i jego zwolennicy byli gwnymi rzecznikami polskiego czynu zbrojnego jako sposobu odzyskania niepodlegoci. Tymczasem narodowi demokraci w 1902 r. uznali, e nie ma moliwoci wywalczenia zbrojnie niepodlegoci, i naley dy do moliwie szerokiej autonomii, na ksztat istniejcej w dawnym Krlestwie Polskim. B.P rodowisko PPS, goszc konieczno walki o niepodlego, pacio za . to olbrzymi cen. Po 1906 r. spaday na nie najsilniejsze represje, wyroki mierci, katorga. W czasach II Rzeczpospolitej odbywa si swoisty wycig po laur wycznej zasugi w wywalczeniu niepodlegoci. Narodowcy uwaali, e naley si on im. Pisudczycy ograniczyli te zasugi do wasnego obozu...
ROZMOWY BIULETYNU
M.G. ... chocia w odrnieniu od swoich adwersarzy przyznawali im przynajmniej pewn cz zasug, np. w walce o polsk granic zachodni. Koncepcja narodowych demokratw w chwili wybuchu I wojny wiatowej w duej mierze opieraa si na pobonych yczeniach. Dopiero w latach dwudziestych Roman Dmowski w swojej ksice Polityka polska i odbudowanie pastwa nada jej dynamik, i dostosowa do rzekomo dalekosinych celw politycznych swojego stronnictwa. Tymczasem na pocztku wojny endecy byli przekonani, e zakoczy si ona w pastwach zaborczych podobnie jak wczeniejsze konikty zmianami granicznymi, a nie ustrojowymi. Popierajc w konikcie Rosj, polskie szanse widzieli w tym, e w interesie rosyjskim jest zjednoczenie wszystkich ziem polskich, by Niemcw, traktowanych jako naturalnego wroga Rosji (i Polakw), odsun bardziej na Zachd. Nawet jeeli przez pewien nieokrelony czas taka forma pastwowoci byaby zalena od Rosji, to rozpoczaby ona zdaniem narodowych demokratw proces osignicia penej niepodlegoci. Nie dopuszczali do siebie myli, e polityka tego pastwa w stosunku do Polski wcale nie musi opiera si na racjonalnych podstawach, e wojna nie musi zakoczy si zwycistwem Rosji, a np. utrzymaniem status quo, co wielokrotnie w przeszoci miao miejsce, i e gwnym celem wojennym Rosji jest zdobycie cienin czarnomorskich, a nie zjednoczenie ziem polskich pod swoim panowaniem. Przede wszystkim jednak endecja nie bya dla Rosjan adnym partnerem. Polityka rosyjska krtko przed wybuchem wojny nadal bya wroga Polakom, o czym wiadczyo m.in. przyczenie Chemszczyzny do generalnego gubernatorstwa kowskiego, wobec czego narodowi demokraci byli bezsilni. Wybuch wojny nie wpyn na zmian polityki rosyjskiej, bo nie mona za ni uwaa obietnic poczynionych przez Mikoaja Mikoajewicza wodza naczelnego armii rosyjskiej w chwili wybuchu wojny (ktrym przesta by rok pniej). Kwestia polska nie przestaa by traktowana jak wewntrzna sprawa Rosji, Polakw nadal uwaano za cz spoeczestwa rosyjskiego i nie byo to wycznie przekonanie carskiej administracji, ale rwnie rosyjskich elit politycznych oraz sprzymierzonych pastw ententy. Nie ma adnej nadziei na przyszo dla Ojczyzny Pana mwi wszak premier brytyjski Herbert Asquith Ignacemu Paderewskiemu. Do wybuchu rewolucji lutowej w Rosji taka polityka wadz rosyjskich uniemoliwiaa jakiekolwiek manewry polityczne narodowej demokracji. Tymczasem koncepcje i dziaania Pisudskiego miay charakter dynamiczny, dostosowywany do zmieniajcej si sytuacji. W przyszym rozwoju wydarze Komendant I Brygady zakada przynajmniej rne moliwoci jak choby obalenie monarchii w Rosji czy porak pastw centralnych w wojnie z entent. Pozwolio to wykorzysta pomyln dla Polakw koniunktur polityczn w listopadzie 1918 r. W.S. Gwna zasuga pisudczykw to nie tylko praktyczne stworzenie siy zbrojnej, ale rwnie tego, co nazwabym esprit de corps tej siy. aden inny obz tego nie zrobi. Dowody na to mamy zarwno po 1939 r., jak i po 1945, gdy to rodowisko, mimo niedostatku si, ide pastwowoci prawdziwej, a nie faszywej utrzymywao na bardzo wysokim poziomie. J.C. To byo nie tylko esprit de corps korpusu ocerskiego. Pisudski i jego otoczenie uczynili z ducha jednoci pewn lozo pastwa i program dziaania na jego rzecz. To jest trudne do zrozumienia w dzisiejszych czasach z ich praktyk polityczn, w ktrej opozycja i obz rzdzcy na przemian krytykuj si, ale nie wida w tych krytykach jakiej dalekosinej, dugofalowej strategii politycznej nie wiemy, czy i dlaczego b-
ROZMOWY BIULETYNU
dziemy wsppracowa ze Skandynawi, z Czechami, z Ukrain. Pisudski mia jasno zarysowany program, ktry okrela miejsce Polski w szerszym horyzoncie niech to bdzie Europa rodkowa czy Wschodnia. On chcia Polsce narzuci pozycj lidera. Czy to byo do zrealizowania, jest kwesti debaty. Wielu obserwatorw zza granicy, w tym Ukraicy i otysze, program federacyjny Pisudskiego uznali za najwikszy i najbardziej znaczcy plan przebudowy wschodu Europy. Rola Pisudskiego polega te na tym, e on deniuje nasze pastwo nawet dzi. Przecie czujemy si odpowiedzialni za akces Ukrainy do NATO, protektorami Litwy. Pisudski by tym, kim dla Stanw Zjednoczonych Ameryki by George Washington i ojcowie zaoyciele, a dla wspczesnej Francji Charles de Gaulle. Mielimy niedawno dowiadczenie Solidarnoci, ktra nie umiaa przej od etapu realizacji wasnego programu niepodlegoci czy suwerennoci do skutecznego sprawowania wadzy. Solidarno przegraa realizacj wasnych hase. Jzef Pisudski by na niepodlego przygotowany, myla o niej najwczeniej spord jemu wspczesnych, mia take plan, jeszcze wtedy, gdy dziaa w konspiracji. Przygotowa wojsko, a ono uchwycio granice Rzeczpospolitej. W sposb znakomity przedzierzgn si z konspiratora w ma stanu. To nie bya sytuacja, ktra go przerastaa. B.P I w stratega. . W.S. Pisudski, gdy zainteresowa si socjalizmem, czu ju rewolucj. Niepodlego w tej perspektywie miaa by wywalczona przez wiadomych robotnikw i ludzi, ktrzy nimi pokieruj. Obserwujc wydarzenia lat 19041907, pocztek ruchw rewolucyjnych, Pisudski ju wiedzia, e nic z tego nie bdzie. Wyprawa do Japonii jest tego znakomitym wiadectwem. Gdy wkrtce Pisudski poczu wojn, zrobi wszystko, eby si do niej przygotowa. To nie byo proste zadanie. On wiedzia, e spoeczestwo polskie ma gbok traum powstania styczniowego. Mimo negatywnego nastawienia ludzi do tego typu dziaa, zdecydowa si rozpocz budowanie ruchu paramilitarnego najpierw tajny Zwizek Walki Czynnej, a potem ujawnione ju: Zwizek Strzelecki we Lwowie i Towarzystwo Strzelec w Krakowie. Twrca tych struktur wykaza si wielk odwag cywiln. Artur Rubinstein przywoa w swoich pamitnikach wczesne zoliwe uwagi, e Pisudski organizowa przeszkolenie wojskowe garbatych i kulawych studentw. J.C. Ci, ktrzy w 1914 r. mieli wtpliwoci, czy warto i z Pisudskim, czy to ma sens, w 1918 r. masowo stawili si do wojska. Pisudski postawi przed sob zadanie, ktre zrealizowa, w 1914 r. da sygna do budowy niepodlegej Rzeczpospolitej. A poniewa sam by przezroczysty, nieskorumpowany w adnej dziedzinie, ludzie nabrali do niego niezwykego szacunku. Sta si postaci pomnikow. W.S. Mao tego, on wiedzia, jak t Rzeczpospolit budowa, zwaszcza w jej granicznym ksztacie. Pisudski mia wiadomo, e my nie mamy historii, ale mamy geoAlbum Legionw Polskich
ROZMOWY BIULETYNU
gra. Gdy wysya swoj delegacj na konferencj do Parya w grudniu 1918 r. (by uzupeni delegacj skonstruowan przez Dmowskiego), to mia ju pen wiadomo, e wszystko, co uzyskamy na zachodzie, bdzie dla nas geschenk. Nasze granice na zachodzie zawary cay historyczny teren polski. Ale Pisudski wiedzia, e nasza rzeczywista sia jest wyznaczana tym, jak bd wyglday nasze wschodnie granice. Wiedzia te, e tu podarunkw nie bdzie, e bdziemy musieli si o nie stara sami. B.P Inaczej zostalibymy wchonici przez sowieck Rosj. . M.G. Bolszewicy chcieli stworzy Polsk sowieck i adn inn. Mogaby ona mie nawet granice sprzed I rozbioru. I co z tego wadze i tak byyby w caoci komunistyczne. W Polsce, opanowanej w 1920 r. przez bolszewikw, realizowano by wszystkie barbarzyskie eksperymenty, ktrych dowiadczyo spoeczestwo sowieckie. W.S. Gdy Pisudski rozpocz budowanie realnej siy zbrojnej, jego celem byo zademonstrowanie, e Polska jest w stanie stworzy wojsko. Jednoczenie mwi o tym i po wojnie, i przed wojn byo to przygotowywanie kadry na czas po wojnie. Wszystko, czego w czasie wojny nauczyli si ludzie w Legionach, w I Brygadzie, miao zaowocowa w pniejszym czasie. Ale pamitajmy, e niezalenie od budowy wojska Pisudski w tym samym czasie prowadzi intensywne midzynarodowe dziaania polityczne. Czsto genialnie posugujc si blefem. On udawa, e spoeczestwo chce czego, o czym ono nawet nie pomylao, i udawa, e ma atuty, ktrych w rzeczywistoci nie posiada. T polityk, zwan licytacj sprawy polskiej wzwy, prowadzi od lata 1915 r. Polegaa ona na wysuwaniu w imieniu polskiego spoeczestwa, przede wszystkim Kongreswki politycznych da pod adresem pastw centralnych. daniami podstawowymi byy: wasny rzd i armia polska, podlega temu rzdowi (notabene POW nazwao swj organ wanie Rzd i Wojsko), cho nim te nalne hasa ocjalnie postawi, wczeniej formuowa szereg postulatw o charakterze czstkowym. Na przykad takich, jak legionizacja Legionw, czyli co najmniej ograniczenia wpywu ocerw delegowanych do tej formacji z c. k. armii. A gdy okazywao si, e wadze okupacyjne, bo chodzio przede wszystkim o Niemcw i Austro-Wgrw, z naciskiem na Niemcw, godziy si bodaj w czci zaspokoi owe dania, to on mwi nie, nam ju to nie wystarcza. I to skutkowao... do Magdeburga. B.P Powrmy do kwestii polityki wschodniej. . J.C. Pisudski by wiadom, e Rosja skada si z wielu narodw, i e mona j rozpru po szwach narodowych. Zawar to w memoriale, z ktrym jecha ju w 1904 r. do Japonii. Ten dogmat pozosta niezmienny w jego myleniu. Towarzyszy mu, gdy przygotowywa si do niepodlegoci, i gdy ona wybucha. Wiedzia, e trzeba zaoferowa niepodlego pogranicznym narodom, bo to wzmocni nasz potencja, jednoczenie zbuduje stref buforow midzy Rzeczpospolit a Rosj. W.S. Pisudski, w przeciwiestwie do wielu innych politykw europejskich, rozumia Rosj przez wasne dowiadczenia ze studiw, ze zsyki, dobrze wiedzia, czym ona jest. Z jego perspektywy nie miao wikszego znaczenia, czy ta Rosja jest biaa czy czerwona
ROZMOWY BIULETYNU
J.C. Mwilimy o lewicowoci Pisudskiego. Nie zapominajmy, e to Pisudski zatrzyma pochd czerwonej rewolucji na Zachd. Std wynika taki bardzo dwuznaczny stosunek lewicy take i dzisiejszej do niego, bo on, czowiek lewicy, powstrzyma marsz tzw. proletariackiej rewolucji. W.S. Dla sowieckiego systemu by to czowiek absolutnie nie do oswojenia. By zbyt wielkim indywidualist. I poza tym widzia dalej.
J.C. Pisudski z t czerwon Rosj gra przy jednym stole i ogra j militarnie i politycznie, jak wskazuj nam czasy absolutnie wspczesne. Widzia dalej to bya perspektywa XXI wieku. On nie chcia asymilacji ani inkorporacji tych terytoriw do Rzeczpospolitej. W.S. Micha Rmer uda si w kwietniu 1919 r., na krtko przed wypraw na Wilno, do Kowna, proponujc wsplne wystpienie w chwili wkraczania polskich wojsk do miasta, czyli swego rodzaju restytucj unii Litwy z Polsk. To bya bardzo dobra polityczna propozycja i jedyna dla Litwy szansa na rzeczywist niepodlego w przyszoci, gdyby weszli z nami w ukad, tworzc rzd polsko-litewski. Nie zostaa wykorzystana, wic Pisudski zrobi to, co zrobi. J.C. On tumaczy Litwinom bezporednio i przez swoich wsppracownikw e Litwa moe by niepodlega tylko wtedy, kiedy Polska bdzie niepodlega. Oczekiwania, e Litw mog sponsorowa skutecznie Niemcy czy Anglicy, byy zupenym nieporozumieniem. M.G. Nam to sobie dzi trudno wyobrazi, ale rzeczywicie wtedy Litwini uwaali, e mimo wszystko mniej niebezpieczna jest dla nich okupacja niemiecka czy rosyjska ni unia z Polsk, z ktr w ogle nie chcieli mie nic wsplnego. W latach dwudziestych demonstrowali w stosunku do Polski ogromn wrogo. Nie utrzymywali praktycznie adnych stosunkw z pastwem polskim. Symbolem relacji polsko-litewskich byy tory kolejowe, biegnce z Polski i urywajce si na granicy z pastwem litewskim, czy te
Muzeum Wojska Polskiego
To nie by dla niego problem ideologiczny ani dylemat, z kim lepiej, a z kim gorzej. By w stanie dogada si z czerwonymi, cho na pocztku by moe nie doceni dynamiki przebiegajcych tam wydarze.
ROZMOWY BIULETYNU
groteskowy sd nad Wadysawem Jagie, ktry odby si w 1930 r. Oskaryciel zada dla monarchy kary mierci i wykrelenia go z historii Litwy. B.P Po rozpadzie Zwizku Sowieckiego jako te . resentymenty odyy. Byam na Litwie na pocztku lat dziewidziesitych i dobrze czuam niech do Polski. J.C. W polityce trzeba myle nieco inaczej. Prosz zwrci uwag, e po II wojnie wiatowej, Adenauer i de Gaulle potrali si dogada M.G. ale to wynikao z czego innego. W ich przypadku adna ze stron nie miaa powodw, by obawia si drugiej. J.C. To wynikao rwnie z geopolityki. W.S. Litwinom, jak wida, bardzo trudno przychodzi zmiana sposobu mylenia. M.G. To jednak atwo zrozumie. Jak liczny jest to nard? Ich relacje z Polsk w dwudziestoleciu byy obarczone lkiem. Polska ju raz wchona ich elity. By to dugoletni proces, bez stosowania jakiegokolwiek nacisku, nikt w dawnej Rzeczypospolitej nie prowadzi przecie celowej polityki polonizacyjnej w stosunku do Litwinw. Wtpliwe, by powtrzy si po 1918 r. Zbyt silnie rozwinita bya ju wiadomo narodowa Litwinw. Ale obawy przed polonizacj okazay si jednak silniejsze. J.C. Niemiecki polityk, nacjonalista, bardzo Polsce nieprzychylny Gustaw Stresemann mwi w grudniu 1927, Litwa? das ist nichst. To miay by dwa skrzyda federacji jedno ukraiskie, drugie litewskie. I jeszcze Biaoru, i symboliczne przejcie braci Buak-Baahowiczw w lutym 1920 r. z tysicem ludzi z rozbitej przez bolszewikw biaej armii rosyjskiej do Polski. W latach 19191920 zostaa tym narodom dana szansa na uoenie stosunkw federacyjnych z Polsk. M.G. Brak jednak byo z tamtej strony znaczcego odzewu. B.P Jak wic wytumaczy porak w realizacji tego pomysu politycznego? . J.C. Myl, e to kwestia instrumentw do jego realizacji. Oczywicie, mielimy jako partnerzy pewne minusy i saboci, mielimy endecj, niedojrzao rodowisk, z ktrymi chcielimy si sprzymierza. To jest tak jak i dzisiaj, kiedy trwa debata, czy nasza armia moe liczy osiemdziesit tysicy. Zmary wanie dominikanin, ojciec genera Adam Studziski, bohater spod Monte Cassino, zawsze by zdania, e Polska powinna mie na kady tysic kilometrw kwadratowych tysic onierzy. Jestem gotw mu zaufa, bo sojusze maj to do siebie, e si zmieniaj. Polska historia niejeden raz nas o tym pouczya.
Muzeum w Belwederze
ROZMOWY BIULETYNU
B.P Na Kresach Wschodnich niepodlegej Polski trzeba byo prowadzi poli. tyk uwzgldniajc ich specyk narodowociow i spoeczn. Jak panowie oceniaj te dziaania Pisudskiego, szczeglnie w perspektywie zdecydowanie antypolskich zachowa ich mieszkacw po 1939 r.? W.S. Oczywicie polityka narodowociowa, ktrej ksztat usiowa nadawa Pisudski, nie bya jednolita inaczej wygldaa ona na Woyniu, inaczej w Galicji Wschodniej. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z prb pozyskania ludnoci ukraiskiej dla polskiej idei pastwowej, w drugim z wyranym ograniczaniem jej politycznych moliwoci. Logika traktowania mniejszoci przez Pisudskiego i przez jego oponentw bya bardzo wyranie rna. Endecy chcieli mniejszoci zasymilowa, Pisudski chcia z nich zrobi obywateli. Niestety to si nie w peni udao. Z bardzo rnych powodw. Problem polega gwnie na tym, e po 1926 r. Pisudski waciwie tego ju nie modelowa, on si koncentrowa na zupenie czym innym, a t polityk prowadzili ludzie, z jego ekipy oczywicie, z jego przyzwolenia, ale bardzo odmiennie. M.G. Pisudski uwaa, e konstytucja gwarantuje wszystkim obywatelom pastwa polskiego rwne prawa, niezalenie od narodowoci i wyznania. I w jego mniemaniu to zaatwiao wikszo spraw spornych. Praktyka w powiecie czy w gminie na wschodzie bya jednak inna. Przedstawiciele mniejszoci byli czsto traktowani jak obywatele drugiej kategorii, z ca pewnoci nie respektowano peni ich praw. Wyjtkiem by np. wojewoda woyski Henryk Jzewski, szczeglnie otwarty na wspprac z mniejszociami w kwestii poszanowania ich odrbnoci kulturalnej, jzykowej, relignej. Jednak w wypadku wprowadzania Ukraicw do aparatu administracyjnego uwaa, e mona to robi wyjtkowo i bardzo ostronie. W kwestii chociaby moliwoci awansowych w WP przedstawiciele mniejszoci, np. ydowskiej, stanowili bardzo niewielki odsetek, bynajmniej nie dlatego, e nie byli zainteresowani sub wojskow. J.C. Z rocznikw ocerskich z okresu II Rzeczpospolitej rzeczywicie wynika, e nie byo w wojsku zbyt wielu ydw, ale wrd lekarzy stanowili bardzo wysoki odsetek, bardzo wielu byo ich w intendenturze. ydzi stanowili te prawie sto procent dostawcw zaopatrzenia dla armii, wystarczy obejrze reklamy, ktre s na kocu tych rocznikw. Warto ponadto pamita, e nie istnieje nigdzie adna mniejszo, ktra jest cakowicie zadowolona ze swej sytuacji. Ukraicy mieli reprezentacj parlamentarn i niewiarygodnie szerok sie spdzielni, niedajc si w aden sposb porwna z tym, co byo na Ukrainie sowieckiej. Biuletyn PolskoUkraiski zawiera kronik, opisujc m.in. losy tych, ktrzy z Polski rzekomo przeladowani wyjechali do Sowietw, gdzie traali do agrw i tam spotykaa ich mier. Poza tym Ukraicy sami w sobie te nie byli jednolici. Cz optowaa za lozo Jewhena Petruszewycza antypolsk i prorosyjsk, inni byli blisi obozowi Petlury, czyli mieli bardziej przychylne stanowisko w kwestii stosunkw z Polsk. W.S. Jeszcze za ycia Pisudskiego miay miejsce w niektrych miejscach na Ukrainie pacykacje wojskowe. Pomam tutaj ich charakter, przebieg i ca t otoczk. Nie chodzio w nich o to, eby Ukraicw zniszczy, czy te ich do czego zmusi, lecz o to, by, jak mwi Pisudski, nauczy ich szacunku dla pastwa, do ktrego nale. Praktyka bya oczywicie bardzo rna.
ROZMOWY BIULETYNU
B.P Szacunku dla pastwa po 1918 r. trzeba byo uczy prawie wszystkich . obywateli. M.G. Ja nie uwaam, e Polska bya jakim piekem dla mniejszoci, bo wystarczy chociaby porwna ich sytuacj z panujc w Zwizku Sowieckim, chocia nie lubi tego zestawienia, majcego charakter negatywny. W ZSRS byo w ogle najgorzej na wiecie i nie by to aden wzr do naladowania. Problem polityki wobec mniejszoci narodowych w dwudziestoleciu by prawdopodobnie niemoliwy do rozwizania przez pierwsze pokolenie istnienia Polski Niepodlegej. W.S. Wystarczy spojrze na dzisiejsze Bakany, eby zobaczy, jakiego rodzaju to byy problemy i trudnoci. M.G. Drugiej szansy ju nie otrzymalimy, poniewa wybucha wojna i w cigu kilku lat wielonarodowa Rzeczpospolita przestaa istnie. Z drugiej strony wrd mniejszoci, szczeglnie ukraiskiej, istniay tendencje skrajne. Cz Ukraicw opowiadaa si za walk zbrojn z pastwem polskim a do odczenia si, co dla Polski byo zupenie nie do przyjcia. W walce z pastwem polskim stosowano metody terrorystyczne, mordowano take politykw, szczeglnie yczliwych Ukraicw, eby poda przykad Tadeusza Howki, wiceprezesa BBWR, zastrzelonego w 1931 r. w Truskawcu przez bojwk OUN. Natomiast opinia o nielojalnym zachowaniu mniejszoci narodowych we wrzeniu 1939 r., przede wszystkim ydowskiej, na Kresach Wschodnich, jest duym uproszczeniem. Postawy byy rne zarzut nielojalnoci dotyczy przede wszystkim czci ludnoci cywilnej. Ale trzeba pamita, e we wrzeniu 1939 r. w Wojsku Polskim walczyo wielu onierzy pochodzenia ydowskiego, ukraiskiego, biaoruskiego, ktrzy przyzwoicie speniali swoje obowizki polskich onierzy. wiadectwem tego s ich groby rozsiane na cmentarzach wojennych z wrzenia 1939 r. w caej Polsce. B.P Wiele osb, deklarujc szacunek do Pisudskiego, czyni od razu zastrze. enie, e jest on ograniczony przez fakt dokonania zamachu majowego. M.G. Pokutuje stereotypowy pogld o szeroko zakrojonych przygotowaniach, o spisku wrd pisudczykw, ktry doprowadzi do przejcia wadzy w 1926 r. adnego spisku nie byo. Sam przewrt by pomylany jako demonstracja wojskowa W.S. raczej demonstracja polityczna z opraw wojskow. J.C. Przewrt, moim zdaniem, by skutkiem tego, e prezydent Stanisaw Wojciechowski nie dotrzyma umowy z Pisudskim, w ktrej uzgodniono wejcie Marszaka do rzdu. Powstay rzd Aleksandra Skrzyskiego i Wincentego Witosa by zaprzeczeniem ustale. W.S. Podobnie jak panowie, jestem gboko przekonany, e to by zamiar demonstracji, ktra si potem przerodzia w walki. Ktry zamachowiec jedzie do gowy pastwa, eby jej powiedzie o swoich zamiarach? Problem polega na tym i o tym dzisiaj mwimy w odniesieniu do okresu po roku 1918 e Pisudski oczywicie mia poczucie swojego wielkiego wkadu w budow pastwa i odpowiedzialnoci za nie. I gdy obserwowa
10
ROZMOWY BIULETYNU
J.C. I jeszcze ta sprawa 26 kwietnia 1926 r. w Berlinie zosta odnowiony sowiecko-niemiecki ukad z Rapallo. Pisudski widzia w perspektywie wielkie kopoty szybko zmieniajce si rzdy, stanowic cige zagroenie inacj, wojenne zagroenie ze strony Rosji sowieckiej w tej sprawie zreszt w 1927 r. przyjeda z Moskwy ambasador Piotr Wojkow W.S. ktrego zadaniem byo rozeznanie, czy my pjdziemy na nich, czy nie. M.G. Zagadnienie przewrotu majowego jest wycigane z kontekstu wczesnej sytuacji politycznej Polski, zewntrznej i wewntrznej. Zamyka si dyskusj na ten temat przypisaniem marszakowi Pisudskiemu wycznej odpowiedzialnoci przelania krwi bratniej, i to ma wszystko tumaczy. Tymczasem sytuacja polityczna w przededniu wydarze z maja 1926 r. bya zoona. Dwie gwne strony koniktu prawica z centrowym PSL Piast, ktre popary rzd Witosa i lewica, na wyrost zaliczajca Pisudskiego i jego zwolennikw do wasnego obozu politycznego nie byy zdolne do trwaego kompromisu, nie mwic ju o jakimkolwiek porozumieniu. Nikt nie mg przewidzie, e demonstracja wojskowa Pisudskiego przerodzi si w walk zbrojn. A po rozpoczciu walk do zbrojnego rozstrzygnicia parli te generaowie popierajcy rzd. Wszak to gen. Tadeusz Rozwadowski wyda osawiony rozkaz pk. Izydorowi Modelskiemu: stara si dosta w swe rce przywdcw ruchu nie oszczdzajc ich ycia W.S. chcc tym samym wyprowadzi ludzi na ulice. J.C. Mamy przykad Wojciecha Jaruzelskiego i zrobionego przez niego przewrotu. Porwnajmy te dwa przewroty, dla celw debaty historycznej mona to zrobi. Ot przewrt Jaruzelskiego zatrzyma dosownie wszystkie pozytywne procesy, ktre zachodziy w Polsce i opni rozwj Polski o dwadziecia lat. Przewrt Pisudskiego zatrzyma procesy negatywne, a uruchomi pozytywne. Midzynarodowa pozycja Polski po roku 1926 bya nieporwnanie wysza ni wczeniej gwatownie wzroso spoeczne zaufanie do pastwa wewntrz kraju, jak i zewntrzne. Polska zostaa pstaym czonkiem Ligi Narodw. W.S. To co mwimy, nie oznacza, e okazujemy pen aprobat dla ksztatu procesw, ktre potem nastpiy. Aleksandra Zagrska (zaprzyjaniona z Pisudskim matka Jurka Biczana, jednego z najmodszych obrocw Lwowa, ona lekarza), wspominaa,
11
dziaania, powodujce osabienie zdolnoci obronnych pastwa nie tylko w sferze dotyczcej wojska, ale take w sferze ksztatu polityki zagranicznej, stosunku do mniejszoci musiao to wywoa jego reakcj. Oczywicie s tacy, ktrzy sprowadzaj to do perspektywy obraonego jegomocia, ktry najpierw si wycofa, a teraz chce zapa wadz
ROZMOWY BIULETYNU
e niedugo przed mierci mwi z gorycz o tym, e musia budowa dom z cegie, ktre byy zrobione z gnoju. M.G. Polska w 1926 r. staa w obliczu, jeeli nie wojny domowej, to niepokojw spoecznych na skal znacznie wiksz ni wydarzenia krakowskie z listopada 1923 r., kiedy podczas walk ulicznych midzy uzbrojonymi robotnikami a wojskiem zgino ponad 30 osb. Ugrupowania lewicowe i prawica, popierajca rzd Witosa, ktrego poprzedni gabinet upad m.in. z powodu tych wydarze krakowskich, byy nastawione konfrontacyjnie; wydaje mi si, e lewica bardziej. Nie wspominam tu o komunistach, ktrzy byli sekt pozbawion wikszych wpyww, ale o PSL Wyzwolenie i PPS, ktra w ocjalnym owiadczeniu swojego klubu parlamentarnego nazwaa gabinet Witosa rzdem krwawym, sprzedajnym, haby narodowej. Pisudczycy znajdowali si ponad t rywalizacj partyjn, i to oni zdobyli wadz. W mojej opinii pisudczykw najbardziej obcia nie przewrt majowy, lecz wydarzenia pniejsze nieliczne, ale majce miejsce wypadki stosowania przemocy w stosunku do swoich przeciwnikw politycznych i np. cikie pobicia Tadeusza Dogi-Mostowicza i Adolfa Nowaczyskiego, sprawa rzekomego zaginicia gen. Wodzimierza Zagrskiego, najpewniej zamordowanego. Wypadki takie zdarzay si take i w latach trzydziestych, eby wspomnie profesora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Stanisawa Cywiskiego, ktrego ciko pobito na oczach jego ony i crki, a dokonali tego umundurowani ocerowie Wojska Polskiego. To co jednak przede wszystkim jest do dzisiaj pisudczykom susznie pamitane, to aresztowania politykw opozycyjnych i uwizienie ich w twierdzy w Brzeciu. Premier Walery Sawek, dawniej jeden z czoowych dziaaczy PPS, uzasadnia aresztowania deniem opozycji do organizacji masowych wystpie przeciw wadzom, ktre zapewne miayby przebieg podobny do wypadkw krakowskich. Ale czy uzasadniao to maltretowanie i zniewaanie w Brzeciu czoowych dziaaczy partii centrowych i lewicowych w Polsce, byych posw na Sejm RP w tym tak znanych jak Wincenty Witos, czsto zreszt zwizanych wczeniej , z pisudczykami, dawnych legionistw, jak choby ludowiec Kazimierz Bagiski? W.S. Zakadanie, e to byo za zgod czy na polecenie Pisudskiego, jest bezsensowne. Kady okres dziejw mona pokaza w czarnych barwach, jeli skumuluje si okrelone fakty. Oczywicie, byy wwczas epizody, ktre pisudczykom chway nie przynosz, nie mam zamiaru z tym polemizowa. Idzie to na konto Pisudskiego bez wzgldu na to, czy wiedzia o tym, czy nie wiedzia. Ale s to, na to trzeba zwraca uwag, jednak tylko incydenty, to nie bya praktyka rzdzenia. Incydenty, ktre nie miay cech powtarzalnoci. Susznie si je wypomina, nie mona jednak twierdzi, e to bya regua. M.G. Jednak Brze wprowadzi przemoc do arsenau rodkw politycznych, a ordynacja wyborcza z 1935 r. spowodowaa faktyczne usunicie opozycji z parlamentu i bardzo ograniczya moliwoci jej dziaania. W propagandzie wadz partie opozycyjne zaczto traktowa jak malkontentw, nieposiadajcych umiejtnoci twrczej pracy dla pastwa. Nie zmienio si to w 1939 r. Mimo zbliajcej si wojny pisudczycy odrzucili propozycj stworzenia rzdu jednoci narodowej z udziaem opozycji. J.C. Popatrzmy jednak na to, co si dzieje w tym czasie w Europie. Mamy w niej rzdy faszystowskie, nazizm w Niemczech, stalinizm w Rosji. Chodzio wic prawdopodobnie
12
ROZMOWY BIULETYNU
o uniknicie czego takiego w Polsce. Ci, ktrzy identykowali si z obozem Pisudskiego ju po jego mierci, chcieli zabezpieczy kraj, take jeli chodzi o ciaa przedstawicielskie. Mona byo mie do tego zastrzeenia, ale trzeba te pamita o Stalinie na wschodzie i Hitlerze na zachodzie. Musimy robi takie porwnania, bo jestemy redniej wielkoci narodem pomidzy dwoma wielkimi pastwami. Musimy przede wszystkim broni interesu Rzeczpospolitej. W.S. Problem polega na tym, e o ksztacie parlamentaryzmu mona dyskutowa w odniesieniu do kadego czasu, dzisiaj te. Kiedy uwaaem, e Pisudski horrendalnie traktowa posw, parlament. Gdy zaczem czyta stenogramy z tamtego czasu, zaczem nabiera wtpliwoci, a jak ogldaem debaty sejmowe w okresie III Rzeczpospolitej, niemal cakowicie zrozumiaem Marszaka.
J.C. Jako spoeczestwo jestemy przekonani o potrzebie demokracji, ale oczekujemy demokracji skutecznej, std zauroczenie Pisudskim. On by czowiekiem czynu chcia demokracj modelowa i w pewnym wymiarze nawet ogranicza, a spoeczestwo dawao mu na to przyzwolenie ze wzgldu na jego autorytet i zasugi przy odbudowie Rzeczpospolitej, ale take na uwarunkowania wewntrzne i zewntrzne. Tu nie byo miejsca na cakowicie liberalny kraj, w ktrym kady bdzie robi, co mu si podoba, a rzd bdzie si zmienia co dwa tygodnie, administracja bdzie niewydolna, wojsko sabe. Pisudski mia wiadomo pastwow i narzuci j spoeczestwu. Polacy odpacili mu za to przywizaniem, bo pamitali rok 1914, rok 1918, wojn 1920 r. i rol, jak wtedy odegra. Gdy zabrako go w 1935 r., jako jego nastpc i kontynuatora, jak si pniej okazao, wybrano nieodpowiedni osob, czyli migego-Rydza. B.P Nieszczcie polegao na tym, e na trudne chwile zabrako nie tylko . autorytetu Pisudskiego, ale take jego geniuszu. W.S. Jego otoczenie czasami byo wrcz przytoczone jego wielkoci. J.C. Prosz zwrci uwag, e przed ostatnimi wyborami prezydenckimi w Polsce w jednej rzeczy obaj kandydaci si zgodzili. Na pytanie, kto jest ich idolem politycznym, obaj odpowiedzieli, e Pisudski. To ilustruje, jak silny jest w Polsce mit Pisudskiego. B.P Marszaek naley do grona najwybitniejszych politykw nowoytnej hi. storii, z ktrym liczya si wspczesna mu Europa.
13
W.S. Przytocz dwa epizody. Pierwszy dotyczy wizyty Pisudskiego w Rumunii i spotkania z krlem. Krl wanie trzyma w rce papierosa, gdy na stopniach wagonu pojawi si Pisudski. I wtedy monarcha, polityk dojrzay, z ogromnym midzynarodowym obyciem, stan na baczno, a papierosa, jak sztubak, ukry za plecami. Zrobi to, jak wspomina, cakowicie instynktownie, w sposb naturalny. Charyzma Pisudskiego sprawiaa, e na jego widok stawao si na baczno. Drugi epizod dotyczy naszych stosunkw z Litw i spotkania genewskiego z rzdzcym wwczas w Kownie Waldemarasem. Trzeba pamita, e z punktu widzenia pastwa litewskiego bylimy w stanie wojny, tote Pisudski, bez zbdnego dyplomatyzowania, spyta krtko Co bdzie, prosz pana? Wojna czy pokj? Nie zastosowa tu dyplomatycznych podchodw, a wymusi korzystn dla II Rzeczypospolitej deklaracj. On mia wietn intuicj, doskonale wiedzia, jakimi narzdziami si posugiwa w okrelonych sytuacjach i wobec okrelonych osb. B.P Czy podczas takich spotka posugiwa si obcymi jzykami? . J.C. Francuskim i niemieckim. W.S. Zna te rosyjski i biaoruski, w ktrym w 1919 r. w Misku wygosi ocjalne przemwienie. W zasadzie mwi sam, cho w dyplomatycznych rozmowach posikowa si tumaczem. J.C. By mistrzem bezporedniego kontaktu, a w rozmowie, w ktrej uczestniczy tumacz, jest inaczej. Jego jzyk by precyzyjny, dosadny, o krtkiej frazie. Podejmowa szybko decyzje i tego samego wymaga od innych, to w kontaktach midzynarodowych jest bardzo wane. W.S. Wedug rnych wiadectw mia te due zdolnoci aktorskie, np. zrobi nieze przedstawienie przed ambasadorami Francji i Anglii po wyprawie eligowskiego na Litw, kiedy to wietnie zagra pene zaskoczenie tym, co si wydarzyo. Oni w to uwierzyli. B.P Czy mona powiedzie, e Jzefowi Pisudskiemu zawdziczamy to, i . mamy wasne pastwo? W.S. Tak. Stworzone przez niego w 1918 r. przetrwao do koca lat trzydziestych. By nie tylko jednym z gwnych animatorw budowy pastwa. Szczeglnie wane jest to, co zostawi w spoecznej mentalnoci. Nie powiedzielimy tutaj o wychowaniu modziey, co dla mnie jest najwikszym bodaj osigniciem II Rzeczpospolitej. Zostao uformowane pokolenie, ktre nie pozwolio na utrat pastwowoci, na cofnicie si przed rok 1914. Pisudski niezwykle wysoko usadowi poczucie narodowej godnoci, a jego poczynania zmierzay do tego, by Polak, i nie tylko Polak, utosamia si z wasnym pastwem, traktowa je jako warto szczegln. B.P W porwnaniu z dziaaczami obozu narodowego, pisudczycy to zbir . niezwykle barwnych postaci, to te jest argument na wielko ich wodza.
ROZMOWY BIULETYNU
14
ROZMOWY BIULETYNU
J.C. To te wynikao z doboru. Pisudski chcia, ebymy nasz niepodlego odbudowywali sami, chcia wszystko zawdzicza sobie i swoim wsppracownikom. Narodowi demokraci chcieli odbudowa niepodlego Rzeczpospolitej, opierajc si czy raczej zwieszajc si na obcych, ktrym wcale tak bardzo na tym nie zaleao. Ta formacja take i mentalnie nie bya na tyle samodzielna, eby podj to wyzwanie. Oni chcieli scedowa t odpowiedzialno na Rosj, ktra wcale o tym nie mylaa, na Francj i Angli, w ktrych interesach Polska odgrywaa drugorzdn rol. Natomiast Pisudski i jego ludzie powiedzieli my niepodlego Przekazanie sztandaru przez Marszaka odbudujemy sami, bdziemy jej sami broni i sami bierzemy pen za ni odpowiedzialno. Std ten indywidualizm poszczeglnych postaci. Do tego ruchu przystawali ludzie biorcy na siebie odpowiedzialno indywidualn i zbiorow. Do narodowych demokratw przystawali tacy, ktrzy w uproszczeniu oczekiwali zbiorowej, dyplomatycznej akcji politycznej. M.G. Najwiksz zasug Jzefa Pisudskiego byo sformuowanie idei walki zbrojnej o niepodlego i stworzenie wojska polskiego. Wizja narodowych demokratw w 1918 r. bya mniej wicej taka gdy skoczy si wojna, to midzynarodowe gremia zagwarantuj Polsce granice i niepodlegy byt. W znacznym stopniu stao si tak w wypadku granic zachodnich, chocia i tam trzeba byo decyzje niechtnych Polsce pastw ententy wymusza walk zbrojn. Jednak byt Polski po 1918 r. rozstrzyga si nie w paryskich gabinetach, ale w zacitych, dugotrwaych zmaganiach wojennych na wschodzie. Gdyby wwczas biernie czekano na rozstrzygnicia mw stanu ententy, to nie byoby adnej Polski, a na przykad rzeczywisto opisana w opowiadaniu Jacka Dukaja Xawras Wyryn. Bolszewikw nie obchodziy w ogle midzynarodowe ustalenia, ani wtedy, ani pniej. Jak pisa Lew Trocki, partia bolszewicka postawia sobie za cel obalenie wiata. Ich wojska nie zamierzay osign tej czy innej granicy, a wchon pastwo polskie i stworzy w jego miejsce sowieck republik. Prbowali tego w 1919 r., prbowali w 1920 r. Gdyby im si wwczas udao, wiat by si z tym pogodzi! W.S. W midzywojennej Polsce, takiej powiatowej, gminnej to nie ulega wtpliwoci rzd dusz nalea do narodowych demokratw. Ale nie ulega te wtpliwoci, e wadz nad wyobrani Polakw mieli pisudczycy.
Antena, ze zbiorw S. Rumana
W.S. To bya formacja, ktra nie daa si kupi systemowi.
15
KOMENTARZE HISTORYCZNE
PIOTR SZUBARCZYK, IPN GDASK
NACZELNIK
Wszelkie krytyczne oceny ycia i dziaalnoci Jzefa Pisudskiego, jako czowieka i ma stanu, odbijaj si od tej postaci, nie dotykaj jej nawet wtedy, gdy formuowane s przez ludzi kompetentnych. Sowa krytyki odchodz do bibliotecznego lamusa, a Pisudski yje dalej swoim yciem, wyrysowanym w sercach rodakw, ktrzy z jego postaci zwizali najbardziej dramatyczne dowiadczenie zbiorowe, jakim bya wojna z bolszewikami o by albo nie by Polski u zarania ledwie odzyskanej niepodlegoci.
Zbiory w Sulejwku
Pisudskiego nie da si wyj z kontekstu pastwowotwrczego, a ten kontekst decyduje o ocenie wszystkiego, co robi zarwno przed, jak i po roku 1918. Znany przedwojenny krytyk Marszaka, ks. ppk Jzef Wrycza (duchowy przywdca Kaszubw w czasie ostatniej wojny) przesiedzia dwa miesice w areszcie za publiczne wypowiedzi, potpiajce metody sanacji kraju. Kiedy Pisudski umar, odprawi Msz w. za jego dusz, tumaczc wszystkim, e odszed wielki Polak. Czesaw Miosz, znany z drwico enigmatycznego stosunku do historii, napisa w Traktacie moralnym (1957): Latami bdzie chodzi w Belwederze Pisudski. Nigdy nie uwierzy w trwao. I bdzie mrucza: Oni nas napadn. Kto? I pokae na zachd, na wschd. Koo historii wstrzymaem na chwil. W tych wersach trudno doszukiwa si ironii, jest tu raczej mimowolny odblask powszechnej, niemal zabobonnej wiary Polakw, przekonanych o tym, e gdyby Marszaek doy wojny, nie zaznalibymy tylu nieszcz i nie byoby Polski sowieckiej. Jak by to zrobi? Na to nie ma odpowiedzi, to jest pewnik, skoro potra zatrzymywa i obraca koo historii, jak w sierpniu 1920 roku... Ten szczeglny stosunek Polakw do Marszaka zezwala mu na smaganie nas w sposb, ktry nie uszedby na sucho nikomu poza nim. Polacy okazali si kamieniem pleni pokrytym, a nie adunkiem dynamitu. Sentencji, ktre powstaway w gniewie, lepiej nie przytacza By zdumiewajco przenikliwy w ocenie prawide rozwoju naszego wiata: Id czasy, ktrych znamieniem bdzie wycig pracy, jak przedtem by wycig elaza, jak przedtem by wycig krwi [!]. Nie mia zudze co do charakteru kultu, jakim otaczano jego osob: Powoywa si na Kociuszk, posugiwa si jego imieniem, zachwyca si nim i solidaryzowa si z jego ideaami moe kady bezkarnie, bez konsekwencji i kosztw. Bo Kociuszko nie yje. Kto solidaryzuje si ze mn, musi paci wysikiem, mk, trudem, oar z wolnoci, z ycia. Kiedy, gdy mnie ju nie bdzie, bd mia take miliony rwnie zapalczywych i podobnie nieryzykujcych wielbicieli...
16
Przedwojenny kult Pisudskiego mia charakter przede wszystkim pastwowy. Kadego 19 marca dzieci ze szk powszechnych, jak Polska duga i szeroka, recytoway wierszyki okolicznociowe przed portretem przywdcy narodu, ozdobionym kwiatami. Czasami towarzyszyli im legionowi weterani, mruczcy pod nosem swoj, niecenzuraln wersj Legionw najdumniejszej, zdaniem Marszaka, pieni polskiej. Prawdziwy kult uksztatowa si jednak dopiero po wojnie! Nachalna sowietyzacja kraju, dramatyczne przeladowania ludzi z formacji legionowej (zapocztkowane zbrodniczym rozkazem z 5 marca 1940 r., zakoczone symbolicznie zbrodni na legionowym generale Nilu w lutym 1953 r.), usuwanie z bibliotek dzie Marszaka, czenie go z faszyzmem, nazywanie wojny obronnej lat 19191920 najazdem janiepanw polskich na kraj radziecki to wszystko sprawio, e posta Marszaka staa si w zbiorowej wyobrani kwintesencj ducha narodu. Tytuy, ktre naleay za ycia i po mierci do Jzefa Pisudskiego, mona podzieli na dwie kategorie. Pierwsza to tytuy i stopnie urzdowe, formalne, takie jak komendant, brygadier, naczelnik, marszaek, wdz naczelny, minister czy premier. Druga to okrelenia honorowe, w ktrych zawarta jest cze dla ycia i dziea Marszaka, dla jego opatrznociowej roli w szczeglnie wanym, przeomowym okresie historii Polakw. Wrd tych okrele na przeciwstawnych biegunach pojawiaj si swojski Dziadek i koturnowy wskrzesiciel pastwa polskiego. O ile to drugie mogo by wytworem dobrze rozumianej propagandy pastwowotwrczej i pewnej egzaltacji, tak charakterystycznej dla atmosfery ycia zbiorowego w II Rzeczpospolitej, o tyle w okreleniu Dziadek kryje si nieporwnywalny z niczym stosunek Polakw do postaci Jzefa Pisudskiego, nieograniczone zaufanie. To kto, kto moe popenia bdy, ale by jednym z nas; kto bardzo bliski, bezinteresowny, jak czonek rodziny. Wydaje si, e jeden tytu szczeglnie dobrze odzwierciedla zarwno formalne, jak i nieformalne relacje midzy Polakami a ich charyzmatycznym przywdc. Jzef Pisudski by przede wszystkim Naczelnikiem Pastwa Polskiego zarwno w sensie formalnym, jak duchowym a jego przywdztwo byo dla wikszoci Polakw niekwestionowane. Tacy jak on rodz si raz na wiele pokole. W ostatnich latach, od mierci Jana Pawa II, zaczyna si rodzi na naszych oczach nowy mit narodowy, ktry moe sta si wielk ide jednoczc Polakw, budujc narodow solidarno i poczucie wartoci. Chodzi o odradzajce si poczucie wizi midzy pokoleniem JP I (Jzefa Pisudskiego) i JP II Jakby wbrew prawidom wspczesnego, glajszachtujcego si wiata. To pikna idea, warta pielgnacji i delikatnego traktowania. No i polityki historycznej, o ktr cigle toczy si dzi spr. Czc ojca i matk Urodzi si 5 grudnia 1867 r. w Zuowie na Wileszczynie. Tam zostao jego serce. W przenoni i dosownie. Jednym z najwitszych dla Polakw miejsc jest do dzi grb Matka i Serce Syna na wileskiej Rossie. Imi odziedziczy po ojcu, ktry podczas powstania styczniowego by powstaczym komisarzem na powiat kowieski. Rodzina Pisudskich piecztowaa si herbem Pisudski, bdcym odmian herbu Kociesza. Ziuk, urodzony dwa
Legun, ze zbiorw S. Rumana
Jzef Pisudski jako ucze
17
lata po mierci Romualda Traugutta, wychowywa si na wspomnieniach z powstania tak jak cae jego pokolenie. Pozna gruntownie jego histori, sam bdzie o niej ze znawstwem pisa i w pniejszych kalkulacjach, dotyczcych szans wybicia si Polakw na niepodlego, nieustannie bdzie si odnosi do dowiadcze z lat 18631865. Matka Maria pochodzia ze znanej rodziny Billewiczw, herbu Mogia. Wraz z mem wychowywaa swych synw Ziuka, o rok starszego Bronisawa i dwa lata modszego Adama (najmodszy brat Jan urodzi si z innej matki, po mierci Marii) w przywizaniu do Polski i w gbokim przekonaniu, e kiedy pastwo polskie si odrodzi. Ziuk by silnie z matk emocjonalnie zwizany, bolenie przey jej odejcie, nie mia jeszcze wwczas 17 lat. Matka pozostanie w jego pamici jako wzr dobroci i yciowej mdroci. Niezwyky grb na Rossie by czci testamentu Marszaka. Kiedy zastanawiaem si nad formacj przywdcy Polakw i nad znaczeniem rodziny w tym dziele, przypomniay mi si sowa Jana Pawa II: Patriotyzm to znaczy czcij ojca swego i matk swoj Tak na pewno byo w przypadku Ziuka - Jzefa. Zakazuje si mwi po rosyjsku! Mia 7 lat, gdy rodzina przeniosa si do Wilna. Wraz z bratem uczy si tu w rosyjskim gimnazjum, nastawionym na szybk rusy kacj polskiej modziey. W przypadku braci Pisudskich takie dziaania byy pozbawione szans powodzenia, dziki formacji, jak otrzymali w rodzinie. Pniejszy Marszaek bdzie jednak wspomina ten okres znany nam dobrze z literackiego przekazu Stefana eromskiego w Syzyfowych pracach jako czas upokarzania jego dumy i narodowej tosamoci. Pukownik Bogusaw Miedziski, jeden z najbliszych wsppracownikw brygadiera Pisudskiego w okresie legionowym, wspomina, e kiedy Pisudski, nawizujc do modzieczych dowiadcze, powiedzia z pasj: Kiedy zdobd Moskw, ka na murze Kremla napisa: Zakazuje si mwi po rosyjsku! Dziaalno niepodlegociow rozpocz Ziuk w wieku niespena 15 lat [!]. Razem z bratem Bronkiem i z grup kolegw z gimnazjum zaoy kko samoksztaceniowe, ktre miao uzupeni braki rosyjskiej edukacji w zakresie historii i literatury polskiej. Nawizywali w ten sposb do ruchu lomackiego, ktrego legenda na Wileszczynie bya szczeglnie ywa w rodowiskach patriotycznych za spraw III cz. Dziadw Adama Mickiewicza. Modzi niepokorni sprowadzali jednak z Warszawy nie tylko dziea wieszczw narodowych. Interesoway ich take modne wrd inteligencji tego pokolenia dziea darwinistw i socjalistw. Rok po mierci ukochanej matki Ziuk zda matur. Z ocen wynika, e najbardziej interesoway go historia i geograa. W mackach Ochrany Jako osiemnastolatek rozpocz studia medyczne na uniwersytecie w Charkowie. Tam na dobre zaangaowa si w dziaalno skierowan przeciwko pastwu rosyjskiemu, ktre uwaa za gwnego wroga Polski. Organizacji niepodlegociowych, inspirowanych przez polskich studentw, nie brakowao wwczas na adnej rosyjskiej uczelni. Dziaay te rewolucyjne organizacje rosyjskie, ze synn Narodn Wol na czele, ktra wydaa wyrok mierci na cara Aleksandra II Romanowa. Jego skutecznym wykonawc by polski student Ignacy Hryniewiecki. Ziuk nie by czonkiem Narodnej Woli, ale uczestniczy w jej spotkaniach, co stao si przyczyn rychego aresztowania. Carska Ochrana, po mierci Aleksandra II zreformowana i wzmocniona jako specjalny wydzia policji, postawia sobie za cel likwida-
18
cj niebezpiecznej organizacji. W marcu 1886 r., po studenckiej demonstracji, Ziuk zosta zatrzymany przez policj. Ponownie aresztowany rok pniej pod powanym zarzutem udziau w spisku na ycie cara. Przedtem wysano za nim list goczy, z ktrego si dowiadujemy, e mia 175 cm wzrostu, a znakiem charakterystycznym byy zrastajce si brwi, co dobrze znamy z pniejszych konterfektw Marszaka, i co nadawao jego twarzy grony, marsowy wyraz. Zosta skazany na 5 lat wizienia. Tu maa dygresja. Gdyby jego dwudziestoletnie ycie przypado na rok 1952 i gdyby oskarono go o uczestnictwo w spisku na ycie Bieruta, dostaby kar mierci. Co do tego nie ma wtpliwoci, pi lat dostawali w czasach stalinowskich szesnastolatkowie za antypastwowe ulotki. W porwnaniu z Sowietami i jej dominiami, Rosja carska jawi si jako pastwo praworzdne Bronisaw Pisudski, znacznie bardziej zaangaowany w Narodnej Woli od brata, dosta 15 lat wizienia. Przejdzie do historii jako wybitny etnograf, badacz wymierajcego ludu Ajnw na Sachalinie i na Hokkaido. Tymczasem Ziuk zosta przewieziony do wizienia w Irkucku, potem na miejsce zesania w Kiresku. Pod Irkuckiem mieszkao od czasw krla Stanisawa Leszczyskiego po powstanie styczniowe wielu polskich zesacw. Uywajc jzyka wspczesnej historii, mona powiedzie, e pniejszy Marszaek poznawa najnowsz histori swojego narodu, korzystajc ze rde, jakimi byy relacje uczestnikw i wiadkw historii, powstacw styczniowych. Socjalista Po odbyciu kary zesania, w lecie 1892 r. Jzef Pisudski powrci do rodzinnego Wilna. Mimo zesaczych dowiadcze, nie zamierza rezygnowa z walki. Zwiza si z silnym wwczas ruchem socjalistycznym. By wileskim korespondentem pisma II Proletaryatu Przedwit, potem przedstawicielem sekcji litewskiej w Centralnym Komitecie Wykonawczym PPS i redaktorem naczelnym pisma Robotnik. W tym czasie pozna pniejszego prezydenta RP, Stanisawa Wojciechowskiego. Powszechnie przypisuje si Pisudskiemu sowa: Jechaem czerwonym tramwajem socjalizmu a do przystanku Niepodlego, ale tam wysiadem Tak mia powiedzie po latach swoim dawnym towarzyszom z PPS, kiedy go poprosili o polityczne poparcie. Jako przywdca pastwa bdzie atakowany przez socjalistw jako ten, ktry zdradzi ideay modoci. Narodowcy natomiast bd go przedstawiali jako czowieka wielce podejrzanego i niegodnego zaufania, skoro tyle lat przebywa w rodowisku rewolucjonistw, wywrotowcw. W rzeczywistoci Pisudski ani nikogo nie zdradzi, ani nie zamierza przej do historii jako socjalista. Socjalizm interesowa go jako silny ruch polityczny, ktry mona wykorzysta w drodze do niepodlegej Polski. Wy moecie jecha do stacji kocowej, jeli potracie, lecz teraz przejdmy na Pan! mia dobitnie zakoczy swe sowa do pepeesowcw wedle tej samej anegdoty
19
Prb wykorzystania ruchu socjalistycznego w polskim interesie podj ju w roku 1896. By wtedy przedstawicielem PPS na IV kongresie Midzynarodwki Socjalistycznej (wraz z Ignacym Mocickim, Ignacym Daszyskim i innymi). Zaproponowa delegatom przegosowanie wniosku o poparcie przez Midzynarodwk walki Polakw o niepodlege pastwo. Wniosek popar nawet Karl Liebknecht, pniejszy przywdca komunistw niemieckich. Przeciwna bya Ra Luksemburg, dla ktrej postulat niepodlegoci Polski by utopijny, i mia rzekomo szkodzi caemu ruchowi socjalistycznemu. W Polsce sowieckiej komunici uczynili z niej wietlan posta historii Polski. Bya patronk ulic, szk, zakadw pracy. W tym samym czasie imi Jzefa Pisudskiego wymazano z ycia publicznego, mona byo o nim pisa tylko le. Mylaem, e wraz z odrodzeniem Polski materialnym i duchowym Polska odradza si zacznie, e wyzbywa si zacznie tchrzostwa, i wyzwala si zacznie od pracy agentur, e przestanie prac dla obcych uwaa za najrozumniejsz prac dla Polski powiedzia kiedy Marszaek. Niestety, czas Polski agenturalnej i uznanie pracy dla obcych za najrozumniejsz dla Polski mia dopiero nadej, wraz z najwikszym naszym nieszczciem, jakim byo w roku 1944 podporzdkowanie Polski Sowietom. Do dzi odczuwamy fatalne skutki tego okresu zarwno w postkomunistycznej mentalnoci, jak i niekiedy w biecej polityce. Cienie W roku 1899 Pisudski oeni si z Mari Koplewsk-Juszkiewiczow, dziaaczk PPS, ktra przedtem rozwioda si z mem. lub odby si w zborze protestanckim, poniewa Maria naleaa do kocioa ewangelicko-augsburskiego. Ta okoliczno bdzie pretekstem do atakowania Marszaka przez sfory obudnikw, ktrzy wiele dla Polski nie zrobili, ale chtnie przybierali poz sdziw. Moe to wanie rwnie mia na myli, gdy mwi o cieniu, ktry towarzyszy mu przez cae ycie: Bieg koo mnie, to wyprzedza mnie, to zostawa. Cieniw takich byo mnstwo, otaczay mnie zawsze, cienie nieodstpne, chodzce krok w krok, ledzce mnie i przedrzeniajce []. Zapluty, potworny karze na krzywych nkach, opluwajcy mnie zewszd, nie szczdzcy niczego, co szczdzi trzeba rodziny, stosunkw, bliskich mi ludzi. Nie brakowao cieniw w yciu Naczelnika. Wykorzystywano je czsto po to tylko, by zniweczy jego prac dla pastwa. Walka Tajna drukarnia Robotnika miecia si w wynajtym mieszkaniu Pisudskich w odzi. To stao si przyczyn kolejnego aresztowania Pisudskiego w lutym 1900 r. Zosta osadzony w X Pawilonie warszawskiej Cytadeli. Oskarano go nie tylko o kolporta bibuy, ale
20
take o udzia w likwidacji dwch kondentw policji. Przewieziony do Petersburga, tra do szpitala, skd zbieg, dziki pomocy polskiego lekarza. Przez jaki czas przebywa w Londynie. Po powrocie do kraju elektryzowaa go myl o wykorzystaniu wojny rosyjsko-japoskiej (19041905) dla osabienia Rosji. Take myl o tym, e moe nadchodzi ju pora na walk? PPS zacza wanie wydawa pismo pod takim tytuem. Nawizaa take kontakty z innymi polskimi partiami niepodlegociowymi, nawet z odleg ideowo Narodow Demokracj. Ra Luksemburg moga mie satysfakcj. Ona od pocztku nie ufaa temu Pisudskiemu. Polskie interesy narodowe stawia ponad socjalistyczny internacjonalizm. W PPS szykowa si wielki rozam na internacjonaw i tych, co ju za nastpnym zakrtem dostrzegali sercem przystanek Niepodlego. W Japonii PPS staraa si nawiza kontakty z poselstwami Japonii w Europie, proponujc wspprac przeciwko Rosji za poparcie niepodlegoci Polski. W kocu postanowiono wysa Jzefa Pisudskiego i Tytusa Filipowicza do Tokio. Dotarli tam przez Nowy Jork i San Francisco. Zaproponowali japoskiemu sztabowi generalnemu dostawy broni dla pepeesowskiej organizacji bojowej, patronowanie sprawie polskiej w polityce midzynarodowej, a nawet utworzenie legionu polskiego na terenie Japonii! Wszystkie te propozycje spaliy na panewce, take za spraw kontrakcji Romana Dmowskiego na terenie Japonii. Przywdca endecji obawia si, nie bez racji, skutkw krwawego, przedwczesnego powstania na ziemiach polskich. Sytuacja polityczna w Europie jeszcze nie dojrzaa do takiej akcji. Organizacja Bojowa Tymczasem Pisudski coraz mocniej par do akcji ju nie tylko politycznych, ale rwnie zbrojnych. Nie opuszczaa go myl o powstaniu. Po wybuchu w roku 1905 rewolty na terenie Rosji, tworzy organizacje paramilitarne. Stan na czele Organizacji Bojowej PPS. Nie zawsze zdajemy sobie spraw, e modzi pepeesowcy kierowani przez Pisudskiego, to bya powana sia. OB liczya okoo 2 tysice ideowych ludzi, gotowych na wszystko. Dokonywali zamachw na rosyjskich dygnitarzy, uwiadamiajc im, e nie s u siebie. Pienidze na biec dziaalno zdobywali w akcjach na kasy instytucji rosyjskich i na pocigi, ktrymi wwczas ekspediowano walory bankowe. Rosyjska propaganda przedstawiaa ich jako pospolitych bandytw. Trudno si w tym miejscu oprze jeszcze jednej projekcji w przyszo. Po wojnie antykomunistyczna konspiracja niepodlegociowa zdobywaa fundusze na dziaalno, dokonujc akcji ekspropriacyjnych na instytucje komunistycznego pastwa. Rekwirowano pienidze w bankach czy w monopolach spirytusowych (ulubione obiekty akcji onierzy mjr. upaszki, czsto przedwojennych harcerzy). Propaganda komunistyczna robia z nich bandytw, ktrzy rabowali mienie spoeczne. Do dzi nie brakuje gupcw, ktrzy s wicie o tym przeBelgskie pistolety Browning, konani, a dramatyczn walk powojennych konspiratorw osobista bro J. Pisudskiego z czasw akcji pod Bezdanami z sowieck bezpiek nazywaj wojn domow.
Zbiory w Sulejwku
21
Frakcja Rewolucyjna Zdecydowana akcja zbrojna, zapocztkowana przez Pisudskiego, doprowadzia do rozamu w PPS. Pisudski stan na czele PPS-Frakcji Rewolucyjnej i przej niemal ca Organizacj Bojow. 26 wrzenia 1908 r. OB przeprowadzia spektakularn akcj pod Bezdanami koo Wilna, zajmujc wagon pocztowy i ponad 200 tys. rubli. Pienidzy uyto na cele organizacyjne oraz dla wsparcia winiw politycznych i ich rodzin. Przystanek Niepodlego jawi si Pisudskiemu coraz wyraniej. Jeszcze nie mg powiedzie, tak jak w roku 1918: ja teraz nie nale do partii, ja nale do narodu, ale mia coraz silniejsz tego wiadomo. Nie waha si przed instrumentalnym wykorzystaniem rodkw partii dla celu najwyszego, jakim by dla niego niepodlegy byt pastwa polskiego. Przysza pora na jawn dziaalno niepodlegociow bez socjalistycznej, partyjnej przykrywki. Zwizek Walki Czynnej W czerwcu 1908 r. z inicjatywy Pisudskiego powstaje we Lwowie konspiracyjny Zwizek Walki Czynnej, kierowany przez Kazimierza Sosnkowskiego. Mimo i zwizany z PPS, mia prosty cel: stworzy zalek przyszej armii polskiej! Coraz wyraniej ksztatowa Pisudski swoj strategi na wypadek koniktu midzynarodowego: par do odzyskania niepodlegoci Polski w taktycznym sojuszu z Austro-Wgrami. W przeciwiestwie do narodowcw, za najwikszego wroga polskiej niepodlegoci uznawa Rosj. Nie bez znaczenia byy jego dowiadczenia osobiste. Zwizek Walki Czynnej umacnia si, czc si z jawnymi organizacjami: lwowskim Zwizkiem Strzeleckim, krakowskim Strzelcem i z Polskimi Druynami Strzeleckimi. Pisudski zosta komendantem gwnym Zwizku Strzeleckiego. ZbliAlbum aa si wojna wiatowa, ktra miaa Legionw Polskich rozsadzi wizienie narodw, jakim bya wczesna Europa. Pisudski by pewien, e konikt wybuchnie, ostatnie lata przed wojn powici intensywnej pracy szkoleniowej. Zainicjowa utworzenie Polskiego Skarbu Wojskowego, zosta, z woli Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych, naczelnym komendantem si wojskowych. W Szwajcarii, Belgii i Francji wizyMarsz strzelcw przez Zakopane towa oddziay strzeleckie na obczynie. Szkoli przyszych ocerw i trafnie przewidywa przebieg nadchodzcego koniktu. Pierwsza Kadrowa Wojna wybucha 28 lipca 1914 r. Pisudski natychmiast zmobilizowa swoje wojsko. Synna I Kompania Kadrowa powstaa z modziey skupionej w Strzelcu, Sokole i w Druynach Bartoszowych. Kompania liczya niespena 150 onierzy. Bya zaplanowana jako kunia kadr dla przyszego wojska polskiego. Po wkroczeniu do zaboru rosyjskiego Pisudski ogosi si komendantem wojsk polskich, podlegych Rzdowi Narodowemu. Tego
22
rzdu, naturalnie, nie byo, ale propaganda wojenna miaa swoje prawa. Chodzio o wzniecenie antyrosyjskiego powstania w Kongreswce. Niestety, zabrako entuzjazmu i wiary w powodzenie takiego przedsiwzicia. Akcja Kadrwki osigna mizerne rezultaty, Austriacy dali nawet rozwizania oddziaw strzeleckich i wcielenia ich do armii cesarskiej. Komendant bolenie to przey, powiedzia z gorycz, e Polacy okazali si kamieniem pleni pokrytym, a nie adunkiem dynamitu... Niektrzy biografowie mwi nawet o prbie samobjczej. Nie trwao to jednak dugo, duch wojownika zwyciy. Korzystajc z poparcia krakowskiego Naczelnego Komitetu Narodowego, Pisudski zacz tworzy legiony polskie pod swoj komend i formalnym zwierzchnictwem NKN. W padzierniku 1914 r. zainicjowa powstanie Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), dziaajcej konspiracyjnie we wszystkich zaborach. Polskie oddziay prowadziy dziaania zaczepne wobec Rosjan, nie baczc na niekorzystn sytuacj Austriakw na froncie. W sierpniu 1915 r. przyby do Warszawy, zajtej przez Niemcw. Wizytowa oddziay POW, wcielajc warszawski batalion POW do I Brygady. Dla Polski Coraz wyraniej, take przed Niemcami i Austriakami, stawia Pisudski postulat traktowania Legionw jako wojska polskiego, walczcego o niepodlego. 5 listopada 1916 r. pastwa centralne wyday synn deklaracj o utworzeniu niepodlegego pastwa polskiego. Zgodnie z przewidywaniami brygadiera, zwycistwo w wojnie zaczo si przechyla na stron ententy. W lipcu 1917 podkomendni Pisudskiego, na jego rozkaz, odmwili zoenia przysigi na wierno cesarzom. Ponad 3 tysice onierzy z Kongreswki internowano, a drugie tyle, z Galicji, przeniesiono do armii austro-wgierskiej i wysano na front. Pisudski zosta aresztowany 22 lipca. Przewieziono go do twierdzy magdeburskiej, przedtem jednak spdzi tydzie, wraz z Kazimierzem Sosnkowskim, w wizieniu w Gdasku. Prawdopodobnie mia tam by sdzony za zdrad stanu, ale wydarzenia na froncie przybieray tak niekorzystny dla pastw centralnych obrt, e do takiego procesu nigdy nie doszo. Na Polakach z Pomorza skazanych za takie przestpstwo, nie odwaono si ju wykona wyrokw. W okresie pobytu komendanta w twierdzy, Szabla oarowana Jzefowi Pisudskiemu przez ocerw I Brygady w 1916 r. urodzia si Wanda pierwsza crka Pisudskiego i Aleksandry Szczerbiskiej, drugiej ony Marszaka. Niemcy nie mogli duej ani wizi, ani ignorowa polskiego komendanta. Wojna bya dla nich przegrana. Specjalnym pocigiem przewieziono Pisudskiego i Sosnkowskiego do Warszawy. By moe chodzio o to, aby Polacy, tworzc swoj armi pod kierownictwem
Zbiory w Sulejwku
23
uznanego przywdcy, stworzyli barier midzy rewolt bolszewick a niemieck rewolucj listopadow, przybierajc coraz bardziej niepokojce rozmiary. Jeli tak, to Niemcy si nie przeliczyli. Pisudski i armia polska powstrzymali wschodni nawa przed marszem poprzez trupa Polski do wiatowej rewolty. Przywdca 10 listopada 1918 r. Jzef Pisudski przyby do Warszawy. Jego autorytet sprawi, e podporzdkoway mu si lokalne orodki odradzajcej si wadzy polskiej. 11 listopada Rada Regencyjna przekazaa mu komend nad wojskiem i misj utworzenia rzdu narodowego. 14 listopada RR przekazaa Komendantowi take wadze cywiln. 16 listopada Pisudski notykowa ocjalne powstanie pastwa polskiego. Sta si realnym przywdc odrodzonej Rzeczpospolitej. Przybra tytu Naczelnika Pastwa, nawizujc do czasw kociuszkowskich. By gow pastwa, organizowa jego porzdek prawny, wydajc kolejne dekrety. Paryski Komitet Narodowy Polski, namiastka rzdu polskiego na Zachodzie, sta si przedstawicielstwem dyplomatycznym Polski i zosta upowaniony do reprezentowania kraju na konferencji pokojowej w Paryu. Na granicach odradzajcego si pastwa trwa poar. Trzeba byo broni polskoci Lwowa, w Wielkopolsce wybucho powstanie. Tymczasem 26 stycznia 1919 r. odbyy si pierwsze wybory do Sejmu. Zwyciyli narodowcy, jednak nie zawahali si, w specjalnej uchwale sejmowej z 20 lutego 1919 r., przekaza peni wadzy byemu socjalicie. Powierzyli mu dalsze sprawowanie urzdu Naczelnika Pastwa. Zwyciski wdz Najwiksze zagroenie dla polskiej niepodlegoci nadcigao od wschodu. Pisudski nie czeka na rozwj wypadkw. Zawar przymierze z Ukraicami Symona Petlury. Udana ofensywa doprowadzia do zdobycia Kijowa. Kontrofensywa Michaia Tuchaczewskiego i armii konnej Siemiona Budionnego odmieniy bieg wypadkw. Armia bolszewicka para w szybkim marszu na Warszaw. Sejm powoa Rad Pisudski pod Wilnem. Obraz Ludwika Siedziskiego Obrony Pastwa pod przewodnictwem Pisudskiego. 13 sierpnia rozpocza si bitwa warszawska, zakoczona ostatecznie 25 sierpnia wielkim tryumfem polskiej armii i jej naczelnego wodza. Bolszewicy w popochu wycofali si w gb Rosji. 18 marca 1921 r. Polska podpisaa w Rydze traktat pokojowy z Rosj.
24
Dylematy Marszaek nie chcia kandydowa na prezydenta RP, konstytucja marcowa nie dawaa prezydentowi realnej wadzy. Sejm wybra na prezydenta Gabriela Narutowicza, ktry tydzie pniej zgin w pamitnym zamachu. Jzef Pisudski postanowi usun si z polityki. Chcia powici si wojsku. Przedtem wygosi synne przemwienie w hotelu Bristol, wyraajc swj wstrt wobec partyjniactwa i zawici, ktre niszcz Polsk. Osiad w dworku, w Sulejwku pod Warszaw. Proponowanego mu stanowiska ministra spraw wojskowych nie przyj, uwaa, e wojskiem polskim nadmiernie rzdzi ukad polityczny. Krew bratnia W maju 1926 r. Pisudski, zaniepokojony sytuacj polityczn w kraju, zdecydowa si na zamach stanu. Wiedzia, e uzyska poparcie wojska. Niestety, nie udao si przej wadzy bez rozlewu krwi. Nie ma wtpliwoci, e dla Marszaka bya to klska. W pierwszym wanym przemwieniu po przewrocie, 22 maja, wyrazi nadziej, e Bg nad grzechami litociwy nam odpuci i rk karzc odwrci, a my stamy do naszej pracy, ktra ziemi nasz wzmacnia i odradza. Trzeba przypomnie, e spoeczestwo Warszawy zdecydowanie popierao Marszaka, urzdzajc mu wielk owacj na placu Zamkowym. On sam nie dy do starcia i rozlewu krwi. Dziaania zaczepne rozpoczy siy rzdowe. Prawie 400 osb, w tym take cywilw, ponioso mier w tych dniach na ulicach Warszawy. To bya wielka narodowa tragedia.
Album W piercieniu prb i ognia 191826
Na mocie Poniatowskiego, 12 maja 1926 r.
Ostatecznie rzd poda si do dymisji, Stanisaw Wojciechowski zoy urzd prezydenta. Powsta rzd Kazimierza Bartla, w ktrym Jzef Pisudski zosta ministrem spraw wojskowych i generalnym inspektorem si zbrojnych. Zosta te wybrany przez Sejm na prezydenta RP, ale godnoci tej nie przyj. Prezydentem zosta Ignacy Mocicki. Ukonstytuowanie si nowej wadzy zalegalizowao przewrt dokonany przez Marszaka.
25
Prba sanacji Po majowym zamachu stanu Marszaek ogosi potrzeb sanacji (uzdrowienia) kraju. Sejm wzmocni rol prezydenta, ktry mg teraz wydawa rozporzdzenia z moc ustawy i rozwizywa Sejm i Senat na wniosek rzdu. 2 padziernika 1926 r. Jzef Pisudski zosta premierem. Wbrew przewidywaniom, nie by to rzd zoony z dawnych kolegw partyjnych Marszaka. On sam podkrela, e nie jest czonkiem ani polskiej prawicy, ani polskiej lewicy. Nie chciaem nigdy nalee do adnego stronnictwa, ani te aprobowa panowania stronnictw nad Polsk. W ten sposb podkreli czysto swoich intencji. Zamach majowy nie wynika z pragnienia przejcia wadzy przez wasnych stronnikw. By raczej prb ratowania Polski przed partyjniactwem, ktre Pisudski tak czsto potpia. Zmierzch Marszaek szybko podupada na zdrowiu. Poda swj rzd do dymisji. Bardzo krytycznie wypowiada si nadal na temat Sejmu, podkrelajc, e posowie nie maj wiadomoci, i poprzez wybr zostali przez nard naznaczeni, ale te maj wobec narodu obowizki, misj do wypenienia. Marszaek ujmowa to obrazowo: Gdy jeden mwi, pitnastu chodzi po sali, zaatwiajc jakie prywatne interesiki, czterdziestu gono midzy sob rozmawia, pokazujc mwcy plecy, stu opowiada sobie anegdotki. Czy ten obraz naley ju na pewno tylko do historii?
Ze zbiorw J. J. Kasprzyka
Wszystko jest tykalne W sierpniu 1930 r. Jzef Pisudski po raz drugi sformowa rzd. Kontynuowa jednoczenie sw walk z parlamentem, ktry uwaa za si destrukcyjn w Polsce. Mia nawet powiedzie: Konstytucja mwi tylko o nietykalnoci sdowej; wszystko inne, panie pole, jest tykalne!. Jak powiedzia, tak zrobi. Po rozwizaniu przez prezydenta parlamentu, przesta dziaa immunitet poselski. Minister spraw wewntrznych nakaza aresztowanie i osadzenie w twierdzy brzeskiej wielu znanych postaci polskiego ycia politycznego, m.in. Wincentego Witosa, Norberta Barlickiego, Wojciecha Korfantego, Karola Popiela i innych. Wbrew temu, co si powszechnie sdzi, spoeczestwo zaakceptowao ten niewtpliwie bezprawny akt, poniewa w wyborach parlamentarnych roku 1930 ugrupowania, zwizane z ruchem sanacji, otrzymay zdecydowan wikszo.
W Belwederze, 1932 r.
Midzy Sowietami a Niemcami Marszaek zawsze by zwolennikiem polityki rwnowagi midzy Niemcami a Sowietami. Dy do podpisania z nimi ukadw o nieagresji. Aliantw szuka w Wielkiej Brytanii, Francji i wrd ssiadw: na otwie, w Rumunii, na Wgrzech. Gotw by uderzy prewencyjnie na Niemcy, by powstrzyma ich zbrojenia, gdyby Francja na to przystaa. Poniewa zgody nie byo, Marszaek podpisa z nimi deklaracj o nieagresji. Miaa obowizywa do roku 1944
26
Konstytucja i mier W kwietniu 1935 r. przyjto now konstytucj, wzmacniajc wadz wykonawcz i rol prezydenta w pastwie. Pisano j z myl o Pisudskim. Miesic pniej Marszaek ju nie y. Stao si to 12 maja. Pamitamy, e take 12 maja, tyle e roku 1926, polaa si braterska krew na ulicach Warszawy. Choroba nowotworowa bya bezlitosna. Nie pomg nawet synny wiedeski profesor medycyny Karl Weckenbach, ktry przyby do oa Marszaka. Byo ju za pno. Polsce suy Jzef Pisudski zmar w Belwederze o godzinie 20.45. Jego pogrzeb sta si wielk manifestacj jednoci narodowej Polakw. 13 maja 1935 r. wyjto z ciaa mzg i serce. Mzg by badany przez naukowcw w Wilnie, serce rok pniej zoono, zgodnie z wol Marszaka, w grobie jego matki na cmentarzu Rossa w Wilnie. Ciao spoczo w krypcie pod Wie Srebrnych Dzwonw na Wawelu. Na granitowej pycie nagrobnej umieszczono wybrane przez Zmarego cytaty z Wacawa i z Beniowskiego Juliusza Sowackiego, ukochanego poety Marszaka, spoczywajcego z jego woli take na Wawelu: Kto mogc wybra, wybra zamiast domu gniazdo na skaach ora, niechaj umie spa, gdy renice czerwone od gromu i sycha jk szatanw w sosen szumie. Tak yem. Nie brakowao szatanw i cieniw w tym yciu. Jedno jest jednak pewne. To byo ycie dla Polski. Bezinteresowne. Kiedy Pisudski powiedzia: Cho nieraz mwi o durnej Polsce, wymylam na Polsk i Polakw, to przecie tylko Polsce su. Obymy mogli wszyscy za nim powtrzy szczerze te sowa
Ze zbiorw S. Rumana
27
POGRZEB MARSZAKA
Ze zbiorw S. Rumana
28
JERZY KIRSZAK, IPN WROCAW
ZWIZEK WALKI CZYNNEJ

