Homo Interne Tic Us

HOMO INTERNETICUS?
Etnograczne wdrwki w gb Sieci
Spis treci
Spis treci
Spis treci ................................................................................................................ 4 Sowo wstpne (Ewa A. Jagieo, P. Schmidt) ........................................................ 5 Andrzej P. Wejland Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie. Kilka uwag krytycznych ........................................................................................... 8 Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line, a badanie w dziaaniu. Eksperyment polsko-brytyjski .......... 14 Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich .... 21 Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci ... 35 Pawe Schmidt www.laliki.masternet.pl nowy wymiar spoecznoci lokalnej ............................ 48 Agnieszka Poniak Za klasztornym murem... Wsplnoty zakonne i ich wizerunek w Internecie ......... 59 Damian Kasprzyk Regionalizm w Internecie (wybrane zagadnienia) ................................................. 70 Katarzyna Orszulak-Dudkowska Wirtualne serwisy randkowe fenomen wspczesnoci? .................................... 80 Anna Pietrzyk mier w Internecie. Internet jako teren bada i rdo wiedzy etnograficznej ..... 88 Anna Deredas Internetowe (re)konstrukcje rzeczywistoci spoeczno-kulturowej. Przykad CZATerii .................................................................................................. 98 Joanna Komiska Cyfrowa Etnografia. O projekcie antropologicznej biblioteki cyfrowej ............... 107 Marcin Piotrowski Bibliografia Etnografii Polskiej ............................................................................. 113
Sowo wstpne
Sowo wstpne
rzedstawiamy Pastwu zbir tekstw bdcych wynikiem bada i refleksji etnografw kierujcych sw uwag ku wirtualnej rzeczywistoci i zawartej w niej zjawiskom. Tytu ksiki Homo Interneticus nie jest tu prb stworzenia nowej kategorii interpretacyjnej czy badawczej, takiej jak homo religiosus czy homo ludens. Jest jedynie prb zwrcenia uwagi czytelnika na wspczesne zjawisko kulturowe, jakim jest coraz bardziej rozwijajcy si asortyment interakcji zachodzcych pomidzy ludmi korzystajcymi w rny sposb i z rnych potrzeb z Internetu. Samo korzystanie z zasobw i moliwoci Sieci stawia poniekd internaut w sytuacji wdrowca Baumanowskiego wiecznego turysty podrujcego po natychmiast dostpnym wiecie i komunikujcego si z bdcymi natychmiast pod rk innymi wdrowcami. Podobnymi podrnikami po wirtualnym wiecie staj si take badacze rzeczywistoci on-line, starajcy si bd uchwyci jej specyfik, bd znale analogie zjawisk w Internecie do zjawisk wiata realnego. Wdrwki badaczy, ktre prezentujemy w niniejszym tomie, zdecydowalimy si nazwa etnograficznymi.Traktujemy tu etnografi jako samodzieln dyscyplin naukow, pomijajc rozrnienia jakie powstay na skutek rnorodnego uywania znacze terminw etnologia i antropologia. Wielo wspczenie tworzonych i publikowanych prac wskazuje na rol bada empirycznych w procesie etnologicznego/antropologicznego poznania wiata. Wanie w nacisk na empiri, rozumian jako osobiste dowiadczenie terenu, bdcego rzeczywistoci, w ktrej prowadzone s badania, a take stanowicego nie tylko rzeczywiste przedstawienie badanych zjawisk, ale take kontekst sucy analizie i interpretacji wynikw bada, wpyn na powrcenie do klasycznego rozumienia etnografii1, ju nie tylko jako metody pozyskiwania i analizowania danych, ale rwnie sposobu interpretacji dowiadczonych w terenie zjawisk.
1 Przynajmniej w polskiej humanistyce, cho podobne znaczenie etnografii i etnografa znajdziemy przecie u Clifforda Geertza, czy Jamesa Clifforda.
