F R A N C I S Z E K

C Z E C H

Instytut Studiw Regionalnych, Uniwersytet Jagielloski

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

Wstp
Przedmiotem mojego zainteresowania w niniejszym tekcie pragn uczyni trzy kwestie. Po pierwsze, chc wskaza na pewne oglne waciwoci filmu, ktre upodobniaj go do wszelkiego rodzaju teorii. Po drugie, mam zamiar przybliy znaczenie terminu teoria spiskowa. I wreszcie, po trzecie, bd stara si pokaza, e jeeli mona traktowa filmy jako teorie, to filmy Michaela Moorea maj wiele znamion teorii spiskowych. Dowd z ostatniego punktu bdzie oparty na analizie treci. W ramach wstpnych wyjanie naley doda, e przedmiotem analizy bd dwa filmy Moorea. Pierwszy z nich to Zabawy z broni (Bowling for Columbine, re. Michael Moore, 2002) traktujcy o tragedii w Columbine, gdzie dwjka uczniw szkoy redniej urzdzia polowanie i zastrzelia 13 oraz zrania 24 kolegw broni kupion przez internet. Szerszym zagadnieniem podjtym w tym filmie jest rola przemysu zbrojeniowego oraz broni w yciu spoeczestwa amerykaskiego. Drugim filmem jest duo bardziej popularny Farenheit 9/11 (Farenheit 9/11, re. Michale Moore, 2004) w ktrym reyser zajmuje si polityk administracji Georgea W. Busha w kontekcie zamachw terrorystycznych z 11 wrzenia 2001 roku. W obu przypadkach moim zamiarem nie jest caociowa analiza filmu czy te prba wyliczenia 85

FRANCISZEK CZECH

chwytw retorycznych bd manipulacji, lecz jedynie wskazanie wtkw konspiracyjnych. Tym samym chc sprowadzi, czsto zbyt abstrakcyjn, refleksj nad teoriami spiskowymi do konkretnych przykadw. Wyjanienia wymaga take idea postrzegania filmw jako pewnego rodzaju teorii. W gruncie rzeczy, pomys ten jest nawizaniem do wielokrotnie wykorzystywanego schematu traktowania przekazw kulturowych jako zamknitych caoci ideowych, jak to robiono na przykad w ramach Brytyjskiej Szkoy Bada Kulturowych (por. m.in. Krajewski 2003: 33). Jednak przekaz nie interesuje mnie ani jako narzdzie wadzy nadawcy, jak to ma miejsce w teoriach krytycznych, ani jako narzdzie oporu odbiorcy, jak interpretowany jest we wspomnianym nurcie. Ostatecznie film jest przede wszystkim medium, za pomoc ktrego odbywa si spoeczne tworzenie rzeczywistoci. Nie traktuj go wic jako narzdzia wadzy czy oporu, a raczej jako sposb wyraania wiary i wiedzy o tym, jaki jest wiat. Tak wic gwna idea tego tekstu jest kolejn emanacj starych pomysw subiektywistycznej socjologii. Notabene, ju Peter L. Berger i Thomas Luckmann w Spoecznym tworzeniu rzeczywistoci okrelali nienaukowy system wiedzy, taki, jakim jest midzy innymi film, mianem teorii (por. Berger, Luckman 1979: 111116).

Film jako teoria

Aby przedstawi film jako pewien specyficzny rodzaj teorii, naley rozpocz od tego, czym jest teoria. Stefan Nowak zdefiniowa teori jako spjny system praw nauki [uoony wedle] pewnej jednolitej zasady dla wyjanienia i ewentualnego przewidywania zjawisk okrelonej kategorii (Nowak 1985: 396397). Earl Babbie uwaa, e teorie s systemami powizanych wzajemnie twierdze majcych wyjani niektre aspekty ycia spoecznego (Babbie 2004: 66). O teorii jako systemie twierdze pisali te Mayntz, Holm i Hubner (por. Mayntz i in. 1985: 32). Nowak, ktry kwestiom mylenia teoretycznego powica duo uwagi, stwierdzi, e teorie czsto maj (...) posta pewnej mniej lub bardziej mglistej wizji (Nowak 1985: 398). Wszyscy cytowani autorzy rozumiej teori jako wizj czy system twierdze. Ale chyba jeszcze wyraniej to, co chc pokaza, oddaje Jonathan Turner, zaczynajc pierwszy rozdzia od sw: Teorie to opowieci o tym, jak i dlaczego powstaj wydarzenia. Teorie socjologiczne s przeto opowieciami o tym, jak ludzie si zachowuj, wchodz w interakcje

86

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

i organizuj (Turner 2004: 1). Kilka zda niej Turner stwierdza, e wskutek zainteresowania odkryciem fundamentalnych waciwoci i procesw teorie naukowe zawsze formuje si w sposb abstrakcyjny, ponad okrelonymi zdarzeniami empirycznymi, rzucajc wiato na siy tkwice u ich podstaw i nadajce im kierunek (Turner 2004: 1). Symptomatyczny jest fakt, e na pocztku Turner pisze o teoriach, a w drugim z cytatw jest ju mowa o teoriach naukowych. Takie rozrnienie sugeruje, e nie kada teoria jest naukowa, jak si czsto przyjmuje. Take Nowak zauwaa, e blisze przyjrzenie si sposobom uywania terminu teoria (czy wiedza teoretyczna) pozwala stwierdzi, i ma on wiele znacze (Nowak 1985: 394). Jako przykady podaje przeciwstawienie teorii praktyce oraz przeciwstawienie teorii faktom, co dobrze oddaje zasyszane stwierdzenie mwice, e teoretycznie mamy w Polsce demokracj, ale w praktyce.... Zupenie innego rodzaju teoriami, ktre nie s teoriami naukowymi, zajmowa si Theodore Geiger. O ile Nowak pisa o rnych nienaukowych rozumieniach teorii naukowych, to Geiger poruszy, centralne dla tego tekstu, zagadnienie podejmowanych na gruncie nauki teorii nienaukowych (teorii teorii nienaukowych). Jego koncepcja wypowiedzi parateoretycznych zakada, e pewne wypowiedzi, mimo formalnego podobiestwa do teorii naukowych, w gruncie rzeczy maj charakter ideologiczny i nie tyle mwi o danej rzeczywistoci, ile o stosunku autora do tej rzeczywistoci. W tym miejscu pojawia si pytanie, czy moliwe jest bezstronne przedstawienie rzeczywistoci? (zob. Geiger 1985). Jednak nawet zgadzajc si z tym, co na gruncie filozofii gosili zwolennicy temperalizmu, podkrelajcy rol pogldw i opinii badaczy w tworzonych teoriach, zawsze mona pokaza, e pewne teorie s w mniejszym, a inne w duo wikszym stopniu nacechowane emocjonalnie. Jeszcze innym przykadem nienaukowych teorii jest szeroko stosowana kategoria teorii spiskowych. Zanim jednak przedstawione zostan gwne cechy teorii konspiracyjnych, zajm si filmem jako specyficznego rodzaju teori. Inspiracj dla szukania zwizkw midzy filmem a teori bya koncepcja amerykaskiego teoretyka filmu, Billa Nicholsa, ktry sformuowa tez o podobiestwie kina dokumentalnego i retoryki. Zauwaa on, chocia w powszechnej wiadomoci film dokumentalny wystpuje jako rejestracja rzeczywistoci, to od samego pocztku mia wybitnie perswazyjny charakter (por. Nicholas 1980). Dobr ilustracj stanowi tu moe konstatacja Mirosawa Przylipiaka, ktry odnotowuje, i warto przypomnie liczne ekipy filmowe, ktre stawiy si 87