Dokadnie 100 lat temu, w czerwcu 1908 r., Kazimierz Sosnkowski niespena dwudziestotrzyletni student architektury, a wczeniej jeden z przywdcw Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej1 zaoy we Lwowie Zwizek Walki Czynnej. Historia Zwizku Walki Czynnej napisze pniej Julian Stachiewicz stanie w dziejach naszych walk wyzwoleczych doby popowstaniowej na miejscu pierwszorzdnym. Organizacja ta bya pierwsz, ktra postawia sobie za cel techniczne i ideowe przygotowanie kadr powstaczych, [...] wyoniony z niej Zwizek Strzelecki wraz z Druynami Strzeleckimi stanowiy jdro Legionw, mona j susznie uzna za rdo dzisiejszego wojska2 . Fakt ten mgby sugerowa, e dzieje ZWC, ktry mia tak kapitalne znaczenie dla pniejszego wojska polskiego, czyli w ogle dla Polski, winny sta si wdzicznym przedmiotem bada historycznych. Tymczasem, mimo upywu stu lat od swego powstania, ZWC nie doczeka si dotd powaniejszego opracowania. W II Rzeczpospolitej nie podjto szerszych bada w tym zakresie, na co w 1938 r. zwracaa uwag Wanda Kiedrzyska3. Po wojnie take w kraju z przyczyn politycznych, na emigracji z braku rde oraz potrzeby innych, pilniejszych studiw. Rwnie po 1989 r. sytuacja nie ulega poprawie ZWC i jego jawna emanacja, Zwizek Strzelecki, wci czekaj na swoje opracowanie. Przegrana ruchu rewolucyjnego lat 19041906 w zaborze rosyjskim wywoaa liczn emigracj polityczn, ktra zacza grupowa si gwnie w Galicji. Temu oglnemu prdowi podda si te wybitny czonek Organizacji Bojowej PPS Kazimierz Sosnkowski4. Zde1 Organizacja Bojowa PPS powstaa jesieni 1904 r. na bazie grup samoobrony, powoanych do ochrony robotniczych demonstracji. Po raz pierwszy bojowcy uyli broni podczas manifestacji na pl. Grzybowskim w Warszawie (13 listopada 1904). Od 1905 r. jej dziaaniami kierowa Wydzia Spiskowo-Bojowy, na ktrego czele w padzierniku t.r. stan Jzef Pisudski. 2 J. Stachiewicz, Pocztki Zwizku Walki Czynnej, Niepodlego, t. II, Warszawa 1930, s. 43. 3 W. Kiedrzyska, Stan rde do historii Zwizku Walki Czynnej, Niepodlego, t. VIII, Warszawa 1938, s. 321330. 4 Kazimierz Sosnkowski, Ryszard, gwnie wsawi si jako Komendant Okrgu Warszawskiego OB PPS. M.in. organizowa i dowodzi najwiksz od powstania 1863 r. akcj zbrojn, tzw. krwaw rod 15 sierpnia 1906 r., kiedy to ataki na posterunki policji, jednoczesne w kilkudziesiciu punktach, spowodoway panik wrd Rosjan i wycofanie ich na kilka dni ze stolicy Priwislanskogo Kraja.
Ze zbiorw autora
29
konspirowany i cigany przez carsk ochran z pocztkiem 1907 r. wyjecha do Szwajcarii, nastpnie do Woch, by ostatecznie we wrzeniu t.r. dotrze do Lwowa, gdzie zapisa si na wydzia architektury wczesnej Szkoy Politechnicznej. Jednak gwnie zajmowaa go praca w Komitecie Zagranicznym PPS oraz, po powtrnym kontakcie z Jzefem Pisudskim i jego propozycji prowadzenia szkoy bojowej, kierownictwo nad pracami bojowo-partyjnymi PPS Frakcji Rewolucyjnej we Lwowie. Z pocztkiem 1908 r. dysponowa ju trzema szstkami milicyjnymi dwiema robotniczymi (czysto pepeesowskimi) i jedn zoon ze studentw techniki, jak wwczas nazywano suchaczy politechniki. Wiosn powstaa jeszcze jedna szstka akademicka. Szstki te wkrtce stay si podstaw tworzonej nowej organizacji. Po jednej z kolejnych rozmw z Pisudskim, z ktrym Sosnkowskiego czyy coraz cilejsze i serdeczniejsze wizy, zrodzi si jego pomys zaoenia kadrowej organizacji wojskowej. Miaa ona obj szersze, ni skupione tylko w PPSFR, krgi postpowo-niepodlegociowe. Planowana przez niego organizacja, pomylana jako zacztek oglnopolskiego ruchu wojskowego, miaa sta si niezalena od partii. Po wielu rozmowach, pod koniec czerwca 1908 r. w lwowskim mieszkaniu Sosnkowskiego przy ul. Lenartowicza 12, zebrao si kilkunastu konspiratorw. Byli tam m.in. Zygmunt Bohuszewicz Zych student politechniki, Mieczysaw Dbkowski Pawe bojowiec PPS, Kazimierz Fabrycy Konrad student politechniki, Jan Gorzechowski Jur bojowiec (synny z akcji uwolnienia 10 towarzyszy wizionych na Pawiaku), Marian Kukiel Stach mody historyk, Kazimierz Mode Kinto bojowiec PPS i student politechniki, Leon Nowakowski Karmin student politechniki?, Jerzy Odakowski Orcio student politechniki, Wadysaw Roen Barnaba byy ocer rosyjski i bojowiec PPS, aktualnie student Lww, Gwardyjska (dawniej Kadecka)
Ze zbiorw autora Ze zbiorw autora
30
akademii rolniczej w Dublanach pod Lwowem, Kazimierz Sosnkowski Jzef, Mieczysaw Trojanowski Ryszard bojowiec PPS i student politechniki. Jzef Pisudski nie by obecny, przebywa wwczas w zaborze rosyjskim, przygotowujc akcj bojow w Bezdanach5. Zebranie zagai gospodarz, mwic m.in.: [...] Jedynie pi uzbrojona moe wydrze caratowi ustpstwa, jedynie ona gwarantuje ich utrzymanie. Niepodlega demokratyczna republika polska ley w odlegoci uzbrojonego ramienia. [] rodek cikoci najlepiej przenie do Galicji6. Dalej, w podobnym duchu, przemawia Marian Kukiel Stach, ktry da, by organizacja nie staa si wicej rewolucyjn sekcj Sokow [...]. Punktem wyjcia jest powstanie i niepodlego. Nastpnie omwiono projekt regulaminu (autorstwa Sosnkowskiego). Na wniosek Dbkowskiego, wzorem OB PPS, uznano Zjazd za wadz naczeln, za kierownictwo powierzono Wydziaowi, ktry niezwocznie wybrano. W jego skad weszli Sosnkowski, Roen, Dbkowski i Bohuszewicz. Wreszcie na wniosek Kukiela organizacji nadano nazw Zwizek Walki Czynnej. Po latach Kukiel pisa: Sosnkowski uczyni krok niezwykej doniosoci dziejowej: w porozumieniu z kilkoma podkomendnymi zaoy organizacj wojskow, bezpartyjn, majc wychowywa ocerw dla przyszego powstania zbrojnego przeciwko Rosji. [] by [Sosnkowski] twrc pierwszej, tajnej zrazu szkoy wojskowej polskiej i jej dusz. Jego wytrwao, silna wola, twardy charakter utrzymay istnienie tej szkoy wrd niesychanych trudnoci i przeszkd, wrd ospaej obojtnoci ogu, przy braku wszelkiego poparcia; poza tym umia nada swej pracy nalen jej godno i powag, umia tchn w swych towarzyszy broni umiowanie sprawy, przywizanie do organizacji, zacito i upr w subie onierskiej7. Poniewa wikszo zaoycieli ZWC stanowia modzie akademicka, wraz z rozpoczciem wakacji nastpio zawieszenie jego prac. Wrcono do nich intensywnie po rozpoczciu nowego roku akademickiego. Ju jesieni 1908 r. ukaza si odbity w skrypcie litogracznym Regulamin Zwizku Walki Czynnej, ktry we wstpie gosi: Celem ZWC jest prowadzenie poza granicami caratu robt przygotowawczych oraz wytworzenie organizatorw i kierownikw technicznych dla przyszego powstania zbrojnego w zaborze rosyjskim. Dc do rewolucyjnego powstania Polski przeciw najazdowi moskiewskiemu, ZWC stwierdza, e celem zgodnych usiowa ogu jego czonkw jest Niepodlega Republika Demokratyczna8. Dalej regulamin w jedenastu rozdziaach szczegowo precyzowa metody pracy, struktur organizacji itp. Jego autor (Sosnkowski), wzorowa si na regulaminie Organizacji Bojowej. Podstawow jednostk organizacyjn ZWC bya szstka ze starszym i jego zastpc na czele. Trzy szstki miay stanowi oddzia, dwa oddziay dzielnic. Najwysz jednostk by okrg, ktrego granica miaa by okrelona w miar rozwoju organizacji. Na czele okrgu sta wyznaczony naczelnik (okrgowiec), podporzdkowany Wydziaowi. Dzielnic dowodzi naczelnik dzielnicy, wyznaczony przez naczelnika okrgu i zatwierdzony przez Wydzia, za oddziaem kierowa oddziaowy, wskazany przez naczelnika dzielnicy i zatwierdzony przez naczelnika okrgu.
26 wrzenia 1908 r. na stacji kolejowej w Bezdanach (na pnoc od Wilna) kierowani przez Pisudskiego bojowcy zdobyli, po opanowaniu wagonu pocztowego, ponad 200 tysicy rubli, przeznaczonych nastpnie na dalsz prac konspiracyjn. 6 Cyt. za: J. Stachiewicz, op. cit., s. 47. 7 M. Kukiel, Polskie organizacje wojskowe przed wojn, Polska Zbrojna, nr 214 z 6 sierpnia 1924. 8 J. Stachiewicz, op. cit., s. 51.
5
31
W listopadzie 1908 r. odbya si druga konferencja ZWC. Ustalono na niej program Niszej Szkoy Wojskowej, dla uytku wykadowcw wydrukowany w 500 egz. W tym czasie organizacja liczya ju 54 szeregowcw (9 szstek) szkoy niszej i dziesiciu wykadowcw gwnie kombatantw OB PPS. Pierwszymi wykadowcami byli m.in.: Kazimierz Sosnkowski i Mieczysaw Dbkowski (materiay wyLwowska grupa czonkw ZWC (1911 r.) buchowe), Marian Kukiel Jerzy Odakowski Orcio, Ryszard Trojanowski Ry, Aleksandra (historia, geograa miliSzczerbiska, Feliks Kwiatek, Kazimierz Mode Kinto tarna), Mieczysaw Trojanowski (organizacja wojska, nauka o broni), Jerzy Odakowski i Jan Gorzechowski (nauka o broni), Kazimierz Mode i Wadysaw Sikorski (taktyka). W styczniu 1909 r. Sosnkowski skierowa memoria do Pisudskiego9, w ktrym postulowa, aby dotychczasowe szkolenie w ZWC wzorowane na szkoach bojowych PPS, zamieni w edukacj cile wojskow, z programem zblionym do szk ocerskich. Urzeczywistniono ten zamys, z czasem wykady objy nastpujce przedmioty: historia wojskowoci, nauka o broni, balistyka, suba wojska rosyjskiego, organizacja wojska rosyjskiego, czytanie map i planw, materiay wybuchowe, fortykacje polowe, suba wywiadowcza, itp. Praca Zwizkowcw oraz bratnich Polskich Druyn Strzeleckich w pierwszym okresie istnienia bya skomplikowana, niewdziczna i nacechowana improwizacj. Kukiel pisa: Trzeba za byo niezwykej mocy ducha, aby przemc fataln niewspmierno si i zamiarw, aby czynic rzeczy, majce zrazu wszelkie pozory miesznoci, ocali powag sprawy, wyrabia z wolna szacunek dla niej wrd otoczenia. Czas to by bowiem, gdy jednym plutonem w cywilnych ubraniach, z paru sztukami broni owinitej w derki ruszao si w jary i polany lene na tajemne wiczenia, kiedy strzelano po wwozach pojedynczo do improwizowanych celw; a jednak nie tylko zdobywano sobie due wyrobienie wojskowe, lecz take wzmagaa si dza wiedzy, namitno do sztuki wojennej, dojrzeway pierwsze roczniki ocerw strzeleckich10.
9 W owym czasie Pisudski, ktry po akcji bezdaskiej duszy czas boryka si ze zym stanem zdrowia gwnie przebywajc w Krakowie i Zakopanem nie bra jeszcze bezporedniego udziau w pracach ZWC. 10 M. Kukiel, op. cit. Pierwszymi ocerami ZWC, nie liczc uczestnikw spotkania zaoycielskiego, byli wybitni dziaacze niepodlegociowi: Wacaw Biernacki Kostek, Albin Fleszar Satyr, Tadeusz Furgalski Wyrwa, Czesaw Jarnuszkiewicz Kazimierz, Rajmund Jaworowski wiatopeek, Tadeusz Kasprzycki Zbigniew, Adam Koc Witold, Tadeusz Kossakowski Kirgiz, Stanisaw Krynicki Tymkowicz, Bogusaw Kunc Kordian, Henryk Minkiewicz Odrow, Kazimierz Pitek Herwin, Tadeusz Piskor Ludwik, Wadysaw Pramowski Belina, Aleksander Prystor
Ze zbiorw autora
32
wiczenia praktyczne przeprowadzano w lokalach i w podmiejskich lasach. Sosnkowski pozostawa faktycznym kierownikiem zwizku, prowadzi szkolenia wojskowe jego czonkw. Wykada m.in. zagadnienia dywersji komunikacyjnej i produkcji materiaw wybuchowych. Przyznam si wyzna po latach jeden z jego uczniw, Kordian Zamorski Ignacy e nikt z wykadowcw tak mi nie imponowa jak ten czowiek, ktry z tak swobod gnit kluski dynamitu, dzieli je jak drewnian lini, wreszcie rozwakowawszy go na wskie paski, podpala do powiedzie, wyczynia takie rzeczy, e duch przykuca11. W roku akademickim 1908/1909 zwizek zacz si rozrasta. Powstay nowe orodki w Krakowie i Borysawiu. Pod koniec roku akadeKrakowska grupa czonkw ZWC (1911 r.) mickiego, w rok po zaoeniu, Adam Koc Witold, Edward Rydz migy, Stanisaw ZWC liczy: we Lwowie 13 Machowicz Sawa, Kordian Zamorski Ignacy, Wilhelm szstek szkoy niszej, w BoWyrwiski Wilk rysawiu 1 szstk, w Krakowie 6 szstek, nadto we Lwowie 27 wykadowcw i kierownikw organizacji cznie 147 czonkw. Cho nie byy to liczby imponujce, trzeba jednak pamita, e ZWC skupiajc przede wszystkim modzie studenck, ideow, bardzo aktywn, zdoln do powice i wyrzecze rs w si jakociow, czsto wiksz od siy ilociowej. Rwnie pod koniec tego roku akademickiego zorganizowano wykady z geograi militarnej i seminaria praktyczne dla wywiadowcw, ktrzy na okres wakacji wyjedali do zaboru rosyjskiego. Wykady prowadzi osobicie Mieczysaw Jzef Pisudski. Z udziaem Jzefa Pisudskiego we Lwowie odby si 11 lipca 1909 r. Zjazd ZWC, przewidziany regulaminem jako najwysza wadza zwizkowa, nazwany z czasem I Rad ZWC. Przede wszystkim zmieniono wwczas regulamin zwizku. Organizacj bardziej uwojskowiono i uniezaleniono od PPS. Szstki zastpiy omioosobowe sekcje, zamiast oddziaw, dzielnic i okrgw powstay plutony, kompanie i legiony. Dotychczasowi funkcyjni, ktrych demokratycznie nazywano zalenie od penionej funkcji, stawali si chorymi, podporucznikami, porucznikami i kapitanami. Zjazdom nadano nazw Rady Gwnej ZWC, ktra przetrwaa do wybuchu wojny w 1914 r.12. Do Wydziau wybrano:
Katajama, Edward Rydz migy, Wadysaw Sikorski Wadek lwowski, Adam Stary i Stanisaw May Skwarczyscy, Walery Sawek Gustaw, Julian Stachiewicz Wicz, Stanisaw Zwierzyski Saw, Tadeusz uliski Barski. 11 Instytut Jzefa Pisudskiego w Londynie, Kol. 160, Kordian Zamorski, t. 2, dok. 8, Relacja z okresu ycia w latach 19081914, ktre spdziem w Zwizku Walki Czynnej, s. 11. 12 Regulaminowo zjazdy Rady Gwnej odbyway si w czerwcu, poniewa ZWC opiera si gwnie na modziey akademickiej, ktra w tym miesicu koczya zajcia i rozjedaa si do domw, czsto do zaboru rosyjskiego, gdzie prowadzono dziaania wywiadowcze. Ostatni Zjazd Rady Gwnej odby si 27 i 28 czerwca 1914 r.
Ze zbiorw autora
33
Brodacza Jana Midziobrodzkiego, Jzefa Kazimierza Sosnkowskiego, Ryszarda Mieczysawa Trojanowskiego, Stacha Mariana Kukiela i Wadka lwowskiego Wadysawa Sikorskiego. Regulamin ten, ulegajc niewielkim mody kacjom, by podstaw prac zwizku w nastpnych latach. Dopiero Zjazd z 1912 r. likwidowa kolektywny Wydzia, wprowadzajc na jego miejsce Komendanta Gwnego z pen wadz rozkazodawcz, wybieranego rokrocznie przez ocerw tworzcych Rad Gwn. Tymczasem sytuacja nansowa PPS-FR, z ktr ZWC wci by zwizany, znacznie si pogorszya, sumy uzyskane w Bezdanach byy na wyczerpaniu. Latem 1909 r. Pisudski zaplanowa kolejn akcj ekspropriacyjn. Wybr pad na rzdowy bank rosyjski, kas powiatow w Mozyrzu nad Prypeci (Polesie), okoo 200 km od Kijowa. Oprcz Pisudskiego mieli wzi w niej udzia inni bojowcy PPS, aktualnie w wikszoci czonkowie ZWC, m.in. Aleksandra Szczerbiska, Janina i Aleksander Prystorowie, Kazimierz Sosnkowski, Kazimierz Mode, Henryk Minkiewicz, Walery Sawek. W padzierniku konspiratorzy ruszyli rnymi drogami i w odstpach czasowych na meliny w Kijowie. Atak planowano wykona w nocy. Odwrt do Kijowa obliczony na przeszo dwa dni zamierzano przeprowadzi w d Prypeci i Dniepru odziami ze specjalnie do tego celu zamontowanymi motorami. Wobec awarii motoru jednej z odzi akcj odwoano. Wraz z rozpoczciem nowego roku akademickiego zintensykowano dziaania. Praca militarna w Galicji nabieraa rozmachu, zwizek nadal si rozrasta i wiosn 1910 r. liczy 219 czonkw, z czego 145 we Lwowie, 42 w Krakowie, 17 w Brzeanach i 15 w Borysawiu. Orodki ZWC powstay w Austrii, Szwajcarii i Belgii13, a od 1912 r. w zaborze rosyjskim i w gbi Rosji. W 1910 r. zalegalizowano prace wojskowe w Galicji, tworzc dwa towarzystwa sportowe: Zwizek Strzelecki we Lwowie (23 kwietnia) i Strzelca w Krakowie (1 grudnia), przewodniczcym pierwszego zosta in. Wadysaw Sikorski, drugiego Wodzimierz Tetmajer. Pomimo tak znacznych udogodnie w prowadzeniu prac wojskowych, ZWC nie zosta zlikwidowany pozostawa orodkiem dyspozycyjnym, zachowujc wci swj tajny, konspiracyjny charakter, skupiajc w sobie spord zwykych czonkw Strzelca jednostki o skrystalizowanej orientacji niepodlegociowo-rewolucyjnej, wyprbowanej wartoci moralnej i sprawie cakowicie i bez zastrzee oddane14. W czerwcu 1912 r. odbya si Rada Gwna ZWC, ktra powoaa Komend Gwn z Komendantem Jzefem Pisudskim Mieczysawem i Szefem Sztabu Gwnego Kazimierzem Sosnkowskim Jzefem na czele. Od tego te czasu ci dwaj ludzie dla podwadnych na zawsze pozostali ju Komendantem i Szefem. Chocia Pisudski obj naczelne kierownictwo ZWC dopiero w 1912 r., jednak od pocztku istnienia zwizku nadawa mu kierunek ideowy i merytoryczno-wojskowy. Naley przy tym pamita, e jak wspomina Micha Sokolnicki, rwnie uczestnik tamtych dziaa Sosnkowski by nieodcznym z Pisudskim wsptwrc i wspwykonawc15. To wanie na barkach Jzefa spoczywao faktyczne wojskowe kierownictwo organizacj. Ten dwudziestokilkuletni student architektury
Wiosn 1910 r. Sosnkowski uda si na inspekcj komrek ZWC w zachodniej Europie. W trakcie tej misji dotar w kwietniu do belgijskiej komrki ZWC w Lige, gdzie egzaminowa z wiedzy wojskowej, studiujcego na tamtejszej politechnice, Tadeusza Piskora. Piskor, pniejszy genera WP, zda go z wynikiem bardzo dobrym, co zaowocowao przeniesieniem go do Lwowa. Zob. T. Piskor, Moje pierwsze zetknicie z Komendantem, Niepodlego, Londyn, t. V, 1955, s. 189201. 14 W. Lipiski, Walka zbrojna o niepodlego Polski w latach 19051918, Warszawa 1990, s. 33. 15 M. Sokolnicki, [przedmowa w:] Kazimierz Sosnkowski o Jzee Pisudskim, Londyn 1961, s. 3.
13
34
dodawa po latach inny czonek ZWC, Bogusaw Miedziski by ju czowiekiem o penej dojrzaoci intelektualnej, uderzajcych zdolnociach politycznych, umiejcy w dodatku wietnie, niezbicie logicznie i jasno formuowa swoje myli. Mia on przy tym wrcz wyjtkowy talent organizacyjny i pd do wycigania konsekwencji praktycznych, i wcielania w ycie raz powzitych koncepcji. Pod tym wzgldem, zdaniem moim, growa nad Jzefem Pisudskim i by jego znakomitym dopenieniem16. Wraz z powstaniem jawnych organizacji paramilitarnych, ruch strzelecki zacz si systematycznie rozwija. W przededniu I wojny wiatowej, w czerwcu 1914 r., istniao ju 248 organizacji strzeleckich, w ktrych dziaao 8290 strzelcw, coraz bardziej staway si one prawdziwym polskim wojskiem. Wkrtce stanli oni do boju o niepodleg Polsk, w wikszoci w szeregach Legionw. Wraz z odzyskaniem niepodlegoci byli jednymi z pierwszych, ktrzy tworzyli odrodzone wojsko polskie. W II Rzeczypospolitej i podczas II wojny wiatowej co najmniej kilkuset byych czonkw ZWC i ZS zostao ocerami, kilkudziesiciu generaami, a czterech Jzef Pisudski, Edward migy-Rydz, Wadysaw Sikorski, Kazimierz Sosnkowski Naczelnymi Wodzami. Warto o tym pamita, szczeglnie teraz, w setn rocznic zaoenia zwizku. Za dla samego Sosnkowskiego zaoenie ZWC byo bodaj najwaniejszym i obok tworzenia odrodzonego Wojska Polskiego po 1918 r. ktre w r. 1920 zwyciyo bolszewikw najwikszym jego sukcesem.
Antena, ze zbiorw S. Rumana
Przemarsz oddziaw Zwizku Strzeleckiego ulicami Lwowa w 1913 r. w czasie uroczystoci obchodu 50-lecia powstania 1863 r.
16
B. Miedziski, Wspomnienia, Zeszyty Historyczne, Pary 1976, nr 36, s. 127.
35
PIOTR CICHORACKI, UNIWERSYTET WROCAWSKI
PRYSTOR I SAWEK
WSPPRACOWNICY MARSZAKA W 1924 r. ukazaa si ksika autorstwa marszaka Jzefa Pisudskiego Rok 1920. Kilka egzemplarzy oarowa ludziom sobie najbliszym opatrujc je dedykacjami. Wrd obdarowanych znaleli si Walery Sawek i Aleksander Prystor. Pierwszy otrzyma prac Marszaka ze sowami: Kochany Gustawie [pseudonim Sawka z okresu dziaalnoci w PPS]! Jeszcze wczoraj widziaem twe rozdranione na mnie oczy i mylaem, ile to razy mielimy na siebie rozdranione oczy. Jestemy jak dwa stare, niezniszczalne konie, co chodzc czsto jakimi wertepami osobno, spotykaj si na prostym gocicu swego ycia raz po raz, by si przywita wesoo i stan razem do cignicia tej samej bryki []. Na gwiazdk, mj drogi, przyjmij wraz z ksik przyjaciela przyja i serca caej rodziny1. Prystor kilka dni pniej mg przeczyta na swoim egzemplarzu midzy innymi takie sowa: Kochany Olku! Nie dla starej przyjani, lecz dla honoru suby ze mn, Kolego, oarowuj Ci t ksik []. Kilku tylko ufaem bezgranicznie, e ani mnie, ani moich tajemnic nie sprzedadz dla zysku i wadzy, ani nie przyczyni si do osabienia woli czy nerww []. Bronie mej woli, Kochany Kolego, wszdzie i zawsze, z zupenym zapomnieniem o sobie, dla dziea zwycistwa, stawae wszdzie gdzie Ci posaem, znoszc ciary moralne, ktre na Ci spaday, bez skargi i szemrania, tak, jak znosisz, niestety i teraz czsto nastpstwa Twej honorowej suby. []2. Autora tych sw oraz ich adresatw, ktrzy sami zwizani byli nimi przyjani (Sawek i Prystor spotkali si po raz pierwszy w Wilnie w 1902 r.), czy musiaa relacja szczeglna. Ksztatowaa si ona przez dziesiciolecia, przechodzc rne koleje losu. W PPS Prystor (ur. 1874) i Sawek (ur. 1879) zetknli si z przyszym Naczelnikiem Pastwa w zwizku z dziaalnoci konspiracyjn w Polskiej Partii Socjalistycznej, ktrej Pisudski by jednym z przywdcw niemal od pocztku jej istnienia. Z Prystorem pierwsze spotkanie nastpio jeszcze w trakcie jego studiw na Uniwersytecie Moskiewskim w latach dziewidziesitych XIX w. Pisudski zbiera tam skadki na rzecz PPS. Sawek pierwszy raz rozmawia z nim wiosn 1902 r. Ju na wstpie poczya ich wszystkich niech do carskiej Rosji, przywizanie do mitu powstaczego, wreszcie kresowy rodowd, szczeglnie istotny
1 2
Ze zbiorw Instytutu Jzefa Pisudskiego w Londynie
J. Pisudski, Pisma zbiorowe, t. VIII, Warszawa 1937 [reedycja 1989], s. 129130. Ibidem, s. 137138.
36
w wypadku Prystora pochodzcego, podobnie jak Pisudski, z Wileszczyzny. Zarwno Prystor, jak i Sawek zaangaowali si w biec dziaalno partyjn, koncentrujc si z czasem coraz bardziej na przygotowaniach tych struktur, ktrych zadaniem miao by stawienie zbrojnego oporu rosyjskiemu zaborcy. U progu rewolucji 1905 r. parti dotkn spr na temat miejsca hasa odzyskania niepodlegoci w dziaalnoci PPS. Wkrtce obj on take zagadnienie sposobu prowadzenia walki z broni w rku. W konikcie tym, po jednej stronie stanli tzw. starzy z Pisudskim na czele, nie chccy spycha na dalszy plan walki o niezawis Polsk, z drugiej za Aleksander Prystor modzi, eksponujcy konieczno starcia z caratem w imi zdobyczy klasowych, a take domagajcy si natychmiastowego wykorzystania partyjnej bojwki. Pocztkowo wcale nie byo przesdzone, e Prystor i Sawek stan si jednymi z najbliszych wsppracownikw Pisudskiego. Bynajmniej nie opowiedzieli si natychmiast po stronie starych. By moe wynikao to std, e obaj nie mieli bezporedniego kontaktu z Pisudskim od jesieni 1904 r. do lata 1905 r. Sawek deklarowa co prawda we wspomnieniach, e dla niego i Prystora wczesny spr o doktryny by rzecz nieistotn, tym niemniej dopiero od poowy 1905 r. sympatie ich wyranie przechylaj si na rzecz grupy przewodzonej przez Pisudskiego. Kiedy w czerwcu 1905 r. w trakcie rady partyjnej Pisudski broni swojego stanowiska, obecni tam Prystor i Sawek opowiedzieli si za nim, doczajc do mniejszoci uczestnikw. Rewolucja i wojna W latach 19051908 obaj zaangaowani byli w dziaalno bojowego pionu PPS, a po rozamie w 1906 r., ktry przebieg wzdu linii podziau starzy modzi, w PPS-Frakcji Rewolucyjnej. Pocztkowo Pisudski traktowa Sawka z wyranym dystansem, jednak zarwno on, jak i Prystor bd uczestniczy w realizacji zamierze przywdcy. Aktywno Sawka bya mniejsza, poniewa we wrzeniu 1905 r. uleg wypadkowi podczas przygotowywania bomby majcej uatwi napad na pocig w Milanwku. Obaj za to wzili obok Pisudskiego udzia w akcji bezdaskiej, ktra miaa miejsce w 1908 r. W jej przygotowaniu szczeglnie odznaczy si Prystor. Jeden z biografw Sawka stwierdza, przywoujc wspomnienia Aleksandry Pisudskiej (wwczas Szczerbiskiej), e wezwanie Sawka do udziau w tym przedsiwziciu miao by ze strony Pisudskiego spowodowane chci dodania wiary w przyszo bojowcowi dotknitemu po Milanwku depresj. W okresie rewolucji wzajemne ich relacje nabieray w coraz wikszym stopniu charakteru osobistego. Prystor jako wilnianin by niejako predestynowany do zacienienia zwizkw z Pisudskim, z kolei Sawek, ktrego wanie wwczas Pisudski zacz goci na boonarodzeniowych wigiliach, darzy uczuciem pasierbic gospodarza. Pienidze, zdobyte w trakcie akcji bezdaskiej, umoliwiy Pisudskiemu przejcie do nowego etapu dziaalnoci. Od 1908 r. bdzie si koncentrowa na opartych o szersz, anieli mg da ruch socjalistyczny, polityczn formu przygotowaniach militarnych do starcia z Rosj, traktujc zabr austriacki jako baz dla nich. Ich pocztkiem byo powoanie Zwizku Walki Czynnej. Prystor i Sawek angauj si w jego prace. Pisudski
Album Legionw Polskich
37
Sawkowi powierza okresowo zastpstwo swojej osoby w Krakowie podczas wyjazdw z miasta. To wanie on mia sta wwczas wsptwrc wskiej, kierowniczej grupy ruchu niepodlegociowego, w ktrej relacje jej czonkw z Pisudskim zaczy przybiera stosunek podkomendnych do komendanta3. Prystor, wchodzc do kierownictwa ZWC, take koncentrowa swoj aktywno w Krakowie. Powierzono mu dodatkowo misj stworzenia struktur organizacyjnych na terenie zaboru rosyjskiego. Pisudski wydanie tego polecenia, mimo swojej na zgody, traktowa jako powane utrudnienie we wasnych pracach. Informowa Aleksandr Szczerbisk: Przykro mi si z nim rozstawa i na tak niepewne losy oddawa4. W zdaniu tym zawarty by niezamierzony profetyzm, poniewa w trakcie misji Prystor zosta aresztowany w Warszawie. Miao to miejsce w 1912 r. W zwizku z tym wydarzeniem, ktre w konsekwencji przynioso zesanie na katorg, z Pisudskim mia si spotka dopiero po szeciu latach. Uwizienie Prystora byo dla Pisudskiego osobist tragedi. Do Szczerbiskiej pisa: By on najdroszym przyjacielem i w mylach czy marzeniach wsplnot yciow z nim miaem sobie za zasad. Teraz czuj pustk i niech czy niemono do zapenienia tej pustki5. Wybuch I wojny wiatowej wzmocni jeszcze pozycj Sawka w otoczeniu Pisudskiego, ktry coraz chtniej siga w swojej akcji wojskowej po ludzi modszych. Ci za, w przeciwiestwie do Gustawa, nie mieli za sob, opartej w duym stopniu na zasadach partnerskich, wsppracy z Komendantem w czasach rewolucji. Sawek, od 1915 r. rezydujcy w Warszawie, sta si w tych latach praw rk Pisudskiego i tak te by traktowany przez ludzi, z ktrymi si styka. Gros jego wczesnej aktywnoci polegao na wypenianiu poufnych misji politycznych zlecanych przez Komendanta z jednej strony, z drugiej za na informowaniu go o nastrojach w stolicy. Take w POW, w skad kierownictwa ktrej wszed jako referent polityczny Komendy Naczelnej, jego rzeczywiste znaczenie przerastao t formaln funkcj, wanie dziki relacjom z Pisudskim. W czasie wojny wiatowej ten specjalny status Sawka stanie si oczywistoci w formujcym si obozie pisudczykowskim. Pierwsze lata niepodlegoci Wracajcy do kraju z Magdeburga Pisudski mg liczy na obu swoich wsppracownikw. Obaj te w miar swoich moliwoci natychmiast nawizali z nim kontakt. Prystor od maja 1918 znajdowa si w Warszawie, gdzie by zaangaowany w prace POW. Poza tym roztacza opiek nad pierwsz z crek Komendanta, ktra przysza na wiat ju po jego uwizieniu przez Niemcw. Pisudski wanie z nim jako pierwszym zetkn si ju na dworcu, wysiadajc z pocigu, ktrym dotar do Warszawy z Niemiec 10 listopada 1918 r. Inna rzecz, e to spotkanie po latach niewidzenia mogo by dla Prystora w jakim stopniu zawodem. Mimo gestw pod jego adresem ze strony Pisudskiego wiadczcych o zayoci, nie udao mu si skupi na sobie uwagi przybysza, pochonitego rozmow z jednym z czonkw Rady Regencyjnej ksiciem Lubomirskim. Sawek z kolei, wydostawszy si z wizienia w Modlinie 13 listopada jak wspomina pobieg najpierw zameldowa si do Komendanta [], a pniej dopiero do ani i po czyste, niezawszone ubranie6.
M. Sokolnicki, Rok czternasty, Londyn 1961, s. 17. W. Jdrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium ycia Jzefa Pisudskiego 18671935, t. I, Wrocaw 1994, s. 218. 5 Ibidem, s. 220. 6 Cyt. za: P. Samu, Walery Sawek. Droga do niepodlegej Polski, Pock 2002, s. 475.
4 3
38
W pierwszych latach niepodlegoci formalny status Prystora i Sawka rni si. Ten pierwszy do momentu wstpienia do Wojska Polskiego w czerwcu 1920 r. by podsekretarzem stanu w Ministerstwie Pracy i Opieki Spoecznej, drugi w armii znalaz si niemal natychmiast, w skromnym stopniu kapitana, tyle e przydzielony jako ocer do zlece w adiutanturze Naczelnego Wodza. Obaj jednak w latach 19191920 zostali zaangaowani przez Pisudskiego do jego najwaniejszych projektw politycznych zwizanych z przyszoci Kresw Wschodnich. Niejako zgodnie ze swoim rodowodem obaj zostali przydzieleni czy to na kierunek litewski, jak Prystor, czy to ukraiski, jak pochodzcy z Prawobrzea Dniepru Sawek. Prystor bdzie towarzyszy Pisudskiemu w wyprawie wileskiej w kwietniu 1919 r., wykonujc jego polecenia polityczne, a ptora roku pniej zostanie przez Naczelnika obciony de facto nadzorem nad buntem eligowskiego, ktry doprowadzi do utworzenia na czas przejciowy tzw. Litwy rodkowej. O roli Sawka we wdraaniu w ycie koncepcji sojuszu polsko-ukraiskiego wiadczy fakt desygnowania go przez Pisudskiego do podpisania konwencji wojskowej w przeddzie wyprawy kijowskiej, a uzupeniajcej zawarty 21 kwietnia 1920 ukad polityczny. Pierwsze lata powojenne przynosz kolejne wiadectwa wyjtkowego zaufania, okazywanego zwaszcza Prystorowi. Zosta on na pocztku 1923 r. zaangaowany do pracy w Biurze cisej Rady Wojennej, co w praktyce oznaczao powierzenie mu nadzoru nad ca polityk personaln w armii. Pisudski zwrci si take do niego o pomoc w sprawie szczeglnej, jak bya perspektywa pojedynku z wczesnym ministrem spraw wojskowych gen. Stanisawem Szeptyckim. Sawek w tym czasie pogbia wyksztacenie wojskowe, niewiele natomiast wiadomo o szczegach jego politycznej dziaalnoci inspirowanej przez Marszaka. Wydaje si symptomatyczne, e wraz z przeciganiem si nieobecnoci Pisudskiego w wojsku zaamaa si kariera obu jego przyjaci w armii. Prystor otrzyma w 1925 r. przydzia na zupenie poboczne stanowisko szefa wileskiej Powiatowej Komendy Uzupenie. Sawek rok wczeniej znalaz si w rezerwie. Po przewrocie majowym Mimo dotychczasowej zayoci, ktrej wiadectwem byy cytowane na wstpie dedykacje, obaj nie wzili najprawdopodobniej udziau w przygotowaniach do przewrotu majowego. Niemniej od razu stanli u boku Pisudskiego. Sawek jeszcze w dniach zamachu, Prystor najpniej 20 maja. Wkrtce obaj znaleli si w nowo powoanej instytucji: Generalnym Inspektoracie Si Zbrojnych. Przydzia ten okaza si bardziej znaczcy w karierze Prystora. Bez wzgldu na zajmowane tam stanowisko, podlega wycznie Pisudskiemu, poza tym mia do niego stay dostp uatwiony tym, e zamieszka w Belwederze. Fakt ten by nie tylko wyrazem zaufania ze strony Marszaka, ale i dawa okazj do zacieniania relacji na polu rodzinnym. W wojsku gwnym zadaniem Prystora byo przeprowadzenie werykacji personalnej, ale peni te rol emisariusza Marszaka w kontaktach z najwyszymi ocerami. By take uczestnikiem spotka o charakterze politycznym. W GISZ pozosta do 1929 r., kiedy obj funkcj szefa Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej w rzdzie Kazimierza witalskiego. Kariera wojskowa Sawka nie tylko formalnie bya krtsza (do marca 1928 r.). Jeszcze w jej trakcie zajmowa si przede wszystkim dziaalnoci polityczn. Wchodzi w skad Gabinetu Prezesa Rady Ministrw, odegra wybitn rol przy nawizywaniu kontaktw pomidzy Pisudskim a zdystansowanymi dotd wobec niego krgami konserwatywnymi. Najwaniejsze jednak, e przekona wahajcego si Marszaka do swojej koncepcji udziau zwolennikw Pisudskiego w zbliajcych si zim 1928 r. wyborach parlamentarnych. Jej
39
Album W piercieniu prb i ognia 191826
Drugi od prawej Aleksander Prystor, maj 1926 r.
wyrazem byo powoanie Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem Marszaka Pisudskiego7. Po wyborczym zwycistwie Sawek stan na czele BBWR jako jego prezes. Lata 19281935 to okres postpujcego znaczenia, wreszcie dominacji tzw. grupy pukownikw. Okrelenie to oznacza powstajc po zamachu majowym grup politykw stanowicych najblisze otoczenie Pisudskiego. Ze wzgldu na nieformalny charakter skad tego gremium budzi kontrowersje. Jednak wszyscy zajmujcy si tym zagadnieniem zaliczaj do zarwno Sawka, jak i Prystora8. Powszechnie konstatowana ich wyjtkowa pozycja w ramach tej grupy bya wynikiem relacji, ktrymi zwizani byli z Pisudskim. Ten typ bardzo cisego, nie tylko formalnego zwizku z przywdc, budzi skrajnie ambiwalentne reakcje w rodowiskach opozycyjnych. Z jednej strony, ci najblisi wsppracownicy Pisudskiego stawali si obiektem nie tylko krytyki, ale wrcz kpin ze strony opozycji. Z drugiej absolutyzowano ich moliwoci, suponujc wrcz zyczne ubezwasnowolnienie przywdcy. W gabinetach rzdowych Postpujce pogorszenie stanu zdrowia Marszaka, datujce si od 1928 r., spowodowao, e w zwizku ze znaczeniem odgrywanym w obozie pisudczykowskim przez Prystora i Sawka zwikszay si take ich formalne kompetencje i obowizki. Jednoczenie cay czas konsultowali wasne posunicia z Pisudskim, ktry pozostawa czynnikiem decydujcym. W wypadku obydwu politykw miao to przynie, w konsekwencji, pewien regres w relacjach z Marszakiem. W pierwszej poowie lat trzydziestych obaj otrzymali od Pisudskiego misj przewodzenia gabinetom rzdowym. By to na pewno wyraz zaufania z jego strony oraz docenienia dotychczasowej lojalnoci i wysikw, ale i forma nacisku. Zwaszcza wobec Prystora, ktry niechtnie obejmowa urzd premiera. Sawek stan na czele rzdu trzykrotnie na okresy kilkumiesiczne, przy czym szczeglnie istotna wydaje si jego druga prezesura gabinetu,
7 Po ustpieniu Pisudskiego z funkcji premiera w czerwcu 1928 r. odpad ostatni, nieadekwatny do biecej sytuacji czon nazwy. 8 Schematyczne ujcie problemu u W. T. Kuleszy, Koncepcje ideowo-polityczne obozu rzdzcego w Polsce w latach 19261935, Wrocaw 1985, s. 117.
40
od grudnia 1930 r. do maja 1931 r. Z wczesn nominacj Sawka zbieg si bowiem kilkumiesiczny wyjazd Pisudskiego na Mader. Opuszczenie kraju przez Marszaka byo swego rodzaju testem w rzdzeniu krajem, jakiemu zostali poddani pukownicy. Po p roku zastpi Sawka wanie Prystor, ktry pozosta premierem przez dwa lata, do maja 1933 r. zmagajc si przede wszystkim ze skutkami gbokiego kryzysu ekonomicznego. W latach trzydziestych doszo do zmiany w traktowaniu obydwu przez Pisudskiego, cho przecie nie w rwnorzdnym stopniu. O ile w wypadku Sawka mamy do czynienia z wyraan przez Pisudskiego incydentaln krytyk proponowanych przez prezesa BBWR rozwiza, to Prystor zosta faktycznie wyeliminowany z krgu najbliszych wsppracownikw. Dla Sawka niepokojcym symptomem by stosunek Pisudskiego do dziaa drugiego gabinetu pod jego przewodnictwem. Ocenia si, e po powrocie z Madery Marszaek nie by usatysfakcjonowany sposobem, w jaki jego podkomendni zarzdzali sprawami kraju. Musiao to zabole zwaszcza Sawka, wyznaczonego przed wyjazdem na stanowisko premiera. W nastpnych latach Sawek wiele wysiku powici wypracowaniu nowej koncepcji ustrojowej. W efekcie swoich przemyle na temat przyszego, optymalnego ustroju pastwa, ktry mia zosta wprowadzony w ycie now konstytucj, wypracowa notabene popieran przez Prystora koncepcj tzw. Legionu Zasuonych. Jego istot byo nadanie szczeglnych praw politycznych relatywnie wskiej grupie osb, ktra zostaaby dobrana wedug klucza zasug dla powszechnego dobra. Pisudski pomys Sawka zdezawuowa, co wywoao emocjonaln reakcj tego ostatniego, ktry wobec Marszaka wypowiedzia zdanie, e z powodu zaawansowania si jego w tej sprawie bdzie musia wycign konsekwencje9. Pozycja Prystora w obozie pisudczykowskim, zbudowana wanie na wyjtkowych relacjach z Pisudskim, zaamaa si nagle. Przyczyn napicia pomidzy nimi szuka si w rnych sferach. Upatruje si ich w rnicy pogldw na funkcjonowanie gabinetu, ktremu Prystor przewodzi. Pojawiy si one zwaszcza w kontekcie decyzji kadrowych. Jednak podobnego typu rnica zda na temat personaliw dotyczya dwa lata wczeniej Sawka, a mimo to konsekwencje nie byy dla wczesnego premiera tak dalekosine. Wydaje si, e wan rol odegra rozmaicie warunkowany konikt pomidzy niegdy bardzo zaprzyjanionymi maonkami obu politykw. Prystor odczuwa narastajcy dystans w stosunku do jego osoby, objawiajcy si ze strony Pisudskiego wyranym unikaniem z nim kontaktu. W maju 1933 r. Marszaek zadecydowa o dymisji jego gabinetu, wykorzystujc do tego elekcj prezydenck. Prystor urzd zoy, istotne w tym wypadku jest za to, e Marszaek jednoczenie deklarowa wyrane niezadowolenie z pracy szefa rzdu. W nastpnym roku Pisudski wykonywa pod jego adresem gesty, odbierane przez obserwatorw jako wiadectwo zrezygnowania z urazy. Ostentacyjnie pyta go o zdrowie na zwoanej przez siebie naradzie byych premierw, konsultowa z nim pomys powoania miejsca odosobnienia po zamachu na ministra spraw wewntrznych Pierackiego, wreszcie zaangaowa si w akcj nawizania kontaktu z rzdem litewskim. Jednak odtworzenie dawnej zayoci byo ju niemoliwe. Dekompozycja Bez wzgldu na rne koleje politycznego losu w ostatnich latach ycia Marszaka, obaj po jego mierci znaleli si w tej grupie pisudczykw, ktrzy przegrali okrelane jako dekompozycja starcie wewntrz obozu pomajowego. Mimo incydentalnego iskrzenia, do jakiego pomidzy nimi dochodzio, nadal pozostali w cisym zwizku politycznym i osobistym. Obaj,
9
K. witalski, Diariusz 19221935, Warszawa 1992, s. 654.
41
a zwaszcza Sawek, czuli si realizatorami politycznego, niepisanego testamentu Pisudskiego. Eksponowa on tez o konstytucji jako testamencie zmarego Marszaka. By take przekonany o tym, e Pisudski wskaza na niego jako na osob, na rzecz ktrej wraz z wprowadzeniem nowej konstytucji powinien ustpi ze swego stanowiska prezydent Mocicki. Wydaje si, e swj dystans wobec grupy rzdzcej, uosabianej przez duumwirat Mocickimigy, obaj pukownicy prbowali manifestowa take w zwizku z dziaaniami majcymi na celu pielgnowanie pamici o Pisudskim. Sawek choby z racji sprawowanej funkcji znalaz si w lipcu 1935 r. skadzie prezydium wanie tworzonego Naczelnego Komitetu Uczczenia Pamici Marszaka Jzefa Pisudskiego (NKUPMJP). Po dymisji ze stanowiska premiera wyranie zaangaowa si w inicjatyw, ktra wysza ze rodowiska kombatantw legionowych. Byo ni usypanie kopca na krakowskim Sowicu. Trudno nazwa te przedsiwzicia konkurencyjnymi, projekt kopca zosta wcignity na list celw oglnonarodowych, jakim patronowao NKUPMJP. Nie ulega jednak wtpliwoci, e zaistnia jaki konikt, za ktry obciano Sawka. Nie oznaczao to, e byy premier bojkotowa NKUPMJP. W ostatnich miesicach ycia traktowa komitet jako pretekst okrelenie Kazimierza Sosnkowskiego do kontaktw z innymi ludmi obozu sanacyjnego10. Prystor niemal natychmiast znalaz si wrd tych pisudczykw, ktrzy postanowili, niejako oddolnie, zorganizowa si w celu uczczenia Pisudskiego. Inicjatyw t naley przypisa Arturowi liwiskiemu, ktry widzia go w prezydium planowanej organizacji (Narodowy KUPMJP). Gdy ostatecznie utworzono takie ciao pod egid wadz, w skadzie prezydium zabrako miejsca dla Prystora. Obaj potrali jednak, w imi prezentowanej na zewntrz zwartoci obozu sanacyjnego, powstrzyma si od demonstracji politycznych. Mimo e nadanie stopnia marszaka Rydzowi-migemu uwaali za swoiste witokradztwo, nie zbojkotowali w listopadzie 1936 r. tej uroczystoci. W wypadku Prystora byoby to o tyle trudniejsze, e wwczas sta na czele senatu. Kiedy 2 kwietnia 1939 Sawek popeni samobjstwo, to Prystor wzi na siebie obowizki przynalene rodzinie, ktrej Gustaw nie zaoy. Na jego rce spyway kondolencje, zajmowa si sprawami zwizanymi z organizacj pogrzebu. Przyjaciela przey o dwa lata. Zmar w sowieckim wizieniu latem 1941 r. Wybr bibliograi J.M. Nowakowski, Walery Sawek. Zarys biograi politycznej, Warszawa 1988; J. Piotrowski, Aleksander Prystor 18741941. Zarys biograi politycznej, Wrocaw 1994; P. Samu Walery Sawek. Droga do niepodlegej Polski, Pock 2002 [okres do 1918 r.]; Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, red. A. Chojnowski, P. Wrbel, Wrocaw 1992; W. Jdrzejewicz, J. Cisek, Kalendarium ycia Jzefa Pisudskiego 18671935, Wrocaw 1994 [wiele wyda]; K. witalski, Diariusz 19191935, Warszawa 1992; B. ongoowicz, Dzienniki 19301936, Warszawa 2004.
Instytut Jzefa Pisudskiego w Nowym Jorku, Archiwum W. Pobg-Malinowskiego, sygn. 85, t. 3/6, List K. Sosnkowskiego do W. Pobg-Malinowskiego z 24 VIII 1962, k. 313 [kopia ze zbiorw dr. J. Kirszaka].
10
42
PAWE KOSISKI, IPN
LEGIONY TO ONIERSKA NUTA

Pierwsza wojna wiatowa miaa szczeglne znaczenie dla polskich patriotw. Bya dla nich przede wszystkim dawno wyczekiwanym starciem, ktre podzielio antypolski obz pastw rozbiorowych. Najbardziej aktywni dziaacze niepodlegociowi wykorzystali t okazj do podjcia prb formowania polskich jednostek wojskowych. Powstay one zaraz na pocztku wojny na terenie zaboru austriackiego i zaboru rosyjskiego oraz we Francji. Najwiksz saw i wpyw na losy ojczyzny zdobyy Legiony Polskie, tworzone od sierpnia 1914 r. w Galicji. W ramach wczeniejszych przygotowa do walki zbrojnej przeciwko Rosji przygotowano plany mobilizacyjne dotychczas istniejcych niepodlegociowych organizacji paramilitarnych. Zorganizowane w wyniku mobilizacji, oddziay kadrowo-bojowe po wkroczeniu na teren tzw. Krlestwa Kongresowego miay si tam rozwija w zalenoci od napywu ochotnikw w jednostki coraz wyszego rzdu. Plan operacji przewidywa ruch oddziaw w oglnym kierunku na Warszaw. W odezwie Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych napisano u progu wojny, 28 lipca 1914 r.: Od si naszych, naszej wartoci i zdecydowania zale nasze zwycistwa, a od tych nasze prawa po wojnie [] Nasze organizacje militarne zawizek polskiej armii speni swoje zadanie. Politycy i onierze Pierwotnym pomysem, przywiecajcym Jzefowi Pisudskiemu przy tworzeniu zalkw Wojska Polskiego, byo wzniecenie antyrosyjskiego powstania narodowego. Obojtna, a nawet wroga postawa wikszoci mieszkacw Krlestwa Polskiego wobec idei zbrojnego wywalczenia sobie niepodlegoci sprawia, e Komendant Oleandry, sierpie 1914 r. musia zmodykowa swoje plany. Wobec przemonej presji wojskowych wadz austro-wgierskich, nalegajcych na wcielenie polskich oddziaw do cesarskiej i krlewskiej armii, bd ich cakowite rozwizanie, konieczne byo poszukanie oparcia wrd konserwatywnych politykw galicyj-
43
skich. Wpywowi politycy galicyjscy postanowili wesprze wystpienie Pisudskiego, gdy polskie wojsko, wspdziaajce z armiami pastw centralnych, miao by najsilniejszym argumentem przemawiajcym za obdarzeniem niepodlegoci przynajmniej czci polskiego terytorium. Prezes Koa Polskiego przy wiedeskiej Radzie Pastwa, prezydent Krakowa, dr Juliusz Leo zdoa wyjedna od rzdu i czynnikw wojskowych zgod na powoanie do ycia Legionw Polskich oraz polskiego ciaa politycznego, ktre miao je nadzorowa. Na zebraniu posw z Koa Polskiego przy parlamencie wiedeskim i sejmie galicyjskim, z udziaem przedstawicieli Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodlegociowych i Centralnego Komitetu Narodowego reprezentujcych wszystkie polskie stronnictwa galicyjskie (zarwno rodowiska konserwatywne, jak i demokratyczne), 16 sierpnia 1914 r. w Krakowie uchwalono powoanie Naczelnego Komitetu Narodowego i dwch Legionw. Pierwszym prezesem najwyszej wadzy wojskowej, politycznej i skarbowej dla Polakw zamieszkujcych Galicj zosta Juliusz Leo. Pniej zastpili go Wadysaw Leopold Jaworski (od listopada 1914 r.) i Leon Biliski (od 1916 r.). NKN by podzielony na dwie sekcje: zachodni (krakowsk) i wschodni (lwowsk). Na czele Departamentu Wojskowego, czuwajcego m.in. nad rekrutacj i organizacj Legionw, stan Wadysaw Sikorski. Funkcj porednika midzy naczelnym dowdztwem armii austro-wgierskiej i NKN-em a dowdztwami poszczeglnych brygad Legionw penia Naczelna Komenda Legionw Polskich. Jej zwierzchnikami byli wysocy ocerowie c. i k. armii narodowoci polskiej: gen. Karol Durski-Trzaska (do 27 stycznia 1916 r.), gen. Stanisaw Puchalski (do 14 listopada 1916 r.), pk Stanisaw Szeptycki (do 25 kwietnia 1917 r.) i pk Zygmunt Zieliski (do 19 lutego 1918 r.). Niemal od zarania swego istnienia NKN osabiay silne tarcia wewntrzne. Na skutek sukcesw ofensywy rosyjskiej, w pierwszych dniach wrzenia 1914 r. komitet opucili czonkowie Narodowej Demokracji i konserwatyci wschodniogalicyjscy, ktrzy zwtpili w wojenny sukces Austrii. Od pocztku 1915 r. rozgorza konikt pomidzy proaustriackim Sikorskim a sceptycznym Pisudskim o symbole odrbnoci wojskowej Legionw. Ze wzgldu na utrzymujce si dwuznaczne stanowisko wadz austriackich w sprawie polskiej, w lecie 1915 r. Pisudski postanowi sprzeciwi si dalszemu werbunkowi do Legionw i postawi na rozbudow podlegej mu Polskiej Organizacji Wojskowej. Okres wsplnego stacjonowania na Woyniu na przeomie 1915 i 1916 r. polskich oddziaw, nalecych do wszystkich trzech Brygad, przyczyni si do upowszechnienia hase niepodlegociowych, wczeniej najywszych w I Brygadzie. Mimo niechtnej postawy
44
starszych ocerw II brygady, sprzyjajc sytuacj prbowa wykorzysta Jzef Pisudski w celu wymuszenia na NKN-ie i wadzach austriackich bardziej konkretnych deklaracji w sprawie polskiej oraz wikszego usamodzielnienia Legionw. Powoa on specjaln organizacj wyszych ocerw pochodzcych z wszystkich trzech brygad tzw. Rad Pukownikw, ktra w jednolity sposb reprezentowaa cae Wojsko Polskie znajdujce si na froncie. Denia Pisudskiego przerwaa letnia ofensywa rosyjska 1916 r. gen. Aleksieja Brusiowa. We wrzeniu 1916 r. Pisudski zdecydowa si na zoenie dymisji z Legionw. Ten gest Komendanta masowo poparli zwykli legionici, dajc zwolnienia z wojska (poddani rosyjscy) lub skierowania do c. i k. armii (poddani austriaccy). Wobec rozpaczliwego braku rezerw ludzkich i gwatownej potrzeby wykorzystania polskiego rekruta, mocarstwa centralne poczuy si zmuszone do ustpstw. W akcie 5 listopada ogoszono niepodlego Polski. Po powoaniu do Tymczasowej Rady Stanu Pisudski wystpi z gotowym projektem budowy Wojska Polskiego, ktrego kadrami miay by Legiony. Niemcy jednak nie zamierzali nikomu oddawa kontroli nad polskimi siami zbrojnymi i podporzdkowali bezporednio sobie Komend Legionw Polskich. Pisudski, zraony nieszczer postaw Niemcw, i bezwolnoci ich polskich zwolennikw, po kilkunastu tygodniach pracy w TRS poda si do dymisji. Wkrtce potem Legiony rozwizano. Z Oleandrw Pierwotnie Legiony Polskie stanowiy oddzieln formacj Armii Austro-Wgierskiej, ktra (zwaszcza wywiad) roztaczaa nad nimi swj protektorat. Ich zalkiem bya PierwAlbum X-lecia RP
45
sza Kompania Kadrowa, wyoniona w wyniku mobilizacji nielicznej grupy czonkw polskich zwizkw niepodlegociowych, przebywajcych w chwili wybuchu wojny na ocerskich i podocerskich kursach wojskowych w Nowym Sczu (dla Polskich Druyn Strzeleckich) i Krakowie (dla Zwizku Strzeleckiego). Po przybyciu kursantw do punktu zbirki, wyznaczonego na dziedzicu koszar w Oleandrach (teren dawnego placu powystawowego parku dr. Jordana w Krakowie), 4 sierpnia 1914 r. Jzef Pisudski osobicie zestawi z nich pierwsz kompani piechoty. Stan osobowy pododdziau wynosi wwczas 164 onierzy. Pierwszym dowdc Kompanii Kadrowej zosta mianowany Tadeusz KasprzyckiZbigniew, ocer Zwizku Strzeleckiego. Poszczeglnymi plutonami dowodzili: Kazimierz Herwin-Pitek, Henryk KrokPaszkowski, Stanisaw Bukacki-Burhardt i Jan Kruk-Kruszewski. Intendentem mianowano Aleksandra Grubszego-Litwinowicza. onierze Pierwszej Kompanii, w przeciwiestwie do pniej formowanych pododdziaw legionowych, od razu otrzymali standardowe uzbrojenie c. i k. armii (karabiny Mannlichera), lepsze oporzdzenie i kompletne umundurowanie (charakterystycznego siwego koloru). W zamyle Pisudskiego i jego wsppracownikw kompania, zoona z doborowego materiau ludzkiego (rekrutw wyszkolonych i przygotowanych do objcia stanowisk podocerskich i ocerskich), miaa by pierwszym kadrowym oddziaem dla ochotnikw, ktrzy wkrtce mieli napyn z terenu zaboru rosyjskiego. Mniej wicej po tygodniu istnienia Kompani Kadrow rozformowano (w miejscowoci Ksi, na terenie powiatu miechowskiego). Jej onierzy, wraz z nowymi ochotnikami przyprowadzonymi z Krakowa przez Mieczysawa Norwida-Neugebauera, wcielono do batalionu, nad ktrym dowdztwo przekazano Kazimierzowi Sosnkowskiemu. Wkrtce batalion wczono do 1. puku Legionw, a jego dowdc zosta mianowany Edward migy-Rydz. Mimo to jeszcze przez dugi czas 1. kompania III batalionu 1. puku piechoty I Brygady Legionw nosia zaszczytn nazw Kompanii Kadrowej. Legiony Polskie, formalnie powoane do ycia 16 sierpnia 1914 r., przez cay okres swego istnienia miay charakter formacji ochotniczej. W miar upywu czasu zmieniaa si jednak struktura pochodzenia walczcych w nich onierzy. Jako pierwsi do Legionw trali czonkowie Polskich Druyn Strzeleckich i Zwizku Strzeleckiego z Galicji oraz lska Austriackiego. Rwnolegle, wbrew zaleceniom NKN, przystpiono do akcji werbunkowej na terenie tzw. Krlestwa Kongresowego. W tym celu prbowano tworzy Komisariaty Wojskowe Rzdu Narodowego oraz, przy poparciu Niemcw, powoano 5 wrzenia 1914 r. efemeryczn Polsk Organizacj Narodow. Jednak nawet intensywna akcja propagandowo-agitacyjna nie bya w stanie rozwia obaw Polakw poddanych rosyjskich przed podjciem walki przeciw caratowi.
46
Silnym ciosem dla idei legionowej bya niechtna postawa dziaaczy endeckich, ktrzy doprowadzili do rozbicia formowanego we Lwowie i Sanoku Legionu Wschodniego. Liczcy pierwotnie 3300 ochotnikw (w tym 800 uzbrojonych), pochodzcych z Druyn Strzeleckich, Bartoszowych i Sokolich Druyn Polowych, Legion, wycofywany przed posuwajcymi si na zachd Rosjanami w kierunku na Jaso, Mszan Doln, Rabk i Molic stale zwiksza swj stan liczebny masowo napywajcymi ochotnikami (do okoo 6 tys. ludzi). Momentem zwrotnym dla dalszej egzystencji Legionu bya sprawa zoenia przysigi wojskowej. Do kryzysu doszo 20 wrzenia 1914 r., ponad dwa tygodnie po przysidze legionistw znajdujcych si pod rozkazami Pisudskiego. Tego dnia przewodniczcy departamentu wojskowego sekcji wschodniej NKN, Wadysaw hr. Skarbek, zamiast wyda rozkaz zoenia przysigi (mimo uchway penego NKN), da onierzom trzy dni do namysu, aby dokonali wyboru: czy zoy przysig i pozosta w Legionach, czy przenie si do c. i k. armii, czy wrci do domw. Na skutek silnej agitacji antyprzysigowej (endecy podkrelali, e tre roty przysigi austriackiego pospolitego ruszenia zbyt mao akcentuje polski, narodowy charakter wojska) w oznaczonym terminie do przysigi stano jedynie nieco ponad 10 proc. zebranych onierzy. Tym samym Legion 23 wrzenia przesta istnie. W c. i k. armii Po zakoczeniu wstpnego okresu organizacyjnego, w drugiej poowie sierpnia powoano do ycia dwa Legiony: Zachodni pod dowdztwem gen. Rajmunda Baczyskiego (od 25 wrzenia 1914 r. gen. Karola Durskiego-Trzaski), sformowany z ochotnikw pochodzcych ze Zwizku Strzeleckiego, Polskich Druyn Strzeleckich okrgu krakowskiego i Zwizku Druyn Podhalaskich oraz Wschodni pod dowdztwem pk. Czesawa Mota-Fijakowskiego, sformowany z ochotnikw pochodzcych z Sokolich Druyn Polowych, Druyn Bartoszowych i Polskich Druyn Strzeleckich okrgu lwowskiego. Pierwotnie zakadano, e kady Legion bdzie liczy po 8 tys. onierzy-ochotnikw, ktrzy nie podlegali powszech-
Odznaka I Brygady
Odznaka legionistw II Brygady, wizionych w Huszt przez Austriakw
nemu obowizkowi suby wojskowej w armii austro-wgierskiej, lub ochotnikw z zaboru rosyjskiego. Legiony podlegay c. i k. naczelnemu dowdztwu i skaday przysig wedug roty wypowiadanej w austriackim pospolitym ruszeniu, lecz obowizywaa w nich polska komenda i polskie umundurowanie. Ocerowie niszych szczebli (do dowdcy kompanii wcznie) pochodzili z wyboru, przy czym nie byo stopni ocerskich, a tylko funkcje dowdcze (np. komendant druyny, plutonu, kompanii).
47
Przed kocem 1914 r. Legiony Polskie zreorganizowano w zwizku z faktycznym rozpadniciem si Legionu Wschodniego. W drugiej poowie grudnia 1914 r. nadano im ostatecznie struktur brygadow i w tej formie istniay do koca swoich dni. I Brygad sformowano na przeomie listopada i grudnia 1914 r. w Zakopanem (w poowie listopada wydano rozkaz o nominacji Pisudskiego na brygadiera i przeksztaceniu 1. puku Legionw w I Brygad Legionw Polskich). Do formowania II Brygady przystpiono w grudniu 1914 r., ale zakoczono je dopiero w marcu 1915 r. w Koomyi (ju pod koniec wrzenia kpt. Jzef Haller de Hallenburg utworzy jej zalek w postaci I batalionu 3. puku piechoty). III Brygad sformowano na pocztku maja 1915 r. w rejonie Piotrkowa Trybunalskiego. Zgodnie z regulaminem c. i k. armii kada brygada skadaa si z 23 pukw.
Delada 4 p.p.
Dowdc I Brygady by Jzef Pisudski, zastpiony 27 wrzenia 1916 r. przez Mariana egot-Januszajtisa. Szefem sztabu by pk Kazimierz Sosnkowski. W skad I Brygady wchodziy: 1. puk piechoty Legionw Polskich (pod dowdztwem pk. Edwarda migegoRydza), 5. puk piechoty Legionw Polskich czasowo wczony w skad III Brygady (pod dowdztwem mjr. Norwida Neugebauera, pniej kpt. Leona Berbeckiego), 7. puk piechoty Legionw Polskich (pod dowdztwem mjr. Ryszarda Trojanowskiego, pniej Albina Satyra-Fleszara), 1. puk uanw Legionw Polskich (pod dowdztwem rtm. Wadysawa BelinyPramowskiego), II dywizjon artylerii oraz pododdziay pomocnicze. Dowdc II Brygady, zwanej Karpack lub elazn, mianowano pk. Ferdynanda Kttnera, ktry 14 lipca 1916 r. zosta zastpiony przez pk. Jzefa Hallera. Szefem sztabu by kpt. Stanisaw Tarabanowicz. W skad II Brygady wchodziy: 2. puk piechoty Legionw Polskich (pod dowdztwem ppk. Mariana Januszajtisa, pniej pk. Zygmunta Zieliskiego, pniej kpt. Karola Dziekanowskiego) i 3. puk piechoty Legionw Polskich (pod dowdztwem ppk. Henryka Minkiewicza, pniej kpt. Jzefa Hallera, pniej kpt. Jzefa Szczepana), 2 puk piechoty uanw Legionw Polskich i dywizjon artylerii. Dowdc III Brygady by pk Wiktor Grzesicki, 14 lipca 1916 r. zastpiony przez pk. Stanisawa Szeptyckiego, 14 listopada 1916 r. przez pk. Zygmunta Zieliskiego, a 25 kwietnia 1917 r. przez pk. Bolesawa Roj. Szefem sztabu by kpt. Franciszek Kleeberg. W skad
48
III Brygady wchodziy: 4. puk piechoty Legionw Polskich czasowo wczony w skad II Brygady (pod dowdztwem pk. Bolesawa Roji) i 6. puk piechoty Legionw Polskich (pod dowdztwem mjr. Mieczysawa Norwida-Neugebauera) oraz dwie jednostki bezporednio podlegajce Komendzie Legionw, czyli 2. puk uanw LP Dywizjon Kawalerii (pod dowdztwem mjr. Juliusza Ostoji-Zagrskiego) i 1. puk artylerii LP (pod dowdztwem mjr. Ottokara Brzozy-Brzeziny). Od 20 wrzenia 1916 r. do 19 lutego 1918 r. Legiony Polskie nosiy ocjaln nazw Polskiego Korpusu Posikowego. Po powoaniu 10 kwietnia 1917 r. Polskiej Siy Zbrojnej Legiony miay by z ni poczone. W lecie tego roku doszo jednak do tzw. kryzysu przysigowego. Silne nastroje antyniemieckie sprawiy, e rzucone przez Pisudskiego haso odmowy zoenia przysigi na wierno pastwom centralnym (wymaganej od onierzy Polskiej Siy Zbrojnej) pado na podatny grunt. Po spektakularnych wydarzeniach z 30 lipca 1917 r. I i III brygad rozwizano. II Brygada, mniej podatna na oddziaywanie Pisudskiego, w poowie lutego 1918 r. przesza front rosyjski w protecie przeciwko zawarciu pokoju brzeskiego i ostatecznie poczya si z II Korpusem Polskim w Rosji. Danina krwi Zadaniem Legionw Polskich, sformowanych podczas I wojny wiatowej, bya walka przeciwko Rosji. Na szlak bojowy pierwsza wkroczya Kompania Kadrowa oraz liczcy siedmiu konnych patrol Beliny-Pramowskiego. Oddziay te wyruszyy z Krakowa w kierunku granicy przed witem 6 sierpnia 1914 r. Byo to na kilka godzin przed wypowiedzeniem wojny Rosji przez Austro-Wgry. Zadaniem legionistw miao by oczyszczenie z resztek si rosyjskich nadgranicznych poaci tzw. Krlestwa Kongresowego. Polscy onierze przekroczyli granic pod Michaowicami, gdzie symbolicznie obalono supy graniczne i ogoszono wypowiedzenie wojny Rosji. Do pierwszego starcia zbrojnego doszo pod Somnikami, gdzie patrol konny Beliny przepdzi rosyjskich stranikw granicznych. Potem onierze polscy kontynuowali marsz w kierunku Kielc. Stopniowo powikszajce si siy legionowe wkroczyy do Kielc 12 sierpnia, lecz ju nastpnego dnia, w wyniku walk z oddziaami nadcigajcej dywizji kawalerii rosyjskiej, musiay wycofa si z miasta. Legionici odeszli na lini rzeki Nidy, gdzie zajli pozycj obronn pod miejscowoci Brzegi. Przez cay 1914 r. oddziay legionowe bray udzia w wojnie ruchomej na terenie: Krlestwa, Galicji, Grnych Wgier, Rusi Zakarpackiej i Bukowiny. onierze I Brygady przemierzali w walce rozlege przestrzenie od Krakowa po Dblin i z powrotem (przez Kielce, Nowy Korczyn, Opatowiec, Sandomierz, Laski (pod Dblinem), Krzywopoty, Ulin Ma, Krakw, Zawoj, Chywk, Limanow, Marcinkowice, Pisarzow, Nowy Targ, Szczawnic, Nowy Scz, Zakopane i owczwek, Lipnic Murowan). Spord wielu potyczek i bitew najkrwawsze byy pod Krzywopotami i owczwkiem.
owczwek (2225 grudnia 1914 r.) Bitwa pod owczwkiem bya elementem cikich austro-wgiersko-rosyjskich walk w Galicji. Na pocztku trzeciej dekady grudnia 1914 r., po zaamaniu si kontrofensywy austro-wgierskiej, Rosjanie zaczli atakowa siami 3. Armii gen. Radko Dimitriewa na styku dwch armii austriackich: 4. Armii arcyksicia Ferdynanda i 3. Armii gen. Borojevicia. Gdyby udao im si przerwa lini frontu, wwczas wojskom
49
austro-wgierskim grozioby okrenie. Zadanie powstrzymania Rosjan otrzymaa I Brygada Legionw Polskich, ktra przebywaa w Nowym Sczu, gdzie miaa zosta zreorganizowana. Gdy rozkaz dotar do brygady, na miejscu nie byo Jzefa Pisudskiego, wczeniej wezwanego na rozmowy polityczne do Wiednia. Brygad dowodzi ppk Kazimierz Sosnkowski. Polacy przypucili atak o zmierzchu 22 grudnia, niezwocznie po przybyciu na pole walki. Celem byo uniemoliwienie Rosjanom umocnienia si na grzbietach wieo zajtych przez nich wzgrz Pogrza Ronowskiego. 1. Puk, dowodzony przez mjr. migego-Rydza, zdoby z marszu wzgrze nr 360 w walce na bagnety, kolby karabinw i opatki saperskie. 5. puk kpt. cibora-Rylskiego, dostawszy si w silny ogie artylerii rosyjskiej, pozbawiony wsparcia wasnej broni cikiej, walczc w nieznanym terenie, zmuszony by wstrzyma atak na wzgrze nr 343 do witu nastpnego dnia. Natarcie prowadzone 23 grudnia siami 5. puku, wspieranego przez onierzy piechoty wgierskiej oraz ogie artylerii austriackiej, zakoczyo si powodzeniem.Rosjanie, wzmocnieni odwodami, przygotowywali przeciwnatarcie. Ogie karabinw maszynowych i artylerii odci legionistw od zaopatrzenia oraz sztabu. W nocy z 23 na 24 grudnia Rosjanie znacznie przybliyli si do polskich pozycji. Przez ca wigili morderczy pojedynek ogniowy raz po raz wzmaga si przy odpieraniu rosyjskich atakw. Przed zmierzchem tego dnia Sosnkowski otrzyma rozkaz wycofania brygady. Niestety okaza si on nieporozumieniem i legionici ponownie musieli zdobywa dopiero co opuszczone pozycje. W dzie Boego Narodzenia rosyjskie natarcia nie traciy impetu, przy czym mga powodowaa, e walk prowadzono gwnie na bagnety. Brak sukcesw w rejonie owczwka skoni Rosjan do podjcia ataku w kierunku Gromnika, gdzie udao im si przeama opr austro-wgierski, i rozpocz oskrzydlanie si walczcych w rejonie owczwka. W tej sytuacji utrzymanie dotychczasowych pozycji nad Bia Tarnowsk stao si niemoliwe. Po poudniu nadszed wreszcie do brygady rozkaz odwrotu, ktry odbywa si przy zajadych atakach Rosjan. W tych walkach szczeglnie odznaczyli si zdolnociami dowdczymi kapitanowie Berbecki i Rylski. Ostatecznie brygad wycofano do odwodu w rejonie Lipnicy Murowanej. Bitwa pod owczwkiem trwaa 4 dni i 3 noce. I Brygada po zdobyciu wyznaczonego rejonu przeprowadzia 5 wielkich szturmw i odpara 16 kontratakw. Ten wysiek legionistw umoliwi Austriakom rozbudowanie i ustabilizowanie frontu na pozycjach zajmowanych a do wielkiej ofensywy pod Gorlicami, w maju 1915 r. W wyniku walk pod owczwkiem brygada stracia 128 onierzy (w tym 38 ocerw), 342 zostao rannych. onierze polscy wzili do niewoli ponad 600 jecw. Wszyscy polegli spoczli na Cmentarzu Legionistw Polskich nr 171 na wzgrzu Kopaniny. W uznaniu zasug dowdztwo 4. Armii austriackiej przyznao legionistom 6 wielkich zotych, 18 wielkich srebrnych i 48 maych medali oraz 72 dyplomy uznania, natomiast w odrodzonej Polsce Orderem Virtuti Militari odznaczono Gustawa widerskiego (wwczas ju ppk.) za to, e pod owczwkiem, na czele kilkuosobowego patrolu, wzi do niewoli cae dowdztwo rosyjskiego puku piechoty. Po wojnie nazw owczwek umieszczono na tablicy przy Grobie Nieznanego onierza w Warszawie, co wiadczy o wyjtkowym znaczeniu tego boju w historii Polski.
50
Kpt. Z. Kasprzycki obserwujcy bitw pod Konarami
onierzy II Brygady, mimo protestw Komendy Legionw i NKN, wysano transportem kolejowym przez Owicim, Ostraw, ylin, Poprad, Koszyce, Czop, Chust i Tcs (Tiachiv) do miescowoci Dombo na pograniczu Rusi Zakarpackiej i Bukowiny, gdzie niemal wprost po wyjciu z wagonw musieli przystpi do walki z 2. dywizj kozack. Po oczyszczeniu z nieprzyjaciela grzystego komitatu (jednostka administracyjna) Marmarosz Sziget, ich szlak bojowy wid synn Drog Legionw przez Dolin Bystrzycy na przecz Pantyrsk i do Nadwrnej. Dalej, podzieleni na dwa zgrupowania (Hallera i Trzaski-Durskiego), legionici walczyli w rejonie: abiego, Okermzo i Kirlibaby oraz Rafajowej, Maksymca i Zielonej. Na pamitk cikich walk, prowadzonych w tym rejonie, Brygada otrzymaa miano karpackiej. Szczeglnie krwawe bitwy stoczono pod Rafajow oraz Mootkowem. Na pocztku 1915 r. obydwie brygady odesano na tyy (pierwsz do Kt, a drug do Koomyi). Dopiero wwczas wszystkie oddziay legionowe otrzymay pene wyposaenie i nowoczesne uzbrojenie, umoliwiajce efektywne prowadzenie wojny. W kilka miesicy pniej, jeszcze na wiosn, onierzy polskich znowu skierowano na front w ramach przygotowa do wielkiej kontrofensywy pastw centralnych. Pocztkowo wysano ich do dotychczasowych rejonw walk (I Brygad na odcinek midzy Sobowicami, Kwaskowem i Pawowicami w okolicach Piczowa, II Brygad na odcinek Czarniawki i Dobronocy w Karpatach Wschodnich). Legionici z I Brygady przeszli do ofensywy na pocztku maja. Ich szlak bojowy wid przez Konary, Wostw, Oarw Radomski, Tarw, Rakw, Wyniank, Dzierkowice, Urzdw, Babin, Radawiec, Lublin, Jastkw, Majdan Krasieniski, Kamionk, Ran i Wysokie Litewskie (szczeglnie cikie walki pod Konarami i Tarowem). Na pocztku wrzenia brygad skierowano na Woy. Legionici z II Brygady duszy czas toczyli cikie walki pozycyjne, pniej niejednokrotnie musieli si cofa, opuszczeni przez austro-wgierskich ssiadw. Druga Brygada przesza do ofensywy dopiero na pocztku czerwca. Legionici posuwali si przez: uany, Mamajowce, Zadoborwk, Czerniowce do synnej z polskiej szary kawaleryjskiej Rokitnej (na pograniczu besarabskim).
51
Rokitna (13 czerwca 1915 r.) Do wsi Rokitna, pooonej na granicy austro-wgiersko-rosyjskiej, onierze II Brygady Legionw dotarli 12 czerwca 1915 r. Okoo czterech tysicy piechurw rosyjskich byo dobrze przygotowanych do odparcia szturmu. Na grzbiecie wzgrza, tarasowo pokrytego zabudowaniami wiejskimi, przygotowali umocnienia techniczne i wykopali cztery szeregi roww strzeleckich silnie obsadzonych karabinami maszynowymi. Za wzgrzem ustawili artyleri, ktra swoim ogniem dokadnie przykrywaa przedpole. Nad ranem 13 czerwca do szturmu posza piechota, lecz zmasowany ogie nieprzyjaciela powstrzyma jej atak. Dlatego wydano rozkaz sforsowania wzgrza przy pomocy szary kawaleryjskiej. Rozkaz otrzyma dowdca drugiego szwadronu 2. puku uanw Legionw, rotmistrz Zbigniew Dunin-Wsowicz, potomek uczestnika szary pod Somosierr. W szary wzio udzia 65 uanw. Jedcy rozwinli si do ataku w odlegoci mniej wicej trzech kilometrw od linii rosyjskich. W dzikim cwale pokonali pierwszy nieobsadzony rw strzelecki, ale wtedy rozpocza si piekielna kanonada karabinowo-artyleryjska Rosjan. Zmasowany ogie z kadego okopu dziesitkowa nacierajcych. Do czwartej linii umocnie dotaro tylko dziewiciu uanw. Atak zaama si. W szary polego pitnastu jedcw wraz z dowdc i innymi ocerami. Z ran po bitwie zmaro jeszcze czterech uanw, pozostali odnieli lejsze rany lub obraenia. Jedynie dwch wrcio nietknitych, kilkunastu dostao si do niewoli. Pod wraeniem brawurowego ataku, najbliszej nocy Rosjanie bez strzau opucili Rokitn. Polegli bohaterowie zostali przeniesieni do grobowca-pomnika na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
W padzierniku II Brygad rwnie skierowano na Woy. Oddziay wieo sformowanej III Brygady przeszy chrzest bojowy pod Jastkowem, a nastpnie bray udzia w dalszych walkach pocigowych na Lubelszczynie. Na jesieni III Brygad doczono do pozostaych dwch na Woyniu. Od tej pory walczyy one razem, cigle posuwajc si na wschd przez: Smolary, Niesuchoie, Stobychw, Czersk i Hulewicze nad rzek Stochd. Nastpnie oddziay legionowe ponownie rozdzielono na trzy grupy. Pierwsza pod dowdztwem Rydza-migego i SosnkowSzara 3. szwadronu, grudzie 1914 r. skiego walczya pod Kostiuchnwk, Sobieszycami, Bielsk Wol, Jabonk, Kuklami, Kamieniuch i Wielkim Miedwieem. Druga pod dowdztwem Pisudskiego bia si pod Kokami, Wiszenk, Koszyszcz, Czernyszem i Stowygoroem. Trzecia pod dowdztwem Kttnera walczya pod Kostiuchnwk (Polska Gra) i Bielgowem. W listopadzie nasta wzgldny spokj. Poszczeglne puki zajy okopy nad Styrem i przeszy do walk pozycyjnych.
52
W okopach nad Styrem przyszo onierzom polskim spdzi prawie rok. Wwczas Legiony osigny najwiksz si, stan liczebny wynosi 15 00020 000 ludzi. Jeszcze przez par lat po wojnie zachowa si materialny lad ich obecnoci w postaci osady wojennej, zbudowanej w latach 19151916 w miejscu postoju Komendy LP, w starym lesie wrd bagien. Legionowo na Polesiu skadao si z kilku wikszych budynkw (koszar: kompanii sztabowej, plutonu kawalerii, pPozycja obok Reduty Pisudskiego baonu etapowego, kasyna ocerskiego, pawilonu-szkoy podchorych), mniejszych budynkw kancelaryjnych oraz piknej kapliczki. W granicach osady znajdoway si take obszerne place noszce nazwy wyszych dowdcw legionowych. Cay kompleks posiada elektryczne owietlenie z wasnej elektrowni. We wczesnych latach midzywojennych Legionowo zdewastowaa okoliczna ludno, ktra rozebraa budynki, zabierajc drewno na budow wasnych chat. W czerwcu 1916 r. na pozycje legionowe spada potna ofensywa gen. Aleksieja Brusiowa. Najpierw do krwawych bojw pod Hruziatynem, Tumanem i Houzj rzucono onierzy z II brygady. Pniej, kiedy Brusiow rozszerzy front natarcia, w ogniu walki znaleli si pozostali legionici, bronicy odcinka midzy Optowem i Kostiuchnwk (zaarte walki o Polsk Gr i Polski Lasek).
Kostiuchnwka (46 lipca 1916 r.) W krwawym boju opniajcym pod Kostiuchnwk nad Styrem na Woyniu wzili udzia onierze wszystkich trzech Brygad Legionw Polskich. Polacy nie dopucili wwczas do przerwania frontu, pomimo panicznej ucieczki Wgrw ze 128 brygady honwedw (onierzy obrony krajowej) na prawym skrzydle. Liczce cznie tylko 5500 bagnetw oddziay legionowe, pozbawione wsparcia artylerii i cznoci, wytrzymay zacieke, kilkakrotnie ponawiane ataki 13 000 Rosjan z 100. Dywizji Piechoty. Najcisze walki stoczy 5. puk piechoty I Brygady Legionw Polskich (straty bojowe przekroczyy 50 proc. stanw pododdziaw). W sumie polskie straty wyniosy 2000 polegych bd rannych legionistw. Bitwa bya zwycistwem taktycznym. Chocia armia austro-wgierska musiaa si wycofa, to jednak Rosjanom nie udao si przerwa frontu.
Mimo najwyszego powicenia, w obliczu przewaajcych si przeciwnika zarzdzono oglny odwrt na lini rzeki Stochd. Po ustabilizowaniu frontu niemiecko-austro-wgiersko-rosyjskiego poszczeglne brygady legionowe obsadziy wasne pozycje nad Stochodem (od Jeziornej do Sitowicz), gdzie walki ponownie przybray charakter wojny pozycyjnej (ostry bj o Rudk Mirysk). W poowie padziernika 1916 Legiony wycofano z frontu i skierowano do Baranowicz.
53
Na wiosn 1917 r. Austriacy formalnie przekazali Legiony Niemcom, ktrzy mieli je zintegrowa ze wieo powoan Polsk Si Zbrojn. Z poszczeglnych pukw wydzielono poddanych rosyjskich i skierowano ich do specjalnych obozw wiczebnych. Tam niemieccy instruktorzy, nadzorowani przez gen. Felixa von Bartha, poddali legionistw ostremu przeszkoleniu. Jego celem byo nie tylko podniesienie walorw bojowych polskich onierzy, ale i zatarcie ladu po niezalenym polskim charakterze Legionw. Po kryzysie przysigowym z lata tego roku wiksz cz oddziaw legionowych rozwizano. Jedynie II Brygada, ponownie skierowana do Polskiego Korpusu Posikowego, zostaa wysana na front besarabski w rejon Czerniowiec i tam stoczya swoj ostatni wielk bitw. Bya to bitwa pod Raracz, trwajca od 14 do 16 lutego 1918 r. W niewoli Epopeja legionowa koczya si przez duszy czas, jakby na raty. I i III Brygad rozwizano wkrtce po wczeniu ich do Polskiej Siy Zbrojnej. Doszo do tego po spektakularnym akcie z 9 lipca 1917 r., gdy wikszo onierzy obydwu brygad odmwia przysigi na wierno monarchom pastw centralnych. Legionistw pochodzcych z zaboru rosyjskiego internowano w obozach w Beniaminowie na terenie Krlestwa (ocerowie) i Szczypiornie w Prowincji Poznaskiej (podocerowie i szeregowcy). Puki zoone z legionistw, bdcych poddanymi austriackimi, skierowano do Przemyla i rozformowano, a onierzy wcielono do c. i k. armii i wysano na front woski. Wyszych ocerw oddano do dyspozycji wadz austriackich. Niewielka cz legionistw z I i III Brygady przesza do konspiracji w Polskiej Organizacji Wojskowej. Sam Jzef Pisudski, formalnie ju od roku niesucy w Legionach, zosta wraz ze swoim szefem sztabu oraz najbliszym wsppracownikiem Kazimierzem Sosnkowskim aresztowany i osadzony w niemieckiej twierdzy w Magdeburgu. II Brygad, zasadniczo wymykajc si spod wpyww Pisudskiego, skierowano ponownie do austro-wgierskiego Polskiego Korpusu Posikowego i odesano na front besarabski. Jednake w protecie przeciwko zawarciu pokoju brzeskiego i ci legionici postanowili ostatecznie wypowiedzie posuszestwo Austro-Wgrom. Dokonao si to po krwawej bitwie pod Raracz 15 lutego 1918 r., kiedy czci onierzy udao si przej front i poczy z II Korpusem Polskim w Rosji. Pozosta cz legionistw internowano w obozach: Chust, Sekernice (Szeklencze), Terebla (Talaborfolva), Tereszwa i Sychot (Sighetu Marmaie) na Wgrzech. *** Polscy legionici stworzyli jedn z najbardziej bitnych formacji I wojny wiatowej. Swoje mstwo i odwag w boju czerpali z przekonania i wiary, e walcz o niepodlego Polski. Wierzyli, e bdc zalkiem armii niepodlegego pastwa polskiego, nie mog jej przynie ujmy. W cigu kilkuletnich walk frontowych oddziay legionowe poniosy ogromne straty, dochodzce do 15 000 rannych i zabitych. Morale legionistw nie zdoay zama nawet cikie warunki panujce w obozach internowania, gdzie niektrzy z nich przebywali ponad rok. Po odzyskaniu niepodlegoci weterani Legionw stali si najwartociowsz czci odrodzonego Wojska Polskiego.
54
WALDEMAR PARUCH, UMCS/UNIWERSYTET RZESZOWSKI
TRADYCJA I NOWOCZESNO
PISUDCZYKOWSKA MYL POLITYCZNA W DRUGIEJ RZECZPOSPOLITEJ Wsplne dla obozu pisudczykowskiego byo przewiadczenie, ktre wyrazi Kazimierz Sosnkowski, mwic: On [Jzef Pisudski W. P.] stworzy mnie tak jak stworzy nas wszystkich, pisudczykw1. Za praktyczny wyraz takiego mylenia moemy uzna najpierw akceptacj dziaa i pogldw Komendanta w latach 19081923, a nastpnie uczestnictwo w rzdzeniu w latach 19261939 oraz publiczne udzielanie wsparcia dla systemu politycznego w tym okresie, sposobu sprawowania wadzy w pastwie przez rzdzcych politykw oraz podejmowanych przez nich decyzji. Wedug Aleksandra Hertza: ywioy, skupione dookoa Marszaka Pisudskiego, nie stanowi, rzecz jasna, stronnictwa politycznego w klasycznym tego sowa znaczeniu. Mwimy te tu raczej o obozie, akcentujc luny organizacyjnie charakter tego zespou. W opinii Janusza Jdrzejewicza by to luny zesp ludzi2. Saba prawna instytucjonalizacja obozu pisudczykowskiego bya nastpstwem przekonania Marszaka, e w materii organizacyjnej naley by bardzo elastycznym i dynamicznym. W praktyce politycznej oznaczao to tworzenie rnych struktur, ktre czsto byy alternatywne i dziaay rwnolegle lub zmieniay swoj funkcj3. W wielu przypadkach byy one powoywane dla realizacji okrelonych doranych zada. Miay te rwnie rozbiene taktyczne programy, wynikajce jednak z tej samej ideologii. Kryzysy organizacyjne oraz brak moliwoci realizacji czsto zmienianych programw nie zagraay wyrazistoci aksjologicznej i spjnoci ideologicznej obozu, tak wic nie pocigay za sob ani dezintegracji caej formacji, ani znacznej utraty zwolennikw. Obz pisudczykowski nie mia cile sprecyzowanego, jednolitego charakteru programowego. Ten nurt polskiego ycia politycznego by wieloprogramowy, ale przed rodowiskami, ktre zgaszay do niego akces, zostay zarysowane granice nieprzekraczalne w postaci tosamoci ideowej, narzuconej przez liderw, oraz programw, formuowanych osobicie przez Pisudskiego, dotyczcych zastrzeonego dla niego obszaru myli politycznej. Pozostae dziedziny myli politycznej byy terenem wolnej gry koncepcyjnej i programowej midzy poszczeglnymi grupami pisudczykowskimi. Taki stan uatwia wchanianie rnych rodowisk o sprzecznym rodowodzie. Wrd pisudczykw uksztatoway si w latach 1926 1939 cztery orientacje programowe, niezalene od struktur organizacyjnych: 1) liberalna (liK. Wrzos, Pisudski i pisudczycy, Warszawa 1936, s. 38. J. Jdrzejewicz, W subie idei, Londyn 1972, s. 342343; A. Hertz, Program i taktyka, Droga, grudzie 1929, nr 12, s. 10461047. 3 Tego typu dziaania organizacyjne zacz podejmowa Pisudski w czasach przynalenoci do ruchw: najpierw socjalistycznego, a pniej niepodlegociowego. Zob. L. Wasilewski, Jzef Pisudski jakim go znaem, Warszawa 1935, s. 151154; B. Urbankowski, op. cit., t. 2, s. 5052, 225226, 274275, 280, 298.
2 1
55
beraowie); 2) konserwatywno-autorytarna (konserwatyci); 3) radykalno-prawicowa i 4) radykalno-lewicowa (radykaowie). Pisudski chcia mie wasnych konserwatystw, liberaw, radykaw, ludowcw, socjalistw, a nawet narodowcw4, a czonkowie formacji mieli prawo do zmiany pogldw i przechodzenia od jednej orientacji programowej do drugiej. Biorc pod uwag dzieje organizacyjne oraz struktury wadzy i wpywu uksztatowane wrd pisudczykw w Drugiej Rzeczpospolitej mona wyodrbni cztery okresy w rozwoju formacji: 1) wstpny 19181926; 2) przejciowy 19261928; 3) dziaalnoci Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem 19281935; 4) obozowej dekompozycji i dziaalnoci Obozu Zjednoczenia Narodowego 19351939. Naley podkreli, e genez tego obozu politycznego trzeba lokowa w latach 19051908, kiedy dokonywaa si rewolucja i wyodrbniay si programy orientacyjne5, natomiast podczas I wojny wiatowej ludzie Komendanta wyrniali si wrd innych uczestnikw wydarze programem niepodlegociowym. Inspiracje historyczne i ideowe Podstaw pisudczykowskiego stylu mylenia politycznego byo odrzucanie zarwno doktrynerstwa, jak i nihilizmu. T alternatyw pisudczycy traktowali jako faszywy dylemat ideologiczny, z jednej strony potpiali w polityce wszelkie przejawy dogmatyzmu, fantazjowania i tworzenia kcji, a z drugiej uznali wielkie idee za niezbdne dla spoeczestw, ktre po Wielkiej Wojnie weszy w stadium kryzysu ideowego. Jednak idee powinny wynika z analizy przeszoci i rzeczywistoci, a nie z intelektualnych spekulacji. wiat idei i wiat rzeczywisty jawiy si jako elementy ze sob dramatycznie poczone, bowiem bez posiadania wielkiej idei nie mona zrozumie rzeczywistoci, a jej diagnoza i ocena inspiroway do tworzenia ideologii, ktrej suszno bya werykowana przez fakty historyczne. Zdaniem pisudczykw, ich przywdca doskonale wyczuwa te prawidowoci, dlatego przezwyciy ideologiczny dylemat, podejmujc trud pracy ideotwrczej. Dziki temu caa formacja polityczna zajmowaa wyjtkowe miejsce w ukadzie si politycznych, odrniajc si od spoeczestwa i jego reprezentantw na dwa sposoby; zwolennicy Pisudskiego przez cay okres swojego bytu politycznego: primo przeywali emocjonalnie i uczuciowo Polsk niepodleg, gdy bya dla nich ideaem caego ycia, celem ich twrczoci6; secundo nie tworzyli schematw doktrynalnych i szablonw wiatopogldowych. Wedug pisudczykw, na ksztat rzeczywistoci politycznej skaday si nie tylko biece dziaania podmiotw politycznych, ale rwnie dziedzictwo przeszoci. Teraniejszo jawia si im jako kontynuacja historii i lokowano j midzy wiekami przeszoci a wiekami przyszoci7. Z tego powodu istotn cech pisudczykowskiej myli politycznej byy inspiracje historyczne, ktrych naley poszukiwa na Kresach Wschodnich, w mentalnoci waciwej dla staropolskiej szlachty i inteligencji XIX wieku mieszkacw wieloetnicznego i wielokulturowego pogranicza, bronicych jego specyki przed skutkami koniktw
Szerzej o orientacjach programowych w obozie pisudczykowskim zob. W. Paruch, Myl polityczna obozu pisudczykowskiego (19261939), Lublin 2005, s. 160169. 5 O genezie sanacji zob. J. Molenda, Pisudczycy a narodowi demokraci 19081918, Warszawa 1980, s. 483490. 6 M. Handelsman, O program modego pokolenia, Droga, 20 IX 1922, nr 1415, s. 1314. 7 J. Pisudski, Pisma zbiorowe: Wydanie prac dotychczas drukiem ogoszonych, t. 9, Warszawa 1938, s. 45.
56
unicestwiajcych oraz zagroeniami cywilizacyjnymi8. Chodzio take o ustosunkowanie si do pastwowoci, istniejcej przed rokiem 1795, oraz walki o jej restytucj, prowadzonej w czasach zaborw. Pogldy pisudczykw na tradycj byy do skomplikowane; wahano si midzy uleganiem historycyzmowi a twrcz adaptacj dawnych wzorw, pomocnych w rozwizywaniu dylematw wspczesnoci9. Pisudski szuka w historii imperatyww, wymuszajcych podejmowanie dziaa, oraz uzasadnie legitymizujcych polityk. Dlatego te proces odbudowywania pastwa polskiego w latach 19181921, tak w aspekcie wewntrznym, jak i midzynarodowym, by traktowany jako kontynuacja bytu pastwowego Pierwszej Rzeczpospolitej. Wrogowie i zwolennicy powszechnie widzieli w Pisudskim czowieka uwikanego w dylematy przeszoci. Dla jednych mia by ucielenieniem historii, kontynuatorem tradycji we wspczesnoci, stranikiem polskiego sacrum, dla innych istot cmentarn i symboliczn, anachronicznym politykiem personikujcym polskie mity. Brunon Schultz konstatowa: [...] wyszed z podziemi historii, z grobw, z przeszoci [...]. Cign za sob przeszo, jak paszcz ogromny na ca Polsk10. Natomiast pisudczycy, uoglniajc rol historyczn swojego przywdcy, przyznali sobie moc korygowania polskiej tradycji, co oznaczao, e podejmujc decyzje polityczne, chcieli dziaa w dwch wymiarach: teraniejszym (rzeczywistym) i historycznym (wiecznym, legendarnym). Pisudczykowsk myl polityczn warunkoway wane przemylenia zaczerpnite z historii. 1. Konfrontujc ze sob dwie tradycje walk powstaczych oraz ugody politycznej, pisudczycy z jednej strony krytykowali obie, ale z drugiej strony wybrali pierwsz metod postpowania. W powstaniach widziano suszn drog przywrcenia bytu pastwowego Rzeczpospolitej, mimo i niejednokrotnie opisywano je jako wyraz gupstwa, szalestwa i nonsensw historycznych11. Odrzucono natomiast tzw. realizm polityczny, bo [...] prowadzi do najczarniejszych, do najsmrodliwszych sprzeday i siebie, i polskich interesw, i polskiej samodzielnoci kademu, kto paci12. Na podstawie przede wszystkim analizy powsta pisudczycy wypracowali wizj polskiej historii jako zespou dokona elity politycznej, ktra wbrew masom spoecznym nie tylko podejmowaa dziaalno irredentystyczn, ale rwnie staraa si naprawia pastwo w XVIII wieku, podja czyn niepodlegociowy w latach 19141921 oraz zorganizowaa rewolucj majow w 1926 r. i zaja si sanacj moraln pastwa. 2. Obz pisudczykowski negatywnie ocenia stosunek Polakw do wasnego pastwa, zarwno w odniesieniu do szlachty polskiej w XVII i XVIII wieku, jak i spoeczestwa Drugiej Rzeczpospolitej. Ten stan by wyrazem historycznej cigoci, dlatego te pisudczycy proponowali przyjcie takich rozwiza ustrojowych, ktre zabezpieczyyby pastwo przed tym negatywnym dziejowym balastem. Wedug nich, praktyka polityczna lat 19181926 przypominaa z tradycj starej Rzeczpospolitej, czyli grozia dziejow katastrof.
E. D. Wynot, Polish Politics in Transition: The Camp of National Unity and the Struggle for Power 19351939, Athens 1974, s. 37. 9 Szerzej zob. W. Paruch, Midzy dziedzictwem a wspczesnoci, czyli o podstawach ideologicznych myli politycznej obozu pisudczykowskiego, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska, Sectio K: Politologia, 1998, vol. 5, s. 75104. 10 W. Wjcik, Legenda Pisudskiego w polskiej literaturze midzywojennej, Katowice 1986, s. 110, 161; S. Rosiek, Pisudski i Pisudski: pierwszy szkic do dziejw twarzy wodza, Teksty Drugie, 1991, nr 3, s. 26. 11 J. Pisudski, op. cit., t. 4, s. 367; t. 6, s. 160161. 12 Ibid., t. 4, s. 50.
8
57
3. Pisudczycy przejli staropolskie rozumienie patriotyzmu, w ramach ktrego wolno miaa przede wszystkim wymiar pozytywny. Nie polegaa na poszukiwaniu gwarancji ochrony praw jednostkowych i grupowych przed wadz pastwow, ale raczej na odpowiedzialnoci jednostek za ksztat ycia publicznego i realizacj racji stanu. Kady obywatel zosta zobowizany do suby dla Rzeczpospolitej, a wolno pokole wspczesnych winna by ograniczona na rzecz ich cigoci13. 4. Dla zwolennikw Komendanta odrodzona Polska miaa kontynuowa misj odziedziczon po Rzeczypospolitej Obojga Narodw wobec Europy rodkowej. Najoglniej mona j okreli jako wspieranie de niepodlegociowych narodw zamieszkujcych t cz kontynentu oraz projektowanie politycznej wsplnoty, skupiajcej ludno zamieszkujc ziemie staropolskie, a zrnicowan pod wzgldem narodowo-etnicznym, religijno-wyznaniowym, kulturowo-jzykowym. Oprcz inspiracji historycznych, rde dla pisudczykowskiej myli politycznej naley poszukiwa w zewntrznych oddziaywaniach ideowych, ktre pochodziy przede wszystkim z czterech nurtw: 1) romantycznego; 2) pozytywistycznego; 3) socjalistycznego i 4) konserwatywnego. W pisudczykowskiej myli politycznej znajdziemy wasne rozumienie tyche poj. Pisudski od pierwszych niemal dni swojej politycznej dziaalnoci zanegowa dotychczasowe relacje zachodzce midzy romantyzmem i pozytywizmem, stajc niejako na przeczy tych dwch porzdkw mylenia jako romantyk pozytywny i zarazem pozytywista romantyzmu. Dy wic do zniesienia nieprzezwycialnej sprzecznoci midzy postaw romantyczn a zachowaniami pozytywistycznymi. Natomiast, w mniemaniu pisudczykw, formacja miaa grupowa politykw, ktrzy przyjmowaliby romantyczne plany, ale stosowaliby pozytywistyczne rodki w ich urzeczywistnianiu. Dla nich ani romantyzm, ani pozytywizm nie oznaczay konkretnej epoki, nie zwieray szczegowych wskaza, lecz byy ahistoryczn reeksj nad polityk. Z rozwaa romantycznych przejli mylenie o polityce w kategoriach: 1) prymatu czynw nad myleniem, praktyki nad teori; 2) zgodnoci z moralnoci i wartociami; 3) niezawierania kompromisw w sprawach strategicznych i aksjologicznych14. Oprcz tych przewiadcze, uznali rwnie pozytywistyczne przekonania, e w polityce naley dokonywa kalkulacji kosztw i zyskw, oraz realizowa cele realne w danym czasie historycznym. Walczc o restytucj Rzeczypospolitej, Pisudski i jego najblisi wsppracownicy zwizali si na przeomie XIX i XX wieku organizacyjnie i ideowo z ruchem socjalistycznym. Socjalizm jawi si wwczas jako wzorzec aktywnoci politycznej w opozycji wobec popowstaniowej biernoci oraz pozytywistycznego lojalizmu i porzucenia hase niepodlegociowych na rzecz realizacji jedynie interesw gospodarczych i socjalnych. W pierwszych latach Drugiej Rzeczpospolitej wpywy socjalistyczne nadal byy widoczne w pisudczykowskiej myli politycznej w radykalizmie zachowa politycznych; paternalistycznej postawie wobec spoeczestwa, postrzeganego jako przedmiot rnych dziaa; programie socjalnym; upodmiotowieniu zbiorowoci zawodowych i lokalnych. Jednak w adnym okresie dziaalnoci politycznej celem dla Pisudskiego nie bya realizacja socjalistycznej wizji ideologicznej, ktr zaraz po odzyskaniu niepodlegoci (19181919) Komendant uzna za nierealistyczn
13 Zob. A. Walicki, Trzy patriotyzmy: trzy tradycje polskiego patriotyzmu i ich znaczenie wspczesne, Warszawa 1991, passim. 14 Zob. W. Wjcik, op. cit., s. 154; M. Piwiska, Legenda romantyczna i szydercy, Warszawa 1973, s. 254255.
58
i kosztown15. W nastpnych latach pogldy pisudczykw na socjalizm zradykalizoway si i zostay zdominowane przez przekonanie o niestabilnoci bazy politycznej polskiej lewicy. Natomiast w latach trzydziestych stawa si popularny pogld, e socjalizm straci potg ideau porywajcego z powodu dogmatyzmu, niezrealizowania przez socjalistw swojego programu oraz rozwoju wydarze w ZSRS16. Pisudczykowska myl polityczna w latach midzywojennych konsekwentnie oddalaa si od pogldw socjalistycznych w kierunku korzystania z inspiracji konserwatywnych17. Pisudski nie by konserwatyst twierdzi po latach Janusz Jdrzejewicz konieczno zmian w yciu spoecznym i politycznym widzia i rozumia [...], ale uznawa i ceni element tradycji, bez ktrego nie mona sobie wyobrazi na trwaych podstawach uksztatowanego spoeczestwa18. Obz pisudczykowski by gotowy do przyjcia tradycji, jej poprawiania oraz odrzucenia metod radykalnych dziaa. Przejcie wielu konserwatystw do obozu pisudczykowskiego na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych uatwio przenoszenie przez obrzea waciwych dla konserwatyzmu rozwiza koncepcyjno-programowych do jego myli politycznej. Odwoywano si do pogldw konserwatywnych najczciej: 1) uzasadniajc zamach majowy; 2) wyjaniajc pozakonstytucyjn rol Marszaka w systemie sprawowania wadzy; 3) tworzc absolutne wartoci (np. pastwo); 4) krytykujc istniejc rzeczywisto polityczn; 5) przygotowujc nowe rozwizania ustrojowe; 6) podejmujc decyzje gospodarcze i socjalne. Naley podkreli, e rozwj pisudczykowskiej myli politycznej nastpowa nie tylko pod wpywem inspiracji historycznych i recepcji ideowych, ale rwnie wynika ze stosunku do wspczesnoci. Jej ocena bya negatywna i dokonywana na dwch poziomach. Pierwszy wyraano negatywne sdy o midzynarodowym adzie, w ktrym przyszo istnie powojennej Polsce. Przydawano mu dwa okrelenia: tymczasowy i koniktotwrczy. Obz pisudczykowski widzia przeszo i przyszo pastwa polskiego jako skutek rozwizywania tragicznego dylematu Polska bdzie albo wielka, albo nie bdzie adna19. Drugi odrzucono demokracj i totalitaryzm jako systemy, ktre zapewniyby korzystne dla Rzeczypospolitej rozwizanie owego dylematu z zakresu stosunkw midzynarodowych. Pisudski uzna demokracj za szkodliw dla pastwa, bo za pomoc stosownych procedur daje si szujom, wyrzucajc poza nawias ycia publicznego uczestnikw ruchu niepodlegociowego20. Wyrane potpienie dla komunistycznego i faszystowskiego totalitaryzmu byo argumentowane w rny sposb. W negatywnej krytyce wskazywano przede wszystkim na: zachwianie rwnowagi spoecznej;
J. Pisudski, op. cit., t. 5, s. 9091. A. Skwarczyski, Myli o nowej Polsce, Warszawa 1934, s. 6061. 17 Reeksy socjalistyczne byy jeszcze widoczne w programach obozowych lewicowych radykaw. Kierunek ewolucji od przekona lewicowych do zachowawczych zosta w 1930 r. uznany za modelowy dla taktyki dyktatorw. Zob. A. Chrzszczewski, Od sejmowadztwa do dyktatury: studium polityczno-porwnawcze, Warszawa 1930, s. 93. 18 J. Jdrzejewicz, op. cit., s. 310. 19 Cyt. za. J. Tomaszewski, Miejsce Polski w Europie rodkowej w koncepcjach politykw, [w:] Polska myl polityczna XIX i XX wieku, t. 4: Na warsztatach historykw polskiej myli politycznej, red. H. Zieliski, WrocawWarszawaKrakwGdask 1980, s. 180. 20 Zob. J. Pisudski, op. cit., t. 5, s. 110111. Pisudczycy oskarali demokracj o: usunicie z ycia spoecznego zespou moralno-obyczajowego na rzecz ideologii materialistycznej; kult przecitnoci, biernoci i martwoty; niedostosowanie do struktury wewntrznej i pooenia midzynarodowego Polski; planow i systematyczn pauperyzacj oraz deprawacj spoeczestwa.
16 15
59
monopartyjny charakter wadzy w pastwie; sprzeczno z polsk misj cywilizacyjn; dogmatyzm ideologiczny; zagroenie dla bytu pastwowego. Podstawowe wartoci w myleniu politycznym W pisudczykowskiej myli politycznej odnajdziemy tzw. prawdy ideowe, czyli wartoci podstawowe i nieprzemijajce, na ktrych jej twrcy oparli wasn koncepcj poznawania dziejw. Opisujc wiat idei, pisudczycy uywali okrelenia imponderabilia, ktre tworzyy niezmienny, uwarunkowany przez sacrum porzdek moralny charakteryzujcy dzieje. Kategori imponderabilia wnis do myli politycznej ruchu jego twrca; ustali ten termin i zastosowa go do okrelenia rzeczy niewakich, zjawisk wiata moralnego odnoszcych si do moralnoci zarwno zbiorowej, jak i indywidualnej. Zwolennicy Marszaka nadawali imponderabiliom dwa sensy: 1) nieuchwytne pierwiastki siy moralnej i tradycji wymuszajce odpowiedzialno za podejmowane decyzje polityczne; 2) wartoci nadrzdne, stae, transcendentne i prymarne, czyli same w sobie, ksztatujce ycie spoeczne21. Pisudczycy byli przekonani, e sama wiadomo adu moralnego pozwalaa im dokonywa oceny dziejw, czyli stwarzaa moliwo wyodrbniania absolutnego za i absolutnego dobra, midzy ktrymi kompromis by niemoliwy. Takie przekonanie przynosio konsekwencje. Przede wszystkim formacja pisudczykowska postrzegaa ustanowienie adu politycznego jako konkretyzacj porzdku moralnego uznanego za norm nadrzdn. Ponadto poznanie porzdku moralnego nadawao aktywnoci publicznej pisudczykw cechy pozytywne takie, jak jedno, spjno, cigo i logik. W pisudczykowskiej myli politycznej do rangi imponderabiliw zostay podniesione dwie wartoci. Pierwsz byo niepodlege pastwo polskie przeywane emocjonalnie, byt o statusie ontologicznym, niewymagajcym adnego uzasadnienia, zobowizany przez histori do osignicia wielkoci, cel wszelkich dziaa politycznych jego mieszkacw. Drug wartoci bya odpowiedzialno moralna (historyczna), ponoszona za sub dla Rzeczpospolitej i wszelkie podejmowane decyzje. Przypisujc wartociom gwne znaczenie poznawcze, formacja pisudczykowska musiaa je wyranie zdeniowa, uoy hierarchicznie oraz okreli kryteria rozstrzygania koniktw midzy nimi. Przyjty styl mylenia i koncepcja poznawcza umoliwiay modykowanie myli politycznej, co wedug pisudczykw wiadczyo o witalnoci ruchu. Ten proces zachodzi nie w wyniku dyskusji intelektualnej czy woli pozyskania spoeczestwa, ale pod wpywem dziaania schematu oceny zmian zachodzcych w rzeczywistoci politycznej przenikay do pisudczykowskiej myli politycznej za porednictwem politykw i grup przechodzcych z innych formacji i nioscych ze sob nowe programy polityczne. To wanie one pozwalay dostosowywa ideologi do rzeczywistoci politycznej. Jzef Beck okreli takie postpowanie marszakow teori wahada22. Pastwo w pisudczykowskiej myli politycznej byo naczeln wartoci, co w zdecydowany sposb rzutowao na pogldy na: inne wartoci, stawiane cele polityczne, model polityki i rozwizania ustrojowe. Komendant wykorzystywa t warto do oceny oraz interpretacji zjawisk i procesw spoecznych, a take zachowa publicznych. Cao jego pogldw,
21 J. Jdrzejewicz, op. cit., s. 299; A. Anusz, Marszaek Jzef Pisudski wskrzesiciel i budowniczy Pastwa Polskiego, Warszawa 1928, s. 14; Imponderabilia i incompatibilia, Przeom, 1 XI 1932, nr 1011, s. 20; F. Czerwiski, Polska Doktryna Monroego, Bunt Modych, 25 X 1936, nr 19 (110), s. 1. 22 Zapiski ministra Szembeka z 1937 r., cz. 4: Marszakowa teoria wahada, oprac. A. Garlicki, Kultura, 2 XI 1969, nr 44 (334), s. 9.
60
dotyczcych pastwa, tworzya ideologi pastwow, czyli ukad dyrektyw i kryteriw o charakterze aksjologicznym i prakseologicznym. Przyznano racjom pastwa pierwszestwo przed wolnoci. W tym duchu wypowiadali si pisudczycy zarwno w okresie demokracji, jak i w czasach autorytaryzmu. Andrzej Anusz, publicysta pisudczykowski w 1925 r. wzywa, eby przezwyciy polskie fatum rozbienoci midzy myl polityczn (Polska wyimaginowana) a polityczn rzeczywistoci (Polska rzeczywista). Mimo i realna Polska nie jest urzeczywistnieniem marze, to [] musimy pamita, e mamy jedn jedyn Polsk [...] i za t Polsk istotn wszyscy ponosimy odpowiedzialno i tej to Polsce musimy suy i zapewni jej trwa i sawn egzystencj wrd pastw wiata23. Na spotkaniu u Adama Skwarczyskiego w 1933 r. zostaa okrelona dyrektywa Pastwo i po stokro pastwo jako najdoskonalsza forma ycia spoecznego, stwarzajca warunki do realizacji celw politycznych24. Konsekwencj przemyle tego typu byy przepisy konstytucji kwietniowej z 1935 r., w ktrej tylko pastwo zostao uznane za dobro wsplne i skadnik dobra powszechnego25. W ideologii pastwowej zostay rwnie zawarte okrelone propozycje unormowania relacji midzy pastwem a innymi wartociami, ktre take mogy nosi znamiona dobra powszechnego, na przykad spoeczestwo i nard26. Pisudczycy dostrzegali kolizj midzy tymi wartociami a pastwem. Zachowania pastwa (decyzje organw wadzy pastwowej) w polityce tak wewntrznej, jak i zagranicznej byy suwerenne i niezalene od de spoeczestwa zamieszkujcego to pastwo. Zgodnie z wyobraeniami Pisudskiego, interpretowanymi przez jego zwolennikw, pastwo miao by instytucj nadrzdn wobec spoeczestwa, jego struktur, podziaw spoecznych i stanu spoecznej wiadomoci. Dlatego te mogo ingerowa w ycie spoeczne w celu obrony wasnych interesw i dobra powszechnego. Los Rzeczpospolitej nie mg zalee od niedojrzaoci spoecznej, patologii struktur, koniktw midzygrupowych i eskalacji egoistycznych da poszczeglnych warstw. Postulowano relacje o zdecydowanie odmiennym charakterze to dobro pastwa miao harmonizowa interesy jednostek oraz wszystkich grup spoecznych, politycznych i etnicznych, czy je w solidarnym wysiku dla dobra wsplnego. W opinii pisudczykw wyrane poddanie spoeczestwa pod pastwow kuratel nie oznaczao odebrania mu podmiotowoci odrbnej od pastwa. Wyraao si to w traktowaniu ycia spoecznego jako sfery autonomicznej. Pisudczycy odrzucili spoeczne rozwizania liberalne i totalitarne, poszukujc trzeciej drogi. Zwolennicy Pisudskiego uznawali pastwo i nard za zdecydowanie odrbne wartoci. W tej dziedzinie pisudczykowskiej myli politycznej bya widoczna w latach midzywojennych powana zmiana pogldw; przeom nastpi okoo 1935 r. W latach 19181935 pisudczykowskie mylenie na temat stosunkw pastwonard zostao zdominowane przez dwie wysoce charakterystyczne cechy. Pierwsza polegaa na
A. Anusz, Polska to wielka rzecz, Warszawa 1925, s. 2728, 30. Pod znakiem odpowiedzialnoci i pracy: Dziesi wieczorw, red. A. Skwarczyski, Warszawa 1933, s. 258259. 25 Zob. E. Gdulewicz, A. Gwid, Z. Witkowski, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1935 r., [w:] Konstytucje Polski: Studia monograczne z dziejw polskiego konstytucjonalizmu, t. 2, red. M. Kallas, Warszawa 1990, s. 169. 26 Pisudczycy odrniali dwa pojcia: spoeczestwo i nard. Nard jawi si jako trwaa grupa spoeczna o charakterze historycznym, niezmiennym w cigu pokole, obejmujca zarwno ludzi yjcych, jak i przodkw i potomkw. Natomiast spoeczestwo jest aktualn yw zbiorowoci. W. Makowski, Pastwo spoeczne, Warszawa 1936, s. 19.
24 23
61
eksponowaniu koniktowego charakteru relacji midzy racj stanu Rzeczypospolitej a postawami polskiego narodu, deniowanego w sensie politycznym. Pisudczycy zgodnie gosili konieczno podporzdkowania dziaalnoci narodowej racjom pastwowym. Druga cecha, waciwa dla pisudczykowskich pogldw, sprowadzaa si do goszenia tezy o prymacie pastwa nad narodem. Dla uzasadnienia jej susznoci pisudczycy sigali po rne argumenty: pastwo konstytuuje nard oraz jest warunkiem koniecznym dla jego rozwoju; pastwo nadaje narodowi podmiotowo w historii; pastwo, w odrnieniu od narodu, jest bytem moralnym, prawnym i realnym 27. Formacja pisudczykowska zdecydowanie odrzucaa wszelkie postawy nacjonalistyczne, widzc w ich rozwoju i manifestowaniu olbrzymie szkody dla interesw Rzeczpospolitej, a w konsekwencji dla jej bytu. Tym sposobem pisudczycy nadawali patriotyzmowi formu antynacjonalistyczn. Po roku 1935 w pisudczykowskiej myli politycznej zaczy pojawia si istotne zmiany, ktre dokonyway si w odniesieniu do dwch opisanych cech. Nastpcy Pisudskiego nadal hodowali pogldowi o odrbnoci pastwa i narodu, ale odrzucili zarwno nieuchronn sprzeczno midzy racj stanu Rzeczypospolitej a polskim narodem, jak rwnie tez o jednostronnym podporzdkowaniu narodu wobec pastwa. W obu przypadkach zaproponowano pozytywn wzajemn zaleno. Gbi dokonujcej si zmiany ideologicznej zdecydowanie potgowa rwnie inny nowy pogld pisudczycy zmienili sposb deniowania narodu. O ile dotychczas postrzegano go jako wsplnot polityczn, o tyle po 1935 r. uznano nard za zbiorowo etniczno-kulturow28. Jednak pisudczycy nie przeszli na pozycje nacjonalistyczne i nie stali si gosicielami tezy o supremacji narodu nad pastwem. W II poowie lat trzydziestych w relacjach midzy pastwem a narodem ten drugi podmiot (pojmowany w znaczeniu etniczno-kulturowym) zosta dowartociowany. Obz pisudczykowski po dekompozycji zacz opowiada si za: 1) tosamoci interesw pastwowych i narodowych, przy zachowaniu odrbnych sfer dziaania i celw; 2) przyznaniem narodowi polskiemu historycznej roli twrcy i obrocy Rzeczpospolitej; 3) uznaniem pozytywnego znaczenia dla pastwa tych postaw nacjonalistycznych, ktre podnosiy jego bezpieczestwo. Wnioski, czyli o kierunkach ewolucji Pisudczycy postrzegali wiat idei jako zmienny, niemniej jednak w Drugiej Rzeczpospolitej ich myl polityczna bya raczej stabilna pod wzgldem ideologicznym w odniesieniu do podstawowych wartoci. Ideologia pisudczykowska nie zostaa odrzucona przez jej twrcw, ale podlegaa modykacjom, czego wyrazem byo formuowanie nowych propozycji na poziomie koncepcji i programw; dziaaa wspomniana teoria wahada. Dopiero w latach 19351939 pojawi si i stopniowo nasila problem gbokoci dokonywanych wery kacji. Przyjmowane wwczas nowe programy tworzyy warunki do rewizji wzorca ideologii, wyznaczajc trzy kierunki transformacji ideowej: katolicyzm, nacjonalizm i radykalizm; ponadto pisudczykowska myl polityczna ulegaa dogmatyzacji kosztem dotychczasowego pragmatyzmu. U podstaw tych zmian legy wnioski sformuowane w wyniku oceny realnego zagroenia wojennego i szans na realizacj wasnych planw obrony Rzeczpospolitej.
27 Zob. S. Bukowiecki, Polityka Polski Niepodlegej: Szkic programu, Warszawa 1922, s. 16; A. Skwarczyski, Wskazania, Warszawa 1934, s. 4849; I. Matuszewski, Prby syntez, Warszawa 1937, s. 1620; W. L. Evert, Demokracja na wirau: Teka pastwowa, z. 1, Warszawa 1934, s. 3236. 28 Szerzej zob. W. Paruch, Od konsolidacji pastwowej do konsolidacji narodowej: Mniejszoci narodowe w myli politycznej obozu pisudczykowskiego (19261939), Lublin 1997, passim.
62
Pisudczycy zaczli wykorzystywa hasa populistyczne, odchodzc od depolityzacji narzuconej spoeczestwu po zamachu majowym na rzecz mobilizacji gwnych grup spoecznych w obliczu prognozowanej wojny. Naley podkreli, e myl polityczna dla pisudczykw odgrywaa bardzo wan rol, bowiem Komendanta nie interesowaa wadza postrzegana w kategoriach jej sprawowania i politycznej gry; nie bya celem, lecz rodkiem do realizacji wasnych idei29. W latach midzywojennych pisudczycy podjli prac ideotwrcz nad koncepcjami organizacji ycia politycznego. Ich przemylenia w tej kwestii ewoluoway, ale do zgodnie upowszechniano przekonanie, e Komendant szuka nowych form dla realizacji silnej wadzy30. W czasie walk o niepodlego i w pierwszych latach Drugiej Rzeczypospolitej zaakceptowali za swoim liderem system demokratyczny. Liczyli, e rozwizania waciwe dla demokracji zaktywizuj szerokie warstwy spoeczestwa, i zachc najpierw do poparcia ruchu irredentystycznego, a nastpnie do podjcia pracy pastwowej. Prawdopodobnie stosunkowo szybko po powstaniu nowego polskiego pastwa zwolennicy Pisudskiego porzucili wielki optymizm, e wolna Polska zaspokoi aspiracje swoich mieszkacw, a oni bd umacniali jej potencja. Koczc sen o potdze Rzeczypospolitej, przeszli na pozycje wyjtkowo realistyczne, co zaowocowao trzema przekonaniami: 1) odrzucenie demokracji jest konieczne, bowiem ad polityczny wprowadzony w latach 19181926 uniemoliwia realizacj wasnych idei oraz zagraa Rzeczypospolitej; 2) zmiana systemu politycznego moe dokona si jedynie w wyniku amania regu demokratycznych, a nie drog legaln; 3) wypracowanie alternatywnej wizji nowego (nieliberalnego i niedemokratycznego oraz nietotalitarnego) adu politycznego jest niezbdne. To wanie autorytaryzm mia uatwi stabilizacj bytu pastwa w istniejcych niekorzystnych warunkach geopolitycznych i dziejowych. Obz pisudczykowski, przejwszy wadz w 1926 r., zacz budowa system autorytarny. Przejcie pisudczykw w latach midzywojennych od demokracji do autorytaryzmu stao si przesank dla trzech wnioskw odnoszcych si do ich myli politycznej: 1) koncepcje ustrojowe nie zaliczay si do podstawowych wartoci, byy wtrne wobec imponderabiliw; 2) kierunek zmian organizacji ycia politycznego w Drugiej Rzeczypospolitej stworzy precedens, wykorzystany przez pisudczykw na emigracji po II wojnie wiatowej do porzucenia rozwiza autorytarnych na rzecz demokratycznych; 3) forma ustroju pastwa powinna by ksztatowana zarwno pod wpywem tradycji i obyczajw, jak i by wyrazem wyzwa wspczesnoci.
Zbiory w Sulejwku
Virtuti Militari z Powstania Listopadowego

