You are on page 1of 8

Genderstudiesdzi

GenderStudiesToday

byGermanRitz

Source: SecondTexts(TekstyDrugie),issue:5/2008,pages:915,onwww.ceeol.com.

Ritz

Gender studies dzi

Szkice

German RITZ
Gender studies dzi. Budowanie teorii i wdrowanie teorii

Od wieku XVIII literatura, jak wiadomo, staje si wEuropie czci sposobu budowania narodu inarodowej to samoci, ale poetyki epok stylistycznych nadal zachowuj charakter midzy- iponadnarodowy. Narodowe filologie zawsze czuway iczuwaj zazdronie nad interpretacj midzynarodowego kontyngentu wasnej literatury ikultury. Internacjonalizacja dyskursu teoretycznego datujca si co najmniej od lat szedziesitych XX wieku mo e przesonia ten stan rzeczy, ale raczej go nie zakcia, poniewa literaturoznawstwo sprawuje swoj narodow misj zpowodzeniem przewa nie na przedpolach albo poza obszarem teorii. Sama teoria, jak poucza postkolonializm, nie jest politycznie neutralna, nawet jeli stara si zachowa takie pozory. Wdrujc na og zZachodu na Wschd wdu szej perspektywie okazuje si skutecznym instrumentem interpretacyjnej ikulturowej hegemonii, ktra podtrzymuje dawne imperialne struktury mylenia, cho od dawna znajdujemy si wepoce rzekomo postimperialnej. To mocne uoglnienie jest potrzebne, aby oceni narodowe iponadnarodowe implikacje wdrwek teorii, zjakimi mamy do czynienia tak e winteresujcych nas tu gender studies. Gender studies, ktre rozwiny si na gruncie politycznego feminizmu lat pidziesitych iszedziesitych oraz rwnolegych ruchw emancypacyjnych mniejszoci seksualnych, nigdy nie od egnay si od swego spoeczno-politycznego podo a, jednak wlatach osiemdziesitych idziewidziesitych zakamufloway je rozbudowan elewacj teoretyczn, co jest znamienne dla tego nurtu. Gender studies, cho sformuowane wokresie rozkwitu postmodernizmu, nale do projektu owiecenia i jak kiedy literaturoznawstwo marksistowskie bardzo silnie wi

Szkice
literatur zfunkcj odzwierciedlania. Ale e przypisane s do poststrukturalizmu ijego pojcia literatury, implikacja ta ujawnia si tylko okr n drog. Zarazem na przykadzie gender studies wida jasno, e tak houbiona przez formalizm istrukturalizm autonomia literatury od dawna, wskutek decentralizacji literatury, na przykad wyeliminowania autora, jest nadwtlona, apod oson zo onych konstrukcji psychologii gbi iteorii kultury przemyca si zwyke przesania subiektywne.

Gender studies igrupy interesw


Gender studies zadomowiy si na zachodnioeuropejskich iamerykaskich uniwersytetach wramach polityki rwnouprawnienia ipo czci zwizane byy cile zpolitycznym feminizmem. WEuropie rodkowo-Wschodniej towarzyszyy wielkim transformacjom spoeczno-politycznym pierestrojki iupadku realnego socjalizmu po 1989 roku. Zwizek zpolitycznym feminizmem jest tu jeszcze silniejszy ni na Zachodzie. Wpolskiej dyskusji uczestniczyy r ne pokolenia, awikszy ni na Zachodzie udzia kobiet wanie wdyscyplinach humanistycznych stworzy po temu korzystne warunki. Dziki starszej generacji na nowo o yy dawniejsze afiliacje, zwaszcza zfrancusk teori feministyczn wywodzc si od Simone de Beauvoir. Wlatach dziewidziesitych gender studies stay si ponownie przedmiotem dyskusji, nieraz gwatownych, wszak e zuwagi na wspomniany udzia r nych pokole, atak e powizania zr nymi orientacjami naukowymi, przyjy charakter integracyjny izdoay si ustrzec niebezpieczestw prostego importu teorii. Symbolem igwarantk ruchu staa si Maria Janion. Zachodnie badania nad Europ Wschodni bardzo szybko znalazy wruchu feministycznym iwywodzcych si ze gender studies partnera dla wasnych prac badawczych. Gender studies do wczenie zatem osadzone byy wsieci midzynarodowych kontaktw. Jednoczenie podejmowane zzewntrz badania nad polsk histori pci nara ay si zreszt raczej bezwiednie na niebezpieczestwo politycznej instrumentalizacji, poniewa gender studies, cho waciwie staraj si tylko odsoni histori pci kulturowej, zawsze wychodz od ideau rwnoci irwnouprawnienia pci bd orientacji seksualnych. Za idealny porzdek pci, jak ka da polityczna utopia, nigdy nie jest niezale ny od warunkw historycznych iinteresw, lecz reprezentuje interesy rzecznikw utopii. Wzaostrzajcej si debacie spoeczno-politycznej za rzdw PiS takie genderowe przyczynki zzewntrz zdradzay niekiedy rysy kolonialistyczne, wyglday na polityczn lekcj udzielan politycznie zniewolonemu krajowi. Najdobitniej ujawnio si to wreakcji na wczesne represje wobec mniejszoci seksualnych, zwaszcza wobec homoseksualistw. Owiecanie innego kraju atwo mo e obrci si wswoje przeciwiestwo oczym powinien najlepiej wiedzie zagraniczny polonista, ktry swoj lekcj polskiego zaczyna przewa nie od historii rozbiorw, kiedy to, jak wiadomo, wimi wiatych poj prawa ipastwa zlikwidowano niesuszny ustrj Polski. Gender jako kategoria polityczna mo e by u ywany tylko od wewntrz, na zewntrz mu-