FRANCISZEK CZECH

na drugim procesie Dreyfusa, najwikszej aferze politycznej owych czasw [czasw narodzin kina przyp. F.C.]. Filmy z owego procesu, i to zarwno reportae krcone na miejscu procesu, jak i liczne rekonstrukcje, wywietlane nastpnie w kinach, przycigay tumy widzw i staway si nastpnie zarzewiem gwatownych bjek, do tego stopnia, e rzdy niektrych krajw zakazay wywietlania jakichkolwiek filmw dotyczcych sprawy Dreyfusa (Przylipiak 1998: 5). Z perswazyjnych i propagandowych funkcji filmw, nie tylko dokumentalnych, zdaway sobie spraw dwa wielkie totalitaryzmy dwudziestego wieku. Wystarczy w tym miejscu wspomnie twrczo Dzigi Wiertowa czy Leni Riefensthal. Take w Stanach Zjednoczonych John Huston czy John Ford krcili filmy na zamwienie armii. Wynika z tego, e to, co okrela si mianem nowego czy te subiektywnego dokumentu, wcale nie jest takie przeomowe. Jakkolwiek takie filmy, jak Super Size Me (Super Size Me, re. Morgan Spurlock, 2004), Wyfoxowani (Outfoxed, re. Robert Greenwald, 2004) czy Zabawy z broni stanowi jakie nowe zjawisko, to jednak nie jest to zamanie klasycznej formuy dokumentu i przejcie od obiektywizmu do subiektywizmu. W wietle tego, co zostao przed chwil powiedziane, filmy Michaela Moorea s niewtpliwie wypowiedziami retorycznymi. Autor stara si nas przekona do swoich racji. Argumentuje, dowodzi, wylicza. Jednak Zabawy z broni czy Farenheit 9/11, jak i wszystkie inne filmy, otwarte s na jeszcze inn analiz. Andre Bazin uwaa, e: Podstawow zasad gatunku dokumentalnego jest to, e nadaje on obrazom struktur logicznego dyskursu, a dyskurs wyposaa w wiarygodno i wiadectwo fotograficzne (za: Przylipiak 1998: 7). W podobnym duchu wypowiada si Bill Nichols czy Krzysztof Kielowski (por. Przylipiak 1998: 78). Wychodzc z tego zaoenia, e obrazy ilustruj nie rzeczywisto, lecz porzdek myli (Przylipiak 1998: 8), mona je ujmowa jako teorie. Analizujc porzdek myli, ktry reyser przedstawia w filmie, moemy bada retoryk, chwyty propagandowe, ewentualnie manipulacje i inne elementy wywodu retorycznego majcego przekona widza. Oprcz tego mona pokusi si o rekonstrukcj pogldw twrcy filmu. Wtedy prbuje si odtworzy nie to, jak nas przekonuje, a do czego. Wane jest take, e owa rekonstrukcja nakierowana jest nie na wszelkie pogldy twrcy, ale na te dotyczce wycinka rzeczywistoci, o ktrym opowiada film. Taki system pogldw przedstawiony w filmie moe by rnorako nazywany. Pierwszym wydajcym si mie tu zastosowanie pojciem 88

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

jest ideologia w rnych tradycjach definiowania tego terminu. Jednak zazwyczaj, we wszystkich istotniejszych ujciach, pojcie to jest rezerwowane dla przekona wielkiej grupy spoecznej. Przykadowo mwimy o dominujcej ideologii czy o ideologii klasy robotniczej. Co wicej, terminu tego uywa si dla okrelenia caoci pogldw. Tymczasem w przypadku filmu w centrum uwagi znajduje si raczej wycinek dotyczcy konkretnej kwestii, a nie caociowy obraz wiata. Jeeli uycie terminu ideologia nie jest zbyt uyteczne, to trzeba rozway inne moliwoci. Jedn z opcji jest odwoanie si do ktrego ze sposobw definiowania wiadomoci. Jednak s one mao przydane z podobnych powodw co uycie terminu ideologia. Z kolei, jeeliby po prostu zdecydowa si na uycie terminu pogldy, nie uwzgldnia si wycinkowoci inwentarza twierdze, czyli tego, co Nowak uwaa za wynik systematyzacji przedmiotowej. Powysze bariery pozwala przeama dopiero uycie terminu teoria. Z zaoenia teorie dotycz wycinka rzeczywistoci. Teoria moe stara si wyjani takie ograniczone zagadnienie jak rola mediw w spoeczestwie informatycznym bd mechanizmy tworzenia si zalenoci w stosunkach midzynarodowych w erze globalizacji. Okazuje si, e takie same zagadnienia mog by podejmowane w filmach. Wiele filmw, podobnie jak teorie naukowe, w centrum stawia pytanie dlaczego?. Co prawda rzadko w tak wyrany sposb, jak robi to Moore, stawia si pytanie o genez jakiej sytuacji. Nie znaczy to jednak, e w ogle nie prbuje si wyjani jakiego fragmentu rzeczywistoci. Podobiestwa filmu i teorii widoczne s take na poziomie spoecznego funkcjonowania. Z konkretn teori mona si zgadza lub nie, ma ona zawsze mniejsze czy wiksze grono zwolennikw i naladowcw oraz prawie zawsze mona wskaza twrc danego podejcia. W kocu, cho moe to by dla kogo kontrowersyjne twierdzenie, teorie, podobnie jak filmy, staj si modne albo niemodne. Waniejsze od podobiestw w funkcjonowaniu w spoeczestwie s podobiestwa w budowie filmu i teorii. Na pocztku tekstu przytoczyem sowa Nowaka i Turnera okrelajce teori jako wizj lub opowie o rzeczywistoci. Ju same te terminy przywodz na myl film. Bya te mowa, e teorie to system twierdze. Taki sam system twierdze, obrazy ilustrujce porzdek myli, obecny jest rwnie w filmach. Na przykad w Zabawach z broni stwierdza si midzy innymi, i: 1. Bro jest istotnym elementem w yciu spoeczestwa amerykaskiego. 2. Wynika to z tego, e Amerykanie yj w strachu. 89

