N.

Frye Archetypy literatury streszczenie

Kadej usystematyzowanej nauki mona uczy si stopniowo i z dowiadczenia wiemy, e nauczanie kojarzy si rwnie z pewn stopniowoci. Literatura jak podobnie jak fizyka oraz wiele innych nauk naley do krgu nauk usystematyzowanych . Fizyka jest usystematyzowan nauk o przyrodzie, student fizyki nie powie jednak, e uczy si przyrody ale, e uczy si fizyki. Literatura podobnie jak fizyka jest przedmiotem systematycznego badania i naley j odrni od samego badania, ktre zwiemy krytyk literack. Uczc si w zasadzie o literaturze zdobywamy wiedz z krytyki literackiej samej bowiem literatury nie da si nauczy. Krytyka zajmuje si sztuk i sama moe by czym w rodzaju sztuki, nie wynika std jednak, e nie moe by usystematyzowana. Jeli musi by spokrewniona z nauk, nie znaczy to wcale, e musi by pozbawiona znamion kultury. Krytyka, z ktr spotykamy si w fachowych czasopismach i monografiach naukowych posiada wszelkie znamiona nauki: naukowo sprawdza si dowody i naukowo posuguje dawniejszymi autorytetami, naukowo bada rne kompleksy zagadnie. Jednak student oddajcy si studiom nad tym rodzajem krytyki literackiej uwiadamia sobie pewien ruch odrodkowy oddalajcy go od literatury. Stwierdza on, e literatura jest jednym z dziaw humanistyki, u ktrej stp z jednej strony stoi historia a z drugiej filozofia. Krytyka literacka stanowi jak dotd jedynie podrozdzia literatury. Chcc usystematyzowa ten przedmiot w swoim umyle student musi odwoywa si do historii w dziedzinie faktw i do filozofii w dziedzinie idei. Najwiksz cz centralnego obszary krytyki stanowi strefa komentarzy. Komentatorzy nie zdaj sobie jednak sprawy, e ich dziaalno mieci si w granicach dyscypliny naukowej. Wysiki ich su gwnie do rozjanienia miejsca. W tej dziedzinie krytyki jest mnstwo pseudozda (zdanie tylko wypowiedziane, w odrnieniu od zdania rzeczywicie posiadajcego znaczenie), piknie brzmicych nonsensw nie zawierajcych ani prawdy ani faszu, e istnieje ona tylko dlatego, e krytyka podobnie jak przyroda woli obszary lece odogiem ni puste. Krytyce literackiej brak okrelonych zasad umoliwiajcych odrnienie wypowiedzi posiadajcych znaczenie od wypowiedzi bezsensownych. Krytyka literacka bezsensowna to taka, ktra mwi o literaturze w sposb uniemoliwiajcy zbudowanie jakiej usystematyzowanej struktury wiedzy. Przypadkowe sdy wartociujce nie nale do krytyki literackiej. Wszystkie sdy, w ktrych wartoci nie oparto na dowiadczeniu literackim, lecz ktre s z natury emocjonalne, lub ktrych podoe stanowi przesdy religijne lub socjalne, trzeba uwaa za przypadkowe. Spotykamy si take z twierdzeniem, i krytyka literacka wysuwa na plan pierwszy wpyw literatury na czytelnika tote studium literatury naley traktowa dorodkowo, a proces nauczania oprze na samej analizie strukturalnej samego dziea literackiego. Tekstura kadego wielkiego dziea sztuki jest skomplikowana i niejasna, przy rozwizywaniu zawiych problemw wolno nam ucieka si do filozofii i historii o ile przedmiot naszego badania nie przestaje by orodkiem. Pierwszym zadaniem krytyki literackiej powinna by analiza jzykowa czy strukturalna dziea sztuki. Czysto strukturalne podejcie posiada w krytyce literackiej