10

Ritz

Gender studies dzi

simy poprzesta na cisym opisie, je eli nie chcemy ulec narodowym heterostereotypom imimowolnie powiela dawnych wzorcw kolonialnych. Nauka za, jak wiadomo, nigdy nie bya naprawd odporna ani na mylenie imperialne, ani na mylenie narodowe, wrcz przeciwnie dostarczaa oglnych uzasadnie wszelkim interesom partykularnym.

Gender jako ryzykowna kategoria analityczna


Dla literaturoznawcw zzewntrz inie tylko gender jest kategori ryzykown czy te niebezpieczn, atwo bowiem prowadzi do nadu y. Ma to rozmaite przyczyny, ktre pokrtce nale y omwi. Chodzi przy tym nie tyle osam kategori, co osposb jej u ywania: mianowicie wbadaniach kategoria gender zreguy odrywa si od kontekstu historycznego. Pierwsza, oglna przyczyna tego stanu rzeczy dotyczy caoci gender studies. Historia pci atwo miesza si zhistori emancypacji seksualnej, przez co nabiera charakteru teleologicznego. Emancypacja seksualna chtnie traktowana jest przez uczonych jako dobro powszechne, zawsze ju posiadane iniewymagajce refleksji, awic zwolnione od naukowej kontroli. Na pozr wiemy, czym jest wyzwolona seksualno, ktra rozbija niewaciwy porzdek pci, iwtej niekwestionowanej wiedzy wspiera nas liberalna wsplnota badawcza. Jest rzecz oczywist, e za takim faszywym zao eniem kryje si niebezpieczestwo apodyktycznoci icigoty ontologiczne. Grzesz wtej mierze nie tylko przepojone dobrymi intencjami prace studenckie, bo zao enie takie spotka mo na cho wpostaci zamaskowanej rwnie wpracach dojrzaych. Druga przyczyna wi e si zpraktyk metodologiczn. Jako ukad odniesienia dla gender studies od lat dziewidziesitych uchodzi ju nie konstrukcja nowoczesnego wyzwolonego Ja, zaczerpnita zr nych ruchw emancypacyjnych, ale skanonizowane wmidzyczasie teksty od Foucaulta iLacana przez Barthesa do Kristevej. Francuski strukturalizm wprzejciu do poststrukturalizmu wpnych latach szedziesitych izwaszcza wlatach siedemdziesitych nie stworzy metody analizy tekstu ktre to zadanie przywiecao uksztatowanym przez formalizm sowiaskim tradycjom strukturalistycznym lecz raczej przekaza zesp frapujcych pogldw zzakresu filozofii kultury, ktre zwaszcza prace majce za temat mio mogy funkcjonowa te jako co wrodzaju postawy yciowej albo yciowych prawd, aw latach osiemdziesitych idziewidziesitych wcharakterze kultowych tekstw postmodernizmu podobnie jak Nietzsche upocztku wieku byy inspiracj caych ksigozbiorw. Postfeminizm lat dziewidziesitych do autorytetw francuskich doczy jeszcze Judith Butler. Pobrzmiewajca wtych uwagach ironia nie godzi we francuskie iamerykaskie autorytety, lecz wrecepcj, ktra wiele ztego, co byo form mylenia, przefiltrowaa na mylowe treci. Poststrukturalizm ma zmarksizmem pewn zaskakujc wspln cech, wobu nurtach mianowicie du o idugo si cytuje, amao zwa a na to, by rozwija ir nicowa wywd. Zaczerpnite zautorytatywnych rde francuskich iamery-

