Pe, socjobiologia i gender studies [2] Autor tekstu: Mariusz Agnosiewicz

III. O pci bez uprzedze

"Kobiety s bdem natury z tym ich nadmiarem wilgoci i ich temperatur ciaa wiadczc o cielesnym i duchowym upoledzeniu s rodzajem kalekiego, chybionego, nieudanego mczyzny Penym urzeczywistnieniem rodzaju ludzkiego jest mczyzna." w. Tomasz z Akwinu, teolog "Mczyni zbyt s obcieni dziedzicznie, aby mona ich byo duej pozostawia przy wadzy. Ich rola cywilizacyjna si koczy. Zbami i pazurami wydwignli wiat na pewien szczebel kultury. Bd mogli jeszcze myle, tworzy i kocha, ale ani si obejrz, jak rzdy wiata przejd w inne rce." Irena Krzywicka, feministka [ 1 ] Okazuje si, e socjokulturowe i stereotypowe skojarzenia zwizane z pci s w znacznej mierze odbiciem esencji pci sex, uksztatowanej w koewolucji genetyczno-kulturowej. Nie wychowuje si kogo na dziewczynk lub chopczyka, przynajmniej nie ma to wielkiego znaczenia. Doskonaym uzasadnieniem tego s badania i prace psychologa Judith Rich Harris (kobieta), prowadzone poza rodowiskiem akademickim. W 1960 r. wydzia psychologii Universytetu Harvarda odmwi przyznania jej tytuu doktora i tak skoczya si jej kariera akademicka. Po 37 latach samodzielnej pracy nad zagadnieniem procesu wychowania dzieci oraz wpywu rodowiska i genw na ten proces, zostaa uhonorowana nagrod Amerykaskiego Towarzystwa Psychologicznego (APA). Harris zauwaa, e wspczesna zmiana wyobrae o pci, zwizana w znacznej mierze z rewolucj feministyczn, nie przeoya si na dzieci. "W cigu ostatniego stulecia kultura dorosych staa si stopniowo bardziej egalitarna, natomiast w kulturze dziecicej nadal krluje seksizm." Nawet jeli s wychowywane przez "uwiadomionych" rodzicw. "Tam, gdzie dziewczta i chopcy chodz do jednej szkoy a zwaszcza tam, gdzie gromadz si na placu zabaw w dychotomicznych grupach kategorie pci s bardzo znaczce i krluje seksizm. Ojcowie mog zmienia pieluszki, a ich matki mog prowadzi ciarwki, ale synowie zawsze bd grali w pik non, a dziewczynki bd si bawi skakank." [ 2 ]

Stereotypy pci
Wikszo "bez uprzedze" utosami z "bez stereotypw". Stereotypy kojarz si z bdnym uoglnieniem, schematyzacj mylenia, bezrefleksyjn kategoryzacj. Oczywicie stereotypy mog suy utrzymywaniu uprzedze, np. wobec mniejszoci seksualnych. W tym sensie s czym zym. Jednak stereotypy s czym zupenie naturalnym, s generalizacjami z jakich czsto musimy korzysta w yciu. W istocie stereotypy w stosunkach midzyludzkich czsto bardzo nam pomagaj; cakowite zaoenie wyzbycia si jakichkolwiek oceniajcych przedsdw byoby postanowieniem maksymalnej

sprawiedliwoci, lecz niefunkcjonalnoci. Stanowisko przeciwne: opieranie swojej wiedzy o ludziach wycznie na stereotypach (niekoniecznie w imi funkcjonalnoci, ale np. ideologii), skazuje nas na konieczno niesprawiedliwego oceniania wielu czonkw spoeczestwa. Grupy genderowe uznaj kojarzenie okrelonych zachowa z pciami za stereotypy, a te za przesdy. Wedle bada przeprowadzonych przez psychologa spoecznego, pani Janet Swim, okazuje si, e nasze stereotypy zwizane z cechami pci odpowiadaj prawdzie obiektywnej o tych cechach. Swim poprosia studentw colegeu o okrelenie rnic midzy kobietami i mczyznami (np. w takich sprawach jak skonno do obejmowania przywdztwa w grupie, wyniki sprawdzianw matematycznych, zdolno interpretowania jzyka ciaa i wyrazu twarzy innych ludzi). Porwnanie stereotypw okazao si zgodne z obiektywnymi wynikami (Harris, s.243). Tak wic na stereotypy naley uwaa, jednak bdem jest demonizowanie ich.