FRANCISZEK CZECH

3. Strach napdzany jest przez korporacje medialne, ktre manipuluj spoeczestwem. Gdyby te twierdzenia przeoy z jzyka filmu na jzyk nauki, gdyby ubra je w inn form, mona by uzna je za rdze jakiej spoecznej teorii. Co wicej, gdyby kto przeprowadzi kwerend, zorientowaby si, e istnieje teoria spoeczna, ktra w ten sposb wyjania dany fragment rzeczywistoci. Okazuje si, e powysze twierdzenia s spjne z koncepcj opisywan przez Barryego Glassnera z University of Southern California w ksice Culture of fear (por. Glassner 2003). O tym, e Moore wiadomie wczy do swojego filmu koncepcje amerykaskiego badacza kultury, wiadcz wywiady z Glassnerem w trakcie filmu oraz spore fragmenty ksiki umieszczone na oficjalnej stronie filmu (por. www.farenheit911.com). Oczywicie, jak ju wyej zaznaczyem, film ze swoim emocjonalnym przekazem, nie jest teori naukow. Robert Nisbet, mwic w zupenie innym kontekcie o teoriach, ktre jego zdaniem nie speniay rygorw naukowoci, okreli je mianem pteorii. I dowodzi, e pteorie o tyle przypominaj pcegwki, e s bardziej none (Nisbet 1998: 142). Podobnie wyjanienia zawarte w filmach s bardziej none ni teorie naukowe. Turner twierdzi, e teorie formuuje si w sposb abstrakcyjny, ponad okrelonymi zdarzeniami empirycznymi. Tymczasem w filmie akcja toczy si zawsze w konkretnym miejscu i czasie. Jednak to wcale nie osabia podobiestwa, ktre chc tu pokaza. Jzyk filmu, sekwencja obrazw, nie moe by abstrakcyjna, ale komentarz ju moe dotyczy danej kategorii w ogle, a nie tylko w konkretnym przypadku. Moe by traktowana jako uoglnienie. Co wicej, nawet w pozbawionych komentarza filmach fabularnych, mimo e mamy do czynienia z konkretn histori, na poziomie odbioru jest ona generalizowana. Na przykad w Locie nad kukuczym gniazdem (One Flew Over the Cuckoos Nest, re. Milos Forman, 1975) przedstawiona jest konkretna historia dziejca si w jednym domu psychiatrycznym, ale film odbierany jest jako krytyka tego typu placwek w ogle. Film, przedstawiajc jedn histori, dostarcza argumentw pozwalajcych w ten sam sposb interpretowa wszystkie sytuacje tego typu. Film, podobnie jak teoria, daje widzom narzdzia interpretacji rzeczywistoci. Dlatego ukazany w Prgach (Prgi, re. Magdalena Piekorz, 2004) sposb wychowania traktuje si raczej nie jako jak pojedyncz histori, ale jako typ idealny, czyli nie majcy odpowiednika w rzeczywistoci zbir typowych, charakterystycznych, modelowych dla danego procesu elementw. 90

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

Nawet filmy, ktrych fabua jest skrajnie fikcyjna, nierealistyczna i postrzegana przez odbiorcw jako zmylona, dostarcza, w podobny do teorii sposb, wiedzy o rzeczywistoci. Doskonaym przykadem jest Seksmisja (re. Juliusz Machulski, 1984), ktra w warstwie fabularnej jest zgrabn fikcj, ale przede wszystkim odbierana jest jako wyjanienie mechanizmw funkcjonowania spoeczestwa totalitarnego. Metaforyczny charakter wcale nie jest typowy wycznie dla filmu. Pawe Jasienica w swoich pracach historycznych potrafi w taki sposb przedstawia minione wydarzenia, aby daway one wiedz o wiecie mu wspczesnym, o ktrym z powodu cenzury nie mona byo pisa wprost. Rozwaania o wojnie domowej oprcz przedstawienia buntu chopw w Wandei przeciwko porzdkom rewolucji francuskiej s gbok analiz sytuacji spoeczestwa podporzdkowanego totalitarnej wadzy tworzonej w imi szczytnych ideaw i na tym poziomie maj moc ukrytej teorii totalitaryzmu. Podobnie rzecz si ma z Polsk anarchi tego samego autora i wieloma innymi pracami naukowymi. Gdyby w tym miejscu zaj si zaoeniami postmodernizmu czy na przykad wgbi si w zaoenia socjologii wizualnej, to okazaoby si, e nie tylko sztuka (film) funkcjonuje wedug pewnych cech przypisywanych nauce, ale sama nauka, co si czsto ostatnio zauwaa, czerpie ze sztuki. Jeszcze jedna uwaga w ramach podsumowania powyszej kwestii. Agnieszka Ogonowska (za Wiesawem Godzicem) pisze o ontologizacji sztuki polegajcej na zatarciu granicy midzy wiatem kreacji a prawdziw rzeczywistoci (Ogonowska 2003: 123). Natomiast David Crowe z Columbia University prbujcy przezwyciy pewne mity rozpowszechnione w filmie Lista Schindlera (Schindlers List, re. Steven Spielberg, 1993), z ktrym polemizowa jak z publikacj naukow, stwierdzi, e: Amerykanie traktuj filmy fabularne jako rdo rzetelnej wiedzy historycznej (Fita-Czuchnowska 2004: 75). Wystarczy przypomnie sobie chociaby reakcje na pominicie roli Henryka Zygalskiego i jego wsppracownikw w rozszyfrowaniu Enigmy przez twrcw brytyjskiego filmu fabularnego (Enigma, re. Michael Apted, 2001), aby zda sobie spraw, e rwnie Polacy, a take mieszkacy innych krajw, traktuj film jako czasami zafaszowane, ale jednak odzwierciedlenie rzeczywistoci. Zanim przejd do zagadnienia konspiracjonizmu, chc jeszcze zauway, e film nie tylko dostarcza wiedzy o rzeczywistoci, ale jest coraz waniejszym rdem tej wiedzy. Marek Krajewski pisze o kulturze popularnej, ktra ulega transformacji w rodzaj filtra, przez ktry 91