29 30
W. Suleja, Jzef Pisudski, WrocawWarszawaKrakw 1995, s. 276. A. D., Dwie drogi, Dzie Polski, 14 VII 1928, nr 193, s. 1.
63
ANDRZEJ CHOJNOWSKI, UNIWERSYTET WARSZAWSKI
BBWR ANTYPARTYJNA PARTIA PISUDCZ YKW

W 1928 r. na mapie politycznej Polski pojawia si organizacja pod nazw Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem. Jej powstanie wizao si z rozpisanymi na marzec tego roku wyborami parlamentarnymi, a wedle zapowiedzi zaoycieli bloku, pod szyldem BBWR mieli zgromadzi si w tych wyborach wszyscy zwolennicy Jzefa Pisudskiego, ktry w wyniku wojskowego zamachu stanu przej wadz 12 maja 1926 r. Zamach w spotka si z wyranym poparciem caej lewicy parlamentarnej, tote wierzya ona, e Pisudski niegdy jeden z przywdcw Polskiej Partii Socjalistycznej pjdzie w kierunku reform spoecznych i gospodarczych, odzwierciedlajcych zapatrywania owej lewicy. Marszaek szybko jednak rozwia te zudzenia, akcentujc, e nie zamierza dokonywa gwatownych zmian, za sam przewrt okreli mianem rewolucji bez rewolucyjnych konsekwencji. Do czego zatem miaa prowadzi ta rewolucja? Wedle samego Pisudskiego musia on wystpi czynnie, aby przeciwstawi si ndzy, sabinie wewntrznej i zewntrznej Polski, w tym zwaszcza zodziejstwu, pozostajcym bezkarnym. Diagnoza ta brzmiaa do powierzchownie, cho nie mona byo odmwi jej walorw propagandowej sugestywnoci. Bo chocia pisudczykom nie udao si po przewrocie wskaza po nazwisku nawet tuzina aferzystw, to jednak, borykajcy si z trudnociami ycia ludzie chtnie nastawiali ucha wieciom o zodziejach i malwersantach, o zej woli i nieodpowiedzialnoci posw i senatorw. W tej diagnozie krya si te recepta na zapobieganie zu. Pisudczycy chcieli uzdrowienia stosunkw w pastwie (inaczej sanacji std formacj pisudczykowsk zaczto nazywa obozem sanacyjnym) metod zagwarantowania dostpu do stanowisk pastwowych wycznie ludziom absolutnie uczciwym. Za najwaniejsze zadanie praktyczne uwaali likwidacj sejmokracji i partyjniactwa, gdy wedle sw Pisudskiego parlament i partie s rakiem drcym Polsk. Nie chodzio przy tym o likwidacj parlamentu jako takiego, tylko o zmniejszenie jego wszechwadzy. Ustaw z sierpnia 1926 r. prezydent otrzyma prawo przedterminowego rozwizywania sejmu i senatu, a take moliwo wydawania dekretw z moc ustawy. Innych zmian ustrojowych nie podjto. Formalnie obowizywaa nadal konstytucja z 1921 r., funkcjonowa parlament, dziaay partie polityczne, wolna prasa itp. W praktyce przesta obowizywa najwaniejszy element demokracji parlamentarnej prawo wikszoci sejmowej do powoywania i odwoywania rzdu. Pisudski utrzyma przy yciu republikaskie instytucje, nie przeistoczy si te w autokrat, decydujcego o wszystkich sferach ycia obywateli. Paradoksalnie jednak, de facto by dyktatorem, gdy wadz wzi si i tylko sia moga mu j odebra. Skoro pisudczycy zachowali instytucj parlamentu, musieli zdecydowa, jak zachowa si w chwili kolejnych wyborw. Pisudski tradycyjnie ju nie podj po przewrocie majowym prb zaoenia wasnej partii politycznej. Stosowa taktyk wykorzystywania wasnych sprzymierzecw w innych stronnictwach. Takie postpowanie mona byo kontynuowa,
64
dbajc o to, aby w nowym parlamencie powstaa rwnowaga si, umoliwiajca rzdowi wykorzystywanie sprzecznoci midzy rnymi obozami dla forsowania wasnych zamierze. Istniaa te jednak druga moliwo wystawienia odrbnej listy kandydatw. Po dugich dyskusjach, prowadzonych od wiosny 1927 r., zdecydowano si na to ostatnie rozwizanie. Pomysodawc planu by bliski wsppracownik Pisudskiego, zasuony dziaacz niepodlegociowy, Walery Sawek. Przyj on zaoenie, e na licie prorzdowej winni znale si reprezentanci wszystkich rodowisk, ktre skonne s do wsppracy z now wadz od przedstawicieli wielkiej wasnoci ziemskiej i przemysowej do politykw wywodzcych si z ruchu ludowego i socjalistycznego. Pozornie wygldao to na zamiar godzenia wody z ogniem. Podjte jesieni 1927 r. rokowania niespodziewanie day dobre rezultaty, tote obz sanacyjny zgosi do wyborw list pod nazw Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem. Pocztkowo nie oznaczao to rzeczywistego powstania zwartej struktury politycznej. Byo to jedynie grono rnych postaci, ktre tymczasem dziaay pod cis kuratel administracji pastwowej. Dominujca rola tej administracji stanowia najbardziej charakterystyczn cech kampanii wyborczej sanacji w 1928 r. Moliwoci organizacyjne rodowisk, ktre day kandydatw na list BBWR, byy najczciej skromne, kandydaci mao znani tote bez wielkiego nakadu stara wojewodw, starostw i innych urzdnikw szanse sprawnego przeprowadzenia kampanii byyby nike. Sztab wyborczy obozu pisudczykowskiego znajdowa si de facto w Departamencie Politycznym Ministerstwa Spraw Wewntrznych, kierowanym przez innego zaufanego Marszaka, Kazimierza witalskiego. W ten sposb doszo do odwrcenia standardowej sytuacji. Zazwyczaj to partie polityczne chc przej kontrol nad aparatem pastwowym, w tym natomiast przypadku byo odwrotnie to aparat pastwowy tworzy struktury quasi-partyjne. Byo to wynikiem przekonania, e jedynie instytucja pastwa moe zapewni harmonijny rozwj spoeczestwa, bronic interesu caoci przed spoecznymi, narodowociowymi i regionalnymi partykularyzmami. Pogld taki, wyznawany przez pisudczykowskie elity, znajdowa swoich rzecznikw i w innych krajach takich jak Hiszpania w okresie dyktatury generaa Primo de Rivery (19231930), czy Austria w czasach rzdw kanclerza Engelberta Dollfussa (19321934). Na licie BBWR znaleli si wielcy waciciele ziemscy i drobni rolnicy, przemysowcy i robotnicy, kupcy, nauczyciele, naukowcy, czonkowie organizacji kombatanckich i paramilitarnych przewaali jednak urzdnicy administracji pastwowej i samorzdowej rnych szczebli. W paszczynie politycznej dominoway trzy rodowiska: dawni czonkowie Legionw Polskich i Polskiej Organizacji Wojskowej (traktowani przez opini publiczn jako miarodajni pisudczycy), politycy o wiatopogldzie konserwatywnym, a wreszcie przedstawiciele niewielkich organizacji inteligenckich, niekiedy skaniajcy si w kierunku rozwiza syndykalistycznych. Szansa, aby wszyscy oni mogli podpisa si pod jednym programem, bya tak minimalna, e nie podjto nawet takiej prby. Hasa wyborcze bloku sprowadzay si wic do oglnikowej krytyki konstytucji z 1921 r. oraz funkcjonowania demokracji parlamentarnej przed przewrotem. Brak programu oraz skupienie w jednej organizacji ludzi o zrnicowanych zapatrywaniach utrzymay si rwnie w nastpnych latach, a twrcy BBWR traktowali to jako cech pozytywnie odrniajc blok od istniejcych w kraju partii politycznych. Czonkw tej struktury czy mia propastwowy punkt widzenia na sprawy publiczne oraz spenianie suebnej roli wobec rzdu. Zasadniczym jednak spoiwem tego rodowiska byo uznanie przewodniej roli Pisudskiego. Dlatego niektrzy historycy okrelaj rzdy pomajowe mianem systemu autorytarnego w ramach takiego systemu osoba charyzmatycznego przywdcy zastpuje program polityczny.
65
M. Gazowski, Wierni Polsce...
Gabinet Walerego Sawka. Siedz od lewej: Henryk Jzefski, Aleksander Prystor, Jzef Pisudski, Ignacy Mocicki, Walery Sawek
Wedle pierwotnego planu BBWR zosta powoany jedynie na czas wyborw, skoro jednak w marcu 1928 r. na listy prorzdowe gosowaa ok. czwarta cz wyborcw (dao to wicej mandatw, ni spodziewa si Pisudski), twrcy bloku postanowili zachowa go przy yciu. Wpierw powoano Klub Parlamentarny BBWR, a od kwietnia 1928 r. przystpiono do tworzenia jego struktur pozaparlamentarnych (trwao to ponad rok). W ten sposb pisudczycy zdecydowali si wreszcie na posiadanie wasnej organizacji politycznej. Jej cele rysoway si mglicie. Podejcie Pisudskiego byo do pragmatyczne chcia on mie do dyspozycji grup zdyscyplinowanych, aktywnych ludzi, zdolnych jak to okrela do skutecznej dywersji w walce z antysanacyjn opozycj. W tym ujciu BBWR mia by przede wszystkim maszynk do gosowania, a ponadto instrumentem propagandowego oddziaywania na nastroje spoeczne. Inne zapatrywania mia Sawek, ktry podkrela, e blok nie jest jeszcze jedn parti polityczn na polskiej scenie. Krytykujc ostro system partyjny, w ktrym przecitny obywatel ma do czynienia z polityk jedynie przy okazji wyborw, Sawek szuka nowej formuy dla wywoywania spoecznej aktywnoci. Mechanizm funkcjonowania machiny pastwowej jest skomplikowany, tote ludzi naleaoby zapoznawa ze sprawami o mniejszym zakroju, a pniej stopniowo rozszerza zakres [ich] zainteresowa. Wychowanie obywatelskie miaoby si odbywa poprzez konkretne dziaania w ramach rnego rodzaju organizacji (zwizkw zawodowych, spdzielni, ugrupowa paramilitarnych), BBWR przypadaaby rola inspiratora i koordynatora tych dziaa. Projekt Sawka przewidywa, e blok bdzie tworzony odgrnie, w drodze pozyskiwania wyrniajcych si walorami intelektualnymi i moralnymi jednostek. Ta swoista elita pracowaaby bez propagandowego rozgosu nad zagadnieniami zleconymi jej przez rzd. Przy takiej formule logiczne byo zrezygnowanie ze sformuowania wasnego programu politycznego. Wprowadzenie w ycie tej koncepcji okazao si trudne. Blok zasania si szyldem bezpartyjnoci, ale w praktyce spenia rol partii politycznej. Dawa si zauway gwnie przy okazji wyborw samorzdowych i parlamentarnych, utarczek z opozycj itp., ale w walce
66
z przeciwnikami sanacji nie wykaza si skutecznoci, co mu zreszt wypomina Pisudski. BBWR w aden sposb nie zaistnia jako wylgarnia nowego mylenia o pastwie. Na prowincji jego siatka bya mao widoczna, a niekiedy istniaa jedynie na papierze. Powstawaa ona zreszt gwnie za spraw lokalnej administracji, ktrej urzdnicy zasilali szeregi organizacji. W konsekwencji cise rozrnienie dziaalnoci bloku od dziaalnoci struktur pastwowych jest przewanie niemoliwe. W historii BBWR wida dwa odrbne okresy. Lata 19281930 to faza wstpna, czas ksztatowania si struktur organizacji. Najbardziej spektakularnym dowodem istnienia bloku w tym okresie byo wniesienie do sejmu projektu zmian konstytucyjnych (luty 1929 r.), ale projekt ten zosta skrytykowany przez Pisudskiego, co nadao caej inicjatywie specycznego smaku. Latem 1930 r., po przedterminowym rozwizaniu parlamentu, BBWR stan do nowych wyborw, w ktrych zdoby prawie 45 proc. gosw. Ten sukces jedynie czciowo by zasug organizacji. Za zwycistwem sanacji kry si ponownie (tak jak i w 1928 r.) ogromny wysiek administracji pastwowej. Pisudczycy rzucili tym razem na szal wszystkie swoje atuty, w tym zwaszcza si aparatu wadzy, sigajc po rodki nadzwyczajne w postaci osadzenia w twierdzy brzeskiej przywdcw opozycji, aresztowa, faszerstw itp. Od listopada 1930 r. BBWR mia bezwzgldn wikszo w parlamencie i w tej komfortowej sytuacji mg przystpi do realizacji dalekosinych zamierze. W latach 1932 1933 blok przeforsowa kilka ustaw m.in. prawo o zgromadzeniach i zebraniach, ustaw o stowarzyszeniach, ustaw o ustroju szkolnictwa ktre powanie zmieniy rzeczywisto prawno-ustrojow kraju. W trakcie tworzenia nowego prawa organizacja nie odgrywaa jednak samodzielnej roli, stanowic jedynie zdyscyplinowane narzdzie realizacji planw kierowniczego orodka obozu sanacyjnego, na ktre skadao si grono bliskich zaufanych Pisudskiego, okrelanych mianem grupy pukownikw. Prace te prowadzono poufnie, w wskich zespoach, informujc o ich wyniku szeregowych czonkw BBWR dopiero w chwili wnoszenia projektu pod obrady sejmu. Praktyka ta uwidocznia si szczeglnie wyrazicie w trakcie przygotowywania zasad nowej konstytucji (lata 19321933). Blok stopniowo nabra bardziej monolitycznego, ni poprzednio, charakteru. W latach 19261930 pisudczykom zaleao na zdobyciu sojusznikw, std m.in. ich zabiegi o pozyskanie konserwatystw. Od 1931 r. sytuacja ta naleaa do przeszoci. W BBWR zaczli dominowa ludzie nowi, debiutujcy w polityce, zwizani w rnorodny sposb z aparatem pastwowym. Byo to zjawisko naturalne. W cigu czterech lat sprawowania wadzy obz sanacyjny wytworzy wasne zaplecze, przewanie o biurokratyczno-urzdniczym charakterze. W organizacji zapanowaa inna atmosfera. Sawek, traktujcy blok jako rodzaj wieckiego zakonu, zacz by postrzegany jako anachroniczny idealista. Szczeglnie le zostaa przyjta jego koncepcja utworzenia tzw. Legionu Zasuonych, ktry mia stanowi zalek nowej elity rzdzcej, wyanianej wedle kryterium zasug i walorw moralnych. Kryzys zaufania wobec prezesa BBWR nasili si bardzo ostro w 1935 r., w trakcie przygotowa do nowych wyborw parlamentarnych, po tym jak Sawek wystpi z do szczeglnym apelem o zaprzestanie wszelkiej agitacji, argumentujc, e gosujcy sami bd wiedzieli, do ktrego z kandydatw maj najwiksze zaufanie. BBWR okaza si wreszcie mao odporny na schorzenia, ktre pisudczycy wyrzucali ongi swym przeciwnikom (korupcja, nepotyzm). Kilka kompromitujcych afer, w ktre zamieszani byli dziaacze bloku, trao nawet na wokandy sdowe, a prorzdowa prasa zmuszona zostaa do potpienia, panoszcych si w szeregach organizacji, marnotrawcw grosza publicznego.
67
Swj najwikszy sukces BBWR odnis w 1934 r.: udao mu si prawda, e przy pomocy fortelu prawnego przeforsowa w sejmie projekt nowej konstytucji. Wesza ona od w ycie w kwietniu 1935 r., a sze miesicy pniej Sawek ogosi rozwizanie organizacji. Decyzj t historycy wi z niekorzystnymi dla sanacji wynikami wyborw z wrzenia 1935 r. zbojkotowao je, na wezwanie opozycji, ponad 53 proc. uprawnionych do gosowania. Jednake motywy Sawka wynikay z szerszych przesanek. BBWR speni swe zadanie (uchwalenie konstytucji), ale nie sta si zalkiem organizacji nowego typu. Wprost przeciwnie, upodobni si do tak znienawidzonych przez pisudczykw partii politycznych. Skoro tak, jego dalsze istnienie stawao si zbdne, tym bardziej, e po mierci Pisudskiego (maj 1935 r.) przyszed zdaniem prezesa BBWR czas na wyznaczenie innych ram ycia politycznego. Postpowanie Sawka nie byo wic pozbawione racji. Natomiast z pragmatycznego punktu widzenia jego posunicie okazao si katastrof. Rozwizanie bloku pozbawiao sanacj niedoskonaego moe, lecz realnego instrumentu politycznego. Luka ta daa wyrazicie zna o sobie jesieni 1935 r., kiedy to w grupie przywdczej obozu nasiliy si wanie personalne. Sam Sawek utraci zaplecze polityczne, w ramach toczonej w elicie wadzy rywalizacji o sched po Pisudskim zosta szybko wyeliminowany przez rywali. Byy prezes BBWR bolenie przey te poraki i upokorzenia, i w kwietniu 1939 r. popeni samobjstwo. Historia BBWR niewiele odbiegaa od dziejw podobnych organizacji, tworzonych w krajach, ktre przeyway zblion do Polski ewolucj ustrojow. Wszystkie one posugiway si frazeologi propastwow lansujc haso jednoci obywateli, podporzdkowanych autorytetowi rzdu, domagay si od spoeczestwa odrzucenia indywidualistycznych tendencji. Krytyka demokracji parlamentarnej sza w parze z propagowaniem idei silnej wadzy, ucielenionej w osobie charyzmatycznego przywdcy, a charakterystyczne nazewnictwo (Zwizek Patriotyczny w Hiszpanii, Front Ojczyniany w Austrii, Front Odrodzenia Narodowego w Jugosawii) odzwierciedlao antypartyjne nastawienie twrcw tych struktur. Wszystkie zakadane byy odgrnie, przez grup rzdzc pastwem, w praktyce pozostaway sabe i wtrne w stosunku do administracji pastwowej, niezdolne do samodzielnej egzystencji bez jej pomocy. Blok powstawa w okresie silnych jeszcze nadziei rozbudzonych przewrotem majowym. Gdy w latach trzydziestych wystpiy symptomy rozczarowania rzdami sanacji, odbio si to na jego reputacji. Nawet w rodowiskach legionowych mwiono o zaprzepaszczeniu ideaw rewolucji 1926 r., a skrt BBWR odczytywano jako Buja Bdziemy Was Rodacy. Decyzj o rozwizaniu organizacji przyjto w kraju bez wielkich emocji. Po niedugim czasie niektrzy z przywdcw obozu rzdzcego uznali, e luk po BBWR naley jednak wypeni, trudno bowiem dziaa politycznie bez narzdzi wpywania na nastroje spoeczne. Std w 1937 r. doszo do utworzenia Obozu Zjednoczenia Narodowego. OZN, zwany ironicznie przez przeciwnikw Ozonem, ktry nawizywa w swej apartyjnej formule do tradycji BBWR i podobnie jak swj poprzednik funkcjonowa dziki wsparciu ze strony aparatu administracyjnego. Pod wzgldem programowym obz szed natomiast w nieco innym kierunku. W jego deklaracjach mona byo odnale poparcie dla idei wodzostwa, kult armii jako siy jednoczcej spoeczestwo, waciwy ruchom nacjonalistycznym sposb traktowania problemu mniejszoci narodowych. Te nacjonalistyczne akcenty zostay przyjte z yczliwoci w szeregach narodowej demokracji, natomiast cz pisudczykw uznaa je za zdrad tej wizji pastwa, ktra przywiecaa marszakowi Pisudskiemu. Propagowany przez OZN model konsolidacji spoeczestwa nie zyska masowego poparcia, za obz zawid rwnie w roli konstytutywnego regulatora ycia politycznego kraju.
68
WOJCIECH MUSZYSKI, IPN
MALI PISUDCZ YCY

Stra Przednia a waciwie Organizacja Pracy Obywatelskiej Modziey Stra Przednia, bo tak brzmiaa jej ocjalna nazwa bya organizacj zrzeszajc modzie szk rednich. Jej dziaalno pozostaje obecnie niemal cakowicie nieznana. Stra nie doczekaa si wasnej monograi ani zbioru dokumentw. Historycy, zajmujcy si okresem midzywojennym, wspominaj niekiedy o jej istnieniu, nikt jednak nie pokusi si o blisze zbadanie tego tematu. Stra Przednia powstaa w marcu 1932 r. pod patronatem Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiaty Publicznej, kierowanego przez Janusza Jdrzejewicza. Twrcami i ideologami SP byli Adam Skwarczyski (18861934), byy socjalista, ideolog obozu pisudczykowskiego, redaktor naczelny pisma Droga i Janusz Jdrzejewicz (18851951). Obaj byli bliskimi wsppracownikami Jzefa Pisudskiego, reprezentujcymi lewicujc cz obozu sanacyjnego. Ich polityczne pogldy wywary silne pitno na rodzcej si organizacji. W skad komitetu organizacyjnego wchodzili ponadto: Stanisaw Poniak, Wanda Pramowska, Wadysaw Sieroszewski, Jan Pic de Replonge, Wacaw T. Drymmer, Maria Uklejka. W latach 19321938 w Radzie Naczelnej stray zasiadali m.in. Micha Grayski (wojewoda lski i przewodniczcy ZHP), Jan Hoppe, prof. Tadeusz Waek-Czarnecki, gen. Maria Wittekwna. Zdecydowanym przeciwnikiem powoania stray by natomiast wiceminister WRiOP i bliski wsppracownik Janusza Jdrzejewicza, ks. Bronisaw ongoowicz, ktry krytykowa t inicjatyw jako bezmylne kopiowanie wzorw faszystowskich. Nowa organizacja miaa skupia uczc si modzie w wieku od 15 do 21 lat. Procesem jej powstawania sterowano za pomoc ocjalnych oklnikw i instrukcji z MWRiOP rozsyanych do kuratoriw i bezporednio do szk w ktrych zalecano promowanie nowej inicjatywy i pilotowanie jej powstania poprzez wyznaczonego nauczyciela-opiekuna. SP miaa przyciga modzie dziaalnoci typu harcerskiego: obozami, zwiedzaniem kraju, pracami spoecznymi, cho zrezygnowano z niektrych rygorw prawa harcerskiego zakazu palenia tytoniu, czy spoywania alkoholu ktre miay by przestrzegane, nie znalazy si jednak w ocjalnych dokumentach organizacyjnych. Pierwsz inicjatyw, rmowan przez stra, by obz wakacyjny dla modziey w Jordanowie w 1932 r., po ktrym jesieni zaczto tworzy szkolne oddziay organizacji. Akcja obja pocztkowo tylko szkoy rednie w wikszych miastach: Warszawie, Lublinie, Lwowie, odzi, Poznaniu i na lsku, stopniowo jednak docieraa take do mniejszych orodkw i wiejskich szk zawodowych. Poszczeglne koa skupiane byy w okrgi, powstajce w porozumieniu z okrgowymi wadzami szkolnymi. Na ich czele stay osoby starsze, z reguy zasueni dla obozu wadzy urzdnicy pastwowi, byli ocerowie legionowi itp., ktrzy przewodniczyli skadowi okrgowego kolegium Wadz Naczelnych Organizacji. Istniao 12 okrgw terytorialnych SP odpowiadajcych obszarem mniej wicej wojewdztwu brzeski, krakowski, lubelski, lwowski, dzki, pomorski, poznaski, lski, warszawski, wileski, woyski. W strukturze stray istniay dwa niezalene piony organizacyjne, tzw. korpusy, funkcjonujce rwnolegle mski i eski (szkoy nie byy wwczas koedukacyjne). Naczelnikiem
69
organizacji by Jan Pic de Replonge, ktry sta na czele Gwnego Wydziau Wykonawczego, pierwszym prezesem Rady Naczelnej zosta Adam Skwarczyski, wiceprezesem Karol Makuch. W skad Gwnego Wydziau Wykonawczego wchodzili: Helena Dbiska gwny instruktor dziau eskiego, Kazimierz Filemonowicz gwny instruktor dziau mskiego, Witold Kaczyski, Stefan Kocieszczenko, Tadeusz Majewski. Kadra instruktorska rekrutowana bya z grona ocerw rezerwy, gwnie byych legionistw, urzdnikw, studentw oraz nauczycieli uznawanych za wiernych idei Marszaka. Ich rola bya jednak ograniczona, gdy waciwi kierownicy zespow i k szkolnych rekrutowali si spord uczniw, wybieranych na te funkcje przez kolegw. Stra liczya wiosn 1934 r. (wg wasnych wylicze) ok. 5 tys. modziey skupionej w 480 zespoach, istniao te 11 okrgowych zespow instruktorskich. Tego roku zorganizowano cznie 35 obozw, skupiajcych 1500 chopcw, 400 dziewczt. Na obozach modzie przechodzia kursy aktywizacji swojego rodowiska, samorzdw szkolnych i pokrewnych struktur Ligi Morskiej i Kolonialnej czy Ligii Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej. W 1935 r. organizacja skupiaa 5528 czonkw i czonki, 337 rodowisk, 628 zespow (k), w tym 393 mskich i 235 eskich oraz 350 instruktorw (do danych podawanych ocjalnie przez SP naley podchodzi z dystansem miay one suy propagandzie organizacyjnej). Ideologia Pierwotnie zakadano, e stra stanie si kuni kadr dla sanacyjnego Legionu Modych, skupiajcego modzie akademick. Zanim jednak to nastpio, legion przeszed tak gbok ewolucj w lewo, e wadze sanacyjne i jego zaoyciele sami musieli si odci od tej organizacji. Podczas obozu w Gdyni, 22 lipca 1933 r. odbya si delada 1,5 tys. tzw. lnianych koszul (jak si sami nazywali czonkowie SP) przed prezydentem Mocickim i ministrem Jdrzejewiczem. Kolejnym, rwnie licznym wystpieniem, by udzia 2 kwietnia 1934 r. w pogrzebie zaoyciela i ideologa organizacji, Adama Skwarczyskiego. W deklaracji ideowej Dekalogu straowym wskazywano, e nadrzdnym celem jest praca dla pastwa tzw. czyn bez ideologii, bezinteresowne wykonanie jakiej spoecznie poytecznej pracy, sucej ogowi mieszkacw. Placwki stray na Kresach Wschodnich prowadziy akcj zakadania bibliotek wiejskich, robiono pogadanki i wykady dla mieszkacw wsi, wywietlano przerocza, co pozwalao rozszerzy horyzonty tamtejszej modziey. (SP bya produktem modnych wwczas nowinkarskich teorii, e sama modzie, dziki pracy, moe si samodzielnie wychowywa i uszlachetnia). Punkt 2. Dekalogu mwi: Stra Przednia wychowuje modzie przez bezporedni sub Narodowi i Pastwu, widzc w tej subie najskuteczniejsz metod ksztacenia wartoci moralnych, charakteru i umysu straowcw. W punkcie 5. pisano: Budujc warto zbiorowoci na wartoci jednostki ludzkiej, Stra Przednia opiera sw prac na wewntrznych nakazach moralnych i poczuciu odpowiedzialnoci jednostki. Organizacja bya otwarta dla wszystkich chtnych, bez rnicy wiary, pochodzenia czy narodowoci (punkt 8): Wierna tradycjom braterskiego wspycia narodw Rzeczypospolitej, Stra Przednia nie odtrca nikogo, kto w jej szeregach pragnie szuka duchowej cznoci z Narodem Polskim. Ocjalnym celem organizacji byo wychowanie modziey na karnych i odpowiedzialnych obywateli Rzeczypospolitej, czynnie sucych pastwu i cenicych ponad wszystko jego dobro, honor i wolno. Faktycznie jednak chodzio o wyparcie wpyww endeckich i wpajanie modziey kultu osoby Jzefa Pisudskiego oraz propagandy prorzdowej. W zaoeniach nie miaa by to organizacja masowa, ale skupiajca najbardziej aktywn mo-
70
dzie. Hasem nowej organizacji, ktra reprezentowaa ideowe zaoenia rzdzcego obozu sanacyjnego, byo Strzec honoru i dobra Rzeczypospolitej. Jednym z magnesw, ktry mia przycign do SP wybitne i uwraliwione jednostki, reprezentujce starsze roczniki uczniw, by akcentowany w propagandzie organizacji radykalizm spoeczny, atrakcyjny jako propozycja dla pozbawionej perspektyw i owiaty rolniczej modziey wiejskiej oraz wegetujcej modziey maomiasteczkowej. Stra Przednia bya jedyn (poza harcerstwem) oglnopolsk organizacj legalnie dziaajc w szkoach rednich. Propagowane hasa nie przyniosy jednak spodziewanych efektw. Wikszo ambitnej modziey, zamiast koniunkturalnie zapisywa si do organizacji prorzdowej, liczc na proty i przysz karier w obozie wadzy, wolaa nonkonformistyczne tajne organizacje opozycyjne (zwizan ze Stronnictwem Narodowym Narodow Organizacj Gimnazjaln, tzw. NOG- i Grupy Szkolne ONR). Stra zatem sama staa si terenem penetracji narodowcw z jednej strony, a skrajnej lewicy (w tym i komunistw) z drugiej. Brak sprecyzowanego oblicza politycznego, religijna indyferencja (przy zachowaniu czci obrzdowoci katolickiej, jak np. modlitwa poranna na apelach, powicenie sztandarw itp.), oraz szeroki wachlarz pogldw politycznych czonkw stray od konserwatyzmu po radykalizm spoeczny uatwia jeszcze t penetracj, ktrej wadze organizacji nie umiay zapobiec. Stra bya pod cigym ostrzaem propagandowym z lewa i prawa. Narodowcy np. ks. Zygmunt Choromaski (pniejszy biskup) w Kurierze Warszawskim wskazywali na powizanie SP z komunizujc Kuni Modych, a poprzez ni z wyranie marksistowskim Legionem Modych. Sugerowali, e Stra Przednia jest organizacj o ideologii wolnomylicielskiej; jeden z artykuw w narodowym Gocu Pomorskim zatytuowano Stra Przednia komunizmu, a Robotnik organ PPS swj tekst o SP opatrzy tytuem Stra Przednia faszyzmu. Aspiracje polityczne czoowych dziaaczy SP i konformizm jej czonkw nie oznaczay wcale, e nie byo w organizacji jednostek wartociowych, a jej dziaania miay charakter szkodliwy. Wrd wybijajcych si dziaaczy organizacji by m.in. dobrze zapowiadajcy si archeolog i muzealnik Wadysaw Kasiski (19171944), mody poeta i wsppracownik prasy stray Dymitr Mieczysaw Kasaty (19141993); Kazimierz ygulski (1919) wizie na Syberii do 1956 r., profesor zwyczajny teorii i socjologii kultury, czonek European Academy of Arts, Sciences and Humanities, w latach 19821986 minister kultury i sztuki PRL; Jan Kott (19142001), znany krytyk i teoretyk teatru; Dziaalno Oglne wytyczne dziaalnoci stray wskazyway nastpujce kierunki prac: 1. organizowanie obozw letnich na Kresach Wschodnich; 2. rozszerzanie granic kultury polskiej przez szerzenie jej znajomoci w terenie; 3. wczenie do zaj obozowych wicze Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego; 4. objcie opiek starszych klas gimnazjum w celu atwiejszego pozyskania pniej nowych czonkw w liceach. W letniej akcji obozowej bray te udzia dzieci polonijne z Niemiec i Francji. W roku szkolnym 1935/1936 poszczeglnym okrgom przydzielono odpowiednie zadania: 1) na Pomorzu straowcy mieli utrwala polsko wrd Kaszubw, utrzymywa kontakty z modzie polsk w Wolnym Miecie Gdasku; 2) w Poznaskiem prba stworzenia orodka kulturalno-owiatowego; 3) na lsku wsppraca z polsk modzie z Opolszczyzny, akcja propagowania spdzielczoci; 4) we Lwowskim akcja kulturalno-sanitarna na wsi, zwaszcza na Huculszczynie; 5) na Woyniu akcja kulturalno-owiatowa na wsi; 6) w dzkiem opieka
71
nad wioskami nad Dwin, wsppraca z poloni na otwie; 7) w Brzeciu opieka nad 12 szkoami powszechnymi w gminie Pohost-Zohorodzki, akcja biblioteczna; 8) w Wileskim wsppraca z modzie na otwie, prace w stanicy w Howkowie, opieka nad modzie wiejsk okolic Kotonowa; 9) w Warszawie: a. podokrg powiaty wsppraca z modzie polsk w Prusach Wsch., b. Warszawa: podokrg miasto zdobywanie i magazynowanie sprztu niezbdnego do dziaalnoci caej organizacji; 10) w Krakowskim wsppraca z modzie polsk w Czechosowacji, opieka i akcja kulturalna wrd kilku wsi emkowskich. Oto kilka przykadw dziaalnoci Stray Przedniej w rnych regionach Polski. W Lesznie placwka Stray Przedniej zainaugurowaa swoj dziaalno ju w 1932 r. Pierwsze koo zaoone zostao w mskim seminarium nauczycielskim. Jak wspominaj wiadkowie, nie bya to organizacja ani powszechna, ani popularna wrd modziey. Skupiaa 2030 czonkw. Rok pniej kolejne koo zaoone zostao w gimnazjum mskim, gdzie rwnie nie cieszyo si popularnoci. Uczniowie traktowali je jako organizacj narzucon odgrnie, o charakterze czysto politycznym. Rwnie w eskim seminarium nauczycielskim, mimo wyranego poparcia administracji szkolnej, nie udao si SP rozwin szerszej dziaalnoci. Innym przykadem bya Dzisna (woj. wileskie), gdzie kierownictwo Gimnazjum im. ks. Grzegorza Piramowicza, rwnie wykonujc dyrektyw zwierzchnikw z MWRiOP, powoao z pocztkiem 1933 r. koo Stray Przedniej. Organizacji udao si skupi zaledwie kilkunastu uczniw. Opiekunem tej grupy by nauczyciel Wadysaw Biaoszczyski, a dziaalno w szkole ograniczaa si do redagowania szkolnej gazetki Nasz Gos, organizowania spotka, wsppracy z samorzdem szkolnym i dzinieskim Strzelcem. Organizacja nawizaa kontakt ze szko we wsi Mikoajewo i tam podja si zorganizowania czytelni oraz wygoszenia serii odczytw. Niezraony ma popularnoci wrd modziey, jeden z dzinieskich dziaaczy SP na amach gazetki szkolnej napisa: Stra Przednia jest, jak nazwa gosi, awangard postpu ideowego [...]. Nie idzie nam o pozyskanie duej liczby czonkw. Przyjmujemy najmniej osb, ale najbardziej wartociowe. Nie idzie nam o modne, czy szumne hasa, ale o takie, jakie si realizuje. Nie gosimy utopii. Powiadaj, e kada organizacja dy do urzeczywistnienia swego programu, ale rzeczywisto temu czsto przeczy. Koczy si na atrakcjach, pokazowych rozrywkach, aby si nazywao, e dana organizacja jeszcze yje, bo dziaa na zewntrz. To mao []. Zesp nasz zosta zaoony 1 marca 1933 r. Pocztkowo rozwija si sabo, poniewa czonkowie byli mao uwiadomieni i nie znali zasad dziaania organizacji. Z czasem wchonlimy w siebie take ideologi Stray Przedniej. Po objciu kierownictwa przez obywatela Piwowarczuka oraz przyjciu znaczniejszych dziaaczy spoecznych naszego zakadu, zesp zosta podzielony na 3 koa: wsppracy ze Strzelcem, wsppracy ze wsi i wsppracy z Samorzdem. I teraz dopiero rozpocza si intensywna praca: w wietlicy strzeleckiej czonkowie nasi na pogadankach, dyskusjach i nieobojtnych rozmowach ucz mylenia pastwowego, zapoznaj z przeszoci i teraniejszoci kraju, w sprawach gier i sportu su radami. Wsi dostarczamy ksiek i pism, uczymy higieny, zanosimy nowinki postpu i kultury. Z Samorzdem wsppracujemy w urzdzaniu Imprez (obchody, koncerty, przedstawienia), a gdy w przyszoci zdobdziemy pienidze, rozwiniemy dziaalno czoow1.
Bolesaw atanowski (kl. VII), Nasz Glos, nr. 3 (1935), zob.: http://www.dzisna.republika.pl
72
W Pastwowym Gimnazjum Mskim w Mysowicach opiekunem koa Stray Przedniej by prof. Feliks Gucwa, ktry za prac w tej organizacji zosta odznaczony srebrnym Krzyem Zasugi. (Nota bene, w tym samym liceum uczy, bardzo popularny wrd modziey dr Pawe Musio, wspzaoyciel pisma Kunica, w latach 19371939 kierownik lskiego Ruchu Narodowo-Radykalnego, tzw. Falangi). W Chemie dziaalno stray doprowadzia do skandalu, opisanego w felietonie Jzefa Mackiewicza Naley wycign konsekwencje waciwe (Sowo, nr 2, 1937.). Struktura miejscowej SP liczya 10 uczniw. Grupk gimnazjalistw opiekowa si nauczyciel Lipski, za co niebawem zosta doceniony przez kuratorium i awansowany na dyrektora placwki. Organizacj t wspieraa te dyrektorka gimnazjum eskiego Bobowska. Prezesem Stray by ucze kl. 8 agoda. Pod jego dojrzaym kierownictwem kupowano ksiki niezalenew rodzaju: Doktryny chrzecijastwa, Mroki redniowiecza, prenumerowano pisma socjalistyczne, urzdzano libacje, a pod koniec 1936 r. zaczy funkcjonowa tzw. wieczory towarzyskie o charakterze wyranie politycznym, o zabarwieniu niemal komunistycznym. (J. Mackiewicz, Okna zatkane szmatami, Londyn 2002, s. 122). Jedyn wiksz relacj, dotyczc bezporednio dziaalnoci w SP, napisa Kazimierz ygulski, wwczas ucze w X Gimnazjum Pastw. we Lwowie: []. Zesp Stray Przedniej w X gimnazjum by nieliczny, nigdy nie byo nas wicej ni dziesi osb. [] Kilka tygodni po przyjciu do zespou, w okresie wakacji letnich 1934 r., pojechaem na obz Stray na Wileszczyzn, nad najwiksze wwczas w kraju jezioro Narocz []. Czas by wypeniony dyskusjami, dziaaniami w okolicznych wsiach i wycieczkami, co kilka dni urzdzalimy ognisko z programem artystycznym w wykonaniu samych obozowiczw. Nie znaem tej czci Polski, po raz pierwszy znalazem si na ziemi tak tchncej histori i romantyzmem. [] poznalimy naszych wileskich kolegw ze Stray (niektrzy z nich byli ju zwizani z krgiem uniwersyteckim i czasopismem Po Prostu), chodzilimy po okolicznych wsiach i zaciankach szlacheckich. [] przyjedali do nas jako gocie obozu legionici, dawni dziaacze niepodlegociowi, wtedy czsto ju wysocy urzdnicy stoecznych ministerstw. Dyskusje byy ostre i bezporednie, traktowano nas, mimo wieku i uczniowskiego stanu, jak ludzi dojrzaych, rozmwcw, ktrych trzeba wysucha. Patrzc z odlegej perspektywy, sdz, e by gboki sens w tych spotkaniach, ktre miay zapewni bezporedni kontakt rnych pokole, czynnych i poczonych wsplnymi przekonaniami. Takie wanie obyczaje, ktre istniay zreszt w Stray Przedniej bardzo krtko, zaledwie kilka lat, rodziy do niej niech, wywoyway zawi, gwatown krytyk, ataki prasowe i niewybredne oszczerstwa. Przyzwyczajano nas do tego i my si do tego przyzwyczailimy. []. W styczniu 1935 r. bior udzia w dwutygodniowym kursie Stray Przedniej przeznaczonym dla kierownikw zespow. Kurs odby si w Starym Samborze, miasteczku na poudniu Polski []. Zjechao si tam kilkadziesit osb z okrgu lwowskiego i poleskiego, chopcy i dziewczta z rnych gimnazjw. Kursem kierowa ukasz Kurdybacha, historyk owiaty, wtedy asystent na Uniwersytecie Jana Kazimierza []. Kurs dla kierownikw zespow prowadzili ludzie gboko tkwicy w polityce, nalecy do dwch pokole starszego, konspiratorw z czasw zaborw i I wojny wiatowej, zwaszcza POW, oraz modego, tych, ktrzy przyczyli si do obozu legionowego ju po 1926 r. Gwn postaci bya Maria Korniowicz-Stroska, uczestniczka konspiracji pisudczykowskiej jeszcze sprzed 1918 r., ona te przedstawia obszernie sytuacj polityczn, w ktrej powstaa Stra Przednia. Bez przerwy wracajc do problemw konspiracji, wskazujc na rosnce po zamachu majowym wpywy endeckie i klerykalne, na to, i prawica, ktra opanowuje szkoy rednie,
73
da zwrotu w kierunku nacjonalistycznego pastwa narodowego i jednowyznaniowego, widziaa w zasadach Stray Przedniej rodzaj testamentu polskich ruchw niepodlegociowych, od konfederacji barskiej do Pisudskiego. Stroska traktowaa konspiracj polityczn w szkole redniej jako co normalnego, oczywistego. Twierdzia, e konspiracja rozszerza si, bo silne s jej tradycje, w szkoach brak odpowiedniego nadzoru, a modzie wanie w tajnych organizacjach ma poczucie swobody. Dlatego te nowa organizacja powinna, jej zdaniem, by niezalena od wadz szkoy. []. W lecie 1935 r. po raz ostatni wziem udzia w obozie Stray, gdy w 1936 r. opuciem t organizacj, widzc, e zmienia si ona cakowicie, odstpuje od swych zasad. [] Byo to ju po mierci Pisudskiego, szykoway si gbokie zmiany polityczne, w rzdzie narastay siy prawicowe i pierwsze oznaki tego day si ju odczu w Stray. Wyranie zmienia si stosunek wadz do nas, zaczto ogranicza dyskusje, ujawniy si zamiary naladowania faszystowskich wzorw, masowych, karnych i posusznych wodzowi organizacji modziey. Propaganda usiowaa przekona nas, e wodzem po mierci Pisudskiego jest jego nastpca, Rydz-migy.[]. Historycy maj dzi dostp do bardzo fragmentarycznych informacji o dziaalnoci i organizacji SP w terenie. To, co udao si odnale, uprawnia do postawienia generalnej tezy, e bya ona tworem do niewielkim liczebnie i w rodowisku modzieowym sztucznym. Nie udao si zatem osign, wyznaczonego przez jej zaoycieli zadania oderwania modziey szk rednich od ruchu narodowego. Dziaalno SP, mimo faktycznego monopolu na dziaalno polityczn w szkoach rednich, maskowan pracami o charakterze spoecznym, musiaa by stale podtrzymywana przez MWRiOP. Gdy tego poparcia zabrako, organizacja zacza zanika. Zmierzch W 1935 r. nowym prezesem Rady Naczelnej SP zosta Janusz Jdrzejewicz. Po mierci Pisudskiego organizacja stracia na znaczeniu wraz z marginalizacj wpywowej dotd grupy politykw skupionych wok Walerego Sawka. W roku szkolnym 1936/1937, w zwizku z zawieruch we wadzach obozu rzdzcego i odsuniciem od wpyww grupy Sawka, w organizacji zacz si ferment i rozpad. Po powstaniu Obozu Zjednoczenia Narodowego (OZN) Rada Naczelna SP uczcia to wydarzenie 21 marca 1937 r. hodownicz rezolucj, w ktrej m.in. napisano: Rada Naczelna [] witajc z gbok radoci fakt konsolidacji Narodu stwierdza, e organizacja Stray Przedniej w duchu tej konsolidacji prowadzi sw prac [] Rada Naczelna zwraca si w tej niewtpliwie wakiej chwili w yciu Narodu i Pastwa z gorcym wezwaniem do wszystkich Kierownikw prac straowych Rad Okrgowych, Naczelniczek i Naczelnikw, Instruktorek i Instruktorw, oraz do samej modziey, bymy wszyscy zdwoili wysiki nasze w pracy ideowej w myl nakazu Marszaa Edwarda migego-Rydza podcigania Polski wzwy []. W padzierniku 1937 r. Prezydium Rady Naczelnej funkcj Naczelnika Organizacji powierzyo gwnemu instruktorowi Marianowi Witkowskiemu. Odejcie Jdrzejewcza, zdecydowanego przeciwnika OZN, pozwolio organizacji wyj z politycznej izolacji i wtopi si, przy zachowaniu pewnej autonomii, w szeregi Ozonu. W zasadzie nic si nie zmienio, prol organizacji pozosta ten sam, dalej organizowano kolonie, wycieczki i akademie na cze Pisudskiego, Mocickiego i Rydza-migego, z tym tylko, e z organizacji odesza cze zorientowanych lewicowo czonkw i instruktorw. Stajc si czci skadow OZN, SP stracia na znaczeniu, gdy w jego ramach dziaao ju kilka znacznie silniejszych i prniejszych organizacji modzieowych, ze Zwizkiem Modej Polski na czele. Ten stan rzeczy
74
Ze zbiorw W. J. Muszyskiego
nie uleg zmianie a do wybuchu wojny. W czasie okupacji dziaacze stray nie utworzyli wasnej organizacji podziemnej, rozproszeni walczyli w konspiracji niepodlegociowej i Polskich Siach Zbrojnych na Zachodzie. Prasa Z licznych tytuw prasowych nie wszystkie zachoway si w komplecie w archiwach. W Modych Oczach czasopismo modziey szkolnej wychodzio w Warszawie w latach 19371939, Moda Myl czasopismo modziey szkolnej zachodnich ziem Polski ukazywao si w Inowrocawiu, przy Pastwowym Gimnazjum im. Jana Kasprowicza (1934/1935). Praca Straowa organ modziey Stray Przedniej wychodzi w Warszawie (19361937), a w grudniu 1933 r. zacz si ukazywa nieregularnie miesicznik Biuletyn Stray Przedniej centralny organ prasowy organizacji, ktry by w druku a do 1939 r. (kilkakrotnie zmieniano podtytu, std w archiwach poszczeglne roczniki s rozrzucone i wystpuj pod rnymi sygnaturami). Siejba pismo modziey rednich szk rolniczych, wychodzio w Pastwowej redniej Szkole Rolniczej w Bojanowie (19371938), Biuletyn Informacyjny Organizacji Pracy Obywatelskiej Modziey Stra Przednia w Warszawie (19331939), wraz z dodatkiem: Biuletyn Instruktorski Pracy Obywatelskiej Modziey Stra Przednia; wasn gazetk miesicznik dla modziey szk rednich Szklane domy wydaway struktury SP w okrgu d, Pabianice Zduska Wola, ask. Pismo ukazywao si w Pabianicach w latach 19341935, a w skad redakcji wchodzili: Jan Niewieczerza, Jzef Maciej Konowicz, Henryk Czekay, Zdzisaw Buchner i inni. Najmniej znanym pismem byy Wiadomoci Urzdowe wydawane przez Prezydium Rady Naczelnej i Gwny Wydzia Wykonawczy Organizacji Pracy Obywatelskiej Modziey Stra Przednia. Ukazao si tylko kilka numerw w 1934 r. Wybrana bibliograa: Archiwa Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i Biblioteki Narodowej; Z. Iskierska, Gimnazjum im. ks. Grzegorza Piramowicza w Dzinie, http://www.dzisna. republika.pl; K. ygulski, Jestem z lwowskiego etapu, Warszawa 1994; [b.a.] 6 lat Stray Przedniej, [wydawnictwo okolicznociowe] Warszawa 1938; B. ongoowicz, Dzienniki 19301936, Warszawa 2004; J. Jdrzejewicz, W subie Idei, Londyn 1972; A. Micewski, W cieniu Marszaka Pisudskiego, Warszawa 1969; Na dzie imienin Komendanta 19 III 1935, Organizacja Pracy Obywatelskiej Modziey Stra Przednia, red. J. Wojnar, Warszawa 1935.
75
JANUSZ CISEK, MUZEUM WP
TYLKO RAZEM
WODZIMIERZ BCZKOWSKI I BIULETYN POLSKO-UKRAISKI Pord zasuonych dla polsko-ukraiskiego pojednania, Wodzimierz Bczkowski naley do postaci niedocenionych, a jego dorobek wci oczekuje na szersze udostpnienie. Ten stan rzeczy jest progenitur prometejskich i antykomunistycznych pogldw oraz dugoletniej emigracyjnej aktywnoci Bczkowskiego. Skutkowao to ostracyzmem ocjalnej historiograi w PRL, ktra nie moga pogodzi si z ide wsppracy polsko-ukraiskiej o antybolszewickim czy antyrosyjskim ostrzu. Kolejn barier bya postpujca akceptacja jego pogldw przez rodowisko paryskiej Kultury. Okazao si bowiem, e to, co w latach ukazywania si Biuletynu Polsko-Ukraiskiego byo zbyt nowatorskie, by doczeka si realizacji, stao si wanym orem rodowiska Kultury, ktra trafnie zdiagnozowaa konieczno nowego otwarcia wobec wschodnich ssiadw Rzeczpospolitej1. W jednym z ostatnich wywiadw celnie spuentowa uznanie niepodlegoci Ukrainy przez Rzeczpospolit i odbudow pastw narodowych na pograniczu polsko-rosyjskim jako pozagrobowe zwycistwo polityki federacyjnej Pisudskiego2. Podkrela, e utrzymanie dobrych stosunkw z Ukrain jest gwarantem zachowania niepodlegoci przez obu partnerw. Nie doczeka pomaraczowej rewolucji, ale to starania ludzi jego pokroju utoroway do niej drog. Wodzimierz Bczkowski urodzi si 26 marca 1905 r. na stacji kolejowej Bajka, gdzie pracowa jego ojciec (obecno w tak odlegym zaktku Rosji wynikaa z wczeniejszego zaangaowania politycznego ojca w konspiracje modzieowe i manifestacje patriotyczne). To, i kilka innych miejsc, gdzie mieszkaa rodzina, pozwoliy modemu Bczkowskiemu pozna kultur i jzyki narodw wschodniej Azji. Wiedz t mg spoytkowa po przyjedzie do ojczyzny, co nastpio w 1925 r. Na Uniwersytecie Warszawskim studiowa prawo, anglistyk i sinologi. Nalea do zaoycieli Akademickiego Koa im. Piotra Skargi, propagowa powoanie Orientalistycznego Koa Modych (od tego okresu datuj si jego zwizki z Instytutem Wschodnim). W tej atmosferze powoano do ycia kwartalnik Wschd-Orient, ktry z wykorzystaniem modszych pir, takich jak Bczkowskiego, krzewi pogldy bliskie ideom prometejskim. W roku 1930 Bczkowski rozpocz prac w Instytucie Wschodnim w Warszawie, a to z kolei otworzyo drog do Biuletynu Polsko-Ukraiskiego, ktry redagowa w latach 19321938. Jednoczenie pracowa w redakcji Wschd-Orient. Nie by to ostatni przystanek w jego dugiej i zawiej drodze yciowej. Wioda ona przez trzy kontynenty, odpowiedzialne zadania i zaowocowaa szeregiem wanych, do dzi aktualnych publikacji. Ale to Biuletyn Polsko-Ukraiski stanowi najwaPor. J. Mieroszewski, Materiay do reeksji i zadumy, Pary 1976, s. 57; Galop historii. Kresowa lekcja paryskiej Kultury [w:] L. Szaruga, Przestrze spotkania. Eseje o Kulturze paryskiej, Lublin 2001, s. 8391. 2 Benes polityki federacyjnej. Rozmowa z Wodzimierzem Bczkowskim (przeprowadzona przez Janusza Ciska w Waszyngtonie 15.04.1995), [w:] W. Bczkowski, O wschodnich problemach Polski. Wybr pism, red. J. Kloczkowski, P. Kowal, Krakw 2000, s. 209213.
1
76
niejszy element jego yciorysu. By to bowiem periodyk na bardzo wysokim poziomie, skupiajcy wybitne osobowoci, reprezentujce szerok palet pogldw, posiadajcy moderujcy wpyw na ksztatowanie polityki pastwa. Trzeba przypomnie, e Biuletyn nie by jedynym forum, w tej samej dekadzie powsta miesicznik Problemy Europy Wschodniej, stanowicy kontynuacj Biuletynu po 1938 r. Interesujce materiay przynosi kwartalnik Wschd, a take dwutygodnik Myl Polska. Pozytywne spojrzenie na sprawy wschodnie prezentoway te: Bunt Modych i Polityka Polska, gdzie pierwsze kroki stawia Jerzy Giedroyc. Podczas kampanii wrzeniowej Bczkowski zosta zmobilizowany do Oddziau II Sztabu Naczelnego Wodza i do 1941 r. redagowa biuletyn Sprawy Sowieckie. Po wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej przedosta si z Rumunii do Palestyny, gdzie obok obowizkw, wynikajcych z przydziau do Ekspozytury Oddziau II Sztabu Naczelnego Wodza, rozpocz prace nad powoaniem Centrum Informacji oraz Instytutu Bliskiego i rodkowego Wschodu Reduta. Ten ostatni wydawa Sprawy Bliskiego i rodkowego Wschodu3. Przed i po II wojnie duo publikowa. Na uwag zasuguje wiele artykuw umieszczonych w periodykach angielskojzycznych, w Kulturze i nowojorskiej Niepodlegoci. Te ostatnie miay ju raczej charakter podsumowania ni nowatorskiego opisu. Po 1939 r. Bczkowski wyda take kilka ksiek, ktre powinny by udostpnione krajowemu czytelnikowi4. Aktualnoci zdumiewa duszy esej Rosja Wczoraj i Dzi, szybko przetumaczony na obce jzyki, pozostajcy podrcznikiem dla elitarnych orodkw sowietologicznych w Stanach Zjednoczonych. To ta ksika wci w naszym kraju nie wznowiona oraz Biuletyn PolskoUkraiski otworzyy Bczkowskiemu drog na kontynent amerykaski. Biuletyn ukazywa si od 1932 r. z naukowej inspiracji rodowisk, zajmujcych si Kresami Wschodnimi, oraz z inspiracji politycznych. Bczkowski by zwolennikiem polityki federacyjnej i prometejskiej, i cho przez dugi czas broni si przed zarzutami o powizaniu Biuletynu z Oddziaem II Sztabu Generalnego, to nie mona tego wykluczy. Zadaniem Bczkowskiego byo inspirowanie elit, pobudzanie do dyskusji i animowanie dialogu polsko-ukraiskiego, co czyni w sposb oryginalny. Bczkowski nie stroni od krytyki polskich orodkw wadzy, zarwno na szczeblu lokalnym, jak i w Warszawie, a take krytyki stronnictw politycznych, nierozumiejcych dziejowego jak pisa wyzwania. Krytyka ta obracaa si w niemaym stopniu przeciwko narodowej demokracji, ktr oskara o brak rozumienia interesu polskiego, o szczucie ydw na Ukraicw, krytykowa take pomysy polonizacji Kresw, czy pogld o koniecznoci asymilacji Ukraicw. Wypowiada si niejednokrotnie o wadach naszej polityki kresowej i traktowaniu jej z perspektywy potrzeb biecych i w optyce jednego tylko pokolenia. Bczkowski by redaktorem przez niemal cay okres (19321938) ukazywania si Biuletynu, a gwnym jego wsppracownikiem by Konstanty Symmons-Symonolewicz (Kos), ktry z czasem rwnie znalaz si w Stanach Zjednoczonych. Bczkowski nada Biuletynowi pitno tak silne, jak Giedroyc swej Kulturze. Ale o sile Biuletynu decydowao skupione wok tytuu rodowisko, a take jego wewntrzny ukad. Biuletyn mia stae
Dane biograczne na podstawie danych w: Instytut Pisudskiego w Nowym Jorku, Archiwum osobowe, Teka Wodzimierza Bczkowskiego. 4 W. Bczkowski, U rde polskiej idei federacyjnej, Nakadem Sekcji Wydawniczej Jednostek Wojska na rodkowym Wschodzie, Jerozolima 1945; Rosja Wczoraj i Dzi, Jerozolima 1945; Towards an Understanding of Russia. A Study in Policy and Strategy, Jerusalem 1947; Russian Colonialism. The Tsarist and Soviet Empires, Foreign Policy Research Institute, New York 1958; Soviet Policy in the Middle East, Institute of Ethnic Studies, Washington DC, 1958.
3
77
dziay, z ktrych najwaniejszym by, ukazujcy si zwykle na pierwszej stronie, duy artyku redakcyjny, bardzo czsto autorstwa Bczkowskiego. Filozo dziaania najlepiej oddaje Leon Wasilewski, ktry w artykule zamieszczonym w 2. numerze Biuletynu napisa: C przyjdzie z tego, e wypowiemy si jak najbardziej entuzjastycznie za niepodlegoci Ukrainy a po Kaukaz, jeli w sprawach stosunkowo drobnych, ale dotyczcych naszego stanu posiadania, bdziemy si kierowali moralnoci hotentock [...], e bdziemy oarowywa zagobowskie Niderlandy, bo to nas nic nie kosztuje? Rozpocz naley od poznania bolczek trapicych Ukraicw w Polsce. Bczkowski ju od pierwszego numeru rozpocz krucjat o sformowanie nowej polityki pastwa w kwestii ukraiskiej. Wspomagajc si autorytetem starszych politykw i publicystw, niespena dwudziestosiedmioletni publicysta wzi na siebie gwne zadania edytorskie i polityczne Biuletynu. Od 1932 r. zamieci w nim wiele artykuw, ktre wywoay oywion polemik. W tekcie Kompleks niszoci pisa midzy innymi: Pamitajmy, e Chachy z Polaczkami [endecj J.C.] nigdy problemu polsko-ukraiskiego nie rozwi i nie rozstrzygn. I jedni i drudzy pracuj niewiadomie dla si trzecich. Problem ten rozwi jedynie prawdziwi i wolni od obcie niewolnictwa Polacy i Ukraicy, realizujcy nawzajem wasne cele i kierujcy si jedynie wasnym interesem. Staym hasem publikowanych tekstw byo nawizanie do interesu narodowego, kolejnym wyraane wobec Ukraicw przekonanie, e odbudowanie pastwa ukraiskiego jest moliwe wraz z Rzeczpospolit. W programie Bczkowskiego byo budowanie szerszego bloku pastw na wschodzie i poudniowym wschodzie Europy jako zabezpieczenia przez imperializmem Rosji. W rzeczowej argumentacji posugiwa si nieubagan logik statystyki oraz historii. Argumentacj historyczn traktowa instrumentalnie w tym znaczeniu, e jej zadaniem byo uatwienie biecego, wspczesnego dialogu. Aby uprzedzi moliwe zarzuty, ogosi interesujce studium Nie jestemy ukrainolami.., w ktrym m.in. napisa: Jedynym rdem naszej aktywnoci na terenie zagadnie narodowociowych Rzeczypospolitej jest naleycie, realnie pojte Dobro i Honor Polski. I nic w zasadzie wicej. [...] Wiemy, e Polsk Wielk zbudujemy jedynie i tylko wielkimi rzutami wielkiej polityki wewntrznej i zagranicznej. Wiemy, e moc nasza nie na pomniejszeniu si ukraiskich (biaoruskich czy litewskich) polega, a na wytkniciu wsplnego koryta biegu, we wsplnym wysiku ekspansywnym, we wsplnym wyniesieniu, zamknitego naszymi granicami narodowymi, midzymorza batycko-czarnomorskiego do roli wszechwiatowej. Entuzjastw oparcia si na odlegych sojusznikach przestrzega: Ukraina platoskopodniebna moe by budowana z Mussolinim, z Hitlerem, w Kanadzie z JKM Jerzym V na czele, na Zielonym Kynie [ziemia na Dalekim Wschodzie, nad Amurem, od 1900 r. zasiedlana przez Ukraicw red.] z Japoni, ale Ukrain ukraisk mona budowa tylko z Polsk, i to tym realniej, tym bardziej rzeczowo, im Polska bdzie bardziej w zagadnieniu ukraiskim zainteresowana materialistycznie, im bdzie bardziej imperialistyczna, im bdzie bardziej zwracaa oczy ku swej heroicznej przeszoci jagielloskiej. Wszyscy Ukraicy Ukraicy naprawd, bez lizmw i orientacji kochajcy spraw wyzwolenia ukraiskiego tak, e z diabem gotowi s sojusz zawrze, byle im byo do Ukrainy Wyzwolonej po drodze, zrozumiej nas i pjd z nami. Sojusz ten pragn Bczkowski wple w szersze rozwizanie. W jednym z artykuw, polemizujcych z pogldami Dymitra Doncowa pisa, e w interesie Ukraicw ley stworzenie silnego bloku od Batyku do Morza Czarnego. Dlatego w Waszym interesie jest silna Rumunia, Wgry i Polska. Po zdeniowaniu parametrw zewntrznych, pokusi si Bczkowski o okrelenie wewntrznych podstaw rozwizania problemu. Naley zaszczepi myl, e sprawa ta bdzie
78
wymagaa kompromisu i ustpstw, i to przede wszystkim ze strony spoeczestwa polskiego. Bez oar nic nie zdoamy zrobi, tak jak nie zdoalimy bez oar istotnych, bez cudzysoww, odrodzi Polski.[...] Odcinek spraw polsko-ukraiskich nie moe i nie bdzie w tym wzgldzie stanowi adnego wyjtku. Budowniczy pastwa polskiego nard polski winien ponie materialn oar wzniesienia zrbw nowego ukadu stosunkw na Kresach. Problem oar nie by wwczas atwy do publicznego podniesienia ani realizacji. Obrocami dotychczasowego stanu rzeczy byli posiadacze ziemscy i cz niezorientowanej w potrzebach pastwa inteligencji. Bczkowski sterowa sw publicystyk tak, aby nie alienowa tej istotnej i zasuonej dla polskoci grupy. Chcia j raczej edukowa, nakania do zmiany stanowiska we wasnym, dobrze pojtym interesie. W interesujcym artykule, zatytuowanym U rde wielkoci i upadku, sformuowa tez, e to Bohdan Chmielnicki zapocztkowa proces cofania si Rzeczpospolitej na zachd. Aby ten proces, trwajcy do czasw wspczesnych, zatrzyma, a moe odwrci, naley porozumie si z Ukraicami. Oni take bd zmuszeni do poniesienia pewnych oar. Problemat granic Rzeczpospolitej rozwin w arcyciekawym studium Dokd ma siga Polska?, ktre domaga si chociaby czciowego przytoczenia. Polska bdzie sigaa tak daleko, jak gboko w wewntrznych przekonaniach wszystkich nie-Polakw w Polsce (i tu poza Jej granicami) tkwi bdzie wiara w sprawiedliwo polskiej polityki narodowociowej. Jej tolerancja wobec innowiercw, jak dalece Polska bdzie prawdziw oaz i miejscem wytchnienia dla wszystkich drczonych i najszlachetniejszych ywiow obco narodowych poza granicami Polski, jak dalece wspania bdzie i atrakcyjn, jak dalece silnym i niezwalczonym nurtem pyn moe legenda nowej Polski, wiosennym wiewem znoszona wiatrem z nad Wisy. Generalnie Bczkowski uwaa, e konieczne jest wytworzenie sytuacji, w ktrej Ukraicy, zamieszkujcy w Polsce, bd mieli pastwu polskiemu wiele do zawdziczenia, bo to najlepsza ochrona integralnoci terytorialnej. Poszukiwa kompromisu pomidzy uzasadnionymi interesami pastwa polskiego na Kresach oraz dosytem kulturalnym, narodowym i materialnym ludnoci ukraiskiej. Oba elementy uznawa za niezniszczalne i w ich realizacji dostrzega punkt wyjcia do budowania dalszych sojuszy. Zwalcza przy tym odmienne podejcie endecji, a take niezalenych publicystw, z ktrymi polemizowa. Wanym elementem rozwaa Bczkowskiego bya analiza tendencji historycznych w stosunkach polsko-rosyjskich. Powtarza, e Rosja jest nieeuropejskim organizmem, dla ktrego pozyskiwanie obcych terytoriw stanowi substytut siy i tre polityki pastwowej. Jedynym pewnym sojusznikiem dla Ukrainy w takiej sytuacji pozostaje Rzeczpospolita. Po II wojnie wiatowej na amach Kultury wspomina, e na wie o pakcie RibbentropMootow powani politycy ukraiscy powiedzieli mu wwczas, e oznacza on nie tylko podzia Rzeczpospolitej, ale rwnie przejcie ziem kresowych pod panowanie Moskwy. Zaproponowali zorganizowanie milicji ukraiskiej dla ochrony przed nieodpowiedzialnymi wystpieniami nacjonalistw. Czas nie pozwoli na realizacj tego pomysu. Niejednokrotnie za baz dyskusji suyy wypowiedzi Ukraicw. Dzia Z ycia ukraiskiego w Rzeczpospolitej donosi o rozmaitych przejawach aktywnoci, przytacza wypowiedzi politykw, sprawozdania z pracy stowarzysze i spdzielni. Opieka medialna nad rozwojem spdzielczoci ukraiskiej w Rzeczpospolitej bya oryginalnym przyczynkiem do samoorganizacji Ukraicw. Negatywny punkt odniesienia stanowiy ograniczenia dla autentycznej spdzielczoci na terenie Ukrainy sowieckiej. Niemao miejsca powicano sprawom modziey, i to w duchu zrozumienia nierwnego startu yciowego w porwnaniu do modziey polskiej. Jzef Radzimiski pisa na ten
79
temat: Modzie ukraiska pdzi ywot w fatalnych warunkach ekonomicznych. Studenci przymieraj godem, skoro za kocz swoje studia, s skazani na przyjmowanie posad z bardzo niskim uposaeniem. Nie zawahano si podnie postulatu audycji w jzyku ukraiskim w Polskim Radio, a ju w roku 1934 Eugeniusz Tkaczuk apelowa o produkcj lmu ukraiskiego. Podobn opiek otoczono sztuki pikne i literatur nie brakowao relacji o nowociach wydawniczych, odczytach, prelekcjach, rocznicach, spotkaniach i nagrodach literackich oraz promocji modych talentw. Pod tym wzgldem Biuletyn z pewnoci wyprzedza epok nie tylko na rodzimym podwrku. Nawet na emigracji (poza Rzeczpospolit) trudno byo znale periodyk tak bogaty wewntrznie, intelektualnie wysmakowany i jednoczenie pozytywnie politycznie zaangaowany. W dziale modzieowym pomieszcza Bczkowski materiay o budzicielach narodu ukraiskiego, w szczeglnoci o Tarasie Szewczence. Mimo wyczulenia na znaczenie tradycji, miao inwestowa w przyszo, powicajc sporo miejsca promocji modych talentw. Ludzie ci pozostali przyjacimi Rzeczpospolitej nawet w trudnych warunkach emigracji po II wojnie wiatowej. Jako dowd mona przytoczy zapis w Dziennikach Jana Lechonia o nowojorskim spotkaniu z Jerzym Kosaczem, laureatem przyznawanej we Lwowie Ukraiskiej Nagrody Literackiej za rok 1934, ktry stwierdzi, e ju po II wojnie wiatowej obecne byo wrd Ukraicw przekonanie, e Pisudski kry w przebraniu Harun al Raszida od przysika do przysika, czynic ludowi sprawiedliwo. Mona rzecz jasna kwestionowa wiarygodno czy masowo takiego zjawiska, ale fakt, e w tak niesprzyjajcych okolicznociach przedstawiciel ukraiskiej elity uzna za stosowne j przytoczy, jest symptomatyczny. Od roku 1935 pojawi si w Biuletynie dzia Z Ukrainy Sowieckiej, gdzie mona byo znale relacje o przeladowaniach ycia narodowego za kordonem. Byy to przedruki prasowe i przeszmuglowane relacje o losach tych, ktrzy zdecydowali si na emigracj do ojczyzny proletariatu. Jednym z szerzej komentowanych przykadw byo rozstrzelanie rodziny Kruszelnickich po jej emigracji z Rzeczpospolitej na Ukrain sowieck. Nie by to odosobniony przypadek. Atakowano w tym dziale sowieck polityk narodowociow i edukacyjn, podkrelano ograniczenia w rozwoju kultury i jzyka ukraiskiego wbrew ocjalnym deklaracjom i owiadczeniom. W Polsce, w porwnaniu ze Zwizku Sowieckim, moliwoci rozwoju dla Ukraicw byy nieporwnanie wiksze ukazywao si 127 tytuw prasy ukraiskiej, w tym trzy dzienniki, a jedyn przeszkod w ich dalszym rozwoju bya niedua grupa czytelnikw, szacowana zaledwie na 300 tys. osb. Analfabetyzm by jeszcze wwczas bardzo rozpowszechniony. Szczeglnie istotnym elementem byo take porwnanie swobd religijnych, a raczej przeladowania religii w Rosji z relatywnie liberaln polityk pastwa polskiego. Naley podkreli, e dzia ten pozbawiony by znamion doranej propagandy czy wybielania stanu rzeczy w granicach Rzeczpospolitej. Ocen pozostawiano czytelnikowi, ktry z dostarczonych i wiarygodnych, bo pochodzcych z ukraiskich rde faktw mg wyciga wnioski. W dziale Ze wiata komentowano wydarzenia w ukraiskiej diasporze europejskiej i amerykaskiej. Relacjonowano w nim na bieco nowe inicjatywy polityczne, kulturalne i organizacyjne, bez wewntrznej cenzury. W wielu przypadkach donoszono o dziaalnoci antypolskich orodkw. Bczkowski zadba te o prezentacj wybranych zagadnie z historii najnowszej, w tym militarn historii Ukrainy i jej wspdziaania z Rzeczpospolit. Pomieszczano wic wspomnienia, relacje i dokumenty z okresu od insurekcji kociuszkowskiej a po wspln wypraw na Kijw w roku 1920. Nawizywano take do indywidualnej historii militarnej Ukra-
80
iny w okresie wielkiej wojny. Kolejnym nieformalnym dziaem byy wypowiedzi polskich szermierzy polsko-ukraiskiego pojednania. Obok Pisudskiego, wiele miejsca powicono Tadeuszowi Howce, Bronisawowi Pierackiemu, Adamowi Skwarczyskiemu, Julianowi Stachiewiczowi i Leonowi Wasilewskiemu. Zabjstwa tych dwch pierwszych politykw traktowano jako prowokacj, wykonan rkoma nacjonalistw ukraiskich, nierozumiejcych wsplnego interesu Ukrainy i Rzeczpospolitej. Po wybuchu II wojny wiatowej Bczkowski jednoznacznie stwierdzi, e za tymi zabjstwami i przedwczesn mierci Leona Wasilewskiego staa agentura sowiecka. Oddano take gos ukraiskim zwolennikom wspdziaania, poczynajc od wybitnych politykw a po dziennikarzy i publicystw. Zamieszczono wic szereg tekstw o Symonie Petlurze, przedrukowano znamienny w swej wymowie wywiad z przebywajcym w Szwajcarii prezydentem URL Andrzejem Liwickim, relacje wystpie sejmowych politykw ukraiskich. Po mierci Pisudskiego autorzy ukraiscy przypominali wzajemne kontakty sprzed I wojny wiatowej oraz znaczenie sojuszu z 1920 r., ktry stanowi ofert praktycznego wspuczestnictwa we wznoszeniu gmachu pastwowego URL. Ukraicy na amach Biuletynu podkrelali otwarto Pisudskiego na polityczne projekty i denie do niepodlegoci Ukrainy. Iwan Kedryn stwierdza jednoznacznie: Z imieniem Pisudskiego czono wspln z nami Ukraicami nienawi do Rosji i wsplne [...] marzenie rozpadnicia si Rosji na szereg pastw narodowych, wrd ktrych nie moe przecie brakn narodu ukraiskiego. Pisze dalej Kedryn, e to Pisudski jest w istocie twrc i nosicielem najmielszej i najpotniejszej koncepcji politycznej, ktr od czasu Batorego myl polska wydaa koncepcji radykalnego rozwizania kwestii Wschodu Europy i raz na zawsze pozbycia si niebezpieczestwa ze strony kolosa rosyjskiego [podkrelenie I. Kedryna J.C.]. Przypominano jego postaw sprzed I wojny wiatowej: Mykoa Kowalewski przywoa wypowied z 1911 r., kiedy to w lokalu lwowskiej Siczy wdz polskiej irredenty nawoywa Ukraicw do tworzenia wasnych si wojskowych i walki z moskiewskim ciemizc. W innym miejscu przywoano wypowied Naczelnika Pastwa z 1919 r. na posuchaniu we Lwowie dla dziaaczy ukraiskich i polskich. Powiedzia on wtedy, e bagnetami walczy si, ale na nich siedzie nie mona. Na pierwszej stronie numeru z koca 1935 r. Wasyl Masiutyn w drzeworycie przedstawi Pisudskiego w pozie bliniaczo podobnej do Chmielnickiego ze znanego miedziorytu. Ustylizowany na Sarmat, Pisudski dziery w doni hetmask buaw, co byo rwnoznaczne z obecnoci w ukraiskim panteonie. mier Pisudskiego odnotoway liczne periodyki ukraiskie w kraju i na emigracji. Podobn atencj otaczano Petlur. Gwnego Atamana z wojny polsko-bolszewickiej przedstawiano jako solidnego sojusznika, ktrego miae decyzje o wspdziaaniu z Polakami otwieray realn drog do budowy wasnej pastwowoci. Podkrelano przy tym, e klucz do rozwizania problemu Ukrainy nadal spoczywa w rku dwch pastw, dziercych ziemie ukraiskie Rzeczpospolitej i stalinowskiej Rosji. Przeladowanie ywiou ukraiskiego, doniesienia o wielkim godzie i masowych represjach odbieray jakkolwiek nadziej na moliwo realizacji nawet skromnych postulatw pod panowaniem Moskwy. Mimo okrelonych barier i trudnoci, byo to moliwe jedynie we wspdziaaniu z Polsk. Odwoywano si do tzw. testamentu Petlury, korzystania z dorobku bohaterw narodowych Polski i Ukrainy. Dziaajc na rzecz sojuszu polsko-ukraiskiego, Bczkowski twierdzi, e tylko wprzenie de Ukraicw do odbudowy wasnego pastwa w rydwan polityki polskiej moe przenie trwae i podane efekty. Zaleca wspieranie jzyka i edukacji oraz projektu uni-
81
wersytetu ukraiskiego. Na amach Biuletynu wielokrotnie wskazywano na niezrozumienie problematyki pogranicza polsko-rosyjskiego w Europie. Bczkowski uwaa sojusz za rodzaj reasekuracji take w wymiarze midzynarodowym. Podzielali ten pogld i inni. Zapomniany dzi Mykoa Dako wskazywa, e ratykowanie przez Francj w 1936 r., podpisanego 2 maja 1935 r., ukadu ze stalinowsk Rosj osabia sojusz polsko-francuski i winno stanowi bodziec do bliszego uoenia stosunkw na odcinku polsko-ukraiskim. Wspdziaanie polsko-ukraiskie moe zastpi stpione owym porozumieniem wypenianie zobowiza sojuszniczych wobec Polski ze strony Francji. Wspdziaanie z Ukraicami w obliczu zagroenia ze strony Moskwy, a nawet III Rzeszy, moe by cenne. Aktywno Bczkowskiego w tych latach nie ograniczaa si do Biuletynu. Warto wic potwierdzi stao jego przekona poprzez wypowiedzi na innych forach. Obok spraw ukraiskich ogniskoway si one na problematyce rosyjskiej. Zmierzy si z ni w studium O Wschodnich problemach Polski5, ktre uzna naley za jedno najwaniejszych w jego dorobku. Autor przypomina, e od XV wieku trwa nieustanny proces powikszania terytorium pastwa carw o obszary obce jej narodowociowo i cywilizacyjnie. Odmawia Rosji miana pastwa europejskiego, a samym Rosjanom prawa do miana narodu sowiaskiego. Stwierdza, e tradycja historycznego rozwoju i skomplikowane dzieje Rosji, wreszcie dugotrwaa kontrola ze strony Azji, uprawnia do okrelania Rosjan Mongoo-Moskalami. Bczkowski uwaa, e 17 wojen toczonych przez Rosj z przedrozbiorow Rzeczpospolit wiadczy o tym, e dla Rosji czynnik wsplnoty interesw sowiaskich nie odgrywa adnej roli. Traktowanie Rzeczpospolitej przez Rosj jako staego wroga ma swoj wymow. Jeszcze w czasach I Rzeczypospolitej stosunek terytorium i ludnoci obu pastw nie wykazywa decydujcej przewagi ktrej ze stron koniktu, podczas gdy w czasach wspczesnych Bczkowskiemu Rosja miaa ju piciokrotnie wicej ludnoci i obejmowaa ponad szst cz obszaru kuli ziemskiej. Bczkowski traktowa te liczby jako uzasadnienie dla rozwinicia instynktu obronnego Rzeczpospolitej i stosowania polityki divide et impera. Ukraina, Turkiestan i inne narody Rosji, oto kandydaci do wyzwolenia si z twardych ram pastwowej konstrukcji Rosji. W procesie tym najistotniejsza rola przypadaa Ukrainie, ktra bez odpadnicia Kaukazu pozostawi w rkach Rosji dostp do Morza Czarnego oraz bogactwa naftowe i inne Kaukazu, ktre umoliwi okrojonej, lecz mimo to olbrzymiej, 100 milionowej Rosji ponownie zapanowanie nad Ukrain. Tylko wycignicie wszystkich konsekwencji z ewentualnego rozpadu Rosji i pozbawienie jej moliwoci zbyt atwego realizowania swej odwiecznej zasady ekstensywnych podbojw moe by uwaane za rzeczowe i trwae zaatwienie problemu wielkiej Rosji [...]. Majc przed sob t waciw perspektyw niebezpieczestwa, grocego naszemu stanowi posiadania na Kresach, musimy zastosowa polityczn zasad obrania za mniejszego dla zwalczania za wikszego, musimy zrozumie, e atwiej nam bdzie broni swego kresowego stanu posiadania przed 35 milionow Ukrain, majc 100 milionow Rosj na karku w najwaniejszym dla przyszej Ukrainy terenie Zagbia Donieckiego, anieli przed wielk, potn, zasilon przez bogactwa Ukrainy 160-milionow Rosj6. Take na emigracji Bczkowski nie zmieni swych pogldw. Oto fragment wypowiedzi zamieszczonej w Kulturze w roku 1952. Mona j potraktowa jako rsum indywidualnych wysikw
5 W. Bczkowski, O Wschodnich problemach Polski (Uwagi Propedeutyczne), Problemy Europy Wschodniej, nr 1, Warszawa 1939, przedruk: W. Bczkowski, O wschodnich problemach Polski. Wybr pism, red. J. Kloczkowski, P. Kowal, Krakw 2000, s. 2945. 6 Ibidem.
82
Bczkowskiego, ale i testament na przyszo. W naszej przedwojennej pracy publicystycznej czylimy ideay mocarstwowej Polski z romantycznym hasem wolnoci ludw. Symbol trj-jedynej [Rzeczypospolitej], unowoczeniony na wzr szwajcarski lub brytyjsko-dominalny, obejmujcy Polsk, Ukrain, Biaoru i Litw, wydawa si najwaciwszym ratunkiem przed naporem dwch myskich kamieni niemieckiego i rosyjskiego, nieustannie grocych zgnieceniem maej etnogracznej Polski. Wierzylimy, i w warunkach rosncej potgi ssiadw, przy rusolstwie Francji, oddaleniu Anglosasw, tylko wielki szaleczy w swym rozmachu aktywizm polityczny mgby uchroni pastwo przed pochoniciem przez ssiadw. Narastajcy [...] konikt wiatowy nadawa naszym tezom proukraiskim pitno aktualnoci i praktycznoci[...]. Na pytanie, czy nard ukraiski istnieje, odpowiadamy, gdyby nie istnia nard, lecz ukraiska masa etnograczna, to naleaoby jej pomc w osigniciu wiadomoci narodowej. Dlaczego i po co? Po to, by na Wschodzie nie mie do czynienia z 90 milionami Wielkorusw plus 40 milionw Maorusw7. Bczkowski przekonywa dalej, e sia cienia Ukraicw to kierunek wschodni, na zachodnim s w defensywie, a wic nie zagraaj Rzeczpospolitej. To wana wskazwka na przyszo, tym bardziej, e sprawa ukraiska jest nierozerwalnie zwizana z biaorusk i litewsk. Bez problemu Ukrainy zagadnienie Biaorusi zredukowaoby si do poziomu sprawy Walii lub Szkocji w Anglii, napicie za w sprawach polsko-litewskich stracioby swoje ostrze8. Broni te historycznych przesanek i decyzji. Pisudskiego. Plany federacyjne nie powiody si, lecz niepodlego zostaa utrwalona z naddatkiem przyczkiem Ziem Wschodnich [...]. W strategiczno-politycznym zasigu Polski umacniay sw wolno pastwa batyckie, Rumunia, nawet Czechosowacja. Jest jasne, e bez zwycistwa polskiego w roku 1920 los wczesnej Europy byby podobny do Europy pojataskiej. Dzi ju jest jaowym dociekaniem, co by byo, gdyby Polska, idc w lady federacyjnej koncepcji sowieckiej (nie praktyki) i wyprzedzajc powstanie brytyjskiej wsplnoty ludw przebudowaa pastwo w federacj. Moe przyczyyby si do niej Rumunia, kraje nadbatyckie Finlandia, Czechy, Wgry i Bugaria? Moe dzieje 1939 1945 wygldayby inaczej?9 Nawet jeli na pogldy Bczkowskiego wpyw wywary prace emigracyjnych federalistw z Europy rodkowowschodniej, to nie sposb nie przyzna, e wytyczona droga leaa w interesie Rzeczypospolitej. Razem z upadkiem Polski w 1939 r. upada wielka idea wolnoci i jej upadek sta si wielkim sukcesem Moskwy [podkrelenie W. Bczkowskiego J.C.]. Nie byo to, jak mg si przekona sam w 1991 r., zwycistwo trwae, a szybkie uznanie niepodlegoci Ukrainy przez III Rzeczpospolit potraktowa Bczkowski jako windykacj wasnej postawy i wieloletniej pracy. Wodzimierz Bczkowski zmar 19 sierpnia 2000 r. w Waszyngtonie, na kilka lat przed pomaraczow rewolucj. Jego pogldy i dorobek wci oczekuj na szersze udostpnienie, nie tylko zreszt w Polsce. Spucizna po nim traa do Instytutu Pisudskiego w Nowym Jorku z ktrym przez kilkadziesit lat wsppracowa i czeka na swojego badacza.
Wszystkie cytaty (poza opisanymi w przypisach) pochodz z Biuletynu PolskoUkraiskiego, ktrego pene roczniki znajduj si w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie i Biblioteki Jagieloskiej.
7 8 9
W. Bczkowski, Sprawa ukraiska, Kultura, nr 7, Pary 1952. Ibidem. Ibidem.
83
MAREK GAZOWSKI, WARSZAWA
KONSPIRACJA PISUDCZ YKW W KRAJU W LATACH 19391947