Mit kulturowego konstruktu pci

"Nigdy moje serce ani moje zmysy nie umiay widzie kobiety w kim, kto nie ma cyckw." J.J. Rousseau, Wyznania , 1788 Wan dla gender studies i feminizmu inspiracj bya i jest Margaret Mead (1901-78), amerykaska antropolog kultury i socjolog. Wilson obarcza j wspodpowiedzialnoci za ideologiczne znieksztacenie amerykaskiej antropologii, a szerzej umacnianie bariery midzy naukami spoecznymi i biologicznymi: "...problem powszechnie trapicy nauki spoeczne, czyli wpyw ideologii politycznych. Skutki oddziaywania ideologii wida szczeglnie wyranie w amerykaskiej antropologii. Franz Boas [twrca amerykaskiej antropologii kulturowej przyp.], przy wsparciu swoich sawnych uczennic, Ruth Benedict i Margaret Mead, poprowadzi prawdziw krucjat przeciwko ideom spoecznego darwinizmu, zwracajc uwag (cakiem susznie) na zawarte w nich zowrogie implikacje w postaci eugeniki i rasizmu. Odrzucenie nakazw naukowej ostronoci w imi moralnego oburzenia zaowocowao jednak przeksztaceniem krytyki spoecznego darwinizmu w now ideologi kulturowego relatywizmu [ 3 ]." (Konsiliencja , s.280). Antropologia kulturowa, jak wynika z wielu prac jej przedstawicieli, wierzy, e pe naley wiza przede wszystkim z kultur. Mead jako jedna z pierwszych propagowaa t koncepcj. W ksice Pe i charakter w trzech spoecznociach pierwotnych (1986) pisaa: "Zebrany materia pozwala twierdzi, e liczne, jeeli nie wszystkie cechy osobowoci, jakie nazwalimy mskimi i eskimi, s rwnie luno zwizane z pci jak odzie, sposb postpowania czy sposb uczesania przypisywane przez jakie spoeczestwo danej pci w okrelonym okresie." Staa si goni rzeczniczk pogldu, e osobowoci obu pci wytwarzane s spoecznie, e zachodzi tutaj nie determinizm biologiczny a kulturowy. Pogld ten szybko podchwycia etnologia, rozwijajc rnorakie badania nad zwizkami pci i kultury. Najwaniejsza obserwacja Mead dotyczya pewnego szczepu z Nowej Gwinei (Czambulw). Mead napisaa, e kobiety peniy tam rol spoeczn mczyzn i vice versa . Mczyni mieli by wic potulni, lkliwi, zajmowa si tacem i pracami domowymi; kobiety natomiast silne, apodyktyczne, uprawiajce rol, podejmujce wane decyzje w plemieniu. Panowa mia matriarchat. Dla feminizmu byo to odkrycie na miar przewrotu kopernikaskiego. Niestety, obserwacja innego antropologa nie potwierdzia rewelacji. Donald Brown pisa o Czambulach w roku 1991 r.: "norm byo wieloestwo, mczyni kupowali ony, byli silniejsi od kobiet i czsto je bili; nikt te nie wtpi, e to oni sprawuj rzdy" [ 4 ]. Pozostaa alternatywa: albo mia miejsce patriarchalny zamach stanu, albo Mead obserwowaa przez feministyczne okulary. Niemniej jednak do dzi nie tylko cytuje si prace Mead, ale