te same ograniczenia co i w biologii. Samo w sobie jest ono pozbawione cigoci szeregiem analiz opartych tylko na samym istnieniu struktur literackich. Taka metoda nie wyjania, w jaki sposb struktura owa staa si tym czym jest, i jakie struktury s jej najbardziej pokrewne. Zdaniem autora krytyka literacka cierpi obecnie na brak zasady koordynujcej , centralnej hipotezy, ktra rozpatrywaaby wszelkie zjawiska, z ktrymi ma do czynienia jako cz pewnej caoci. Krytyka literacka jest w peni inteligibilna: literatura jako przedmiot tej nauki jest niewyczerpanym rdem nowych odkry krytyczno literackich i byaby nim nawet wwczas gdyby si przestao pisa

nowe dziea literackie. A jeli tak to poszukiwanie w literaturze jakiej zasady ograniczajcej celem powstrzymania dalszego rozwoju krytyki jest pomyk. Jedno dziea sztuki, bdca podstaw analizy strukturalnej nie powstaa jedynie z niezalenej woli artysty, poniewa artysta jest tylko jego przyczyn sprawcz: dzieo sztuki posiada form a wic i przyczyn formaln. Poematw podobnie jak poetw nie stwarza si, one si po prostu rodz niezalenie od poety. Zadaniem poety jest wyda na wiat utwr w stanie moliwie nieuszkodzonym, a jeli w utwr yje to pragnie uwolni si od poety i wrzeszczy eby odci go od osobistych wspomnie i skojarze twrcy. Krytyk podejmuje swe zadanie w tym miejscu, w ktrym ustpuje poeta. Krytyka literacka nie moe si obej bez pewnego rodzaju psychologii literackiej czcej poet z utworem. Czci jej moe by psychologiczne badanie twrcy, cho pomaga ono jedynie zanalizowa niedostatki jego ekspresji, tego co w nim jeszcze zczone z jego dzieem. Waniejszy jest fakt, e kady poeta ma swoj wasn mitologi lub szczegln formacj symboli. Koncepcje rodzajw literackich Pseudoplatoska Rodzaj istnia ju wczeniej, jest niezaleny od aktu kreacyjnego; miesza rodzaje z formami konwencjonalnymi jak np. sonet Pseudobiologiczna Rodzaje powstaj na drodze ewolucji

Autor wskazuje na fakt, i obie koncepcje s bdne, prawda zatem musi lee gdzie po rodku. Mwimy, e kady poeta ma swoj wasn formacj obrazw. Lecz skoro tak wielu poetw uywa tych samych obrazw w gr wchodz zapewne znacznie waniejsze problemy krytyki ni problemy natury biologicznej. Tak wany symbol jak morze nie ogranicza si do poezji jednego poety ale poprzez twrczo wielu poetw rozrasta si w archetypowy symbol literacki. A jeli pochodzenie rodzaju jest historyczne to dlaczego dramat jako rodzaj literacki wyania si z religii redniowiecza w sposb tak uderzajco podobny jak przed wiekami z religii greckiej ? Jest to raczej problem struktury ni genezy i kae nam przypuszcza, e mog istnie archetypy rodzajw tak jak istniej archetypy obrazw literackich. Krytyka nie moe sta si usystematyzowan nauk jeli w literaturze nie ma jakiej waciwoci, ktra jej to umoliwi, jakiego porzdku sw tak jak porzdek natury w przyrodzie. Archetyp powinien by nie tylko unifikujc kategori krytyki ale take stanowi cz formy caociowej. Cala historia literatur posuwa si od literatury prymitywnej do wyrafinowanej. wita nam tutaj moliwo traktowania literatury jako komplikacji stosunkowo wskiej grupy formu , ktre bada moemy w kulturze prymitywnej. Jeli tak jest to poszukiwanie archetypw jest