Professional Documents
Culture Documents
GenderStudiesToday
byGermanRitz
Source: SecondTexts(TekstyDrugie),issue:5/2008,pages:915,onwww.ceeol.com.
Ritz
Szkice
German RITZ
Gender studies dzi. Budowanie teorii i wdrowanie teorii
Od wieku XVIII literatura, jak wiadomo, staje si wEuropie czci sposobu budowania narodu inarodowej to samoci, ale poetyki epok stylistycznych nadal zachowuj charakter midzy- iponadnarodowy. Narodowe filologie zawsze czuway iczuwaj zazdronie nad interpretacj midzynarodowego kontyngentu wasnej literatury ikultury. Internacjonalizacja dyskursu teoretycznego datujca si co najmniej od lat szedziesitych XX wieku mo e przesonia ten stan rzeczy, ale raczej go nie zakcia, poniewa literaturoznawstwo sprawuje swoj narodow misj zpowodzeniem przewa nie na przedpolach albo poza obszarem teorii. Sama teoria, jak poucza postkolonializm, nie jest politycznie neutralna, nawet jeli stara si zachowa takie pozory. Wdrujc na og zZachodu na Wschd wdu szej perspektywie okazuje si skutecznym instrumentem interpretacyjnej ikulturowej hegemonii, ktra podtrzymuje dawne imperialne struktury mylenia, cho od dawna znajdujemy si wepoce rzekomo postimperialnej. To mocne uoglnienie jest potrzebne, aby oceni narodowe iponadnarodowe implikacje wdrwek teorii, zjakimi mamy do czynienia tak e winteresujcych nas tu gender studies. Gender studies, ktre rozwiny si na gruncie politycznego feminizmu lat pidziesitych iszedziesitych oraz rwnolegych ruchw emancypacyjnych mniejszoci seksualnych, nigdy nie od egnay si od swego spoeczno-politycznego podo a, jednak wlatach osiemdziesitych idziewidziesitych zakamufloway je rozbudowan elewacj teoretyczn, co jest znamienne dla tego nurtu. Gender studies, cho sformuowane wokresie rozkwitu postmodernizmu, nale do projektu owiecenia i jak kiedy literaturoznawstwo marksistowskie bardzo silnie wi
Szkice
literatur zfunkcj odzwierciedlania. Ale e przypisane s do poststrukturalizmu ijego pojcia literatury, implikacja ta ujawnia si tylko okr n drog. Zarazem na przykadzie gender studies wida jasno, e tak houbiona przez formalizm istrukturalizm autonomia literatury od dawna, wskutek decentralizacji literatury, na przykad wyeliminowania autora, jest nadwtlona, apod oson zo onych konstrukcji psychologii gbi iteorii kultury przemyca si zwyke przesania subiektywne.
10
Ritz
simy poprzesta na cisym opisie, je eli nie chcemy ulec narodowym heterostereotypom imimowolnie powiela dawnych wzorcw kolonialnych. Nauka za, jak wiadomo, nigdy nie bya naprawd odporna ani na mylenie imperialne, ani na mylenie narodowe, wrcz przeciwnie dostarczaa oglnych uzasadnie wszelkim interesom partykularnym.
11
Szkice
kaskich tezy, zawsze nieco skomplikowane, stanowi nie punkt wyjcia, ale nader czsto punkt dojcia wasnego mylenia, wskutek czego narodowe ihistoryczne zr nicowanie ginie pod kosmopolityczn powok. Ostatnie niebezpieczestwo zwizane ze stosowaniem kategorii gender, powraca do pocztku naszych rozwa a, tj. do splotu kategorii gender inarodowych heterostereotypw. Narodowe heterostereotypy, przewa nie rodem zXIX wieku, same nacechowane s genderowo; etniczna inno stereotypowo chtnie przyjmuje seksualne zabarwienie. Tak wic niemiecki stereotyp piknej Polki jako stereotyp narodowy jest nie tylko komplementem, ale wswej dwuznacznoci odsya te do mskiego czytaj: niemieckiego podboju albo mo liwoci podbicia owej piknej Polki ikraju, ktry reprezentuje. Analiza genderowa powinna naturalnie rozbija heterostereotypy iwydobywa ukryte treci ambiwalentnych obrazw. Dopki gender jest rwnie kategori polityczn do czego wszak ma prawo analiza genderowa wintencji emancypacyjnej bdzie zawsze posugiwa si stereotypami, aby zapewni sobie skuteczno. Badacze zzewntrz nie mog liczy na podobn wyrozumiao. Przejmujc narodowy heterostereotyp, na przykad silnie obsadzony genderowo stereotyp patriarchalnego sarmaty, nie mo na powoywa si na szlachetne intencje polityczne, przywiecajce analizie stereotyp zachowuje swj destrukcyjny charakter.