i jej sfalsyfikowane tezy, m.in. na gruncie gender studies , etnologii [ 5 ], socjologii. Dr Wodzimierz Sochacki przytaczajc opis Czambulw, jaki znajdujemy u Mead, konkluduje: "Opis ten wiadczy, i wzorzec spoecznej roli kobiety i mczyzny wystpujcy w naszej kulturze nie jest uwarunkowany genetycznie, lecz kulturowo." [ 6 ] Zgodnie z teori Mead dzieci rodz si waciwie obojnakie, a zachowania zwizane z pci dry w nich kultura, spoeczestwo. J. Rich Harris przytacza bardzo charakterystyczny przypadek prby rodowiskowej zmiany pci. Dotyczy on pary identycznych chopcw, blinit modej wiejskiej pary. Jedno z dzieci miao pecha: w czasie tradycyjnego obrzezywania poszed czonek wraz napletkiem. Przeraeni rodzice, oboje tylko z wyksztaceniem podstawowym, zabiegali o zrekonstruowanie penisa. Lekarze skapitulowali. Specjalici poczli duma: co zrobi z chopcem bez czonka? Dziewczynk! Tak "na oko": maa dziewczynka to may chopiec minus penis i jdra, a reszta: wychowanie. Jak ju przycio czonka to nie ma rady, jak dokoczy robot: wyci jdra (gwne rdo mskich hormonw) i podawa w czasie dojrzewania estrogen, eskie hormony, aby uksztatowa kobiece ciao. Rodzice przez kilka miesicy bili si z mylami, a w kocu przystali. Dziecko wykastrowano i zwaginizowano. Zosta dziewczynk nim mg uwiadomi sobie co go spotkao. Po czasie rodzice cakowicie zaakceptowali zmian, matka twierdzia: "Nigdy nie widziaam tak ksztatnej i schludnej dziewczynki". Calutki proces wychowawczy mia za przedmiot wychowanie dziewczynki. Po czasie uwidaczniay si jednak, wbrew wszystkiemu, mskie cechy: wybujaa energia fizyczna, wysoki poziom aktywnoci, upr, czste przewodnictwo w grupie zabawowej. W wieku 14 lat przyszed kryzys psychiczny, "dziewczynka" poczu, e "jej" ycie nie ma sensu. Po prbie samobjstwa wyjawiono mu tajemnic: bye chopcem. Reakcj bya ulga. "Nagle wszystko jakby mi zaskoczyo. Po raz pierwszy wszystko nabrao sensu i zrozumiaem, kim jestem." Predyspozycje zachowa to co wicej ni wzorce kulturowe. "Od najwczeniejszych lat byy takie drobne rne sprawy. Wczenie zaczem dostrzega, e czuj si jako inaczej, e nie jestem tym za kogo mnie uwaaj. Nie wiedziaem jednak, na czym to polega, o co tu chodzi. Mylaem, e jestem jakim odmiecem, sam nie wiem. Przegldaem si sobie i nie podoba mi si sposb w jaki mnie ubierano. Nie lubiem zabawek, ktre mi dawano. Lubiem wczy si z chopakami, wspina si na drzewa i robi takie rne rzeczy." Wrci do swej natury. [ 7 ] W wieku dwudziestu piciu lat oeni si ze starsz o kilka lat kobiet i przez adopcj sta si ojcem jej dzieci. Zobacz inny tego rodzaju przypadek: Przez 13 lat myleli, e ich syn jest dziewczynk . Mona przyj, e co do zasady zachowania stereotypowo wizane z pciami nie s tworami czysto kulturowymi, naley przyj socjobiologiczn perspektyw. Judith Rich Harris pisze: "W kadym znanym nam spoeczestwie zachowania mczyzn i kobiet rni si. W Wikszoci spoeczestw rni si duo bardziej ni w naszym. A generalny schemat tych rnic jest wszdzie ten sam. Mczyni maj wadz. Kobiety s bardziej wyczulone na potrzeby innych. Mczyni s myliwymi i wojownikami. Kobiety s zbieraczkami i opiekunkami. Chopcy s zmuszani do opiekowania si maymi dziemi, kiedy brak jest dziewczynek, ale na caym wiecie ludzie wol, by robiy to dziewczynki. Dziewczynki kc si midzy sob o to, ktra z nich ma wzi niemowl na rce; chopcy si do tego nie pal. Pewien izraelski uczony stwierdzi e w domach, ktre bada, wielu rodzicw dawao chopcom lalki do zabawy. Chopcy nie zmieniali im jednak pieluszek. Deptali je albo chwytali za nogi i walili nimi w meble" (s.242).