W historiograi i publicystyce peerelowskiej losy rodowiska pisudczykowskiego po wybuchu II wojny wiatowej przedstawiano w sposb bardzo uproszczony. Tum urzdnikw i ocerw z rodzinami i bagaami, przemieszczajcy si w popochu w kierunku zbawiennej granicy rumuskiej, oraz Naczelny Wdz i Sztab Gwny Wojska Polskiego, porzucajcy walczc armi, stanowiy w opracowaniach czasw PRL kompromitujce zwieczenie trzynastoletnich rzdw sanacyjnej kliki. Dalsze dzieje pisudczykw czono w historiograi krajowej z intrygami przeciw gen. Wadysawowi Sikorskiemu, przede wszystkim w celu przeciwdziaania jego deniu do porozumienia ze Zwizkiem Sowieckim, a po wojnie ze zwalczaniem Polski Ludowej we wsppracy z wywiadami pastw zachodnich. Nie dopuszczano do formuowania samodzielnych ocen, czy innej od obowizujcej interpretacji dziaa, podejmowanych przez to rodowisko polityczne. Istotnie, we wrzeniu 1939 r., rzdzcy Polsk od przewrotu majowego, obz pisudczykowsko-sanacyjny zosta rozbity w stopniu znacznie wikszym, ni inne ugrupowania polityczne. Byo to spowodowane m.in. utrat dotychczasowego oparcia w aparacie pastwowym, opuszczeniem kraju przez wszystkich niemal czoowych przywdcw i dziaaczy politycznych, powszechnym w spoeczestwie polskim przekonaniem o wycznej odpowiedzialnoci pisudczykw za poniesion we wrzeniu 1939 r. klsk wojenn. W kocu podziaem, jaki nastpi po mierci Marszaka, zwizanym z krytyk wielu czoowych pisudczykw budowanego przez nich samych obozu politycznego. Jednak wrzesie 1939 r. otwiera kolejny okres dziaalnoci politycznej pisudczykw. Nadal obecni w yciu politycznym w okupowanym kraju i na uchodstwie, przez ca wojn uczestniczyli w walce o niepodlego Polski. Starali si oddziaywa na spoeczestwo polskie i ksztatowa jego postawy wobec najwaniejszych problemw, ktre stany na drodze do odbudowy pastwa. Uczestniczyli w tworzeniu Suby Zwycistwu Polski i Zwizku Walki Zbrojnej, dziaali w Armii Krajowej, czsto penic w podziemnym wojsku odpowiedzialne funkcje. W swojej dziaalnoci politycznej, przyjmujc rol opozycji w stosunku do rzdu RP na uchodstwie, oraz jego przedstawicielstwa w kraju, prezentowali swe pogldy w wielu czasopismach konspiracyjnych. Po zakoczeniu wojny, ktre nie przynioso oczekiwanej niepodlegoci, wczyli si aktywnie w nurt powojennego podziemia. Stworzyli kolejne grupy konspiracyjne, uczestniczyli w dziaaniach Delegatury Si Zbrojnych na Kraj i Zrzeszenia Wolno i Niezawiso. Podobnie jak inni uczestnicy powojennego podziemia, dowiadczyli represji wadz komunistycznych.
84
Ludzie i organizacje W pierwszym okresie dziaalnoci w podziemiu wikszo pisudczykw zaangaowaa si w budow konspiracji wojskowej, posiadajcej rwnie charakter polityczny, w ramach SZP, a nastpnie ZWZ. Wkrtce jednak, wskutek naciskw ze strony innych ugrupowa politycznych, wielu z nich usunito z podziemnego wojska. Dziaacze, zwizani z przedwojennym obozem pisudczykowsko-sanacyjnym, odegrali rwnie decydujc rol w zakadaniu, natychmiast po zakoczeniu kampanii wrzeniowej, wielu lokalnych organizacji konspiracyjnych. Wyrastay zwykle na podou przedwojennych zwizkw o charakterze militarnym i kombatanckim o proweniencji niepodlegociowej, w wikszoci zostay pniej wczone do ZWZ-AK, jak np. Organizacja Ora Biaego. Znaczny odsetek osb, mniej lub bardziej zwizanych z tym obozem, znalaz si w Zwizku Odbudowy Rzeczypospolitej i w organizacji Polska Niepodlega. Wobec panujcych nastrojw, krytycznie odnosiy si one jednak do niedawnej przeszoci i formuoway przede wszystkim program biecej walki z okupantami, nie nawizujc do tradycji obozu pisudczykowskich. Spord organizacji konspiracyjnych, powstajcych w pierwszym okresie wojny, z przedwojennym obozem rzdzcym identykowao si zaledwie kilka z nich. Grono czonkw Okrgu Warszawskiego Zwizku Peowiakw utworzyo Wojskow Organizacj Polska i od padziernika 1939 r. zaczo wydawa gazetk Polska, jedno z pierwszych pism konspiracyjnych w kraju. W styczniu 1940 r. kierownictwo Organizacji Ora Biaego w Warszawie, na czele z ppk. Witoldem Rosoowskim odmwio wcielenia do ZWZ, motywujc ten krok nieprzyjazn pisudczykom polityk rzdu gen. Sikorskiego. Grupa ta przybraa nazw Zwizek Strzelecki i zacza wydawa pismo S (Strzelec). Polityczne grupy pisudczykowskie powstay rwnie na terenach okupacji litewskiej oraz sowieckiej, gdzie we Lwowie utworzono grup Wierni Polsce. Spord wszystkich inicjatyw pisudczykw, w pierwszym okresie ich okupacyjnej aktywnoci politycznej w kraju na czoo wysuna si dziaalno Henryka Jzewskiego, od lata 1940 r. wydajcego pismo Polska Walczy (stanowice lewic pisudczykw), i Zygmunta Hempla, ktry w nastpnym roku zaoy Myl Pastwow. Wany orodek polityczny pisudczykw powsta w 1940 r. na Wgrzech. Do jego przywdcw naleeli: jeden z czoowych dziaaczy Obozu Zjednoczenia Narodowego, przedwojenny wiceminister komunikacji Julian Piasecki oraz ppk Wacaw Lipiski. W grudniu 1940 r. pisudczycy z tej grupy, korzystajc z pomocy ocerw WP, przebywajcych w Rumunii, na czele z ppk. Romualdem Najsarkiem, doprowadzili do uwolnienia z miejsca internowania w Dragoslavele marsz. Edwarda migego-Rydza, Julian Piasecki ktrego ukryto nastpnie na Wgrzech. Wiosn 1941 r. w Budapeszcie pisudczycy powoali Obz Polski Walczcej. Dziaalno na Wgrzech traktowano jako tymczasow. Gwnym celem OPW by powrt jego czonkw do kraju i wzicie udziau w konspiracyjnej walce z okupantami. W tym przedsiwziciu pomoga utworzona przez dziaaczy OPW sie cznoci z okupowanym krajem, co umoliwio przerzucenia do kraju kilkunastu ocerw WP, m.in. w padzierniku 1941 r. marsz. migego-Rydza. Po wyjedzie wikszoci dziaaczy OPW do kraju, jesieni 1941 r. na Wgrzech pozostaa ekspozytura Obozu, kierowana przez gen. Stefana Hubickiego. Speniaa ona m.in. funkcj bazy cznoci midzy okupowanym krajem a uchodstwem polskim na Zachodzie.
85
Po powrocie do Polski marszaek migy nawiza kontakt z Hemplem. Wobec choroby i mierci byego Naczelnego Wodza, ktra wedug niepewnych informacji miaa nastpi w grudniu 1941 r., dalsze rozmowy w celu stworzenia ugrupowania politycznego pisudczykw, bez wzgldu na przedwojenne podziay i rnice pogldw, prowadzi Piasecki. Wikszo rodowisk, wchodzcych przed 1939 r. w skad OZN, na og odmwia swojego udziau w tworzonej organizacji. Wielu pisudczykw byo ju zaangaowanych w ZWZ i nie zamierzao prowadzi dziaalnoci cile politycznej. Odrbn dziaalno kontynuowa Jzewski, ktry sprzeciwi si tworzeniu przez pisudczykw samodzielnego ugrupowania politycznego. Do gwnego sporu, na tle oceny rzdw pisudczykw w kraju po mierci marszaka Pisudskiego, doszo midzy Piaseckim a grup Hempla, skupion wok Myli Pastwowej. Po niepowodzeniu rozmw, 25 sierpnia 1942 r. Piasecki formalnie powoa w kraju Obz Polski Walczcej. 15 padziernika 1942 r. dziaacze skupieni wok Myli Pastwowej utworzyli Konwent Organizacji Niepodlegociowych. Do nurtu pisudczykowskiego zaliczano w Polskim Pastwie Podziemnym rwnie nieliczn grup Jzewskiego skupion wok pisma Polska Walczy, w podziemiu nazywan od pseudonimu byego wojewody woyskiego Grup Olgierda. W ten sposb doszo do powstania znaczcej opozycji wobec rzdu na uchodstwie i jego przedstawicielstwa w okupowanym kraju, ktrej dotd w zasadzie nie byo. Gwnym orodkiem dziaalnoci organizacji pisudczykowskich bya Warszawa, w ktrej znajdowaa si siedziba ich wadz i ukazyway si najwaniejsze pisma. Ponadto znaczcy orodek KON powsta we Lwowie, gdzie Konwentowi podporzdkowaa si organizacja Wierni Polsce. KON skupi, przypuszczalnie, co najmniej kilkaset osb w Warszawie i nieliczne grupy w innych miastach. Spord organizacji, ktre powoay OPW, liczb czonkw Wojskowej Organizacji Polska szacowano w rdach Delegatury Rzdu na Kraj na okoo dwa tysice osb. Inne grupy nie byy jednak tak liczne, ale (jak zauway Jerzy C. Malinowski), niektrzy historycy kierowani najpewniej jedynie niechci wobec rodowiska pisudczykowskiego podawali zanion liczebno obydwu ugrupowa. Na przykad liczba 300400 czonkw KON i OPW, wymieniona w opracowaniu Eugeniusza Duraczyskiego Polska 19391945. Dzieje polityczne, nie zostaa poparta adnym materiaem rdowym. Jest ona mao prawdopodobna ze wzgldu na rozmiary i znaczenie dziaalnoci politycznej pisudczykw w czasie okupacji, czego wyrazem by chociaby bardzo dobrze funkcjonujcy aparat wydawniczy i kolportau KON oraz OPW. Liczne tytuy konspiracyjne, wydawane przez pisudczykw, byy rozpowszechniane przynajmniej w kilku wikszych miastach Polski. Na czele OPW sta szef Julian Piasecki. Podlegay mu wydziay, odpowiedzialne m.in. za wydawanie prasy i kolporta. KON-em kierowa Zarzd Gwny, skadajcy si z Wydziau Wykonawczego, na czele z Hemplem, oraz Wydziau Politycznego, pracujcego zespoowo, w ktrym znaleli si m.in. przedwojenni czoowi dziaacze BBWR i posowie sejmowi Mikoaj Dolanowski i Bolesaw Fichna, Adam Galiski w agrze 1955 (z lewej)
86
ponadto Wacaw Lipiski, ppk Franciszek E. Pfeiffer, a spord dziaaczy modszego pokolenia Bolesaw Pawowicz, ktry poleg pniej w Powstaniu Warszawskim. Mimo dobrego zakonspirowania pisudczycy nie uniknli strat. Spord czoowych dziaaczy konspiracji pisudczykowskiej z rk Niemcw zginli m.in. ppk Witold Rosoowski, ppk Konstanty Abamowicz, mjr Mieczysaw Karski, ppk dypl. Kazimierz Stamirowski, Henryk Dunin-Borkowski i Wadysaw Maruszczak, ktry popeni samobjstwo po aresztowaniu go przez gestapo we Lwowie. Prasa i myl polityczna W wielotematycznej, przeznaczonej dla rnych grup spoecznych, posiadajcej wysoki poziom merytoryczny prasie, przedstawiano pogldy w kwestiach dotyczcych polityki zagranicznej, alternatywne w stosunku do stanowiska koalicji czterech stronnictw rzdzcych, oraz wewntrznej: ustroju Polski, powojennych reform gospodarczych i spoecznych, polityki narodowociowej, kultury. OPW wydawa 14 pism. Jego gwnymi organami prasowymi byy: Przegld Polityczny, Polska i Pastwo Polskie. Ponadto wydawano Nurt, redagowany przez Ferdynanda Goetla i Wilama Horzyc, Polsk Gospodarcz, Dekad, pismo informacyjne Agencja Polski Walczcej. Bujny rozwj prasy OPW by moliwy dziki posiadaniu trzech tajnych drukarni w Warszawie. Gwnym organem prasowym KON pozostaa Myl Pastwowa oraz wydawane od 1943 r. Tydzie i Droga. Wiadomoci biece, pochodzce z wasnego nasuchu radiowego, podawao Echo. We Lwowie ukazyway si: Komunikat, Suba Pastwu, Skrzyda i Sprawy Ukraisko-Polskie. KON dysponowa drukarni w Warszawie. Polska Walczy (Grupa Olgierda), oprcz pisma Polska Walczy, wydawaa miesicznik Ziemie Wschodnie Rzeczypospolitej. OPW i KON okreliy najwaniejsze, zdaniem pisudczykw, polskie cele wojenne w swoich deklaracjach programowych i pniej wielokrotnie nawizyway do nich w wydawanych publikacjach. Dziaacze pierwszego z ugrupowa, podkrelajc znaczenie walki podjtej we wrzeniu 1939 r. jako punktu zwrotnego w historii wspczesnych narodw, prowadzonej bez wzgldu na straty o zwycistwo nad zachannoci niemieck i barbarzystwem wschodnim, za priorytet uznawali odzyskanie niepodlegoci oraz rozszerzenie granic pastwa polskiego w rozmiarach gwarantujcych niezaleno, bezpieczestwo i moliwo odgrywania decydujcej roli w Europie rodkowowschodniej. Wrd najistotniejszych zada biecych wymieniali przygotowanie organizacji wewntrznej narodu do wykonania zada cywilnych i wojskowych oraz przeprowadzenie dziaa na rzecz moralnego odrodzenia narodu i przeciwstawienia si obcym w Polsce, destrukcyjnym siom wewntrznym, w czym widziano rwnie paszczyzn wsppracy z innymi ugrupowaniami politycznymi Polski Podziemnej. Gwnym celem KON bya zwyciska walka o Niepodlego i cao Pastwa. Podobnie jak OPW, dziaacze KON widzieli zapewnienie bezpieczestwa pastwu polskiemu na przyszo w stworzeniu federacji rodkowoeuropejskiej. Kadli take nacisk na konieczno konsolidacji wszystkich si niepodlegociowych w obliczu wojny, decydujcej o przyszoci narodu i pastwa. Niepodlego bya rwnie gwnym deniem grupy Jzewskiego, ktry aktualn sytuacj Polski czy z oglnym koniktem midzy pastwami demokratycznymi a totalitarnymi. Okupowana Polska stanowia, wedug niego, jeden z frontw walki czowieka, spoeczestw i narodw z prb narzucenia ludzkoci ustroju totalistycznego, panowania pierwotnych zaborczych instynktw Niemiec i Rosji. Obydwa systemy, sowiecki i niemiecki, godz w podstawy ludzkiego istnienia, w przyrodzone prawa spoeczestw i narodw.
87
rdem myli pisudczykowskiej byy idee wyraone w czynach i pismach marszaka Jzefa Pisudskiego, do ktrych pisudczycy bardzo czsto nawizywali w swoich publikacjach. Wynikao to z przekonania, e wszystko, co wie si z bytem Narodu: sia przekona, bohaterstwo, twrcza myl, wola, mdro i dojrzao, uczciwo i lojalno w stosunkach wzajemnych wszystko to co jest Najlepsze, Najwzniolejsze, co jest szczytem i kresem lotu ducha ludzkiego, wskazywa Narodowi Pisudski. Z jego dokona wycigano wniosek, e niepodlego nie zostanie Polsce podarowana, lecz musi by wywalczona przede wszystkim wasnymi siami. O ile ocena postaci i rzdw Marszaka bya zgodna, to cakowicie rnili si pisudczycy w pogldach na sposb sprawowania wadzy w Polsce po jego mierci. Najdobitniej poddawa go krytyce Jzewski: Rzdy ozonowe byy jaskrawym zaprzeczeniem zajtego przez Marszaka Pisudskiego stanowiska [...]. Zamiast autorytetu konstytucji wysunito autorytet jednostki, zasad wodzostwa pisa. Inne stanowisko zaj OPW, przeciwstawiajc si szczeglnemu traktowaniu okresu rzdw pisudczykw po mierci Pisudskiego. W tym rodowisku uwaano, e dziki przewidujcej polityce Marszaka, rozwj Polski nie zosta zahamowany, a lata 19351939 stanowiy kontynuacj rewolucji majowej z 1926 r. Z ocen polityki Pisudskiego i jego zwolennikw w dwudziestoleciu midzywojennym wizaa si rwnie polemika z zarzutami formuowanymi przez wiele rodowisk politycznych Polski Podziemnej na temat odpowiedzialnoci przedwojennych wadz za przegranie kampanii wrzeniowej. W dyskusji na ten temat pisudczycy stanli na stanowisku, e chwila, w ktrej j podjto, nie bya odpowiednia, a w ocenie wydarze z wrzenia 1939 r. opinia spoeczna zostaa poddana presji propagandy niemieckiej oraz wadz polskich na uchodstwie, ktre wykorzystay panujce nastroje do zwalczania swoich przeciwnikw politycznych. Rozumiejc rozgoryczenie spoeczestwa, zwracali uwag, e w oglnym zniechceniu ginie bez echa bohaterska i wspaniaa walka onierza polskiego na polach bitew. Przyczyny klski we wrzeniu 1939 r. widzieli w miadcej przewadze militarnej Niemiec, niedotrzymaniu zobowiza udzielenia pomocy militarnej Polsce przez zachodnich sprzymierzecw oraz agresji sowieckiej w siedemnastym dniu wojny. Uznajc polityk zagraniczn za priorytetowe zagadnienie w swoich rozwaaniach, pisudczycy opowiadali si za polityk stanowcz, samodzieln, podmiotow, suc wycznie sprawie polskiej niezalen od interesw: innych pastw, klasowych, partyjnych, mniejszociowych oraz tajnych organizacji. Przyznajc, e polityka wymaga kompromisw, uznawali jednak, e istnieje granica ich zawierania: jest ni honor pastwa, ktry nie pozwala na adne, najmniejsze ustpstwa terytorialne i polityczne wobec ssiadw, zarwno wrogw, jak przyjaci. Zdecydowanie przeciwstawiali si rwnie przedmiotowemu traktowaniu Polski przez sojusznikw, uznajc e hasem polskiej racji stanu zawsze musi by nic o nas bez nas. Twierdzili, e takie standardy polityce polskiej nada Jzef Pisudski, za jego godnym kontynuatorem by Jzef Beck. Bronili decyzji podjtych przez Pisudskiego i Becka w latach trzydziestych, czsto polemizujc z wypowiedziami na ten temat w prasie konspiracyjnej w kraju, oraz gosami przedstawicieli rzdu polskiego na uchodstwie. Pisudczycy uznawali, e w toczcej si wojnie Polska posiada dwch wrogw: Niemcy i ZSRS, jednakowo zagraajcych niepodlegoci i integralnoci pastwa polskiego, oraz bezpieczestwu spoeczestwa polskiego. Komunizm rosyjski jest takim samym wrogiem Polski jak i hitleryzm niemiecki podkrelali, hegemoni polityczn Rosji sowieckiej w Europie uwaajc za rwnie gron jak niemieck. Midzy ideologi komunistyczn a nazistowsk stawiali znak rwnoci, zwracajc uwag na podobiestwo metod stosowanych przez hitlerowcw i komunistw. Jeden wart drugiego. Obaj licytuj si w bestialstwie
88
i zbrodni pisano. Wskazywali na wielowiekow wspprac Niemiec i Rosji i stale przypominali, e ZSRS sta si czonkiem koalicji antyhitlerowskiej przymusowo, dopiero po agresji niemieckiej w 1941 r. Zakadali jednak, e w miar rozwoju sytuacji wojennej wobec spodziewanej klski Niemiec i likwidacji na duszy czas pyncego z ich strony zagroenia wrogiem Polski numer jeden stanie si Rosja. Dziaania ZSRS w stosunku do Polski po 23 sierpnia 1939 r. nie pozostawiay adnych zudze co do zaborczych celw tego pastwa i na ich podstawie pisudczycy opierali przekonanie, e Rosja jest naszym miertelnym i nie przebierajcym w metodach dziaania wrogiem. Dlatego ukad SikorskiMajski przyjli bardzo krytycznie, podzielajc opini wyraon w Polska Walczy, e pakt jest dokumentem ponienia i upokorzenia Polski. Premierowi Sikorskiemu zarzucano, e reprezentujc pastwo napadnite, ktrego ziemie wczono do ZSRS, a ludno poddano przeladowaniom, wda si w rokowania z niedawnym jeszcze zaborc, uznajc, e mona porozumie si z nim bez rozstrzygnicia fundamentalnej kwestii wschodniej granicy Polski. Zwracano uwag, e sowieckie pretensje terytorialne stanowi jedynie pretekst do ingerencji w wewntrzne sprawy Polski a do pozbawienia jej niepodlegoci i wcielenia do ZSRS. dania terytorialne ZSRS w stosunku do Polski stawiano na rwni z niemieckimi z 1939 r. Podobnie jak wwczas nie byo mowy o ustpieniu w sprawie integralnoci Polski Niemcom, tak nie mogo by dyskusji na temat zmiany granicy wschodniej. Nie ma ziemi polskiej na sprzeda! woali pisudczycy, jakkolwiek myl o moliwoci oddania wschodnich wojewdztw RP uwaajc za zdrad stanu i akcentujc jednolito w tej mierze opinii spoeczestwa polskiego. Zerwanie przez ZSRS stosunkw dyplomatycznych z wadzami polskimi na uchodstwie uznali za kolejny krok, zmierzajcy do pozbawienia Polski niepodlegoci, i ostateczne zaamanie prby porozumienia, podjtej przez gen. Sikorskiego. Obawy pisudczykw dramatycznie potwierdzao ujawnienie zbrodni katyskiej. Zajcie ziem polskich przez Armi Czerwon uznawali wic za rwnoznaczne z now okupacj. Pisudczycy zdawali sobie spraw, e walka z Niemcami i Rosj jest arcytrudna. Ale przyjcie da sowieckich byo dla nich rwnoznaczne z narodowym samobjstwem. Walczymy o samo ycie i sam byt. Przeciw naszemu bytowi skierowane s dwie potgi i nic tego faktu nie zmieni. Wobec rzdu polskiego i Polski Podziemnej Organizacje pisudczykowskie formalnie uznaway wadze polskie na uchodstwie i ich przedstawicielstwo krajowe, jednak w stosunku do Rzdu RP i jego Delegatury na Kraj pozostaway w opozycji, niezalenie od dziaalnoci niektrych pisudczykw w aparacie Delegatury. Myl Pastwowa podkrelaa konieczno spenienia obowizku wykonywania rozkazw wadzy konstytucyjnej i twrczego wspdziaania z ni w subie dla Pastwa, wasn rol okrelajc jako opozycja J[ego] K[rlewskiej] Moci. Opozycja nie zmierza [...] ani do warcholstwa, ani do krytyki samych instytucji pastwowych, ani te do negowania faktu, e i ona winna Pastwu suy. Wrcz przeciwnie, utrzymujc si w tej subie, szanujc obowizujce z prawa normy ukadu pastwowego tylko w ramach jej przynalenych wnosi swj wasny dorobek do oglnego dorobku Polski pisano w innym tekcie. Opozycyjne stanowisko pisudczykw dotyczyo przede wszystkim kwestii polityki zagranicznej gen. Sikorskiego i Stanisawa Mikoajczyka uznawanej przez nich za uleg i mao stanowcz zarwno wobec ZSRS, jak i zachodnich sprzymierzecw Polski. Pisudczycy zdecydowanie stanli za na stanowisku cakowitego podporzdkowania si dowdztwu ZWZ-AK i bez zastrzee uznali podziemn armi za si zbrojn, stanowic cz
89
Wojska Polskiego. Wynikao to z rygorystycznie przestrzeganego pogldu o ponadpartyjnej funkcji wojska oraz koniecznoci skupienia si niezbdnych do realizacji nadrzdnego celu walki zbrojnej o niepodlego. Morale wojska zaznaczano musi by oparte na tych czynnikach ducha i tradycji, jakie przekaza Wojsku Polskiemu zwyciski realizator walk o Niepodlego Jzef Pisudski. Niezalenie od pozostawania w opozycji, jednym z gwnych hase programowych pisudczykw staa si konsolidacja polityczna wszystkich si niepodlegociowych wok jednego celu odzyskania niepodlegego pastwa. Haso konsolidacji [...] pozostanie zawsze nieprzemijajcym nakazem w caoksztacie naszego ycia politycznego deklarowano. Konieczny warunek zjednoczenia widziano w wyonieniu rzdu jednoci narodowej i rzeczywistego przedstawicielstwa spoeczestwa w kraju. KON uznawa za powany bd niepowoanie w chwili wybuchu wojny z Niemcami rzdu, w ktrym reprezentowana byaby opozycja. Wskazywa jednak, e w podobny sposb postpuj obecnie w stosunku do pisudczykw ugrupowania grubej czwrki, ktrym zarzucano monopolizacj wadzy i partyjniactwo, a delegatowi rzdu e zamiast sprawowania funkcji przedstawiciela RP, spenia funkcj mecenasa interesw tych czy innych stronnictw. Podkrelajc istniejce rnice polityczne, dostrzegali kwestie czce wszystkie rodowiska, walczce o niepodleg Polsk: opr w stosunku do okupanta niemieckiego, walk o nienaruszalno polskiej granicy wschodniej i przesunicie granic zachodnich, budow armii podziemnej, porozumienie w kwestii dziaa przeciwko terrorowi niemieckiemu oraz akcji komunistycznej. W miar rosncego zagroenia sowieckiego haso zjednoczenia pojawiao si w prasie pisudczykowskiej coraz czciej. Wszystko musi by uczynione, co daje moliwo w czymkolwiek usprawni i powikszy nasz potencja wobec walcej si w gruzy siy okupanta niemieckiego i wobec coraz bardziej nacierajcego na nas bolszewizmu postulowano. Krytyczny pocztkowo stosunek do prb konsolidacji politycznej podejmowanej przez stronnictwa rzdzce w miar komplikowania si sytuacji midzynarodowej Polski zacz si zmienia. Powstanie Rady Jednoci Narodowej pisudczycy uznali za wydarzenie o wielkiej doniosoci, jako powoanie ciaa reprezentujcego peny front narodu polskiego. W RJN rzd znajduje podstaw dla swojej dziaalnoci i polityki jako jedyny przez cay kraj i cay nard uznawany konstytucyjny rzd polski. Mimo rnic w pogldach i czsto silnej niechci wobec innych ugrupowa Polski Podziemnej, pisudczycy uznawali je za integraln cz polskiego ycia politycznego. Zupenie inaczej traktowali komunistw. Podkrelajc, e podstaw polskiej kultury politycznej i spoecznej stanowi pojcie podmiotowoci jednostki, ideologi komunistyczn uznawali za cakowicie sprzeczn z polsk tradycj wolnoci i suwerennoci. PPR uwaano za jedyne ugrupowanie o charakterze totalitarnym na polskiej scenie politycznej. Komunici i zwizane z nimi rozmaite grupy konspiracyjne byy konsekwentnie uwaane za agentur ZSRS, a Krajow Rad Narodow uznano za operetkowy organ zoony z mtw komunistycznych, ktre naturalnie nikogo w Polsce nie reprezentuj. Demaskowano fasz hase goszonych przez PPR, zwracano uwag na instrumentalne traktowanie idei patriotycznych, rzekomy demokratyzm, ukrywanie ideologii komunistycznej i pozorowanie niezalenoci od wschodniego ssiada. Zwracano uwag, e komunici, mimo uregulowania stosunkw polsko-sowieckich w traktacie ryskim, przez cae dwudziestolecie midzywojenne zwalczali niepodlege pastwo polskie, wykonujc dyspozycje polityczne wadz ZSRS. Wskazywano, e PPR wzywajc do rozpoczcia walki zbrojnej, ma na celu sprowokowanie jeszcze wikszych represji niemieckich, doprowadzenie do anarchii w kraju i przygotowanie gruntu do podporzdkowania Polski ZSRS.
90
Grozi nam wielkie niebezpieczestwo [...]. Bolszewiccy agenci wyranie i jawnie prowadz agitacj w celu wywoania zjawisk dywersji i zbrojnych wobec Niemcw wystpie [...]. Jest to wyrana prowokacja, ktra powoduje masakr tysicy Polakw [...]. Haso czynu zbrojnego i dywersyjnych dziaa mog wyda tylko odpowiedni organizatorzy narodowego powstania, a nie agenci bolszewiccy, ktrzy w dzisiejszym stanie rzeczy staj si faktycznymi sprzymierzecami krwawych prowokacji niemieckich pisano w Polska Walczy. Agenturalnoci dziaa komunistw dowodzi rwnie stosunek do innych polskich ugrupowa politycznych oraz AK, w sposb agresywny atakowanych w prasie PPR. Zgraja ta pluje nienawici na walczcych o Polsk onierzy, odsdza od czci i wiary prawowity polski rzd i oskara gincych w walce z Niemcami ludzi o wspdziaanie z gestapo, przywaszcza na uytek swych nikczemnych machinacji drogie dla Polaka imiona Kociuszki, Traugutta, Dbrowskiego, Bema... tych, co walczyli i ginli za Polsk w walce z Rosj. Cakowita zaleno komunistw od wadz sowieckich spowodowaa, e w prasie pisudczykowskiej dziaania PPR stawiano na jednej paszczynie ze zjawiskiem kolaboracji z wadzami niemieckimi: Cay nard polski stan powinien do walki z bolszewickim upiorem, ktry si pomidzy nami znalaz, i ktry podj zbrodnicze dzieo naszego zniszczenia (Polska Walczy). Powstanie i nowa okupacja Dziaalno organizacji pisudczykowskich trwaa do chwili wybuchu Powstania Warszawskiego. Mimo sceptycznego nastawienia do ujawnienia wadz wojskowych wobec wkraczajcej na ziemie polskie Armii Czerwonej oraz szczeglnego nasilenia walk przeciw wycofujcej si armii niemieckiej, wikszo uczestnikw politycznej konspiracji pisudczykowskiej, ktrych nazwiska udao si ustali, wzia udzia w akcji Burza i w Powstaniu Warszawskim. Polityczne podziemie pisudczykowskie zostao w czasie Powstania Warszawskiego cakowicie rozbite, a jego tragedii dopenia mier w pierwszych dniach walk przywdcw dwch najwikszych organizacji: Zygmunta Hempla i Juliana Piaseckiego, a pniej m.in. Bolesawa Pawowicza i Mariana Zbarskiego. Spord dziaaczy i wsppracownikw konspiracji pisudczykowskiej, wywiezionych po powstaniu do Niemiec, zginli: Bolesaw Fichna, Bolesaw Pochmarski, Emilian Schall, Zbigniew Wagner i Tadeusz Zgorzelski. Sytuacj zaistnia po zakoczeniu powstania w rodowisku pisudczykw najlepiej oddawa Wacaw Lipiski w licie do Henryka Floyar-Rajchmana: Nasza grupa ze starych niezmordowanych koni zoona, ulega kompletnemu prawie rozbiciu [...]. Zostaem sam prawie na placu. Zjawisko to w rwnym stopniu dotyczyo OPW i Polska Walczy (Grupy Olgierda). Po upadku powstania rozpocz si ostatni etap dziaalnoci pisudczykw. O ile w czasie I wojny wiatowej pie legionowa niosa nadziej, e po mkach i cierpieniu nastpi kres wdrwki w niepodlegej Polsce, rozwj wypadkw od przeomu 1944 r. i 1945 r. takiej nadziei ju nie dawa. Jednak, mimo poniesionych strat pisudczycy nie kapitulowali. Po mierci Hempla na czele KON stan Mikoaj Dolanowski. W OPW funkcj tymczasowego szefa organizacji peni po powstaniu Jzef Lebedowicz, ktry w padzierniku rozpocz starania o reaktywowanie OPW. W drugiej poowie grudnia 1944 r. w domu dziaacza OPW, przedwojennego posa na Sejm RP Romana Tomczaka, w Podkowie Lenej odby si zjazd pisudczykw, w wyniku ktrego doszo do zjednoczenia KON i OPW oraz powoania Centrum Pastwowo-Narodowego. Jednak wskutek rozproszenia, strat osobowych, utraty wasnych drukarni i wydawnictw, braku funduszy, a w kocu zmienionych warunkw politycznych, prba rozwinicia dziaalnoci CP-N zakoczya si niepowodzeniem. Natomiast niektrzy spord uczestnikw podziemia pisudczykowskiego zaangaowali si w dziaalno Nie,
91
DSZ (m.in. Mieczysaw i Michalina Czechakowie, J. Lebedowicz, Maria oszak, Janusz Sipayo) oraz Zrzeszenia WiN (ppk Mieczysaw Szumaski, pk Jan Zientarski). Struktury organizacji pisudczykowskich istniay jeszcze przez pewien czas na wschodnich obszarach RP zajtych przez Armi Czerwon. W Wilnie dziaa Adam Galiski sprawujcy funkcj zastpcy, a nastpnie ostatniego okrgowego delegata Rzdu RP na Wileszczynie. Rwnoczenie redagowa pisudczykowskie pismo Znak, w ktrym wzywa do prowadzenia walki z okupantem sowieckim. 19 lipca 1945 r. zosta aresztowany przez NKWD. Zajcie Lwowa przez Armi Czerwon przerwao oywion dziaalno KON w tym miecie. Odtd wydawano jedynie Komunikat. W padzierniku 1944 r. wrd lwowskich dziaaczy KON rozpoczy si aresztowania, a w lutym 1945 r., po likwidacji powielarni Komunikatu przez NKWD, kierujcy t grup pk Jan Sokoowski zdecydowa o opuszczeniu miasta wraz z nieliczn ju grup wsppracownikw. Po jego wyjedzie nieznane osoby wydaway przepisywany rcznie Komunikat do koca sierpnia 1945 r. Natomiast pk Sokoowski przyby do Krakowa, gdzie wsplnie z innym dziaaczem KON Feliksem Gwidem, podj dziaalno konspiracyjn, skierowan przeciw komunistom. Rozpoczto wydawanie pisma Wolno i Prawda, a w pierwszych dniach sierpnia 1945 r. w mieszkaniu przy al. Krasiskiego doszo do rozmw midzy pisudczykami, reprezentowanymi przez Gwida oraz przybyego z Warszawy Wacawa Lipiskiego a czonkami Prezydium ZG SN Wodzimierzem Marszewskim i Janem Matachowskim na temat nawizania ewentualnej wsppracy. Niedugo pniej jednak Gwid i pk Sokoowski zostali aresztowani, a krakowska grupa KON rozbita. Konspiracja powojenna W drugiej poowie 1945 r. na placu boju pozostali ju tylko dwaj dziaacze politycznej konspiracji pisudczykowskiej: Wacaw Lipiski i Henryk Jzewski. Lipiski uczestniczy w powoaniu Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej najpowaniejszej prby porozumienia gwnych nurtw podziemia niepodlegociowego w powojennej Polsce. W marcu 1946 r. utworzy Stronnictwo Niezawisoci Narodowej. Jego najbliszym wsppracownikiem w tej organizacji by Kazimierz Gorzkowski. Lipiski wydawa pismo Gos Opozycji, reprezentowa rwnie SNN w Komitecie Porozumiewawczym. Jzewski wiosn 1945 r. rozpocz wydawanie gazetki Polska Niezawisa. Publicystyka obydwu pisudczykw mwia o koniecznoci dalszej walki o niepodlego, dotyczya biecych wydarze politycznych, formuowania stanowiska w stosunku do polityki wadz komunistycznych, m.in. referendum z 30 czerwca 1946 r. i wyborw do Sejmu Ustawodawczego, oraz rejestrowania zbrodni komunistycznych. Obydwaj pisudczycy jednoznacznie utosamiali powojenn sytuacj polityczn Polski z now okupacj. Podo przelewa si rynsztokami cuchncymi. Mty spoeczne i oportunizm rozrastaj si jak liszaj. Ale Polska si broni. Polsce rady nie dadz. Nikt nie wypruje z y polskich walki o wolno, o przyrodzone Polsce prawa, o Wilno i Lww. Polska walczy, pomimo sprzeniewierze i zdrad, pomimo ugody, pomimo trdu demoralizacji ycia pod wpywem dziaania rozkadowego okupanta, pomimo nieporozumienia i ktni midzy Polakami. ycie polskie bije ttnem walki o wolno i nienawici do wroga pisa Jzewski. W swojej publicystyce ujawnia zaleno wadz komunistycznych w Polsce od ZSRS oraz fasz hase demokratycznych, goszonych przez propagand komunistyczn, piszc o powszechnych represjach wobec spoeczestwa polskiego. Przeciwstawia si rwnie zaborowi wschodnich wojewdztw Polski. Wyraa przekonanie, e walka o Polsk trwa [...]. Polska Podziemna
92
powoana jest w dalszym cigu do penienia swej roli, jak za czasw okupacji niemieckiej. Dlatego krytykowa deklaracj pk. Jana Mazurkiewicza, wzywajc do ujawnienia struktur DSZ, oraz rzekomo realistyczn polityk Stanisawa Mikoajczyka. Opowiadajc si za politycznymi formami oporu, z uznaniem pisa jednak o zbrojnym podziemiu niepodlegociowym: ywym symbolem wolnoci, yw tradycj walki o Polsk jest Polska Podziemna i onierze jej chopcy z lasu. Podobny obraz powojennej sytuacji politycznej w kraju kreli w swoim pimie Lipiski: Przemoc wroga wszelk woln myl w Polsce tpi bez litoci; rzd agentury moskiewskiej opozycji politycznej nie toleruje, szczerej myli obywatelskiej nie uznaje; ustrj totalny si u nas wprowadzony swobody sowa nie dopuszcza. Obydwaj politycy pisudczykowscy, analizujc wydarzenia w polityce midzynarodowej, dawali wyraz przekonaniu o zbliajcym si, nieuniknionym konikcie midzy pastwami zachodnimi a ZSRS, w ktrym widzieli korzystne rozstrzygnicie sprawy polskiej. Wacaw Lipiski zosta aresztowany 7 stycznia 1947 r. Zmar w niewyjanionych okolicznociach 4 kwietnia 1949 r. w wizieniu we Wronkach, najprawdopodobniej zamordowany na polecenie wadz komunistycznych. Jzewski w listopadzie 1946 r. musia zaprzesta wydawania Polski Niezawisej. Latem 1947 r. UB wpad na jego trop i w kocu wrzenia przeprowadzi w Podkowie Lenej operacj, majc na celu schwytanie wojewody. Staremu konspiratorowi udao si jednak wydosta z obawy. Ukrywa si nastpnie w wielu miejscach w kraju, poszukiwany przez wadze bezpieczestwa. 5 marca 1953 r. zosta aresztowany, a nastpnie skazany na doywotnie wizienie. MBP uwizio rwnie wikszo jego wsppracownikw: Jana Z. Chomicza, Wacawa Drojanowskiego, Halin Juszczakowsk, Idali Korsak, Michalin Krzyanowsk, Janin Parys, Wand Parys-Sokoowsk, Mari i Janusza Sipayw, Iren Wojnicz. Represje komunistyczne dotkny take innych dziaaczy konspiracji pisudczykowskiej, m.in. uwiziono: L. Gallasa, ktry zmar w 1946 r., kilka tygodni po zwolnieniu, F. Gwida (zmar w wizieniu w 1952 r.), Iren B. Biaostock, Kazimierza Gorzkowskiego, J. Lebedowicza, Mari oszak, Wincentego Medyskiego, ppk. Romualda Najsarka, pk. Franciszka Studziskiego, pk. Zdzisawa Zajczkowskiego, pk. J. Zientarskiego. Wikszo z nich zwolniono do 1955 r. Jako ostatni opucili komunistyczne wizienia w 1956 r. Jzewski, Gorzkowski, M. Sipayo. Spord uczestnikw konspiracji pisudczykowskiej, aresztowanych przez wadze sowieckie, w agrach zginli: Zoa Hussakowska, mjr Tadeusz ToprWsowski i Julian Wiktor. Bramy sowieckich obozw zostay otwarte dopiero w 1955 i w 1956 r. Na wolnoci znaleli si wwczas, wizieni od 1944 r. w ZSRS czonkowie KON ze Lwowa: Jadwiga Tokarzewska, Marian Mysakowskiwiesta i Henryk Wooszyn, a take Adam Galiski, ktrzy wrcili do Polski. Tak zakoczyy si dzieje niepodlegociowej konspiracji pisudczykowskiej w Polsce. Halina Juszczakowska Artyku zosta opracowany na podstawie rde, wykorzystanych we wstpie do ksiki: Marek Gazowski, Wierni Polsce. Ludzie konspiracji pisudczykowskiej 19391947, Warszawa 2005. Wszystkie cytaty z prasy konspiracyjnej pisudczykw, wykorzystane w prezentowanym tekcie, znajduj odniesienie w przypisach do tego opracowania. Fot. z cyt. publikacji (za zgod autora).
93
ELBIETA JAKIMEK-ZAPART, IPN KRAKW
ALEKSANDRA PISUDSKA I FUNDUSZ POPIER ANIA WALKI CZ YNNEJ W POLSCE

W lutym 1942 r., dziaajcy w okupowanym kraju Zwizek Walki Zbrojnej, zosta przemianowany w Armi Krajow, zakonspirowan cz Wojska Polskiego, ktra w szczytowym okresie liczya przeszo 300 tysicy zaprzysionych onierzy. Konieczno jej skutecznego dziaania w terenie bya nierozerwalnie zwizana z posiadaniem niezbdnych funduszy na potrzeby walki biecej. Jedn z pierwszych osb z emigracji, spieszcych z pomoc nansow, bya Aleksandra Pisudska, ktra na ten cel przeznaczya swoj niewielk wdowi rent po Naczelniku Pastwa. Z fal przymusowych emigrantw po wybuchu II wojny wiatowej przybya do Anglii, wraz z crkami Wand i Jadwig Aleksandra Pisudska, wdowa po Naczelniku Pastwa i pierwszym Marszaku Polski Jzee Pisudskim. Od mierci ma w 1935 r. zamieszkiwaa
Archiwum Adeli Wagi
Sekcja kobiet Pogoni z yczeniami imieninowymi u Aleksandry Pisudskiej, pierwsza od prawej Adela Waga, pierwsza od lewej obok A. Pisudskiej Zoa Szagon czniczka gen. Bora-Komorowskiego, Londyn, lata pidziesite
94
z dziewcztami w maym domu nieopodal Belwederu. Po wybuch wojny w 1939 r. ewakuowaa si do Wilna, a nastpnie, po wkroczeniu Armii Czerwonej, za porednictwem polskiej ambasady na otwie do Rygi. Tutaj udao si caej rodzinie dosta na samolot do Szwecji, by po kilku dniach postoju w Sztokholmie odlecie do Anglii. W Londynie wszyscy zostali otoczeni tymczasow troskliw opiek przez rodzin pastwa Raczyskich (Edward Raczyski by ambasadorem Polski przy rzdzie JKM). Kilka miesicy pniej pani Pisudska wydaa swoje pierwsze Wspomnienia, a nastpnie pod koniec 1940 r. przeniosa si do Cambridge, by rok pniej znale si w Edynburgu. Tam do rodziny doczy, zwolniony z moskiewskiej ubianki, brat Marszaka Jan Pisudski. Z czasem do wdowy dotary informacje z okupowanego kraju o wprowadzonym przez sekretarza stanu Generalnej Guberni Josepha Bchlera zarzdzeniu, nakazujcym usunicie ze wszystkich budynkw publicznych obrazw, popiersi i napisw przywoujcych Polakom pami o jej mu. Wedug Bchlera wszystkie przedmioty, zwizane z pierwszym Marszakiem Polski s zdatne wzmacnia w narodzie pami Pisudskiego lub j utrzymywa i przez to deniu narodowemu Polakw dodawa dalszego impulsu. Po klsce kampanii wrzeniowej 1939 r. zaczy ujawnia si gosy wczajce osob Marszaka w spory na temat rzdw sanacji w przedwojennym pastwie. Swoim autorytetem animozje pomidzy Polakami w kraju i na emigracji jako pierwszy zacz agodzi Komendant Gwny ZWZ gen. Kazimierz Sosnkowski, piszc z Parya w kwietniu 1940 r. do pk. Stefana Roweckiego: Wierz, e uczciwa wola ludzi, rozumiejcych tragedi Ojczyzny i zdajcych sobie spraw z zagadnie przyszoci, zdoa pokona istniejce przeszkody, wytworzy jednolity front walki o now Polsk [...]. Katastrofa systemu sanacyjnego nie narusza w niczym tradycji Legionw i legendy walk niepodlegociowych oraz Wodza tych walk, Pisudskiego. Natomiast naduywanie imienia Pisudskiego dla ratowania skompromitowanych interesw grupowych jest gr nieuczciw. Podobne stanowisko zajmowa Naczelny Wdz gen. Wadysaw Sikorski, ktry uwaa, e podejmowanie akcji przeciw dziaalnoci marszaka Pisudskiego, jak i usiowania zmierzajce do ugruntowania tak zwanej legendy, jako nie majce nic wsplnego z walk, s nie na czasie. Mog by one wycznie odbiciem de niektrych ludzi do odegrania si po tragicznym dla Polski zaamaniu wrzeniowym. Problemy z wojskowym budetem Nawet dzisiaj w wikszoci krajw nansowanie si zbrojnych budzi emocje i jest przyczyn wielu politycznych sporw. Jednak o wiele trudniejsze byo utrzymywanie wasnego wojska bez moliwoci czerpania rodkw z podatkw funkcjonujcej, chocia sabo i pod okupacj, gospodarki. Z tym problemem musia zmierzy si, zmuszony okolicznociami do emigracji, Rzd RP po wybuchu II wojny wiatowej. Fundusze, ktre udao si zabezpieczy przed poog wojenn, tylko w niewielkim stopniu mogy suy odtwarzaniu polskiego wojska. Wikszo pozyskiwanych rodkw pochodzia z poyczek i kredytw wojennych udzielonych przez rzdy Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Ale nie tylko odtwarzane wojsko oczekiwao na pienidze, potrzebowali ich take wszyscy, ktrzy z powodu niemieckiego i sowieckiego najazdu wyjechali poza granice Polski. Szczeglnie uchodcy, rozrzuceni po wielu krajach, pozbawieni najczciej dorobku swojego ycia, oczekiwali na jakkolwiek pomoc materialn. Nie mona byo take zapomnie o pozostajcych w kraju obywatelach, i tworzcych si zrbach Polskiego Pastwa Podziemnego, ktre oczekiwao na nansowe wsparcie. Ju w biecym roku pisa na pocztku
95
wojny do gen. Sikorskiego minister skarbu Rzdu RP realizacja budetu krajowego napotyka, jak Panu Premierowi wiadomo, na znaczne trudnoci, poniewa kredyt udzielony przez Prezydenta Stanw Zjednoczonych nie tylko nie by wystarczajcy, ale ponadto wypaty byy dokonywane z duym opnieniem, co utrudniao w znacznej mierze racjonalne rozoenie w czasie przerzutw do Kraju. Szereg interwencji, podejmowanych w tej sprawie przez Ambasad nasz w Waszyngtonie, nie wpyno na popraw tego stanu rzeczy. Dziaalno ZWZ-AK wymagaa wielkich funduszw. Z tym problemem od pocztku boryka si Oddzia VII Biuro Finansw i Kontroli Komendy Gwnej AK, dowodzony przez mjr./ppk. Stanisawa Thuna, kierujcy na Marszakowa w czasie Mszy w., szczeblu centralnym gospodark nansow podziemnej Londyn armii. Do zakresu jego dziaa naleao: przyjmowanie, przechowywanie oraz wymiana pienidzy (sprzeda lub zakup walut), kontrola nansowa a take wasna produkcja banknotw. Jednak wzrastajce zapotrzebowanie na rodki nansowe, spowodowane nie tylko przyrostem zaplecza wojskowego, ale te zada nakadanych na nie przez emigracyjne wadze zwierzchnie, nie szy w parze z dostawami tak bardzo wyczekiwanych pienidzy. Wpadki kurierw do kraju, czy te skutki afery nansowej Samsona Mikiciskiego1 uderzay w newralgiczne punkty dziaania ZWZ-AK, zwizane z nielegalnymi zakupami broni, oraz jej produkcj, utrzymaniem lokali konspiracyjnych, struktur dowodzenia oraz uzyskiwaniem wolnoci dla wielu aresztowanych.
Archiwum Adeli Wagi
290 funtw Wielk przykroci musiay by dla wdowy po Marszaku dochodzce z kraju gosy, uwaczajce pamici jej ma, lecz braa to na karb cikich warunkw ycia pozostaych w okupowanej Polsce rodakw. Mimo skromnych warunkw ycia w Anglii Aleksandra Pisudska, z chwil otrzymania zalegej renty po mu, poprosia Komendanta Gwnego ZWZ gen. Sosnkowskiego niegdy przyjaciela i podkomendnego ma o przyjcie wypaconych jej pienidzy i spoytkowanie ich dla celw walki z okupantem w kraju. W odruchu serca w odrcznym licie napisaa: Przed kilku dniami otrzymaam emerytur za kilka miesicy nie wypacan; wobec tego, e przez te kilka miesicy miaam pienidze na utrzymanie siebie i dziewczynek, pozwoliam sobie przesa te pienidze p. Generaowi z prob wydania na potrzeby pracy w Polsce. W tej sprawie napisaam do Ministerstwa Skarbu, o czem zawiadamiam Sz[anownego] Pana. Kwota 240 funtw wpyna 19 listopada 1940 r. i nie bya ostatni, jak przekazaa Pisudska. Marszakowa wpacaa Sosnkowskiemu zaoszczdzone pienidze jeszcze kilkakrotnie, m.in. 23 kwietnia 1941 r. okoo 31 funtw oraz 10 maja t.r. 20 funtw. Pierwsz wpat Pisudska wprowadzia w konsternacj nie tylko urzdnikw Ministerstwa Skarbu, ale i Naczelnego Wodza oraz obsugujcy kontakty z okuPrzedwojenny konsul Chile w Warszawie zajmujcy si wywozem z okupowanej Polski za opat bogatych rodzin ydowskich, wykorzystany nieopatrznie pod koniec stycznia 1940 r. przez ministra S. Kota jako kurier do duego zasilenia nansowego podziemia.
1
96
powanym krajem Oddzia VI Sztabu. Szef jego, ppk Tadeusz Rudnicki w referacie dla gen. Sikorskiego napisa: Prosz o decyzj, czy mamy odnie si w tej sprawie do marszakowej Pisudskiej o zgod na ogoszenie jej daru w prasie krajowej. Melduj o tym z uwagi, e dotychczas nikt inny z emigracji na ten cel darw do Kraju nie przekazywa. Propozycja ogoszenia w krajowej prasie konspiracyjnej informacji o datku nansowych przeznaczonym na organizacj nie bya niczym wyjtkowym. Od pocztku wojny gwnie osoby zaprzysione, widzc ogromne trudnoci nansowe, z jakimi borykaa si rosnca konspiracja wojskowa, przekazyway w odruchu serca, na miar swoich moliwoci, drobne kwoty pienine. Utworzono w zwizku z tym odpowiednie fundusze, a przekazywane datki miay by kwitowane pod nazw wpywy z terenu i ogaszane w lokalnej prasie konspiracyjnej przez podanie pseudonimu osoby wpacajcej oraz wysokoci wpaty. W przypadku Pisudskiej wpata miaa zosta podpisana jej nazwiskiem, dlatego upublicznienie poprzez pras informacji o darze tak znanej osoby mogo nastpi wycznie za jej zgod. Przekazana w cigu kilka miesicy kwota ponad 290 funtw zostaa wcignita do ksiki kasowej pod dat 22 grudnia 1941 r. Jej rwnowarto, w wysokoci 1169 dolarw amerykaskich, przesano w ramach wikszej dotacji do dyspozycji ZWZ. Pienidze miay zosta wykorzystane indywidualn decyzj Godziemby (gen. Sosnkowskiego) na akcj Zwizku Odwetu w kraju. Zoona kwota wystarczaa np. na zakup kilkunastu radiostacji polowych do kontaktw krajowych, po 25 funtw kada. Szybko na pierwsz wpat z 1940 r. (240 funtw) zareagowa adresat listu marszakowej gen. Sosnkowski. W ciepych sowach byy szef pracy dla kraju z ramienia Rzdu Polskiego zoy podzikowanie za ten pikny i ponad miar moliwoci wysoki dar. Oara Pani jest jeszcze jednym dowodem Jej wielkiego serca, gotowego zawsze do wyrzecze osobistych dla sprawy. Pocztki emigracyjnego funduszu Najwaniejszym jednak efektem zoenia przez marszakow Pisudsk wdowiego grosza byo zapocztkowanie przez gremia wojskowe i rzdowe nowych moliwoci nansowania walki zbrojnej w kraju. Do wszystkich jednostek wojskowych, tworzonych na emigracji, wysano informacj o projekcie utworzenia funduszu popierania walki czynnej w kraju. Propozycja pukownika Jzefa Smoleskiego ze Sztabu Naczelnego Wodza sugerowaa jego poczenie z akcj FON-u2, przy jednoczesnym wyodrbnieniu z niego wpacanych kwot przeznaczonych na organizacj w Polsce. Zebrane rodki miay stanowi pozycj pozabudetow, przeznaczan bezporednio na konkretny cel, np. na zakup broni, wyposaenia technicznego, itp. Decyzj szefa sztabu gen. Tadeusza Klimeckiego z sierpnia 1941 r. zobowizano Biuro Administracji FON i Darw do utworzenia oddzielnego konta, na ktre miay wpywa zebrane pienidze. Od tego momentu akcja ich uzyskiwania rozszerzya si na wszystkie polskie jednostki rozrzucone po Europie i Afryce; np. onierze i ocerowie 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej zoyli dar 4457 funtw na pomoc dla rodzin polegych onierzy AK3. Kraj
Fundusz Obrony Narodowej, utworzony przed wybuchem II wojny wiatowej, majcy na celu zbieranie dodatkowych rodkw na dozbrojenie armii. 3 Bya to rwnowarto okoo 18 000 dolarw amerykaskich i kwota ta pozwalaa na udzielenie zapomg po 5 dolarw miesicznie przez rok (tak przecitn wysoko zapomogi proponowa ministrowi obrony narodowej do zaakceptowania Sztab Naczelnego Wodza) dla okoo 300 rodzin polegych onierzy AK.
2
97
otrzymywa generalnie pomoc nansow w zocie, markach niemieckich lub dolarach amerykaskich, ktre rnymi drogami docieray do Polski. Pocztkowo byli to kurierzy w ukryciu przemycajcy cenne adunki. Natomiast w pniejszym okresie najczciej tzw. pasy byy zrzucane wraz z cichociemnymi lub broni w wyznaczonych miejscach i okrelonym czasie. W marcu 1943 r. wbrew instrukcjom, ktre nakazyway jednorazowe przesyanie mniejszych kwot pienidzy, wyekspediowano do Polski olbrzymi sum 450 tys. dolarw, ktra prawdopodobnie wpada w rce niemieckie. Wedug rnych ocen okoo 10 % rodkw nansowych nigdy nie dotaro do adresatw z powodu dalszych wpadek kurierw, zestrzele samolotw lub zaginicia w czasie transportu w kraju. Coraz wiksze kwoty na prac wojskow zacza przekazywa take, utworzona pod koniec 1940 r. z inicjatywy Karola Tarnowskiego i Leona Krzeczunowicza, konspiracyjna organizacja ziemian Uprawa (pniej Tarcza). Jej gwnym zadaniem byo wspieranie kwatermistrzostwa ZWZ-AK poprzez m.in. zabezpieczenie rodkw materialnych w ramach dobrowolnego opodatkowania si wacicieli majtkw na potrzeby podziemnych struktur. W tsknocie za Polsk Po zakoczeniu wojny w 1945 r. caa rodzina Pisudskich wrcia do Londynu, by zamieszka przy Albert Bridge Road w dzielnicy Battersea, a od 1955 r. w domu w dzielnicy Wimbledon. Marszakowa zaangaowaa si w dziaalno polskiej emigracji politycznej, dziaajc w Lidze Niepodlegoci Polski, oraz Instytucie Jzefa Pisudskiego, blisko wsppracujc z byymi podkomendnymi i przyjacimi ma. Nie mogc wrci do Polski, nieustannie utrzymywaa oywione, nie tylko listowne kontakty z krajem, a tym zaprzyjanionym osobom, ktre z rnych wzgldw nie mogy przyjecha do Londynu, wysyaa paczki. Aleksandra Pisudska zmara 31 marca 1963 r. w Londynie i tam zostaa pochowana. Gen. Kazimierz Sosnkowski na wie o mierci ony swojego dowdcy i przyjaciela napisa: Pani Ola zawsze i wszdzie pozostawaa wcieleniem jasnej prostoty. Aleksandra Pisudska stanie si bez wtpienia jedn z legendarnych kobiecych postaci naszych dziejw ojczystych. Zawsze w pierwszym szeregu walki o wyzwolenie Ojczyzny; niezmiernie oddana sprawie i gotowa do wszelkich powice. Po powrocie rodziny do Polski jej prochy w 1992 r. zostay przeniesiono na Powzki (cywilne) w Warszawie.
Ze zbiorw Jadwigi Pisudskiej-Jaraczewskiej
98
ARKADIUSZ ADAMCZYK, UJK FILIA PIOTRKW TRYBUNALSKI
PISUDCZ YCY NA EMIGRACJI 19391944