12
Ritz
13
oczywicie nie dlatego, e mechanizmy takie nie dziaaj, ale dlatego, e wiedza onich zostaa jak gdyby nasycona, amit emancypacji straci wa no. Jednym znajwa niejszych kontekstw uzupeniajcych dla kategorii gender jest kategoria narodu. Polis ju wstaro ytnoci przedstawiaa si za pomoc kategorii genderowych, aw czasach nowo ytnych historia pci ibudowanie narodu cile si ze sob splataj. Zt niebagateln r nic, e proces budowania narodu ipot ny aparat kultury, ktry go wspiera, zawsze s jawne, podczas gdy wdro ony porzdek pci pozostaje zakamuflowany. Zwizek midzy gender anarodem jest zo ony iwielopaszczyznowy. Wielkie mity narodowe nacechowane s genderowo. Do mitu historycznego obrazy pci wnosz warto tego, co niewypowiedziane, iwzbogacaj go nadwy k wieloznacznoci. Ale proces budowania narodu nie tylko posuguje si obrazami konstrukcji pciowych, lecz opiera si na samym porzdku pci. Relacja nardgender, zgodnie zoczekiwaniami, sankcjonuje zastany porzdek pci, co wicej, czerpie ywotne siy zprzesuni wobrazie rl. Tak wic na przykad kobiecie, zwaszcza zwarstw mieszczaskich, przypada gwna rola wkulturze jzyka stanowicej, jak wiadomo, wa ny czynnik budowania narodu wXIX wieku wbrew rozpowszechnionemu wizerunkowi niemoty albo braku wasnego jzyka, oczym dobitnie opowiada realistyczna powie. WPolsce dziewitnastowiecznej, wskutek utraty suwerennoci pastwowej inierwnolegej modernizacji, pole relacji nardgender obsadzone jest bardzo bogato, wizerunek kobiety za, przynajmniej zwarstw szlacheckich, na ktrych wspiera si pastwo zwaszcza wporwnaniu zEurop Zachodni wypada zaskakujco nowoczenie. Jeli porwna trzy polskie wersje motywu Finis Poloniae Kociuszk ratujcego Polsk przed grobem Smuglewicza, Rok 1863 Polonia Matejki iFinis Poloniae Malczewskiego, zobaczymy, e dla postaci kobiecych charakterystyczny jest za ka dym razem inny styl, ale nie narodowa symbolika, ktr waciwie maj eksponowa. Od razu za uderza zewntrzno centralnej postaci kobiecej wstosunku do postaci mskich. Ona jest przede wszystkim kobiet jako tak, oni ugrupowani wok niej, gestykulujcy zo ywieniem m czyni wyra aj tylko histori, utracon histori. Malczewski, ktry transponuje patriotyczny temat metapoetycko albo po artystowsku, odsania ukryte wnim przesanie genderowe. Kobieco wyamaa si tu zprzypisanej jej przez patriotyczn semiotyk pozycji wrodku obrazu inie tyle tworzy opraw dla patriotycznie zadumanego artysty wcentrum, co raczej nad nim gruje. Upostaciowanie pci wtych trzech obrazach mo na uj te wtym sensie, e kobieta jako znak narodu wybija si na niezale no, zatraca warto narodowego symbolu iwyra a raczej wasn kobiec suwerenno. Rzecz jasna, narodowe odczytanie stale przekrelao zasadnicz dla naszego dzisiejszego podejcia ambiwalencj obrazw pci. Malczewski przywrci nam j poetologicznie iwwersji naadowanej erotyzmem. Swego rodzaju gendershift dotyczy nie tylko postaci kobiety wskomplikowanym polskim procesie budowania narodu, ale tak e postaci m czyzny. Przemiana romantycznego Gustawa wKonrada, narodowego bohatera wIII czci Dziadw, to przykad genezy Ja niejako spoza porzdku pci, narcystyczne narodziny