Kibucowy eksperyment izraelski

"Jeli polega na opiniach wyraanych w badaniach ankietowych, to wikszo kobiet nie czuje si upoledzona ani te nie podejmuje dziaa na rzecz

zmiany ukadu relacji z mczyznami w domu, w pracy, w innych sferach ycia. Jest to jeden z paradoksw socjologicznych, ktry moe skania do wniosku, e kobiety wyraaj zgod na taki podzia rl, w ktrych ich pozycja jest nisza, a mczyni zachowuj gos decydujcy." H. Domaski, Zadowolony niewolnik? , 1993 Jednym z najwaniejszych wspczesnych eksperymentw dotyczcych egalitaryzmu pci jest ruch kibucowy w Izrealu. W swej wczesnej fazie, opar si na ideologii, ktra wychodzia z zaoenia, e rwno midzy pciami, to identyczno pci w sensie spoecznym. Dzieci miay wychowywa si poza rodzin, we wsplnotach, dziewczynki i chopcy mieli by wychowywani tam w sposb, ktryby z nich wykorzenia przesdy pciowych podziaw i rl. "Od czasu najbujniejszego rozwoju ruchu kibucowego w latach czterdziestych i pidziesitych jego przywdcy prowadzili polityk penego zrwnania pci i zachcali kobiety do odgrywania rl zastrzeonych uprzednio dla mczyzn. W pierwszych latach niemal si to udao. Kobiety z pierwszego pokolenia byy przejte t ideologi i znaczna ich liczba zacza pracowa, obejmowa kierownicze stanowiska oraz dziaa na polu polityki. Jednake zarwno one same, jak i ich crki, powrciy w pewnej mierze do tradycyjnych rl, pomimo to, e od urodzenia wychowywane byy w duchu nowej kultury. Co wicej, powrt ten zaznaczy si wyraniej u crek ni u matek. Obecnie domagaj si i uzyskuj wicej czasu na codzienne przebywanie z dziemi, ktry to czas nosi znamienn nazw 'godzina mioci'." [ 8 ] Amerykaski socjolog Melford Spiro, badajcy kibuce, napisa, i mia zamiar "obserwowa wpyw kultury na ludzk natur, a cilej, jak nowa kultura tworzy now ludzk natur". Odkry jednak, e obserwowa "wpyw ludzkiej natury na kultur" [ 9 ]. Dzi ideologi kibucow pielgnuje radykalny feminizm.