Poranna agresja Zwizku Sowieckiego, ktry 17 wrzenia 1939 r. doczy do wojny przeciw Polsce, rozpocztej przez hitlerowskie Niemcy, stanowia podstaw decyzji prezydenta, Naczelnego Wodza, rzdu i innych najwaniejszych wadz pastwowych o opuszczeniu kraju. Czoowi przedstawiciele rodowiska pisudczykowskiego wyjedali z Polski z przewiadczeniem, e dane im bdzie kierowa walk z najedc z terytorium sprzymierzonej Francji. Dziaania przedwrzeniowej opozycji, jak rwnie naciski ze strony nieprzychylnych sanacji k francuskich, spowodoway internowanie prezydenta i rzdu, co jak si pniej okazao byo pierwszym krokiem do trwaego wyeliminowania wikszoci pisudczykowskich osobistoci z ycia politycznego. Ignacemu Mocickiemu udao si wprawdzie przekaza najwyszy urzd w pastwie Wadysawowi Raczkiewiczowi, pisudczykowi jednak bya to praktycznie ostatnia wygrana kampania na wewntrznej scenie politycznej. Mimo, e nowy premier gen. Wadysaw Sikorski jeszcze przed dojciem do wadzy nie odrzuca moliwoci wykorzystania w pracach rzdu niektrych przedstawicieli sanacji, w swych dalszych politycznych dziaaniach nie tylko przyzwala, lecz rwnie sam czynnie przyczy si do eliminacji przedwrzeniowych przeciwnikw z wojska i ycia publicznego. Kryzys obozu ideowego i dziaania na rzecz wykluczenia pisudczykw z armii i polityki nie oznaczay rozpadu struktur rodowiska, czy cakowitego wyeliminowania wszystkich przedstawicieli formacji z dziaalnoci publicznej. Jeszcze w trakcie wojny w 1939 r. sanatorowie pokusili si o stworzenie dziaajcej na wzr POW konspiracyjnej organizacji o charakterze polityczno-wojskowym. Na czele utworzonej 27 wrzenia 1939 r. Suby Zwycistwu Polski (przeksztaconej w pniejszym okresie w Zwizek Walki Zbrojnej, a nastpnie w Armi Krajow) stan gen. Micha Tokarzewski-Karaszewicz. Pozycja pisudczykw w Paryu umocnia si wraz z przybyciem nad Sekwan gen. Kazimierza Sosnkowskiego, ktry oprcz stanowiska ministerialnego przyj godno nastpcy prezydenta Rzeczpospolitej. Sosnkowski, po wejciu do rzdu, objciu przewodnictwa Komitetu Ministrw dla Spraw Kraju oraz funkcji Komendanta Gwnego Zwizku Walki Zbrojnej (13 listopada 1939 r.), obsadzi kluczowe, podlege mu stanowiska oddanymi sobie ocerami. Ugruntowywanie pozycji przedwrzeniowych oponentw, a przede wszystkim wszczcie dziaa, majcych na celu rugowanie pisudczykw z wojska i administracji czemu patronowali najblisi wsppracownicy gen. Sikorskiego, minister Stanisaw Kot i pk (pniejszy genera) Izydor Modelski ulegy znacznemu przyspieszeniu. Tym te naley tumaczy decyzj o niewykorzystaniu, wzgldnie wykluczeniu ze suby pastwowej grona zasuonych byych ministrw i wojewodw, m.in. Henryka Floyar-Rajchmana, Michaa Grayskiego, Aleksandra Hauke-Nowaka, Ignacego Matuszewskiego, Wacawa Jdrzejewicza, Jana Szembeka. Zabiegi, zmierzajce do zmarginalizowania dziaaczy pisudczykowskich, zakoczyy si jednak askiem. Internowani w Rumunii prominenci, mimo wewntrznego skce-
99
nia, wzajemnych pretensji i oskare oraz postpujcej apatii, zdoali poczyni wstpne kroki do odtworzenia struktur organizacyjnych swego obozu. Pierwsz prb podjli stronnicy ministra Jzefa Becka, tworzc tzw. grup Schaetzla Drymmera, ktra w padzierniku 1939 r. uaktywnia si pod nazw Organizacji Pracy na Kraj. Czonkowie OPK rekrutowali si z powstaej jeszcze przed wojn, zakonspirowanej struktury sabotaowo-wywiadowczej Komitet Siedmiu (K-7), oraz zachowujcych lojalno wobec Becka modych pracownikw MSZ. W nurt dziaalnoci OPK wczyli si m.in. Marian Zyndram-Kociakowski, Wadysaw Dziadosz, Janusz i Cezarea Jdrzejewiczowie oraz groMicha Grayski no wyszych ocerw Oddziau II Sztabu Gwnego pk Stefan Mayer, ppk Wilhelm Heinrich i mjr Edmund Charaszkiewicz. Na ich barkach spocz ciar nawizania i podtrzymania kontaktw z okupowanym krajem. Zmasowana krytyka, wymierzona personalnie w osob Becka, oraz wypowiedzenie mu posuszestwa przez wikszo placwek dyplomatycznych spowodoway, e OPK nie bya zdolna do odegrania powaniejszej roli i, po nieudanej prbie podporzdkowania jej gen. Sosnkowskiemu, zostaa oddana do dyspozycji rzdu. Inicjatywa budowy politycznego zaplecza w oparciu o osob marszaka Edwarda migego-Rydza naleaa z kolei do wiceministra komunikacji, pk. Juliana Piaseckiego. Po asku podjcia wsppracy z pisudczykami znajdujcymi si ju we Francji, udao mu si nawiza kontakt z przebywajcymi na terytorium Wgier gen. Stefanem Hubickim, pk. Janem Zientarskim oraz przedwojennymi wojewodami: tarnopolskim Bazylim Rogowskim1 oraz stanisawowskim Stanisawem Jareckim. Grupa ta, zasilona w marcu 1940 r. przez zbiegego z Polski pk. Wacawa Lipiskiego, stanowi miaa w przyszoci lar dziaajcego w okupowanym kraju Obozu Polski Walczcej. We Francji uaktywnili si z kolei pisudczycy wywodzcy tradycje swej dziaalnoci z ruchu zetowego2. Gwnym animatorem scalenia rozproszonych pisudczykowskich braci zetowych sta si prezes wiatpolu, Bronisaw Heczyski, korzystajcy niewtpliwie ze wsparcia najwyej postawionego dziaacza Zet prezydenta Raczkiewicza. Do stworzenia zrbw organizacji pisudczykw na terenie Francji przyczyni si rwnie rzd gen. Sikorskiego, rozwijajcy polityk szykan wymierzonych w rodowisko dawnej sanacji. Decyzj o utworzeniu w miejscowoci Cerizay obozu odosobnienia dla niewygodnych politycznie wojskowych Rada Ministrw niewiadomie stworzya naturalne zbiorowisko oponentw. Klska Francji wytworzya now sytuacj w polityce wewntrznej Polski. Przegrana lepiej wyposaonej i liczebniejszej armii francuskiej mocno stpia ostro oskare wysuwanych pod adresem przedwrzeniowych przywdcw. Nieudolna polityka gen. Sikorskiego, niedopenienie przez niego obowizkw, wynikajcych ze sprawowanej funkcji Naczelnego Wodza, dezorganizacja aparatu pastwowego, opuszczenie sformowanej we Francji Armii
Ze zbiorw A. Friszke (H. Martinowa)
Precyzyjnie rzecz ujmujc, B. Rogowski sprawowa funkcj wicewojewody. Zwizek Modziey Polskiej ZET, tajna organizacja niepodlegociowa, utworzona w 1887 r. w Krakowie przez Z. Balickiego, rekrutujca modzie akademick z trzech zaborw; pocztkowo zwizana z Liga Polsk i Liga Narodow. Od 1911 r. tzw. nowy Zet zwiza si z polskimi strukturami wojskowo-niepodlegociowymi, od 1914 z Legionami.
2
100
Polskiej podczas dziaa wojennych i chaotyczne przeprowadzonej jej ewakuacji, zaprzepaszczenie uratowanych z poogi wrzeniowej rezerw kruszcowych Banku Polskiego, stanowiy w opinii pisudczykw wystarczajcy powd do odsunicia premiera i jego rzdu od wadzy. W kilka tygodni po przeniesieniu siedziby rzdu na Wyspy Brytyjskie z druzgocc krytyk Sikorskiego wystpili Juliusz ukasiewicz i gen. Stefan Db-Biernacki. Wystpienie obu pisudczykw miao na celu przeamanie izolacji politycznej wasnego rodowiska, ale oprcz krtkotrwaego, acz burzliwego kryzysu gabinetowego, jaki wywoao, nie przynioso oczekiwanych efektw. Przede wszystkim daa zna o sobie sabo organizacyjna obozu, ktry ponownie postawi na pierwszym planie kwesti odtworzenia struktur organizacyjnych sanacji. Zanim jednak do tego doszo, pisudczycy musieli przetrwa kampani, po raz kolejny wszczt przeciw nim przez najblisze otoczenie Sikorskiego. Utworzona jeszcze we Francji na mocy dekretu Prezydenta z 30 maja 1940 r. komisja powoana w zwizku z wynikami kampanii wrzeniowej, zwana rwnie komisj Winiarskiego, intensywnie zabraa si do dokumentowania zarzutw wymierzonych w przedwrzeniowych przywdcw pastwa. Mimo deklaracji, e zadaniem komisji byo jedynie dokonanie obiektywnej oceny dziaa wczesnych sternikw nawy pastwowej, w praktyce aktywno tego gremium sprowadzaa si do czynnoci, majcych na celu udowodnienie z gry zaoonej odpowiedzialnoci najwaniejszych przedwojennych osobistoci, postawienie przed Trybunaem Stanu i trwae wyeliminowanie sanatorw z powojennego ycia politycznego. Funkcjonujce pod kierownictwem pk. dypl. Ferdynanda Mally Biuro Rejestracyjne Ministerstwa Spraw Wojskowych starao si skutecznie eliminowa z wojska ocerw o tzw. sanacyjnej przeszoci. Wszelkimi siami zabiegano o ograniczenie wpyww i zakresu kompetencji Augusta Zaleskiego oraz gen. Sosnkowskiego, ostatnich pisudczykw zasiadajcych w gabinecie gen. Sikorskiego. Pierwsz, skwapliwie wykorzystan okazj do usunicia obu politykw z Rady Ministrw, byo ich podanie si do dymisji na znak protestu przeciwko zawarciu ukadu SikorskiMajski. Separacji pisudczykw suyo stworzenie tzw. obozw izolacyjnych na szkockiej wyspie Bute, w miejscowociach Rothesay i Tignabruaich. Byy przeznaczone przede wszystkim dla ocerw, lecz kierowano do nich rwnie naprdce mobilizowanych politykw. Szczeglnie z saw cieszy si podobz w Tignabruaich, ktry spenia rol getta dla politycznych przeciwnikw i kacetu dla pospolitych kryminalistw, alkoholikw i ekshibicjonistw (jak w ocjalnych dokumentach eufemicznie nazywano homoseksualistw). Dodatkowym rodkiem ostronoci miaa by permanentna inwigilacja ze strony specjalnie dobranych ocerw Oddziau II Sztabu Naczelnego Wodza, ktrych gwnym zadaniem byo dopilnowanie bezwzgldnego odizolowania najbardziej znanych osb. Jak si okazao, efekty powoania obozu izolacyjnego w Rothesay (przeksztaconego z kocem 1940 r. w Stacj Zborn dla ocerw II grupy) okazay si odwrotne do zamierzonych. Skupienie w jednym miejscu wybitnych indywidualnoci pisudczykowskich m.in. Michaa Grayskiego, Konrada Libickiego, Stefana Mkarskiego, Jerzego Niezbrzyckiego, pk. Stefana Mayera, gen. Kazimierza Schally, pk. Tadeusza Mnnicha czy Mariana Zyndram-Kociakowskiego sprawio, e Rothesay stao si miejscem zacienienia wizi rodowiskowej. Fikcj okazaa si zakadana przez decydentw izolacja, gdy przebywajcy na Bute nie mieli wikszych problemw z nawizaniem cznoci ze swymi kolegami, mieszkajcymi w Glasgow czy Londynie, a nawet wczeniem si w dziaalno publicystyczn swej grupy ideowej. Znacznie wicej determinacji w stworzeniu struktur organizacyjnych, szczeglnie po zastpieniu gen. Tokarzewskiego-Karaszewicza przez pk. Stefana Roweckiego na stanowisku komendanta ZWZ, przejawili pisudczycy dziaajcy w okupowanym kraju. Jedn
101
z pierwszych organizacji, zwan Polska Walczy (Grupa Olgierda), udao si stworzy byemu ministrowi spraw wewntrznych, wojewodzie woyskiemu i dzkiemu Henrykowi Jzewskiemu. Do grup zwizanych z prawic pisudczykowsk naleay: Wojskowa Organizacja Polska, zwana te Tajn Organizacj Polsk, kierowana przez Mariana P. Sokoowskiego oraz Jana Zabotniaka, a grupujca czonkw przedwojennego Zwizku Peowiakw z Warszawy; Kolejowa Organizacja Wojskowa; Zwizek Strzelecki; odam Zwizku Legionistw Polskich; grupa Przegldu Politycznego, zrzeszajca modzie nalec przed wojn do Zwizku Modych Narodowcw i Zwizku Modziey Polskiej; organizacja byych parlamentarzystw BBWR i OZN. Ugrupowania te weszy do Obozu Polski Walczcej, powstaego na Wgrzech wok Gen. Kazimierz Sosnkowski zbiegego z internowania w Rumunii marszaka migegoRydza. Pracami OPW kierowa Julian Piasecki. W pewnym sensie konkurencyjn do OPW organizacj, gromadzc dziaaczy czerpicych z tradycji BBWR, stworzyli pisudczycy skupieni wok pisma Myl Pastwowa. Przywdcom, do grona ktrych naleeli m.in. Zygmunt Hempel, Mikoaj Dolanowski, mjr Edward Radwan-Pfeiffer, mjr Tadeusz KrukStrzelecki i ppk Wacaw Lipiski, udao si zawiza (formalnie 15 padziernika 1942 r.) Konwent Organizacji Niepodlegociowych. W skad KON weszli m.in. tzw. sawkowcy, ktrym przewodzi Krzysztof Siedlecki, cz Zwizku Peowiakw z Marianem Klott de Heidenfeldem na czele, odamy Legionu Modych, Zwizku Legionistw Polskich, Zarzd i Komenda Gwna Zwizku Strzeleckiego z komendantem pk. Jzefem Tunguz-Zawilakiem oraz federacja kombatanckich organizacji kobiecych, na ktrej czele stana Maria Wittekwna. Mimo rozmw toczonych przez przedstawicieli KON i OPW i mimo powoania 17 grudnia 1942 r. Komisji Porozumiewawczej, nie udao si doprowadzi do penego scalenia rodowiska pisudczykowskiego w kraju. Poza Grup Olgierda, KON i OPW funkcjonowao kilkanacie drobniejszych, przyznajcych si do pisudczykowskiego rodowodu organizacji, ktre jednak nie uznaway ani przywdcw krajowych, ani autorytetw emigracyjnych. Dopiero w grudniu 1944 r. KON i OPW poczyy si w Centrum Pastwowo-Narodowe pod przywdztwem Mikoaja Dolanowskiego (Jerzego Hryniewskiego). Wczeniej, w lutym 1943 r., oddziay wojskowe OPW podporzdkoway si dowdztwu Armii Krajowej. Ustpienie z rzdu Zaleskiego i Sosnkowskiego zmobilizowao pisudczykw znajdujcych si w Wielkiej Brytanii do budowania zrbw wasnej organizacji. Podobnie jak we Francji, inicjatywa naleaa do rodowisk wywodzcych si z dawnego ZET i Zwizku Naprawy Rzeczpospolitej. Jesieni 1941 r. reaktywowano dziaalno przedwojennego Zwizku Patriotycznego. W kolejnym roku do prac zwizku wczy si ukasiewicz, wci pozostajcy w Londynie, a take pisudczycy przebywajcy w Szkocji. Zgodnie z postulatami tych ostatnich, organizacj, stworzon przez zetowcw, przemianowano na Zesp Pisudczykw, a treci programowe, wypracowane w Szkocji, zostay przyjte za podstaw tekstu przyszej deklaracji ideowej zespou. Na czele ugrupowania stanli ukasiewicz i Bronisaw Heczyski, a po zwolnieniu z Rothesay do kierownictwa doczy Micha Grayski. Zgodnie z pierwotnymi planami stworzenie Zespou Pisudczykw miao stanowi zaledwie pierwszy etap budowy nowej formacji, odwoujcej si do przedwojennego, pisudczykowskie-
Ze zbiorw A. Adamczyka
102
go etosu. Plany powoania do ycia organizacji o nazwie Zwizek Pracy Pastwowej czy te Polskie Stronnictwo Pastwowe, zakoczyy si jednak niepowodzeniem. Ju samo pojawienie si informacji o takich projektach wywoao negatywn reakcj przedstawicieli rodowiska szkockiego. Przede wszystkim tzw. grupa Glasgow bya przeciwna tworzeniu nowego stronnictwa politycznego, zwaszcza pod now, nic o naszej [tj. pisudczykowskiej A.A.] tradycji nie mwic nazw. Szkoccy sanatorowie podkrelali, e powstanie organizacji pod nowym szyldem, poza stworzeniem wraenia o zaamaniu si cigoci ideowej obozu, mogo zosta odebrane jako prby odgrodzenia si od dawnej dziaalnoci politycznej obozu i uchylenia si od odpowiedzialnoci za ni. Zwracano te uwag, e powstanie ocjalnych struktur politycznych, zamiast spodziewanego wzmocnienia, moe spowodowa osabienie rodowiska. Podkrelono, e znaczna cz zdeklarowanych pisudczykw znajdowaa si wwczas w armii i zasada apolitycznoci wojska automatycznie uniemoliwi im wczenie si w dziaalno nowo powoanego stronnictwa. Cho w pocztkach dziaalnoci w zespole niemal zupenie zabrako osb zwizanych przed wrzeniem 1939 r. z armi, funkcjonowanie frakcji zostao oparte na obowizujcych w wojsku zasadach elaznej dyscypliny. Czonkostwo uzalenione byo od rekomendacji osb ju nalecych do organizacji, a kady wstpujcy zobowizany by do cisego podporzdkowania si kolegialnie wypracowywanym decyzjom. Podniesienie si z rozbicia organizacyjnego nie byo w 1942 r. jedynym sukcesem brytyjskich pisudczykw. Udao im si rwnie podj ograniczon akcj propagandowo-informacyjn i uruchomi wasne pismo. Listy z Londynu ukazyway si jednak nieregularnie, ich produkcja odbywaa si metod przepisywania na maszynie moliwie duej liczby egzemplarzy, a kolporta polega na rozsyaniu pisma pod zgromadzone prywatne adresy. By to podstawowy instrument propagowania wasnych rozwiza programowych i forum dla polemicznych batalii pisudczycy nie szczdzili ostrych sw krytyki pod adresem rzdu Sikorskiego, a po mierci premiera, gabinetowi Stanisawa Mikoajczyka. Wprawdzie we wrzeniu 1943 r. prbowano w Londynie ponownie powrci do kwestii budowy struktur organizacji politycznej o szerokim poparciu spoecznym, jednak poza pojawieniem si tworu pod sygnalizowan wczeniej nazw Zwizek Pracy Pastwowej a do 1948 r. Zesp Pisudczykw pozostawa gwn organizacj dawnych sanatorw w Wielkiej Brytanii. W czerwcu 1942 r. stworzono podstawy dla zawizania pisudczykowskich struktur w Stanach Zjednoczonych. Powstanie zwartego ugrupowania sanatorzy zawdziczali przede wszystkim Ignacemu Matuszewskiemu, ktry po bezowocnych prbach uoenia wsppracy z rzdem gen. Sikorskiego opuci Europ i we wrzeniu 1941 r. przyby do Nowego Jorku. Od marca tego roku w Stanach Zjednoczonych przebywali ju Henryk Floyar-Rajchman i Wacaw Jdrzejewicz, wsppracownicy Matuszewskiego, ktrzy wraz z nim wsawili si w 1939 r. udan ewakuacj rezerw kruszcowych Banku Polskiego. Do tego grona doczy, zwolniony ze suby dyplomatycznej konsul RP w Chicago, Wacaw Gawroski. Wkrtce po wszczciu dziaalnoci pisudczykom udao si pozyska poparcie dwch wybitnych dziaaczy polonijnych w Stanach Zjednoczonych Maksymiliana F. Wgrzynka i Franciszka Januszewskiego. Okazao si to szczeglnie istotne, gdy obaj byli posiadaczami ukazujcych si w jzyku polskim dziennikw: nowojorskiego Nowego wiata oraz Dziennika Polskiego w Detroit. W cigu czterech lat Matuszewski opublikowa na ich amach ponad szeset artykuw programowych, uzyska znaczny rozgos, a co za tym idzie, rwnie i wpyw na opini Polonii amerykaskiej. Bardziej brzemienne w skutki okazao si jednak porozumienie pisudczykw z przedstawicielami starej emigracji. Jego konsekwencj bya decyzja o powoaniu nowej struktury politycznej, opartej na stworzonej przez pisudczy-
103
kw deklaracji programowej. W intencji projektodawcw formacja ta miaa stanowi platform nacisku Polonii zarwno wobec administracji amerykaskiej, jak i wadz RP na uchodstwie. Z czasem projekty Matuszewskiego, Floyar-Rajchmana i Jdrzejewicza poszy jeszcze dalej. Zgodnie z ich wizj nowy orodek pisudczykowski w Stanach Zjednoczonych mia stanowi polityczn alternatyw dla rzdu londyskiego, zdominowanego przez przedstawicieli przedwrzeniowej opozycji. Nowojorscy sanatorzy rocili sobie rwnie pretensje do bycia jedynymi spadkobiercami linii politycznej Jzefa Pisudskiego. Zdaniem nowojorczykw rodowisko londyskie skadajce si w przewaajcej mierze z (jak uwaano w Ameryce) nie do ideowych przedstawicieli lewicy pisudczykowskiej, gwnie wywodzcych si z przedwojennego Zwizku Naprawy Rzeczpospolitej nie miao dostatecznej legitymacji, by Juliusz ukasiewicz odwoywa si do spucizny ideowej obozu. Wymiernym efektem dziaa Matuszewskiego, Rajchmana i Jdrzejewicza stao si powoanie (2021 czerwca 1942 r.) Komitetu Narodowego Amerykanw Polskiego Pochodzenia. Wedug statutu KNAPP, w jego pracach mogli uczestniczy jedynie polonusi posiadajcy obywatelstwo amerykaskie, jednak faktyczne kierownictwo polityczne organizacji spoczo w rkach Matuszewskiego i Floyar-Rajchmana, ktrzy tego warunku nie speniali. W dalszych planach rodowiska amerykaskiego leao rwnie powoanie Rady Ambasadorw, zoonej jak wyrazi si po latach Floyar-Rajchman z osb wyonionych nie z klucza partyjnego, lecz z tytuu dowiadczenia i poczucia obowizku tych, ktrzy przez wiele lat dzieryli godnoci reprezentowania Polski wobec zagranicy. W skadzie projektowanej Rady mieli znale si m.in. ambasadorzy Bolesaw Wieniawa-Dugoszowski, Jzef Potocki, Juliusz ukasiewicz, Wacaw Grzybowski oraz minister August Zaleski. Rada miaa zabiera gos doradczy, ostrzegawczy i kwalikujcy akta Rzdu Polskiego na terenie midzynarodowym. Powoanie tego gremium okazao si jednak niemoliwe. Dopenienie powstaych organizmw politycznych stanowia reaktywacja na ziemi amerykaskiej sztandarowej naukowej instytucji pisudczykowskiej na drugim Zjedzie KNAPP 4 lipca 1943 r. powoany zosta do ycia Instytut Jzefa Pisudskiego w Ameryce. W 1942 r. doszo rwnie do wykrystalizowania si samodzielnego orodka sanacyjnego w Palestynie. Pocztkowo sanatorzy z Bliskiego Wschodu wystpowali jako oddzia londyskiego Zespou Pisudczykw. Wkrtce jednak zaczli prowadzi dziaalno pod wasnym szyldem, przyjmujc nazw Zwizek Pracy dla Pastwa. Formacja stanowia w pewnej mierze kontynuacj zawizanej jeszcze w Rumunii Organizacji Pracy na Kraj. W jej szeregach znaleli si przede wszystkim politycy, ktrym udao si przez Rumuni, Bugari i Turcj dotrze na Bliski Wschd m.in. Wiktor T. Drymmer, Tadeusz Schaetzel, byy premier gen. Sawoj Skadkowski i wysocy urzdnicy jego rzdu Juliusz Poniatowski i Witold Korsak oraz byy prezes NIK gen. Jakub Krzemieski. Na czele ZPdP stanli: Janusz Jdrzejewicz, Juliusz Poniatowski, Jan Jedynak i Wiktor T. Drymmer. W skadzie ZPdP przewaali politycy powizani z dawn grup pukownikw oraz wojskowi, nierzadko majcy powizania z dawnym Oddziaem II Sztabu Gwnego. Dziaaczom zwizku bliej byo do ideologw KNAPP ni do londyczykw spod znaku Zespou Pisudczykw. Nie znaczy to jednak, by kontakty poZe zbiorw A. Friszke
104
midzy Bliskim Wschodem i Londynem zostay zerwane. Podobnie jak Zesp Pisudczykw w Londynie i KNAPP w Stanach Zjednoczonych, sanatorzy w Palestynie mogli poszczyci si znacznymi osigniciami, przede wszystkim wydawniczymi. Pierwszy periodyk Biuletyn Niezalenych przepisywany by na maszynie. Po wydaniu i rozkolportowaniu dwudziestu dwch numerw Biuletynu zdoano zgromadzi kapita, ktry pozwoli na zorganizowanie prawdziwego drukowanego organu rodowiska, wychodzcego pod tytuem Na stray. Po ewakuacji na Bliski Wschd armii gen. Wadysawa Andersa, kontakty ze Zwizkiem Pracy dla Pastwa podjli ocerowie, ktrzy wczeniej znaleli si w oddziaach tworzonych na terenie ZSRS. Do nich naleeli m.in.: twrca i pierwszy dowdca Suby Zwycistwu Polski gen. Tokarzewski-Karaszewicz oraz pk Leopold Okulicki. Za przywdcw tzw. grupy sanacyjnej w armii uwaani byli pk dypl. (od 1 stycznia 1943 r. gen. bryg.) Jzef Wiatr i ppk dypl. Tadeusz Skinder. Kierujc si zasad apolitycznoci, pisudczycy w subie czynnej przynajmniej do lipca 1943 r. starali si nie tworzy adnych formalnych komrek organizacyjnych, cho nawizali i podtrzymywali kontakty ze swymi ideowymi towarzyszami w Palestynie, Londynie, Nowym Jorku, a nawet w okupowanym kraju. Po mierci gen. Sikorskiego wizi pomidzy cywilnymi a wojskowymi pisudczykami znacznie si zacieniy. Mona nawet mwi o nieformalnym patronacie, ktry dziki przyzwoleniu gen. Andersa pk Wiatr sprawowa nad swymi ideowymi kolegami. Grono wojskowych pisudczykw zdoao rwnie stworzy nieformalny orodek w okupowanej przez Niemcw Francji. Jego gwnymi animatorami byli gen. Wacaw Scaevola-Wieczorkiewicz, pk Jan Fyda, pk Jzef Jaklicz oraz ppk Adam Sokoowski. Postpy w procesie formowania organizacji pisudczykowskich zbiegy si z osabieniem tendencji do rewanyzmu, stanowicego jeden z gwnych kierunkw polityki wewntrznej gabinetu gen. Sikorskiego. Trendy te byy szczeglnie widoczne na Wyspach Brytyjskich. W poowie 1942 r. wadze wojskowe przystpiy do oprniania osawionych stacji zbornych w Rothesay i Tignabruaich. Zupena likwidacja obozw na wyspie Bute formalnie nastpia dopiero 15 listopada 1943 r., ale ju w maju i czerwcu 1942 r. pojawili si w Londynie pierwsi zwalniani winiowie szkoccy. Niektrzy z nich, mimo ewidentnego sanacyjnego rodowodu, uznani zostali za przydatnych do suby pastwowej. Wracajcy z Rothesay wczali si czynnie w dziaalno Zespou Pisudczykw i innych organizacji stawiajcych sobie cele polityczne. Powany wpyw sanatorzy uzyskali w organizacjach grupujcych mieszkacw ziem wschodnich II Rzeczpospolitej przede wszystkim w Zwizku Ziem Pnocno-Wschodnich i Zwizku Ziem Poudniowo-Wschodnich. Przykadem zaangaowania czonkw Zespou Pisudczykw w dziaalno stowarzysze kresowych bya m.in. aktywno lwowianina dr Stefana Mkarskiego i pochodzcego z Wilna Wadysawa Wielhorskiego. Obaj znaleli si we wadzach zwizkw, ktrych znaczenie na emigracji systematycznie wzrastao, gdy przebieg wydarze polityczno-militarnych m.in. prba narzucenia przez Stalina wasnej interpretacji ukadu SikorskiMajski, odkrycie grobw katyskich i nastpujce po nich zerwanie stosunkw dyplomatycznych przez ZSRS zdawa si potwierdza suszno zarzutw wysuwanych przez sanatorw wobec rzdu Sikorskiego. Pisudczycy niejednokrotnie wykorzystywali swoj przynaleno do wadz zwizkw, by wymusi prowadzenie przez te organizacje polityki zbienej z programem Zespou Pisudczykw, i by wywiera naciski na ocjalne czynniki pastwowe. Wspierali rwnie oba zwizki w ich akcji propagandowej, uyczajc na ten cel miejsca na amach Listw z Londynu. Szokujca dla Polakw mier gen. Wadysawa Sikorskiego automatycznie wzbudzia u pisudczykw pewne nadzieje na wzmocnienie pozycji rodowiska. Bezporednio po ka-
105
tastroe gibraltarskiej liderzy Zespou Pisudczykw, ukasiewicz i Heczyski, usiowali wywrze wpyw na decyzje Prezydenta, by w nich uwzgldni, e przy organizacji rzdu naley wzi pod uwag liczny obz Pisudczykw, ktrzy po traktacie z Rosj nie brali udziau w rzdzie. Interwencja sanacyjnych liderw przyniosa poowiczny skutek. Nie udao im si zablokowa nominacji Mikoajczyka na szefa gabinetu, a pisudczykowskim osobistociom nie zostay uchylone drzwi do udziau w rzdzie. Jednake mimo zabiegw politykw Stronnictwa Ludowego Wadysaw Raczkiewicz powierzy funkcj Naczelnego Wodza gen. Sosnkowskiemu. Chwilowy, i symboliczny w zasadzie, wzrost swego znaczenia rodowisko pisudczykowskie zawdziczao po czci sposobowi, w jaki wyoniony zosta rzd Mikoajczyka. W przeciwiestwie do gabinetu Sikorskiego, Rada Ministrw pod prezesur przywdcy PSL tym bardziej nie moga korzysta z szyldu Rzdu Jednoci Narodowej, gdy oprcz znienawidzonych przez ludowcw sanatorw rwnie nie byo w nim reprezentowane Stronnictwo Narodowe. Oczekiwania, jakie rodowisko pisudczykowskie ywio w zwizku z objciem stanowiska Naczelnego Wodza przez legendarnego Szefa, okazay si jednak ponne. Czas funkcjonowania rzdu Mikoajczyka stanowi okres nieustannych tar pomidzy gabinetem a Sosnkowskim, ktremu ludowcy, faktycznie dc do pozbawienia generaa wpywu na decyzje polityczne, obsesyjnie zarzucali ch odbudowania wpyww pisudczykowskiej mai. Gwnym polem napaci sta si zakres kompetencji Sosnkowskiego jako Naczelnego Wodza (zdaniem zdominowanej przez ludowcw i socjalistw Rady Ministrw winien on ulec ograniczeniu) oraz czenie przez generaa tego stanowiska z godnoci nastpcy Prezydenta RP. Ponadto premiera i rzd oraz Naczelnego Wodza dzieliy kwestie dotyczce polityki zagranicznej, a przede wszystkim stosunkw z ZSRS. Sosnkowski, z ktrego zdaniem solidaryzowaa si wikszo przedstawicieli rodowiska pisudczykw, sta na stanowisku nieustpliwoci nie tylko wobec Stalina, lecz rwnie wobec aliantw zachodnich, wywierajcych coraz silniejsze naciski w kierunku zmuszenia polskiej Rady Ministrw do podjcia prb porozumienia z ZSRS. Mikoajczyk, pozostajc pod ewidentn presj Brytyjczykw, by skonny natomiast do daleko idcych ustpstw. Starcia z premierem determinoway z kolei postpowanie Sosnkowskiego wobec stanowicych jego naturalne zaplecze pisudczykw. Jeszcze za ycia Sikorskiego genera deklarowa si jako zwolennik potraktowania sanatorw jako rwnoprawnego rodowiska politycznego i wprowadzenie ich przedstawicieli do rzdu, jednak po objciu funkcji Naczelnego Wodza zrobi w tym kierunku bardzo niewiele. Na bardziej energiczne zabiegi, zmierzajce do uznania pisudczykw za rodowisko politycznie rwnoprawne wobec innych stronnictw, Sosnkowski zdecydowa si dopiero wwczas, gdy jego odsunicie byo ju przesdzone, i sugestie kierowane przez niego do Prezydenta RP nie mogy przynie podanych rezultatw. Zanim jednak doszo do odsunicia Sosnkowskiego, znacznie uaktywnili si przedwojenni zet owcy, skupieni wok Grayskiego, stanowicy gwny lar londyskiego Zespou Pisudczykw. Nieodpowiedzialne ich zdaniem poczynania gabinetu Mikoajczyka, prbujcego szuka porozumienia ze Stalinem, utwierdzay to rodowisko w przekonaniu o koniecznoci przeprowadzenia radykalnych przewartociowa w biecych dziaaniach politycznych. Odnotowana zbieno pogldw ze Stronnictwem Narodowym rozbudzia nadziej na pozyskanie narodowcw dla idei utrcenia (niepopularnej nie tylko wrd sanatorw) Rady Ministrw. Konsekwencj tego byo pojawienie si projektw zakadajcych stworzenie ju z udziaem pisudczykw personalnej alternatywy dla urzdujcego wwczas rzdu. Po wczeniejszym zamanifestowaniu swego stanowiska wobec polskiej opinii
106
publicznej w Londynie, z niezalenymi od siebie inicjatywami wystpili: Juliusz ukasiewicz, Stanisaw Paprocki i Bolesaw Wierzbiaski. Przedwojenny ambasador RP w Paryu sta si inicjatorem powoania Ligi Obrony Niepodlegoci Rzeczpospolitej, ktra w jego koncepcji miaa stanowi substytut rzdu, gdyby Mikoajczyk zdecydowa si na polityk kapitulacji wobec da sowieckich i opuci Londyn. Paprocki z kolei proponowa, aby przeksztaci Zesp Pisudczykw w ugrupowanie ideowo-polityczne, niezwizane i nieobcione nazwiskiem Marszaka i wspominkami historycznymi. Byoby to wedug niego ugrupowanie (nie partia) oparte na deklaracji ideowej Pisudczykw. Wierzbiaski, wspuczestniczcy do tej pory w wikszoci pisudczykowskich inicjatyw, odwoa si do tzw. modych, proponujc im przystpienie do Zwizku Demokratw. Miaa to by organizacja oparta na kryterium pokoleniowym, odcinajca si od tradycji midzywojennej i prbujca w oparciu o haso rozliczenia winnych przedwrzeniowej polityki polskiej nawiza wspprac z ugrupowaniami stanowicymi podstaw rzdu Mikoajczyka. Najprawdopodobniej, w toku wrzeniowych dyskusji toczonych w rodowisku londyskich sanatorw, zdoano wypracowa syntez koncepcji ukasiewicza i Paprockiego i 21 wrzenia 1944 r. zostaa zaoona organizacja pod robocz nazw Liga Obrony Polski. Odsunicie Sosnkowskiego, a przede wszystkim asko zabiegw zmierzajcych do utrcenia skierowanych przeciw niemu dziaa, stanowio wany sygna dla rodowiska pisudczykw. Brak oparcia w osobie generaa i malejcy wpyw na poczynania Prezydenta, a nawet groba zerwania z nim stosunkw powodoway, e nadzieje na powrt sanatorw jako czynnika wspuczestniczcego w wewntrznym yciu politycznym, zdaway si odsuwa na dalsz przyszo. Z kolei pogarszajce si pooenie walczcej stolicy i zwizany z nim zanik nadziei na powstanie w kraju wadzy, zdolnej zachowa niezaleno od wkraczajcej Armii Czerwonej, utwierdzay liderw rodowiska w przekonaniu, e powrt do Polski bezporednio po zakoczeniu dziaa wojennych moe okaza si niemoliwy. Oba wydarzenia dymisja Sosnkowskiego i zbliajca si kapitulacja Powstania Warszawskiego stay si bezporednim impulsem do jeszcze wikszego zaktywizowania przedstawicieli przedwrzeniowego obozu rzdzcego. W konsekwencji 3 padziernika 1944 r. odbyo si w Londynie pierwsze zebranie Komitetu Organizacyjnego Ligi Niepodlegoci Polski, nowej organizacji, ktra w przyszoci miaa zjednoczy rne rodowiska polityczne skonne do oparcia swej dziaalnoci o program nakrelony przez pisudczykw. Wybrana literatura: A. Adamczyk, Pisudczycy w okresie drugiej wojny wiatowej na emigracji w Wielkiej Brytanii. Od rozbicia do konsolidacji rodowiska [w:] Z dziejw Polski i emigracji (19391989). Ksiga dedykowana byemu Prezydentowi Rzeczpospolitej Ryszardowi Kaczorowskiemu, red. M. Szczerbiski i T. Wolsza, Gorzw Wielkopolski 2003; tene, Pisudczycy w Palestynie w latach 19421944. Organizacja. Program. Publicystyka [w:] Region Kraj wiat. Studia z oarowane Profesorowi Stanisawowi Tadeuszowi Olejnikowi w siedemdziesit rocznic urodzin, red. J. Budziski, Piotrkw Trybunalski 2005; M. Gazowski, Wierni Polsce. Ludzie konspiracji pisudczykowskiej 19391947, Warszawa 2005; D. Grecki, Polskie naczelne wadze pastwowe na uchodstwie w latach 19391990, Warszawa 2002; M. Huas, Gocie czy intruzi? Rzd Polski na uchodstwie wrzesie 1939 lipiec 1943, Warszawa 1996; W. Jdrzejewicz, Polonia Amerykaska w polityce polskiej. Historia Komitetu Narodowego Amerykanw Polskiego Pochodzenia, omianki 2006; J. J. Ostoja-Koniewski, Liga Niepodlegoci Polski [w: ] Kierownictwo Obozu Niepodlegociowego na Obczynie (19451990), red. A. Szkuta, Londyn 1990.
107
RAFA STOBIECKI, UNIWERSYTET DZKI
CIGO TR ADYCJI
NURT PISUDCZYKOWSKI NA TLE DOKONA POLSKIEJ HISTORIOGRAFII NA UCHODSTWIE PO 1945 ROKU Koniec II wojny wiatowej otwiera nowy rozdzia w yciu tych spord Polakw, z ktrych cz ju w 1939 r. znalaza si na przymusowym uchodstwie. Dramatyczne rozstrzygnicia, jakie przyniosa wojna dla sprawy polskiej, przyniosy dylemat wraca do kraju, czy pozosta na emigracji? Ludzie nauki i kultury z pewnoci podejmowali decyzj o osiedleniu si na obczynie wiadomie, pamitajc o towarzyszcych jej konsekwencjach. Decyzja pozostania poza krajem bya aktem politycznym. W tym sensie dziaalno naukowa na obczynie, chcc nie chcc, wpisywaa si w charakterystyczny dla lat powojennych konikt cywilizacyjny midzy Zachodem a Wschodem, midzy demokracj a totalitaryzmem, midzy wolnoci a zniewoleniem. Inteligencja polska wielkim nakadem si i rodkw staraa si w sferze myli stworzy alternatyw dla humanistyki w kraju, poddawanej z rnym nasileniem presji ideologicznej. Gwne orodki polskiej myli historycznej na emigracji W dziejach polskiej historiograi na emigracji po II wojnie wiatowej kluczow rol odgryway cztery orodki: Londyn, Pary, Rzym i Nowy Jork. Dziaajce w nich instytucje nauki historycznej miay bez wtpienia swoj specy k, odwoyway si do rnych tradycji intelektualnych, w swoich dziaaniach skupiay si na odmiennej tematyce. Za centrum emigracyjnej myli historycznej uznaje si najczciej Wyspy Brytyjskie1. O tym, e to wanie Londyn sta si najwaniejszym orodkiem na historiogracznej mapie polskiej emigracji zadecydowao kilka przyczyn. W Londynie miecia si siedziba wadz polskich na uchodstwie, kierownictwa stronnictw politycznych i rnych organizacji spoecznych, wreszcie redakcje wielu czasopism. Tam te stosunkowo najatwiej mona byo uzyska wsparcie nansowe dla dziaalnoci naukowej. Nic zatem dziwnego, e wanie w stolicy Wielkiej Brytanii skupiay si polskie placwki kulturalne i naukowe, podejmujce rnorodn dziaalno na polu historii. Zaliczy do nich mona m.in.: Polskie Towarzystwo Historyczne w Wielkiej Brytanii (PTHWB), Polski Uniwersytet na Obczynie (PUNO), Polskie Towarzystwo Naukowe na Obczynie (PTNO) czy Instytut Polski i Muzeum im gen. Sikorskiego (IPMS). Take w Londynie miecia si siedziba redakcji Tek Historycznych, najwaniejszego periodyku emigracyjnej spoecznoci historykw. Na terenie Wysp Brytyjskich zamieszkiwaa stosunkowo liczna grupa Polakw, w tym znaczna cz inteligencji. Wedug danych z 1951 r. w Wielkiej Brytanii przebywao ok. 140150 tysicy Polakw2. Bya to spoeczno na swj sposb wyjtkowa, ktra przez p
1 Szerzej na ten temat pisz w pracy Klio na wygnaniu. Z dziejw polskiej historiograi na uchodstwie w Wielkiej Brytanii po 1945 r., Pozna 2005. Tame wybr literatury przedmiotu. 2 Takie dane podaj B. Czaykowski, B. Sulik, Polacy w Wielkiej Brytanii, Pary 1961, s. 397, powoujc si na brytyjskie wydawnictwo Annual Abstract of Statistics. Do wspomnianych liczb odwouje si
108
wieku nie rozpyna si spoeczestwie brytyjskim. Jak zauwaya Lidia Ciokoszowa, Polacy: pozostali autonomiczn grup nie tylko z wasn kultur i organizacjami spoecznymi, ale take z wasnym stylem ycia, autorytetami, obiegiem literackim, naukowym, publicystycznym3. Wrd emigracji polskiej znajdowaa si potencjalna liczna grupa odbiorcw polskiego sowa drukowanego, w tym take ksiek i artykuw historycznych. Na Wyspach Brytyjskich skupia si te najliczniejsza grupa historykw, ktra na tle innych orodkw wyranie wyrniaa si kilkoma znaczcymi indywidualnociami. Mam na myli takie postaci jak: Leon Koczy, Stanisaw Kociakowski, Marian Kukiel czy Henryk Paszkiewicz. Poza Wielk Brytani wan rol odgryway take orodki kontynentalne. W Paryu od czasw Wielkiej Emigracji istniao Towarzystwo Historyczno-Literackie i Biblioteka Polska. W latach powojennych zwizani z nimi byli m.in.: Czesaw Chowaniec, Irena Gazowska i Zygmunt Lubicz-Zaleski. W latach pidziesitych rodowisko to wydawao Dodatek Literacko-Naukowy do pisma Syrena. W 1947 r. konkurencj dla tego orodka sta si Instytut Literacki i Kultura, stworzone przez Jerzego Giedroycia, oraz grono jego najbliszych wsppracownikw. Ksika historyczna od pocztku zajmowaa wane miejsce w Bibliotece Kultury. W serii tej publikowali m.in. Stanisaw Kot i Pawe Zaremba. Od 1962 r. pod egid Instytutu Literackiego rozpoczto take wydawanie, ukazujcych si do chwili obecnej, Zeszytw Historycznych. Na ich amach swoje teksty ogaszali m.in.: Piotr S. Wandycz, Zbigniew S. Siemaszko, Tadeusz Wyrwa czy Jzef Garliski4. Due osignicia, przede wszystkim na polu wydawnictw rdowych, mia istniejcy od 1945 r. w Rzymie Polski Instytut Historyczny. Inicjatorem jego powoania by przedwojenny profesor USB w Wilnie ks. praat Walerian Meysztowicz, ktry zosta take jego pierwszym prezesem. Celem PIH byo od pocztku podkrelanie polskiego wkadu do cywilizacji zachodniej, trwaego zakorzenienia historii naszego kraju w dziejach Europy jako antemurale christianitatis. Miao temu suy m.in. publikowane od 1960 r. wydawnictwo rdowe Elementa ad fontium Editiones, obejmujce archiwalia zwizane z histori Polski znajdujce si w archiwach zagranicznych. Do pocztku lat dziewidziesitych pod kierownictwem Karoliny Lanckoroskiej udao si opublikowa ponad 70 tomw. Ponadto pod patronatem PIH od 1954 r. ukazywa si periodyk Antemurale. Poza Europ polscy historycy skupili si przede wszystkim w Nowym Jorku. Ju podczas trwajcej wojny, w 1941 r. z inicjatywy Rafaa Taubenschlaga badacza antyku, przedwojennego profesora UJ, przystpiono do tworzenia Polskiego Instytutu Naukowego (PIN). Prezesem Rady Naukowej zosta Bronisaw Malinowski, a dyrektorem Oskar Halecki. W gronie jego inicjatorw znaleli si take Wacaw Lednicki i Jan Kucharzewski. Struktura organizacyjna PIN wzorowana bya na Polskiej Akademii Umiejtnoci. Gwnymi celami PIN byy: kontynuacja dziaalnoci naukowej, przerwanej przez wojn, oraz rozwijanie polsko-amerykaskich kontaktw naukowych i kulturalnych. W zwizku z tym z inicjatywy O. Haleckiego i Mieczysawa Haimana utworzono w 1942 r. Polsko-Amerykask Komisj
take R. Habielski w pracy ycie spoeczne i kulturalne emigracji, Warszawa 1999, s. 49. Praca ta jest trzeci czci syntezy Druga Wielka Emigracja. Autorami dwch pierwszych s: A. Friszke, ycie polityczne emigracji, Warszawa 1999 i P. Machcewicz, Emigracja w polityce midzynarodowej, Warszawa 1999. 3 L. Ciokoszowa, Spojrzenie wstecz, Rozmowy przeprowadzi Andrzej Friszke, Pary 1995, s. 204. 4 Zob. Jerzego Giedroycia rozrachunki z histori i polityk. Studia i szkice w czterdziest rocznic Zeszytw Historycznych, red. S. M. Nowinowski, R. Stobiecki, d 2005.
109
Historyczn, przeksztacon nastpnie w Polish American Historical Association (PAHA). PIN prowadzi take oywion dziaalno wydawnicz. Pod jego egid ukazywa si pocztkowo kwartalnik Bulletin of the Polish Institute of Arts and Sciences in America, do dzi (od 1956 r.) wydawany jest The Polish Review. Instytuty Jzefa Pisudskiego (Nowy Jork i Londyn) Wyodrbnienie nurtu pisudczykowskiego wewntrz tak zarysowanej panoramy polskiej myli historycznej na emigracji jest zabiegiem trudnym z dwch powodw. Po pierwsze, ze wzgldu na kopoty zwizane z faktem, kogo mianowicie z historykw i publicystw powinno si zaliczy do owego kierunku pisudczykowskiego. Czy decydujc rol powinny odgrywa deklaracje ideologiczne i polityczne zwizki z obozem sanacyjnym? Czy te raczej praktyka dziejopisarska i podkrelanie w niej doniosej roli Marszaka w XX-wiecznych dziejach Polski? Po drugie, z powodu swego rodzaju organizacyjnej i naukowej mobilnoci caego rodowiska historykw polskich na uchodstwie, w ktrym wyznaczenie sztywnych podziaw natury ideologicznej jest zadaniem wielce skomplikowanym. W odrnieniu bowiem od politycznej elity pisudczykw, skupionych po 1945 w Lidze Niepodlegoci Polski, i stanowicych stosunkowo zwart grup, historycy, ktrych mona kojarzy z dokonaniami i myl Marszaka, nie stanowili spoecznoci zamknitej i jednorodnej5. W tej sytuacji jedynym sensownym kryterium, pozwalajcym w pewnym stopniu uchwyci specyk tego rodowiska, moe by kryterium natury organizacyjnej. Taka robocza konkluzja prowadzi do wniosku, e najwaniejszych dokona, rozumianego szeroko rodowiska historykw zwizanych z nurtem pisudczykowskim naleaoby szuka w dziaalnoci dwch emigracyjnych strukturach, mianowicie w siostrzanych nowojorskim i londyskim Instytutach Jzefa Pisudskiego oraz w wydawanym przez nie periodyku Niepodlego. Zacz wypada od prezentacji instytutu nowojorskiego. Powsta on w lipcu 1943 r. jako kontynuacja istniejcego w dwudziestoleciu midzywojennym (od 1923 r.) Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski, od 1936 r. noszcego imi Jzefa Pisudskiego (Instytut Jzefa Pisudskiego)6. Jego powoanie byo wynikiem aliansu czoowych przedstawicieli Polonii Amerykaskiej z pisudczykami7. W skad Komitetu Organizacyjnego weszli m.in. Maksymilian F. Wgrzynek, wydawca nowojorskiego Nowego wiata i wiceprezes Kongresu Polonii
5 Powysze uwagi koresponduj w duym stopniu z kopotami badaczy prbujcymi zdeniowa nurt pisudczykowski w historiograi II Rzeczpospolitej. W publikowanych opracowaniach zaliczani s do niego tak rni badacze, jak: Wacaw Lipiski, Wadysaw Pobg-Malinowski, Adam Prchnik, Jan Cynarski-Krzesawski, Henryk Wereszycki, Leon Wasilewski czy Marceli Handelsman. Na temat pisudczykw na emigracji zob. J. Piotrowski, Pisudczycy bez lidera, Toru 2004, szczeglnie s. 311 i in. 6 Inicjatorem jego powoania by jeden z najbliszych wsppracownikw Marszaka Walery Sawek. Szerzej na ten temat zob. P. Samu, Instytut Badania Najnowszej Historii Polski; Instytut Jzefa Pisudskiego wydawca Niepodlegoci (19231939) [w:] Niepodlego (19291939. Pismo, twrcy, rodowisko), red. P. Samu, Pock 2007, s. 41102. Na temat powojennych dziejw Instytutu zob. m.in.: Z. Bau, 35 lat Instytutu Jzefa Pisudskiego w Nowym Jorku, Zeszyty Historyczne 1979, nr 47; J. Cisek, Instytut Jzefa Pisudskiego w Ameryce i jego zbiory, Warszawa 1998; P. Wandycz, Instytut Jzefa Pisudskiego na tle ycia naukowego i kulturalnego emigracji, Niepodlego 1993, T. XXVI, s. 7382; J. Micgiel, Geneza Insytutu Jzefa Pisudskiego w Nowym Jorku, ibidem, s. 6172; R. Habielski, Niepodlego oraz Instytuty Jzefa Pisudskiego w Nowym Jorku i w Londynie [w:] Niepodlego..., s. 235255. 7 Z. Bau, 35-lecie..., s. 120.
110
Amerykaskiej, b. minister przemysu i handlu Henryk Floyar-Rajchman oraz Ignacy Matuszewski b. minister skarbu, obaj zaliczani do czoowych postaci rodowiska pisudczykw na emigracji. Pierwszym dyrektorem Instytutu zosta historyk Wacaw Jdrzejewicz, kierownikiem naukowym by przez wiele lat Oskar Halecki. Cele tej placwki koncentroway si wok zbierania, przechowywania i badania materiaw archiwalnych dotyczcych najnowszej historii Polski, dziaalnoci wydawniczej oraz koordynacji polskiego ycia naukowego8. Po wojnie Jdrzejewicz pragn uczyni z instytutu polityczne i propagandowe centrum rodowiska pisudczykw. Jednak plany powoania placwek zarwno w Europie, jak w Ameryce Poudniowej nie uday si. W najwikszym stopniu zadecydoway o tym problemy nansowe. Mimo to wraz z upywem lat, dziki wielkiej aktywnoci Jdrzejewicza, zaprzyjanionego z pisudczykami rozsianymi po caym wiecie, archiwum i biblioteka IJP stay si centrum bada nad szeroko rozumian histori najnowsz Polski za oceanem. Placwka ta bya aktywna take na polu wydawniczym. Dziaalno instytutu dokumentuje wydawany przeze Biuletyn Instytutu Jzefa Pisudskiego w Ameryce, czsto o charakterze tematycznym. Na przykad w 1962 r. ukaza numer zatytuowany Stany Zjednoczone wobec powstania styczniowego, zawierajcy rozpraw J. W. Wieczerzaka na ten wanie temat. Nakadem IJP w Nowym Jorku opublikowano take szereg wanych dla historiograi polskiej wydawnictw o charakterze monogracznym i rdowym. W cztery lata po swoim nowojorskim odpowiedniku zainaugurowa dziaalno londyski Instytut Jzefa Pisudskiego. By on dzieem czoowych pisudczykw, ktrzy po zakoczeniu wojny skupili si w stolicy Wielkiej Brytanii. Bez wtpienia bya to swego rodzaju elita obozu sanacyjnego. Mona do zaliczy takie postaci jak: Wadysaw Bortnowski, Bogusaw Miedziski, Tadeusz Schaetzel, Micha Grayski czy Juliusz ukasiewicz. W gronie mieszkajcych w Londynie wsppracownikw Marszaka byo te trzech czonkw wadz przedwojennego Zarzdu Instytutu (Tomasz Arciszewski, Janusz Jdrzejewicz i wspomniany wyej Tadeusz Schaetzel)9. Instytut ukonstytuowa si w marcu 1947 r. Kluczow rol w jego powstaniu odegra gen. Wadysaw Bortnowski. Zosta on pierwszym przewodniczcym Zarzdu Instytutu10. Funkcj przewodniczcego Rady Naczelnej obj J. Jdrzejewicz. Z grona historykw we wadzach Instytutu znalaz si pocztkowo jedynie Wadysaw Wielhorski. Z czasem w prace tej placwki zaangaowali si take m.in. Tytus Komarnicki (od 1967 r. przewodniczcy Rady Naczelnej) i Stanisaw Biegaski. Jak zapisano w statucie, celem instytutu jest: prowadzenie bada historycznych zwizanych z najnowszymi dziejami Polski, ze szczeglnym uwzgldnieniem dziaalnoci Jzefa Pisudskiego, nurtu, ktry stworzy, oraz wskaza i nauk, ktre pozostawi11. Interesujc mnie problematyk zajmowaa si sekcja historyczna, dziaajca w ramach Wydziau Studiw, ktr pocztkowo kierowa Jzef Moszczeski. Organizowaa ona odczyty i zebrania, powicone postaci J. Pisudskiego i wanym wydarzeniom z historii Polski XX w., ponadto koordynowaa polityk wydawnicz. Naka8 W ramach dziaalnoci wydawniczej w 1944 r. opublikowano trzy pierwsze ksiki: Wybr pism Jzefa Pisudskiego, Konstytucje Rzeczypospolitej Polskiej oraz Zbir dokumentw Komitetu Narodowego Amerykanw Polskiego Pochodzenia. 9 T. Arciszewski z przyczyn politycznych nie zaangaowa si jednak w tworzenie instytutu. 10 Szerzej na ten temat zob. J. Zuziak, Dzieje Instytutu Jzefa Pisudskiego w Londynie 19471997, Warszawa 2001. 11 Statut Instytutu Jzefa Pisudskiego Powiconego Badaniu Najnowszej Historii Polski, Oddzia w Londynie, Londyn 1947, s. 1. Cyt. za J. Zuziak, Dzieje..., s. 25.
111
dem IJP w Londynie ukazay si m.in.: prace Marszaka, w tym angielska wersja Roku 1920 (1972), cenny tom korespondencji Pisudskiego z lat 19141917 w opracowaniu Stanisawa Biegaskiego i Andrzeja Suchcitza (1984), Wspomnienia Aleksandry Pisudskiej (1985), praca zbiorowa U progu niepodlegoci Polski. Wrzesie 1918 marzec 1919 (1990) pod redakcj S. Biegaskiego. Ponadto instytut inicjowa i powoywa komitety uczczenia pamici rocznic, takich jak np.: 25-lecie mierci Jzefa Pisudskiego, 50-lecie Polskiego Czynu Zbrojnego, czy 100-lecie urodzin marszaka Pisudskiego. Obecnie w skad instytutu wchodzi Archiwum, Biblioteka i Muzeum. Wielostronn dziaalno IJP w Londynie dokumentuj wydawane przeze Komunikaty (ukazao si ju ponad sto numerw). Od 1948 r. instytut wznowi wydawanie pisma Niepodlego. W porwnaniu z okresem przedwojennym formua pisma ulega pewnej zmianie. W nocie redakcyjnej czytamy: Wydawnictwo wznowione zostaje w Londynie, jako organ Instytutu Jzefa Pisudskiego, powiconego badaniu najnowszej historii polskiej w cisym porozumieniu z gwnym jego orodkiem w Nowym Jorku. Zmienione warunki ycia polskiego wpyny na tre wydawnictwa. Skadaj si na samodzielne opracowania, dotyczce walk i wysikw polskich od chwili rozbiorw po dzie dzisiejszy. W Polsce niepodlegej gwny dzia wydawnictwa stanowiy dokumenty i wspomnienia. Redakcja dy bdzie w przyszoci do powikszenia liczby wspomnie i do uwzgldnienia materiaw rdowych12. Jak wiadcz kolejne numery periodyku, redakcja dotrzymaa sowa. Proporcje midzy publikowanymi tekstami zmieniy si. Na amach pisma ukazyway si bowiem zarwno artykuy, recenzje i noty, jak i materiay rdowe w postaci dokumentw, listw i wspomnie13. Podobnie jak w przypadku innych periodykw emigracyjnych, take Niepodlego przeywaa permanentne kopoty nansowe. Pocztkowo pismo wychodzio do regularnie, w duym, jak na warunki emigracyjne, nakadzie ok. 1000 egzemplarzy. Pierwsze przerwy w wydawaniu pisma pojawiy si w latach pidziesitych, ale apogeum kryzysu przypado na lata 19621972, kiedy nie ukaza si ani jeden numer Niepodlegoci. Po ukazaniu si tomu IX (1974), znacznemu zmniejszeniu uleg nakad periodyku, a w 1977 r. decyzj obu instytutw londyskiego i nowojorskiego, redakcja czasopisma zostaa przeniesiona do Stanw Zjednoczonych. Na jej czele stan W. Jdrzejewicz, a do grona redakcyjnego weszli m.in. Anna Cienciaa i Piotr Order Ora Biaego z XVIII w. S. Wandycz. rodowisko londyskie reprezentowali Staoarowany Jzefowi Pisudskiemu nisaw Biegaski i Kazimierz Okulicz. Od 1993 r. Niepo wskrzeszeniu przez Sejm podlego wydawana bya przy wspudziale instyUstawodawczy RP orderu tucji krajowych (Uniwersytet Wrocawski) a od 2002 r. ustanowionego w 1705 r. redakcja przeniesiona zostaa do Polski14.
12 Niepodlego 1948, t. I (po wznowieniu), s. 3. Na czele Redakcji stali pocztkowo Konrad Libicki i Jan Starzewski. Od t. V (1955) w jej skad wchodzili: S. Biegaski, K. Okulicz, J. Poniatowski, T. Schaetzel (przew.) i J. Starzewski. 13 Zawarto poszczeglnych numerw omwi R. Habielski, Niepodlego... 14 Szerzej na ten temat zob. Od redakcji, Niepodlego 2002, T. XXXII.
Zbiory w Sulejwku
112
Wacaw Jdrzejewicz, Wadysaw Pobg-Malinowski i inni Analizujc dorobek naukowy historykw z krgu pisudczykw, warto, jak sdz, postawi pytanie, ktre z ich prac weszy do kanonu polskiej historiograi, a ktre okazay si jedynie tekstami dokumentujcymi charakter epoki, w jakiej powstay? Wydaje si, e t niekiedy do surow prb czasu przetrway przede wszystkim prace Wacawa Jdrzejewicza, Wadysawa Poboga-Malinowskiego i Tytusa Komarnickiego, w pewnym stopniu take Stanisawa Biegaskiego oraz Wadysawa Wielhorskiego15. Z grona badaczy mieszkajcych w Stanach Zjednoczonych na czoo wysuwaj si z pewnoci publikacje czowieka instytucji, mianowicie Wacawa Jdrzejewicza. Wrd nich warto wymieni: przede wszystkim opus magnum tego historyka, niezastpion dla specjalistw dwutomow prac Kronika ycia Jzefa Pisudskiego (1977), potem jeszcze dwukrotnie wznawian (1982, 1986)16. Nie bdzie przesad powiedzenie, e bez tego niezwykle bogatego faktogracznie i w sposb benedyktyski zestawionego kalendarium, trudno sobie dzi wyobrazi jakiekolwiek studia nie tylko nad postaci Marszaka, ale take histori Polski pierwszej poowy XX wieku. eby si o tym naocznie przekona, wystarczy sign choby do wydanych ju pod koniec lat osiemdziesitych i w latach dziewidziesitych krajowych publikacji autorstwa Andrzeja Garlickiego czy Wodzimierza Sulei, gdzie co rusz spotykamy odnoniki do wspomnianego dziea Jdrzejewicza17. Kronika staa si take podstaw do napisania pierwszej w historiograi polskiej powanej biograi Marszaka autorstwa nowojorskiego historyka (Jzef Pisudski 18671935. yciorys), opublikowanej w 1981 r. W tekcie tym Jdrzejewicz tak podsumowa dziejow rol swojego bohatera: Wielcy ludzie rzadko pojawiaj si w narodach. Czeka na nich trzeba nie dziesitkami, a setkami lat. [...] Ci wielcy ludzie nie s dla spraw codziennego ycia pastwa, w ktrych mog by czsto nieporadni. Wspomniano ju powyej, e Pisudski powiedzia o sobie: ja staj, gdy jest burza, bo znam si na tym, ale na drobne rzeczy.... Zajcia zwizane z urzdem premiera, dwukrotnie piastowanym, nie byy dla niego. Cay jego charakter wystpowa dopiero w chwilach walki: o wolno, o granice, o prawa, o ustrj pastwa. W takiej walce, jak kady wdz, by bezwzgldny i nieugity, lecz wszystkie te walki wygra. Da Polsce, jak mu przypominano podczas pogrzebu w Krakowie, wolno, granice, moc i szacunek. Takim zachowa go historia Polski18. Piszc o dorobku tego badacza, nie sposb nie wspomnie take o innych jego zasugach. Mam na myli m.in. opracowany przez Jdrzejewicza, cenny, trzytomowy zbir dokumentw Poland in the British Parliament 19391945 oraz liczne artykuy publikowane na amach Niepodlegoci i Zeszytw Historycznych19. W powszechnym odbiorze symbolem dziejopisarstwa spod znaku rodowiska pisudczykw stao si jednak dzieo Wadysawa Poboga-Malinowskiego. Trzytomowa synteza Najnowsza historia polityczna Polski ukazaa si w latach 19531960. Wielokrotnie wznawiana i omawiana, od pocztku budzia szereg kontrowersji, szczeglnie w rodowisku pisudczy15 wiadomie nie uwzgldniam w tym gronie historykw modszego, emigracyjnego pokolenia A. Cienciay i Piotra S. Wandycza, ktrych dorobek zasuguje na odrbne potraktowanie. 16 Uzupenienia do Kroniki opublikowa J. Cisek. Tene, Kalendarium ycia Jzefa Pisudskiego, Nowy Jork 1992. W 1994 r. ukazaa si jej rozszerzona wersja autorstwa W. Jdrzejewicza i J. Ciska, Kalendarium ycia Jzefa Pisudskiego 18671935, t. IIII, WarszawaWrocawKrakw 1994. 17 Mam na myli biograe Pisudskiego autorstwa A. Garlickiego (1988) i W. Sulei (1995). 18 W. Jdrzejewicz, Jzef Pisudski 18671935. yciorys, Wrocaw 1989, s. 288. 19 Pierwszy tom ukaza si w 1946 r., nastpne w 1959 i 1962.
113
kw20. W najoglniejszym sensie bliscy wsppracownicy Marszaka niechtnie akceptowali krytyczne opinie na temat polskiej polityki zagranicznej i wewntrznej po 1935 r. Pobg czyni sanacji zarzut, dotyczcy odrzucenia m.in. idei porozumienia z opozycj wiosn 1939 r.21. Swoje intencje autor tak opisywa w licie do Konrada Libickiego: Historia powinna uczy powinna ostrzega przed bdami nie wolno ich powtarza w przyszoci. Tylko przez ukazanie prawdy i jej skutkw mona to osign. Historii, ktra byaby plasterkiem miodu Wacaw Jdrzejewicz na chleb gorzki emigracji, pisa nie mog i nie chc. Nie mog te w pewnych kwestiach chowa jak stru gow w piasek. To na nic si nie zda, tylko zaszkodzi. Co pomogoby pomijanie np. przykrej kwestii Zagrskiego czy Brzecia? [...] Oczywicie ksika moja powinna wiza mode pokolenie z Polsk, a nie odstrasza go od niej i nie zniechca [...]22. Konikt udao si po pewnym czasie zaegna, ale pokrzyowa on w znacznym stopniu dalsze naukowe plany Poboga 23. Abstrahujc od kwestii pozanaukowych, w gruncie rzeczy kompromitujcych dla wczesnych wadz IJP w Londynie, naley podkreli zarwno zalety, jak i wady dziea Poboga-Malinowskiego. Do tych pierwszych naley zaliczy zgromadzenie niezwykle obtego materiau rdowego, zwaszcza w odniesieniu do okresu od lat dziewidziesitych XIX stulecia, co w warunkach emigracyjnych byo szczeglnie trudne. Autor okaza si mistrzem w szczegowym referowaniu materiau faktogracznego, przez co praca stanowi istn kopalni informacji z zakresu szeroko rozumianej historii politycznej. Mona j uzna wrcz za wzr in20 Po publikacji II tomu syntezy doszo do koniktu autora z czci rodowiska skupionego wok Instytutu Jzefa Pisudskiego w Londynie. Rol inspirujc odegraa druga ona Marszaka Aleksandra Pisudska, ktr popara cz dawnych pisudczykw, m.in. T. Schaetzel. W wyniku polemiki prasowej midzy Pobogiem a tym ostatnim i rnych zakulisowych dziaa Zarzd IJP w Londynie podj 12 I 1961 r. uchwa o odebraniu historykowi prawa wgldu do archiwum Instytutu, gdy taki wgld i powoywanie si w publikacjach na rda zaczerpnite z Instytutu wytwarzayby pozory wsppracy, Uchwaa Zarzdu Instytutu Jzefa Pisudskiego powzita na posiedzeniu w dniu 12 I 1961 r., Archiwum IJP, Kolekcja W. Poboga-Malinowskiego nr 117. We wspomnianej kolekcji znajduje si obszerna cz dokumentacji dotyczcej tego koniktu, m.in. w postaci korespodencji Poboga z W. Jdrzejewiczem i K. Libickim. Szerzej na ten temat zob. A. Garlicki, Wstp do W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Warszawa 1990, t. I, s. XXI i n.; D. Malczewska-Pawelec, Bogusaw Miedziski. Polityk i publicysta, d 2002, s. 212216; A. Suchcitz, Kryzys londyskiego Instytutu Jzefa Pisudskiego na skutek sprawy Wadysawa Pobg-Malinowskiego, Niepodlego 2002, T. XXXII. 21 W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, Opole 1990, t. II, s. 856857. 22 List W. Poboga-Malinowskiego do K. Libickiego (bez daty rocznej, prawdopodobnie 1959 r. R.S.), IJP, Kolekcja W. Poboga-Malinowskiego nr 117. 23 Rzutowao to m.in. na ksztat jego biograi Marszaka. W. Pobg-Malinowski, Jzef Pisudski, Londyn 1964.
Ze zbiorw S. Cenckiewicza
114
dukcyjnego podejcia do historii. Z tego punktu widzenia racj mia niewtpliwie Aleksander Kawakowski, piszc na amach paryskiej Kultury: Mona z ca moc ustali, e aden przyszy historyk dwudziestolecia pastwowoci polskiej i piciu lat wojny, ani aden powany publicysta czy pisarz polityczny nie bdzie mg pomin ksiki Poboga-Malinowskiego i przej nad ni do porzdku, bez wzgldu na swj do niej lub do jej autora stosunek24. Wielokrotnie zwracano uwag na saboci omawianej syntezy. Pisa o nich m.in. na amach Tek Historycznych Adam Sawczyski. Zaliczy do nich: konstrukcj, odznaczajc si wrcz katastrofalnym brakiem przejrzystoci oraz pewne zagubienie si w niej rzeczy wanych i nawet najwaniejszych w morzu wydarze szczegowych25. W podobnym duchu wypowiada si w Niepodlegoci Biegaski, piszc, e Pobg jest czystym narratorem [...], brak natomiast w jego psychice wszechstronnej kontemplacji i poczucia cigoci procesu dziejowego26. Wszystko to, mona powiedzie, byo konsekwencj przyjtej metody badawczej, polegajcej na kulcie faktu, i przekonaniu o jego zasadniczej roli w twrczoci historyka. Std te w pracy Poboga warstwa informacyjna dominuje nad sfer interpretacji, brak w niej analizy procesw i zjawisk, ktre zastpuj rozliczne szczegy dotyczce dramatis personae. Wan czci dorobku historykw z krgu pisudczykw byy opracowania monograczne. W tym kontekcie na pierwszy plan wysuwa si dorobek prawnika i dyplomaty, przedwojennego przedstawiciela naszego kraju przy Lidze Narodw Tytusa Komarnickiego. Opublikowa on kilka prac na temat dziejw sprawy polskiej w czasie I wojny wiatowej oraz pierwszych lat niepodlegoci27. Wrd nich wyrnia si angielska, liczca blisko 800 stron ksika, powicona odbudowie pastwa polskiego w czasie I wojny w aspekcie midzynarodowym. Nawizywaa ona do przedwojennych na poy wspomnieniowych opracowa autorstwa m.in. Michaa Bobrzyskiego, Romana Dmowskiego, Stanisawa Kutrzeby i Mariana Seydy. W dwch bogato udokumentowanych rdowo czciach, Komarnicki zaprezentowa na pocztku polityk mocarstw w kwestii polskiej do 1918 r., a nastpnie histori walki o granice do czasw wojny polsko-bolszewickiej. Dostrzec naley rwnie aktywno Komarnickiego na polu recenzji zarwno ksiek emigracyjnych, jak i literatury krajowej28. By on take jednym z animatorw polsko-niemieckiego dialogu historykw, ktrego symbolem stay si spotkania w Tybindze (1956) i Londynie (1964) oraz udzia tego badacza jako gocia w cyklicznych kongresach historykw RFN29.
A. Kawakowski, Historia dwudziestolecia, Kultura 1957, nr 3, s. 102. A. Sawczyski, p. Wadysaw Pobg-Malinowski, Teki Historyczne 1962/1963, T. XII, s. 333. 26 S. Biegaski (rec.), W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. III, Niepodlego 1958, t. VI, s. 256257. 27 Mam na myli Pisudski a polityka wielkich mocarstw zachodnich, Londyn 1952; Tene, The Rebirth of the Polish Republic. A Study in the Diplomatic History of Europe 19141920, Londyn 1957; Tene, J. Pisudski i polska racja stanu, Londyn 1967 (jest to tekst odczytu wygoszonego z okazji urodzin J. Pisudskiego); A. Cienciaa, T. Komarnicki, From Versailles to Locarno. Keys to Polish Foreign Policy, 19191925, University Press of Kansas, 1984 (jest to cig dalszy dziea The Rebirth... uzupeniony o nowy materia przez A. Ciencia). 28 Zob. np. T. Komarnicki (rec.), M. K. Dziewanowski, Pilsudskis Federal Policy 19191921 (jest to artyku drukowany w Journal of Central European Affairs), Niepodlego 1955, t. V, s. 265 273; Tene, Odrodzenie Polski w krzywym zwierciadle (rec.), H. Jaboski, Narodziny Drugiej Rzeczypospolitej 19181919, Warszawa 1963, Polemiki 1964, z. II, s. 733; Tene, Rosja zawsze miaa racj (rec.), S. Zabieo, O rzd i granice, Warszawa 1964, Polemiki 1965, z. IV, s. 732; 29 Szerzej na ten temat R. Stobiecki, Klio na wygnaniu..., s. 140156.
25 24
115
Historykiem, przede wszystkim dziejw wojskowoci i w mniejszym stopniu dziejw politycznych XX w., by wieloletni wykadowca PUNO Stanisaw Biegaski30. W jego pisarstwie historycznym zwraca uwag przede wszystkim opracowanie Dziaania 2. Korpusu we Woszech, opublikowane w 1963 r. Jest to oparte na szerokiej podstawie rdowej, wnikliwe studium powicone udziaowi tej polskiej jednostki w walkach na froncie woskim a do przeamania linii Gotw. Z innych drobniejszych prac dotyczcych historii polskiego ora autorstwa S. Biegaskiego warto wymieni cykl artykuw na temat Bitwy Warszawskiej drukowanych w Bellonie31. Historyk ten nie stroni take od innych tematw. Na amach Tek Historycznych opublikowa m.in. teksty dotyczce historiograi dziejw najnowszych, w Niepodlegoci ogasza przyczynki do historii politycznej pocztkw II Rzeczypospolitej32. Mia wreszcie nie do przecenienia zasugi jako kronikarz dziejw emigracji, drukujcy wspomnienia o szczeglnie zasuonych dla niej postaciach i instytucjach33. Warto wspomnie jeszcze o pracach Wielhorskiego. Ten przedwojenny profesor USB w Wilnie zajmowa si dziejami Wielkiego Ksistwa Litewskiego i stosunkami polsko-litewskimi. By autorem kilku ksiek i broszur na ten temat, wrd ktrych naley wymieni: Polska a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejw (1947); Litwini, Biaorusini i Polacy w dziejach kultury Wielkiego Ksistwa Litewskiego (1951); Dzieje Ziem Wielkiego Ksistwa Litewskiego (1953); Ziemie Wielkiego Ksistwa Litewskiego w rozwoju kulturalnym (1956)34. W przeciwiestwie np. do Haleckiego, Wielhorskiego interesoway nie tyle polityczne, co kulturowe treci zawarte w tradycji zwizku polsko-litewskiego. We wspomnianych pracach akcentowa on ide pobratymstwa kulturalnego polsko-litewsko-biaoruskiego35. Bya ona rezultatem wielowiekowego zwizku tych narodw w ramach jednego pastwa, ktrego genez upatrywa w dziaalnoci jak pisa klas czy warstw dziejotwrczych Polski i Litwy. W opinii Wielhorskiego unia, zakrelajc granice polityczne, wytworzya jednoczenie wyjtkowe zjawisko socjologiczne w tej czci Europy36. W warunkach emigracyjnych pisarstwo Wielhorskiego mona odczytywa jako na poy nostalgiczn prb historiogracznej konkretyzacji idei federacyjnej Pisudskiego.
Szerzej na temat tej postaci zob. Teki Historyczne 1994/1995, T. XXI (tom dedykowany pamici S. Biegaskiego, gdzie s m.in. wypowiedzi R. Stolarskiego, A. Szkuty oraz bibliograa prac oprac. przez H. Biegask). Zob. take W stulecie urodzin. Rozmowa z pk. Dr. Stanisawem Biegaskim, DzP i Dz 8 III 1994; A. Suchcitz, Pamici pukownika dyplomowanego dr. Stanisawa Biegaskiego, DzP i Dz 6 V 1994. 31 S. Biegaski, Bitwa warszawska 1920 roku, Bellona 1955, nr 4, s. 313; 1956, nr 12, s. 317, nr 3, s. 5874, nr 4, s. 5271. 32 S. Biegaski, Pierwsze prby prof. H. Jaboskiego przeksztacenia najnowszej historiograi polskiej, Teki Historyczne 1959, T. X, s. 277286; Tene, Uwagi o polityce PPS w pierwszej wojnie wiatowej (z powodu ksiki H. Jaboskiego), ibidem, T. XI, s. 191215; Tene, Polska wobec Europy poudniowo-wschodniej na przeomie 1918/1919, Niepodlego 1976, T. X, s. 5290. 33 Zob. Spucizna historyczna pk. dypl. dr Stanisawa Biegaskiego, (oprac.) H. Biegaska, Teki Historyczne 1994/1995, T. XXI, s. 308314. Bibliograa ta po 1945 r. obejmuje blisko sto pozycji, w wikszoci wspomnie, nekrologw i recenzji. 34 Szerzej o tej postaci zob. J. Winicki, Wadysaw Wielhorski jako badacz problematyki litewskiej i biaoruskiej, Annales Univeristatis Mariae-Curie Skodowska 1999/2000, t. LIV/LV, s. 261270. 35 W. Wielhorski, Ziemie Wielkiego Ksistwa Litewskiego w rozwoju kulturalnym, Londyn 1956, s. 30. 36 W. Wielhorski, Wielkie Ksistwo Litewskie w komunistycznej historii Polski, Teki Historyczne 1956/1957, T. VIII, s. 45. Jest to obszerna recenzja tzw. Makiety Historii Polski wydanej przez IH PAN.
30
116
Podsumowanie Historiograczny dorobek emigracyjnych pisudczykw ma bez wtpienia charakter zrnicowany. Z dzisiejszej perspektywy, wiele prac razi niekiedy apologetycznym stosunkiem do dokona obozu sanacyjnego, a w szczeglnoci postaci Marszaka. Jacek Piotrowski, autor pracy powiconej rodowisku pisudczykw po 1939 r., zatytuowa jej ostatni rozdzia Stranicy pamici37. W domyle pamici Pisudskiego i dziejw wasnej formacji politycznej. Nic zatem dziwnego, e chronologicznie prace tego rodowiska koncentroway si na przeomie XIX i XX stulecia oraz czasach II Rzeczpospolitej, niekiedy take na sprawie polskiej w okresie II wojny wiatowej. Jednym z wyjtkw byo pisarstwo historyczne Wielhorskiego. Taka ocena wydaje si jednak niepena. Sdz, e mimo wszystko historykom zwizanym z nurtem pisudczykowskim przywiecay szersze, mniej partykularne cele. Z caym rodowiskiem emigracyjnym dzielili oni potrzeb dokumentowania tej czci narodowej przeszoci, ktra nieuchronnie odchodzia w zapomnienie. Komarnicki, recenzujc wspomnieniow ksik Edwarda Raczyskiego, zauwaa: To nie al za feodalizmem przemawia przez nas, to al za przerwan cigoci tradycji, z ktrej powinien by czerpa cay nard, a ktrej odtworzy niepodobna. Pug historii zaora plony stuleci i cywilizacja polska zostaa wyjaowiona z wielu niezwykle cennych elementw, z ktrych powinny czerpa nastpne pokolenia, z jakichkolwiek warstw spoecznych by pochodziy. Gdy tradycje, ktrymi yje nasza generacja, zejd z nami do grobu, pozostanie tylko to, co przekae pimiennictwo38. NAGRODY KUSTOSZ PAMICI NARODOWEJ otrzymali w 2008 r.: IRENA I JADWIGA ZAPPE Po II wojnie wiatowej stworzyy we Lwowie dom pomocy polskim dzieciom i modziey. Poddawane represjom ze strony wadz sowieckich, podtrzymyway tosamo narodow i ksztatoway wiadomo historyczn modszego pokolenia, uczc je historii, literatury i jzyka polskiego. HELENA FILIPIONEK Przywdca duchowy ponad szesnastotysicznej Polonii dyneburskiej. Przedwojenna nauczycielka i dziaaczka spoeczna, onierz Wachlarza i AK. Niedawno przyczynia si do nadania jednej ze szk w Dyneburgu imienia Jzefa Pisudskiego. ZYGMUNT WALKOWSKI Jeden z najbardziej zasuonych badaczy i dokumentalistw naszej historii najnowszej, zwaszcza okresu II wojny wiatowej i dziejw Powstania Warszawskiego, uwaany powszechnie za najwybitniejszego znawc ikonograi (zwaszcza fotogracznej i lmowej) Warszawy tamtego czasu. ZWIZEK POLAKW NA BIAORUSI (pod kierownictwem Angeliki Borys) W cigu swej osiemnastoletniej dziaalnoci Zwizek Polakw na Biaorusi pooy ogromne zasugi na rzecz polskiego odrodzenia narodowego na terenie Biaorusi, take w sferze szeroko rozumianej wiadomoci historycznej i pamici narodowej.
J. Piotrowski, Pisudczycy..., s. 378. T. Komarnicki (rec.), E. Raczyski, Saga wielkopolskiego rodu, Londyn 1964, Kultura 1964, nr 10, s. 149.
38 37
117
ROBERT ZAPART, KRAKW Pod duchowym przywdztwem Jzefa Pisudskiego, a rzeczywistym naszych legalnych Wadz Pastwowych, wyruszylimy do walki o zrealizowanie celu postawionego Rzeczypospolitej przez Marszaka: Wielko Polski i szczcie narodw Midzymorza w oglnoludzkim przyjaznym ukadzie stosunkw. Z rozkazu dziennego nr 3 Komendanta Brygadowego Koa Modych POGO ppk. Zygmunta Czarneckiego, 6 VIII 1951
BRYGADOWE KOO MODYCH POGO