swojego rodzaju antropologi literack badajc w jaki sposb kategorie przedliterackie tj. mit, rytua, podanie ludowe staj si natchnieniem dla literatury. Relacja zachodzca midzy tymi kategoriami a literatur w aden sposb nie dotyczy wycznie pochodzenia. Pojawia si pytanie czy nie mona by spojrze na literatur nie tylko jak na zjawisko komplikujce si w czasie, lecz take rozszerzajce si w pojciowej przestrzeni z jakiego niewidzialnego centrum. Ruch w kierunku archetypu to jakby proces oddalania si od analizy strukturalnej, tak jak oddalamy si od obrazu jeli chcemy widzie kompozycj a nie faktur. Nie moemy bada danego rodzaju literackiego bez pomocy historyka badajcego spoeczne to literatury, filozofa literatury i badacza historii idei a do badania archetypu potrzebujemy antropologa literatury. Wszystkie te zainteresowania zbiegaj si w krytyce literackiej zamiast oddala si od niej w kierunku psychologii, historii czy pozostaych dyscyplin. Wszystkie sztuki mog by porwnywane zarwno w sensie czasowym jak i przestrzennym. Muzyka przebiega czasie, malarstwo jest przestrzenne; w obu wypadach zasad organizujc jest powtarzalno, ktr nazywamy rytmem gdy wystpuje w czasie a ukadem gdy w przestrzeni, moemy wic mwi o rytmie w muzyce ale te w malarstwie i ukadzie w muzyce jak i w malarstwie. Literatura wydaje si czym porednim pomidzy muzyk a malarstwem . Sowa tworz rytmy , ktre

s zblione do sekwencji dwikw w muzyce, ale sowa te tworz ukady zblione do obrazu malarskiego. Rytm w literaturze moemy nazwa narracj , za obrazy sensem lub znaczeniem. Syszymy narracj ale dopiero wwczas gdy zobaczymy ukad widzimy sens utworu. Narracja jako termin krytyczno literacki oznacza ruch linearny, za znaczenie integralno skoczone formy. Podobnie obraz nie jest tylko odbiciem przedmiotu zewntrznego, lecz pewn jednostk struktury sownej, rozumianej jako czstka caociowego ukadu czyli rytmu. Nawet litery, z ktrych autor skada sowa stanowi cz jego obrazowania. Rytm jest gboko zakorzeniony z synchronii przyrody np. nastpstwo pr roku itp. U zwierzt niektre przejawy tej synchronii jak np. tace godowe itp. s nazywane rytuaami. U ludzi rytua jest czym w rodzaju wiadomego wysiku w celu przywrcenia pierwotnego zwizku z cyklem natury. Samo zbieranie plonw w okrelonej porze roku nie jest rytuaem gdy rolnik jest zmuszony wykonywa te prace w okrelonym czasie. Rytuaem s dopiero np. doynki, pieni niwne itp. gdzie wida przejaw chci zsynchronizowania energii ludzkiej z energi przyrody. W rytuale moemy wic odnale pocztek narracji, gdy rytua jest czasowym nastpstwem dziaa, ktrych wiadomy sens czy znaczenie s ukryte: moe je dostrzec widz lecz jest ono w duym stopniu niewidoczne dla uczestnikw. Rytua ciy ku czystej narracji, ktra gdyby co takiego byo moliwe byaby automatycznym i bezwiednym powtarzaniem. Mit jest gwn si oywiajc, ktra nadaje znaczenie archetypowe rytuaowi i narracj archetypow - wyroczni. Std mit jest archetypem, cho wygodniej byoby uywa sowa mit tylko w odniesieniu do narracji, a archetyp w odniesieniu do znaczenia. W sonecznym cyklu dnia , w cyklu pr roku oraz w organicznym cyklu ycia ludzkiego zawarty jest jeden jedyny schemat znaczcy, z ktrego mit buduje gwn narracj wok pewnej figury. Jest ni bd soce, bd te podno rolinna, bd bg lub archetypowa istota ludzka. Fazy mitu: 1) Faza witu, wiosny , narodzin mit o narodzinach bohatera, jego oywieniu oraz zmartwychwstaniu o pokonaniu mocy ciemnoci, zimy i mierci. Postacie drugorzdne: matka i ojciec . Archetyp romansu oraz powieci dytyrambicznej i rapsodycznej. 