11

Szkice
kaskich tezy, zawsze nieco skomplikowane, stanowi nie punkt wyjcia, ale nader czsto punkt dojcia wasnego mylenia, wskutek czego narodowe ihistoryczne zr nicowanie ginie pod kosmopolityczn powok. Ostatnie niebezpieczestwo zwizane ze stosowaniem kategorii gender, powraca do pocztku naszych rozwa a, tj. do splotu kategorii gender inarodowych heterostereotypw. Narodowe heterostereotypy, przewa nie rodem zXIX wieku, same nacechowane s genderowo; etniczna inno stereotypowo chtnie przyjmuje seksualne zabarwienie. Tak wic niemiecki stereotyp piknej Polki jako stereotyp narodowy jest nie tylko komplementem, ale wswej dwuznacznoci odsya te do mskiego czytaj: niemieckiego podboju albo mo liwoci podbicia owej piknej Polki ikraju, ktry reprezentuje. Analiza genderowa powinna naturalnie rozbija heterostereotypy iwydobywa ukryte treci ambiwalentnych obrazw. Dopki gender jest rwnie kategori polityczn do czego wszak ma prawo analiza genderowa wintencji emancypacyjnej bdzie zawsze posugiwa si stereotypami, aby zapewni sobie skuteczno. Badacze zzewntrz nie mog liczy na podobn wyrozumiao. Przejmujc narodowy heterostereotyp, na przykad silnie obsadzony genderowo stereotyp patriarchalnego sarmaty, nie mo na powoywa si na szlachetne intencje polityczne, przywiecajce analizie stereotyp zachowuje swj destrukcyjny charakter.

W poszukiwaniu historycznego wymiaru kategorii gender


Polskie gender studies od lat dziewidziesitych bdce dyscyplin literaturoznawstwa, dawno wyrosy zfazy pionierskiej inie wymagaj ju wsparcia zzewntrz, je eli wogle kiedykolwiek tego wsparcia potrzeboway. Wasna sie iwsppraca zpolskimi filologiami obcymi, przede wszystkim zanglistyk, gwarantuj midzynarodowe kontakty iwymian, zwaszcza wdziedzinie dyskursu teoretycznego. Tymczasem pytania genderowe coraz szerzej igbiej dr polsk histori kultury iliteratury. Rwnolege istnienie politycznie nadal bardzo wa nych nurtw emancypacyjnych wruchu kobiet ihomoseksualistw oraz tendencje tak czy inaczej rozumianego postfeminizmu albo wymykajcego si definicji queer sprawia, e polska sytuacja pod wieloma wzgldami przedstawia si podobnie do zachodnioeuropejskiej. Wgender studies nadal wprawdzie ziej biae plamy, ale osystemowym zaniedbaniu nie ma mowy. Gender jest jednak tu itam tak e kategori, ktra jak niejedno zpoj poststrukturalizmu ipostmodernizmu wykazuje znamiona wyczerpania, cilej: galopujcego wyczerpania. Amerykaski ruch neokonserwatywny, ktry po 2000 roku wspokrela duchowy klimat na wiecie, te zpewnoci nie przysu y si zainteresowaniu ujciem genderowym. Czy gender jest dzi martw kategori naukow? Na pewno nie tam, gdzie towarzyszy emancypacji politycznej. Na neutralnym gruncie naukowym kategoria ta wymaga dzi bardziej ni przedtem zintegrowania wszerszych kontekstach. Nie wystarczy ju wydobycie na jaw wypartych albo zamaskowanych konstrukcji pci ianalizowanie procesw kulturowych ze wzgldu na mechanizm wyparcia,