NASTPCY I KADROWEJ I LEGIONW JZEFA PISUDSKIEGO Okres zimnej wojny, a szczeglnie kryzys przeomu lat czterdziestych i pidziesitych da Rzdowi Polskiemu na Uchodstwie w Londynie nowe nadzieje na zmiany polityczne w Europie. Rwnolegle, w zaciszu gabinetw podwadnych gen. Wadysawa Andersa, krystalizoway si koncepcje odbudowy Polskich Si Zbrojnych. Zadaniem emigracji, w wyczekiwanym starciu z blokiem sowieckim, miao by przyjcie na siebie aktywnej roli we wczaniu Polski do obozu sojuszniczego Zachodu oraz poniesienie, pocztkowo, wysiku zbrojnego dla odzyskania niepodlegoci w przedwojennych granicach. rodowiska emigracyjne, a zwaszcza te powoujce si na myl polityczn Jzefa Pisudskiego, przypominay o podobiestwach do czasw, gdy po latach zaborw Polska odrodzia si.
Archiwum Adeli Wagi
Pogo na wiczeniach
118
Uczymy si dla ewentualnej wojny... to haso Kazimierza Sosnkowskiego, wyraone przed I wojn wiatow w jednym z numerw Strzelca, regulowao wszystkie metody organizacyjne, szkoleniowe i wychowawcze w tworzonych po 1947 r. koach wojskowych w Anglii, Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Francji i Belgii. Miay one w sposb profesjonalny, w oparciu o dowiadczenia wasne oraz obce doktryny wojenne przygotowywa nowe pokolenie emigracji oraz ksztaci, pozostaych na Zachodzie onierzy i ocerw, w zakresie zmieniajcych si wymogw pola walki. Praca sza take w kierunku: koleestwa, ideowego wspierania cznoci z krajem, podtrzymywania dalszej gotowoci duchowej do walki o wolno Polski, przeciwstawiania si stale i wszdzie penetracji ideowej i faktycznej wiata komunistycznego. Z powodu niemonoci profesjonalnego przygotowania specjalistw dla lotnictwa i marynarki wojennej szczeglny nacisk pooono na wyszkolenie dowdcw redniego i wyszego szczebla dla wojsk spadochronowych, specjalnych i zmechanizowanych. Wedug szacunkw pod koniec lat czterdziestych, polskie rezerwy dla dowdztw wszystkich szczebli wynosiy na Zachodzie 11 tys., natomiast wycznie w Wielkiej Brytanii ponad 6 tysicy ocerw. Z chwil zaistnienia moliwoci powrotu do kraju przygotowane na emigracji kadry miay przej wikszo stanowisk w krajowych strukturach dowodzenia. Do rezerwy mieli by przeniesieni ocerowie zwizani z tzw. grup Berlinga, ktrzy dobrowolnie wstpili do oddziaw formowanych w Rosji Sowieckiej. Pozostaych, podzielonych na kilka kategorii, miano powoa do suby automatycznie lub po stosownej werykacji, w zalenoci od posiadanych specjalnoci oraz potrzeb wojska. Najmniejsze restrykcje, wobec braku specjalistw do obsugi sprztu sowieckiego, miay dotkn ocerw w lotnictwie oraz marynarce wojennej. U rde legionowej tradycji Brygadowe Koo Modych POGO powstao 3 maja 1949 r. w Anglii na gruncie tradycji I Kompanii Kadrowej z 1914 r. oraz I Brygady Legionw. Inicjatorowi ich odbudowy, byemu legionicie ppk. Zygmuntowi Czarneckiemu, szczeglnie utkwiy w pamici sowa Marszaka wypowiedziane w listopadzie 1922 r.: Kiedy przyjdzie godzina prby, macie broni Wilna tak, jakbym swe serce midzy was zoy. Po klsce wrzeniowej Czarnecki uzna, e obowizkiem kadego onierza, ktry sysza te sowa-rozkaz, jest przyczyni si w miar posiadanych si i rodkw do odzyskania Wilna i grobu Matki z sercem Syna. Plan podpukownika przewidywa odbudow na gruncie przedwojennych tradycji sprawdzonych w kryzysowych momentach jednostek legionowych. Przedstawiony zwierzchnikom w 1942 r. plan nie uzyska jednak akceptacji trzeba byo czeka do koca lat czterdziestych. Podczas pierwszego zjazdu BKM POGO, ktry odby si 2829 stycznia 1950 r., zatwierdzono statut organizacji, zoonej z Komendy Gwnej oraz tzw. k kompanijnych i batalionowych. Te ostatnie, wierne tradycji, przyjy wdziczne nazwy: Legionista, Zuchowaci, Zuw, Beliniak, Granat oraz Oleandry. Z czasem do mskiego grona
Arch. pryw. R. Zaparta
119
doczya samodzielna kompania eska legionistek. Deklaracja ideowa mwia o dziaalnoci pod hasem Bg, Honor, Ojczyzna oraz korzystaniu z drg poprzednikw: I Kompanii Kadrowej, I Brygady Legionw i 1. DP Legionw J.P. Zakoczenie misji miao nastpi w momencie oswobodzenia ukochanego miasta Marszaka.
Gen. W. Anders przed wrczeniem nominacji na pierwszy stopie ocerski podchorym Pogoni
POGO, ktra na pocztku wchodzia na autonomicznych zasadach w skad Koa 1. DP, dya do prowadzenia pracy wychowawczej i szkoleniowej wrd modziey dla przygotowania godnych nastpcw onierzy legionowych, by gdy nadejdzie waciwy moment osign jak najszybsze rozwinicie si w jednostk bojow. Do BKM mg nalee kady obywatel polski, ktry ukoczy 18 lat, zosta zarekomendowany przez dwch czonkw koa lub wczeniej by onierzem Wojska Polskiego oraz nie przyj reimowego paszportu. Zgodnie z tradycj 1 Dywizji Piechoty Legionw, tam gdzie chodzi o czyn, tam gdzie chodzi o sub oniersk dla Polski, ambicj naszego Koa jest by W PIERWSZYM SZEREGU podkrela wielokrotnie ppk Czarnecki i sukcesywnie rozbudowywa onierskie szeregi. Przez cay okres dziaalnoci POGO utrzymywaa si ze skadek czonkowskich oraz darw zaprzyjanionych osb w ksidze kasowej organizacji mona dostrzec wpaty Naczelnego Wodza oraz rodziny Pisudskich. Patronowali nowemu przedsiwziciu take znani generaowie: Bortnowski, Winiowski, Sawicki, Glabisz, niejednokrotnie zaszczycajc swoj obecnoci wiele uroczystoci patriotycznych. W przeddzie pierwszego wita POGONI, na 6 sierpnia 1950 r. w rocznic wymarszu I Kompanii Kadrowej z krakowskich Oleandrw wizytujcy Kurs Nowoczesnej Wiedzy Wojskowej, gen. Anders powiedzia: My onierze polscy na uchodstwie zostalimy na obcej ziemi, aby mwi za Kraj i gosi prawd o Polsce, Jej prawie do wolnoci i niepodlegoci []. Zagadnienie odbudowy Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie jest powane i moim zdaniem realne []. Fakt ten nakada na nas obowizek doskonalenia si w sztuce dowodzenia. Praca Wasza jest niezwykle wana
120
i potrzebna []. Pamitajcie, e I Brygada i 1. Dywizja Piechoty Legionw byy zawsze wyborowym wojskiem. Ich czyn sierpniowy by pierwszym krokiem na drodze do niepodlegoci, ktr wywalczylimy wszyscy w wojnie 1918 i 1920 roku. Chciabym, aby oddziay przyszego Wojska Polskiego oywia taki sam duch, jak ten, ktry wrd Was obserwuj. 11 listopada 1951 r., podczas uroczystoci zaprzysienia modego rocznika Pogoniakw inynier Stefan Czarnecki z Parya zoy na rce Komendanta Koa szabl koronacyjn krla Augusta II Mocnego, przed wojn wasno marszaka migego-Rydza, ktra zgodnie z yczeniem oarodawcy miaa by przechowywana przez kontynuatorw tradycji legionowych do czasu ich powrotu do Polski. Gen. Janusz Guchowski, onierz Kadrwki z 1914 r., w referacie podsumowujcym wyszkolenie kadr dla przyszego Wojska Polskiego (1952) uzna POGO za najlepiej zorganizowane koo w Anglii, wskaza te na najwaniejsze problemy w pracy przy rozbudowie struktur: ograniczone moliwoci Rzdu RP, decyt rodkw nansowych na penowartociowe wyszkolenie wojskowe i mao wydatn pomoc obcych orodkw szkoleniowych. Z uwag obserwowa pierwsze dziaania nastpcw, przebywajcy w Kanadzie, gen. Kazimierz Sosnkowski Obywatel Szef przyjaciel i wieloletni podwadny Jzefa Pisudskiego: Organizacja Wasza winna by rwnie szko obywatelskiego i patriotycznego wychowania. Pragnbym przeto, aby z Waszych szeregw wyszli nie tylko przyszli ocerowie, lecz obywatele, dla ktrych pikna maksyma Salus Republice suprema lex esto, miaaby gbok i istotn tre, grujc nad rnicami, dzielcymi kady ywy organizm spoeczny. Nieche ta maksyma bdzie Waszym codziennym zawoaniem, z ktrym na ustach wejdziecie do Wolnej i Niepodlegej Ojczyzny.
Zwizki z polityk Na zarzuty, podnoszone przez przeciwnikw politycznych pisudczykw, odpowiadano sowami pieni Brygady: Nie chcemy od was sw uznania, Ni waszych ez, ni waszych serc i stwierdzeniem, e umierajcy na polach bitew onierz nie myli o niewaciwej lub nieprawnej przysidze. Od nieufnych lub pozbawionych braku wiary w Polsko ppk Czarnecki wymaga: podniesienia poczucia solidarnoci narodowej i w walce z kompleksem niszoci w stosunku do tubylcw, walki z podwiadomym kompleksem klski i braku zaufania do starszego pokolenia, podniesienia w wiadomoci onierzy autorytetu wadz pastwowych w myl maksymy marszaka Pisudskiego, e Rzd, jak i armia opiera si musz na moralnym czynniku
Poczet sztandarowy Pogoni
121
woli i ducha, onierz potrzebuje prawego rzdu, a rzd potrzebuje prawego onierza, by by rzdem. Realizowane przez Pogo cele byy z natury zdecydowanie bardziej wojskowe, ni polityczne, nie oznacza to jednak, e jej zaoyciel, wzorujc si nieco na myli pisudczykowskiej, nie przygotowa wasnych, szerokich i mocno dyskusyjnych projektw, ze szczeglnym uwzgldnieniem polskiej roli na wschodzie Europy. Byo one od pocztku przedmiotem krytyki wielu rodowisk i zmusiy autora do publikowania kolejnych tekstw pod pseudonimem. Zwizki z polityk i prby wpywania na bieg wydarze na najwyszych szczeblach emigracyjnej wadzy nie przysporzyy mu i pniej zwolennikw. Nie sprzyjay pracy organizacyjnej pozbawione obiektywizmu wiadomoci dochodzce z prasy emigracyjnej: Koda sanacyjnej mai. Przyjdmy do drugiego wodza, do gen. Andersa Obiecuje na uroczystociach kombatanckich wznowi przerwany marszPopad w drug kracowo. Popiera i patronuje grupie pomylecw, ktrzy pod sztandarem Pogoni wzywaj do rozbicia i opanowania Rosji, a nawet osadzenia wadzy polskiej w Moskwie Jutro Polski, Londyn, 8 listopad 1953 r., Brygada pk. Czarneckiego chce ugodzi si z Niemcami i zdoby Rosj pod patronatem gen. Andersa Narodowiec, Lens (Francja), 10 wrzenia 1953 r. Pogo take atakowano za elazn kurtyn: Bekot tresowanych pche Jest to nowa lozoa emigrandy wypracowana naamach obskurnego pisemka Pogo, wydawanego przez jedn z andersowskich grupek!... Trybuna Ludu, Warszawa, 6 grudnia 1953 r.
Przez NATO i Europ do Polski Na pocztku lat pidziesitych przy BKM POGO utworzono Szko Ocersk, ktra miaa za zadanie uformowanie nowoczesnej sylwetki ocera polskiego w paszczyznach duchowej, intelektualnej i zycznej. Pierwszym komendantem Unitarnej Szkoy Ocerskiej Wojsk Rzeczypospolitej Polskiej mianowano pk. Czarneckiego, zastpc ppk. S. Mayera, szefem oddziau wyszkolenia kpt./gen. M. Wag (pniejszego wieloletniego szefa wyszkolenia caej Ppor. B. Zagrski podczas wicze organizacji). Utworzono kilka klas, odpospadochronowych we Francji wiadajcych rocznikom, m.in. w Londynie, Nottingham, Cambridge oraz w Chicago. Szczeglny nacisk pooono na ksztatowanie charakteru przyszych dowdcw oddziaw w myl dwch zasad: ze saboci uczmy si ama za modu oraz kto chce umie rozkazywa, musi najpierw nauczy si sucha. Przez wiele lat nieodcznym elementem szkolenia byy organizowane w Anglii i Francji kilkudniowe obozy letnie dla podchorych oraz terenowe wiczenia sztabowe dla kadry i kandydatw na ocerw, odbywane czsto pod dyskretn opiek sub innych pastw. Tematyka zaj, cho z oczywistych wzgldw ograniczona, uwzgldniaa najnowsze zdobycze pola walki, wczajc zagadnienia ewentualnego uycia przez strony koniktu broni atomowej, migowcw wsparcia bojowego oraz broni rakietowych. Po trzyletniej nauce oraz zaliczeniu letniej terenwki absolwenci byli mianowani na pierwsze stopnie ocerskie. W 1954 r. Generalny Inspektor Si Zbrojnych gen. Anders stwierdzi, e praca pk. Czarneckiego w POGONI
122
jest pozytywna, lecz ekskluzywna i trzeba zrobi co oglnego dla caej modziey (nie tylko bdcej pod wpywem tradycji I Bryg. Leg. Pol.) i zdecydowa, e na jej bazie naley stworzy Szko Ocersk dla wszystkich rodzajw broni, przy zachowaniu w dalszym toku ksztacenia separacji poszczeglnych jej rodzajw. POGO prowadzia rwnie kilka Szk Podocerskich, ktre szybko powstaway w latach zimnej wojny w Anglii, USA, Kanadzie, Francji i Belgii, tworzc zalki skadrowanych pukw i batalionw wojska. Dziki wsppracy z armi francusk, grupy ocerw i podchorych, liczce 48 osb, w latach 19571959 odbyway na kontynencie stae wojskowe w sztabach oraz przeszy kilkutygodniowe kursy specjalne i spadochronowe. Pomimo zachowania szczeglnych rodkw ostronoci (wytypowane osoby, znajce w stopniu podstawowym jzyk francuski, ubrane we francuskie mundury bez dystynkcji, zakazy nawizywania szerszych kontaktw itp.) nie udao si zachowa w tajemnicy cyklicznych podry Pogoniakw. Wymienionej inicjatywie oraz innym projektom polskich wyszych dowdcw z gen. Andersem i gen. Kopaskim na czele naley przypisa pionierskie prby integracji ze strukturami NATO. Rozszerzenie wiedzy z zakresu geopolityki, ekonomii, socjologii i militaryzmu umoliwiay kadrze ocerskiej studia podyplomowe, prowadzone w powstaym w latach siedemdziesitych w porozumieniu z Polskim Uniwersytetem na Obczynie w Londynie Studium Nauk Wojskowo-Politycznych. Ponadto do pocztkw lat osiemdziesitych Oddzia Wyszkolenia wyda ponad 100 skryptw i wewntrznych komunikatw informacyjnych, Kpt. M. Waga (pierwszy z prawej) w ktrych analizowano midzyna kursie szkoleniowym we Francji narodowe stosunki polityczne, przydatno nowych rodzajw broni oraz stosowane techniki walki krajw zaprzyjanionych (USA, Wlk. Brytania), neutralnych (Brazylia) i wrogich (ZSRS i pastwa satelickie). Pogoniacy, gwnie ze Stanw Zjednoczonych, ju wczeniej konfrontowali swoj wiedz z dowiadczeniami onierzy amerykaskich, wyniesionymi z wojny w Korei, a pniej w Wietnamie. Walka o wolno Polski trwa... Popieram i ycz przy pomocy Boej osignicia najlepszych wynikw napisaa marszakowa Aleksandra Pisudska w odpowiedzi na skierowane yczenia imieninowe i propozycj przyjcia godnoci legionistki-onierza BKM POGO. Darzona na emigracji szczeglnym szacunkiem wdowa po Naczelniku Pastwa bardzo czsto wraz z crk Wand uczestniczya w wielu organizowanych przez koo okolicznociowych naboestwach w kociele Brompton Oratory, tzw. spotkaniach pamici, wykadach, itp. W podobnym tonie wypowiada si, po kilku latach obserwacji dziaa swoich nastpcw, gen. Sosnkowski: Prac Wasz ledz z wielk uwag, szczerym zaintereso-
123
waniem i gbok sympati. Jak ju do Was pisaem, uwaam, i niewiele jest dzisiaj rzeczy rwnie wanych jak przygotowanie kadr naszej modziey do suby, do penienia ktrej bd one powoane wczeniej czy pniej, a by moe, jeli Bg da, ju w niezbyt odlegej przyszoci. Niech dla Was idea onierza obywatela bdzie myl przewodni w waszych deniach, pracach i wysikach. Na Wasze barki przesuwa si stopniowo odpowiedzialno za losy Polski. Swoje poparGen. W. Anders w towarzystwie wyszych ocerw cie dla wojskowego ksztacenia Pogoni pk./gen S. Mayera (z lewej) emigracyjnej modziey polskiej pk. T. Grzeszczyskiego (z prawej) przekazyway organizacje polonijne i kombatanckie. Uchway z wyrazami podzikowania i yczeniami wytrwania w dalszym dziaaniu przesyay: Kongres Polonii Amerykaskiej, zjazdy Stowarzysze Polskich Kombatantw, Zwizek Polskich Spadochroniarzy w Ameryce. Przez lata istnienia POGO przesza dwa powane kryzysy. Pierwszy z nich, w 1954 r., by zwizany z politycznym rozamem na emigracji i spowodowa zmniejszenie stanw osobowych, nie zakcajc jednak w sposb powany toku pracy organizacji. Drugi, z 1967 r., doprowadzi, w zwizku z dziaaniami odwoanego z funkcji pk. Czarneckiego, do podziau na dwa obozy: Brygadowe Koo Modych POGO wierne Rzdowi RP oraz Polsk Organizacj Wojskowo-Niepodlegociow POGO, powoan przez byego komendanta (w 1975 r. decyzj Generalnego Inspektora Polskich Si Zbrojnych gen. Kopaskiego uznan za prywatn inicjatyw jej zaoyciela). Pierwotn organizacj kierowa do lat osiemdziesitych gen. S. Mayer, a nastpnie pk M. Mandziara. Spucizna zdecydowanych wrogw reimu Wadze komunistycznej Polski uwaay POGO za: wysoce niebezpieczn organizacj, ktr naley zwalcza na kadym kroku [...] zwart, skupiajc modzie mylc samodzielnie i ideowo, ktrej wiatopogld jest stale i konsekwentnie ksztatowany przez zdecydowanych wrogw reimu. Nie obyo si take bez prb przekonania do wsppracy czonkw organizacji oraz operacyjnego uzyskiwania materiaw na jej temat. To, co cz emigracji nazywaa od lat szedziesitych zabaw starszych panw w wojn, byo przedmiotem szczeglnej troski komunistycznego aparatu bezpieczestwa. U progu lat osiemdziesitych stan ewidencyjny POGONI wynosi 378 onierzy i ocerw, faktyczny by o kilkadziesit osb niszy. Przyczyna tego spadku leaa nie tylko w midzynarodowej sytuacji politycznej, wewntrznych procesach rozamowych, naturalnym starzeniu si kadry, czy te w niechci czci emigracji do polityki i w braku zainteresowania losami Polski. Problemem by take may napyw modych ludzi, wrastajcych w kraj zamieszkania, i wiodcych coraz lepsze ycie na obczynie. Przez kilkadziesit lat w szkoleniu wojskowym uczestniczyo ponad 1000 onierzy i ocerw, lecz pod koniec
124
dziaalnoci organizacji w czci k terenowych ograniczano si jedynie do oddziaywania na ich czonkw. Prezydent Edward Raczyski w 30. rocznic istnienia POGONI w 1980 r. napisa: Z uznaniem przyjem do wiadomoci wytrwao i zapa, jakie cechoway Wasze prace w przygotowaniu si do przyszej roli ocera Wojska Polskiego, tak trudne w warunkach emigracyjnych. Gratuluj Wam dotychczasowych osigni i ycz dalszych owocnych wynikw w tej Waszej pracy przygotowawczej. Jednym z ostatnich znakw pracy koa by apel kilkunastoosobowej grupy modych, zapalonych, amerykaskich Pogoniakw, w ktrym zgaszali swoj gotowo do walki z komunizmem w okupowanym przez ZSRS Afganistanie, by w ten sposb, cho porednio, wpyn na sytuacj polityczn w naszym kraju. POGO mimo upolitycznienia, sympatii pisudczykowskich, posdzana czasem o mieszno bya jedn z najduej istniejcych organizacji wojskowych, wspierajcych dziaania niepodlegociowe polskiej emigracji, zrzeszajc nie tylko wyczekujcych wolnoci zwykych ludzi, ale te grup byych czonkw Rzdu RP oraz znanych spoecznikw i naukowcw. Brygadowe Koo Modych POGO nie doczekao si przekazania swoich wieloletnich dowiadcze i tradycji po 1989 r. Wojsku Polskiemu. Ostatnie demobilizacje ocerw i podocerw miay miejsce kilka lat wczeniej, prby reaktywacji nie powiody si. Pozostae po likwidacji fundusze zostay przekazane do Instytutu Jzefa Pisudskiego w Londynie. Autor szczeglne wyrazy wdzicznoci za okazan pomoc kieruje do Pani B. Buczek oraz Panw W. Milewskiego, T. Piesakowskiego, A. Rynkiewicza, A. Suchcitza, A. Winogrodzkiego, B. Zagrskiego, a take Pastwa A. i M. Wagw. W przygotowaniu wiksza publikacja. Fot. pochodz ze zbiorw autora.
125
SYLWETKI
MICHA KURKIEWICZ, IPN
Ze zbiorw autora
NA KOPOTY BIERNACKI
Jedzie, jedzie na kasztance, Siwy strzelca strj! Siwy strzelca strj! Hej, hej, Komendancie, Miy Wodzu mj! Wacaw Kostek-Biernacki W 1895 r. jedenastoletni Wacek Biernacki podpad carskim wadzom po raz pierwszy w jego rodzinnym Lublinie, po koronacji Mikoaja II wadze zorganizoway wiernopoddacz imprez okoliczni chopi mieli przysiga w tamtejszej katedrze na wierno nowemu monarsze. Starszy kuzyn Wacka da mu do rozdawania okolicznociowe ulotki PPS, oczywicie nazajutrz go za to na kilka dni aresztowano. Wedle wszelkich danych, straszony wizieniem i Sybirem, chopak kuzyna nie wyda. Za kar w tym roku nie przyjto go do gimnazjum. Ju w 1902 r. redagowa w szkole nielegalny miesicznik Ogniwo, a po zorganizowanej przez grup, blisk Lidze Narodowej, demonstracji uczniowskiej 2 kwietnia, wylecia z wilczym biletem z gimnazjum, wyjecha z Lublina i przeszed przez zielon granic do Galicji1. Matur zda w Brzeanach, nastpnie przez dwa lata para si studiami medycznymi na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Rycho jednak zaj si polityk i wsik w rewolucj. W styczniu 1905 r. pozna Jzefa Pisudskiego, ktry go zafascynowa i wcign do ruchu zbrojnego PPS. Ziuk nada mu partyjny pseudonim Konstanty, ktry w skrconej formie przylgn do niego na cae ycie2. Dalsze losy Kostka, skdind wietnie nadajce si na scenariusz sensacyjnego lmu, to konsekwencja spotkania z Pisudskim. Tra do Organizacji Bojowej PPS, gdzie pozna Feliksa Kona i Jzefa Montwi-Mireckiego, zakada koa PPS w Pocku i Wocawku, bra udzia w zmasakrowanej przez kozakw warszawskiej demonstracji z 1 maja 1905 r. i zorganizowanej tego samego dnia akcji odwetowej PPS. Aresztowany w Sosnowcu, gdy po raz kolejny przekracza zielon granic, na krtko tra do wizienia w Piotrkowie, a potem dalej prowadzi partyjn robot w Dbrowie Grniczej i Lublinie. W 1906 r. koczy w Krakowie Szko Bojow PPS, w 1907 r. zalicza dwa wizienia: warszawskie na Daniowiczowskiej i na Zamku w Lublinie, z ktrego zorganizowa ucieczk grupy 20 osb (!)3. Po rozamie w PPS pozosta z Pisudskim w niepodlegociowej Frakcji Rewolucyjnej. Gdy rewolucja dogorywaa, wyjecha do Francji. Dla zdobycia dowiadcze wojskowych zacign si do Legii Cudzoziemskiej. W czasie rocznej suby w Algierii regularnie korespondowa z Walerym Sawkiem, ktry cign go z powrotem do Galicji. Kostek wszed do Zwizku Walki Czynnej i Zwizku Strzeleckiego. W 1912 r. przeszed w Krakowie szkolenie wojskowe w zakresie ocera sztabowego. Wykadowc by Pisudski, a on sam na niszym kursie by instruktorem taktyki4. Gdy wybucha I wojna wiatowa, nie mg nie tra do Legionw.
1 2 3 4
AIPN BU 0192/725, k. 4. J. Rawicz, Diabe przegrany, Warszawa 1976, s. 16, 17. AIPN, ibidem. Ibidem, k. 5.
126
mciwy, ale Polsk kochajcy Od padziernika do grudnia 1914 r. Kostek by dowdc legionowej andarmerii. Wedug akt powojennego ledztwa komunistycznej bezpieki, bezwzgldny stosunek do ludnoci i do maruderw, w szczeglnoci w okresie odwrotu spod Kielc po otoczeniu oddziaw legionowych przez kawaleryjsk dywizj Nowikowa oraz powieszenie wielu aresztowanych ktrych woenie za sob utrudniao odwrt byy przyczyn przezwiska nadanego Biernackiemu Kostek-wieszatiel. W okresie, gdy by szefem andarmerii istniay sdy polowe, ktrych wyroki zatwierdzali Sosnkowski lub Norwid-Neugebauer. andarmeria te wyroki wykonywaa. onierze, widzc wiszce trupy, ukuli przydomek wieszatiela [przez analogi do Michaia Murawiowa, carskiego genera-gubernatora Litwy czasw powstania styczniowego, ktry terroryzowa ludno egzekucjami M.K.] dla andarmw, a tym samym dla podejrzanego jako ich szefa5. Aeby wyway pogld na andarmsk dziaalno Kostka, trzeba pamita o kilku sprawach. Po pierwsze taka suba, skdind konieczna, nie jest popularna w adnej armii. Po wtre ludno Kongreswki (co wiemy z wielu wiadectw) bya w swej masie moskalolska i jako taka nastawiona do Legionw bynajmniej nie entuzjastycznie. Ostatni premier II RP Sawoj Skadkowski wspomina: W Pacanowie ludno na wie o naszym przybyciu pozamykaa wszystkie sklepy. Nie mona byo niczego dosta. Dopiero energiczna interwencja szefa andarmerii, ob. Kostka, zmusia wylkych do otwarcia sklepikw6. I wreszcie przecie sami onierze te byli rodzajem cywilbandy, ktr trzeba byo dyscyplinowa. wczesny kapelan Legionw, o. Kosma Lenczowski, OFM Cap tak opisuje czas wymarszu z Krakowa: Usiadem na kamieniu i zaczem spowiada. Wnet zebraa si liczna gromada. Spowiadam ju poza trzeci godzin wyznaczon na wymarsz. Ju i czwarta. Przerywam, daj wszystkim oglne rozgrzeszenie. Pytam si ocerw stojcych przed oddziaem, dlaczego nie ruszamy? Czekamy a Ks. Kapelan skoczy spowiada. O! do wieczora nie skocz. Ruszajmy!7 Ten sam autor wspomina, jak po fakcie dowiedzia si o wykonanej przez legionow andarmeri egzekucji: Id i spotykam powieszonych 5 Polakw, dwch Rosjan i dwch ydw, wszyscy cywile []. Mwi, e to porachunki Kostka jeszcze z 1905 r., e to denuncjanci. Id do Kostka i pytam, jak mona byo to robi bez kapana! Moe ktry pragn kapana i Sakramentw w. A to byli dranie! Dobrze! Ale w obliczu mierci, dranie take si spowiadaj. Przecie tu chodzi o wieczne zbawienie. Ach! Takim otrom szkoda Krlestwa niebieskiego. Dotknity do ywego kapucyn interweniowa u Pisudskiego, nie chcc by kapelanem od parady czy reklamy. Samego Kostka opisa nastpujco: Kostek-Biernacki, stary bojowiec z 1905 r. i wizie na zamku w Lublinie. Siedzia tam w jakiej duej sali, gdzie wci byy szmery, szelesty, tajemnicze gosy, ktre winiw doprowadzay do obkania, przynajmniej do rozstroju nerwowego. Wanie Kostek uleg rozstrojowi, blady, nerwowy, gwatowny, bezwzgldny, mciwy, ale Polsk kochajcy8. Wyglda na to, e antypatia midzy duchownym a legionowym ocerem bya wzajemna. O. Lenczowski zapisa pod dat 28 grudnia 1914 r.: Siedzimy w salonie ocerowie i ja. Kostek-Biernacki pyta si o moje ycie pciowe. Co za pytanie nie na miejscu! Odpowiadam. Jeeli powiem: nie to pan nie uwierzy. Jeeliby i tak byo, co to pana obchodzi
5 6 7 8
SYLWETKI
Ibidem, k. 5. Felicjan Sawoj Skadkowski, Moja suba w Brygadzie. Pamitnik polowy, Warszawa 1990, s. 22. O. Kosma Lenczowski, Pamitnik kapelana Legionw, Krakw 1989, s. 16. Ibidem, s. 30.
127
skde taka miao pyta o te rzeczy i pretensja o odpowied. On odpowiada: O! to surowy ywot! Nie chciabym by zakonnikiem!9 Reszt pierwszej wojny wiatowej Kostek spdzi w I Brygadzie, gdzie by take kim w rodzaju kaowca. Poza cytowan na wstpie Pieni o Wodzu miym, do ktrej muzyk napisa sierant I Brygady Zygmunt Pomaraski, redagowa te pisemka dla onierzy10. W lipcu 1917 r., po kryzysie przysigowym, zosta internowany w Beniaminowie. W Polsce przedmajowej by zawodowym onierzem, w czasie wojny bolszewickiej 1920 r. nie walczy w polu, dowodzi 22. pukiem piechoty, stacjonujcym wtedy na og w Siedlcach. W listopadzie 1923 r. na krtko tra do aresztu za udzia w inspirowanej przez PPS i rodowiska bliskie Pisudskiemu krakowskiej rewolcie robotniczej. W regularnych walkach robotnikw z policj i wojskiem 6 listopada po obu stronach zgino 31 osb, ponad 100 zostao rannych. W kwietniu 1925 r. major Biernacki stan przed sdem wojskowym, ktry w kocu uwolni go z zarzutw. (Wedug aktu oskarenia, Kostek doradza ocerom dowdcom majcych pilnowa porzdku oddziaw wojska, by najlepiej odmaszerowali z Plant, by nie wystpowali przeciwko tumowi, gdy ten oburzony jest jedynie na policj, a wojsku nic nie zrobi. W efekcie ocerowie ci w tym wiksz popadli bezradno i zachowali si wbrew przepisom.). Po przewrocie majowym ppk Kostek-Biernacki zosta dowdc 38. Puku Piechoty Strzelcw Lwowskich w Przemylu, w 1929 r. zosta penym pukownikiem. Kostek wzi udzia w najciu ocerw na sejm zbrojnej manifestacji. 31 padziernika 1929 r. podczas otwarcia sesji budetowej przeszo przez sejm 100 ocerw, co byo oczywist form zastraszania posw. Marszaek sejmu Ignacy Daszyski powiedzia Pisudskiemu: Pod bagnetami, karabinami i szablami izby ustawodawczej nie otworz, na co ten rzuci, wychodzc z jego gabinetu: to dure! Duo powaniejsze zadanie Kostek otrzyma rok pniej. Formujcy si z wielkim trudem antysanacyjny Centrolew wyznaczy na 14 wrzenia 1930 r. seri wiecw w przeszo 20 polskich miastach. Dwa tygodnie wczeniej prezydent Ignacy Mocicki rozwiza parlament, a w nocy z 9 na 10 wrzenia bez nakazu sdowego (!) aresztowano i osadzono w twierdzy brzeskiej 19 byych (czyli niemajcych ju immunitetu) posw. Poza picioma Ukraicami, uwizionymi w zwizku z trwajc wanie pacykacj Galicji Wschodniej, byli to przywdcy Centrolewu, dwch eksposw ze Stronnictwa Narodowego i jeden bebewuerowiec oskarony o malwersacje. Dwa tygodnie pniej do Brzecia tra take Wojciech Korfanty. Aresztantw traktowano brutalnie. Komendantem twierdzy brzeskiej by wtedy Wacaw Kostek-Biernacki, sprowadzony ad hoc z Przemyla. wczesny nastolatek z ziemiaskiej rodziny o pogldach endeckich zapamita wierszyk z tego czasu: Nad uczniem jest nauczyciel Nad premierem prezydent Nad nauczycielem dyrektor Nad prezydentem marszaek Pisudski Nad dyrektorem minister Nad marszakiem Pisudskim Bg Nad ministrem premier Nad Bugiem Brze A nad Brzeciem Kostek-Biernacki11
9 10 11
J. Gumowski, 1916 r., kredka
SYLWETKI
Ibidem, s. 56. F. S. Skadkowski, op. cit., s. 127. M. Kurkiewicz, M. Plutecka, Zadli w surmy i pojechali na wakacje, Nowe Pastwo, nr 1/2007. 11 M. Kurkiewicz, M. Plutecka, Zadli w surmy i pojechali na wakacje, Nowe Pastwo, Nr 1/2007.
128
Brze, a tym samym dziaalno Kostka, byy dla sanacyjnego reimu bardzo wane: skuteczny, przeprowadzony niemal bez spoecznego oporu, atak na parlamentaryzm pozwoli sanacji wygra w cuglach listopadowe wybory do sejmu i senatu. W sejmie BBWR z przydatkami uzyska wikszo bezwzgldn, w senacie ponad 2/3 mandatw. Niezalenie od naciskw administracyjnych i cudw nad urn na listy rzdowe gosowaa ta dominujca zazwyczaj cz spoeczestwa, ktra chciaa mie wity spokj. W ten sposb rozwia si mit o kartce wyborczej, ktr podobno mona byo obali rzdy Pisudskiego. Polesia czar Przeniesiony do rezerwy Kostek-Biernacki zosta 1 lipca 1931 r. wojewod nowogrdzkim, a 8 wrzenia 1932 r. poleskim. Na tym stanowisku pozosta do wybuchu wojny. Priorytetowym jego zadaniem byo utrzymanie porzdku i bezpieczestwo wewntrznego, w tym walka z wywrotow robot komunistyczn. Na odprawie starostw woj. poleskiego 14 lutego 1936 r. podkrela: Pierwszym zadaniem wadz administracji oglnej jest utrzymanie bezpieczestwa []. Przy tej sposobnoci zwraca uwag P. Wojewoda na kwesti informatorw w terenie. Bez dobrej informacji nie moe by mowy o akcji prewencyjnej i represyjnej. Informatorami nie mog by tylko umundurowane ogniwa policji. Wiadomoci waciwych trzeba szuka przez pracownikw gminnych i osadnikw wojskowych12. Kostka do pasji doprowadzaa pobaliwo polskich sdw wobec komunistw, a wrcz jak sdzi brak waciwej reakcji na zagroenie z ich strony. Usiowa zwraca na to uwag Ministerstwu Sprawiedliwoci13 i innym wadzom. Np. w pimie do kuratora poleskiego okrgu szkolnego z 18 kwietnia 1933 r. przedstawi spraw Jzefa Zyskowskiego, nauczyciela szkoy powszechnej w Nowosikach w powiecie uniniec. Zada wyrzucenia go z pracy i przestrzeg, e stosunek Zyskowskiego z komunistami moe sta si w kadej chwili powodem do aresztowania go, co bardzo ujemnie wpyn musiaoby na powag nauczycielstwa. Kostek-Bernacki jako wojewoda poleski dostrzega istotne potrzeby tego najbiedniejszego w wczesnej Polsce regionu14 i usiowa lobbowa na rzecz ludnoci. W pimie do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych z 17 padziernika 1933 r. da pomocy kredytowej dla dotknitych przez powd powiatw Stolin i uniniec: Trudno mnie dzisiaj uj moliwoci pooenia, jakie wytworzy si zim, gdy zaczn pada setki krw i koni czciowo z mojej winy, a chopi bd oblega starost z probami o obiecan pomoc. I to na samej granicy Pastwa! Ssiedzi nie omieszkaj naleycie wykorzysta pooenie. I nie jest to maa rzecz, bo 60 tys. to w danych warunkach znacznie wicej ni 600 tys. na zachodzie Pastwa15. Rzecz charakterystyczna, Kostek by wyczulony na wszelkie nieuczciwoci na przykad ze strony notariuszy ktrych oar padali biedni polescy chopi. Notariusz sporzdza umow przedwstpn aktu kupna-sprzeday, ktra bya obarczona wad prawn. Niewiadomy tego Poleszuk wpaca zadatek, ktry oczywicie przepada, bo transakcja nie dochodzia do skutku. Latem 1939 r. wojewoda bombardowa ministerstwa: sprawiedli-
SYLWETKI
AAN, MSW, 119, k. 428. Por. P. Cichoracki, Polesie nieidylliczne. Zaburzenia porzdku publicznego w wojewdztwie poleskim w latach trzydziestych XX w., omianki 2007, s. 178. 14 Por. J. Tomaszewski, Z dziejw Polesia 19211939. Zarys stosunkw spoeczno-ekonomicznych, Warszawa 1963, s. 188. 15 AAN, MSW, 1236, k. 13.
13
12
129
woci i spraw wewntrznych pismami o tym oszukaczym procederze16. MSW 4 sierpnia 1939 r. obiecao Kostkowi podjcie rodkw zaradczych i zdyscyplinowanie notariuszy. Jedn z najpilniejszych, ale i najdroszych (szacunkowy koszt wynosi 470 mln z)17potrzeb regionu stanowia melioracja. Jej przeprowadzenie byo w zasadzie niemoliwe, a to gwnie ze wzgldu na stanowisko wojska, uznajcego Polesie za centralny wze przyszego frontu wschodniego na wypadek wojny z Rosj18. Z tych dwch powodw w latach 19181936 zmeliorowano niespena 60 tys. hektarw, czyli niecae 4 proc. bot poleskich19. A ponadto mechanizm melioracji, o ktrym Kostek-Biernacki raportowa 12 sierpnia 1933 r. do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych20 by specyczny: kredytu na melioracje udziela Pastwowy Bank Rolny, ale zarwno przygotowanie projektu, jak i same roboty musiao przeprowadzi Krajowe Towarzystwo Melioracyjne, ktrego bank by w 75 proc. udziaowcem. Skoro nie istniaa inna moliwo melioracji, to i ceny byy odpowiednio zawyone. Autor pisma trafnie oceni ten instytucjonalny przekrt: dla Polesia, a sdz, e wszdzie, Krajowe Towarzystwo Melioracyjne jest zupenie niepotrzebne. Gdyby nie byo koniecznoci proszenia o kredyt w Pastwowym Banku Rolnym Towarzystwo za obecne swoje ceny nie otrzymaoby ani hektara ziemi dla przepracowania21. Tak wic w dziaalnoci Kostka-Biernackiego wodarza Polesia wida jego pepeesowsk formacj, czyli przywizanie do elementarnych zasad sprawiedliwoci spoecznej. Nie ma sanacji bez Berezy Inna kwestia wymagajca wyjanienia, to czsto spotykane w obiegu popularnym, czasem te naukowym twierdzenie, e Kostek-Biernacki by zaoycielem, a nawet komendantem obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Jego biograf z czasw PRL oprotestowa jedno i drugie22, ale bez wikszego skutku. Fakty za byy takie: 15 czerwca 1934 r. terrorysta ukraiski zastrzeli przy ulicy Foksal w Warszawie ministra spraw wewntrznych Bronisawa Pierackiego, dwa dni pniej w Dzienniku Ustaw ogoszono rozporzdzenie prezydenta o utworzeniu w Berezie Kartuskiej w woj. poleskim obozu izolacyjnego dla osb zagraajcych bezpieczestwu i porzdkowi publicznemu. Gwn klientel obozu w Berezie byli nacjonalici polscy i ukraiscy oraz komunici. Pomysodawc caego przedsiwzicia by wczesny premier Leon Kozowski, za wojewoda Kostek-Biernacki istotnie nadzorowa przygotowanie obozu, a pniej go wizytowa ale, podkrelmy, wystpowa w roli urzdnika wykonujcego polecenia wadz centralnych. Autor monograi o Berezie twierdzi, e lokalizacja [obozu] na trudno dostpnym i stosunkowo rzadko zaludnionym obszarze Polesia podyktowana bya, obok wzgldw bezpieczestwa, take osob wojewody poleskiego pk. Wacawa Kostka-Biernackiego, ktry [] znany [by] ze swojego trudnego (sadystycznego) i nieustpliwego charakteru23. Kostek nigdy nie by komendantem Berezy. By nim Jzef Kamala Kurhaski, zastpca naczelnika carskiego (!) wizienia w Piotrkowie
AAN, MSW, 1097 A, k. 7. J. Tomaszewski, op. cit., s. 168. 18 Por. Wadysaw Sikorski, Polesie jako wze strategiczny naszego frontu wschodniego, Warszawa 1924, s. 24. 19 J. Tomaszewski, op. cit., s. 168. 20 AAN, MSW, 1124, k. 2. 21 Ibidem, k. 3. 22 J. Rawicz, op. cit., s. 249. 23 W. leszyski, Obz odosobnienia w Berezie Kartuskiej 19341939, Biaystok 2003, s. 17, 18.
17 16
SYLWETKI
130
przed I wojn wiatow, czyli wtedy, gdy siedzia w nim Kostek. Biograf Kostka zgryliwie to skomentowa: fachowiec bywa wykorzystywany i doceniany24. Przypuszczalnie pniejsze wmawianie Kostkowi, e by komendantem Berezy to efekt czarnej legendy, ktr zaczy tworzy mu przed wojn antysanacyjne elity. Kostek by dla nich obiektem nazwijmy to agresji zastpczej. Dziennikarka Wiadomoci Literackich w reportau z procesu komunistw z Kobrynia pod rdtytuem: Jest ju kat, czy go nie ma? pisaa: kto wie na pewno, e Kostek-Biernacki by w sdzie25. Ochoczo i od razu podchwycia to propaganda powojenna. 1 kwietnia 1945 r. w Szpilkach Mieczysaw Piotrowski w artobliwej rubryce Z ostatniej chwili pisa: [] w dniu 1.4.1945 r. na tereny Polski zrzucony bdzie desant powietrzny niektrych dziaaczy polskich zagranic. [] Kostek-Biernacki spadnie w Owicimiu, gdzie od razu zaoy obz koncentracyjny26. Po wybuchu wojny, 2 wrzenia 1939 r. Kostek-Biernacki otrzyma ministerialn nominacj zosta generalnym komisarzem cywilnym dla obszarw wojennych, ktremu podlegao gros administracji. Granic z Rumuni przekroczy 18 wrzenia pod Kutami i zosta internowany. Nie zdoa stamtd wyjecha, najpewniej z powodu cikiej choroby, jak i bardzo niechtnego stosunku nowego rzdu do dziaaczy sanacyjnych. W kadym razie w 1945 r. po wejciu Rumunii do obszaru strefy dominacji sowieckiej znalaz si w Polsce. Formalnie zosta aresztowany 9 listopada 1945 r. i znalaz si w wizieniu mokotowskim. Komunistyczny aparat represji mia z nim duy problem, koncepcje wytoczenia mu pokazowego procesu czsto si zmieniay. Osdzenie go za Brze okazaoby si niewaciwe akurat emigracyjni dziaacze mikoajczykowskiego PSL i przedwojennej PPS byli wtedy wrogami ludu27. Po wtre niezalenie od prawdy historycznej dotyczcej Berezy ten wtek ledztwa te mgby si okaza niekorzystny dla powojennych wadz. Jeden z policjantw, odbywajcych sub w Berezie, ktry by wiadkiem w ledztwie, zezna: My nie wywieralimy adnego wpywu na winiw, by podpisywali tzw. deklaracje wiernoci, czasami tylko tumaczylimy, e jak napisze tak deklaracj, to go zwolni. Istotnie czsto nawet po jednym dniu po wypisaniu takiej deklaracji zostawa zwolniony. adnych nagrd za to nie dostawalimy28. Innymi sowy, jeli bereziacy podpisywali lojalki, to mogoby si okaza, e kapepowcy rwnie, a zatem sprawa niekoniecznie nadawaa si na proces pokazowy. Wrd bardziej znanych po wojnie bereziakw byli: jeden z przywdcw PPR/PZPR Roman Zambrowski, komendant MO, wiceminister bezpieczestwa Franciszek Jwiak, szef Gwnego Zarzdu Politycznego genera Kazimierz Gazrurka Witaszewski, czy twrca PAX Bolesaw Piasecki. Osiem lat w ledztwie Na Rakowieckiej chory Kostek-Biernacki by torturowany zycznie i psychicznie siedzia w jednej celi z folksdojczem i niemieckim zbrodniarzem wojennym Erichem Kochem. Wedle ciekawej relacji wspwinia, przedwojennego komunisty, a po wojnie ocera MO
J. Rawicz, op. cit., s. 257. Ewa Szelburg-Zarembina, Myjcie owoce, Wiadomoci Literackie, nr 43, 1933. 26 D. Baliszewski, A.K. Kunert, Ilustrowany przewodnik po Polsce stalinowskiej 19441956, tom I, Warszawa 1999, s. 241. 27 P. Cichoracki, Niezrealizowana koncepcja osdzenia Wacawa Kostka-Biernackiego, Pami i Sprawiedliwo, nr 2 (8) 2005. 28 AIPN BU 0192/725, k. 45.
25 24
SYLWETKI
131
Jzefa Marchwiskiego, ktry spotka si z nim na przeomie lat 19491950, zdaniem Kostka, niewybaczalnym bdem by udzia Polski w najedzie Niemiec na Czechosowacj w 1938 r. i zajcie lska Cieszyskiego. Twierdzi, e naleao wsplnie z Czechosowacj stawi czoa Hitlerowi []. Mwi mi, e naleao da Ukraicom na terenach, gdzie stanowili wikszo, prawa autonomiczne w ramach Pastwa Polskiego. Na skutek bdnej polityki mielimy Ukraicw przeciwko sobie. Mwi, e bya to niewybaczalna lepota, skoro graniczylimy z wcielon do Sowietw, przewyszajc nas liczebnie Ukrain. Mielimy wic wrogw po obu stronach granicy29. Inny wspwizie, o. Tomasz Rostworowski TJ napisa o Kostku: Siedzia ju od szeciu lat w wizieniu, cay czas w ledztwie, ale na przesuchania nie brano go prawie wcale, bo te wcale nie chcia nic mwi. Czu, e w wizieniu wadze chc mu odebra zdrowie i ycie, a y chcia koniecznie. Mia nadziej, e si kiedy jeszcze spotka z synem, jedynakiem. Nie wiedzia, e syn poleg na wojnie30. (Leszek Biernacki Romanowski by onierzem pionu wojskowego Konfederacji Narodu, ktr kierowa Bolesaw Piasecki31. W nocy 26/27 lipca 1942 r. syn Kostka bra udzia w perfekcyjnej akcji odbicia piciu winiw z aresztu ledczego przy Daniowiczowskiej w Warszawie. Jej uczestnicy mieli niemieckie mundury i auto na niemieckich numerach, zdoali wyprowadzi winiw szybko i bez haasu, po czym przewieli ich do bezpiecznych lokali. Sam Romanowski zgin w walce w poowie kwietnia 1943 r.)32. Skoro jednak Kostka umieszczono w wizieniu mokotowskim, to znalaz si rwnie na niego paragraf, a dokadnie dekret Krajowej Rady Narodowej z 22 stycznia 1946 r. o odpowiedzialnoci za klsk wrzeniow i faszyzacj ycia pastwowego. 14 kwietnia 1953 r. zosta skazany na kar mierci, 7 sierpnia tego roku Sd Najwyszy zmieni mu kar na 10 lat wizienia z zaliczeniem aresztu, 9 listopada 1955 r. (czyli dokadnie po 10 latach od momentu, kiedy pojawi si na Rakowieckiej) wyszed z wizienia, umar 25 maja 1957 r. w Warszawie. Polska Ludowa wyrzdzia mu jeszcze inn krzywd. Kostek mia talent literacki, poza wspomnian poezj legionow napisa manieryczne powiecido modopolskie, w 1931 r. wyda raczej publicystyczny zbir Diabe zwycizca i rok pniej Strasznego gocia. To sze podszytych szatanem (o ile nie satanistycznych), dobrze poprowadzonych, napisanych pikn kresow polszczyzn opowiada, w ktrych narratorem jest stary chop Kostia. 1 padziernika 1951 r. Centralny Zarzd Bibliotek Ministerstwa Kultury i Sztuki nakaza niezwoczne wycofanie wszystkich utworw Kostka-Biernackiego33. Tym samym skaza go, tak jak zreszt wielu innych autorw, na zapomnienie. Wsppraca Monika Plutecka Poniewa piszemy biogra Wacawa Kostka-Biernackiego, uprzejmie prosimy wszystkie osoby mogce dostarczy informacji o losach, zwaszcza wojennych i powojennych jego i jego ony Anny Biernackiej o kontakt: Micha Kurkiewicz, BEP IPN, ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa, mail: michal.kurkiewicz@ipn.gov.pl, tel. +48 22 431 83 72.
J. Kligert, Nieznane losy Kostka-Biernackiego, Zeszyty Historyczne, Nr 20, 1971. T. Rostworowski TJ, Szerzy krlestwo. Wspomnienia i dzienniki 19391972, Warszawa 2004, s. 342. 31 T. Strzembosz, Oddziay szturmowe konspiracyjnej Warszawy 19391944, Warszawa 1983, s. 78. 32 Z. Kobylaska, Konfederacja Narodu w Warszawie, Warszawa 1999, s. 7685, 100. 33 Cenzura PRL. Wykaz ksiek podlegajcych niezwocznemu wycofaniu 1 X 1951, Wrocaw 2002, s. 6.
30 29
SYLWETKI
132
SAWOMIR KALBARCZYK, IPN
SYLWETKI
KA ZIMIERZ BARTEL
W WIETLE KARYKATURY PRASOWEJ
Bya sobie raz dziewczynka, Z noskiem duym i ciekawym e si w maju urodzia Bya w klubie Bebekawym. Razem z gronem profesorw ya w Lwowie tu pod lasem Bya posem i prezesem Rzdzia te krajem czasem.
K.O.Mar, Bajeczka o grzecznej Kazi i Zym Wilku [ta Mucha Tse Tse Nr 10 z 27 lutego 1930 r.]
Kazimierz Bartel nie by klasycznym jeli tak mona powiedzie pisudczykiem. Nie dziaa ani w ruchu strzeleckim, ani peowiackim, nie walczy take w legionach. Do wybuchu I wojny wiatowej prowadzi pracowite, jednak dalekie od gbszego zaangaowania w polityk ycie, powicone gwnie jego ukochanej dziedzinie wiedzy geometrii wykrelnej (od 1912 r. by profesorem tego przedmiotu na Politechnice Lwowskiej). Pisudskiego pozna i zwiza si z nim dopiero w 1919 r., wsppracujc z Naczelnym Wodzem jako szef kolejnictwa polowego Wojska Polskiego. A jednak to on, a nie aden z legunw, sta si na kilka lat po przewrocie majowym najbliszym wsppracownikiem Marszaka. Piciokrotnie stawa na czele gabinetu (w ktrym zwycizca walk majowych sprawowa skromne stanowisko ministra spraw wojskowych), ponad ptora roku peni urzd wicepremiera w rzdzie Pisudskiego, a jakby tego byo mao, przez pewien czas kierowa te resortami owiaty i kolei elaznych. On te realizowa pokrtn polityk Marszaka wobec parlamentu, ktra zyskaa nawet miano bartlowania, ponadto kierowa rzdow polityk gospodarcz, niezalenie od tego, czy sta formalnie na czele gabinetu, czy te nie. Mwic krtko: od maja 1926 do marca 1930 r. Kazimierz Bartel wykonywa t cz pracy rzdowej na gruncie wewntrznym, ktr Pisudski uwaa za mao wdziczn, i od ktrej trzyma si z daleka, zajmujc si gwnie sprawami wojska i polityki zagranicznej. Tytan pracy (O ! praca szalona, Bartelona fragment z satyrycznej Szopki Cyrulika Warszawskiego z 1927 r. dobrze oddaje t pracowito) zasuy sobie na wdziczno Marszaka, ktry po upadku czwartego gabinetu Bartla w kwietniu 1929 r. dzikowa mu, mwic m.in.: Panie Kazimierzu ! Wrd wielu rzeczy, ktre przeyem w ostatnich latach, Ty bye tym, ktry mi w nich najwicej pomagae.
133
A trzeba wiedzie, e na pochwa Pisudskiego zasuy byo niezwykle trudno. Postaci politykw w miar upywu czasu ulegaj procesowi brzowienia: zatracaj oni ludzkie rysy, stajc si coraz bardziej fantomami z podrcznikw historii. Wspczeni nie mieli jednak do nich takiego naboestwa i w sposb nierzadko nawet mao delikatny wytykali im ich wady, bdy, zaniedbania i pomyki prawdziwe i urojone. Przykadem nie przebierajcej w sowach krytyki niech bdzie publicystyka Stanisawa Cata-Mackiewicza, ktry w wileskim Sowie wyzywa Bartla od karw, a oskarajc go o marnowanie moliwoci, stworzonych dziki przewrotowi majowemu, nie waha si rzuci mu w twarz: miae, chamie, zoty rg !. Przykad ten pokazuje, nawiasem mwic, pewien znamienny rys prasy po przewrocie majowym, ktra o dziwo ! bardziej do Bartla, anieli Pisudskiego kierowaa rozmaite postulaty, ale i krytyki za takie, a nie inne posunicia wadzy. A przecie dla nikogo nie byo tajemnic, e prawdziwym rdem wadzy w Polsce po maju 1926 r. by Jzef Pisudski. Oczywicie sytuacja taka bya mocno niewygodna, bo nawet kiedy Bartel by premierem, decydujcy gos nalea do formalnie rzecz biorc jego podwadnego, czyli ministra spraw wojskowych. Ta ograniczona suwerenno szefa gabinetu bya czsto obiektem krytyki prasowej. Kiedy wic w padzierniku 1926 r. Marszaek zdecydowa si obj stanowisko szefa rzdu, nawet w szeregach opozycji przyjto to z zadowoleniem, jako koniec epoki rzdzenia jak powiedzielibymy dzisiaj z tylnego siedzenia. Rzeczywisto pomajowa nie bya atwa; ci, ktrzy uwaali, e obalenie rzdw prawicy zaatwi wszelkie problemy musieli czu si zawiedzeni. Konikt wadzy ustawodawczej i wykonawczej zaogni si i wszed w stadium chroniczne, z powanymi problemami nadal borykaa si gospodarka szczeglnie trudnym problemem byy droyzna i ujemny bilans handlowy. Nie zniky takie bolczki ycia spoecznego, jak prywata, afery nansowe i ubstwo. Prasa miaa wic szerokie pole do popisu i korzystaa z okazji, bijc przede wszystkim w zawiedzion przez rzdzcych nadziej na sanacj moraln kraju. Ta, zdaniem autorw satyrycznych komentarzy do realiw Polski po zamachu majowym, bynajmniej nie nastpia albo te przybraa karykaturalny charakter (np. opozycyjny Piast, pismo Polskiego Stronnictwa Ludowego Piast w artykule Potrjna sanacja z 27 czerwca 1926 r. ironizowa, e proces sanacji sprowadzi si do trzech dziaa: podwyki taryf kolejowych, zwikszenia podatkw o 10 proc. i podwyszenia pensji ocerom i urzdnikom, co skoczy si katastrof budetu pastwa). Przykadem na takie postrzeganie procesu sanacji pastwa jest reprodukowany poniej rysunek z popularnego czasopisma satyrycznego Mucha. Przedstawia on Bartla i Pisudskiego w roli rodzicw, ktrzy pochylaj si nad swoim odraajco brzydkim niemowlciem symbolizujcym sanacj. Matka Bartel jest jego wygldem wyranie zdumiony, by nie powiedzie przeraony. Do bezradnie pyta Marszaka, co z potworkiem pocz.
SYLWETKI
134
Wspomniane podwyszenie pac ocerskich o ok. 20 proc. (wytykane przez Piasta podniesienie uposae urzdniczych byo w istocie nie podwyk, lecz jedynie likwidacj obniki pensji, wprowadzonych w kocu 1925 r.) wywoao potny konikt, ktry cign si przez cay okres pozostawania Bartla u wadzy. Bo oto pozostali funkcjonariusze pastwowi, jak urzdnicy, nauczyciele, kolejarze oraz pracownicy wymiaru sprawiedliwoci, uznali, e nie ma powodu do uprzywilejowania jednej tylko grupy i zadali podwyek rwnie dla siebie. Trzeba powiedzie, e polscy urzdnicy pastwowi zarabiali mizernie (mniej wicej od 100 do 200 z). Jak ju wspomniano, w 1925 r. zredukowano im pensje o 46 proc., wstrzymano te wszystkie awanse. Polski funkcjonariusz pastwowy zarabia o 80 proc. mniej ni jego odpowiednik w Niemczech i o 35 proc. mniej ni jego czechosowacki kolega. Wielu z nich ledwie wizao koniec z kocem, inni yli brnc w dugi, kredyty itp. A jednak Bartel, nie negujc zreszt krzyczcej potrzeby poprawienia bytu urzdnikw, na danie podwyki (chodzio o co najmniej 25 proc. wzrost uposae) zawsze odpowiada odmownie. W rezultacie naraa si na ataki prasy opozycyjnej, czego przykadem jest poniszy rysunek, zmieszczony w Robotniku. Przedstawia on Bartla, jak pozwala ton wyndzniaemu urzdnikowi pastwowemu w morzu droyzny, chocia w zasigu rki ma koo ratunkowe w postaci podwyki. Czy Bartel rzeczywicie lekceway problem pac urzdniczych ? Z pewnoci nie, cho taktycznie rozgrywa go niewtpliwie niezrcznie. Po pierwsze: to nikt inny, tylko Bartel znis obnik pensji urzdniczych z 1925 r., przywrci te normalny tryb awansowania. Da te w 1926 r. funkcjonariuszom pastwowym podwyk, tyle e mniejsz, bo 10 proc. Na wysz, jak twierdzi, pastwa ju sta nie byo. Satyryczne ujcie argumentu pustej kasy pastwowej znajdujemy na rysunku z Cyrulika Warszawskiego (z grudnia 1926 r.). Wyobraa on wicepremiera Bartla jako ywy przykad urzdniczego ubstwa chodzi bowiem w dziurawych spodniach. Argument o braku rodkw na podwyki w budecie pastwa nie przekonywa urzdnikw, ktrzy wiedzieli przecie, e rzd da wicej pienidzy ocerom. Tumaczenie, e mona byo podnie pensje ok. 20 tys. ocerw, nie mona natomiast podwyszy uposae ponad 300 tys. pozostaych urzdnikw, odrzucali jako wprowadzanie podwjnej miary dla tej samej kategorii pracownikw pastwowych. Zdaniem niektrych komentatorw prasowych rzd Bartla niepotrzebnie popieszy si z podwyk dla ocerw. Zapewne. Tak czy inaczej danej podwyki urzdnicy nie dostali nie tylko od Bartla, ale take i od sejmu i od gabinetu Kazimierza witalskiego, rzdzcego midzy IV a V gabinetem Bartla (tj. w okre-
SYLWETKI
135
sie kwiecie grudzie 1929 r.). Bo, niezalenie od niezrcznoci taktycznych, wszyscy dysponenci budetu pastwa zmuszeni byli stosowa si do przykrej, ale nieuniknionej zasady: tak krawiec kraje, jak materii staje. Szczeglnie po 1929 r., kiedy to dobra koniunktura zacza si koczy, i nad Polsk nadcigny cikie chmury wiatowego kryzysu gospodarczego. Pocztek 1927 r. nie by dla Bartla, sprawujcego wtedy urzd wicepremiera
SYLWETKI
w rzdzie marszaka Pisudskiego, pomylny. W gabinecie pojawi si przeciwnik w postaci Bogusawa Miedziskiego, ktry wszed do rzdu jako szef nowo utworzonego Ministerstwa Poczt i Telegrafw. Miedziski usiowa zagrozi pozycji Bartla, pocztkowo szo mu niele pono wicepremier mia na jego punkcie obsesj ostatecznie jednak nie udao mu si wysadzi Bartla z sioda. Ju w poowie 1927 r. wicepremier znowu poczu si pewnie i przesta si obawia Miedziskiego. Echa rywalizacji midzy Bartlem a Miedziskim odezway si take na amach pism satyrycznych. W marcu 1928 r. odbyy si w Polsce wybory parlamentarne, ktre przyniosy sukces Bezpartyjnemu Blokowi Wsppracy z Rzdem. Bartel startowa do Sejmu z list BBWR i to na pierwszym miejscu listy pastwowej. Z tego powodu w Ilustrowanym Kurierze Codziennym (z 22 stycznia 1928 r. nr 22)
136
ukaza si rysunek, przedstawiajcy Bartla jako kolejarza, stojcego przy bloku kolejowym (w domyle Bezpartyjnym Bloku Wsppracy z Rzdem). Wydaje si, e karykatura nieprzypadkowo odwoywaa si do kolejnictwa: ojciec Bartla by maszynist kolejowym, a on sam dwukrotnie ministrem kolei elaznych (w latach 19191920 i w 1926 r.). Przed otwarciem sejmu Pisudski zadecydowa, e kandydatem BBWR (najwikszego klubu sejmowego) na stanowisko marszaka sejmu bdzie wicepremier Bartel. W zwizku z t kandydatur, traktowan przez Marszaka jako gest dobrej woli wobec wadzy ustawodawczej, i zaproszenie do wsppracy oczywicie na wasnych warunkach prorzdowy Ilustrowany Kurier Codzienny zamieci kilka karykatur, nawizujcych do zbliajcych si wyborw przewodniczcego niszej izby parlamentu. Nastrj tych rysunkw jest skrajnie optymistyczny, jakby nie liczono si z moliwoci przegranej: na jednym widzimy Bartla, jak kryjc si za marszakowsk trybun spoglda triumfujco na zdetronizowanych, byych marszakw sejmu Wojciecha Trmpczyskiego i Macieja Rataja (wyobraenie do nacigane, bo Bartel niechtnie odnosi si do wyznaczonej mu roli kierownika sejmu), na innym wyobraony jest marszaek Pisudski, strugajcy marszakowsk lask dla swego posusznego ucznia Bartla. Uwaga o imponujcej lasce marszakowskiej, wygaszana przez Pisudskiego, dotyczy przewidywanych trudnoci we wsppracy nowego marszaka z sejmem. Optymizm popularnego IKC-a okaza si przedwczesny: marszakiem sejmu zosta wybrany lewicowy kontrkandydat Bartla Ignacy Daszyski. Bartel przepad, bo BBWR nie lobbowa jak powiedzielibymy dzisiaj za jego kandydatur. Jeszcze mocniej zaszkodzio mu wyrzucenie posw komunistycznych z sali obrad podczas otwarcia sejmu, dokonane przez policj na rozkaz premiera Pisudskiego (za wrogie okrzyki wznoszone pod jego adresem), uznane przez posw za naruszenie godnoci izby. W powstaej atmosferze oburzenia na postpowanie rzdu, Daszyski, ktrego programem bya obrona praw i godnoci izby poselskiej, zyska przewag nad kandydatem Marszaka. Niedugo po wyborach, w kocu kwietnia 1928 r., przyby do Polski z ocjaln wizyt krl Afganistanu Amanullah. Wczeniej odwiedzi on waniejsze kraje Europy Zachodniej, zapoznajc si z ich organizacj. Egzotycznego gocia przyjmowano wszdzie z ogromnym zainteresowaniem, graniczcym niekiedy z histeri (np. w Berlinie modzie zwolniono z zaj lekcyjnych, by moga sobie obejrze wadc odlegej krainy). Podobnie byo w Polsce, gdzie Amanullahowi zgotowano icie krlewskie przyjcie i goszczono, nie aujc rodkw (by moe nie wiedziano o wstydliwym aspekcie triumfalnej podry krla po Europie,
SYLWETKI
137
znaczonej niezapaconymi rachunkami w luksusowych sklepach, cichaczem regulowanymi przez rzdy wizytowanych krajw). Krla odznaczono Orderem Ora Biaego, w rewanu przyzna on wicepremierowi Bartlowi, ministrowi spraw zagranicznych Augustowi Zaleskiemu oraz pk. Bolesawowi Wieniawie-Dugoszowskiemu czerwonego koloru paszcze, co wizao si z nadaniem osobie obdarowanej tytuu ksicego. Gest wadcy stanowi akomy ksek dla prasy, ktra wymiewaa wieo upieczonych, polskich ksit Afganistanu. Niestety, po powrocie do ojczyzny Amanullah przekona si o prawdziwoci przysowia: fortuna koem si toczy. Zafascynowany cywilizacj Europy rozpocz gwatowne zmiany w kraju, zmierzajce do przeksztacenia islamskiego krlestwa w pastwo urzdzone na sposb europejski. Skoczyo si to w styczniu 1929 r. buntem poddanych, utrat tronu i ucieczk do Indii. Take te odlege wydarzenia byy przedmiotem artw w prasie midzywojennej.
SYLWETKI
138
W lutym 1929 r. Bartel jako pierwszy premier Odrodzonej Rzeczpospolitej zoy ocjaln wizyt w Wolnym Miecie Gdasku. Stosunki polsko-gdaskie od samego pocztku ukaday si fatalnie, szczegln niech wadz Gdaska budzia budowa portu w Gdyni, ktry stawa si dla Gdaska coraz silniejsz konkurencj. Bartel, odwiedzajc Wolne Miasto, wykorzysta moment, kiedy u wadzy byli socjaldemokraci, skonni do polepszenia stosunkw z polskim ssiadem. Wizyta Bartla w Gdasku przebiega w dobrej atmosferze i odbia si szerokim echem w caej polskiej prasie take satyrycznej. Niestety, ocieplenie w stosunkach polsko gdaskich trwao niewiele duej, ni dwudniowa wizyta szefa polskiego rzdu w Wolnym Miecie. Ju w kilka miesicy potem wrciy one do stanu zwykej wrogoci. Po powrocie z Gdaska do szybko, w kwietniu 1929 r., przysza dymisja IV gabinetu pod prezesur Kazimierza Bartla. Jego czas powoli dobiega koca: ide kompromisu, ktrej by reprezentantem, zaczynaa wypiera koncepcja konfrontacji rzdu z sejmem, reprezentowana przez tzw. pukownikw. Jeden z nich, Kazimierz witalski, zaj oprniony przez Bartla fotel premiera. Sam Bartel wyjecha na wypoczynek do Woch. egnany ciepo przez Pisudskiego, zapowiedzia, e w razie potrzeby obejmie kade stanowisko, ktre wyznaczy mu Marszaek. Niebawem mia okazj dotrzyma zoonej obietnicy. Oto na pocztku grudnia 1929 r. Sejm obali rzd witalskiego. Stojc przed problemem uzyskania od parlamentu budetu, Pisudski zdecydowa o powrocie na stanowisko premiera Bartla czoowego zwolennika wsppracy z sejmem w obozie pisudczykowskim. Prasa postrzegaa obalenie rzdu Kazimierza witalskiego i powoanie w kocu tego miesica pitego gabinetu Bartla, jako porak pukownikw i reprezentowanego przez nich twardego kursu wobec opozycji parlamentarnej. Pukownicy przynajmniej tak widziao to satyryczne pisemko ta Mucha Tse Tse mieli czynnie przeciwdziaa powrotowi reprezentanta liberalnego skrzyda sanacji.
SYLWETKI
139
W rzeczywistoci kwestionowanie woli Pisudskiego nie wchodzio w rachub i nie miao miejsca. Pukownicy, acz niechtnie, pogodzili si powrotem Bartla, uwaajc zreszt, e ma on charakter przejciowy. Poniewa zmiana warty na stanowisku premiera dokonaa si na przeomie 1929 i 1930 r., przedstawiano niekiedy nowego szefa gabinetu jako Nowy Rok. Na rysunku poniej wida takie wanie wyobraenie Bartla. Jako Stary, koczcy si Rok, zosta przedstawiony witalski, odchodzcy mocno pokiereszowany po przegranej batalii z parlamentem. Rysunek nie pozostawia wtpliwoci, kto jest si sprawcz powrotu Bartla do wadzy. Nadzieje na trwae uoenie stosunkw midzy rzdem a parlamentem, wzbudzone przez zmian na stanowisku premiera, szybko si rozwiay. Na pocztku marca 1930 r. socjalici wystpili z wnioskiem o zdymisjonowanie ministra pracy i opieki spoecznej Aleksandra Prystora, ktry usuwa ich z Kas Chorych, zastpujc komisarzami zwizanymi z obozem rzdzcym. Bartel zareagowa ostro, zapowiadajc, e nie pozwoli na wyuskiwanie poszczeglnych ministrw z rzdu i zaatakowa parlament w gwatownym, poczonym z biciem pici w pulpit przemwieniu w senacie (12 marca). Wystpienie to prasa okrelia zgodnie jako pukownikowskie, bo przypominao jej wystpienia premiera witalskiego (ktry, nawiasem mwic, by majorem). W gazetach pojawiy si karykatury, przedstawiajce odmienionego Bartla w mundurze wojskowym (faktycznie by on podpukownikiem rezerwy wojsk kolejowych). Mow Bartla i jej konsekwencje komentowano take w okolicznociowych wierszykach, jak choby tym, autorstwa Wadysawa Buchnera Rok 1930:
SYLWETKI
140
Wtedy wanie pan Bartel wystpi w Senacie I posw tak utera w polemicznej szacie, e byby z onych kady skoczonym idiot, Gdyby rad potem z Bartlem pracowa z ochot. Mowa senacka, obliczona na zaognienie sytuacji (publicyci domylali si, e premier dy do starcia nie z wasnej woli, a na polecenie Pisudskiego), skoczya si trzy dni potem dymisj Prystora i caego gabinetu Bartla. By to te ostateczny kres ery bartlowania pity gabinet Bartla okaza si ostatnim, kierowanym przez tego polityka. Koniec rzdw Bartla skwitowaa Mucha rysunkiem, ktry przedstawiamy poniej. Jeeli odchodzcy premier kiedykolwiek go widzia, musiao by to dla niego bardzo bolesne. Wyznawa bowiem zasad, e rzdzi, znaczy realizowa, a karykatura z Muchy brutalnie dawaa do zrozumienia, e wanie z realizacj w okresie bartlowania byo, delikatnie mwic, nie najlepiej. O realizowanie, a waciwie nierealizowanie czego waciwie chodzio? Wydaje si, e karykatura odnosi si przede wszystkim do planu podniesienia budownictwa mieszkaniowego, z ktrym rzd Bartla wystpi na pocztku 1929 r. W obliczu olbrzymiego niedoboru mieszka, powszechnego zjawiska mieszkania ktem u obcych (na jednej z karykatur ucze, pytany przez profesora o rodzaje ktw, odpowiada: prosty, ostry i odnajty) i stagnacji budowlanej gabinet Bartla wpad na pomys pozyskania funduszy na budownictwo mieszkaniowe poprzez podniesienie komornego. Kapita uzyskany z owej podwyki mia by przekazany do utworzonego Pastwowego Funduszu Budowlanego, ktry mia stymulowa budownictwo, udzielajc dugoterminowych kredytw. Na projekt posypay si gromy i to ze wszystkich stron. Na lewicy uznano, e projekt oznacza w istocie naoenie nowego podatku na zuboae spoeczestwo, ktrego nie sta byo na pacenie takiego haraczu (najwiksze rozjtrzenie wywoa zamiar pozostawienia czci pozyskanych rodkw w rkach kamienicznikw z przeznaczeniem na remonty starych domw). W oczach prawicy z kolei koncepcja bya postrzegana jako kolejny przejaw ze wszech miar szkodliwej dnoci do etatyzacji (tj. upastwowienia) gospodarki. Generalnie cay
SYLWETKI
141
projekt uznano za nierealny, bo wielu lokatorw z powodu ubstwa zalegao z paceniem komornego (stowarzyszenia lokatorskie zaraz po ujawnieniu projektu zasypay rzd protestami, w niektrych miastach, np. w Krakowie, doszo nawet do wiecw protestacyjnych). Nie by to zreszt jedyny projekt budowlany ery Bartla, ktry si nie powid. Fiaskiem zakoczy si take ambitny plan wybudowania w Polsce sieci elewatorw zboowych. Elewatory miay zapewni Polsce zboe na przednwku, kiedy to wskutek masowego eksportowania ziarna za granic przez producentw zaraz po niwach w kraju go brakowao i osigao ono astronomiczne ceny. Cho dobrze oceniany, plan ten nie doczeka si realizacji. Na obron Bartla trzeba powiedzie, e wysupa on z budetu pastwa milion zotych na budow nowego gmachu Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie (staremu grozio zawalenie) i doprowadzi do wybudowania siedziby dla Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego w Warszawie (jego agendy byy z powodu braku odpowiedniego lokalu rozrzucone w kilkunastu miejscach). To, oczywicie, tylko niektre przykady inwestycji okresu bartlowania. Nie byo zatem do koca tak, e za rzdw Bartla budowano tylko na papierze, cho generalnych problemw, zwizanych z budownictwem, nie udao si rozwiza. Oczywicie obarczanie szefa gabinetu odpowiedzialnoci za regres budowlany w kraju o wolnorynkowej przecie gospodarce, w kraju, ktrego nigdy niezlikwidowany problem stanowi brak kapitau, byo krzywdzce. Satyra nie jest jednak sprawiedliwa; jej prawem jest do swobodne, niewolne od uproszcze, a nawet tendencyjnoci postrzeganie wiata. Wrd karykatur, ktre powstay w okresie, kiedy Bartel sprawowa najwysze stanowiska rzdowe (premiera i wicepremiera), oddzieln grup stanowi te, ktre nie s zwizane z biecymi wydarzeniami. Powicone s one m.in. naturze obozu pisudczykowskiego oraz relacjom czcym Bartla z Pisudskim. W wietle karykatur, reprodukowanych poniej, obz pisudczykowski skada si z Pisudskiego, stanowicego mzg stowarzyszenia, i stojcej zdecydowanie niej grupy wyznawcw, wpatrzonych w swego idola niczym w soce. Na rysunku z Robotnika, zatytuowanym Pisudczycy, widzimy zwolennikw Marszaka z najwyszych krgw wadzy, jak pod drzwiami oczekuj w podnieceniu na efekt procesw mylowych, zachodzcych w gowie przywdcy. Pchaj si do dziurki od klucza, eby co zobaczy. Symptomatyczne, e to Bartel wanie jest najbardziej uprzywilejowanym podgldaczem niewtpliwa aluzja do jego wysokiej pozycji w obozie.
SYLWETKI
142
Nieco podobn wymow ma rysunek z Cyrulika Warszawskiego z koca 1926 r., ktrego przedmiotem jest bezkrytyczna wiara czonkw rzdu w szefa gabinetu Pisudskiego. Na niebotyczn odlego, dzielc Marszaka od swoich zwolennikw na stanowiskach ministerialnych, wskazuje z kolei rysunek, nawizujcy do podrniczej ksiki Antoniego Ferdynanda Ossendowskiego z 1923 r. Przez kraj ludzi, zwierzt i bogw. (Konno przez Azj Centraln).
SYLWETKI
Rzd przedstawiano niekiedy jako formacj zmilitaryzowan, karnie wykonujc polecenia Marszaka.
Relacj Bartel Pisudski ujmowano najczciej w twrczoci satyrycznej jako stosunek ucze nauczyciel, lub wnuczek dziadek.
Czasami jednak wychodzono poza ten schemat. Rysunek z Cyrulika Warszawskiego ukazuje tandem Pisudski Bartel na wzr Don Kichota i Sancho Pansy. Pisudski reprezentuje tu wizjonerstwo, moe nawet nieco oderwane od rzeczywistoci, Bartel twarde poczucie realizmu. Co ciekawe, w sprzecznoci z tym wizerunkiem Bartel wcale nierzadko przedstawiany by jako teoretyk, oderwany od rzeczywistoci, o czym wiadczy poniszy rysunek. Oczywicie tytu profesorski by bardzo pomocny w takim kreowaniu jego postaci.
143
SYLWETKI
Atrybutem, z ktrym niezmiernie czsto Bartel przedstawiany by w karykaturach dwudziestolecia, bya teczka. Symbolizowaa ona jego bezustann gotowo do objcia teki premiera gdyby zada tego Pisudski. Po opuszczeniu fotela Prezesa Rady Ministrw, Bartel na kilka lat znikn z biecej polityki. Jednak w chwili, kiedy po raz pity opuszcza gmach Prezydium Rady Ministrw i wraca do rodzinnego Lwowa, wielu sdzio, e szsty gabinet Bartla stoi u progu. Przewidujc taki wanie scenariusz, ta Mucha Tse Tse w numerze z 1 kwietnia 1930 r. kpia, e w oczekiwaniu na kolejny rzd pod prezesur Bartla zamierza si przenie dla gwnego aktora jego katedr profesorsk ze Lwowa do Warszawy, a wobec perspektywy szstego gabinetu Bartla klub B[bezpartyjnego B[loku] ma by przemianowany na Bezpartyjny Blok Wsppracy z Bartlem BBB. On sam za obecnie ju niesusznie zwany premierem kwintjer Bartel ma otrzyma tytu SEXTJERA oraz krzy zasugi za ustanowienie
144
rekordu szeciokrotnego zawodowstwa politycznego. Przewidywania te okazay si nietrafne i wci tylko piciokrotny premier Bartel (i tak ustanowi rekord, ktrego w caym dwudziestoleciu nikt nie pobi) wyjecha na dugo do rodzinnego Lwowa. W chwili opuszczania urzdu Bartel mia do nie tylko polityki, ale w ogle dziaalnoci publicznej. wiadczy o tym fakt, e wybrany w 1930 r. na rektora Politechniki Lwowskiej, odmwi objcia tego zaszczytnego stanowiska, motywujc to chci skupienia si na pracy naukowej. Kiedy w 1938 r. zdecydowa si puci lwowskie zacisze i wszed do senatu z mianowania Prezydenta RP, zmiany na scenie politycznej zaszy ju tak daleko, e nawet z jego nazwiskiem i przeszoci odegranie na niej pierwszoplanowej roli byo niemoliwe. Nie by to zatem wielki comeback, cho z drugiej strony powrt byego premiera do czynnej polityki nie przeszed niezauwaenie. Ogromny rozgos zyskao jego wystpienie w senacie w marcu 1939 r., kiedy to podda druzgoccej krytyce cay system szkolnictwa II Rzeczypospolitej. Oskary w nim te cz studentw lwowskich uczelni o prowokowanie zaj o charakterze antysemickim. Reakcja na to wystpienie bya bardzo silna i zrnicowana. Bartla, rzucajcego oskarenia pod adresem systemu szkolnego (ministrem Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego by wwczas prof. Wojciech witosawski), oskarano czasem z kolei o oczernianie modziey jak wida to na reprodukowanych rysunkach. Karykatury dwudziestolecia midzywojennego s mao wykorzystywane w pracach, powiconych temu okresowi historii
SYLWETKI
145
Polski. A przecie nierzadko reprezentuj one wysokie walory artystyczne, ponadto pozwalaj zbliy si do trudnych problemw moe nie tyle mniej serio, co od tej lejszej, atwiej przyswajalnej strony. Trzeba sobie jednak uzmysowi, e w niektrych aspektach satyryczne rysunki dwudziestolecia s dla dzisiejszego odbiorcy waciwie cakowicie niezrozumiae. Stanowi rodzaj rebusw, ktrych bez gbokiej znajomoci epoki poj po prostu nie sposb. Tylko jeden przykad. Dlaczego na rysunku obok Bartla w wannie, wypoczywajcego jak wynika z podpisu pod rysunkiem w Montecatini, ley pismo Epoka? Bo bya to gazeta, uwaana nawet nie za tub rzdu, ale organ prasowy samego Bartla. Dlaczego Bartel wypoczywa wanie w Montecatini? Bo bya to miejscowo kuracyjna pod Florencj, w ktrej leczono choroby nerek, a Bartel chorowa na cik posta kamicy nerkowej. Nawet wierszyk, zamieszczony jako motto tego tekstu, wymaga pewnych komentarzy. Bartel nie urodzi si w maju. Maj to miesic przewrotu, ktry wynis go do kierowniczych stanowisk pastwowych. Klub o dziwnej nazwie (Bebekawy) to klub posw BBWR, do ktrego Bartel nalea (w dwudziestoleciu na BBWR mwiono czsto skracajc Bebe). Niemniej karykatura to bardzo wdziczny materia rdowy: likwiduje dystans, jaki tworz rda o charakterze urzdowym, i pozwala uchwyci klimat epoki, ktra przecie tak jak wikszo dziejw ludzkoci skadaa si z rzeczy powanych i miesznych. Fot. karykatur ze zbiorw autora.
SYLWETKI
146
MAREK GAZOWSKI, WARSZAWA
SYLWETKI
CZTERY SYLWETKI
KONSPIRACJA PISUDCZYKOWSKA W KRAJU 19391947 W konspiracji pisudczykowskiej w kraju w latach 19391947 znajdoway si osoby o rnym wyksztaceniu, przynalenoci zawodowej i pozycji spoecznej ocerowie Wojska Polskiego, posowie i senatorowie RP, urzdnicy pastwowi, adwokaci, literaci, dziennikarze, lekarze, nauczyciele, pracownicy zyczni. Znaczna ich cz uczestniczya w walce o niepodlego Polski w czasie I wojny wiatowej i bya zaangaowana w dziaalno polityczn w dwudziestoleciu midzywojennym, byli jednak i tacy, ktrych modo przypada na czasy niepodlegej Rzeczypospolitej. Nazwiska niektrych z czoowych postaci tego rodowiska pady ju w artykule na temat konspiracji pisudczykowskiej, zamieszczonym w niniejszym Biuletynie IPN. Zachcajc do poznania ich biograi, prezentuj sylwetki czterech osb. Ich losy stanowi przykad pisudczykw, ktrzy zapacili wysok cen za przeciwstawianie si totalitaryzmom niemieckiemu i sowieckiemu1.
KAZIMIERZ STAMIROWSKI urodzi si 6 lutego 1884 r. w Cieciuowie pod Wieluniem. Jego ojciec Feliks uczestniczy w powstaniu styczniowym. Brat Jerzy (18731943), inynier chemik, starosta olkuski, w czasie wojny zosta uwiziony na Pawiaku i w 1943 r. rozstrzelany przez Niemcw w ruinach warszawskiego getta. Kazimierz ukoczy szko realn i kursy w dziedzinie bankowoci i handlu w Warszawie. Jego politycznym uniwersyBibliograa do biograi osb przedstawionych w niniejszym artykule znajduje si w ksice Marka Gazowskiego Wierni Polsce. Ludzie konspiracji pisudczykowskiej 19391947, Warszawa 2005.
1
147
tetem bya dziaalno w PPS. Uczestniczy w rewolucji 1905 r., by wiziony przez wadze carskie w Cytadeli Warszawskiej. Po zwolnieniu wyjecha do Lwowa. Dziaa w zwalczajcej Jzefa Pisudskiego i jego zwolennikw PPS-Lewicy, przewodniczy sekcji lwowskiej tej partii i dopiero krtko przed wybuchem I wojny zwiza si z ruchem niepodlegociowym. W sierpniu 1914 r. zosta onierzem oddziau kawalerii pk. Wadysawa Beliny-Pramowskiego, przeksztaconego nastpnie w 1. puk uanw Legionw Polskich. Przeszed cay szlak legionowych zmaga, m.in. bra udzia w bitwie pod Kostiuchnwk, zosta mianowany na stopie podporucznika. Nalea do organizatorw akcji odmowy zoenia przysigi na wierno sojusznicz pastwom centralnym latem 1917 r., za co z innymi ocerami legionowymi internowano go w Beniaminowie. Zwolniony w poowie 1918 r., zacz dziaa w POW. Uczestniczy 10 listopada 1918 r. w powitaniu na dworcu wiedeskim w Warszawie Jzefa Pisudskiego, ktry wrci z miejsca internowania w Magdeburgu. Tego samego dnia zosta ocerem do zlece Pisudskiego, a nastpnie adiutantem Naczelnika Pastwa. Umawia spotkania z przedstawicielami stronnictw politycznych oraz wykonywa polecenia Pisudskiego w sprawach wojskowych, przede wszystkim dotyczce zaopatrzenia Wojska Polskiego. Towarzyszy Komendantowi w codziennych spacerach po Warszawie, zaatwia wiele spraw. T kasztank, na ktrej Komendant wjecha do Wilna, to ja wynalazem. Znalazem identyczn kasztank, bo prawdziwa by nie posza wspomina. By obecny przy sporzdzaniu aktu notarialnego, zawierajcego testament Jzefa Pisudskiego, jego podpis widnieje na tym dokumencie. W nocy z 4 na 5 stycznia 1919 r., podczas prby dokonania zamachu stanu przez pk. Mariana Januszajtisa, rozbroi ocerw, ktrzy z polecenia zamachowcw mieli aresztowa Naczelnika Pastwa. W czasie wojny z bolszewikami suy w Oddziale II Naczelnego Dowdztwa WP, od kwietnia 1920 r. by szefem Oddziau II 4. Armii. W kocu lipca wszed w skad delegacji na rozmowy pokojowe z bolszewikami, ktre odbyway si w kilku fazach w Baranowiczach i Misku. Krtko przed bitw warszawsk Stamirowski zosta wezwany do Belwederu. Marszaek Pisudski powiadomi go wwczas o zamiarze przeprowadzenia kontrofensywy midzy 15 a 17 sierpnia. Poleci, by w czasie kolejnej misji polskiej delegacji pokojowej, 18 sierpnia, ok. 1.00 w nocy zapa radio, w ktrym powinny by informacje o spodziewanym sukcesie polskim, a nastpnie poinformowa o tym wydarzeniu przewodniczcego delegacji polskiej, Jana Dbskiego. W nocy 18 sierpnia Stamirowski, wraz z nieznanego nazwiska podocerem cznoci, przedosta si do radiostacji bolszewickiej, zdoby informacje o klsce wojsk bolszewickich pod Warszaw i przekaza je izolowanej od wiadomoci z zewntrz delegacji polskiej. Po powrocie do Warszawy ponownie obj funkcj szefa Oddziau II 2. Armii. W czasie kontrofensywy polskiej spod Warszawy walczy z broni w rku, odznaczajc si w bitwie nad Niemnem. Przez cay czas swej suby odznaczy si inicjatyw i cakowitym oddaniem. Nie baczc na cik chorob, ktra czynia ze na p kalek, nie opuci ani jednego dnia suby a do zawarcia pokoju pisano w jednej z jego opinii subowych. Za udzia w walce o niepodlego Polski odznaczono go Krzyem Virtuti Militari V kl., Krzyem Niepodlegoci, dwukrotnie Krzyem Walecznych. Po zakoczeniu wojny peni rne funkcje w WP, m.in. szefa Oddziau II Biura cisej Rady Wojennej, kierowanej przez marszaka Pisudskiego. Wg niechtnego pisudczykom gen. Wadysawa Sikorskiego, by ocerem wielkiej odwagi, wysokiego poczucia narodowego, szerokich pogldw. Podobne opinie wyraali m.in. gen. Gustaw Orlicz-Dreszer, gen. Mieczysaw Trojanowski, pk Louis Faury. W 1925 r. ukoczy z pierwsz lokat studia w Wyszej Szkole Wojennej i otrzyma awans do stopnia podpukownika dypl. Nastpnie by p.o. dowd-
SYLWETKI
148
cy 7. puku uanw Lubelskich im. gen. K. Sosnkowskiego. W listopadzie 1925 r. uczestniczy w synnej demonstracji oddanych Marszakowi ocerw WP w Sulejwku, a w czasie przewrotu majowego 1926 r. nalea do cisego grona jego wsppracownikw. Wyda, 11 maja, rozkaz wymarszu 7. puku z Miska Mazowieckiego, a nastpnego dnia obj dowdztwo oddziaw wojskowych zgrupowanych w Rembertowie. Towarzyszy Jzefowi Pisudskiemu w drodze do Warszawy. Na Pradze otrzyma list prezydenta Stanisawa Wojciechowskiego do Pisudskiego, dotyczcy propozycji spotkania obydwu politykw na mocie Poniatowskiego. Posta ppk. Stamirowskiego znajduje si na znanym zdjciu, przedstawiajcym Marszaka, idcego w towarzystwie kilku ocerw mostem Poniatowskiego na spotkanie prezydentowi. Po przewrocie majowym Stamirowski jeszcze przez pewien czas peni rne funkcje wojskowe, stopniowo jednak zacz angaowa si w dziaalno polityczn w BBWR (znalaz si wrd czoowych dziaaczy), a w 1929 r. odszed z wojska do administracji pastwowej, m.in. zajmowa stanowisko ministra spraw wewntrznych. Bra udzia w przygotowaniu aresztowa grupy byych posw ze stronnictw opozycyjnych wobec rzdw pisudczykw i zeznawa jako pierwszy wiadek w procesie brzeskim. Po 1932 r. wycofa si z powaniejszej aktywnoci politycznej, obejmujc stanowisko wiceprezesa, a pniej prezesa Pastwowego Banku Rolnego w Warszawie. Fantazja uaska, wesoo, dowcip, wielki dar narracyjny, wyjtkowo mia powierzchowno i jaka niespoyta, zawsze wiea modzieczo, zyskiway mu wszdzie bardzo oddanych przyjaci, a zalety charakteru, niezawodno ideowa i przywizanie do Marszaka oraz zupena dyspozycyjno wzbudzaa we wszystkich gboki szacunek wspomina Stamirowskiego jeden z pisudczykowskich premierw, Janusz Jdrzejewicz. Podczas okupacji pozosta na stanowisku dyrektora PBR. O tym, jak silna bya niech spoeczna do pisudczykw, obcianych win za poniesion we wrzeniu 1939 r. klsk, w odniesieniu do Stamirowskiego wiadczy list z 22 lipca 1940 r. znanego krytyka literackiego Jerzego Stempowskiego do Bolesawa Miciskiego: Pisudczycy s faworyzowani przez wadze okupacyjne i pod ich kierownictwem podjy prac niektre instytucje, jak Kasa Komunalna (Dolanowski) i Bank Rolny (Stamirowski). W rzeczywistoci Stamirowski nalea do SZP-ZWZ i na stanowisku dyrektora PBR pozosta z polecenia wadz konspiracyjnych. Utrzymywa bliski kontakt z gen. Michaem Tokarzewskim-Karaszewiczem, ktry powierza mu niektre sprawy nansowe SZP. Od pocztku okupacji niemieckiej odgrywa wrd pisudczykw, oprcz Zygmunta Hempla i Henryka Jzewskiego, kierownicz rol. By czonkiem redakcji Myli Pastwowej. Kiedy gen. Tokarzewski zamierza wczy pisudczykw, oprcz reprezentantw wszystkich waniejszych przedwojennych ugrupowa politycznych, do utworzonej 10 padziernika 1939 r. Gwnej Rady Politycznej, stanowicej zaplecze polityczne SZP, odby w tym celu trzy rozmowy z przedstawicielami, jak to okreli, sanacji Stamirowskim i Hemplem. W nocy z 21 na 22 listopada 1941 r. Stamirowski zosta aresztowany przez gestapo i uwiziony na Pawiaku. Przechodzi bardzo cikie ledztwo, by torturowany podczas codziennych przesucha, z ktrych nie mg wrci do celi o wasnych siach. Mimo cigego maltretowania odmawia jednak odpowiedzi na pytania ledczych. Na polecenie wadz konspiracyjnych kontakt z pukownikiem nawiza onierz AK, wizie Pawiaka, Edward L. Wohlfarth, ktry peni funkcj korytarzowego. W jednym z grypsw pk Stamirowski pisa do ony i przyjaci: Zacna moja i Wy yczliwi. Przechodz cikie chwile, bo zmuszaj mnie do zezna i prawd chc wydoby si. Milcz, ale nie wiem jak dugo jeszcze serce i nerwy wytrzymaj. Sprawa jest zupenie beznadziejna, bo inni mwi wiele i obciaj mnie. Jeden z krytycznych momentw ledztwa opisa Jzef Garliski do pokoju, w ktrym przesuchiwano
SYLWETKI
149
Stamirowskiego, wprowadzono straszliwie pobitych przywdcw konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego p.o. prezesa Mieczysawa Trajdosa i Aleksandra Dbskiego. S zmasakrowani, kompletnie niepodobni do ludzi. ledztwo zaamao ich, zeznaj wszystko, powtarzaj sowa jak automaty, bagaj go, by si przyzna, by mia lito nad sob pisa Garliski. Nie wyda ani jednej osoby i adresu konspiracyjnego, jak stwierdzili Dolanowski i Hempel pisudczycy nie zeszli z adnego lokalu i drukarni. W drugiej poowie grudnia 1941 r. Stamirowski znalaz si w szpitalu wiziennym, ale gestapo natychmiast kazao go przenie do celi. Ktrego dnia, przy kocu 1941 r. czy te na pocztku 1942 r., wstaem, jak zwykle, przed godzin 6 rano wspomina Wohlfarth. Zaczem sprawdza, czy winiowie pobudzili si. Gdy doszedem do celi Stamirowskiego, zapaliem wiato i zajrzaem przez wizjer. Z przeraeniem stwierdziem, i Stamirowski ley na ku ze zwieszon rk, z ktrej wycieka krew. Obok ka znajdowaa si plama krwi [...]. Zawoaem wachmajstra. SS-man szybko otworzy cel i weszlimy do rodka. Jeden rzut oka wystarczy, aeby stwierdzi, e Stamirowski po wybiciu szyby w okienku przeci sobie yy. Felicjan Loth, jeden z lekarzy operujcy Stamirowskiego, wspomina: [] Prosz sobie wyobrazi, jakiej trzeba byo szalonej determinacji, aby zwykym kawakiem szka przeci skr i wszystkie cigna i minie a do koci. Z tego zdaje sobie spraw tylko chirurg, ktry wie, jak trudno jest przeci poszczeglne cigna niezbyt ostrym noem operacyjnym[]. Musiaem amputowa lew do. Praw udao si uratowa. Dwukrotnie ponawia jeszcze prby samobjcze, zrywa opatrunki, by spowodowa krwotok i wykrwawi si. 29 wrzenia 1942 r. zosta wywieziony do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, dokd przyby transportem nastpnego dnia. W obozie otrzyma numer 66786. Niemal od razu znalaz si w Zwizku Organizacji Wojskowej, zaoonym wrd winiw przez Witolda Pileckiego. Na skutek denuncjacji pk. Stamirowskiego i grup innych przywdcw ZOW 21 wrzenia 1943 r. umieszczono w bunkrze mierci (Blok 11). Wraz z 53 dziaaczami obozowej konspiracji, m.in. z pk. Juliuszem Gilewiczem, ppk. Teolem Dziam oraz jednym z przywdcw przedwojennego ONR ABC Janem Mosdorfem, zosta rozstrzelany przez Niemcw pod cian Strace 11 padziernika 1943 r. Czemu przypisywa w icie wspaniay zryw przedmiertny czowieka, ktry ju przed wojn zszed z areny czynnego ycia, sabostki mia liczne i y na emeryturze, czy, jak chcieli niektrzy, na synekturze, przyznanej mu za zasugi z dawnych lat? Juci, e tym samym siom, ktre go kiedy, zamonego chopca i obywatelskiego syna, pchny w szeregi rewolucjonisty i insurgenta Pisudskiego. Wielkie decyzje w modym yciu, cho powzite odruchowo, rodz si na samym dnie duszy jako objaw charakteru czowieka. Ten moe czasem przesta way w gnunym i bezpiecznym yciu, ale nie zmienia si nigdy i ujawnia si z niezmienn si, gdy w chwili cikiej trzeba siga po decyzj do samego dna duszy pisa zaprzyjaniony ze Stamirowskim pisarz, Ferdynand Goetel. WADYSAW KAMISKI. Urodzi si 17 marca 1897 r. w Siedlcach. Jako ucze dziaa w organiza-
SYLWETKI
150
cjach niepodlegociowych, zwizanych z ruchem zetowym, m.in. w Organizacji Modziey Narodowej. W czasie wojny walczy w I Brygadzie Legionw Polskich, by internowany w Szczypiornie. Od 1918 r. suy w WP, awansowa do stopnia kapitana, podczas wojny z bolszewikami zosta ranny. By odznaczony Virtuti Militari V kl., Krzyem Niepodlegoci z Mieczami, Krzyem Walecznych (czterokrotnie). W wolnej Polsce ukoczy prawo na Uniwersytecie im. Stefana Batorego. Nalea do czoowych dziaaczy Towarzystwa Stra Kresowa, Centralnego Zwizku Modej Wsi oraz organizacji rolniczych na Wileszczynie. Od 1928 r. by posem na Sejm RP. W 1938 r. zosta wybrany na senatora RP. Na forum sejmowym wystpowa m.in. w sprawach dotyczcych osadnictwa wojskowego we wschodnich wojewdztwach Rzeczpospolitej. By zwolennikiem porozumienia z innymi narodowociami zamieszkujcymi ten obszar. Jeszcze w kocu wrzenia 1939 r. zaoy w Wilnie pisudczykowski Komitet Walki o Wyzwolenie. W listopadzie z Kamiskim nawiza kontakt przybyy do Wilna ppk Nikodem Sulik, wyznaczony przez dowdztwo SZP na komendanta Okrgu Wileskiego. W grudniu 1939 r. Kamiski podporzdkowa Komitet Walki o Wyzwolenie okrgowemu dowdztwu SZP. W kocu roku, mimo silnych protestw dziaaczy narodowych, jako przedstawiciel tej organizacji wszed w skad Rady Wojewdzkiej Stronnictw Politycznych przy komendancie SZP ppk. Suliku. Obj funkcj wiceprzewodniczcego, sprawowan rwnie po przeksztaceniu rady we wrzeniu 1940 r. w Okrgow Rad Wojewdzk. By jednym z twrcw ZWZ na Wileszczynie. W styczniu 1940 r. zosta drugim zastpc dowdcy wojewdzkiego ZWZ ds. cywilnych. Do jego zada naleaa przede wszystkim organizacja propagandy i prasy (pniejszego Oddziau VI BIP Komendy Okrgu Wilno ZWZ). W ramach wynikajcych z tej funkcji obowizkw organizowa rwnie kolporta wydawnictw ZWZ. Prowadzi ewidencj zagrabionego przez wadze okupacyjne majtku polskiego, tworzy zajmujce si tym komrki terenowe, m.in. na kolei, w urzdach, instytucjach gospodarki miejskiej. We wsppracy z Kazimierzem wiatoch uzyska rodki techniczne (pras drukarsk, czcionki, papier, farb drukarsk), suce do wydawania pisma ZWZ Polska w Walce, sta rwnie na czele zespou redakcyjnego (od wiosny 1940 r. do kwietnia 1941 r. ukazao si 13 numerw pisma). Osobicie by przeciwny wyjazdom ocerw WP na Zachd. Twierdzi, e walk naley kontynuowa w kraju (m.in. namwi do pozostania ppk. Sulika). W pierwszej poowie 1940 r. uczestniczy jednak w przerzucie ochotnikw do WP we Francji. W nocy z 10 na 11 kwietnia 1941 r. NKWD aresztowao Kamiskiego w jego mieszkaniu przy ul. Ksicia Witolda, gdzie zaoono kocio. Wedug ks. Kazimierza Kucharskiego, w rce sowieckie wyda go byy urzdnik Izby Rolniczej Kaleski. Przy Kamiskim znaleziono dokumenty organizacyjne, m.in. instrukcj gen. Stefana Roweckiego dla komendanta ZWZ na Wileszczynie oraz zasady statutowe ZWZ. Osadzono go 13 kwietnia, wraz z aresztowanym tego dnia ppk. Sulikiem oraz innymi dziaaczami wileskiej konspiracji, w wizieniu przy ul. ukiszki. Sulika i Kamiskiego przewieziono wkrtce na dalsze ledztwo do Moskwy. Kamiski, wg raportu zoonego wadzom polskim, po opuszczeniu sowieckiego wizienia, by natychmiast po zaaresztowaniu w Wilnie, bez jednej chwili przerwy badany przez 46 godzin; gdy badania nie day rezultatu, zosta tak niemiosiernie skatowany do zupenej utraty przytomnoci, pomimo oblewania wod, e dosta jakiego ataku, z ktrego nie mona go byo ocuci, a gdy ocucono, badanie prowadzono dalej. Po 46 godzinach zaprowadzony do specjalnego karceru, gdzie mona byo usi na wmurowanym wskim pniaku, wystajcym 21 cm ponad ziemi, na czym
SYLWETKI
151
innym siedzie byo wzbronione. Przez 7 dni nie dano mu zasn ani jednej minuty. Badania prowadzone kolejno przez 2 ludzi byy przerywane tylko na posiki i zaatwianie naturalnych potrzeb [...]. Ciaa tak Sulika, jak Kamiskiego byy kompletnie sine przez 1,5 miesica. Siedzenie jest w celach zupenie izolowanych, przy staym denerwowaniu podsdnego. Ocerowie prowadzcy ledztwo s specjalnie ordynarni, ubliaj oskaronemu, przewanie zachowuj si jak zdziczali ludzie, ktrzy nie maj adnych powcigw moralnych, prcz swej bezkarnoci. Bij rwnie ci sami ocerowie. Lekarz przy najciszych obraeniach nie sporzdza adnego doniesienia. Podobne tortury stosowano wobec pk. Sulika. Wedug jednego z dokumentw sowieckich, aresztowany Kamiski przez trzy dni nie skada adnych zezna, a potem przyzna si, e jest czonkiem polskiej organizacji powstaczej, jednake owiadczy, e adnym wypadku nie bdzie wydawa ludzi. Powiedzia: Nie poczuwam si do winy wobec wadzy sowieckiej, poniewa jako Polak walczyem o odrodzenie pastwa polskiego. W kocu lipca tego roku, po trwajcym kilka minut procesie, Kamiski i Sulik zostali skazani przez Wojenne Kolegium Najwyszego Sdu ZSRR na kar mierci, jednak po ukadzie SikorskiMajski zwolniono ich z wizienia. Po kilkumiesicznej rekonwalescencji Kamiski, awansowany na stopie podpukownika, obj dowdztwo batalionu w 13. pp. Jak napisa Stanisaw Swianiewicz, ppk Kamiski by oglnie wysoko ceniony jako jeden z najdzielniejszych organizatorw tej armii. Podczas walk we Woszech dowodzi 13. bat. 5. Kresowej Dywizji Piechoty. W bitwie pod Monte Cassino 12 maja 1944 r. osobicie poprowadzi podleg sobie jednostk do pierwszego ataku na pozycje niemieckie, znajdujce si na tzw. Widmie. 17 maja 1944 r. poprowadzi kolejne natarcie. Na skonie Widma ley kikut 13 baonu, pozostay z poprzedniego natarcia. Mwiono im, e maj lee w obronie, e nie ruszy si ich, chyba e bdzie bardzo le [...]. Bo wszystkiemu jest kres onierze tego wyrnitego w pierwszym natarciu baonu przez pi dni siedzieli w stromym wwozie, nie majc kocw, zwisajc na gazach, bez ciepej strawy, z bardzo ma iloci wody, a teraz przy podchodzeniu stracili po 56 w plutonie. Zalegli wic, nie zgnitszy najwyszych galerii amteatru, nie przetoczywszy si na tamt stron. Wystarczy, e bunkry-kolosy nie stumione na czubku Duego S. Angelo i cae zajcie areny-Widma, i pierwszych rzdw l na Maym S. Angelo pjdzie na marne. Dowdca Brygady, pk Kurek, rusza w teren konsolidowa natarcie. Mija stanowisko 13. baonu: Pukowniku rzuca do Kamiskiego trzynasty musi pomc, bo siedemnasty odcity. Dojd albo ziemi bd gryz odkrzykuje przez huk Kamiski. Pisze na bloku rozkaz: Haraburda mwi do pocztowego jeli zgin, oddasz majorowi ychoniowi. Kurek ze swoim pocztem ju znik. Kamiski woa: naprzd, ale nie ogldajc si, czy kto ruszy, podrywa si ze swoim pocztem za Kurkiem. Kurek z pocztem wysuwa si na puste gazowisko, wita ich nawaa, rzucili si na ziemi, pukownik nawet bardzo udatnie, bo midzy dwoma duymi gazami. Kiedy opad kurz od pociskw, jego pocztowi widz z ulg obcasy pukownika w tej samej pozycji. Tymczasem pukownik nie podrywa si wraz z nimi: pocisk modzierza [odamek lub niewypa red.] traa go w gow. Kamiski z pocztem wypada za nim na te same gazy i dostaje seri w pier. Haraburda biegnie do niego, kula przebija mu hem. Haraburda podchwytuje jego gow, a Kamiski coraz bledszy. Co mwi, Haraburda jest zaszokowany, pociski hucz, wic pochyla si: Co pan pukownik mwi? Haraburda to za Polsk. I jeszcze raz: Za Polsk (M. Wakowicz, Szkice spod Monte Cassino). Za mstwo, okazane w bitwie pod Monte Cassino, ppk Wadysaw Kamiski zosta pomiertnie odznaczony Krzyem Virtuti Militari IV kl.
SYLWETKI
152
WACAW LIPISKI. Urodzi si 28 wrzenia 1896 r. w odzi. W ruchu niepodlegociowym dziaa ju jako ucze gimnazjum, nalea do zaoycieli dzkiego skautingu, by czonkiem Polskich Druyn Strzeleckich. Od padziernika 1914 r. suy w 5. pp. I Brygady Legionw Polskich, z ktrym przeszed cay szlak bojowy I Brygady, walczy pod owczwkiem, Konarami, Kostiuchnwk. Uniknwszy internowania po kryzysie przysigowym, w lipcu 1917 r. znalaz si w Krakowie, dziaa w POW. Bra udzia w obronie Lwowa. Wraz z innymi akademikami otrzyma specjalne podzikowanie od komendanta miasta kpt. Czesawa Mczyskiego. W dalszych walkach, w lutym 1919 r., zosta ranny pod Krzywczycami. Po wyleczeniu, awansowany do stopnia podporucznika, uczestniczy w wojnie z bolszewikami. Za walk o niepodlego Polski zosta odznaczony Krzyem Virtuti Militari V kl., Krzyem Niepodlegoci, KrzyWacaw Lipiski, 1916 r. em Walecznych (czterokrotnie). Po wojnie ukoczy studia na Wydziale Prawa UJ. Aktywny na wielu polach, zajmowa m.in. stanowiska referenta owiatowego Obszaru Warownego Krakw i Wojskowego Wizienia ledczego. Otrzymywa bardzo dobre oceny od swoich przeoonych. W 1927 r. zosta awansowany do stopnia majora i przeniesiony do Warszawy, gdzie rozpocz prac w instytucjach naukowych, zwizanych z obozem pisudczykowsko-sanacyjnym. Obj kierownictwo dziau polskich formacji zbrojnych z okresu I wojny wiatowej w Wojskowym Biurze Historycznym, z zadaniem zorganizowania bada nad histori polskiego czynu zbrojnego przed I wojn i w czasie jej trwania. Pniej zosta skarbnikiem Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski i czonkiem jego zarzdu, nastpnie sekretarzem wydawanej przez instytut Niepodlegoci, a w 1934 r. sekretarzem generalnym tej placwki. Sta si jednym z prekursorw bada najnowszej historii Polski. Opublikowa wiele prac historycznych, powiconych zmaganiom o niepodlego i granice Rzeczypospolitej, wrd ktrych najcenniejsz bya Walka zbrojna o niepodlego Polski w latach 19051918. Po przeksztaceniu IBNHP w Instytut Jzefa Pisudskiego, obj stanowisko jego dyrektora. By faktycznym organizatorem pracy naukowej instytutu. Powoa w instytucie zesp historykw, opracowujcych poszczeglne zagadnienia z najnowszych dziejw Polski. Byli wrd nich m.in. Henryk Wereszycki i Tadeusz Pelczarski. Przyczyni si do publikacji wielu cennych pozycji, w tym drugiego wydania PismMwRozkazw marsz. Pisudskiego. Za zasugi na polu wydawniczym uhonorowano go Srebrnym Wawrzynem Akademickim i dwukrotnie Zotym Krzyem Zasugi. W 1937 r. otrzyma docentur na Uniwersytecie im. Jana Kazimierza we Lwowie. W styczniu 1939 r. zosta awansowany do stopnia podpukownika i przeniesiony w stan spoczynku. Nie trwa on dugo. Po wybuchu wojny, na wasne yczenie, Lipiski pozosta w Warszawie i obj stanowisko szefa propagandy Dowdztwa Obrony Warszawy. Aktywny na wielu odcinkach walki, przez cay okres obrony stolicy peni swoj sub z najwikszym powiceniem, czego wiadectwo stanowi szczegowy dziennik, prowadzony
SYLWETKI
153
podczas oblenia miasta (wyjtkowo cenne rdo do dziejw warszawskiego Wrzenia, opublikowane dopiero w 1989 r.), oraz relacje wspczesnych. Jego nazwisko zestawiano wwczas czsto z nazwiskiem prezydenta Stefana Starzyskiego, z ktrym blisko wsppracowa. Podobnie jak on, codziennie przemawia przez radio do mieszkacw stolicy i bronicych jej onierzy, oddziaywa na nastroje w duchu utrzymania woli walki, bez wzgldu na komplikujc si sytuacj ogln. Nalea do zdecydowanych zwolennikw obrony stolicy. Warszawa bdzie broniona mwi przez radio 7 wrzenia 1939 r. do ostatniego tchu. Jeli padnie, wiadczy to bdzie, i po ostatnim onierzu polskim przejecha czog niemiecki. Obywatele stolicy winni od tej chwili powici ca sw energi, by uatwi zadanie walczcemu wojsku [...]. Nikt nie powinien rusza si z miejsca, gdzie go obrona Wacaw Lipiski stolicy zastanie. Opuszczenie Warszawy w takiej chwili bdzie uwaane za tchrzostwo. Pniej przeciwstawia si tendencjom kapitulacyjnym w sztabie Armii Warszawa. Po kapitulacji stolicy, w Kurierze Warszawskim pisano 29 wrzenia 1939 r.: Warszawa umie by wdziczna i nigdy nie zapomni tego, co dla niej zrobi jej prezydent-budowniczy i prezydent-obroca, major Stefan Starzyski. Nie zapomni take o pukowniku Wacawie Lipiskim, ktry przez prawie trzy tygodnie pobudza nas do walki i oarnoci. Niestety do dzi istnieje w Warszawie jeszcze sporo ulic, ktrych patronami s osoby lub organizacje zasuone w budowie komunizmu w Polsce, nie ma natomiast ulicy Wacawa Lipiskiego. Jeszcze w oblonej Warszawie, wraz z gen. Michaem Tokarzewskim-Karaszewiczem, Mieczysawem Niedziakowskim i Stefanem Starzyskim, by inicjatorem powoania organizacji konspiracyjnej, kontynuujcej walk z okupantami. Po kapitulacji pozosta w stolicy na piastowanym przed wojn stanowisku dyrektora Instytutu Jzefa Pisudskiego, ale w kocu listopada 1939 r., zagroony aresztowaniem przez gestapo, opuci miasto i uda si do Zakopanego. Utrzymywa kontakty z SZP, kilkakrotnie przyjeda do Warszawy. W marcu 1940 r. przedosta si na Wgry z zamiarem udania si do Francji i wstpienia do armii polskiej. Jako pisudczyk nie otrzyma przydziau subowego i pozosta przymusowo na Wgrzech, gdzie wczy si w ycie polskiego uchodstwa. Pisa o tym z gorycz do gen. Stefana Roweckiego: Jakim prawem Sikorski nas, ktrzymy si bili, odsuwa od pracy dla kraju, jakim prawem moralnie nas chce zniszczy i traktowa jak zbrodniarzy, ktrzy nie maj prawa walczy o Polsk. W Budapeszcie Lipiski publicznie zwalcza pogld o odpowiedzialnoci pisudczykw za klsk wrzeniow. Jednym z elementw tej dziaalnoci staa si napisana przez niego broszura Wojna polsko-niemiecka. Kampania wrzeniowa w Polsce w r. 1939. Wobec sporu ideowego z kierujcym OPW Julianem Piaseckim, ostatecznie nie znalaz si w skadzie przywdcw pisudczykowskich na Wgrzech. Wiosn 1942 r. wrci do kraju i zwiza si z grup pisudczykw, skupionych wok pisma Myl Pastwowa, pniej zosta jego redaktorem. Wsptworzy nastpnie KON, wszed w skad Wydziau Politycznego ZG KON, najprawdopodobniej by rwnie twrc nazwy tego ugrupowania. Nalea do gwnych przedstawicieli myli politycznej pisudczykw w latach wojny. Swoim pogldom dawa wyraz w pismach KON i broszurach: Pakt polsko-rosyjski, Polityka
SYLWETKI
154
Pisudskiego i Becka oraz Bilans czterolecia, uzasadniajc konieczno walki z Niemcami i ostrzegajc przed zagroeniem Polski ze strony ZSRS. Zosta aresztowany przez gestapo 23 lutego 1944 r. Zwolniony po 3 miesicach, najprawdopodobniej ze wzgldu na antysowieckie stanowisko KON czego dowodziy znalezione przy nim listy do delegata rzdu i dowdcy AK. Do pracy w podziemiu, ze wzgldu na dekonspiracj, ju nie wrci. Wybuch Powstania Warszawskiego zaskoczy go w majtku Jastrzbiec pod Grodziskiem. Jesieni 1944 r. przebywa w Zakopanem i w Krakowie, gdzie napisa list do prezydenta RP Wadysawa Raczkiewicza, omawiajcy sytuacj polityczn Polski po klsce powstania i stanowicy swoisty epilog jego publicystyki politycznej czasw wojny. Pod koniec czerwca 1945 r. przedstawi szefowi BIP Delegatury Si Zbrojnych na Kraj, Kazimierzowi Moczarskiemu, projekt stworzenia Centralnego Komitetu Narodowego, skupiajcego przedstawicieli poszczeglnych ugrupowa podziemia niepodlegociowego. Projekt ten nie zosta jednak przez DSZ podjty. Kilka miesicy pniej uczyniy go aktualnym przeladowania przez komunistw podziemia. Lipiski nie zaniecha rozszerzania kontaktw politycznych. W lipcu 1945 r. pozna w Warszawie Wodzimierza Marszewskiego, czonka ZG SN i jednego z najczynniejszych powojennych dziaaczy ruchu narodowego. Podczas rozmowy o aktualnej sytuacji politycznej Marszewski wyrazi ch wymiany pogldw rwnie z innymi waniejszymi dziaaczami pisudczykowskimi. Do rozmw doszo w sierpniu 1945 r. w Krakowie. Jesieni 1945 r. Lipiski rozpocz cis wspprac z Marszewskim, doprowadzajc w marcu 1946 r., w porozumieniu ze Zrzeszeniem WiN, do powoania porozumienia organizacji podziemnych, ktre we wrzeniu tego roku nazwano Komitetem Porozumiewawczym Organizacji Demokratycznych Polski Podziemnej. By autorem pierwszej wersji Memoriau do Rady Bezpieczestwa ONZ (rozszerzonego pniej o poprawki innych dziaaczy podziemia), w ktrym wykaza cakowite uzalenienie Polski od ZSRS, informowa zachodni opini publiczn o amaniu umw midzynarodowych przez TRJN, domaga si interwencji dyplomatycznej i midzynarodowej kontroli wyborw do sejmu oraz umoliwienia startu w nich wszystkim siom politycznym w kraju. W marcu 1946 r. powoa Stronnictwo Niezawisoci Narodowej, ktre jako organizacj pisudczykowsk reprezentowa w komitecie, wydawa pismo konspiracyjne Gos Opozycji. Zdecydowanie opowiada si za kontynuowaniem walki o niepodlego, niezalenie od rozwoju sytuacji midzynarodowej, nawet w wypadku wczenia Polski do ZSRS. Swoje pogldy opiera na wierze w nieuchronny konikt midzy ZSRS a demokracjami Zachodu, ktry zakoczyby si korzystnym rozstrzygniciem sprawy polskiej. W czerwcu 1946 r. wezwa do bojkotu referendum. Uwaa, e zostao ono narzucone spoeczestwu przez quislingowski rzd agentury moskiewskiej w czasie, gdy wizienia i obozy koncentracyjne pene s naszych najbliszych, wobec Wacaw Lipiski podczas procesu III Zarzdu WiN
SYLWETKI
155
czego nie czas na komedi gosowania, ktre zreszt nie bdzie mie adnego znaczenia, dopki na ziemiach naszych panuje zbrojna przemoc Moskwy. Planowany sposb przeprowadzenia gosowania porwnywa do wyborw w ZSRS i wojewdztwach polskich, zajtych przez to pastwo po 17 wrzenia 1939 r. Opowiada si rwnie za bojkotem wyborw do Sejmu Ustawodawczego, przewidujc, e zostan one sfaszowane. W pierwszych dniach stycznia 1947 r. napisa list do Stanisawa Mikoajczyka, zawierajcy wezwanie do bojkotu. Zosta aresztowany przez funkcjonariuszy MBP 7 stycznia 1947 r. Sdzony w procesie KPODPP i III ZG WiN w grudniu 1947 r. w Warszawie, zachowa postaw bohatersk i bezkompromisow, jako Polak, jako obywatel i jako czowiek nie przyzna si do winy. Zosta skazany na kar mierci, zamienion nastpnie na doywotnie wizienie. Przebywa w wizieniu mokotowskim, a pniej we Wronkach, gdzie zmar w niewyjanionych do dzi okolicznociach 4 kwietnia 1949 r., najprawdopodobniej zamordowany na polecenie wadz komunistycznych. MARIA OSZAK. Urodzia si 24 marca 1903 r. w Horodziejach (pow. niewieski). Po ukoczeniu szkoy redniej w Jarosawiu nad Wog studiowaa medycyn na uniwersytecie w Moskwie. W 1923 r. wrcia do Polski. Ukoczya szko kosmetyczn. Pracowaa jako kosmetyczka, a pniej urzdniczka w Pastwowym Instytucie Rozrachunkowym. Przesza kurs sanitarny PCK, we wrzeniu 1939 r. zostaa zmobilizowana. Braa udzia w obronie Warszawy, penia obowizki sanitariuszki Zdjcie wizienne w szpitalu polowym przy ul. niadeckich 17. W listopadzie 1939 r. zoya przysig Suby Zwycistwu Polski. Udostpnia na potrzeby organizacji swoje mieszkanie przy ul. Krakowskie Przedmiecie 48, ktre stao si jednym z punktw kontaktowych KG ZWZ-AK. Odbyway si w nim narady konspiracyjne, powielano rwnie komunikaty radia londyskiego. Od jesieni 1942 r. bya czniczk pk. Augusta E. Fieldorfa. W tym czasie braa udzia w tworzeniu OPW, a nastpnie penia funkcj sekretarki szefa OPW Juliana Piaseckiego i zajmowaa si utrzymywaniem cznoci wewntrznej w tej organizacji. W jego strukturach istniaa utworzona i kierowana przez ni poczta, ktra poredniczya w komunikacji midzy poszczeglnymi wydziaami OPW, oraz kontaktach z nimi Piaseckiego. Dziaalno poczty polegaa na codziennych spotkaniach (zawsze w innym lokalu) czniczek poszczeglnych wydziaw (osobicie angaowanych do pracy przez oszak), podczas ktrych przekazywaa instrukcje szefa OPW dla wydziaw i odbieraa adresowan do niego korespondencj. Ponadto oszak umawiaa spotkania szefa z kierownikami wydziaw, a w niektrych wypadkach przekazywaa im bezporednio jego polecenia. Poredniczya rwnie w kontaktach Piaseckiego z pk. Fieldorfem. W czasie Powstania Warszawskiego bya sanitariuszk Zgrupowania AK mjr. Stanisawa Baszczaka Roga na Starym Miecie. Po upadku Starwki, w kocu sierpnia przesza kanaami do rdmiecia, gdzie przebywaa do koca powstania. Na pocztku padziernika 1944 r. opucia Warszaw z ludnoci cywiln i znalaza si w obozie przejciowym w Pruszkowie, z ktrego szczliwie udao jej si wydosta. Od pocztku 1945 r. dziaaa w Nie, a nastpnie w DSZ jako czniczka Jzefa Lebedowicza (w czasie wojny jednego z czoowych dziaaczy
SYLWETKI
156
OPW) z pk. Janem Mazurkiewiczem i pk. Jzefem Rybickim Maciejem. Za porednictwem Michaliny Czechak przekazywaa rkopisy ulotek i artykuw pisma DSZ Myl Niezawisa do drukarni przy ul. Targowej 47. Wraz z innymi pracownikami referatu propagandy DSZ ujawnia si 18 wrzenia 1945 r. Braa udzia w uroczystociach, upamitniajcych dziaalno AK, organizowanych przez pk. Mazurkiewicza. Za swoje zasugi w walce z Niemcami zostaa odznaczona dwukrotnie Krzyem Maria oszak na Powzkach wojskowych, uroczysto Walecznych i Krzyem Kawalerskim ku czci powstacw warszawskich Orderu Polonia Restituta. Przypuszczalnie w zwizku z przygotowywan przez MBP spraw przeciwko gen. Fieldorfowi, zostaa aresztowana przez komunistw 17 grudnia 1947 r. pod zarzutem kontynuowania dziaalnoci konspiracyjnej pod kierownictwem pk. J. Mazurkiewicza. Przesza cikie ledztwo, podczas ktrego wymuszono na niej zeznania obciajce Radosawa i Lebedowicza. Podobnie jak oni, bya oskarana o udzia w kontrrewolucyjnej organizacji, zamiar obalenia wadz komunistycznych oraz denie do zmiany ustroju pastwa. Sdzona w lutym 1950 r. w Warszawie, nie przyznaa si do winy i odwoaa wymuszone w ledztwie zeznania, dotyczce prowadzenia dziaalnoci konspiracyjnej oraz utrzymywania cznoci organizacyjnej podczas uroczystoci AK. Ja chodziam na te uroczystoci ze wzgldu na to, aby uczci swoich kolegw, ktrzy polegli w czasie okupacji mwia na procesie. Najwyszy Sd Wojskowy, ktremu przewodniczy Kazimierz Drohomirecki, utrzyma wyrok w mocy. W uzasadnieniu powtrzono argumentacj WSR, a za dodatkow win uznano, e Maria oszak w grudniu 1947 ukrywaa w swoim mieszkaniu przestpc antypastwowego Fieldorfa ps Nil i umoliwia mu spotkanie z innym przestpc antypastwowym Bbiskim [gen. Kazimierz Bbiski, organizator i pierwszy dowdca 27. Woyskiej DP M.G.]. Ta ostatnia okoliczno rwnie dowodzi, e skazana do koca 1947 r. rozwijaa aktywn dziaalno antypastwow. Majc na uwadze, e skazana, jak wynika z caoksztatu sprawy, jest w swojej dziaalnoci antypastwowej niepoprawna, naley uzna, e wymierzona jej kara jest raczej niewspmiernie niska. Bya wiziona w Fordonie. W opinii wiziennej napisano, e w stosunku do swojego przestpstwa adnej skruchy nie wykazuje. W wizieniu zapada ciko na zdrowiu. Skazana jest bardzo chora, przy tym traci wzrok i grozi jej kompletna lepota pisaa mec. Pintarowa we wniosku o przedterminowe zwolnienie z wizienia M. oszak. Wniosek ten pozosta bez odpowiedzi i oszak przebywaa w Fordonie do koca kary, tj. 17 grudnia 1953 r. Po zwolnieniu z wizienia zamieszkaa w Radomiu, gdzie w latach 19541971 pracowaa jako kosmetyczka. Wyrokiem Sdu Najwyszego z 3 kwietnia 1958 r. zostaa uniewinniona, zwrcono jej rwnie skonskowane mienie. Zmara 2 maja 1991 r. w Radomiu. Fot. z ksiki M. Gazowskiego Wierni Polsce. Ludzie konspiracji pisudczykowskiej 19391945, Warszawa 2005.
SYLWETKI
157
SYLWETKI
MARIA FIELDORF, LESZEK ZACHUTA, KRAKW
GENERA AUGUST EMIL FIELDORF NIL