2) Faza zenitu, lata i maestwa albo tryumfu mity o apoteozie, uwiconym maestwie, dostaniu si do raju. Postacie drugorzdne: towarzysz i oblubienica. Archetyp komedii, pastoraki i sielanki 3) Faza zachodu soca, jesieni i mierci mity o upadku, umierajcym bogu, gwatem zadanej mierci, powiceniu oraz samotnoci bohatera. Postacie drugorzdne: kusicielka, zdrajca. Archetyp tragedii i elegii. 4) Faza ciemnoci, zimy i rozkadu- mity o tryumfie tych si o potopach i powrocie chaosu, o klsce bohatera i zmierzchu bogw. Postacie drugorzdne : olbrzym i czarownica. Archetyp satyry Poszukiwanie bohatera wskazuje rwnie tendencj do asymilowania wyroczni i przypadkowych struktur sownych. Moemy to zjawisko zaobserwowa ledzc chaos lokalnych legend, ktry powstaje z proroczych epifanii (Akt objawienia si bstwa ludziom) jednoczcych si w narracyjn mitologi bstw pewnych okrgw. W wikszoci religii wyszego rzdu staa si ona z kolei tym samym centralnym mitem poszukiwania, ktry wyania si z rytuau. Tak np. mit o Mesjaszu dal narracyjn struktur wyroczniom mozaistycznym. Jaka lokalna powd moe sta si przypadkowo rdem ludowej opowieci. Dno zarwno epifanii jak i rytuau do encyklopedycznoci realizuje si w ostatecznym ksztacie mitu, jakim s ksigi wite w rnych religiach. Std krytyk literacki powinien bada przede wszystkim ksigi wite celem lepszego zrozumienia swego przedmiotu. Dopiero gdy ju poj struktur moe przej od archetypw do rodzajw literackich i ledzi powstanie dramatu z rytualnego aspektu mitu, a liryki z jego aspektu epifanicznego lub fragmentw ubocznych, podczas

gdy epos kontynuuje centraln struktur encyklopedyczn. Jednym z zada krytyka jest wykaza, e wszystkie rodzaje literackie pochodz od mitu poszukiwania; chodzi tu jednak o pochodno logiczn w obrbie krytyki naukowej: mit o poszukiwaniu bdzie stanowi pierwszy rozdzia wszelkich, przyszych podrcznikw krytyki literackiej opartych na wiedzy krytycznej, usystematyzowanej na tyle, by zwa si zarysami lub wstpami, i zgodnych ze swym tytuem. W literaturze w miar tego jak rozwija si od prymitywu do wiadomoci samej siebie, nastpuje u twrcy stopniowe przesunicie uwagi z walorw narracyjnych na znaczeniowe. Bardziej skomplikowany jest stosunek krytyki do religii, wwczas gdy obie zajmuj si tymi samymi dokumentami. Zarwno w krytyce literackiej jak i historii element boski traktowany jest jako wytwr ludzki. Dla krytyka literatury Bg jest zawsze postaci w utworze napisanym przez czowieka. Epifanie traktuje on jako zjawiska psychiczne pozostajce w cisym zwizku z marzeniami sennymi. Sztuka ma do czynienia nie z rzeczami realnymi lecz z moliwymi do pomylenia a cho krytyka ostatecznie bdzie musiaa mie jak teorie tego, co jest moliwe do pomylenie, nigdy jednak nie bdzie uprawniona do tworzenia a tym bardziej przyjmowania jakiej teorii rzeczywistoci. Cykl jawy i