FRANCISZEK CZECH

rzeczywisto jest [...] ogldana i dowiadczana, z drugiej za [strony] w podstawowe narzdzie, za pomoc ktrego potykamy si ze wiatem (Krajewski 2003: 7). Tak wic nie tylko rnego rodzaju filmy s swoistymi teoriami, ale w czasach postpujcej mediatyzacji ten rodzaj teorii ma co raz wiksze znaczenie i bywa traktowany jako alternatywa dla teorii naukowych.

Teorie spiskowe
Niektrzy badacze argumentuj, e teorie spiskowe, podobnie jak film, zyskuj coraz wiksze znaczenie (por. Pipes 1998, Knight 2000). Czym waciwie s teorie konspiracyjne? Wedug najkrtszej definicji fenomen okrelany mianem spiskowej wizji dziejw, mylenia paranoidalnego czy teorii spiskowych to lk przed nieistniejcymi spiskami (Pipes 1998: 15). Jednym z pierwszych, ktry zwrci uwag na to zjawisko, by Karl Popper. Zagadnieniem tym zaj si wczenie, jeszcze w drugim tomie dziea Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie. Po dwudziestu latach Popper powrci do tematu i scharakteryzowa konspiracjonizm jako pogld, i gdy w spoeczestwie dzieje si co zego, co niepodanego jak wojna, ubstwo, bezrobocie to musi by to skutkiem czyjej zej intencji, czyjego podstpnego planu: kto to zrobi celowo i kto czerpie z tego korzyci (Magee 1971: 8990). W Polsce o spiskowej wizji historii pisa zwaszcza Janusz Tazbir. W jego ujciu to wiara we wszechpotg niektrych stowarzysze dziaajcych jawnie, bd te w sposb zakonspirowany, ale zawsze na czyj szkod (za: Zdybel 2002: 64). Powysze cytaty dobrze wprowadzaj w problematyk. Przytocz jeszcze to, co pisa Dieter Groh. Jego zdaniem konspiracjonizm odnosi si do modelu interpretacyjnego o nastpujcych zaoeniach: (a) historia jest procesem dajcym si zaplanowa; (b) istniej podmioty zdolne zapanowa nad biegiem historii tak, aby potoczya si ona zgodnie z ich planem; (c) zamiary tych aktywnych podmiotw ju zostay zrealizowane lub (d) zamiary bd zrealizowane jeli inna grupa, uzyskawszy o nich informacje, nie zapobiegnie ich urzeczywistnieniu (za: Zdybel 2002: 49). Kiedy bya mowa o filmie, przywoaem najstarszy moliwy przykad sprawy Dreyfusa. Teraz natomiast podam stosunkowo nowy przykad teorii spiskowej. Po mierci papiea Jana Pawa II wiceprzewodniczca Bundestagu z ramienia partii Zielonych, Antje Volmer, stwierdzia, e Amerykanie celowo rozptali burz wok ksiy pedofilw w ich kraju, by osabi pozycj papiea jako zdecydowanego

92

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

przeciwnika wojny w Iraku. W tym samym celu wcignli Polakw w wojn i dali im w niej wiodc rol (Gazeta Wyborcza 12.4.2005). Ju w tym momencie widoczna jest najwiksza trudno, z ktr potykaj si badacze rnych dyscyplin zajmujcy si teoriami spiskowymi. Nigdy nie mona by cakowicie pewnym, e za danym zdarzeniem nie stoi co wicej. Spiski si przecie zdarzaj, a my czsto nie mamy wystarczajcej wiedzy, aby przesdzi o ich istnieniu lub urojonym charakterze. Nie wdajc si w epistemologiczne debaty nad pewnoci rnych rodzajw poznania, chc tylko zwrci uwag na dwie socjologiczne zalenoci. Po pierwsze, wydaje si, e im mocniejszy jest solipsyzm czy anomia, nieczytelno regu spoecznych, spowodowane na przykad gwatownymi przemianami spoecznymi, tym wiksze powodzenie w spoeczestwie maj fantazyjne, nierealne sposoby wyjaniania rzeczywistoci. Po drugie, podobnie jak w przypadku rnego rodzaju stereotypw, im mniej kto zna si na danej kwestii, tym czciej bdzie odwoywa si do monokauzalistycznych wyjanie i mechanizmu koza ofiarnego, ktry jest wpisany w schemat mylenia teoriospiskowego. W identyfikacji teorii spiskowych moe pomc znajomo powtarzalnych schematw i zaoe, ktre le u ich podstaw. Richard Pratte uwaa, e popularno wyjaniania rzeczywistoci za pomoc teorii spiskowych wynika z tego, i podobnie jak teorie naukowe stara si odpowiedzie na pytanie dlaczego Y?. Odpowiedzi na to pytanie jest zawsze dlatego, e dziaa grupa X. Taka odpowiedz jest czytelna, prosta i ponadto pozwala atwo przeksztaci si w bdc podstaw adu normatywnego ocen moraln (por. Zdybel 2002: 499500). Najbardziej wyrazist cech konspiracjonizmu jest to, e twrcy takich teorii nie staraj si dowie empirycznie swoich racji, a koncentruj si na wskazaniu motyww. Innymi sowy, mamy tu swoisty niedobr autokrytycyzmu i prb nadania sensu, oswojenia bolesnych aspektw rzeczywistoci. Dla potrzeb tego tekstu przeprowadzona zostaa analiza treci i w tym celu zosta zbudowany swoisty klucz kategoryzacyjny, ktry pozwoli przeanalizowa filmy Michela Moorea pod ktem mylenia teoriospiskowego. Takie podejcie daje najwiksz szans na obiektywizm w kwestii rozstrzygnicia midzy teoriami spiskowymi i innymi. Ponisze kategorie traktuj jako punkt wyjcia do budowy testu pozwalajcego ocenia stopie konspiracjonizmu wszelkiego rodzaju przekazw. Sze wyrnionych kategorii analitycznych wywiedzionych jest z typowych cech teorii spiskowych. 93