Niereprodukcyjny aspekt seksu

Socjobiologia, a konkretnie E.O.Wilson, dowartociowuje znaczenie seksu. Jeli czasami syszy si oskarenia pod jego adresem o redukcjonizm, to w tym akurat przypadku zdecydowanie przeciwstawia si on redukcjonistom, sprowadzajcym znaczenie seksu do reprodukcji, co dominuje zwaszcza w judeochrzecjastwie. Wie si to z jeszcze jedn kwesti, mianowicie stosunkiem do homoseksualizmu. W "Obronie Postmodernizmu" o Wilsonie czytamy: "nie wiedzie czemu przeszkadzaj mu wszelkie formy odmiennoci". Z Postmodernizmem i gender studies natomiast wizana jest liberalizacja w stosunku do mniejszoci seksualnych. To prawda, e Postmodernizm ma wpyw na zmian mentalnoci. Nie naley jednak wiza to w zwizek sine qua non . Co najmniej rwnie wanym czynnikiem jest tutaj nauka, a jej argumenty s znacznie bardziej przekonywajce. Wilson natomiast ju w latach 70., kiedy jeszcze uwaano homoseksualizm za chorob, sformuowa bardzo mia hipotez wyjaniajc zachowania homoseksualne (za pomoc mechanizmw doboru krewniaczego). Czytamy dalej: "Uwicenie pochopnej hipotezy biologicznej spowodowao najwicej udrk ze wzgldu na stosunek do homoseksualistw. Koci zabrania homoseksualnego zachowania si. Uwaa je za zakcajce porzdek naturalny. Wiele innych kultur sdzi tak samo. W Sachsenchausen, Buchenwaldzie i innych nazistowskich obozach mierci homoseksualici nosili rowe trjkty w odrnieniu od ydw (ta gwiazda) i winiw politycznych (czerwony trjkt). Pniej, kiedy zaczynao brakowa siy roboczej, chirurdzy prbowali rehabilitowa homoseksualistw, kastrujc ich. W Chiskiej Republice Ludowej oraz innych rewolucyjnych krajach socjalistycznych, ktre obawiaj

si gbszych, politycznych implikacji dewiacji, tpi si homoseksualistw pro forma . W niektrych czciach Stanw Zjednoczonych homoseksualistom cigle jeszcze odmawia si niektrych praw obywatelskich, a wikszo psychiatrw uwaa homoseksualizm za rodzaj choroby i daje wyraz profesjonalnemu rozczarowaniu z powodu jej nieuleczalnoci. Nietrudno zrozumie, dlaczego w zachodniej kulturze homoseksualizm potpiany jest przez strw moralnoci. Podstaw judeochrzecijaskiej moralnoci jest Stary Testament, dzieo prorokw agresywnego pasterskiego narodu, ktrego podstaw sukcesw by szybki i systematyczny wzrost liczebny populacji, pobudzany powtarzajcymi si epizodami terytorialnego podboju. (...) Skaniam si do pogldu, e jest wielce prawdopodobne, i homoseksualizm jest rzecz normaln w sensie biologicznym, to znaczy, e jest okrelonym, przynoszcym korzy zachowaniem si, ktre wyewoluowao jako wany element pierwotnej organizacji spoecznej ludzi. Homoseksualici mog by genetycznymi nosicielami pewnych rzadkich altruistycznych impulsw ludzkoci." (str. 156-157) Uznanie naturalnoci zachowa homoseksualnych, ma moim zdaniem wysz warto, w przeamywaniu uprzedze, ni postmodernistyczne "przyzwolenie na wszelkie formy odmiennoci". Jest to argument bardzo kruchy i podatny na porak, w razie nieuchronnych waha mentalnych spoeczestw. Nie jest z pewnoci tak, e biedni homoseksualici yli pod jarzmem niewoli, do czasu nadejcia Zbawcy-Postmodernizmu. Praktyki homoseksualne byy tolerowane lub akceptowane w wielu kulturach, np. w Persji, w Rzymie okresie pniej Republiki i wczesnym cesarstwa, w miejskich, hellenistycznych kulturach na Bliskim Wschodzie, w Imperium Ottomaskim, w feudalnej i wczesnonowoytnej Japonii. szczeglnie otwarcie byy akceptowane w staroytnej Grecji, w Atenach [ 10 ], czyli w wiecie racjonalizmu. *** Socjobiologia nie formuuje na podstawie powyszych obserwacji i hipotez zalece ideologicznych. Psycholog ewolucyjny pisze jednak: "Psychologia ewolucyjna stara si wykry, co naprawd robi kobiety i mczyni, a nie formuowa przepisy okrelajce, co robi powinni. Dziedzina ta nie stawia sobie adnych celw normatywnych, ideologicznych czy politycznych. Jeeli za doszukiwa si jej jakich ideologicznych implikacji, to gwn byaby zapewne nadzieja podstawowej rwnoci midzy rnymi osobnikami niezalenie od ich rasy, pci czy preferowanych strategii seksualnych " (Buss, s.34). Albowiem, jak prorokowa w 1847 r. A. Tennyson, "Kobieta nie jest infantylnym mczyzn, ona jest inna. (...) Ale powoli z czasem, upodobni si do siebie; on zyska na sodyczy i moralnoci, nie tracc wigoru, ktry wstrzsa wiatem; ona na szczeroci umysu, nie zaniedbujc troski o dzieci i nie tracc w bogatszym umyle swej uroczej dziecicoci; a w kocu uoy si do mczyzny jak doskonaa muzyka do szlachetnych sw". By moe feminizm jest niezbdnym etapem tych przemian, by moe tylko poprzez radykalne hasa mona doprowadzi do przezwycienia dawnych uprzedze i pozostaoci spoecznych niesprawiedliwoci w stosunku do kobiet. O ile jednak uwaam kwesti emancypacji kobiet za jak najbardziej suszn, o tyle jednak ideologia feministyczna w wielu aspektach swego wspczesnego wydania jest bdna: nie tylko dlatego, e sprzeczna jest czsto z obiektywn nauk, ale i dlatego, e nie sprzyja zgodnej i twrczej koegzystencji pci, lecz buduje niepotrzebne mury. Dla mnie jako mczyzny niestrawne s wszelkie projekty deprecjonowania pierwiastka mskiego.
Przypisy:

[ 1 ] I. Krzywicka, "Zmierzch cywilizacji mskiej", [w:] Chcemy caego ycia. Antologia polskich tekstw feministycznych z lat 1870-1939 ; zebr. Aneta Grnicka-Boratyska, Warszawa 1999. [ 2 ] J. Rich Harris, Geny czy wychowanie? Co wyronie z naszych dzieci i dlaczego , Warszawa 1998, s.236, 253. [ 3 ] O jej znaczeniu w amerykaskim yciu uniwersyteckim Koakowska pisaa: "Na amerykaskich

wyszych uczelniach od blisko pitnastu lat panuje terror: terror feminizmu, antyrasizmu, antyseksizmu, antyelitaryzmu, i wszystkich innych moliwych tego rodzaju 'anty' i 'izmw' (...) wyraanie si pochlebnie o tak zwanej zachodniej cywilizacji, wykadanie Platona, Arystotelesa, Kartezjusza, Szekspira, i wszystkich innych 'zmarych biaych mczyzn', bez caveat , bez potpiania (wolno jednak, alternatywnie, przedstawia ich jako modnych i poprawnych postmodernistw), bez wspominania o niewspmiernie wikszych literackich i filozoficznych osigniciach Zulusw, jest nie do przyjcia." [ 4 ] D. E. Brown, Human universals , Philadelphia 1991, s. 20; za: Harris, s. 241-242. [ 5 ] Zob. np. Dr Marcin Brocki, "Ciao, pe i komunikacja niewerbalna", Katedra Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Wrocawski, www.gender.uni.wroc.pl/brocki.html. [ 6 ] W. Sochacki, "ycie spoeczne", www.republika.pl/wlosoc/ [ 7 ] Rnice w funkcjach poznawczych i wzorcach zachowa kobiet i mczyzn s odzwierciedleniem wpywu hormonw na rozwj mzgu. Wicej na ten temat zob.: Doreen Kimura, "Mzg a pe", wiat Nauki , Wydanie Specjalne nr 1, 2003; Deborah Blum, Mzg i pe. O biologicznych rnicach midzy kobietami a mczyznami , Warszawa 2000; Anne Moir, David Jessel, Pe mzgu , Warszawa 1993. [ 8 ] E. O. Wilson, O naturze ludzkiej , Pozna 1998, s.147-148. [ 9 ] M.E. Spiro, Gender and Culture: kibbutz women revisited , Durham 1979, s. 106. [ 10 ] Zob. C. Reisenberg, Obyczaje seksualne staroytnych Grekw , Gdynia 1998. http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2549