Szkice
zsiebie po romantycznej klsce Gustawa wspotkaniu zkobiet. Wkrtce potem zmaksymaln si romantycznego sowa Wielka Improwizacja poka e nam, e ta narcystycznie powstaa ja natychmiast poniesie klsk wspotkaniu zInnym. Mimo tej autodestrukcji totalna przemiana Ja nadal zachowuje swoj fascynujc moc dla polskiej to samoci, rwnie zracji swej romantycznej formy. Zwizek gender inarodu, jak pokazuj oba te przykady, nigdy nie jest prosty. Zjednej strony lektura genderowa dekonstruuje patriotyczn ikonografi, zdrugiej emancypacyjne znaczenie konstrukcji pci relatywizuje si wkontekcie narodu. Wrelacji gendernard chodzi jednak nie tylko odekonstrukcj, lecz przede wszystkim ouhistorycznienie obu poj, ktre wrecepcji zawsze skonne s wzajemnie si rugowa. Niezale na Polka wserii obrazw od Smuglewicza po Malczewskiego to nie tylko rezultat starcia wyobra e patriotycznych igenderowych, ale tak e efekt innego polskiego porzdku pci, ktry wXIX wieku trudno porwnywa zporzdkiem europejskim. Wzajemne oddziaywanie gender inarodu okrela nie tylko obrazy identyfikacji, jak wmitach historycznych, ale zaznacza si przede wszystkim wprzekraczaniu granic midzy narodami. Wspomnielimy ju oprzenikaniu narodowych heterostereotypw iobrazw pci. Nowoczesne po danie, ktre zawsze dotyka granic Ja, chtnie przybiera form przekraczania granic narodowych albo etnicznych. Seksualne Inne potrzebuje obrazw etnicznie Innego. WXIX wieku miejscem projekcji polskich fantazmatw jest zwaszcza Ukraina. Ukraiska szkoa romantyczna stworzya po temu cay arsena obrazw, Sienkiewicz zabarwi go narodowo, aliteratura galicyjska albo kresowa kontynuowaa t tradycj niemal do koca XX wieku. Interesujco wypadnie tu porwnanie polsko-niemieckie. Wspomniany niemiecki obraz piknej Polki, przez Tomasza Manna poszerzony omski odpowiednik iskutecznie wprowadzony do literatury wiatowej, pozostaje wporwnaniu zpolskimi obrazami Ukrainy paski istereotypowy. Zasadnicza r nica polega na wymiarze historycznym: projekcje po dania albo fantazmaty wybuchaj wzetkniciu zhistori. Polski fantazmatyczny Kozak tak jak zachodnioeuropejski Mazepa jest nie tylko figur po dania, lecz zawsze rwnie historycznym przeciwnikiem. Wpolskich obrazach po dania Kozak odgrywa wielorak rol. Nakada si krzy owo na polskie po danie piknej Ukrainki, jak to wsposb klasyczny przedstawia si wZamku kaniowskim Goszczyskiego, albo jak Bohun uSienkiewicza sam jest dwuznacznym przedmiotem ipodmiotem po dania wpolsko-ukraiskim trjkcie. Znamienna jest tu zawsze skomplikowana konstelacja po dania, ktrej ulubion form jest trjkt. Te zwizki ponad granic etniczn wstrzsaj nie tylko to samoci seksualn, przede wszystkim msk, ale zreguy te podwa aj narodowy porzdek polityczny. Bdem byoby zarwno widzie wukraiskich obrazach po dania od Malczewskiego przez Sowackiego izwaszcza Sienkiewicza a do Iwaszkiewicza albo Odojewskiego tylko ztrudem przebijajce si wyznanie seksualne na przykad wyznanie homoseksualnoci uIwaszkiewicza jak iwyklucza ambiwalencje tematu miosnego wlekturze narodowej ipatriotycznej. S to dwie strony jednego medalu.
14
Abstract
German RITZ University of Zurich
15