FRANCISZEK CZECH

1. Wystpowanie koza ofiarnego grupy, ktre obwinia si za niepowodzenia, poraki w wielu dziedzinach i jej odejcie uznaje si za warunek konieczny dla naprawy sytuacji. 2. Istnieje drugie dno w yciu spoecznym nie zakada si w tym miejscu istnienia (i odkrywania) nieznanych mechanizmw funkcjonowania wiata, do ktrych odkrycia dy pozytywistyczna nauka, a raczej zmierza si do odkrycia mechanizmw, ktre zostay celowo ukryte. Celem nie jest odkrycie, jak funkcjonuje wiat, ale jak nas zmanipulowano. 3. Omnipotencja grupy spiskujcej dobrym przykadem moe tu by teoria goszca, e Amerykanie nigdy nie byli na ksiycu, a jedynie dla efektu propagandowego sfingowano ldowanie. Zaangaowano filmowcw i dziennikarzy do nakrcenia (w znanej z serialu Z archiwum X strefie 51, bd wedle innych wersji w jednym ze studiw Hollywood) i rozpowszechniania materiau dla mas. Zastanawiajce jest tu, e nikt z biorcych udzia w przedsiwziciu w imi prawdy, wolnoci czy nawet zarobku nie przyzna si, e bra udzia w mistyfikacji. W aferze Watergate, Iran-Contras czy w kadej innej zawsze znalaz si urzdnik (jak Gbokie Gardo w aferze Watergate), ktry zdecydowa si na wspprac z mediami. Jednak w teoriach spiskowych sprawca jest wszechwadny i panuje nad wszystkimi wykonawcami. Ponadto czsto wystarczy mu krtki nawet kontakt z urzdnikiem czy politykiem, aby pozyska go do spisku. Na marginesie nasuwa si jeszcze refleksja, e po zamachach z 11 wrzenia, ktre s dowodem ograniczonych moliwoci nawet takich sub wywiadowczych jak CIA, my wci przypisujemy tym subom nadmierne moliwoci. 4. Apokaliptyzm przekonanie, e znajdujemy si w decydujcym momencie i jeeli nic nie zrobimy, to spiskowcy zdobd niepodzieln wadz. Poprzez podkrelanie realnoci i wielkoci katastrofy uzyskuje si funkcj mobilizacyjn. 5. Efekt pitrzenia si teorii spiskowych powoywanie si na inne teorie spiskowe w celu udokumentowania wasnej. Std te bierze si przywoywanie egzotycznych informacji i odwoywanie do klasycznych rde konspiracjonistw takich jak Protokoy Mdrcw Syjonu. 6. Wskazywanie motyww, a nie dowodw jest to cecha decydujca o teoriospiskowoci danego schematu wyjaniajcego. Bierze si ona z gwnego mechanizmu teorii spiskowych, ktry polega na przyporzdkowywaniu dowodw (jako takie traktowane s wanie z braku innych motywy) do wizji rzeczywistoci. 94

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

Wszystkie wymienione cechy sprawiaj, e teoria spiskowa jest satysfakcjonujca dla jej odbiorcw, ale nie dokadna. Dodatkowo taka teoria moe zagwarantowa, a o ile wiem, niewiele innych argumentacji moe uczyni to samo, e przyczynowe wyjanienie (X jest przyczyn Y) pozostaje cile zwizane z emotywn i perswazyjn si (Zdybel 2002: 501). Innymi sowy, retoryka naukowa zostaje uyta instrumentalnie dla wzmocnienia argumentacji, dla uwiarygodnienia stanowiska. Podsumowujc t cz, pragn jeszcze zwrci uwag na to, e gosiciele teorii spiskowych to niekoniecznie ideolodzy spod znaku Samoobrony czy Ligi Polskich Rodzin. Peter Knight uku termin kultura konspiracyjna, ktry obejmuje nie tylko rne popularne produkcje od filmw Oliviera Stonea przez Z Archiwum X po Kod Leonarda Da Vinci. Teorie spiskowe to rwnie wszelkie przejawy ironicznej i cynicznej postawy wobec wiedzy i rzeczywistoci. Nie s one wycznie przejawem mentalnego zudzenia, ale gbokiego pesymizmu, sceptycyzmu, nieufnoci i niewiary w spoeczn rzeczywisto. Wida to w doborze podmiotu, za pomoc ktrego tumaczy si wszelkie zo. Teoria spiskowa jako zmylenie cechuje si swoistym prawdopodobiestwem, jest dobrym zmyleniem i dlatego oskarono o zamiary ujarzmienia wiata jezuitw, a nie na przykad karmelitw bosych (bo nikt by w to nie uwierzy), podobnie oskara si ydw, a nie Hotentotw (Zdybel 2002: 27).