Sowo wstpne
We wspczesnej rzeczywistoci spoeczno-kulturowej zjawiska te wykraczaj poza fizyczno-przyrodnicze rozumienie przestrzeni i wiata spoecznego. Wrd zdobyczy cywilizacyjnych poszerzajcych w wiat, takich jak film, telewizja czy telekomunikacja, znajduje si rwnie Internet towarzyszcy nam w dynamicznie zmieniajcej si formie od niemal dwudziestu lat2. Nic wic dziwnego w tym, e Internet sta si przedmiotem zainteresowania badaczy. Czym jednak, oprcz przedmiotu bada i celem poznawczych podry, jest dla wspczesnego etnografa Internet? Internet zosta pomylany w latach szedziesitych dwudziestego wieku jako narzdzie komunikacji i wymiany informacji, a co za tym idzie rwnie jako baza i archiwum tyche informacji. Wraz z rozwojem wiatowej sieci pojawiy si w niej dodatkowe zjawiska i znaczenia mogce by przedmiotem bada nauk spoecznych, humanistyki, ekonomii czy filozofii. Prby opisu wirtualnych spoecznoci; rnorodnych relacji pomidzy uytkownikami, ktre z kolei kreuj rne rodzaje powiza midzy stronami, portalami i forami; wreszcie samej istoty Internetu w kontekcie wspczesnej rzeczywistoci spoeczno-kulturowej, ukazuj wielo i wielopoziomowo znacze tego zjawiska. O wtpliwociach zwizanych z budowaniem zaoe teoretycznych i metodologicznych pisze Andrzej Pawe Wejland w polemicznym tekcie otwierajcym niniejszy tom. Zalenie od podejcia badacza moemy wyrni badania Internetu, badania w Internecie i badania przez Internet. O ile w ostatnich sie bdzie dodatkowym narzdziem lub rozszerzeniem pola dziaania narzdzi i technik stosowanych poza Internetem, o tyle w dwch pierwszych badania powinny skupia si bd na samej istocie Sieci jako zjawiska we wspczesnym wiecie (lub jako wiata moe nawet alternatywnego wzgldem znanej nam dotychczas rzeczywistoci), bd na zawartych w niej zjawiskach. Majc na uwadze powysze rozrnienia, zdecydowalimy si na zaproponowanie badaczom podejmujcym szeroko rozumian tematyk Internetu w swoich badaniach namysu nad strategiami badawczymi, mogcymi znale zastosowanie w etnograficznym ujciu sieci i jej zjawisk; nad tym co czy Internet z tradycyjnie rozumianym terenem bada; nad sposobem opisu i interpretacji zjawisk w Internecie; wreszcie nad sieci, jako narzdziem pomocnym w pracy etnografa. Czytelnik znajdzie w zamieszczonych tu tekstach propozycje zastosowania narzdzi i metod bada wypracowanych w pozainternetowej rzeczywistoci, takich jak action research (Violetta Krawczyk-Wasilewska), analiza dyskursywna (Agnieszka Jeran) czy dostosowana do bada w Internecie etnograficzna analiza zawartoci (Ewa A. Jagieo). Poza rozwaaniami metodologicznymi i metodycznymi prezentowane s tu refleksje nad relacj pomidzy tradycyjnym terenem, w jakim porusza si etnograf, a terenem wirtualnym. Ten ostatni moe by traktowany jako rzeczywisto autonomiczna, ale rwnie i taka perspektywa tu dominuje jako rozszerzenie i wzbogacenie terenu prawdziwego. Autorzy na swj wasny sposb interpretuj t zaleno. Internet zatem widziany jest jako narzdzie wykorzystywane przez zakonw klauzurowych w celu komunikowania si ze wiatem zewntrznym (Agnieszka Poniak); jako medium pozwalajce na nowe sposoby rozwija i upowszechnia idee regionalistyczne (Damian Kasprzyk); czy jako przestrze w ktrej prowadzi si dyskusje nad yciem i najzupeniej realnymi problemami spoecznoci lokalnej (Pawe Schmidt). We wszystkich
2
Za oficjaln dat uruchomienia Intenetu w Polsce przyjmuje si dwudziestego grudnia 1991 roku.