Urodzi si 20 marca 1895 r. w Krakowie. By najmodszym synem Agnieszki ze Szwandw i Andrzeja Fieldorfa, maszynisty kolejowego; bratem Emmy, Jzefa i Jana. Dziecistwo i lata modziecze spdzi w krgu rwienikw, mieszkajcych przy ulicy Lubicz, i pniej przy Bosackiej, dokd przeprowadzili si jego rodzice. W Krakowie chodzi do szkoy powszechnej, gimnazjum i seminarium nauczycielskiego. Z atmosfery domu rodzinnego i rodowiska krakowskiego wynis takie wartoci jak: wiara, gboki patriotyzm, uczciwo, koleestwo, troska o innych, poczucie honoru i obowizku, ktrym pozosta wierny do koca ycia. W grudniu 1912 r. wstpi do Zwizku Strzeleckiego, gdzie odby szkolenie rekruckie w 1. kompanii i ukoczy kurs podocerski.
Ze zbioru autorw
W Legionach 6 sierpnia 1914 r. zgosi si do formowanych przez Jzefa Pisudskiego oddziaw ze Zwizkw Strzeleckich i Druyn Strzeleckich na Oleandrach. Na wojn wyruszy najprawdopodobniej w grupie Ryszarda Mieczysawa Trojanowskiego. 14 sierpnia w bitwie pod Brzegami przeszed chrzest bojowy. Suy w 1. kompanii IV batalionu jako dowdca sekcji. 10 padziernika awansowano go do stopnia sieranta, a 7 listopada przeniesiono do III batalionu. Jako onierz I Brygady Legionw Polskich bra udzia w wikszoci walk, suc w kompanii karabinw maszynowych w 1., 7. i 5. puku piechoty. Walczy pod Marcinkowicami, owczwkiem, Konarami, Oarowem, potem pod Hulewiczami i Rudk Mirysk, nad rzekami Woynia Styrem i Stochodem. W 1916 r. otrzyma odznak I Brygady Za wiern sub, a jesieni awans do stopnia starszego sieranta. Po kryzysie przysigowym, 21 wrzenia 1917 r., zosta wcielony do 2. kompanii karabinw maszynowych pozycyjnych przy 2. brygadzie cesarskich strzelcw c. k. armii i wysany na odcinek Zara Nord frontu woskiego w Tyrolu Poudniowym. We wrzeniu 1918 r. otrzyma urlop i przyjecha do Krakowa. Nie wrci na front, wstpi do Polskiej Organizacji Wojskowej. W czasie wyzwalania Krakowa bra udzia w rozbrajaniu onierzy austriackich, a w listopadzie zgosi si do odtwarzanego 5. pp. Legionw. 24 grudnia 1918 r. awansowa do stopnia podporucznika i w tym samym miesicu powoano go do kadry 5. pp. jako instruktora szkoy karabinw maszynowych. Awans ten zosta zatwierdzony dekretem Naczelnego Wodza WP z 18 marca 1919 r. (ze starszestwem od 1 marca). W dekrecie ogoszono rwnie przeniesienie ppor. Fieldorfa z 5. do 3. pp. Bya to jednak pomyka zosta przeniesiony do 1. pp. Leg., w ktrym od 12 marca obj dowdztwo 1. kompanii karabinw maszynowych w I batalionie.
158
Bra udzia w wojnie o zjednoczenie ziem Rzeczpospolitej. Za onierski trud i okazane w bitwach mstwo odznaczony zosta czterokrotnie Krzyem Walecznych, za walki pod Staworowem, Wilnem, Dyneburgiem i Biaymstokiem oraz Srebrnym Krzyem Orderu Wojennego Virtuti Militari za czyn wybitnego mstwa pod Hulewiczami w 1916 r. W Wilnie pozna sw przysz on, Janin Kobylisk; ich lub odby si 18 padziernika 1919 r. Cztery dni pniej Fieldorf podj nastpn bardzo wan decyzj zostania ocerem zawodowym. W roku 1920 otrzyma awans do stopnia porucznika, a w nastpnym kapitana. By szczliwym ojcem dwch crek, Krystyny i Marii. Suba wojskowa w II Rzeczpospolitej Stanowiska subowe kpt. Fieldorfa zmieniay si czsto, ale cay czas pozostawa w krgu 1. pp. Leg. lub 1. Dywizji Piechoty Legionw. W maju 1926 r. pospieszy wraz z 1. pp. Leg. do Warszawy, wspierajc zamach stanu Marszaka. Od 30 lipca tego roku peni obowizki dowdcy I batalionu 1. pp. Leg. Jako ocer wychowany przez wojn, na sub pokojow patrzy pod ktem jej potrzeb. Nie przywizywa te wagi do spraw formalnoregulaminowych. Chyba ten wanie stosunek do suby garnizonowej by powodem kolejnej zmiany przydziau subowego. 15 listopada zosta przeniesiony na stanowisko ocera Przysposobienia Wojskowego. 23 maja 1927 r. wyznaczono go na ocera PW w 1. pp. Leg. Dziki dobrej ocenie pracy przez przeoonych, powoano go do Okrgowego Urzdu WF i PW przy Dowdztwie Okrgu Korpusu III w Wilnie na stanowisko inspektora wyszkolenia WF i PW, ktre zajmowa do marca 1930 r., po czym zosta przeniesiony do 1. pp. Leg. na stanowisko kwatermistrza. 20 kwietnia 1931 r. zwolniono majora Fieldorfa (awans 1 I 1928 r.) z korpusu ocerw piechoty i odkomenderowano do dyspozycji Pastwowego Urzdu WF i PW, ktry skierowa go do Parya w celu zorganizowania Zachodniego Okrgu Zwizku Strzeleckiego we Francji i penienia funkcji jego komendanta. Ocjalnie zajmowa stanowisko zastpcy kierownika Instruktoratu WF przy Ambasadzie RP w Paryu. Mia realizowa tajne dyrektywy Sztabu Generalnego WP, zwizane z przygotowaniem ludzi na wypadek wojny do dziaa pozafrontowych, takich jak dywersja, wywiad czy propaganda. Kolejne zmiany przydziau subowego ppk. Fieldorfa (awans 1 I 1932 r.) nastpiy po jego powrocie do kraju. 23 marca 1932 r. obj stanowisko zastpcy dowdcy 1. pp. Leg. w Wilnie. Od 16 stycznia do 15 kwietnia 1934 r. peni obowizki dowdcy tego puku. W Zwizku Legionistw Polskich by czonkiem Sdu Koleeskiego Zarzdu Koa onierzy 1. pp. Leg., potem zastpc komendanta Koa 1. pp. Leg., a w Zwizku Ocerw Rezerwy prowadzi wiczenia aplikacyjne i wykady. Gen. Jan Kruszewski, dowdca Korpusu Ochrony Pogranicza, z ktrym czya Fieldorfa wieloletnia wsplna suba i zayo, zaproponowa mu stanowisko dowdcy brygady KOP w Czortkowie1. Fieldorf broni si przed tym przeniesieniem, nie chcia opuci Wileszczyzny. Zdecydowa si na objcie niszego stanowiska dowdcy samodzielnego batalionu KOP Troki (w XI 1935 r.). Od 1 listopada 1937 r. by zastpc dowdcy puku KOP Wilno. W latach pokoju odznaczono go m.in.: Zotym Krzyem Zasugi, Krzyem Niepodlegoci, Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, wgierskim Ocerskim Krzyem Zasugi. 28 stycznia 1938 r. ppk Fieldorf zosta dowdc 51. pp. Strzelcw Kresowych im. Giuseppe Garibaldiego w Brzeanach.
1
SYLWETKI
Dowdc brygady KOP zosta ppk dypl. Stefan Rowecki.
159
Wojna polska, kampania francuska W kampanii wrzeniowej 1939 r. jego puk w ramach 12. DP walczy w rejonie Iy. Po rozbiciu armii Prusy, w skad ktrej wchodzia dywizja, Fieldorf przedosta si do Krakowa, skd rozpocz swoj wdrwk do Francji przez Tatry, Sowacj i Wgry, gdzie zosta internowany (26 X 1939 r.) w obozie w Pelsc. 9 lutego 1940 r. zameldowa si w stacji zbornej ocerw, mieszczcej si w koszarach Bessires w Paryu. Nie otrzyma przydziau do formujcych si jednostek; skierowano go do Rezerwowego Orodka Szkolenia Ocerw w Vichy, gdzie peni ochotnicz sub na stanowisku dowdcy kompanii ocerskiej. Od 22 kwietnia przebywa na kursie dla ocerw sztabowych w Cotquidan. 3 maja awansowa do stopnia pukownika. W tym czasie nawiza kontakt z Julianem Piaseckim, wsptwrc Obozu Polski Walczcej2. Po ukoczeniu kursu Fieldorf otrzyma przydzia do Wojskowego Biura dla Spraw Kraju, ktre penio funkcj sztabu operacyjnego Komendanta Gwnego ZWZ, gen. Kazimierza Sosnkowskiego, z zadaniem powrotu do okupowanej ojczyzny. Przydzia ten by wielkim wyrnieniem, bowiem tylko najlepszych ocerw kierowano do walki podziemnej w kraju. Protok odprawy obywatela Maja Sylwestra bo takim pseudonimem wwczas si posugiwa zosta spisany 8 czerwca 1940 r. w Angers. Przygotowania do wyjazdu przerwaa klska Francji i konieczno ewakuacji rzdu i Wojska Polskiego do Wielkiej Brytanii.
Ze zbioru autorw
SYLWETKI
Dowdca 51. pp. Strzelcw Kresowych, Brzeany, rok 1938
W okupowanym kraju Po przybyciu do Londynu, Maj zosta odprawiony do kraju 17 lipca jako pierwszy emisariusz Naczelnego Wodza i rzdu. Odpyn statkiem z Liverpoolu do Cape Town (Kapsztad w Afryce), lecia samolotem nad jeziorem Wiktorii i nad Nilem std pniejszy pseudonim Nil do Kairu, gdzie wyldowa 11 sierpnia. Do Adany odlecia 17 sierpnia i dalej pojecha drog ldow przez Turcj, Grecj do Belgradu i Budapesztu, skd zosta przerzucony do kraju tras sztafetow o kryptonimie Szkoa. W nocy z 6 na 7 wrzenia przekroczy granic wgiersko-sowack, noc z 7 na 8 granic sowack i Generalnego Gubernatorstwa. Do Warszawy mg dotrze najwczeniej 9 wrzenia rano. Powrotna droga do kraju pk. Fieldorfa trwaa ponad pidziesit dni. W Warszawie otrzyma ocjalne dokumenty okupacyjne na nazwisko Walenty Gdanicki. W Zwizku Walki Zbrojnej peni wysokie funkcje. Pocztkowo by ocerem do zlece Komendanta Gwnego. W drugiej poowie padziernika 1940 r. zosta przydzielony do Biura Inspekcji KG ZWZ i obj funkcj inspektora obszaru Krakowsko-lskiego, w skad
2 M. Fieldorf, L. Zachuta, Genera Nil August Emil Fieldorf. Fakty, dokumenty, relacje, Warszawa 1993, s. 63.
160
ktrego wchodziy okrgi Krakw i lsk oraz podokrg Zagbie. Gdy potajemnie powrci do kraju marszaek Edward migy-Rydz, skontaktowano go w Krakowie z bratem pk. Fieldorfa, Jzefem, w jego sklepiku w Sukiennicach, ktry by jednoczenie skrzynk kontaktow OPW, i etapem na drodze wielu kurierw z Wgier do kraju3. W Warszawie Fieldorf przygotowa dla Marszaka pierwsz kwater i zapozna go z sytuacj konspiracyjn. Od lutego do sierpnia 1942 r. Fieldorf, pod pseudonimami Jordan i Weller, by komendantem obszaru II Biaystok AK. W drugiej poowie tego roku gen. Grot powierzy mu zadanie zorganizowania Kedywu Kierownictwa Dywersji Komendy Gwnej AK, ktrym dowodzi pod pseudonimem Nil od chwili jego powstania do marca 1944 r. Kedywowi podporzdkowane zostay Zwizek Odwetu i Wachlarz wydzielona organizacja dywersyjna AK. Kedyw organizowa i przeprowadza akcje odbijania winiw oraz odwetowe w nastpstwie egzekucji, pacykacji i wysiedle. Akcje dywersyjne oddziaw bojowych Kedywu wymierzone byy w przemys i komunikacj, w funkcjonariuszy Gestapo, SS, policji, a take w kolaborantw i kondentw. Do najgoniejszych naleay zamachy na: Schultza, Langego, Brckla, Frhwirtha, Weffelsa, Lechnera, Brauna i Kutscher. W Krakowie, siedzibie Generalnego Gubernatora H. Franka, Kedyw zaatakowa generaw SS i policji, Krgera i Koppego. W kwietniu 1944 r. przed Nilem postawiono najtrudniejsze z dotychczasowych zada stworzenie poza strukturami AK tajnej organizacji Niepodlego pod kryptonimem NIE, ktra miaa podj dziaania na wypadek drugiej okupacji sowieckiej i zapobiega wynarodowieniu spoeczestwa polskiego. Zaoenia organizacji Niepodlego sformuowane zostay w dwch podstawowych dokumentach, Statucie i Instrukcji NIE. Wyznaczony na nowe stanowisko Nil przesta peni funkcj dowdcy Kedywu KG AK i gboko zakonspirowany nie bra udziau w Powstaniu Warszawskim. Ciko chorego na czerwonk wywieziono w sierpniu z Warszawy. 28 wrzenia 1944 r. zosta awansowany do stopnia generaa brygady i odznaczony Zotym Krzyem Orderu Wojennego Virtuti Militari za caoksztat pracy konspiracyjnej na najbardziej eksponowanych kierowniczych stanoEmisariusz Maj, rok 1940 wiskach i za wybitn postaw i gotowo podjcia najciszych zada, ktrym zawsze podoa. W padzierniku, jako komendant NIE, nie przyj stanowiska szefa sztabu KG AK. Od listopada przebywa w Czstochowie. W popowstaniowej Komendzie Gwnej gen. bryg. Leopold Okulicki Niedwiadek, komendant gwny AK, wyznaczy go na swego zastpc. 16 stycznia 1945 r. uczestniczy w konferencji w Krakowie z udziaem wicepremiera Stanisawa Jankowskiego i gen. Okulickiego.
SYLWETKI
Ze zbioru autorw
Wedug Notatki dla Leszka Zachuty, sporzdzonej przez Dariusza Baliszewskiego.
161
W sowieckiej niewoli 7 marca Fieldorf, pod okupacyjnym nazwiskiem Walenty Gdanicki, zosta przypadkowo aresztowany przez NKWD w Milanwku, osadzony w obozie w Rembertowie i 26 marca wywieziony w gb ZSRS. Podczas gdy jego nazwisko wielokrotnie byo wymieniane w moskiewskim procesie szesnastu przywdcw Polski Podziemnej, kolejarz Gdanicki, agent AK, nierozpoznany przez NKWD pracowa katorniczo przy wyrbie lasw syberyjskich w Swierdowskoj Obasti4 . Ponownie w kraju Ciko chory, w padzierniku 1947 r. zosta zwolniony i powrci do Polski. Zarejestrowa si jako Walenty Gdanicki w Punkcie Przyjcia Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego w Biaej Podlaskiej, skd uda si do Warszawy. Po wyleczeniu z zapalenia puc przyjecha do swego ojca, do Krakowa, aby dowiedzie si, gdzie przebywaj jego najblisi. ona Walenty Gdanicki po powrocie z ZSRR, rok 1947 i crki, po repatriacji z Wilna i krtkim pobycie w Krakowie, zamieszkay w odzi. Pojecha do nich i podda si intensywnemu leczeniu. W lutym 1948 r. ujawni swoje prawdziwe dane personalne w RKU w odzi. Gwny Zarzd Informacji WP rozpocz jego cis inwigilacj i 21 wrzenia 1949 r. przekaza zgromadzone materiay operacyjne dotyczce Walentego Gdanickiego do Departamentu ledczego MBP. W czerwcu Fieldorf wysa pismo do Ministerstwa Obrony Narodowej w sprawie uregulowania swojego stosunku do suby wojskowej. Chcia uzyska emerytur, gdy zrujnowane zdrowie w obozach na Uralu nie pozwalao mu na podjcie pracy zarobkowej. 15 sierpnia 1948 r. w Londynie odznaczono gen. Fieldorfa po raz 1., 2., 3. i 4. Medalem Wojska. Byo to ostatnie odznaczenie, jakie mu nadano za ycia. W odzi agent UB Arnold realizowa zadanie rozpracowania rodziny Fieldorfw. W Warszawie agenturalne doniesienia na Nila pisa ukowski, ktrego Fieldorf zna z czasw, gdy KG dziaaa w Czstochowie, i mia do niego pene zaufanie. Korespondencj Fieldorfw kontrolowa UB. Aresztowanie, proces, wyrok Genera zosta zatrzymany 9 listopada 1950 r. Przewieziono go do Warszawy i osadzono w areszcie ledczym MBP przy ul. Koszykowej. Protok z rewizji osobistej spisano 10 listopada, w tym samym dniu funkcjonariusze UB przeprowadzili rewizj w mieszkaniu rodziny
4 M. Fieldorf i L. Zachuta, Genera Fieldorf Nil. Fakty, dokumenty, relacje, Warszawa 2006, s. 374417.
Ze zbioru autorw
SYLWETKI
162
przy ul. Prchnika 39 i zorganizowali czterodniowy kocio. Podobne rewizje i koty miay miejsce w mieszkaniu crki, Krystyny Ney, w odzi, i take u brata, Jzefa, w Krakowie. Niczego podejrzanego nie znaleziono, nikogo nie zatrzymano. 13 grudnia osadzono generaa w wizieniu mokotowskim i kontynuowano przesuchania. Wysocy funkcjonariusze MBP zaproponowali mu podpisanie apelu do akowcw o ujawnienie si oraz wspprac z nimi udzia w operacji Cezary (inspiracji i dezinformacji Delegatury Zagranicznej WiN przez MBP i NKWD za porednictwem V Zarzdu Gwnego WiN)5. Kategorycznie odmwi6. W czasie ledztwa zaprzecza wszystkim stawianym mu zarzutom. Aby go oskary, konieczne byy wiarygodne zeznania wiadkw. W tym celu posuono si przebywajcymi w wizieniu akowcami zastpc szefa Oddziau III Operacyjnego Kedywu KG AK Tadeuszem Grzmielewskim Igorem i dowdc okrgu Biaystok Wadysawem Liniarskim Mcisawem. Potwierdzili oni stawiane Fieldorfowi zarzuty. Dzisiaj wiadomo, e zeznania obciajce generaa zostay na obu ocerach wymuszone. Sporzdzone przez Kazimierza Grskiego protokoy przesucha podejrzanego i wiadkw, stay si podstaw do przygotowania przez niego aktu oskarenia przeciwko Fieldorfowi. W uzasadnieniu oskarenia czytamy m.in.: Wrogo sw do ruchu lewicowego i Zwizku Radzieckiego Fieldorf August wykaza ju w latach 1920, podczas ktrych, bdc w stopniu porucznika jako dowdca kompanii 1. puku Legionw Polskich, bra czynny udzia w marszu Pisudskiego na ZSRR i za szczeglne wyrnienie si w walkach zosta czterokrotnie odznaczony Krzyem Walecznych oraz awansowa do stopnia kapitana7. 16 kwietnia 1952 r. na rozprawie niejawnej Sd Wojewdzki dla m. Warszawy w skadzie: przewodniczca sdzia Maria Gurowska, awnicy Micha Szymaski i Bolesaw Malinowski skaza generaa na kar mierci w myl dekretu o wymiarze kary dla zbrodniarzy hitlerowskich i zdrajcw narodu polskiego. Sd Najwyszy w skadzie: Emil Merz, Gustaw Auscaler i Igor Andrejew przy udziale wiceprokuratora Prokuratury Generalnej PRL, Pauliny Kernowej utrzyma wyrok w mocy. Obydwa sdy, orzekajce w sprawie Fieldorfa, nie uwzgldniy jego wyjanie, z ktrych wynikao, e nie wydawa ani nie uczestniczy w wydawaniu rozkazw terenowym Kedywom likwidowania partyzantw radzieckich i dziaaczy lewicowych. Nie powoay te wskazanych przez Fieldorfa wiadkw i ekspertw, poniewa dziaay na polecenie wadzy politycznej. Prezydent Bierut nie skorzysta z prawa aski, o ktr prosia rodzina generaa. Sd Wojewdzki w tym samym skadzie na posiedzeniu 8 grudnia 1952 r. wyrazi swoj opini w sprawie uaskawienia generaa: Skazany Fieldorf na ask nie zasuguje. Skazany wykaza wielkie natenie woli przestpczej. Skazany, czowiek bardzo inteligentny, w peni zdawa sobie spraw z dokonywanych w terenie morderstw z ich charakteru politycznego i ich skutkw dla walki wyzwoleczej Narodu Polskiego. Przewd sdowy wykaza udzia skazanego w inicjowaniu i kierowaniu walk Armii Krajowej przeciwko bojownikom o wolno i wyzwolenie
5 J. Kurtyka, Rozbicie IV Zarzdu Gwnego WiN i pocztek prowokacji w wietle dokumentw z archiwum Delegatury Zagranicznej WiN, Zeszyty Historyczne WiN-u, R. II, nr 4, grudzie 1993, s. 159; A. Kuler, Kilka uwag o przyczynach mierci Augusta Emila Fieldorfa Nila (na marginesie wystawy w 100. rocznic urodzin), ibidem, R. IV, nr 7, wrzesie 1995, s. 253, 254. 6 Informacji o podobnej propozycji nie odnaleziono dotychczas (podczas kwerendy wykonanej przez pracownikw oddziau krakowskiego IPN) w zasadniczych materiaach operacyjnych MBP dotyczcych tzw. rozpracowania Cezary (przyp. red.). 7 AIPN, Akta sprawy Nr 417/50, t. I, K. 174183, Akt oskarenia przeciwko Fieldorfowi Augustowi Emilowi s. Andrzeja osk. z art. 1. pkt. 1. Dekr. z 31 VIII 1944 r.
SYLWETKI
163
Ze zbioru autorw
SYLWETKI
Dlaczego zgin? W czasie widzenia 3 lutego genera wyjawi onie, co w jego przekonaniu byo powodem skazania go na kar mierci. Czy wiesz, dlaczego mnie skazali? Bo odmwiem wsppracy z nimi9. By przygotowany na mier, pragn do koca zachowa godno. Na wiadomo, e rodzina napisaa prob o uaskawienie, oburzy si: Pamitaj, aby nie prosia ich o ask, zabraniam tego. Pk Julia Brystygierowa w rozmowie z Henrykiem Piecuchem na temat gry pod kryptonimem Cezary, jak Departament III MBP prowadzi z Delegatur Zagraniczn WiN, i wykorzystania w niej nazwiska
8
spoeczne. Udzia w poufnych naradach brali tylko Br-Komorowski, Peczyski i skazany Fieldorf. Udowodnione materiaami ,sprawy morderstwa okoo 1000 antyfaszystw tylko w czci obrazuj faktyczne zbrodnie, ktre obciaj skazanego materia zebrany dotyczy tylko pewnych okresw czasu i tylko czci terenu kraju. Sw dziaalnoci oskarony przyczyni si take do popenienia zbrodni przez wielu uczciwych Polakw niewiadomych celw i zada gry AK. Zdaniem Sdu nie istnieje moliwo resocjalizacji skazanego uwzgldniajc take aspekt polityczny sprawy, szef Kedywu Komendy Gwnej Armii Krajowej na ask nie zasuguje8. 10 stycznia 1953 r. adwokat Mieczysaw Malanko, obroca generaa, napisa do Rady Pastwa prob o uaskawienie Fieldorfa.
Ibidem, t. III, K. 70, Opinia Sdu Wojewdzkiego dla m. Warszawy w sprawie uaskawienia Fieldorfa Augusta Emila; Nr akt IV K 311/51. 9 Wypowied generaa tak po latach skomentowaa pk Julia Brystygierowa, byy dyrektor Departamentu V MBP: Myl, e Nil celowo pomin szczegy. On musia si domyla, e rozmowa jest nagrywana. To zreszt byo tajemnic poliszynela na Mokotowie. Gdyby powiedzia wszystko, ona podzieliaby jego los. Nil by zbyt dowiadczonym czowiekiem, aby mie co do tego wtpliwoci. Za: H. Piecuch, Akcje specjalne. Od Bieruta do Ochaba, Wydawnictwo 69, Warszawa 1996, s. 41.
164
SYLWETKI
Fieldorfa, powiedziaa: Fieldorf byby bardzo dobrym kandydatem. [Jzef] Czaplicki, a pniej [Leon] Andrzejewski, bardzo intensywnie nad Nilem pracowali [...]. Jednak co do Fieldorfa ma pan racj, to by czowiek nie do zamania. Mimo to mg y. Ale moi koledzy nie wytrzymali. Im si bardzo spieszyo. Chcieli wspaniale rozwijajc si gr uczyni jeszcze byskotliwsz. Pragnli zaszokowa Delegatur Fieldorfem. Odsunli od podstawowej roboty jedynego czowieka, ktry wszystko wymyli, mia pomysy i dysponowa niesamowitym zmysem operacyjnym. Ten czowiek przez pewien czas by moim zastpc10. Nie wiem, dlaczego to uczynili. Moe nie zgadza si z ich szalonymi pomysami. Zagrali z generaem w otwarte karty. Wiedzieli, e taki fachman, jak Nil, nie da si wykorzysta w ciemno. Do tej pory grali Wiktorem [Stefanem Sieko]. Tym facetem trudno byo zaimponowa Amerykanom, a w nich celowano. Gdy Fieldorf zdecydowanie odrzuci propozycj wsppracy, sprawa staa si grona dla bezpieczestwa ludzi biorcych udzia w grze. W pewnym momencie Nil wiedzia za duo, aby y. Musia umrze. Pozostao tylko uzgodni szczegy, w jaki sposb usun generaa z tego wiata. Byy rne propozycje. W kocu zdecydowano si na normalne, starannie przygotowano ledztwo i proces11.
24 lutego 1953 r. o godzinie trzeciej po poudniu gen. Nil zosta powieszony w wizieniu mokotowskim. Protok z wykonania wyroku kary mierci podpisali o godzinie 15.25 obecni przy egzekucji: prokurator Witold Gatner, naczelnik wizienia Alojzy Grabicki i lekarz wizienny Maksymilian Kasztelaski12. Do dzi nie wiadomo, gdzie pochowano generaa. By najwyszym rang onierzem AK, ktry pad oar zbrodni sdowej okresu stalinowskiego. Na Cmentarzu Powzkowskim w Warszawie (aleja A, kwatera 14, IV rzd) znajduje si jego symboliczny grb. Postpowanie rehabilitacyjne zostao zapocztkowane postanowieniem Sdu Najwyszego z 4 maja 1957 r. w sprawie uchylenia wyrokw skazujcych. Prokuratura Generalna umorzya postpowanie karne 4 lipca 1958 r. wobec braku dowodw winy. Dopiero po upywie 36 lat od mierci Nila, prokurator generalny PRL w swym postanowieniu z 7 marca 1989 r., przyj, i podstaw umorzenia jest stwierdzenie, e August Emil Fieldorf nie popeni zarzucanego mu czynu, [...] nie dopuci si zarzuconej mu zbrodni i by cakowicie niewinnym. 27 lipca 2006 r. prezydent RP Lech Kaczyski odznaczy pomiertnie generaa Orderem Ora Biaego.
10 Henryk Wendrowski (19161997) Narbut, Kos, Zygmunt onierz AK, ocer MBP, pukownik, dyplomata. W konspiracji by szefem biura legalizacji komendy okrgu AK Biaystok. Po aresztowaniu przez Sowietw w lecie 1944 r. przeszed do suby w UB. Od 15 VIII 1947 r. kierownik Sekcji 2. Wydz. II Dep. III MBP. 1 II 1950 r. zosta przeniesiony, a do odwoania, w stan nieczynny, aby mg dziaa w ramach akcji Cezary, wcielajc si w kcyjnego komendanta V ZG WiN Kosa, Zygmunta wobec osb, ktre wczeniej z nim si nie zetkny. 31 VII 1968 r. zwolniony z MSW. 11 H. Piecuch, Akcje specjalne..., s. 40 i 41. 12 Kserokopia dokumentu w zbiorach autorw.
165
SYLWETKI
GRZEGORZ WALIGRA, IPN WROCAW
WOJCIECH ZIEMBISKI (19252001)

By jedn z najwaniejszych postaci opozycji niepodlegociowej w PRL. Przez cae dorose ycie prowadzi dziaalno na rzecz wolnej i niepodlegej ojczyzny. By czowiekiem bezkompromisowym i prostolinnym. Ide przewodni w jego myleniu by zawsze nard, postrzegany przez pryzmat historii oraz tradycji i wartoci. Niezomny w krzewieniu polskiej tradycji niepodlegociowej, zwaszcza tej zwizanej z Legionami i Marszakiem Jzefem Pisudskim. Droga do opozycji Urodzi si 22 marca 1925 r. w Gniewie na Pomorzu. Podczas II wojny wiatowej, mimo modego wieku, dziaa w podziemnych organizacjach Pobudka i Walka. W 1942 r. zosta aresztowany podczas prby przedarcia si do wojsk polskich na Zachodzie. Tra do obozu w Karlsruhe, a nastpnie na roboty przymusowe w Nadrenii. Po wojnie przystpi do Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie. W 1947 r. powrci do kraju i rozpocz studia prawnicze na Uniwersytecie Toruskim. Ju w 1948 r., za protest przeciwko zdejmowaniu krzyy z sal wykadowych, zosta usunity z uczelni. W kolejnych latach pracowa jako redaktor techniczny i grak w Spdzielni Wydawniczej Czytelnik. W 1953 r., za odmow uczczenia mierci Jzefa Stalina, zwolniono go z pracy. Od tej chwili a do upadku komunizmu w Polsce angaowa si w rne inicjatywy o charakterze opozycyjnym. Po Padzierniku 1956 r. aktywnie wczy si w ruch klubowy. Uczestniczy w spotkaniach warszawskiego Klubu Inteligencji Katolickiej oraz Klubu Krzywego Koa. Gdy ten ostatni rozwizano w 1962 r., zacz organizowa spotkania dyskusyjne we wasnym mieszkaniu. W 1965 r., w wyniku niesusznych oskare zosta aresztowany i bezprawnie przetrzymywany w wizieniu przez cztery miesice. Trzy lata pniej spotkay go kolejne szykany. Za odmow poparcia antysyjonistycznej polityki Wadysawa Gomuki zosta zwolniony z Interpressu1. Represje, jakich doznawa ze strony komunistycznych wadz, utwierdzay go w dotychczasowej postawie. Poprzeczk dla swych dziaa ustawia bardzo wysoko, by bezkompromisowy i wymagajcy zarwno wobec siebie, jak i innych. Przed kilkoma laty bardzo trafnie scharakteryzowa go Wiesaw Jan Wysocki: Nie by atwym partnerem ani rozmwc, ani kompanem. By pasjonatem i angaowa si caym sob, tote nie akceptowa kunktatorstwa, poowicznoci i niekonsekwencji. Zyskiwa przyjaci, ale te ich traci; nawet wieloletnie przyjanie potra by przerwa, jeli kto wedug jego przekonania uchybi w kwestiach, ktre on okrela jako narodowe imponderabilia. ciera si o te wartoci i o ich realizacj z rnymi osobistociami, take z uchodzcymi za autorytety krajowe i emigracyjne2.
J. Jackl, Wojciech Ziembiski, [w:] Opozycja w PRL. Sownik biograczny 19561989, t. I, Warszawa 2000, s. 400. 2 W.J. Wysocki, Wspomnienie o Wojciechu Ziembiskim, Niepodlego i Pami 2001, nr 17, s. 125.
1
166
Ze zbiorw A. Friszke
SYLWETKI
Mia bardzo dobry kontakt z modzie, ktrej stara si przekaza wiedz historyczn, nieobecn w podrcznikach szkolnych i akademickich, zwaszcza na temat II Rzeczpospolitej, marszaka Pisudskiego, Armii Krajowej i tradycji ora polskiego. W 1971 r., po jednej z pogadanek na obozie harcerskim w Piszu, w trakcie ktrej dowodzi, e w sprawie wschodnich granic Polski nadal obowizuje traktat ryski, tra pod sd. Synny proces piski o traktat ryski zakoczy si ostatecznie dla Ziembiskiego wyrokiem skazujcym na rok wizienia w zawieszeniu3. Od lat szedziesitych Ziembiski odgrywa rwnie coraz wiksz rol w rodowiskach kombatanckich. Na pocztku lat siedemdziesitych zosta sekretarzem Senioratu Wojska Polskiego, czyli nieformalnej rady najstarszych rang ocerw II Rzeczpospolitej. Dziki niemu do Czstochowy na Jasnogrskie Apele Obrocw Honoru i Ojczyzny przybywali legendarni generaowie wolnej Polski, jak Roman Abraham, czy Mieczysaw Boruta-Spiechowicz. Pamitk z tych spotka jest tzw. Paszcz Hetmaski, sukienka dla cudownego obrazu Matki Boskiej Czstochowskiej wykonana z odznak wojskowych. Ziembiski sta si rwnie inicjatorem obchodw rocznic niepodlegociowych, organizowa Msze w. w intencji Jzefa Pisudskiego, Edwarda migego-Rydza i przywdcw polskiego pastwa podziemnego. Dziki jego staraniom, w kocioach wmurowywano powicone ich pamici pamitkowe tablice, a weterani walk o niepodlego stawali si znani modszemu pokoleniu. Rwnolegle Ziembiski utrzymywa take kontakty ze rodowiskami opozycyjnymi lewicy, zwaszcza z tzw. salonem warszawskim, skupiajcym rne rodowiska: pisarzy, naukowcw, byych komandosw, czonkw Klubu Inteligencji Katolickiej i byych dziaaczy
3
A. Friszke, Opozycja polityczna w PRL 19451980, Londyn 1994, s. 301.
167
Klubu Krzywego Koa. czyy ich wypracowane przez lata przyjanie i wizi towarzyskie, jak rwnie wsplne dowiadczenia. By to do hermetyczny krg, do ktrego trudno byo przenikn osobom z zewntrz. Liderami tej nieformalnej grupy byli: Jan Jzef Lipski, Adam Michnik, Jacek Kuro i Jan Olszewski4. W latach 19751976, gdy wadze podjy prb wprowadzenia do ustawy zasadniczej zapisu o kierowniczej roli partii, braterskiej wizi z ZSRS, i uzalenieniu praw obywateli od wypeniania obowizkw, Ziembiski by sygnatariuszem najgoniejszego wwczas protestu, tzw. Listu 59 bdcego rwnoczenie deklaracj programow rodowisk opozycyjnych, zawierajc postulaty wolnoci sowa, sumienia i praktyk religijnych. Ziembiski by take wspautorem Listu 4 (18), ze stycznia 1976 r., w ktrym protestowano przeciwko zapisowi o nierozerwalnoci sojuszu z ZSRS5. W Komitecie Obrony Robotnikw Zaangaowanie si w kampani przeciw poprawkom do konstytucji wzmocnio kontakty Ziembiskiego ze rodowiskami lewicowymi. Gdy w czerwcu 1976 r. wadze brutalnie rozprawiy si z protestem robotniczym w Radomiu Ursusie i Pocku, znalaz si w gronie czternastu zaoycieli Komitetu Obrony Robotnikw. Komitet, powstay formalnie 23 wrzenia 1976 r., za nadrzdny cel stawia sobie zwolnienie z wizie wszystkich aresztowanych oraz przywrcenie ich do pracy. Mimo e znaleli si w nim reprezentanci rnych rodowisk, do szybko decydujcy wpyw na jego dziaalno zaczli odgrywa przedstawiciele lewicy laickiej z Jackiem Kuroniem na czele. Na pocztku 1977 r. formy aktywnoci podejmowane przez KOR zaczy si powoli wyczerpywa, zwaszcza gdy 3 lutego wadze ogosiy amnesti, na mocy ktrej wikszo skazanych i zatrzymanych opucia wizienia6. Rwnolegle w komitecie do gosu zaczynay dochodzi spory ideowo-programowe. Wiele kontrowersji wywoa zwaszcza ogoszony przez Jacka Kuronia postulat nlandyzacji, czyli denia do uzyskania przez Polsk na arenie midzynarodowej statusu Finlandii parlamentarnej demokracji, ograniczonej w polityce zagranicznej i wewntrznej o tyle, o ile dotyczy to bezporednio wyranie sformuowanych interesw Zwizku Radzieckiego7. Cz czonkw KOR, w tym Wojciech Ziembiski, sugestie tego typu uwaao za odejcie od pryncypiw niepodlegoci i polityczny minimalizm. W lutym i marcu 1977 r. w krgach opozycji toczya si oywiona dyskusja na temat utworzenia nowej organizacji o znacznie szerszych celach ni te, ktre stawia przed sob Komitet Obrony Robotnikw. Uczestniczyli w niej rwnie dziaacze rodowisk niepodlegociowych, ktre w 1976 r. znalazy si poza komitetem. rodowiska te, zwizane z Andrzejem Czum i Leszkiem Moczulskim, byy bez wtpienia ideowo znacznie blisze Ziembiskiemu od lewicy korowskiej. Rozmowy zakoczyy si jednak niepowodzeniem, w wyniku czego dziaacze niezwizani dotychczas z Komitetem powoali now organizacj pod nazw Ruch Obrony Praw Czowieka i Obywatela (25 III 1977). Wrd zaoycieli ROPCiO znalaz si rwnie Wojciech Ziembiski, ktry wraz z trzema innymi dziaaczami KOR (Stefanem
Ibidem, s. 300301. A. Friszke, Protesty przeciwko poprawkom do konstytucji, [w:] tego, Przystosowanie i opr, Warszawa 2007, s. 231242. 6 J.J. Lipski, KOR, red. G. Waligra, Warszawa 2006, s. 195198. 7 J. Kuro, Myli o programie dziaania, Aneks 1977, nr 13/14, przedruk [w:] tego, Polityka i odpowiedzialno, Londyn 1984, s. 142.
5 4
SYLWETKI
168
Kaczorowskim, Antonim Pajdakiem i ks. Janem Ziej) podpisa deklaracj zaoycielsk. Zieja i Pajdak do szybko wycofali si z ROPCiO, z kolei Ziembiski i Kaczorowski, wic si z ruchem, nadal pozostali czonkami KOR. Ich podwjna przynaleno staa si w nastpnych miesicach przyczyn nieporozumie i koniktw wewntrz komitetu. Ostatecznie 23 lipca 1977 r. Ziembiski, ze wzgldu na zaangaowanie si w ROPCiO, czasowo zrezygnowa z dalszych prac w komitecie, pozosta jednak jego czonkiem8. Gdy 29 wrzenia 1977 r. czonkowie KOR podjli decyzj o rozszerzeniu dotychczasowej formuy dziaania i przeksztaceniu si w Komitet Samoobrony Spoecznej KOR, Ziembiski wraz z Kaczorowskim i Morgiewiczem nie przystpili do zreformowanego komitetu. Dziaacz ROPCiO Najwaniejszym polem aktywnoci Ziembiskiego w drugiej poowie lat siedemdziesitych sta si Ruch Obrony Praw Czowieka i Obywatela, szeroko odwoujcy si do tradycji narodowej, zwizkw z II Rzeczpospolit i Kocioem katolickim. Szybko te sta si jedn z waniejszych postaci ruchu. Od samego pocztku wszed w skad redakcji gwnego pisma ROPCiO, Opinii, gdzie od czwartego numeru przygotowywa sta rubryk publicystyki historycznej zatytuowan Z kalendarza Polaka. Zamieszcza tam artykuy, zwizane z tematyk przemilczan w ocjalnym przekazie, przede wszystkim z histori II Rzeczpospolitej i II wojny wiatowej. Przedstawia zarwno bohatersk walk o niepodlego, jak i martyrologi narodu polskiego. W jego publicystyce wane miejsce zajmowaa problematyka katyska oraz los Polakw na Wschodzie. Czsto w swych tekstach odwoywa si do tradycji obozu pisudczykw. Pisudski by dla niego niekwestionowanym wzorem. Nieraz w artach przyjaciele z opozycji nazywali go (od imienia ulubionej klaczy Marszaka) kasztank. By gwnym organizatorem manifestacji patriotycznych w Warszawie upamitniajcych najwaniejsze rocznice najnowszej historii Polski. Bardzo szybko stay si one znakiem rmowym ROPCiO. Po raz pierwszy manifestacj zorganizowano 11 listopada 1978 r., w szedziesit rocznic odzyskania niepodlegoci. Poprzedzia j Msza w. w katedrze w. Jana. Po jej zakoczeniu uformowa si pochd liczcy okoo 2 tysicy osb, ktry przeszed do Grobu Nieznanego onierza, gdzie zoono wiece. Przed powstaniem Solidarnoci jeszcze kilkakrotnie w stolicy organizowano podobne uroczystoci: 31 lipca 1979 r., w wigili rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego, 1 wrzenia tr. oraz 11 listopada tr. Ta ostatnia manifestacja miaa szczeglne znaczenie, zgromadzia bowiem, wedug organizatorw, blisko pi tysicy osb. Po raz pierwszy te wadze zdecydoway si na zastosowanie powaniejszych represji. 10 grudnia tr. kolegium ds. wykrocze dzielnicy Warszawa-rdmiecie skazao Wojciecha Ziembiskiego i Andrzeja Czum na trzy miesice aresztu, za Bronisawa Komorowskiego i Jzefa Michaa Janowskiego na miesic. Przysugiwao im wprawdzie prawo odwoania do sdu, ten jednak 22 stycznia 1980 r. wyrok uprawomocni, skracajc jedynie wyrok Ziembiskiego do ptora miesica. Duym wyrnieniem dla Ziembiskiego, jak i caego ruchu, by adresowany do niego, jako czonka redakcji Opinii, list od prezydenta Stanw Zjednoczonych Jimmyego Cartera, zawierajcy odpowied na wczeniej dostarczone pytania od redakcji pisma. List w caoci
8 Dokumenty Komitetu Obrony Robotnikw i Komitetu Samoobrony Spoecznej KOR, red. A. Jastrzbski, WarszawaLondyn 1994, s. 149.
SYLWETKI
169
opublikowano w dziewitym numerze Opinii i chocia odpowiedzi byy dosy oglnikowe9 liczy si sam fakt ich otrzymania, ktry wzmacnia presti ruchu i redakcji pisma. Dynamiczny rozwj ROPCiO zahamowaa seria rozamw, ktrej pocztek da konikt pomidzy Leszkiem Moczulskim a Andrzejem Czum. Aktywnie wystpujcy w sporze Ziembiski stan po stronie Czumy. Konikt, cigncy si od wiosny 1978 r., zakoczy si rozamem, ktry przypiecztowano 10 grudnia. Obradujcy tego dnia u Ziembiskiego zwolennicy Andrzeja Czumy utworzyli Rad Sygnatariuszy ROPCiO, ich adwersarze za skupili si za wok Rady Rzecznikw10. Mimo trudnego charakteru i bezkompromisowoci Ziembiski cieszy si du popularnoci wrd dziaaczy ROPCiO. W czerwcu 1978 r. zosta wybrany w skad Rady Finansowej Ruchu, w ktrej zasiada do stycznia 1980 r. Od pocztku 1979 r. coraz wyraniej zarysowywaa jednak rnica zda pomidzy nim a Czum, co ostatecznie skonio go do podjcia nowej inicjatywy. Komitet Porozumienia na rzecz Samostanowienia Narodu Zainicjowanie KPSN nastpio 10 lutego 1979 r. w szedziesit rocznic pierwszego posiedzenia Sejmu Ustawodawczego II Rzeczpospolitej. Pod deklaracj podpisy zoyo 26 osb, gwnie ze rodowiska kombatanckiego, w ktrym Ziembiski mia due wpywy. Gwn form dziaalnoci KPSN by kolporta owiadcze, organizacja imprez upamitniajcych wane wydarzenia z historii (rocznicowe Msze w., skadanie wiecw, manifestacje), oraz wydawanie pisma Rzeczpospolita. W rzeczywistoci o obliczu KPSN, jak i wydawanej gazetki, decydowa Ziembiski. Pozostali czonkowie ograniczali si do sygnowania dokumentw i udziau w patriotycznych uroczystociach. Wiksz aktywno przejawia jedynie Edward Staniewski. KPSN, podobnie jak ROPCiO, nie posiada wewntrznych struktur, wadz, czy zasad okrelajcych czonkostwo. Utworzenie KPSN, aczkolwiek odzwierciedlao istotn rnic zda pomidzy Ziembiskim a Czum, nie byo rwnoznaczne z kolejnym rozamem w ROPCiO. 25 marca 1979 r. Rada Sygnatariuszy uchwalia poparcie dla komitetu, Ziembiski za nadal pozosta w redakcji Opinii i Radzie Finansowej ROPCiO. W latach osiemdziesitych Sierpie 1980 r. i powstanie NSZZ Solidarno przyczyniy si do marginalizacji wikszoci rodowisk wsptworzcych opozycj pod koniec lat siedemdziesitych, w tym ROPCiO i KPSN. 12 listopada Ziembiski po raz kolejny zosta aresztowany. Bezporedni przyczyn staa si zorganizowana dzie wczeniej manifestacja patriotyczna. Prokuratura Rejonowa dla Dzielnicy Warszawa rdmiecie postawia mu zarzuty z art. 270 i 273 kodeksu karnego (o publicznym leniu, wyszydzaniu i ponianiu PRL, jej ustroju i naczelnych organw za pomoc druku lub innego rodka masowej informacji) oraz z art. 276 (o przynaleno do zwizku majcego na celu przestpstwo)11. Aresztowanie Ziembiskiego przyczynio si do zaniku dziaalnoci KPSN. Na wolno wyszed dopiero 13 marca 1981 r.
SYLWETKI
9 Dokumenty uczestnikw Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela w Polsce 19771981, red. G. Waligra, Krakw 2005, s. 5960. 10 W 1979 r. z grupy popierajcej Leszka Moczulskiego wyodrbniy si trzy nowe organizacje: Ruch Modej Polski, Konfederacja Polski Niepodlegej i Ruch Wolnych Demokratw. 11 Dokumenty Komitetu, s. 598.
170
Niemal natychmiast wczy si w dziaalno zwizkow jako wsppracownik Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ Solidarno. 9 maja 1981 r. by jednym z organizatorw I Zjazdu Komitetw Obrony Winiw Politycznych. 27 wrzenia znalaz si w gronie inicjatorw Klubw Suby Niepodlegoci. Do KSN przystpio wielu aktywnych przedstawicieli opozycji lat wczeniejszych, m.in. Urszula Doroszewska, Aleksander Hall, Antoni Macierewicz, Stefan Kurowski, Stanisaw Michalkiewicz i Marian Pika. Za najwaniejsze cele KSN uznano prace nad programami gwarantujcymi suwerenny byt pastwa i narodu polskiego, dziaanie na rzecz wolnych wyborw i niezawisoci gospodarczej kraju oraz upowszechnianie, zwaszcza wrd modego pokolenia, niezafaszowanej wiedzy historycznej i utrwalanie pamici narodowej12. 11 listopada Ziembiski ponownie stan na czele manifestacji patriotycznej, zorganizowa rwnie sesj naukow Ku Niepodlegoci. Dalszy rozwj Klubw Suby Niepodlegoci przerwao wprowadzenie stanu wojennego. Po 13 grudnia Ziembiski cigany by listem goczym, a w kwietniu 1982 r. zosta aresztowany. Zwolniono go po siedmiu miesicach. Od razu zaoy now organizacj, pod nazw Kongres Solidarnoci Narodu, redagowa i wydawa kolejne pisma: Solidarno Narodu i Polsk Jutra. Nalea do bliskich wsppracownikw ks. Jerzego Popieuszki oraz ks. Stefana Niedzielaka. W czerwcu 1988 r., podczas pobytu na leczeniu w Paryu, utworzy kolejn organizacj Kongres Europy rodkowo-Wschodniej13. W 1989 r. by zdecydowanym przeciwnikiem porozumie Okrgego Stou. W III Rzeczypospolitej III Rzeczpospolita nie spenia jego oczekiwa. Zupenie inaczej wyobraa sobie woln ojczyzn. Rzeczywisto lat dziewidziesitych bardziej przypominaa mu PRL-bis ni wymarzon niepodleg Polsk. Polityka grubej kreski, brak rozlicze przeszoci i ukarania winnych zbrodni komunistycznych sprawiy, e zachodzce przemiany byy dla niego sporym rozczarowaniem. Jako zwolennik lustracji i dekomunizacji, w poowie lat dziewidziesitych zwiza si z Ruchem Odbudowy Polski Jana Olszewskiego, wsptworzy te Obywatelski Projekt Konstytucji. Du wag przywizywa do dokumentowania losw Polakw na Wschodzie. Ukoronowaniem jego wieloletnich dziaa byo odsonicie 17 wrzenia 1995 r. w Warszawie pomnika Polegym i Pomordowanym na Wschodzie. Wanie przed tym pomnikiem w czerwcu 1999 r., gdy by ju nieuleczalnie chory, spotka si z Janem Pawem II. Wojciech Ziembiski zmar 13 stycznia 2001 r. Pochowany zosta na warszawskich Starych Powzkach. Podczas naboestwa aobnego biskup polowy Sawoj Leszek God powiedzia o nim: Gdy wielu milczao, Wojciech Ziembiski mia odwag mwi swoje non possumus14. 23 wrzenia 2006 r. zosta pomiertnie odznaczony przez prezydenta RP Lecha Kaczyskiego Krzyem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski.
SYLWETKI
12 13 14
Wiadomoci dnia 1981, nr 200 (biuletyn Regionu Mazowsze NSZZ Solidarno). J. Jackl, op. cit. Diariusz Senatu RP nr 79.
171
SYLWETKI
ANDRZEJ OSTOJA-OWSIANY (19312008)

9 kwietnia 2008 r. w odzi zmar Andrzej Ostoja-Owsiany, dziaacz opozycji demokratycznej w PRL, polityk, prawnik i literat. Wieloletnie jego dziaania podporzdkowane byy pielgnowaniu tradycji niepodlegociowych, zwaszcza tych zwizanych z osob Jzefa Pisudskiego. Wrd dziaaczy opozycyjnych, obok Wojciecha Ziembiskiego i Leszka Moczulskiego, nalea do najwikszych entuzjastw czynw Marszaka. Jego mieszkanie pene byo pamitek zwizanych z histori II Rzeczypospolitej i tradycj ora polskiego. Wiszce na cianach zdjcia, szable i bro palna mogyby sta si ozdob niejednego muzeum. Po prostu y histori, z niej te czerpa siy i energi do dziaalnoci spoeczno-politycznej. Urodzi si w Warszawie 16 czerwca 1931 r. Podczas II wojny wiatowej by cznikiem Armii Krajowej (ps. Jdru), nastpnie w latach 19451947 walczy jako onierz Konspiracyjnego Wojska Polskiego w oddziale Stanisawa Sojczyskiego Warszyca. Na fali padziernikowej odwily jako student prawa wczy si w tworzenie niezalenej organizacji modzieowej Zwizku Modych Demokratw, stajc si bardzo szybko jednym z jej czoowych dziaaczy. Po ogoszeniu 30 listopada 1956 r. deklaracji ideowo-programowej, w ktrej zanegowano przywdcz rol PZPR, czonkowie ZMD ju 16 stycznia 1957 r., zostali zmuszeni do podjcia decyzji o samorozwizaniu. Krtki okres funkcjonowania zwizku w duym stopniu zadecydowa o dalszych losach Andrzeja Ostoi-Owsianego, wic go na blisko wier wieku z ideowym przywdc ZMD Karolem Gogowskim. W 1957 r. ukoczy studia prawnicze i rozpocz prac w Prokuraturze Wojewdzkiej w odzi. Od 1964 r. by radc prawnym. Od pocztku lat szedziesitych uczestniczy rwnie w spotkaniach samoksztaceniowych byych czonkw ZMD organizowanych przez Karola Gogowskiego. W 1977 r. aktywnie wczy si w dziaalno Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela. Wraz z Karolem Gogowskim w ramach ROPCiO wsptworzy autonomiczny nurt ideowy Ruch Wolnych Demokratw, odwoujcy si do tradycji ZMD. W wyniku kolejnych rozamw w ROPCiO, Ruch Wolnych Demokratw z czasem usamodzielni si, prowadzc dziaalno przede wszystkim w odzi i Wrocawiu. Pod koniec lat siedemdziesitych wsplne dotd drogi byych dziaaczy ZMD powoli zaczynay si jednak rozchodzi. Gdy w 1979 r. Andrzej Ostoja Owsiany zakada nowe pismo Aspekt, Gogowski nie wszed do jego redakcji. Pojawiy si rwnie rnice zda na temat dalszych form dziaalnoci. Po sierpniu 1980 r. Ostoja wczy si w tworzenie Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego w odzi, do marca 1981 r. bdc jego doradc. Wstpi te w szeregi zaoonej
Fot. Redakcja
172
przez Leszka Moczulskiego Konfederacji Polski Niepodlegej. W 1984 r. po II Kongresie tej partii wszed w skad Rady Politycznej KPN. W dziaalnoci opozycyjnej nie zapomina o historii. W 1978 r. by inicjatorem akcji przywrcenia dawnych nazw dwm ulicom w odzi: ul. Wschodniej nazwy Marszaka Polski Jzefa Pisudskiego oraz ul. Obrocw Stalingradu nazwy 11 listopada. Uczestniczy w patriotycznych manifestacjach, opiekowa si grobami legionistw, prowadzi liczne wykady i odczyty, popularyzujce najnowsz histori Polski, w tym zwaszcza posta Marszaka. W marcu 1981 r. wraz z Wadysawem Baraskim zainicjowa Spoeczny Komitet Pamici Marszaka Jzefa Pisudskiego. W 1989 r. by przeciwnikiem zawierania kompromisu z wadzami komunistycznymi. Mimo to wzi udzia w wyborach 4 czerwca 1989 r., w ktrych bez powodzenia startowa jako kandydat KPN. W latach 19901994 by przewodniczcym Rady Miejskiej w odzi. W 1993 r., po odwoaniu przez sejm rzdu Hanny Suchockiej, rekomendowany by przez KPN na stanowisko premiera. W latach 19931997 zasiada w sejmie z list KPN, nastpnie do 2001 r. by senatorem AWS. W latach 20022006 r. ponownie wybrany radnym. Andrzej Ostoja-Owsiany ze wzgldu na sw wieloletni aktywno kojarzony jest dzi znacznie czciej z polityk ni literatur. Tymczasem przez wiele lat (19491981) by czonkiem Zwizku Literatw Polskich, a od 1989 r. Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Pisywa zarwno opowiadania o tematyce historycznej zwizane z okresem II wojny wiatowej (Ojciec, Dzie onierza, 1953), jak rwnie powieci science-ction (Aspazja, 1958, Zielona Planeta, 1973). W latach 19621963 w tygodniku Odgosy zamieci cykl opowiada Z notatnika prokuratora, w ktrych porusza problem walki z przestpczoci kryminaln. Opublikowa te dwie ksiki w drugim obiegu wydawniczym: Rok 1920 (1979) oraz Drogi do niepodlegoci (1988). 23 marca 2007 r. zosta odznaczony przez prezydenta RP Lecha Kaczyskiego Krzyem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Grzegorz Waligra, IPN Wrocaw
SYLWETKI
12 maja 2008 r. zmara .p. IRENA SENDLEROWA Urodzona 15 lutego 1910 r. Podczas II wojny wiatowej ocalia z holokaustu okoo 2,5 tys. ydowskich dzieci. Kierowaa referatem konspiracyjnej Rady Pomocy ydom egota Pod koniec 1943 r. aresztowana przez gestapo i skazana na mier. W 1965 r. uhonorowana tytuem Sprawiedliwej wrd Narodw wiata. egnamy j z gbokim smutkiem.
173
RELACJE I WSPOMNIENIA
ABP JZEF GAWLINA
O MARSZAKU PISUDSKIM
Kochane Wilno Kilka dni po objciu urzdowania [w 1933 r.] przedstawiem si marszakowi Pisudskiemu ocjalnie jako biskup polowy. Ton by teraz zupenie inny. Znalazem schorzaego, starszego i dobrotliwego pana, yczcego mi powodzenia i alcego si, e adiutanci nie chc mu da powietrza z powodu grypy. Zapyta, gdzie chc rozpocz wizytacje, ktre wobec zbliajcych si wydarze mog mie due znaczenie. Gdy odpowiedziaem, e zaczn od Wilna, wtedy wychwala kochane, gupie, kochane miasto, objania mi na podstawie mapy plastycznej wszystkie walory kochanego Wilna i radzi tylko, by chopcom zawczasu wizytacj zapowiedzie i da im kilka tygodni czasu do przygotowania si. Nie powiedzia jednak, e 14 kwietnia tam chce odby olbrzymi delad, na ktr te niespodziewanie zostaem zaproszony. Ostrobramska jest sodk matk Delada ta nie wiem jakiemu miaa suy celowi. Gdy wie o niej gruchna, w prasie obawiano si, e to bdzie pocztek wojny z Litw, ktra nie chciaa uregulowa stosunkw granicznych. Po Mszy polowej na placu Likiskim zaproszono mnie do delady. Ks. Biskup polowy stanie po prawej Pana Marszaka, potem stan generaowie broni, dywizji, brygady, pukownicy etc. Przemarsz by wspaniay. Szwoleerowie nieregulaminowo woali Niech yje lecz razio mnie to, e melodie kawaleryjskie byy po czci niemieckie. Gdym wyrazi swoj opini, e najsabiej delowa pierwszy puk szwoleerw, patrzono na mnie jak na czowieka, ktry popeni crimen laesae maiestatis. Szefem puku by bowiem Marszaek. Po poudniu przy kawie w cisym gronie opowiada Pisudski o swych dowiadczeniach wojennych z 1920 r. i gniewa si na endekw, ktrzy jakoby mu nie chcieli pozwoli np. na wzicie Lidy, uywajc przy tym wpyww zagranicznych. Niech Ksidz Biskup nie wierzy, e jestem antykocielny, jak to niektrzy mwi. Ja kocham Matk Bosk, zwaszcza Ostrobramsk. Czstochowski obraz jest za surowy. Ostrobramska jest sodk matk. A z tymi endekami to byo tak: Gdy mi jakiego gla spatali, a ja na nich, to oni cup, chowaj si za gwny otarz. Wtedy ja wprost w nich, by ich wypdzi zza otarza, a oni w krzyk: Pisudski uderza w otarze. Nie w otarze, tylko w tych, co si za otarzami kryj. Podczas caej tej pogawdy zauwayem, e wszyscy ministrowie i generaowie dopuszczeni na ni ruszaj si jak na szczudach, s peni napicia, obracaj si jak na rubkach. Sycha tylko: Tak jest, Panie Marszaku. Tylko min. Aleksander Prystor1 uywa tonu zupenie swobodnego. [...] Poradnie grasuj W Polsce zaczy grasowa tzw. poradnie wiadomego macierzystwa. W wojsku wprowadzaa je tzw. Rodzina Wojskowa z pp. Beckow2, Hann Hubick3 i in. nielegalnymi
Aleksander Prystor (18741941), premier w l. 19311933, pose BBWR. Jadwiga Beckowa z d. Sakowska (18961971) po rozwodzie z gen. Stanisawem Burchardtem-Bukackim, w 1927 r. wysza za m za pk. Jzefa Becka. 3 Hanna Hubicka z d. Paciorkowska (18891941), ona ministra pracy i opieki spoecznej Stefana Hubickiego, przewodniczca Rady Naczelnej Rodziny Wojskowej, po rozejciu si z mem polubia Henryka Szlendaka.
2 1
174
onami na czele. (Rodzina lucus a non lucendo)4. Gdy jako ich biskup zwrciem si do nich urzdowo z zapytaniem, jaki jest cel tych poradni, otrzymaem odpowied czonka zarzdu, p. Dory Wiesznickiej, e aczkolwiek dziecko jest najwikszym skarbem, to jednak przy obecnym kryzysie gospodarczym ona ocera nie moe sobie na nie pozwoli. Zreszt, dodaa, Rodzina Wojskowa stoi pod szczegln opiek p. Marszaka Pisudskiego. To znaczy, nie ucz nas, Biskupie, inaczej bdziesz mia do czynienia z samym Marszakiem. Wiedeski jubileusz Przed jubileuszem wiedeskim w 1933 r. (Sobieski) zostaem nagle wezwany do Pisudskiego. Suchajcie, na uroczystociach Sobieskiego w Krakowie ma wszystko wypa jak najlepiej. Posaem ongoowicza (ksidza, wiceministra WRiOP)5 do Sapiehy6, lecz ten dure mi nic nie zaatwi. Czy bycie wy nie pojechali? Owszem, Panie Marszaku, lecz z jak misj?. Ot gdy ja na czele plutonu zoonego z generaw do krypty wkrocz, nie naley mnie na podwrzu wita. Wy to rozumiecie jako wojskowy, ale kanonicy tego nie rozumiej. Potem w krypcie Wawelu oddam hod zwokom Sobieskiego. Artyleria ma strzela, przeciwko czemu protestuje Sapieha, bo on tu przecenia wojsko, ktre mu przecie witray nie wystrzeli, a rwnoczenie dzwony maj bi, na co si Sapieha rwnie nie godzi, bo tu nie docenia wojska. A czy Pan Marszaek wie, czym s dzwony? No c, dzwony s dzwony. Tak jest, ale poza tym jest to sprzt liturgiczny, ktry wtedy wkracza w akcj, gdy si odbywa jaki akt liturgiczny. Na przykad? Gdyby Pan Marszaek chcia si publicznie pomodli, to ju sprawa rozwizana. Kiedy ja si chc modli, ale nie wtedy, kiedy Sapieha sobie tego yczy. Na przykad, po tej ceremonii wszyscy pjdziemy przed otarz, tam uklkniemy i pomodlimy si. Wspaniale. A wic prosz Sapiee powiedzie, e tak ma by. Panie Marszaku, tak prosto to nie jest. Ksi Metropolita jest ordynariuszem, a ja nie jego przeoonym. Co to jest ten ordynariusz?. To jest pan na swoim terytorium kocielnym. Zrozumiaem. I c z tego? A czy Pan Marszaek nie zoyby mu przedtem wizyty? Sdzicie? Nie bardzo mi si chce. A c to Pana Marszaka kosztuje? Akt grzecznociowy, ktry wietnie dziaa. Jak sdzicie, to to uczyni. Pojutrze bd u niego. Oczekuj was na dworcu. Nikomu nie mwcie, kiedy przyjad. Panie Marszaku, to nie wszystko. I tu zaaliem si na Rodzin Wojskow i poradnie wiadomego macierzystwa. On: Tak niestety si to dzi robi. A najgorsze, e si powouj na Pana Marszaka. Czy Pan Marszaek zakaza tym paniom rodzi? Gdzie znw? Gupstwo! A czy mog si publicznie na to powoa? Moecie. Tydzie pniej nie byo ju poradni wiadomego macierzystwa w wojsku. Jechaem na razie do Krakowa. Ks. Metropolicie powiedziaem: Pan Marszaek chce przed uroczystociami, tj. jutro, zoy wizyt Ksiciu Metropolicie. W imi Ojca i Syna,
Stowarzyszenie Rodzina Wojskowa zostao powoane ocjalnie 3 lutego 1925 roku w Warszawie na zebraniu okoo 300 przedstawicielek rodowiska wojskowego, z udziaem marszaka Jzefa Pisudskiego. Postanowiono wtedy, e zasadniczym celem Stowarzyszenia Rodzina Wojskowa bdzie integracja on i rodzin inicjowanie i udzielanie w uzasadnionych przypadkach pomocy ekonomicznej rodzinom wojskowych oraz nawizywanie i utrzymywanie cznoci ideowej, towarzyskiej i kulturalnej rodowiska. (www.rodzinawojskowa.mw.mil.pl). 5 Ks. Bronisaw ongoowicz (18691944), prof. prawa kanonicznego na USB, wiceminister wyzna religijnych i owiecenia publicznego w l. 19301936. Wydano jego Dzienniki 19301936, Warszawa 2004, ss. 776. 6 Adam Stefan Sapieha (18671951), metropolita krakowski od 1925 r.
4
175
co si stao? Nic takiego, tylko speni swj obowizek. Metropolita zgodzi si na wszystko, na artyleri i dzwony, a chcia nawet odstpi swj tron Marszakowi. Przestrzegaem przed tym, gdy stworzyoby to precedens. Wizyta odbya si w obecnoci kleru i Mons. Rufniego7, ktry akurat z Rzymu przyby. Uroczystoci wypady wietnie. [...].
W Podbrodziu i w Belwederze Nastpnego wieczora zostaem przyjty w Belwederze. Marszaek: Przyjmuj Ksidza Biskupa po raz pierwszy w gronie rodziny, poniewa Ksidz Biskup od Ojca w. wraca8. Wrczyem wic medal z pozdrowieniem i bogosawiestwem. Pisudski zaniepokoi si stanem zdrowia Ojca w. najlepszego z dyplomatw, jakich widziaem. Tu w sali obok, przedstawia Mons. Ratti swoje listy uwierzytelniajce. Przemawialimy obaj. Jest to waciwie tylko forma takie przemwienie, gdy kade sowo drugiej stronie jest przedtem komunikowane, a obie strony czytaj uzgodniony ju tekst. Nuncjusz Ratti mia bardzo dugie przemwienie i prosz Ksidza Biskupa, nie czyta go, lecz mwi je dosownie z pamici. Potem Pisudski opowiada o wsplnej podry do Wilna. Byli razem w Ostrej Bramie. Lecz jako z powodu mrozw obraz Matki Boej zaci si i nie chcia si otworzy. Trzeba zna naszych wilnian. Zaraz zaczli wtpi, czy to waciwy nuncjusz Ojca w., wobec czego raz jeszcze nazajutrz zamwiem Msz w., na ktrej byem z Nuncjuszem, a poniewa obraz tym razem si otworzy, byo wszystko w porzdku. Zauwayem, e Pisudski stoi i nieco si mczy. Gdy go zapytaem, dlaczego nie zabra miejsca, odpowiedzia: Stoj dlatego, bo Ksidz Biskup od Ojca w. wraca i te nie zaj miejsca. W dalszym cigu opowiada o swej modoci, o studiach swych crek itp., bez swka o polityce. Arcybiskup Jzef Gawlina, Wspomnienia, wstp abp Szczepan Wesoy, red. ks. Jerzy Myszor, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 2004, s. 8788, 8990, 9192. Przedruk za zgod Wydawcy.
7 Ernesto Rufni (18881967), od 1928 r. sekretarz Kongregacji Seminariw i Uniwersytetw, od 1945 r. abp Palermo. 8 Czyli Piusa XI (wybrany 1922), Achillesa Rattiego (18571939), nuncjusza w Polsce w l. 1919 1921.
Fot. Displaced Persons
176
WIERNI POLSCE
Marek Gazowski, Wierni Polsce, t. I: Ludzie konspiracji pisudczykowskiej 19391947, LTW, Biblioteka Niepodlegoci, Warszawa 2005, ss. 949, il.; t. II: Publicystyka pisudczykowska w kraju 19401946, LTW, Biblioteka Niepodlegoci, Warszawa 2007, ss. 849, il. Na rynku ksigarskim ukazaa si dwutomowa praca Marka Gazowskiego, powicona historii ruchu pisudczykowskiego w latach niemieckiej i sowieckiej okupacji. Tom pierwszy publikacji stanowi sownik biograczny, na tom drugi skada si wybr publicystyki. Autor sownika i wyboru podj wysiek przyblienia czytelnikom dziejw obozu pisudczykowskiego w czasie II wojny wiatowej i w okresie ustanawiania wadzy komunistw w Polsce. Dzieje obozu pisudczykowskiego w dwudziestoleciu midzywojennym nale do stosunkowo dobrze zbadanych, o czym wiadczy ukazanie si wielu opracowa dotyczcych politycznych ugrupowa pisudczykowskich oraz rodowisk w rnym stopniu z nimi zwizanych. Wielu wybitnych pisudczykw doczekao si take swoich biograi1. Brakowao natomiast w dotychczasowej historiograi dziejw najnowszych Polski opracowania caociowo podejmujcego tematyk dziejw rodowiska pisudczykowskiego w okupowanym kraju i na wychodstwie po 1939 r.2 Sownik Wierni Polsce. Ludzie konspiracji pisudczykowskiej 19391947 zgodnie z zadaniem, postawionym mu przez samego autora, w znaczcym stopniu wypenia (majce niewtpliwie u swojego podoa polityczno-cenzuralne ograniczenia PRL) luki poprzez publikacj biogramw osb
1
RECENZJE
zaangaowanych w konspiracj pisudczykowsk w kraju. Punktem wyjcia caego przedsiwzicia badawczego i edycyjnego byo uzasadnione przekonanie, e Wrzesie 1939 r. nie zakoczy dziejw nurtu pisudczykowskiego jako wanego komponentu mapy ideowej i politycznej Polski. Kady, kto mia co do tego wtpliwoci, po zapoznaniu si z prac Gazowskiego bdzie zmuszony do powanej reeksji, a by moe i poddania swojego pogldu rewizji. Autor Wiernych Polsce, dziki zebraniu bardzo obszernego materiau rdowego, z powodzeniem przekonuje, e pisudczycy byli nadal silnie obecni w polskim yciu politycznym, a ich dziaalno w kraju i na Wgrzech po wybuchu II wojny wiatowej stanowia znaczcy element dziejw Polski Podziemnej. We wstpie znajdujemy reasumpcj tej aktywnoci pisudczykw. Do tej charakterystyki naley doda wielokrotne i dobitne podkrelanie przez autora, e przez cay okres wojny pisudczycy konsekwentnie ostrzegali przed zagroeniem ze strony ZSRS i jego polskich zwolennikw z komunistycznej PPR. W opracowaniu Gazowskiego znalazy si uoone w porzdku alfabetycznym biogramy 225 dziaaczy politycznego podziemia pisudczykowskiego, istniejcego po 1939 r. w kraju. Biogramy poprzedzone s obszernym wstpem, w ktrym au-
Zob. W. Paruch, Myl polityczna obozu pisudczykowskiego 19261939, Lublin 2005. Tam rwnie zamieszczona jest obszerna bibliograa dotyczca obozu pisudczykowskiego w dwudziestoleciu midzywojennym. 2 Kwesti dziaalnoci pisudczykw na uchodstwie po wybuchu II wojny wiatowej poruszy J. Piotrowski, Pisudczycy bez lidera (po 1 wrzenia 1939 roku), Toru 2003. Por. te dyskusj na temat tej ksiki, z udziaem autora, A. Adamczyka i M. Gazowskiego, na amach czasopisma Niepodlego, t. 55, 2005, s. 387460.
177
tor omwi dzieje organizacji politycznych pisudczykw, problematyk publicystyki politycznej obozu oraz ich relacje z innymi ugrupowaniami Polski Podziemnej. Ksik uzupeniaj wykazy: hase, skrtw oglnych i skrtw bibliogracznych. Zwraca uwag zamieszczenie 340 fotograi bohaterw ksiki, nie tylko zdj portretowych, ale take innego typu, np. rodzinnych. W kontekcie powyszego opisu bibliogracznego, mona by formuowa wobec autora ksiki zarzut o braku konsekwencji w konstrukcji biogramw i utrzymywaniu proporcji midzy nimi, czyli nie trzymanie si konwencji sownikowej, czego najwidoczniejszym skutkiem jest przeksztacenie czci hase w do pokane artykuy. Autor uprzedzi ten zarzut, stwierdzajc, e jego celem byo przedstawienie sylwetek uczestnikw konspiracji pisudczykowskiej wszechstronnie, w kontekcie caej aktywnoci politycznej i spoecznej, zwaszcza, e byy to zwykle osoby o znaczcych zasugach niepodlegociowych, ktre sw walk o woln Polsk podjy jeszcze przed pierwsz wojn wiatow. Dlatego te ksika nie jest typowym sownikiem biogracznym, w ktrym tematyka koncentruje si wok wybranego aspektu dziaalnoci poszczeglnych postaci. Rwnie funkcja danej osoby w konspiracji pisudczykowskiej nie miaa wpywu na objto hasa czy zawarte w nim ilustracje. Przyjcie takiej formy umoliwio wypowiedzenie si w innych kwestiach, zwizanych z yciem i dziaalnoci prezentowanych postaci, bardziej znaczco okrelajcych ich rol w najnowszej historii Polski ni uczestnictwo w konspiracji pisudczykowskiej. Zadeklarowana koncepcja w peni obronia si dziki temu, e poszczeglne hasa-artykuy s wnikliwymi, i szeroko udokumentowanymi rdowo kompendiami wiedzy o wybranych postaciach, nie stronicymi od gboko umotywowanych ocen. Dziki temu sownik stanowi zbir pasjonujcych ksi-
eczek-biograi, ukadajcych si w jedn wielk ksig. Praca powstaa na podstawie kwerendy autora w czterdziestu archiwach i instytucjach oraz archiwach prywatnych, korespondencji z przeszo stoma osobami i instytucjami, zebranych relacji ustnych, a take rde drukowanych, prasy (przede wszystkim przedwojennej) oraz wspomnie i opracowa. Gazowski wykorzysta pomijane dotd lub sabo wykorzystane materiay z Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum Wojskowego, Instytutu Pamici Narodowej i in. Nie przeprowadzi natomiast kwerendy w polskich placwkach naukowych za granic, np. w Instytucie Jzefa Pisudskiego w Londynie i w Nowym Jorku. Zostao to czciowo zrekompensowane dziki udostpnieniu materiaw przez innych badaczy, w tym z Instytutu Hoovera w Stanford (dotyczcych Wacawa Lipiskiego), za fakt skoncentrowania sownika na pisudczykach w kraju sprawia, e luka w kwerendzie zagranicznej nie obnia w sposb istotny wartoci pracy. Wierni Polsce nie s ksik wycznie o rodowisku konspiracji pisudczykowskiej, wielu jej uczestnikw byo bowiem zaangaowanych w dziaalno AK, a po wojnie DSZ i WiN. W peni zasadnie nie przeprowadzi autor sztucznych ci w biograach opisywanych ludzi, walczcych w rny sposb i w rnych strukturach, ale cay czas o to samo; niemniej uzasadnione byoby chyba zarysowanie jakiego kryterium opisowej denicji zaliczenia kogo do nurtu pisudczykowskiego w omawianym okresie, gdy, o ile cz osb jest wrcz sztandarowymi pisudczykami (np. Lipiski, ktremu autor powici prac doktorsk), to cz postaci (szczeglnie mniej znaczcych, np. Stefan Makuch) tylko przy duej dozie dobrej woli mona zaliczy do tego obozu. W tej sytuacji sownik Gazowskiego, przyjmujc za konieczny punkt wyjcia przynajmniej luny czy przejciowy zwizek danej postaci z pi-
RECENZJE
178
sudczyzn, stanowi nade wszystko pretekst do ukazania biograi Polakw w zmaganiu z dwoma systemami totalitarnymi. Posumy si przykadem postaci, ktrej biograa zapisaa si zderzeniem z oboma totalitaryzmami: nazistowskim i komunistycznym. Jadwiga Tokarzewska, siostra stryjeczna twrcy i pierwszego komendanta Suby Zwycistwu Polski, uczestniczka podziemia pisudczykowskiego najpierw pod okupacj sowieck, nastpnie niemieck, i ponownie sowieck, aresztowana przez NKWD. Po przeszo dziesicioletnim pobycie w sowieckich wizieniach i agrach pisaa, podsumowujc swoje ycie: O sobie mwi jedno: na stos rzucia swj ycia los, wic trwaj do ostatniego tchnienia. Przekonanie autora o koniecznoci ukazania moliwie drobiazgowej biograi poszczeglnych postaci tumaczy te wykorzystanie obszernych czsto, ale zawsze precyzyjnie dobranych, cytatw, dwojakiego gwnie rodzaju: znajduj si wrd nich wnioski odznaczeniowe z akt CAW, zawierajce opis dziaalnoci niepodlegociowej lub konkretnego czynu bojowego, oraz z dokumentw sdowych, obecnie przechowywane w archiwach IPN. Autor powouje si na dokumenty znajdujce si w IPN w Warszawie, ponadto w Krakowie i w Katowicach. Dokumenty sdowe szczeglnie dramatycznie odzwierciedlaj tragedi ludzi, ktrzy uczestniczyli w konspiracyjnej walce z Niemcami, a po wojnie podlegali przeladowaniom wadz komunistycznych. Wrd represjonowanych uczestnikw politycznej konspiracji pisudczykw by Kazimierz Gorzkowski, dziaacz harcerski, zaangaowany w wiele przedsiwzi konspiracyjnych, m.in. jeden z inicjatorw maego sabotau, kierownik Dziau IV (akcje specjalne) Podwydziau N BIP KG ZWZ-AK, uczestnik akcji ratowania ydw, w 1948 r. skazany na 15 lat wizienia. Bronica go adwokat zoya odwoanie od tego wyroku do Naczelnego Sdu Wojsko-
wego, piszc: Wojskowy Sd Rejonowy nie wzi pod uwag okolicznoci agodzcych, a w szczeglnoci wybitnych zasug oskaronego na polu walki w pocztkowym okresie odzyskania niepodlegoci (1918) w Powstaniu lskim, w oddziaach obrony Warszawy w 1939 r. oraz w okresie okupacji [...]. Liczne szczytne odznaczenia wiadcz, e oskarony jest jednostk nieprzecitn i zasuon dla Polski, a wic zasuguje na specjaln wzgldno przy wymiarze kary pisaa. Do swojej proby doczya te owiadczenia uratowanych przez Gorzkowskiego ydw. Jednak Najwyszy Sd Wojskowy nie uwzgldnieni proby adwokat: Zasugi z czasw okupacji obszernie zapodane w skardze rewizyjnej wobec tak gronych przestpstw skazanego nie mog odegra znaczenia uzasadnia decyzj WSR. Grone przestpstwa byy jedynie pomoc, okazan ppk. Lipiskiemu w wydawaniu konspiracyjnego pisma Gos Opozycji. Szczeglnie dobitny przykad stosunku do ludzi Polskiego Pastwa Podziemnego z czasw wojny stanowi fragment uzasadnienia wyroku przeciw Marii oszak, pracowniczki Wydziau Prezydialnego OPW, sanitariuszki w Powstaniu Warszawskim, po wojnie skazanej na 6 lat wizienia i konskat mienia: w grudniu 1947 ukrywaa w swoim mieszkaniu przestpc antypastwowego Fieldorfa ps. Nil i umoliwia mu spotkanie z innym przestpc antypastwowym Bbiskim [gen. Kazimierz Bbiski, organizator i pierwszy dowdca 27. Woyskiej DP M.G.]. Ta ostatnia okoliczno rwnie dowodzi, e skazana do koca 1947 r. rozwijaa aktywn dziaalno antypastwow. Majc na uwadze, e skazana, jak wynika z caoksztatu sprawy, jest w swojej dziaalnoci antypastwowej niepoprawna, naley uzna, e wymierzona jej kara jest raczej niewspmiernie niska. Wybr tekstw Wierni Polsce, t. II stanowi uzupenienie biogracznej czci przed-
RECENZJE
179
siwzicia. Znaczenie publicystyki dla poznania nie tylko aktywnoci propagandowej, ale i zaoe ideowych, oraz szczegowych aspektw programu pisudczykw jest bezdyskusyjne. Mona zgodzi si z autorem, e w wypadku ogu ugrupowa politycznych Polskiego Pastwa Podziemnego czyli partii bd organizacji o zblionych cechach, nie koncentrujcych si, jak AK czy NSZ, na walce zbrojnej lub przygotowaniu do niej publicystyka stanowia gwn form dziaalnoci. Szeroko rozumiana publicystyka polityczna zapeniaa amy mniej lub bardziej regularnie ukazujcej si prasy periodycznej. Na drugim miejscu naley postawi wydawnictwa o charakterze drukw zawartych. Wtpliwo budzi moe jedynie stwierdzenie autora, e publicystyka stanowia gwna form walki o niepodlego w latach 19391947, wobec faktu, i w wypadku pisudczykw a w mniej ostry sposb i innych grup czy nurtw politycznych publicystyka praktycznie nie obejmowaa pierwszego oraz ostatniego z wymienionych lat: w 1939 r. naleao dopiero podj wysiek organizacji struktur i ruchu wydawniczego, a w 1947 r. konspiracja bya ju zbyt osabiona represjami wadz komunistycznych. Nie ma wtpliwoci, e gwn form walki o niepodlego w pierwszym okresie rozcigajcym si i na 1940 r., byo zawizywanie struktur, a w kocowym obejmujcym drug poow lat czterdziestych, same prby przetrwania w podziemiu i dziaania na rzecz ocalenie poszczeglnych osb przed aresztowaniami, np. poprzez umoliwienie ucieczki zagranic. Autor zdaje sobie z tego spraw, zarysowujc ramy aktywnoci na lata 1940 1946, co dla czytelnika moe stanowi pewn zagadk wobec cezury poprzedniego tomu 19391947. Wyjanienie jest proste: w roku 1939 jeszcze, a od roku 1947 ju, publicystyka pisudczykowska w kraju nie miaa gdzie si ukazywa. Zwaszcza kocowa cezura wymaga podkrelenia, o ile poszczeglne osoby i grupy prboway kontynuowa dzia-
alno konspiracyjn co znalazo odzwierciedlenie w tomie biogracznym to aktywno wydawnicza ju zamara. Zakoczenie dziaalnoci publicystycznej i szerzej, wydawniczej, nie nastpio na podstawie jednej decyzji, a w zwizku z wieloma decyzjami o zamroeniu pism do lepszych czasw na kilka tygodni lub miesicy, po ktrych upyniciu do wznowienia wydawnictwa ju nie dochodzio. Na waciw zawarto tomu skada si ponad dwiecie artykuw z pism i broszur publicystycznych oraz kilku ocjalnych deklaracji programowych i listw otwartych ugrupowa pisudczykowskich. Cz tekstw przytoczona zostaa w caoci, dotyczy to zwaszcza form krtkich, co moe by uznane za nagrod dla ich autorw za rzadk wrd publicystw cnot zwizego wyraania pogldw. Pozostae przytoczone s ze skrtami, ktrych kryterium, jak naley si domyla, jest uznanie danego passusu za interesujcy lub nie oraz ujmujc rzecz nieco kolokwialnie ch pozbycia si ewidentnych duyzn. Cytowane teksty pochodz z nastpujcych czasopism: Dekada, Droga, Gos Opozycji, Modzie Walczca, Myl Pastwowa, Nurt, Pastwo Polskie, Pomie, Polska, Polska Gospodarcza, Polska Niezawisa, Polska walczy, Przegld Polityczny, Robotnik Polski, S (Strzelec), Skrzyda, Sowo Polskie, Suba Pastwu, S. U. P. (Sprawy Ukraisko Polskie), Tydzie, Ziemie Wschodnie Rzeczypospolitej. Wymienione czasopisma, stanowice pene spectrum czasopimiennictwa pisudczykw w omawianym okresie, wydawane byy przez Obz Polski Walczcej i Konwent Organizacji Niepodlegociowych, czyli dwie gwne organizacje pisudczykw oraz kilka mniejszych struktur. Autor we wstpie wyrni trzy okresy w publicystyce pisudczykowskiej: do 1942 r., od zawizania w drugiej poowie 1942 r. gwnych organizacji obozu: OPW i KON do
RECENZJE
180
Powstania Warszawskiego 1944 r. oraz po Powstaniu Warszawskim i w okresie powojennym. Nie przyj jednak, i chyba susznie, podziau chronologicznego jako gwnego kryterium prezentacji tekstw. Teksty zamieszczone w zbiorze uoone s wedug klucza tematycznego, w czterech czciach: I. Deklaracje programowe i owiadczenia, II. Przeszo, III. Problematyka polskiej polityki zagranicznej, IV. Zagadnienia wewntrzne, rozbitych z kolei na mniejsze jednostki. Np. w czci drugiej znajdujemy rozdzia W obronie polskiego Wrzenia, prezentujcy ten charakterystyczny dla obozu pisudczykw wtek wojennej publicystyki. Wedug kryterium chronologicznego skomponowana zostaa tylko ostatnia pita cz zbioru Publicystyka powojenna pisudczykw, co jest uzasadnione relatywnie ma objtoci publicystyki tego okresu, prezentowanej na amach ju tylko dwch ukazujcych si w warunkach nowej okupacji pism: Polska Niezawisa i Gos Opozycji. Dziki zastosowanemu podziaowi wedug kryterium tematycznego, autor wyboru w sposb przejrzysty ukaza problematyk, ktra znajdowaa si w polu zainteresowa publicystw wymienionych pism i w duej mierze uchwyci hierarchi tej problematyki. Groba arbitralnoci, czy wrcz dowolnoci doboru, poprzez wykluczenie wtkw uznanych przez autora wyboru za mniej istotne, na rzecz interesujcych go, zostaa wydatnie ograniczona przez sam obszerno zbioru, w ktrym znalazo si miejsce dla kilkudziesiciu wyodrbnionych wtkw. Uwag zwraca zawarty w czci III paragraf Koncepcja dwch wrogw. Zaprezentowane tam teksty dowodz sformuowania przez cay obz pisudczykowski w kraju po wrzeniu 1939 r. i konsekwentnego podtrzymywania przez kolejne lata koncepcji dwch rwnorzdnych zagroe: niemieckiego i rosyjskiego (wymiennie okrelanego jako komunistyczne), przed jakimi stana Polska w czasie wojny. Wraz ze zblianiem
si klski Niemiec, czyli w sposb wyrany ju od 1943 r., silnie podkrelana bya przy tym konieczno koncentracji uwagi na niebezpieczestwie sowieckim (rosyjskim, komunistycznym), jako rosncym, podczas gdy zagroenie niemieckie zostanie si, faktycznie niezalenych bezporednio od Polakw wydarze wojennych, zniesione. Podejcie takie rodzio oczywicie szereg konsekwencji, takich jak wezwanie do przygotowania spoeczestwa do oporu przed Sowietami, koncentracja dziaa rzdu na obronie ziem wschodnich i suwerennoci pastwa, nietrwonienie si na walk z przegranymi Niemcami, a baczne zwrcenie uwagi i podjcie prb neutralizacji wpyww komunistycznych w Polsce przed wkroczeniem Armii Czerwonej do Polski. Naley rwnoczenie zaznaczy, e wobec polityki lojalnoci organizacji pisudczykowskich (OPW, KON) wobec Rzdu RP na Wychodstwie i ocjalnych struktur PPP oraz programowym nietworzeniu wasnych oddziaw zbrojnych, wszelkie idce w poprzek polityce kierowniczych gremiw rzdu, delegatury, AK etc. koncepcje, jak np. niedwuznacznie sugerowany pomys podjcia zdecydowanych dziaa wymierzonych w inltracj komunistyczn w okupowanym kraju, pozostay na papierze. Dobrze si stao, e autor wyboru przypomnia te teoretyczne koncepcje pisudczykw. Pokazuje to, e dla polityki realizowanej przez rzdy Sikorskiego i Mikoajczyka, oraz grub czwrk prorzdowych stronnictw politycznych istniaa alternatywa, ktrej realizmu i potencjalnej skutecznoci oczywicie nigdy nie sprawdzimy, ale ktrej istnienia nie mona zaprzeczy. Warto przy tym zauway, e sformuowana zostaa ona poza politycznym orodkiem wadzy, od ktrej pisudczycy de facto po militarnej porace we wrzeniu i politycznym przewrocie paryskim w 1939 r. byli odsunici, a nie przez rodowisko reprezentujce bardzo szerokie krgi polskiej opinii publicznej,
RECENZJE
181
przywizanej do tradycji politycznej marszaka Pisudskiego i w istocie pozytywnie oceniajcej okres sanacji. Gdy dodamy do tego, e niezalenie od pisudczykw, bardzo podobn polityczn koncepcj dwch wrogw sformuoway rodowiska narodowe (wikszociowe w wczesnym ruchu narodowym w kraju), to okazuje si, e ugrupowania polityczne, reprezentujce o ile odwoa si do ostatnich lat przedwojennych (a pniej trudno mwi ju o jakichkolwiek obiektywnych moliwociach zmierzenia poparcia) wikszo polskich obywateli, posiadaa odmienn wizj polityki od realizowanej przez polski rzd. Tyle, e z faktu tego niewiele wynikao, o polityce decydowali bowiem ci, ktrzy przechwycili ster rzdw i wzili za nie odpowiedzialno, a brak sankcji demokratycznej w warunkach wojny mia znaczenie drugorzdne. Dla samych pisudczykw najwaniejsz sankcj aktywnoci publicznej bya zawsze racja polityczna i zdolno jej realizacji, a nie paradygmat demokracji, co mona by odnie i do wojennych rodowisk narodowych, wyznajcych zbien koncepcj polityki zagranicznej, opart o doktryn dwch wrogw. aden z tych nurtw nie potra i chyba bdmy sprawiedliwi obiektywnie nie by w stanie w wczesnych warunkach politycznych narzuci jej ocjalnym czynnikom rzdowym, czy to poprzez przemodelowanie z zewntrz ich polityki, czy to poprzez przejcie przynajmniej czci wadzy. W tych okolicznociach cz narodowcw podja nieskuteczne prby realizacji wasnej polityki obok gwnego nurtu polskiego pastwa podziemnego, a pisudczycy ograniczyli si faktycznie do (powiedzmy to wprost), do jaowej pod wzgldem efektw, kontestacji polityki rzdu na amach pism i broszur. Dla spadkobiercw polityki Jzefa Pisudskiego nie by to na pewno szczyt marze i cho stanowi to wiadectwo tego, e przynajmniej prbowali, to rwnoczenie wiadczy o upadku roli i znaczenia caego obo-
zu w okresie II wojny i obu okupacji, kiedy w przeciwiestwie do okresu poprzednich kilkudziesiciu lat pisudczycy nie kierowali biegiem dziejw, a komentowali je i byli przez nie miadeni. I cho lektura II tomu Wiernych Polsce, w ktrym szczeglnie ostro, powiedziabym brutalniej ni w wypadku czci biogracznej ujawnia si rozziew planw z rzeczywistoci, jest waciwie dowiadczeniem wrcz traumatycznym, dobrze stao si, e ta publicystyka zwycionych zostaa nam pokazana. Dopenia ona obraz zawarty w czci biogracznej, ukazujc, o co w istocie jej bohaterowie walczyli i za co skadali czsto najwysz oar ycie. Obie czci cz w sposb najcilejszy postacie bohaterw biogramw i zarazem autorw publicystyki. Specyka konspiracyjnej prasy nie pozwolia Gazowskiemu na zidentykowanie czci autorw poszczeglnych publikacji, cho dodatkowo w kilku, do oczywistych przypadkach, mg chyba pokusi si o opatrzenie tekstu (ze znakiem zapytania) nazwiskiem np. Henryka Jzewskiego; generalnie nie ma wtpliwoci, e publicystyk parali si wszyscy wiodcy przedstawicieli obozu. Sami tylko publicyci zidentykowani w sposb niebudzcy wtpliwoci tworz znakomit plejad: Henryk Jzewski, Wacaw Lipiski, Antoni Pczek, Adam Radziejowski, Ferdynand Goetel, Wilam Horzyca, Janusz Makowski, Klaudiusz Hrabyk. Cykl Wierni Polsce przyczynia si do poszerzania wiedzy i przywracania pamici o tych wanych postaciach najnowszej historii Polski. Opracowanie Marka Gazowskiego (na razie dwutomowe, ale autor w tekcie ju zadeklarowa powstanie krytycznej czci trzeciej), niezalenie od wartoci naukowej, stanowi te form upamitnienia ludzi, wiernych sowom umieszczonym jako motto na stronie tytuowej pierwszego tomu pracy: Dla niepodlegoci wydoby musimy z siebie wszystko, zoy wszelkie oary. Witold Wasilewski, IPN
RECENZJE
182
HENRYK GBOCKI, IPN KRAKW
DOKUMENTY
O POLITYK KONTRAKTU SPOECZNEGO