12

Ritz

Gender studies dzi

13

oczywicie nie dlatego, e mechanizmy takie nie dziaaj, ale dlatego, e wiedza onich zostaa jak gdyby nasycona, amit emancypacji straci wa no. Jednym znajwa niejszych kontekstw uzupeniajcych dla kategorii gender jest kategoria narodu. Polis ju wstaro ytnoci przedstawiaa si za pomoc kategorii genderowych, aw czasach nowo ytnych historia pci ibudowanie narodu cile si ze sob splataj. Zt niebagateln r nic, e proces budowania narodu ipot ny aparat kultury, ktry go wspiera, zawsze s jawne, podczas gdy wdro ony porzdek pci pozostaje zakamuflowany. Zwizek midzy gender anarodem jest zo ony iwielopaszczyznowy. Wielkie mity narodowe nacechowane s genderowo. Do mitu historycznego obrazy pci wnosz warto tego, co niewypowiedziane, iwzbogacaj go nadwy k wieloznacznoci. Ale proces budowania narodu nie tylko posuguje si obrazami konstrukcji pciowych, lecz opiera si na samym porzdku pci. Relacja nardgender, zgodnie zoczekiwaniami, sankcjonuje zastany porzdek pci, co wicej, czerpie ywotne siy zprzesuni wobrazie rl. Tak wic na przykad kobiecie, zwaszcza zwarstw mieszczaskich, przypada gwna rola wkulturze jzyka stanowicej, jak wiadomo, wa ny czynnik budowania narodu wXIX wieku wbrew rozpowszechnionemu wizerunkowi niemoty albo braku wasnego jzyka, oczym dobitnie opowiada realistyczna powie. WPolsce dziewitnastowiecznej, wskutek utraty suwerennoci pastwowej inierwnolegej modernizacji, pole relacji nardgender obsadzone jest bardzo bogato, wizerunek kobiety za, przynajmniej zwarstw szlacheckich, na ktrych wspiera si pastwo zwaszcza wporwnaniu zEurop Zachodni wypada zaskakujco nowoczenie. Jeli porwna trzy polskie wersje motywu Finis Poloniae Kociuszk ratujcego Polsk przed grobem Smuglewicza, Rok 1863 Polonia Matejki iFinis Poloniae Malczewskiego, zobaczymy, e dla postaci kobiecych charakterystyczny jest za ka dym razem inny styl, ale nie narodowa symbolika, ktr waciwie maj eksponowa. Od razu za uderza zewntrzno centralnej postaci kobiecej wstosunku do postaci mskich. Ona jest przede wszystkim kobiet jako tak, oni ugrupowani wok niej, gestykulujcy zo ywieniem m czyni wyra aj tylko histori, utracon histori. Malczewski, ktry transponuje patriotyczny temat metapoetycko albo po artystowsku, odsania ukryte wnim przesanie genderowe. Kobieco wyamaa si tu zprzypisanej jej przez patriotyczn semiotyk pozycji wrodku obrazu inie tyle tworzy opraw dla patriotycznie zadumanego artysty wcentrum, co raczej nad nim gruje. Upostaciowanie pci wtych trzech obrazach mo na uj te wtym sensie, e kobieta jako znak narodu wybija si na niezale no, zatraca warto narodowego symbolu iwyra a raczej wasn kobiec suwerenno. Rzecz jasna, narodowe odczytanie stale przekrelao zasadnicz dla naszego dzisiejszego podejcia ambiwalencj obrazw pci. Malczewski przywrci nam j poetologicznie iwwersji naadowanej erotyzmem. Swego rodzaju gendershift dotyczy nie tylko postaci kobiety wskomplikowanym polskim procesie budowania narodu, ale tak e postaci m czyzny. Przemiana romantycznego Gustawa wKonrada, narodowego bohatera wIII czci Dziadw, to przykad genezy Ja niejako spoza porzdku pci, narcystyczne narodziny