nienia u czowieka odpowiada cile cyklowi wiata i ciemnoci w przyrodzie i by moe z tej odpowiednioci bierze swj pocztek cae ycie wyobrani. Stosunek ten w duym stopniu zasadza si na przeciwiestwie: wanie za dnia czowiek znajduje si w duym stopniu w mocy ciemnoci : pada ofiar frustracji i saboci, natomiast podczas ciemnoci w przyrodzie budzi si libido lub zdobywcza ja bohaterska. Std ostatecznym celem sztuki, nazywanej przez Platona snem na jawie zdaje si by rozwizanie tej sprzecznoci. Spoeczna funkcja sztuki wie si w duym stopniu z uwidocznieniem celu pracy w yciu ludzi. Rne typy dowiadczenia wyobraeniowego stanowi podstaw systemy Frye'a, skadajcego sie z czterech gatunkw: romansu, tragedii, komedii i ironii. Mona sobie wyobrazi wielki mit czowieka jako swego rodzaju ruchomy krg, w ktrym poudnie, lato i modo znajduj sie w zenicie a noc zima i mier w nadirze. Historie bdce udramatyzowaniem ruchu w d s tragiczne lub ironiczne, natomiast te bdce udramatyzowaniem ruchu wznoszcego bd komiczne. Frye ilustruje rnic midzy tragicznym i komicznym w nastpujcy sposb: 1) W wiecie ludzkim istnieje wsplnota. Dominujce obrazy to zgodne wspdziaanie, przyja i mio. W wizji tragicznej wiat ludzi to tyrania lub anarchia a jednostka jest izolowana. Maestwo i spenienie seksualne nale do wizji komicznej, natomiast nierzdnica, wiedma i straszliwa matka do tragicznej. 2) W wizji komicznej wiat zwierzcy to wsplnota udomowionych zwierzt takich jak owca lub jagni, archetypy pastoralnych wyobrae. W tragicznej za, zwierzta to na og drapiene ptaki lub dzikie bestie. 3) W wizji komicznej, wiat rolin to ogrd, zagajnik lub park jak rwnie drzewo ycia, ra lub lotos, archetyp arkadyjskich obrazw. W wizji tragicznej natomiast to zowrogi las, dzicz lub drzewo mierci. 4) W wizji komicznej wiat mineraw jest reprezentowany przez miasto, budynek lub kosztowny klejnot. Naley do tej grupy rwnie geometryczny obraz gwiedzistej kopuy. W wiecie tragicznym wiat mineraw jest postrzegany w kategoriach pustyni, ska, ruin lub zowrogich obrazw geometrycznych jak dla przykadu krzy.

5) W wizji komicznej nieuformowany wiat symbolizuje rzeka. W tragicznej mit potopu jest czsto narracyjnym mitem rozpadu.

Archetypy Najbardziej znana jest teoria archetypw Carla Gustava Junga pisze on o niewiadomoci zbiorowej, w ktrej przechowujemy praobrazy czy obrazy pierwotne, ktre wpywaj na nasze ycie podwiadomie dymy do tych ideaw. Np. archetypem ojca jest Zeus, archetypem cierpicej matki Niobe lub Demeter, archetypem wiernoci maeskiej Penelopa. Warto wiedzie take o teorii archetypu Northorpa Fryea, znanej jako krytyka archetypowa lub mitograficzna. U jej podstaw ley teoria Junga, lecz Frye nie akceptuje tezy o niewiadomoci zbiorowej, bardzo wanej w teorii Junga.Wedug Fryea archetypy maj pochodzenie kulturowe. S rodzajem wzorw obecnych w rytuaach i mitw. Ciekawe s jego pogldy na temat zwizkw literatury z mitami. Ot literatura jest siedliskiem tych prastarych obrazw mona je bardzo atwo odnale w dzieach literackich. Oddziaywuj one na psychik twrcy, a nastpnie (poprzez lektur danych dzie), take na czytelnika. Dzieo jest nonikiem archaicznych wzorcw, za literatura zrekonstruowan mitologi.