Analiza treci filmw Moorea

Po przeanalizowaniu obu filmw Moorea pod ktem wystpowania powyszych cech zmuszony jestem odrzuci jedn z moich dwch hipotez. Wstpnie przyjem, e oba filmy mona traktowa jako przejawy mylenia teoriospiskowego. Kady z filmw traktowany by jako osobne problem badawczy. W obu przypadkach skonstruowaem hipotez mwic, e dany film ma cechy teorii spiskowej. Po przeprowadzeniu analizy stwierdzam, e film Zabawy z broni nie powinien by traktowany jako przykad spiskowej wizji wiata. Dzieje si tak ju chociaby z tego powodu, e w odpowiedzi na gwne pytanie postawione w filmie (dlaczego w Stanach Zjednoczonych ginie tyle osb?) nie wskazuje si koza ofiarnego. Co prawda, pojawiaj si elementy wyjaniania teoriospiskowego, jak wskazanie roli mediw (opierajce si na wskazaniu motyww, czyli zyskw, a nie dowodw) w kreowaniu kultury strachu, ktra napdza sprzeda broni, ale s to wtki uzu-

95

FRANCISZEK CZECH

peniajce i nie wypowiadane wprost przez reysera, bdcego zarazem gwnym bohaterem. Zupenie inaczej ma si sprawa z drugim filmem. W Farenheit 9/11 jeszcze przed napisami pocztkowymi dowiadujemy si, e telewizja Fox bya pierwsz stacj, ktra ogosia, i w decydujcym stanie na Florydzie wygra George W. Bush. Nagle inne stacje uznay, e jeeli Fox tak mwi, to musi by prawda i zaczy informowa o zwycistwie Busha (Farenheit 9/11). W tym kontekcie widz zostaje poinformowany, e John Elias, ktry kierowa dziaem wiadomoci Fox w noc wyborcz, to kuzyn Busha i e gdy brat jest gubernatorem stanu, to pomaga (Farenheit 9/11). Ju analizujc ten fragment moemy stwierdzi, e Moore opiera si na wskazywaniu motyww, a nie dowodw. Fakt, e gubernator Florydy czy John Elias s czonkami rodziny Georga W. Busha (a nawet, e si w owym czasie kontaktowali), moe by motywem, ale nie jest adnym dowodem. Rwnie dobrze mona wyciga podobne wnioski z faktu, e ona Arnolda Schwarzeneggera, konserwatywnego gubernatora Kalifornii, pochodzi z demokratycznej rodziny Kennedych albo e sam Schwarzenegger szpieguje na rzecz Austrii, bo tam si urodzi. Idc dalej t drog, mona uzna Ben Guriona, urodzonego w Polsce premiera Izraela, za polskiego szpiega, a Leszka Balcerowicza za szpiega Zachodu, jak chcia Andrzej Lepper. Jeeli przyjrze si powyszemu fragmentowi, widoczna jest jeszcze jedna cecha mylenia teoriospiskowego omnipotencja sprawcy. Wystarczy, e Bush da sygna Eliasowi, co sugeruje si przez wspomnienie telefonicznych rozmw kuzynw, ten poda zmanipulowan informacj i momentalnie wszystkie stacj zaczy j rozpowszechnia. W jaki sposb udao si telewizji Fox przekona konkurencyjne stacje do podania tej wanie informacji? Jaki tu dziaa mechanizm? Pomijajc ju fakt, e aden z dziennikarzy Foxa nie zbuntowa si przeciw kamstwu (co zwolennik teorii o manipulacji Foxa moe tumaczy obawami o strat pracy), i sposb, w jaki Eliasowi udao si przekona swoje szefostwo do manipulacji (co moe w zwolennik tumaczy konserwatywnymi pogldami waciciela stacji Ruperta Murdocha), pozostaje pytanie, dlaczego konkurencyjne NBC czy CNN tak szybko day si przekona? Szukajc logicznej odpowiedzi na to pytanie, mona zaoy, e Fox ma jakie haki na konkurencj, ktre s rdem wspomnianej omnipotencji. Ale w tym miejscu pojawiaj si kolejne wtpliwoci wskazujce na krucho logiki wywodu. Jakie to musz by haki i dlaczego, skoro znajduj si one w posiadaniu telewizji Fox, nie dominuje ona na rynku? Jest moliwa jeszcze inna inter96

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

pretacja owego efektu domina w podawaniu informacji. Sprawca nie tylko mg by omnipotentny, ale moemy mie do czynienia z efektem pitrzenia si teorii spiskowych. Spisek Busha i jego rodowiska tumaczy si przez spisek mediw, ktre maj w naturze manipulowanie informacjami. Oba sposoby interpretacji nie wykluczaj si. W dalszych partiach filmu reyser odwouje si do obu sposobw wyjaniania. To tylko przykad analizy jednej z sekwencji filmu. Niemal kad inn scen mona by w podobny sposb analizowa i mnoy pytania, wtpliwoci, wskazywa logiczne niekonsekwencje. Dla uporzdkowania wywodu odnios si do szeciu wczeniej wprowadzonych wskanikw mylenia teoriospiskowego. 1. Kozio ofiarny. Kto za tym stoi? Kto jest winien wszelkiemu zu? Oczywicie Bush, chocia biorc pod uwag niektre komentarze sugerujce lenistwo i nisk inteligencj, implicite, midzy innymi przez podkrelanie silnych wizi rodzinnych i biznesowych, wskazuje si, e jest on tylko personifikacj wpywowego lobby korporacji zbrojeniowych i naftowych (czy, jak to w starszych teoriach spiskowych byo czasami okrelane: kompleksu przemysowo-wojskowego). W niektrych momentach obwinia si cay establishment (aden z senatorw nie popar wniosku o ponowne sprawdzenie legalnoci wyborw, obniono dofinansowanie ochrony granic). Momentami film wydaje si wskazywa, e G.W. Bush nie tyle jest personifikacj owego lobby, ile kuk przeze sterowan, tak jak swego czasu uwaano Lecha Was za pionka Waszyngtonu i Rzymu albo sub specjalnych. Wanie pokazywanie prnoci (Bush na wakacjach), nieporadnoci (Bush czytajcy bajki w momencie zamachw z 11 wrzenia), braku sukcesw w biznesie dziaajcego na wasn rk modego Busha oraz argumentowanie, e nie ma wystarczajcych kompetencji intelektualnych do rzdzenia pastwem sprawia, e mona Busha postrzega jako idealnego kandydata do wykonywania polece niezbyt jasno okrelonej grupy mocodawcw, ktra kieruje z tylnego siedzenia. Tylko dlaczego wtedy Moore miaby si koncentrowa na tym jednym, nie najwaniejszym wykonawcy? Wyglda na to, e w oczach Moorea Bush jest nie pionkiem, ale istotnym reprezentantem szerszego ukadu, ktry cho sam w sobie nie jest obdarzony jakimi talentami politycznymi, to jednak dziki swoim znajomociom, koneksjom potrafi sprawi, e sprawy tocz si tak, jak on chce. Mechanizm koza ofiarnego, oprcz ostrego podziau myoni, ktry jest widoczny w filmie, ma to do siebie, e jedn grup wini si za wiele rnych zjawisk. Lobby personifikowane przez Busha, obwiniane jest o ofiary ludzkie w Iraku. Jeeli 97