Szkice
zsiebie po romantycznej klsce Gustawa wspotkaniu zkobiet. Wkrtce potem zmaksymaln si romantycznego sowa Wielka Improwizacja poka e nam, e ta narcystycznie powstaa ja natychmiast poniesie klsk wspotkaniu zInnym. Mimo tej autodestrukcji totalna przemiana Ja nadal zachowuje swoj fascynujc moc dla polskiej to samoci, rwnie zracji swej romantycznej formy. Zwizek gender inarodu, jak pokazuj oba te przykady, nigdy nie jest prosty. Zjednej strony lektura genderowa dekonstruuje patriotyczn ikonografi, zdrugiej emancypacyjne znaczenie konstrukcji pci relatywizuje si wkontekcie narodu. Wrelacji gendernard chodzi jednak nie tylko odekonstrukcj, lecz przede wszystkim ouhistorycznienie obu poj, ktre wrecepcji zawsze skonne s wzajemnie si rugowa. Niezale na Polka wserii obrazw od Smuglewicza po Malczewskiego to nie tylko rezultat starcia wyobra e patriotycznych igenderowych, ale tak e efekt innego polskiego porzdku pci, ktry wXIX wieku trudno porwnywa zporzdkiem europejskim. Wzajemne oddziaywanie gender inarodu okrela nie tylko obrazy identyfikacji, jak wmitach historycznych, ale zaznacza si przede wszystkim wprzekraczaniu granic midzy narodami. Wspomnielimy ju oprzenikaniu narodowych heterostereotypw iobrazw pci. Nowoczesne po danie, ktre zawsze dotyka granic Ja, chtnie przybiera form przekraczania granic narodowych albo etnicznych. Seksualne Inne potrzebuje obrazw etnicznie Innego. WXIX wieku miejscem projekcji polskich fantazmatw jest zwaszcza Ukraina. Ukraiska szkoa romantyczna stworzya po temu cay arsena obrazw, Sienkiewicz zabarwi go narodowo, aliteratura galicyjska albo kresowa kontynuowaa t tradycj niemal do koca XX wieku. Interesujco wypadnie tu porwnanie polsko-niemieckie. Wspomniany niemiecki obraz piknej Polki, przez Tomasza Manna poszerzony omski odpowiednik iskutecznie wprowadzony do literatury wiatowej, pozostaje wporwnaniu zpolskimi obrazami Ukrainy paski istereotypowy. Zasadnicza r nica polega na wymiarze historycznym: projekcje po dania albo fantazmaty wybuchaj wzetkniciu zhistori. Polski fantazmatyczny Kozak tak jak zachodnioeuropejski Mazepa jest nie tylko figur po dania, lecz zawsze rwnie historycznym przeciwnikiem. Wpolskich obrazach po dania Kozak odgrywa wielorak rol. Nakada si krzy owo na polskie po danie piknej Ukrainki, jak to wsposb klasyczny przedstawia si wZamku kaniowskim Goszczyskiego, albo jak Bohun uSienkiewicza sam jest dwuznacznym przedmiotem ipodmiotem po dania wpolsko-ukraiskim trjkcie. Znamienna jest tu zawsze skomplikowana konstelacja po dania, ktrej ulubion form jest trjkt. Te zwizki ponad granic etniczn wstrzsaj nie tylko to samoci seksualn, przede wszystkim msk, ale zreguy te podwa aj narodowy porzdek polityczny. Bdem byoby zarwno widzie wukraiskich obrazach po dania od Malczewskiego przez Sowackiego izwaszcza Sienkiewicza a do Iwaszkiewicza albo Odojewskiego tylko ztrudem przebijajce si wyznanie seksualne na przykad wyznanie homoseksualnoci uIwaszkiewicza jak iwyklucza ambiwalencje tematu miosnego wlekturze narodowej ipatriotycznej. S to dwie strony jednego medalu.

14

Ritz Gender studies dzi


Rozszerzajc kategori gender na kategori narodu przeszlimy wwymiarze teoretycznym od gender studies do postcolonial studies. Studia postkolonialne to nie tratwa ratunkowa dla leciwych gender studies teoretyczne dyskursy obu tradycji naukowych s zbyt do siebie podobne, awywodz si ztych samych duchowych impulsw francuskiego poststrukturalizmu. Uhistorycznienie irekontekstualizacja kategorii gender nie chce mno y dyskursw teoretycznych, lecz domaga si intensywniejszych bada historycznych. Dzisiejsza analiza genderowa, po fazie mno enia wnieskoczono wsplnego dyskursu teoretycznego, bdzie znowu interesujca, jeli nie poprzestanie na stosowaniu znanych teorii do fenomenu narodowego, ale zteoretycznym przygotowaniem wyruszy wposzukiwaniu historycznych faktw spoza kanonicznej lektury. Teoria, ju nie nowa, nie jest interesujca interesujca jest nieznana historia.

Abstract
German RITZ University of Zurich

Gender Studies Today


This essay describes the way the literary-theoretical notion of gender has made from the West to the East. Perils and limits of the present-day studies are outlined, particularly with respect to research carried out by external observer. Apossible solution is tracked in extension of the gender notion to (the) nation.

15

You might also like