MEMORIA BRONISAWA GEREMKA Z MAJA 1988 R. Schyek dziejw PRL i proces wielkiej transformacji systemu komunistycznego nale do najwaniejszych i wci najbardziej kontrowersyjnych problemw dziejw Polski w wieku XX. Jednym z kluczowych zagadnie pozostaje proces dochodzenia do ugody midzy przywdcami obozu Solidarnoci a wadzami komunistycznymi. Jak pokazuje przykad innych procesw historycznych, wszelkie polityczne porozumienia poprzedzane musiay by zwykle wczeniejszymi, nieraz dugo trwajcymi zabiegami, wykorzystywaniem niejawnych kanaw przekazywania politycznych ofert i propozycji rozmw. Memoria i jego domniemany autor Prby wyjanienia kwestii poufnych sonday i kontaktw midzy skaniajc si ku ugodzie czci obozu opozycji a wadzami komunistycznymi wzbudzaj w Polsce, mimo upywu prawie 20 lat, wci wiele emocji1. Jeszcze wiksze emocje wywouje prba podjcia wtku domniemanych zabiegw dotarcia umiarkowanej czci opozycji do Moskwy z ofert politycznego kontraktu, przy pominiciu wadz PRL2. Wyjanienie tego problemu wydaje si by szczeglnie trudne wobec zamknicia przed badaczami najwaniejszej czci postsowieckich archiww oraz milczenia uczestnikw prowadzonej wwczas politycznej gry o ksztat ugody. Nieco wiata na te zagadnienia moe rzuci publikowany poniej dokument. Jest nim memoria z maja 1988 r., powstay tu przed wyganiciem fali strajkw z kwietnia i maja 1988 r., ktre przypomniay pierwszy raz w takiej skali od stanu wojennego o ywotnoci idei Solidarnoci. Napisany w jzyku francuskim i podpisany przez jednego gwnych doradcw Solidarnoci, a zarazem jednego z najwaniejszych architektw ugody okrgego stou z komunistami prof. Bronisawa Geremka. Zawiera on, wyraan w tym czasie w innych dokumentach i wypowiedziach, wstpn ofert do rozpoczcia negocjacji z wadzami PRL, sformuowan take jako propozycja skierowana wobec suzerenw polskich komunistw przywdcw Imperium Sowieckiego.
1 Przykadem moe by histeryczna wrcz reakcja rodowisk, podtrzymujcych dotd apologetyczn legend okrgego stou, na opublikowanie zachowanych zapisw tzw. rozmw ostrzegawczo-wyjaniajcych, jakie w formie przesucha prowadzia SB, w osobie pk. Jana Lesiaka, z Jackiem Kuroniem, ktry wykorzystywa t okoliczno do ponawiania swych ofert ugody z wadzami komunistycznymi, przynajmniej od 1985 r. Zob. Nieocjalny sonda na temat ewentualnych negocjacji Jacka Kuronia rozmowy z SB w latach 19851989 (przypisy opr. H. Gbocki), Arcana, nr 7071 (45), 2006, s. 165180. 2 Zob. dokumenty opublikowane przez A. Dudka, Rok 1989 w moskiewskich szyfrogramach, Biuletyn IPN, nr 4 (39), kwiecie 2004, s. 6874. Zob. zarzuty Gazety Wyborczej: Jak Michnik z Wajd Polsk Sowietom sprzedawali, Gazeta Wyborcza z 13 VII 2004 r. Por. m.in. polemik A. Dudka ze stanowiskiem Gazety Wyborczej: A. Dudek, Kto nie ze mn ten kamca, Dziennik z 8 VI 2007 r.
183
Waciwym adresatem tego memoriau mia by podobno Michai Gorbaczow, przywdca ZSRS. Dokument zachowa si jedynie w formie kopii, co zgodnie z zasadami warsztatu pracy historyka powinno skania do ostronoci, jednak jego tre potwierdzaoby autorstwo podpisanego pod nim B. Geremka. Do dokumentu tego dotarem podczas kwerendy w archiwach i bibliotekach w Waszyngtonie i Nowym Jorku, prowadzonej w ubiegym roku w Stanach Zjednoczonych. Jego jedyna znana kopia zachowaa si w zbiorach prywatnych osoby niezwykle zasuonej dla wspierania polskiej opozycji antykomunistycznej w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych XX w. Ireny Lasoty. Utrzymywaa ona rozlege kontakty z osobami i instytucjami wspierajcymi dziaalno opozycji w PRL i w innych krajach bloku komunistycznego. Oto jak wyjania ona pochodzenie tego interesujcego rda historycznego: W 1994 r. przeprowadziam si z Parya do Waszyngtonu. Dopiero w 2007 roku zaczam porzdkowa archiwa przywiezione w kilku kartonach. W latach 198493 mieszkaam w Londynie (198485) i w Paryu z mem Jakubem Karpiskim. Oboje utrzymywalimy bliskie kontakty z rnymi rodowiskami, grupami i ludmi w Polsce. Spotykalimy wielu ludzi, Polakw, Francuzw, Amerykanw, zwizanych z pomoc podziemiu w Polsce, mielimy bliskie kontakty z kilkoma dziennikarzami, politykami, zwizkowcami. Poniszy list kopia oryginau zostaa nam dostarczona jako list Bronisawa Geremka do Michaia Gorbaczowa, na kilka dni zanim mia si znale u adresata. Pamitam, e nie zrobi on na mnie wikszego wraenia, natomiast Jakub Karpiski by mocno poruszony i samym faktem zaistnienia tego listu, i jego tonem. Wiem, e list zosta dorczony, ale nieznana mi jest reakcja Gorbaczowa3. Irena Lasota, z ktrej zbiorw pochodzi publikowany dokument, naley do postaci szczeglnie zasuonych w dziaaniach na rzecz wolnoci nie tylko Polski, ale i innych pastw komunistycznych4. Urodzia si we Francji w 1945 r. jako Irene Hirszowicz. W Polsce mieszkaa od 1948 r. i tu rodzina zmienia nazwisko na Lasota. W latach 19621968 studiowaa lozo na Uniwersytecie Warszawskim. W 1964 r. przez kilka miesicy bya czonkiem Zwizku Modziey Socjalistycznej. Naleaa do tzw. druyn walterowskich ZHP, kierowanych przez Jacka Kuronia. Podczas studiw staa si jednym z liderw rodowiska tzw. komandosw na UW, przewodzc jednej z grup samoksztaceniowo-dyskusyjnych, skupiajcej modzie z akademikw, przewanie pochodzc z prowincji, dziaajcej rwnolegle do grupy Adam Michnika. Bya te jedn z gwnych postaci studenckich wystpie w marcu 1968 r. To ona na wiecu na Uniwersytecie Warszawskim 8 marca1968 r., ktry rozpocz fal wystpie studenckich, odczytaa rezolucj z daniem przywrcenia na studia relegowanych z uczelni Adama Michnika i Henryka Szlajfera oraz wesza w skad delegacji studenckiej na rozmowy z prorektorem UW. Aresztowana, wysza na wolno w sierpniu 1968 r. W kwietniu 1969 r. sdzona z wolnej stopy, zostaa skazana na 1,5 roku pozbawienia wolnoci za przynaleno do tajnej organizacji. W 1970 r. wyemigrowaa do USA. Od lat siedemdziesitych wsppracowaa z Radiem Wolna Europa, BBC oraz licznymi czasopismami, m.in. londyskim Aneksem oraz z organizacjami podejmujcymi obron praw czowieka w krajach komunistycznych.
Z listu od Ireny Lasoty, 9 V 2008 r. Najwaniejsze informacje biograczne na temat Ireny Lasoty z okresu jej dziaalnoci opozycyjnej podaje biogram pira Teresy Bochwic, [w:] Opozycja w PRL. Sownik biograczny 19561989, t. 2, red. J. Skrzyski, Warszawa 2002, s. 196199.
4 3
DOKUMENTY
184
W Stanach Zjednoczonych, po ukoczeniu pedagogiki specjalnej w Temple University w Filadeli, pracowaa jako terapeutka dziecica. W latach 19751979 studiowaa nauki polityczne na Columbia University w Nowym Jorku, nastpnie bya wykadowc nauk politycznych na uniwersytetach Fordham i Yale. Rwnoczenie wspieraa opozycj demokratyczn w Polsce. Mimo zakazu wjazdu do PRL, czterokrotnie (w 1975, 1977, 1979 i 1984 r.) udao jej si dziki rnym wybiegom przyjecha do Polski. W 1981 r. staa si wspzaoycielk i prezesem wspierajcego dziaalno opozycji w Polsce The Comittee in Suport of Solidarity w Nowym Jorku. W 1984 r. zostaa wspzaoycielk i prezesem powstaego na bazie tego komitetu Instytutu na Rzecz Demokracji w Europie Wschodniej IDEE, co pozwolio rozszerzy dziaalno take na inne kraje bloku komunistycznego W czerwcu 1982 r. przeprowadzia podczas sesji, powiconej rozbrojeniu w siedzibie ONZ w Nowym Jorku, gon manifestacj przed Andriejem Gromyk, stojcym na czele sowieckiej delegacji. W latach osiemdziesitych, dziki rodkom wspomnianego Komitetu Poparcia Solidarnoci i pomocy zachodnich fundacji, wspieraa wiele organizacji i struktur opozycyjnych w kraju, szczeglnie dziaalno wydawnictw i pism drugiego obiegu. Na wielk skal organizowaa rwnie przerzut ksiek wydawnictw emigracyjnych do kraju. Otrzymywane pienidze kwitowano przy uyciu umwionych hase w pismach podziemnych. Dziki posiadanym rodkom organizowaa te stypendia naukowe dla dziaaczy opozycji, zapraszanych na Zachd. Sprawozdanie z dziaalnoci IDEE opublikowane zostao na amach paryskiej Kultury (1990, nr 4). Od 1985 r. mieszkaa w Paryu, wydajc wsplnie z Jakubem Karpiskim seri ksiek z dziedziny politologii Konfrontacje. W latach 19881997 wspredagowaa kwartalnik Uncaptive Minds. Od 1992 r. bya prezesem Fundacji IDEE, dziaajcej w Polsce. Kontynuowaa te dziaania na rzecz wspierania ruchw demokratycznych w krajach komunistycznych i postsowieckich. W 1994 r. wrcia do USA i zamieszkaa w Waszyngtonie. W marcu 2008 r. zostaa odznaczona przez Prezydenta RP Krzyem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za udzia w wydarzeniach z Marca 1968 r. Domniemany autor publikowanego memoriau, Bronisaw Geremek, to niewtpliwie jedna z najwaniejszych postaci dla dziejw PRL, szczeglnie jego schyku, a zarazem po 1989 r. wci czynny i niezwykle wpywowy polityk5. Urodzi si w 1932 r. W modoci zaangaowa si aktywnie w stalinowski komunizm. Jak wspomina po latach: W mojej akceptacji stalinizmu byo co [.] z gwatownego przejcia od mojej wojennej biograi, biograi dziecka, ktre przeyo wojn w najstraszniejszych warunkach6. Mieszkajc na warszawskim oliborzu dziaa w Zwizku Walki Modych, w ktrym zetkn si m.in. z Jackiem Kuroniem, ale take z Jerzym Wiatrem i Januszem Reykowskim, z ktrym uczy si w tym samym liceum. Po wielu latach mia ze swym szkolnym koleg, jako ocjalnym reprezentantem strony wadz PRL, negocjowa ukad okrgego stou w 1989 r.
5 Najwaniejsze informacje biograczne z okresu dziaalnoci w opozycji B. Geremka zestawia biogram, pira Marka Kunickiego-Goldngera, [w:] Opozycja w PRL. Sownik biograczny, t. 1, s. 9598. Por. ten sam biogram opatrzony bibliogra [w:] Sownik dysydentw. Czoowe postacie ruchw opozycyjnych w krajach komunistycznych w latach 19561989, t. 1, Warszawa 2007, 572577. 6 Rok 1989. Bronisaw Geremek opowiada. Jacek akowski pyta, Warszawa 1990, s. 105.
DOKUMENTY
185
Studia historyczne ukoczy na Uniwersytecie Warszawskim w 1954 r., kontynuujc je nastpnie mimo restrykcji zwizanych z wyjazdami zagranicznymi w tym czasie w Paryu, w cole Practique des Hautes tudes. W latach 19541960 i 19651985 pracowa w Instytucie Historii PAN. Kierowa tu Pracowni Historii Kultury redniowiecza (19651980). W latach 19621965 by dyrektorem Orodka Kultury Polskiej przy Uniwersytecie Paryskim. Swe zainteresowania naukowe skupia na historii kultury redniowiecznej i struktur spoecznych, szczeglnie wiata ludzi marginesu we Francji, czemu powieci szereg studiw naukowych7. Moliwoci kontaktu ze rodowiskami naukowymi i intelektualnymi Francji pozwoliy Geremkowi nawiza szereg cennych w pniejszych latach znajomoci. W latach 19501968 nalea do PZPR i by zaangaowanym dziaaczem partyjnym. Wystpi z PZPR w sierpniu 1968 r., w protecie przeciw inwazji Wojsk Ukadu Warszawskiego na Czechosowacj. [] niewtpliwe miaem poczucie nieuchronnoci rzdw partii. Gdyby bya ona w stanie si zreformowa, ju wtedy pozby si cienia stalinizmu, byoby moliwe przywrcenie realnego sensu piknie brzmicym sowom zawartym w jej programach. W tak moliwo wierzyem wanie do 1968 r. [] Sukces Pragi stanowi przecie i dla nas perspektyw ludzkiego wymiaru realnego socjalizmu8. Zwizany by w tym czasie ze rodowiskiem rewizjonistycznym, angaujc si w jego dyskusje, spotkania i seminaria. W grudniu 1975 r. podpisa list do delegatw na VII Zjazd PZPR i I sekretarza KC Edwarda Gierka, w ktrym postulowano reformy ustrojowe w PRL. Od drugiej poowy lat siedemdziesitych angaowa si w dziaania inicjowane przez opozycj demokratyczn, m.in. w 1977 r., w obronie aresztowanych dziaaczy KOR. Sygnowa deklaracj zaoycielsk Towarzystwa Kursw Naukowych, zasiadajc w radzie programowej TKN i uczestniczc w jego dziaaniach. Ta wanie aktywno staa si podstaw do zbudowania rosncego z latami, szczeglnie po sierpniu 1980 r., autorytetu osoby zaangaowanej w dziaalno opozycyjn. Cho obroni prac habilitacyjn w 1972 r., mg otrzyma profesur dopiero w 1989 r. Zblienie do KOR i aktywno w TKN stay si powodem uruchomienia dziaa SB. Bronisaw Geremek mia pozostawa w zainteresowaniu SB ju od 1965 r., od 1979 r. zosta poddany inwigilacji SB w ramach sprawy operacyjnego rozpracowania kryptonim Lis. Stosowano wobec niego podsuchy, perlustracj korespondencji i dziaania tajnych wsppracownikw SB9. W sierpniu 1980 r. Geremek sta si wspautorem Apelu 64 (intelektualistw) popierajcego postulaty strajkujcych robotnikw Wybrzea. Wsplnie z Tadeuszem Mazowieckim dotar 22 sierpnia 1980 r. do Stoczni Gdaskiej im. Lenina, gdzie wszed do Komisji Ekspertw przy Midzyzakadowym Komitecie Strajkowym. Po sierpniu 1980 r. zosta doradc centralnych struktur nowych zwizkw Midzyzakadowego Komitetu Zaoycielskiego NSZZ Solidarno w Gdasku oraz Krajowej Komisji Porozumiewawczej. Od stycznia
7 Zob. bibliogra prac naukowych B. Geremka wydanych do 1990 r. [w:] Biedni i bogaci. Studia z dziejw spoeczestwa i kultury oarowane Bronisawowi Geremkowi w szedziesit rocznic urodzin, Warszawa 1992. 8 Rok 1989. Bronisaw Geremek opowiada..., s. 104105 9 Zob. szerzej: S. Cenckiewicz, Oczami bezpieki. Szkice i materiay z dziejw aparatu bezpieczestwa PRL, Krakw 2004, s. 295298. Akcje SB wobec B. Geremka w latach 19801981 omawia w przygotowywanej do druku pracy, powiconej dziaaniom SB wobec kierownictwa Solidarnoci w latach 19801981, Grzegorz Majchrzak, w rozdziale powiconym rozpracowaniu Orodka Prac Spoeczno-Zawodowych NSZZ Solidarno.
DOKUMENTY
186
1981 r. dziaa jako przewodniczcy Rady Programowo-Konsultacyjnej Orodka Prac Spoeczno-Zawodowych przy KKP. Przewodniczy rwnie Komisji Programowej podczas I Zjazdu Solidarnoci. Wsptworzy program Samorzdnej Rzeczpospolitej. Podczas kryzysu bydgoskiego, w marcu 1981 r. mia zasadniczy wpyw na podpisanie porozumienia z wadzami PRL, ktre powstrzymao strajk generalny. Brak konsultacji z KKP wywoa kryzys w zwizku i zarzuty manipulacji. W okresie I Solidarnoci Geremek uosabia w krgu doradcw umiarkowan lini, skierowan wyranie na porozumienie z wadzami, wbrew np. bardziej radykalnym koncepcjom Jacka Kuronia. Po 13 grudnia 1981 r. by internowany do grudnia 1982 r. Aresztowany ponownie w marcu 1983 r. na podstawie oskarenia o organizowanie nielegalnych zebra, zwolniony zosta na mocy amnestii w lipcu 1983 r. W pierwszej poowie lat osiemdziesitych, podobnie jak inni dziaacze opozycji, podlega wielu represjom, cznie z zablokowaniem moliwoci wyjazdw z PRL i usuniciem z pracy w IH PAN w 1985 r. W kwietniu 1987 r. zosta oskarony przez rzecznika rzdu PRL Jerzego Urbana, obok Janusza Onyszkiewicza, Klemensa Szaniawskiego i Magdaleny Sokoowskiej, o wspprac z wywiadem amerykaskim, za co wytoczony zosta Urbanowi proces. Jak wspomina ten okres w 1990 r.: Nie byo chyba takiej zbrodni, ktrej by mi komunistyczna propaganda nie przypisaa, cznie ze wiadomym dziaaniem na szkod Polski, motywowanym nienawici do wasnego narodu [] rzecznik rzdu, Jerzy Urban zarzuca mi za szpiegostwo, co prasa gorliwie podchwycia10. Od 1983 r. doradza Lechowi Wasie oraz podziemnej Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej. Od jesieni 1983 r. do lata 1984 r., bra udzia w rozmowach z wadzami, toczcymi si pod patronatem Kocioa, w sprawie uwolnienia grupy dziaaczy byego KOR i przywdcw Solidarnoci. Traktowany jako swego rodzaju minister spraw zagranicznych Solidarnoci, zazwyczaj reprezentowa przywdcw zwizku w rozmowach z zagranicznymi dziennikarzami. By jednym z autorw opracowania przedstawiajcego zapa spoeczn i ekonomiczn w PRL Raport: Polska 5 lat po sierpniu (1985), ktry odbierano jako rodzaj wstpnej oferty do rozmw z wadzami. Poczwszy od amnestii w 1986 r., Geremek powtarza w swoich wypowiedziach propozycje zawarcia kontraktu spoecznego, ktrego podstaw miaa tworzy wsppraca w reformowaniu gospodarki i ograniczony pluralizm organizacyjny. We wrzeniu 1986 r. podpisa apel w sprawie zniesienia sankcji ekonomicznych dla PRL, co odbierano jako kolejny gest majcy skoni wadze komunistyczne do negocjacji. Od 1987 r. by doradc Krajowej Komisji Wykonawczej NSZZ Solidarno. Znalaz si te wrd osb, ktre podpisay owiadczenie z 31 maja 1987 r., przed pielgrzymk Jana Pawa II do kraju. rodowisko to w grudniu 1988 r. przeksztacio si w Komitet Obywatelski przy Lechu Wasie, wyoniony na drodze kooptacji, jako reprezentacja umiarkowanej opozycji. Najpeniej rozwijan w swych wystpieniach koncepcj paktu antykryzysowego midzy Solidarnoci i wadzami komunistycznymi wyoy w wywiadzie dla legalnie wydawanego tygodnika Konfrontacje z grudnia 1987 r., ktry ukaza si w lutym 1988 r. (nr 2). Po rozpoczciu strajkw w sierpniu 1988 r., wsplnie z Andrzejem Stelmachowskim odegra inicjujc rol w nawizaniu rozmw midzy Lechem Was a wadzami PRL. Powtarza wwczas koncepcj paktu antykryzysowego, proponujc zarazem pluralizm zwizkowy, oznaczajcy prawo do dziaalnoci Solidarnoci, i pluralizm spoeczno-polityczny, poprzez umoliwienie dziaalnoci stowarzysze i klubw. W swych wypowiedziach jesieni 1988 r.,
10
DOKUMENTY
Rok 1989. Bronisaw Geremek opowiada, s. 9.
187
w okresie przygotowa rozmw okrgego stou, gosi ide ewolucyjnych zmian i nowej umowy spoecznej, polegajcej na nawizaniu wsppracy przy reformowaniu gospodarki i demokratyzacji poprzez m.in. wolne wybory. Wypowiada si zarazem przeciw wysuwanym ze strony wadz ideom rzdu koalicyjnego. Obok Jacka Kuronia, Adama Michnika i Tadeusza Mazowieckiego nalea do grupy najwaniejszych twrcw strategii strony Solidarnoci i osb decydujcych o doborze jej reprezentacji przy rozmowach okrgego stou. Bra udzia w najistotniejszych poufnych rozmowach politycznych z PZPR i gen. Czesawem Kiszczakiem, prowadzonych w Magdalence pod Warszaw. Podczas ocjalnych obrad okrgego stou przewodniczy zespoowi ds. reform politycznych, bdc jednym z gwnych architektw osignitego porozumienia. Wszed do Sejmu kontraktowego z listy Komitetu Obywatelskiego w wyborach 4 czerwca 1989 r. W okresie negocjacji w sprawie utworzenia rzdu latem 1989 r. opowiada si za rzdem tzw. wielkiej koalicji z PZPR. Jego kandydatura wysuwana bya na ewentualnego premiera takiego rzdu. Po powstaniu rzdu Tadeusza Mazowieckiego pozosta przewodniczcym Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego. Wsptworzy Ruch Demokratyczny Akcja Demokratyczna, a nastpnie jego kontynuacj w postaci Unii Demokratycznej, Unii Wolnoci i Partii Demokratycznej. W latach 20002001 by przewodniczcym Unii Wolnoci. W III RP pozosta jednym z najbardziej wpywowych politykw i postaci ycia publicznego, szeroko znanym rwnie w Europie. Po wyborach do parlamentu w 1991 r. otrzyma od prezydenta Lecha Wasy misj sformowania rzdu, ktrego nie udao mu si utworzy. W latach 19972000 by ministrem spraw zagranicznych. Od 2004 jest posem do Parlamentu Europejskiego. By laureatem wielu nagrd, wyrnie i doktoratw honoris causa, cznie z najwyszymi odznaczeniami pastwowymi, w tym Orderu Ora Biaego, otrzymanego w 2002 r. od prezydenta Aleksandra Kwaniewskiego. Oferta wstpna: pakt antykryzysowy Zawarta w publikowanym memoriale koncepcja paktu antykryzysowego jako paszczyzny porozumienia umiarkowanej czci opozycji i wadz komunistycznych pojawiaa si od poowy lat osiemdziesitych. W miar sabnicia struktur podziemnej Solidarnoci nasilay si propozycje nawizania rozmw z wadzami w obszarze wsppracy w reformowaniu gospodarki, szczeglnie po rozpoczciu polityki pierestrojki Michaia Gorbaczowa w ZSRS, a w PRL po amnestii i zagodzeniu represji w 1986 r. Coraz wyraniej pojawiaa si opinia, e naley podj negocjacje za wszelk cen, nawet bez warunkw wstpnych. Wtedy te w wypowiedziach o potrzebie szukania kompromisu na paszczynie niezbdnej reformy gospodarczej rodzia si idea, ktra z czasem miaa przybra ksztat paktu antykryzysowego. Geremek na amach Tygodnika Mazowsze przestrzega jesieni 1986 r.: [...] jedynie przyjcie takiej perspektywy stwarza szans pozytywnych rozwiza skierowanych ku przyszoci [...] istnieje realna potrzeba kontraktu w duchu umw posierpniowych [...] Przedmiotem porozumienia moe by przyszo gospodarki narodowej, a wic dziaanie na rzecz strukturalnej reformy gospodarczej, a take utrzymanie i rozszerzenie tego, co okrela si mianem polskiej swoistoci: miejsce Kocioa, nieskolektywizowane rolnictwo, aspiracje spoeczne11. Wadze komunistyczne zainteresowane byy uzyskaniem legitymizacji dla niezbdnych reform ekonomicznych, ktrych dotkliwe skutki mogy wywoa bunt spoeczestwa. Skaniaa do tego rwnie faktyczna likwidacja doktryny Breniewa. Jednak w latach 19861988
11
DOKUMENTY
Tygodnik Mazowsze, nr 183 z 8 X 1986.
188
ekipa Wojciecha Jaruzelskiego ograniczaa si do prb kooptacji pojedynczych osb utosamianych z opozycj do dekoracyjnych instytucji, jak Rada Konsultacyjna przy Radzie Pastwa powoana w 1986 r. Pozyskaniu tej legitymizacji, choby w formie plebiscytu, suy te miao przeprowadzone 29 listopada 1987 r. referendum w sprawie kontynuacji reform, ktre przynioso wotum nieufnoci ze strony zmczonego kryzysem ekonomicznym spoeczestwa. Analizy najbliszych doradcw gen. Jaruzelskiego z zimy i wiosny 1988 r. wskazyway na dramatyczn zapa polityczn, gospodarcz i spoeczn, ktra musiaa przynie kolejne wystpienia spoeczne, proponujc dokonanie przeomu politycznego12. Poraka wadz, ktrej doznay jesieni 1987 r., omielia przywdcw Solidarnoci i ich doradcw, uznajcych wyniki referendum za wasny sukces, do skadania kolejnych propozycji nawizania rozmw. Krajowa Komisja Wykonawcza NSZZ Solidarno 5 grudnia 1987 r. zgosia gotowo do prowadzenia negocjacji i zawarcia paktu antykryzysowego w zamian za likwidacj specjalnych regulacji prawnych, bdcych spucizn stanu wojennego, legalizacj spoeczestwa obywatelskiego [...], przywrcenie pluralizmu zwizkowego i legalnego dziaania Solidarnoci13. Podstaw ugody miaa by reforma gospodarcza i wsparcie reform w zamian za czciow demokratyzacj i legalizacj Zwizku przy uznaniu dominacji PZPR. Podobn ofert zgosi jeden z byych doradcw Zwizku Jerzy Holzer, w licie otwartym skierowanym do gen. Jaruzelskiego i Lecha Wasy, datowanym 13 grudnia, a opublikowanym w Tygodniku Mazowsze i Polityce. W imi przyszych losw Polski Jerzy Holzer proponowa spotka si bez warunkw wstpnych, ale z dobr wol14. Na tym wanie tle pojawi si najpeniejszy wykad projektu paktu antykryzysowego, dokonany przez Bronisawa Geremka w wywiadzie z 15 grudnia 1987 r. dla legalnie wydawanego tygodnika Konfrontacje, opublikowany w lutym 1988 r. i odbierany powszechnie jako najwyraniejszy gest gotowoci umiarkowanej opozycji do ugody, w sytuacji wyranej konfuzji wadz po klsce referendum15. Twrca i redaktor naczelny Konfrontacji Marek Goliszewski (pniejszy zaoyciel i prezes Business Centre Club) okolicznoci wydania wywiadu z Geremkiem opisuje nastpujco: Cenzura znowu wstrzymuje cay nakad, a tekst leci helikopterem do generaa
Analizy te przedstawia A. Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkad dyktatury komunistycznej w Polsce 19881990, Krakw 2004, s. 124132. Por. memoriay najbliszych doradcw gen. W. Jaruzelskiego z propozycj dokonania radykalnego przeomu: Okrgy st. Dokumenty i materiay. Pod red. W. Borodzieja i A. Garlickiego, t. I, wrzesie 1986luty 1989, wybr i opr. dokumentw B. Brzostek i G. Sotysiak. Wsppraca P. Kowal, Warszawa 2004, s. 7179, [Luty-marzec?] 1987 Memoria Jerzego Urbana, Stanisawa Cioska i gen. Wadysawa Poogi dla gen. Jaruzelskiego z propozycjami reform gospodarczych i ogoszenia Nowej Polityki Gospodarczej; por. ibidem, s. 130139, 28 stycznia 1988, Memoria Jerzego Urbana, Stanisawa Cioska i gen. Wadysawa Poogi dla gen. Wojciecha Jaruzelskiego dotyczcy drg wyjcia z kryzysu; ibidem, s. 146151, 18 marca 1988, Memoria Jerzego Urbana, Stanisawa Cioska i gen. Wadysawa Poogi dla gen. Wojciecha Jaruzelskiego dotyczcy drg wyjcia z kryzysu pastwa i PZPR. 13 Owiadczenie KKW, Tygodnik Mazowsze, nr 231 z 9 XII 1987, s. 1. 14 Tygodnik Mazowsze, nr 233 z 6 I 1988. 15 Z Bronisawem Geremkiem doradc b. KKP NSZZ Solidarno rozmawia Jerzy Szczsny, Konfrontacje 1988, nr 2, zob. przedruk: Okrgy st. Dokumentu i materiay, t. I, s. 140143. Por. te powtrzenie tych koncepcji: Pakt bez dogadywania si. Wywiad z Bronisawem Geremkiem, Tygodnik Mazowsze, nr 255 z 15 VI 1988.
12
DOKUMENTY
189
Jaruzelskiego. Wypracowana kolejna pozytywna decyzja inicjuje dugi dialog spoeczno-polityczny za porednictwem Konfrontacji[]16. Geremek sformuowa w wywiadzie dla Konfrontacji konkretn propozycj paktu antykryzysowego, nawizujc do projektw wysuwanych jeszcze w1981 r. na forum pierwszej Solidarnoci. Przedstawia go jako wsparcie rzdu w sprawach reform gospodarczych i na tej paszczynie moliwo nawizania wsppracy. Nie taj, i gwne znaczenie przywizuj do pluralizmu zwizkowego. Na aren publiczn powrciby wwczas partner autentyczny, obdarzony spoecznym zaufaniem, wiadom odpowiedzialnoci. Zapewnia: [] uwaam, e pluralizm zwizkowy nie stwarzaby zagroenia politycznego dla wadzy, a wrcz przeciwnie byby to czynnik tworzcy autentyczn wspodpowiedzialno w szerokim pakcie antykryzysowym. W praktyce sprowadzao si to do kontraktu. W zamian za pluralizm zwizkowy (tj. legalizacj Solidarnoci) i spoeczny (swobod dziaalnoci stowarzysze i utworzenie drugiej izby w parlamencie, z udziaem opozycji), doradca Wasy proponowa zagwarantowanie poszanowania zasad ustrojowych, oczywicie z przewodni rol PZPR na czele: Instytucjonalizacja pluralizmu spoecznego moe zreszt przybra rne formy. Moe to by na przykad druga izba w sejmie, w ktrej mogyby si wyartykuowa rne interesy spoeczne, mog by to pozaparlamentarne ciaa przedstawicielskie. Sadz, e uznanie tosamoci partnera oznacza przyjcie przez spoeczestwo za punkt wyjcia istniejcego porzdku prawnego wraz zasad przewodniej roli PZPR, z ktrej wynika np. pewien zakres monopolu wadzy. Zapewnia przy tym, e [] pole porozumie spoecznych usytuowane jest poza obszarem niezbdnego monopolu wadzy, do ktrego zaliczy: Polityk zagraniczn i obronn, sprawy bezpieczestwa kraju oraz w pewnym zakresie system przedstawicielski []17. Geremek po dwch latach stwierdza: To byo wszystko, co mona byo wwczas powiedzie pod cenzur, ale myl, e nikt nie mia wtpliwoci, o co mi chodzio. [] musiaem uywa swoistego szyfru, ale by to szyfr czytelny. A rzecz sza przecie o moliwo zoenia publicznej oferty, do ktrej wadza bdzie musiaa si ustosunkowa18. W rozmowie z Jackiem akowskim Geremek w 1990 r. twierdzi, e wywiad ten rozpocz wysyanie, na razie niejasnych, sygnaw na temat ewentualnych pertraktacji: [] rne porednie odpowiedzi paday i wskazyway na to, e wadza co prawda nie jest jeszcze gotowa do uznania nas za ocjalnych partnerw politycznych, ale jednak jej mylenie zaczyna posuwa si w prawidowym kierunku. [] Wiosn zaczy te dociera do nas sygnay, e wadza szuka pretekstu do nawizania z nami bezporednich kontaktw. Te sygnay si nasilay19. Ten sam zarys ugody z wadzami komunistycznymi Geremek przedstawi wiosn 1989 r. w ankiecie na temat miejsca opozycji w PRL w perspektywie najbliszych trzech lat Opozycja91 publikowanej przez legalnie wydawane pismo Res Publica20. Geremek zakahttp://www.goliszewski.pl/upload/les/zyciorys_zawodowy.doc Wszystkie cytaty z tego wywiadu za: Konfrontacje 1988, nr 2. Z Bronisawem Geremkiem 18 Rok 1989. Bronisaw Geremek opowiada, s. 10. 19 Ibidem, s. 12. 20 Res Publica 1988, nr 5, s. 24, Opozycja91, (wypowied B. Geremka). Przegld dyskusji w krgu opozycji na temat strategii dziaa i ksztatu ugody najlepiej referuje wci niezastpiona ksika J. Skrzyskiego, Ugoda i rewolucja. Wadza i opozycja 19851989, Warszawa 1995.
17 16
DOKUMENTY
190
da w swej wypowiedzi, e pewien ukad podstawowych odniesie pozostaje niezmieniony. Ten ukad odniesie to wadza partii komunistycznej. Przyjmowa te zaoenie o kryzysie systemu gospodarki i wadzy w bloku oraz odmiennoci sytuacji Polski. Nie widzia w istniejcym systemie miejsca dla opozycji politycznej, gdy nie pozwala na to system. Jednak ze wzgldu na zainteresowanie wadzy rozwizaniem kryzysu gospodarczego widzia szanse na pluralizm gospodarczy [ktry] jest przez obie strony aprobowany [i] na pewno jest moliwy. Uwaa, e w interesie wadzy jest wytwarzanie swoistych zaworw bezpieczestwa, ktrymi wychodzi nadmiar pary. Tak wic w interesie wadzy ley wytworzenie pewnych ukadw zabezpieczajcych, ktre polegayby na rozszerzeniu uczestnictwa spoeczestwa w yciu publicznym. W konkluzji stwierdza, e [] kierunek rozwoju polskiego spoeczestwa cywilnego widz wanie jako instytucjonalizacj pluralizmu gospodarczego i pluralizmu spoecznego, przy znacznej rezygnacji z pluralizmu politycznego21. Jak wiele wskazuje, wanie fala strajkw roku 1988 r. z kwietnia-maja staa si dla wadz impulsem do rozwaania koncepcji podjcia rozmw z umiarkowan czci opozycji. Trway ju w tym czasie nieocjalne sondae z udziaem dziaaczy katolickich, w ktrych wadze wysuway warunek wygaszenia trwajcych strajkw. Rozmowy te rozpoczy si jeszcze w styczniu 1988 r. Jzef Czyrek i Stanisaw Ciosek nawizali wwczas kontakt z Andrzejem Wielowieyskim i Andrzejem Stelmachowskim, jako reprezentantami rodowiska Klubu Inteligencji Katolickiej, a oni zaproponowali zaproszenie do pertraktacji Solidarnoci. W dyskusji na forum Sekretariatu KC PZPR, 29 kwietnia 1988 r., na temat podjcia rozmw ze rodowiskiem skupionym wok Lecha Wasy, Wojciech Jaruzelski waha si nad ewentualnymi negocjacjami cznie z Geremkami jak si wyrazi22. Rwnoczenie, tego samego dnia gen. Czesaw Kiszczak poleci rozpoczcie przygotowa do wprowadzenia stanu wyjtkowego jako alternatywnego scenariusza rozwizania kryzysu23. Na spotkaniu w KC 3 maja 1988 r. z Cioskiem i Czyrkiem, Wielowieyski dowiedzia si o zgodzie kierownictwa PZPR (Wojciecha Jaruzelskiego) na rozmowy z Was, ale pod warunkiem zakoczenia strajku w Stoczni Gdaskiej. Z tych wanie powodw prb mediacji w imieniu Episkopatu w Gdasku podjli Andrzej Wielowieyski i Tadeusz Mazowiecki, za w Nowej Hucie Halina Bortnowska, Andrzej Stelmachowski i Jan Olszewski24. Decyzja wadz o zastosowaniu rozwizania siowego, przez zamanie si strajku w Nowej Hucie w nocy z 4 na 5 maja 1988 r., zablokowao prowadzone wstpne negocjacje. Na tle tych wanie wypadkw, uruchamiajcych proces, ktry mia doprowadzi do kolejnej fali strajkw z sierpnia 1988 r., a nastpnie do rozmw i ugody okrgego stou, umieci naley datowany na 9 maja 1988 r. memoria Bronisawa Geremka. Jego autor przestrzega przed dziaaniami represyjnymi wobec strajkw, przedstawianych jako wyraz wzrastajcego niezadowolenia spoecznego i konsekwencji braku niezbdnych reform. Jako zasadniczy postulat pojawia si tu reforma ekonomiczna w postaci przejcia na pluralistyczny model struktury wasnoci.
Wszystkie cytaty pochodz z: Res Publica 1988, nr 5, s. 24, Opozycja91. A. Dudek, Reglamentowana rewolucja, s. 141 23 Ibidem, s. 139. 24 Relacja A. Wielowieyskiego: T. Tabako, Strajk 88, Warszawa 1992, s. 81; por. A. Dudek, Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 19891995, Krakw 1997, s. 1415; A. Friszke, Oaza na Kopernika. Klub Inteligencji Katolickiej 19561989, Warszawa 1997, s. 264.
22 21
DOKUMENTY
191
Uyta zostaa tu, charakterystyczna dla politycznej narracji przedstawicieli konstruktywnej opozycji, argumentacja, e do realizacji postulowanych zmian konieczne jest zamanie oporu aparatu biurokratycznego, a do tego konieczne jest uzyskanie poparcia spoecznego dla takiej wanie reformy. Wtek zamania oporu aparatu biurokratycznego przez reformy ekonomiczne, ale i gasnost, by rwnie stale obecny w koncepcjach i wypowiedziach otoczenia Michaia Gorbaczowa. Powtarzali go w swej argumentacji skaniajcy si w tym samym czasie do poszukiwania ugody z komunistami dziaacze i doradcy Solidarnoci wywodzcy si z lewicowego nurtu dawnego KOR, szczeglnie Jacek Kuro i Adam Michnik, wpisujc w swej publicystyce postulowane reformy i ugod polityczn z komunistami, traktowan jako ich konieczne uzupenienie, w scenariusz pierestrojki i reformy caego imperium, akceptowany przez Moskw. Jako niezbdny mechanizm rozwizywania koniktu spoecznego autor memoriau postulowa legalizacj pluralizmu w postaci wolnoci w tworzeniu ugrupowa gospodarczych, spoecznych i kulturalnych a szczeglnie przywrcenia wolnoci zrzeszania si w zwizkach zawodowych, co miao sta si niezbdnym warunkiem uwolnienia energii spoecznej. Jednoczenie memoria przedstawia Solidarno i jej przywdc Lecha Was jako czynnik odpowiedzialny, mylcy realistycznie, posiadajcy szerokie poparcie spoeczne, bdcy lojalnym partnerem politycznego i spoecznego kontraktu: Przedstawiciele tego ruchu s w stanie myle realistycznie i ogranicza w wiadomy sposb swe denia. Ruch ten moe si sta odpowiedzialnym partnerem, popierajcym reformy ekonomiczne i polityczne, akceptujcym stopniowe wprowadzanie zmian. Charakterystyczne w stosunku do innych, wczeniejszych wypowiedzi Geremka na temat paktu antykryzysowego, byo otwarte postawienie w tym memoriale, pod wpywem strajkw z maja 1988 r., postulatu legalizacji Solidarnoci. Dla zapobieenia katastroe autor projektu wzywa do radykalnych posuni w postaci rozpoczcia polityki kontraktu spoecznego. Ich wyrazem mogaby si sta legalizacja NSZZ Solidarno, oraz powstanie instytucji zajmujcych si reform gospodarki Spoecznej Rady Gospodarki Narodowej lub Rady Paktu Antykryzysowego. Proponowane instytucje uzna mona za swego rodzaju ucielenienie wysuwanej wczeniej koncepcji instytucjonalizacji pluralizmu gospodarczego i pluralizmu spoecznego, przy znacznej rezygnacji z pluralizmu politycznego25. Do koncepcji powoania Spoecznej Rady Gospodarki Narodowej, projektowanej ju w 1981 r., Geremek powraca w swych wypowiedziach rwnie po stumieniu wiosennych strajkw, charakteryzujc j nastpujco: W 1981 r. proponowalimy Spoeczn Rad Gospodarki Narodowej. Chcielimy, eby istniao ciao niezalene, ktre formuowaoby program gospodarczy i uwiarygodniao go, ktre nie miaoby adnej wadzy wykonawczej, ale miao dostp do rde informacji i do opinii publicznej. Myl, e to jest w tej chwili propozycja realna i wana26. rdo idei paktu antykryzysowego tumaczy w tym samym wywiadzie nastpujco: Pakt antykryzysowy nie jest moim pomysem, wyrasta z dowiadczenia programowego Solidarnoci. To byy przecie kocowe sformuowania Zjazdu w Oliwii27. Jeszcze dalej idce konsekwencje ewentualnego paktu antykryzysowego formuowa ju po zakoczeniu strajkw Jacek Kuro, w koca maja 1988 r., piszc o potrzebie powoRes Publica 1988, nr 5, s. 4, Opozycja91. Pakt bez dogadywania si. Wywiad z Bronisawem Geremkiem, Tygodnik Mazowsze, nr 255 z 15 VI 1988. 27 Ibidem.
26 25
DOKUMENTY
192
ania rzdu szerokiej koalicji, ktry mgby dokona niezbdnych reform28. Na pakt antykryzysowy jako podstaw do sformowania rzdu fachowcw wskazywa te Aleksander Paszyski, proponujc stworzenie rzdu wspieranego zarwno przez parti, jak Koci i opozycj29. Wobec Rosji Publikowany memoria, prcz powtrzenia propozycji nowego kontraktu spoecznego w postaci paktu antykryzysowego, zakoczony zosta akapitem umieszczajcym t ofert w kontekcie stosunkw polskosowieckich, na tle polityki pierestrojki, ktra wzbudzia w szerokich krgach polskiej opinii publicznej powszechne zainteresowanie, sympati, a take nadziej na szans dla Polski. Adresatw tego dokumentu, prawdopodobnie reprezentujcych wadze Imperium Sowieckiego, ostrzegano, e Obecne zahamowanie zmian w Polsce szkodzi temu procesowi. Argumentacja ta bya stale wykorzystywana przez umiarkowan cz opozycji do nacisku na wadze PRL na rzecz podjcia dialogu. Jak przyznawa Geremek, [] posugiwalimy si argumentem, e dziki polityce Gorbaczowa Solidarno moe jawnie gosi swoje pogldy. Utrzymywalimy, e polskie kierownictwo nie nada za Gorbaczowem i jego reformami [] to haso okazao si niezwykle none take w sferach partyjnych. Odbierao ono partii ten swoisty legitymizm, ktry polega na zaoeniu, e suy ona interesowi narodowemu, reprezentujc go wobec Moskwy30. Rwnie istotny wtek, co ksztat propozycji ugody, stanowi pojawiajce si wci pytanie (wywoujce niemal histeryczne zachowania niektrych rodowisk), czy istniay niejawne, niezalene od wadz PRL kanay kontaktw midzy opozycj a Moskw? Pyta o to wprost Bronisawa Geremka Jacek akowski w 1990 r., czyli w czasach, gdy ZSRS wci jeszcze istnia i wywiera wpyw na przemiany w Polsce: Czy Wy mielicie wwczas jakie kontakty z kierownictwem radzieckim? Nie, adnych takich kanaw nie byo. Nie czu pan takiej potrzeby? Ani nie czuem potrzeby, ani nie miaem moliwoci. Ani mnie, ani nikomu z nas nie przyszoby przecie do gowy rozmawia z ambasad radzieck, ktr uwaalimy za niekompetentn i le poinformowan placwk KGB. Bardzo uwanie ledzilimy natomiast, co mwi Gorbaczow i jego najwaniejsi wsppracownicy. Z ich wypowiedzi wynikao za jasno, e jeeli tylko bdziemy w stanie poradzi sobie z polskimi komunistami, otworzy si przed nami wielka szansa31. Geremek, mimo tak stanowczej deklaracji, stwierdza jednak rwnoczenie, e starano si wykorzystywa porednictwo Kocioa do sondowania pogldw Moskwy: Od 1981 roku bylimy przekonani, e brak naszych to znaczy Solidarnoci relacji z Moskw jest w pewnym stopniu kompensowany stosunkami watykasko-radzieckimi. Nieustannie poszukiwalimy takich quasi-kontaktw za porednictwem Watykanu. Mwilimy o tym w rozmowach z Papieem [podczas wizyty w Rzymie delegacji Soli28 29 30 31
DOKUMENTY
J. Kuro, Zdoby milczc wikszo, Tygodnik Mazowsze, nr 252, z 25 V 1988 r. A. Paszyski, Warunki podstawowe, Tygodnik Mazowsze, nr 254 z 8 VI 1988 r. Rok 1989, s. 131. Por J. Skrzyski, Ugoda i rewolucja, s. 6772. Ibidem, s. 131.
193
DOKUMENTY
darnoci w kwietniu 1989 r. HG]. Papieska odpowied bya jednak taka, e co prawda Watykan ma pewn dyplomacj i polityk wschodni, ale prowadzi je kierujc si przede wszystkim interesem Kocioa i Wiary. Problemy relacji midzy katolicyzmem a prawosawiem s dla Watykanu waniejsze ni jakiekolwiek inne sprawy. Ale skoro ten kana ju istnia, mg on wspomaga rwnie pewne dziaania wykraczajce poza podstawow misj Kocioa32. Wbrew twierdzeniom Geremka, w ostatnich latach pojawiy si rda wskazujce, e ze strony tzw. konstruktywnej opozycji dochodzio jednak do prb dotarcia do wadz sowieckich. Najbardziej aktywny w tych zabiegach by chyba Adam Michnik, znany w tym czasie z promowania idei pierestrojki wrd opozycji i pogldu o decydujcym znaczeniu reform Gorbaczowa dla przemian w Polsce33. Trudno dopuci myl, aby Bronisaw Geremek przynajmniej nie sysza o inicjatywach tak bliskiego mu politycznego partnera. Z opublikowanych w 2004 r. w Biuletynie IPN przez Antoniego Dudka raportw specjalnej kontrwywiadowczej komrki SB w Moskwie, Grupy Operacyjnej Wisa, ktra od lat szedziesitych w uzgodnieniu z KGB kontrolowaa obywateli PRL pracujcych lub studiujcych w bratnim ZSRS wynika, e przynajmniej od 1988 r. przedstawiciele konstruktywnej czci solidarnociowej opozycji usiowali nawiza kontakty z wadzami ZSRS34. Strona sowiecka miaa by gotowa do nawizania wstpnego dialogu z przedstawicielami opozycji konstruktywnej, jednak wadze PRL, obawiajc si zapewne skutkw takich rozmw dla monopolu wadzy PZPR, miay zablokowa wyjazd Adama Michnika do Moskwy w 1988 r. 35, ktry pojecha tam z Andrzejem Wajd dopiero w lipcu 1989 r.36 Doszo wwczas do spotka Michnika m.in. z przedstawicielami Wydziau Zagranicznego KC KZPR37. W raportach tych odnotowano te, na podstawie rozmowy z kierownikiem Wydziau Zagranicznego KC KPZR Walerijem Musatowem, prby docierania przedstawicieli polskiej opozycji do ambasady sowieckiej w Warszawie38.
Ibidem, s. 179180. O zainteresowaniu A. Michnika pierestrojk w ZSRS i jej konsekwencjami dla PRL, zob. np.: A. Michnik, J. Tischner, J. akowski, Midzy panem a plebanem, Krakw 1998, s. 466472. Zob. zbir publicystyki A. Michnika z lat osiemdziesitych i dziewidziesitych: A. Michnik, Diabe naszego czasu. Publicystyka z lat 19851994, wybr i wstp Andrzej Romanowski, Warszawa 1995. 34 A. Dudek, Rok 1989 w moskiewskich szyfrogramach, Biuletyn IPN, nr 4 (39), kwiecie 2004, s. 6874. Por. tego, Gorbaczow pod stoem, Wprost z 11 IV 2004 r. por. tego, Reglamentowana rewolucja, s. 238239. 35 A. Dudek, Rok 1989 w moskiewskich szyfrogramach, s. 71, Szyfrogram z Moskwy z 20 I 1989 r. wysany przez Sered 36 Zob. Gazeta Wyborcza 1989, nr 48; Polityka 1989, nr 29, artyku S. Popowskiego, Michnik w Moskwie i wywiad z A. Michnikiem. Por. o pobycie Andrzeja Wajdy na jego Przegldzie Filmw w Moskwie, w listopadzie 1988 r., gdzie przedstawia te dziaalno polskiej opozycji, we wspomnieniach radcy kulturalnego ambasady PRL w Moskwie, Mieczysawa Wojtczaka, Zdobywanie Moskwy, Warszawa 2006, s. 340342. Zob. w teje ksice, zamieszczone zdjcia z udziau A. Michnika w debatach z deputowanymi w Moskwie w lipcu 1989 r. i komentarz autora: Tak wic spenio si yczenie naszego mistrza z 1988 roku, aby wsplnie z Michnikiem prowadzi rozmowy z radzieckimi lmowcami i politykami. 37 A. Dudek, Rok 1989 w moskiewskich szyfrogramach, s. 7374. 38 Ibidem, s. 72, Szyfrogram z Moskwy, z 15 VI 1989 r.
33
32
194
Trudno doprawdy zrozumie oburzenie rodowiska Gazety Wyborczej 39, wywoane publikacj tych dokumentw i twierdzenie o zupenie apolitycznym charakterze kontaktw Michnika w Moskwie w 1989 r., skoro on sam nie ukrywa swych zamiarw podjcia politycznych wanie rozmw z Moskw w cigu 1989 r., o czym wiadcz np. liczne wzmianki i komentarze w dziennikach Mieczysawa Rakowskiego40, czy we wspomnieniach blisko zaprzyjanionego z Michnikiem po 1989 r., Jerzego Urbana41. Dopiero po zamaniu tekstu jego autor otrzyma odpowied na skierowane wczeniej pytania do prof. Bronisawa Geremka, na temat omawianego tu memoriau z maja 1988 r. Prof. B. Geremek potwierdzi (w licie elektronicznym z 27 V 2008 r.) autentyczno tego rda, zarazem jednak nie by w stanie przypomnie sobie okolicznoci powstania oraz waciwego adresata tego dokumentu: Szanowny Panie, Potwierdzam autentyczno dokumentu, ktry zosta mi przesany. Rkopimienne dopiski s bez wtpienia autentyczne. Nie mog sobie jedynie przypomnie, dla kogo ten dokument po francusku by przeznaczony. Sdz, e p. George Soros mia by tylko jego dodatkowym czytelnikiem. Przebywa on w 1988 r. w Polsce. Spotkaem si z nim i rozmawialimy o politycznej sytuacji w Polsce. Gwnymi rozmwcami Sorosa byli koledzy z podziemnych struktur edukacyjnych Solidarnoci oraz nasi przyjaciele z pisma Res Publica. Nie mielimy wwczas adnych kontaktw ze rodowiskiem skupionym wok Gorbaczowa; zreszt jzyk francuski dokumentu raczej skania do przypuszczenia, e by on skierowany do rodowisk francuskich lub te do misji dyplomatycznych. Wanym kontaktem Solidarnoci ze rodowiskami opozycji w ZSRR byy rozmowy Lecha Wasy i moje z Andriejem Sacharovem w kocu 1988 r. cz wyrazy szacunku Bronisaw Geremek
DOKUMENTY
39 Zob. Gazeta Wyborcza, 14 VII 2004 r., J. Skoczylas, Jak Michnik z Wajd Polsk Sowietom sprzedawali. Zob. te Gazeta Wyborcza, 13 VII 2004 r. Por. polemik ze stanowiskiem Gazety Wybiorczej: A. Dudek, Kto nie ze mn ten kamca, Dziennik z 8 VI 2007 r. 40 F. Rakowski, Dzienniki polityczne, t. 10, 19871990, Warszawa 2005, s. 545, zapis z 14 X 1989 r.; ibidem, s. 456, zapis z 20 VI 1989 r.; ibidem, s. 491, zapis z 18 VIII 1989 r.; ibidem, s. 533, zapis z 17 IX 1989 r. Por. informacje o wczeniejszych prbach wyjazdu do Moskwy: ibidem s. 392393, zapis z 12 III 1989 r. Por. sygnay Moskwy o zainteresowaniu kontaktami z opozycj w Polsce: ibidem, s. 228229, zapis z 34 IX 1988 r.; ibidem, s. 296, zapis z 21 XI 1988 r. 41 Zob. szczeglnie notatk dla gen. W. Jaruzelskiego z rozmw J. Urbana z A. Michnikiem: Rozmowa z Michnikiem, Warszawa, 13 III 1989, poufne, tow. gen. W. Jaruzelski, [w:] J. Urban, Jajakobyy. Spowied ycia Jerzego Urbana. Spowiadali i zapisywali P. wikliski, P. Gadzinowski, b.m.w, s. 261264.
195
DOKUMENTY
Warszawa, 9 maja 1988 r. Memoria Bronisawa Geremka z propozycj zawarcia paktu antykryzysowego z wadzami PRL
a
[]a Pod uwag Georgea Sorosa:b1
1. Obecny kryzys w Polsce jest wyrazem wzrastajcego niezadowolenia spoecznego2. Fal strajkw w kraju zapocztkowa strajk komunikacji miejskiej w Bydgoszczy, zorganizowany przez pastwowe zwizki zawodowe3. Zwizki te chciay wymc w ten sposb sw legalizacj, jednak rozmiar strajkw, jakie miay miejsce, wiadczy o tym, i problem dotyczy sytuacji oglnej. Wszelkie dziaania represyjne mog mie w przyszoci powane konsekwencje. 2. Strajki robotnikw i studentw4 nie s skierowane przeciwko polityce reform, lecz s konsekwencj ich braku, konsekwencj przepaci dzielcej sowa od dziaa, wyrazem braku zaufania w sowne zapewnienia przedstawicieli wadzy. Reforma ekonomiczna w Polsce powinna koniecznie oznacza przejcie na pluralistyczny model struktury wasnoci, dajcej moliwo rozwoju inicjatywie gospodarczej i bronicej interesu poszczeglnych grup spoecznych, osb prywatnych oraz umoliwiajcej przywrcenie wolnego rynku i wolnoci ekonomicznej. Aby zama opr aparatu biurokratycznego, konieczne jest uzyskanie poparcia spoecznego dla takiej wanie reformy.
Odrczny niewyrany dopisek: [?] Hand delivered [?]. Nadpisane odrcznie tym samym charakterem pisma co podpis pod dokumentem 1 George Soros (ur. 1930), nansista amerykaski pochodzcy z Wgier, znany z ogromnych operacji nansowych i spekulacji walutowych oraz ze wspierania dziaalnoci edukacyjnej i spoecznej; m.in. fundator Instytutu Spoeczestwa Otwartego i wielu innych instytucji, w tym Fundacji im. Stefana Batorego, zaoonej w Polsce w 1988 r. (zarejestrowana zostaa w Warszawie w maju 1988 r.) W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych wspiera opozycj demokratyczn w Europie rodkowo-Wschodniej, umoliwiajc jej przedstawicielom wyjazdy naukowe do USA. W Polsce, prcz rodowisk intelektualnych, wsppracowa w tym czasie z Oknem (OKNO Oglnopolski Komitet Nauki i Owiaty), podziemn struktur zwizan z Solidarnoci. Po rozpoczciu pierestrojki rozpocz te od 1987 r. dziaalno w ZSRS. 2 Obecny kryzys w Polsce chodzi o pierwsz tak du fal strajkw w Polsce od stanu wojennego, najwysz od 1982 r. w kwietniu i maju 1988 r. Wybuchy po podwykach cen z lutego 1988 r. Rozpoczy si w Bydgoszczy 24 III 1988 r., objy m.in. Hut im. Lenina w Nowej Hucie (26 IV 5 V 1988, brutalnie spacy kowan 4/5 V 1988 r.), Stalow Wol i Stoczni im. Lenina w Gdasku, ktra zakoczya protest 10 V 1988 r. wyjciem strajkujcych z zakadu. 3 Pocztek fali protestw z wiosny 1988 r. da strajk komunikacji miejskiej w Bydgoszczy, zainicjowany na tle da socjalno-pacowym. Postulaty dotyczyy poprawy pac i spraw socjalnych. Wspary go te ocjalne, prorzdowe zwizki z Oglnopolskiego Porozumienia Zwizkw Zawodowych (OPZZ). Porozumienie koczce strajk zostao podpisane przez dyrekcj i zakadow organizacj zwizkow, ktra wczeniej radykalizowaa nastroje. Jana Rulewskiego, ktry usiowa dotrze do strajkujcych, stra przemysowa wydaa SB. Byo to powodem do wysuwania podejrze o sprowokowanie tych strajkw. 4 Strajki robotnikw zostay najmocniej poparte przez studentw. W 13 miastach akademickich przetoczyy si wielotysiczne manifestacje i wiece z poparciem dla robotniczych da, pod hasami przywrcenia prawa do legalnej dziaalnoci Solidarnoci i Niezalenego Zrzeszenia Studentw. Najwikszymi centrami oporu i solidarnociowych akcji studentw stay si Krakw i Gdask, gdzie doszo do strajkw okupacyjnych. W Krakowie strajk absencyjny na uczelniach trwa od 2 V 1988 r., a strajk okupacyjny Miasteczka Akademickiego od 6 do 9 V 1988 r.
b-b a-a
196
3. Zmiany ekonomiczne zale od zmian w organizacji ycia publicznego. Obecna sytuacja wiadczy o tym, i nie posiadamy odpowiednich mechanizmw, aby rozwiza spoeczne konikty. Legalizacja pluralizmu staje si wic podstawowym wymogiem. Wolno w tworzeniu ugrupowa gospodarczych, spoecznych i kulturalnych jest niezbdnym warunkiem uwolnienia energii spoecznej. Szczeglnie wane jest przywrcenie wolnoci zrzeszania si w zwizkach zawodowych5. 4. Zwizek zawodowy Solidarno i jego przywdca Lech Wasa6 cigle posiadaj szerokie poparcie spoeczne7. Przedstawiciele tego ruchu s w stanie myle realistycznie i ogranicza w wiadomy sposb swe denia. Ruch ten moe si sta odpowiedzialnym partnerem, popierajcym reformy ekonomiczne i polityczne, akceptujcym stopniowe wprowadzanie zmian. 5. Pozytywne decyzje najczciej nadchodz zbyt pno lub s zbyt ograniczone w stosunku do oczekiwa spoecznych. Aby zmieni oglny klimat spoeczny potrzeba decyzji szybkich, radykalnych, na wielk skal, ktre byyby znakiem rozpoczcia polityki kontraktu spoecznego. Taki charakter mogaby mie legalizacja NSZZ Solidarno, powstanie Spoecznej Rady Gospodarki Narodowej lub Rady Paktu Antykryzysowego. Program reform zaakceptowany przez tak Rad miaby szans na niezbdne zaufanie i wsparcie. 6. Na stosunkach polsko-rosyjskich ciy trudna przeszo. Groba interwencji radzieckiej, do ktrej odwoyway si wadze polskie w momentach wewntrznych kryzysw powodoway wzrost spoecznej nieufnoci8. Natomiast nowa radziecka polityka pierestrojka
5 Pojawiajce si w tym akapicie postulaty s w duej mierze powtrzeniem oferty politycznej zoonej przez Geremka w imieniu przywdcw S w omawianym wyej wywiadzie dla legalnie wydawanych Konfrontacji z lutego 1988 r. 6 Lech Wasa, przywdca Solidarnoci, przebywa w tym czasie w strajkujcej Stoczni Gdaskiej. 9 V 1988 r. Komitet Strajkowy w stoczni, wobec wygasania fali strajkowej i braku szans na zwycistwo przegosowa decyzj o zakoczeniu akcji, ale wstrzyma j do dnia nastpnego. 7 Wedug analiz Zespou Prognoz KC PZPR z pocztku marca 1988 r. liczb struktur konspiracyjnych opozycji obliczano na 280290, z czego jedynie 1/3 miaa dziaa systematyczne. W sumie skupia one miay 1617 tys. ludzi, za sama opozycja podlegaa trwajcemu wci procesowi rozpadu, ktry powstrzymao dopiero podniesienie nastrojw po strajkach z wiosny 1988 r. CBOS na podstawie bada z lutego 1988 r. wykazywa stabilne poparcie dla opozycji, deklarowane przez 21 proc. badanych, wobec nieufnoci 39 proc. respondentw. Zob. A. Dudek, Reglamentowana rewolucja, s. 137. 8 Wiele wskazuje, e groba interwencji radzieckiej w wypadku zagroenia monopolu wadzy komunistw nadanego im przez Moskw, okrelana mianem tzw. doktryny Breniewa, bya w tym czasie ju w praktyce zawieszona przez Gorbaczowa. Mia on to zakomunikowa przywdcom pastw komunistycznych podporzdkowanych ZSRS, zebranym na tajnym spotkaniu w Moskwie ju w listopadzie 1985 r. Zob. A. Graczow, Gorbaczow, przeoy M. B. Jagieo, Warszawa 2003, s. 300. Powtrzy mia to rwnie na podobnym spotkaniu w Pradze jesieni 1986 r. Wedug Jerzego Urbana nie ukrywali tego politycy sowieccy podczas wizyty M. Gorbaczowa w PRL w lipcu 1988 r., cho sam Gorbaczow, pytany o to wprost przez Marcina Krla podczas spotkania z polskimi intelektualistami na Zamku Krlewskim w Warszawie, uchyli si od odpowiedzi. Zob. wypowiedzi A. Paczkowskiego i J. Urbana w programie B. Wildsteina, Koniec Imperium, w cyklu: Cienie PRL, emisja w TVP1, 7 V 2008 r. W praktyce jednak komunici jeszcze w 1989 r. uywali jako narzdzia nacisku argumentu doktryny Breniewa.
DOKUMENTY
197
DOKUMENTY
i gasnost9 wzbudzia w szerokich krgach polskiej opinii publicznej powszechne zainteresowanie, sympati, a take nadziej na szans dla Polski. Fakt ten moe mie w przyszoci decydujce znaczenie w stosunkach polsko-rosyjskich. Obecne zahamowanie zmian w Polsce szkodzi temu procesowi.
c
Warszawa, 9 maja 1988c Bronisaw Geremekd

Tumaczenie: Lido-Lang sp. j.
Tekst oryginalny dokumentu A lattention de George Soros 1. La crise actuelle en Pologne est lexpression de mcontentement croissant de la socit. Lexplosion des grves dans le pays a t provoque par la grve des transports urbains Bydgoszcz organise par les sindicats gouvernementaux qui cherchaient de cette faon leur legimitisation, mais ltendue des grves suivantes prouve quil sagit dune situation gnrale. Les actions repressives peuvent avoir des consquences dangereuses longs termes. 2. Les grves des ouvriers et des tudiants ne sont pas diriges contre la politique des rformes, mais sont le rsultat du manque des rformes, du hiatus entre les paroles et les actions, du manque de conance aux assurances verbales du pouvoir. La rfome conomique en Pologne doit necessairement signier un modle pluraliste des structures de proprit donnant la place aux initiatives conomiques et lintrt des groupes et des individus, ainsi que le rtablissemenet de lconomie du march et de la libert conomique. Pour briser la rsistance des appareils bureaucratiques il est ncessaire dobtenir un support social une telle rforme. 3. Les changements conomiques dpendent des changements dans lorganisation de la vie publique. La situation actuelle prouve que lon ne dispose pas des mcanismes apropris pour resoudre des conits sociaux. Linstitutionnalisation du pluralisme devient une exigence fondamentale. La libert de crer des associations conomiques, sociales et culturelles est la condition ncessaire de la libration des nergies sociales. Limportance particulire aurait le rtablissement de la libert dorganiser les sindicats. 4. Le sindicat Solidarno et son dirigeant, Lech Wasa disposent toujours dun large soutien social. Ce mouvement est capable de penser en termes ralistes et de limiter de faon consciente ses aspirations. Il peut tre un partenaire responable, soutenant les rformes conomique et politique, acceptant la gradualit des changements.
Odrcznie. Podpis odrczny. 9 Pierestrojka i gasnost, ros. przebudowa i jawno gwne hasa reform rozpocztych w ZSRS przez przywdc pastwa i partii M. Gorbaczowa, symbolizujce jego kierunek polityki.
d-d c-c
198
5. Les dcisions positives arrivent le plus souvent trop tard ou sont trop limites par rapport aux attentes de la socit. Pour faire changer le climat gnral il nous faut des dcisions rapides, radicales, de grande envergure, qui seraient le signe dun take-off de la politique du contrat social. Un tel caractre pourrait avoir la lgalisation de Solidarno et la cration dun Conseil social de lconomie nationale ou dun Conseil du pacte anti-crise. Le programme des rformes accept par un tel conseil aurait la chance de gagne la conance et le soutien necessaires. 6. Sur les rapports polono-russes pse un lourd hritage du pass. La mnace de lintervention sovitique voque par les autorites polonaises aux moments des crises internes faisait accrotre la mance. La nouvelle politique sovitique de pierestrojka et gasnost a, par contre, suscit lintrt et la sympathie dans les larges couches de lopinion publique polonaise y voyant aussi une chance pour la Pologne. Ce fait peut avoir une importance considrable pour lavenir des rapports polono-russes. Le blocage actuel des changements en Pologne nuit ce processus. Varsovie, le 9 mai 1988 Bronisaw Geremek Zbiory prywatne Ireny Lasoty, Waszyngton, 2 k., mps, kopia. Dokument do druku poda i opracowa Henryk Gbocki.
Publikacja jest zwizana z badaniami autora nad problemem polskiej opozycji i emigracji po II wojnie wiatowej, czemu powicone zostanie wiksze opracowanie.
DOKUMENTY
199
Arkadiusz Adamczyk dr n. hum., historyk, politolog, pracownik Instytutu Stosunkw Midzynarodowych UJK Filia Piotrkw Trybunalski. Andrzej Chojnowski prof. dr hab., pracownik IH UW. Czonek Rady Naukowej Polskiego Sownika Biogracznego, Rady Muzeum Historii Polski, Kolegium IPN. Piotr Cichoracki dr n. hum., pracownik IH UWr, zainteresowania badawcze: historia Polski I po. XX w. Janusz Cisek dr hab., dyrektor IJP w Nowym Jorku, prof. UJ (Katedra Europeistyki, kierownik Zakadu Historii i Kultury Europy rodkowej), dyrektor Muzeum WP. Maria Fieldorf bratanica gen. A.E. Fieldorfa, ona Leszka Zachuty, wspautor: Genera Fieldorf Nil. Fakty, dokumenty, relacje. Marek Gazowski dr n. hum. (UJ), czonek redakcji czasopisma Niepodlego, pracownik ROPWiM, zajmuje si biograstyk uczestnikw walk o niepodlego Polski. Jzef Feliks Gawlina (18921964) bp polowy WP, abp, czonek Rady Narodowej RP, protektor Emigracji Polskiej, opiekun uchodcw polskich w Niemczech i Austrii. Henryk Gbocki dr n. hum., adiunkt w Zakadzie Historii Europy Wschodniej UJ, pracownik naukowy OBEP IPN w Krakowie. Elbieta Jakimek-Zapart historyk, pracownik Oddziau IPN w Krakowie, wsppracownik Zeszytw Historycznych WiN-u i Polskiego Sownika Biogracznego. Sawomir Kalbarczyk doktor n. hum., pracownik naukowy BEP IPN. Zajmuje si martyrologi Polakw na Wschodzie w latach II w. w., II Rzeczpospolit (premier Bartel). Jerzy Kirszak dr n. hum., pracownik naukowy OBEP IPN we Wrocawiu. Specjalizuje si w historii wojskowoci pierwszej poowy XX w. i biograstyce. Pawe Kosiski dr n. hum., pracownik naukowy BEP IPN, niemcoznawca, m.in. autor: Prusy Zachodnie 1914Pomorze 1920; wspautor: Zagada polskich elit. Akcja ABKaty. Micha Kurkiewicz historyk, dziennikarz, stypendysta Hoover Institution, pracownik BEP IPN, autor m.in.: Sprawy biaoruskie w polityce rzdu Wadysawa Grabskiego. Wojciech J. Muszyski absolwent IH UW, pracownik naukowy BEP IPN, redaktor naczelny kwartalnika Glaukopis, badacz dziejw ruchu narodowego w Polsce. Waldemar Paruch dr hab., prof. UMCS, pracownik Wydz. Politologii, m.in. zainteresowania badawcze: metodologia bada politologicznych, historia najnowsza. Rafa Stobiecki prof., kierownik Katedry Historii Historiograi w IH U. Ostatnio opublikowa: Klio na wygnaniu. Z dziejw polskiej nauki historycznej w Wielkiej Brytanii po 1945 r. Wodzimierz Suleja prof. dr hab. n. historycznych, dyrektor Oddziau IPN we Wrocawiu. Piotr Szubarczyk pracownik Referatu Wystaw, Wydawnictw i Edukacji Historycznej OBEP IPN w Gdasku. Grzegorz Waligra dr n. hum., pracownik naukowy OBEP IPN we Wrocawiu, specjalizuje si w badaniach nad dziejami opozycji w PRL. Witold Wasilewski dr n. hum., pracownik naukowy BEP IPN, historyk dziejw nowoytnych oraz najnowszych, m.in. wspautor: Zagada polskich elit. Akcja AB Katy. Leszek Zachuta m Marii Fieldorf, wspautor: Genera Fieldorf Nil. Fakty, dokumenty, relacje. Robert Zapart doktorant UKSW w Warszawie, absolwent INPiSM UJ, zainteresowania badawcze: Koci katolicki w Polsce, dziaalno emigracji polskiej 19391990.
NOTY O AUTORACH
200
Na okadce: str. I Jzef Pisudski, Antena, 26 V 1935 r., str. IV Marszaek na Kasztance, Muzeum w Belwederze, fot. P ycieski. .

Biuletyn 5-6 2008

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Biuletyn 5-6 2008

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NR 56 (8889) majczerwiec 2008

Bezpatny dodatek: pyta DVD z lmem Jzef Pisudski

numer indeksu 374431

cena 8 z (w tym 0% VAT)

KATOWICE KRAKW LUBLIN D POZNA RZESZW SZCZECIN WARSZAWA WROCAW

Muzeum Wojska Polskiego

Muzeum Wojska Polskiego

Muzeum Wojska Polskiego

Antena, ze zbiorw S. Rumana

W.S. To bya formacja, ktra nie daa si kupi systemowi.

PIOTR SZUBARCZYK, IPN GDASK

Jzef Pisudski jako ucze

Muzeum Wojska Polskiego

Na mocie Poniatowskiego, 12 maja 1926 r.

JERZY KIRSZAK, IPN WROCAW

ZWIZEK WALKI CZYNNEJ

Ze zbiorw autora Ze zbiorw autora

B. Miedziski, Wspomnienia, Zeszyty Historyczne, Pary 1976, nr 36, s. 127.

PIOTR CICHORACKI, UNIWERSYTET WROCAWSKI

Ze zbiorw Instytutu Jzefa Pisudskiego w Londynie

Album W piercieniu prb i ognia 191826

Drugi od prawej Aleksander Prystor, maj 1926 r.

K. witalski, Diariusz 19221935, Warszawa 1992, s. 654.

PAWE KOSISKI, IPN

LEGIONY TO ONIERSKA NUTA

Album Legionw Polskich

Album Legionw Polskich

Album Legionw Polskich

Odznaka legionistw II Brygady, wizionych w Huszt przez Austriakw

Album Legionw Polskich

Kpt. Z. Kasprzycki obserwujcy bitw pod Konarami

Album Legionw Polskich

WALDEMAR PARUCH, UMCS/UNIWERSYTET RZESZOWSKI

Virtuti Militari z Powstania Listopadowego

ANDRZEJ CHOJNOWSKI, UNIWERSYTET WARSZAWSKI

BBWR ANTYPARTYJNA PARTIA PISUDCZ YKW

M. Gazowski, Wierni Polsce...

WOJCIECH MUSZYSKI, IPN

MALI PISUDCZ YCY

JANUSZ CISEK, MUZEUM WP

W. Bczkowski, Sprawa ukraiska, Kultura, nr 7, Pary 1952. Ibidem. Ibidem.

MAREK GAZOWSKI, WARSZAWA

KONSPIRACJA PISUDCZ YKW W KRAJU W LATACH 19391947

ELBIETA JAKIMEK-ZAPART, IPN KRAKW

ALEKSANDRA PISUDSKA I FUNDUSZ POPIER ANIA WALKI CZ YNNEJ W POLSCE

Archiwum Adeli Wagi

ARKADIUSZ ADAMCZYK, UJK FILIA PIOTRKW TRYBUNALSKI

PISUDCZ YCY NA EMIGRACJI 19391944

RAFA STOBIECKI, UNIWERSYTET DZKI

BRYGADOWE KOO MODYCH POGO

Poczet sztandarowy Pogoni

Arch. pryw. R. Zaparta

MICHA KURKIEWICZ, IPN

J. Gumowski, 1916 r., kredka

SAWOMIR KALBARCZYK, IPN

MAREK GAZOWSKI, WARSZAWA

MARIA FIELDORF, LESZEK ZACHUTA, KRAKW

GENERA AUGUST EMIL FIELDORF NIL

Dowdc brygady KOP zosta ppk dypl. Stefan Rowecki.

Dowdca 51. pp. Strzelcw Kresowych, Brzeany, rok 1938

Wedug Notatki dla Leszka Zachuty, sporzdzonej przez Dariusza Baliszewskiego.

GRZEGORZ WALIGRA, IPN WROCAW

WOJCIECH ZIEMBISKI (19252001)