FRANCISZEK CZECH

obwinia prezydenta o mier kolejnych onierzy i cierpienia rodzin, to oczywicie ma to podstawy, gdy to Bush wyda rozkaz rozpoczcia wojny. Jednak twierdzenie, e ofiary te zostay poniesione w prywatnej wojnie Busha o irack rop ma znamiona konspiracjonizmu (motywy, a nie dowody). Poza tym oskara si prezydenta i jego otoczenie o totalizacj ycia i ograniczenie swobd demokratycznych, co czynione ma by w celu atwiejszego sterowania spoeczestwem (przypominane jest, e na pocztku kadencji spadao poparcie opinii publicznej dla prezydenta), Bush i jego otoczenie obwiniani s midzy innymi o spiskowanie z Saudami, z sytuacj ekonomiczn, a nawet za to, e inwigilowano ma pacyfistyczn grup we Fresno, o ktrej istnieniu Bush raczej nie mg wiedzie. 2. Drugie dno. Sprzecznoci midzy deklarowanymi a rzeczywistymi, zdaniem Moorea, dziaaniami rzdu widoczne s w wielu momentach. Rzd Busha nie przygotowa instrukcji [co robi z terrorystami przyp. F.C.], bo wcale nie chodzio o takie zagroenie. Chcieli tylko, ebymy si bali. Pragnli ukry swoje plany mwi jeden z bohaterw filmu, ktremu przytakuje Moore. W innym miejscu stwierdza si z kolei: od dawna mieli to przygotowane [ograniczenie wolnoci demokratycznych], wtedy przyszed 11 wrzenia, a wraz z nim ich szansa. Najwyraniej jednak drugie dno wida w komentarzu Moorea na kocu filmu, w ktrym demaskuje prawdziwy, jego zdaniem, cel wojny, ktrym jest utrzymanie spoeczestwa na skraju godu. Przywdcy walcz ze swoimi poddanymi. Celem jest utrzymanie hierarchicznej struktury spoecznej. Ostatni fragment moe by odczytany jako chwyt propagandowy. Moim zdaniem jednak, Moore nie tyle jest wyrachowanym cynikiem, ile raczej wierzy w to, co gosi, co zreszt nie odwodzi go od posugiwania si manipulacj. 3. Omnipotencja sprawcy jak pozostae cechy widoczna jest w wielu momentach. Oprcz przykadu z mediami, ktre informoway o zwycistwie w lad za Foxem, Moore stwierdza przykadowo, e protesty nie miay znaczenia, bo przyjaciele tatusia w sdzie ju zdecydowali, co sprowadza ca debat w Sdzie Najwyszym do rangi wymiany pogldw o z gry przesdzonym wyniku na korzy Busha i jego poplecznikw. 4. Apokaliptyzm funkcja mobilizacyjna jest tu nadzwyczaj wyrana. Jeeli nie zareagujemy, to George W. Bush, sprawca wszelkiego za, zostanie wybrany na druga kadencj przekonuje autor filmu. Dodatkowo bdzie mia moliwo wyboru najprawdopodobniej dwch niezwykle istotnych sdziw Sdu Najwyszego, ktrzy stanowi bd 98

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

o prawie przez najblisze kilkadziesit lat. Takie s przyczyny cechujcego przekaz dramatyzmu wypowiedzi oraz czstego odwoywania si do zdecydowanych i ostrych sdw. 5. Motywy zamiast dowodw najlepiej t cech wida w kilkunastominutowej sekwencji, w ktrej ukazane s zwizki rodziny i znajomych Busha z Saudami, w tym z rodzin bin Ladena (ktra nie utrzymuje z nim kontaktu). Dugi cig wylicze informuje, ile to miliardw Saudowie zainwestowali w Stanach Zjednoczonych (midzy innymi, e s znacznymi udziaowcami w Citibanku czy AOL), jakie wsplne interesy prowadz z rodzin Busha, gdzie si spotykali i wiele innych szczegowych informacji. Taki wywd koczy si niewiele wyjaniajcym stwierdzeniem: Saudowie zainwestowali w Busha 1,4 miliarda dolarw. Za tak cen nie kupuje si odlotw [wylotu z USA po 11 wrzenia, kiedy inne samoloty nie startoway. Fakt wylotu by pniej wielokrotnie podwaany jako nieprawdziwy przyp. F.C.]. Za tak cen kupuje si mio. Przytoczone twierdzenia nieodparcie przypominaj inn teori spiskow. Andrzej Lepper w swojej ksice Lista Leppera przekonuje, e Leszek Balcerowicz suy zachodnim korporacjom dlatego, e one kiedy ufundoway mu stypendium. Zastanwcie si! Popatrzcie na jego yciorys, a wszystko stanie si jasne on spaca swoje dugi. Kto fundowa mu stypendia w Nowym Jorku, w Sussex, w Marburgu? Kto paci mu za wykady na uczelniach w 15 krajach wiata? (Lepper 2002: 102). W obu przypadkach mamy do czynienia z wziciem motywu, czyli swoistego warunku koniecznego, lecz niewystarczajcego, za dowd czyli warunek wystarczajcy. W filmie Micheala Moorea nie ma dowodw (a jedynie motywy) na adne z istotnych twierdze, takich jak: sfaszowane wybory, Bush jest zaleny od Saudyjczykw, celem wojny w Iraku bya ropa, celem prezydenta jest utrzymanie stanu cigego zagroenia wrd obywateli, nie mwic ju o tezie, e celem wojny jest utrzymanie spoeczestwa na skraju godu. 6. Pitrzenie si teorii spiskowych oprcz wspomnianej klasycznej teorii spiskowej 4M (Mainstream Media Manipulating Mass Media Masowe Manipulujce Masami) dotyczcej spisku mediw, mowa jest o spisku caego establishmentu (wystarczyo, aby jeden senator podpisa wniosek podwaajcy wyniki wyborw prezydenckich, co uruchomioby dalsze procedury sprawdzajce uczciwo wyborw, i aden si nie zdecydowa; warto zwrci uwag, e przegrany Al Gore, jako urzdujcy wiceprezydent, by przewodniczcym Senatu), a take sub specjalnych czy midzynarodowych finansistw. Innymi sowy, w filmie widoczne s odwoania do klasycznych wtkw konspiracyjnych. 99

FRANCISZEK CZECH

Podsumowanie
Przed rozpoczciem analizy filmw Moorea zaoyem, e aby mwi o teoriach spiskowych, musi wystpi wikszo (cztery z szeciu) charakterystycznych cech i bezwarunkowo obecne musz by trzy z nich (wystpowanie koza ofiarnego, zaoenie o drugim dnie oraz wskazywanie w kluczowych momentach motyww, a nie dowodw). O ile, jak wspomniano, tych warunkw nie speni film Zabawy z broni, to pojawiajce si kilkakrotnie wszystkie te cechy w Farenhaicie 9/11, z ktrych najbardziej ewidentne lub najciekawsze zostay przywoane w tekcie, sprawiaj, i mona mwi o tym, e jest tam przedstawiona spiskowa wizja rzeczywistoci. Tytu filmu Moorea stanowi nawizanie do dysutopijnego obrazu Farenheit 451 (Farenheit 1963, re. Francois Truffaut) przedstawiajcego system totalitarny, ktrego obywatele nie zdawali sobie nawet z tego sprawy. Wiedli normalne, dostatnie ycie, tak jak ludzie w Ameryce obecnie. Rzd zakazywa tylko czytania ksiek, ktre mogy dostarczy nieprawomylnych idei, w zamian propagujc hedonizm, ktry mia czyni z ludzi niewolnikw idealnych, bo przekonanych o swojej wolnoci. Powoanie si na ten tytu pokazuje, e w podobny sposb wspczesne Stany Zjednoczone postrzega Moore. Wyrazi to wprost, mwic, e Farenheit 9/11 to temperatura, w ktrej spona wolno (Chavez 2004). W jego oczach zamachy z 11 wrzenia posuyy jako pretekst do totalizacji ycia w Stanach Zjednoczonych. Taki tytu unaocznia te, e teorie spiskowe nie musz by prymitywne i prostackie, a mog by subtelnymi i interesujcymi przejawami cynizmu i wszechogarniajcej podejrzliwoci w spoeczestwie ryzyka, jak dowodzi Knight (por. Knight 2000: 2134). W tym miejscu warto jeszcze doda, e Ray Bradbury, autor powieci Farenheit 451 z 1953 roku, na podstawie ktrej powsta film Truffauta, stwierdzi, e nawizanie do tytuu jego ksiki przez Moorea byo naduyciem. Pikanterii dodaje fakt, e p roku pniej, jesieni 2004 roku, odebra od Georga W. Busha odznaczenie za caoksztat, skdind doniosej, twrczoci. Pomys na ksik majc by komentarzem do innych wanych wydarze z historii Stanw Zjednoczonych, do okresu McCarthyzmu, Bradbury zaczerpn z faktu palenia ksiek przez nazistw po 1933 roku. Autor spyta si znajomego o to, w jakiej temperaturze ponie papier. Gdy ten byskawicznie odpowiedzia, e w temperaturze 451 stopni Farenheita, Bradbury, ktry stwierdzi, e to moe by dobry tytu, nie interesujc si stanem fak-

100

FILMY JAKO TEORIE. FILMY MICHAELA MOOREA JAKO TEORIE SPISKOWE

tycznym, tak nazwa ksik. Okazuje si, e tak jak przypadkowo zostaa wskazana temperatura, w ktrej ponie papier, tak samo nietrafne jest mwienie o totalizacji ycia w Stanach Zjednoczonych. Wtek szeregu nawiza i odniesie zamyka si klamr w postaci spodziewanego jesieni 2005 roku remaku filmu Truffauta w reyserii Franka Darabonta, ktrego jedn z przyczyn powstania jest popularno filmu Moorea. W podsumowaniu artykuu nasuwa si jeszcze jedna refleksja. Czsto syszy si o koniecznoci i poytkach z krytycznego mylenia. Niewtpliwie Michael Moore krytycznie analizuje rzeczywisto spoeczn w Stanach Zjednoczonych. Jednak potrzebny jest jeszcze inny rodzaj krytycyzmu, ktrego brakuje wszelkim teoriom konspiracyjnym. Chodzi o krytycyzm wobec wasnego sposobu mylenia. Jak zauway Karl Popper, aby pozna rzeczywisto, potrzeba nam nie skrzyde, lecz oowiu.

Literatura
Babbie, E. (2004) Badania spoeczne w praktyce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Berger, P., Luckmann T. (1987) The social construction of reality. Harmondworth: Penguin Books. Chavez, P. (2004) Farenheit 451 author Bradbury demands Moore change his films title. Associated Press 18.6.2004. Publikacja elektorniczna: http://www. sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?f=/news/archive/2004/06/18/entertainment2219EDT0805.DTL. Fita-Czuchnowska, M. (2004) Oportunista o dobrym sercu. Wprost nr 1150. Geiger, T. (1985) Ideologia i prawda, [w:] Chmielecki A., Czerniak S., Ninik J., Iranko S. (red.), Problemy socjologii wiedzy. Warszawa: PWN. Glassner, B. (2003) The culture of fear. Nowy Jork: Basic Books. Knight, P. (2000) Conspiracy culture. Londyn: Routledge. Krajewski, M. (2003) Kultury kultury popularnej. Pozna: Wydawnictwo UAM. Lepper, A. (2002) Lista Leppera. Warszawa. Magee, B. (1971) Modern British philosophy. Londyn: St. Martins Press. Mayntz, R., Holm, K., Hubner, P. (1985) Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej. Warszawa: PWN. Nichols, B. (1980) Ideology and the Image. Indianapolis: Indiana University Press. Nisbet, R. (1998) Przesdy. Sownik filozoficzny. Warszawa: Aletheia. Nowak, S. (1985) Metodologia nauk spoecznych. Warszawa: PWN. Ogonowska, A. (2003) Obrazy polityki. Polityka obrazu. Kultura Popularna nr 2. Pipes, D. (1998) Potga spisku. Warszawa: BEJ Service.

101

FRANCISZEK CZECH

Przylipiak M. (1998) Film dokumentalny jako dokument retoryczny. Kwartalnik Filmowy nr 23. Tuner, J. (2004) Struktura teorii socjologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Zdybel, L. (2002) Idea spisku. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

102