Sowo wstpne
tych przypadkach istotna jest pozycja, jak zajmuje wobec tych zjawisk badacz, dla ktrego stanowi one now odson eksplorowanego terenu, ktra rozszerza pole widzenia, a czasami pozwala pozyska inny rodzaj wiedzy o badanych zjawiskach. Zdecydowalimy si take na opublikowanie rnorodnych tekstw, bdcych prb uchwycenia wybranych zjawisk w sieci. Czytelnik znajdzie tu przede wszystkim etnograficzn eksploracj zjawisk przeniesionych do wirtualnego wiata ze znanej, realnej rzeczywistoci. Ogldowi poddano zatem internetowe formy randkowania (Katarzyna Orszulak-Dudkowska), e-folklor zwizany ze mierci i kultem zmarych (Anna Pietrzyk) czy proces formowania si i funkcjonowania wirtualnej spoecznoci (Anna Deredas). Interpretacje autorw stanowi prb wskazania analogii pomidzy zjawiskami rzeczywistoci on-line i off-line, mimo specyfiki wynikajcej z rnic pomidzy istot obu wiatw, w ktrych zjawiska s obecne. Publikacj niniejsz zamykaj teksty prezentujce niezwykle cenne dla rodowiska inicjatywy, zmierzajce do digitalizacji oraz udostpnienia w ramach Open Access zawartoci czoowych czasopism etnograficznych (Joanna Komiska) oraz przenoszenia do sieci etnograficznych bibliografii (Marcin Piotrowski). Dziaania takie, podobnie jak tworzenie polskich programw wspomagajcych proces badawczy (edEt), pokazuj jak uytecznym i coraz bardziej nieodzownym narzdziem staje si Internet, zwaszcza w zakresie opracowywania danych oraz upowszechniania wynikw bada. Teksty skadajce si na niniejszy tom nie stanowi podrcznika czy wykadni traktujcej o tym, jak naley bada Internet. Nie ukazuj take penego spojrzenia na obecny stan bada Internetu i w Internecie wspczesnej etnografii. Nasz intencj byo bowiem ukazanie wzgldnie nowego zjawiska, jakim jest zainteresowanie si Internetem przez etnografw i wskazanie ewentualnych inspiracji dla dalszych bada oraz puapek teoretycznych i metodologicznych czyhajcych na badacza podejmujcego przedstawion tu problematyk. Mamy jedynie nadziej, e rozwijajce si badania sieci doprowadz do powstania w miar spjnej strategii badawczej lub do umocowanych w odpowiadajcych im zaoeniach teoretycznych metod bada Internetu i w Internecie, ktrych rnorodno nie przeszkodzi w nazywaniu ich metodami etnograficznymi. Jeli niniejsza publikacja stanowi bdzie inspiracj do dalszych polemik i bada, nasza satysfakcja bdzie tym wiksza. Ewa A. Jagieo, Pawe Schmidt
Andrzej Pawe Wejland Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie...
Andrzej Pawe Wejland

UNIWERSYTET DZKI
Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie. Kilka uwag krytycznych
1.
am tu tytuem wprowadzenia do dyskusji powiedzie par sw o zaoeniach teoretycznych i metodologicznych bada Internetu i w Internecie. Sprawa jest jednak o tyle zawia i niejasno postawiona, e nie wiem, czy chodzi o zaoenia, ktre s lub chyba tak lepiej powiedzie bywaj przyjmowane, czy te o zaoenia, ktre z jakich powodw dopiero naleaoby lub warto by przyj. To chyba oczywista rnica: albo opisujemy nasze faktyczne zaoenia badawcze, albo okrelone zaoenia do bada postulujemy lub zalecamy, tworzymy wic dla tych bada otoczk normatywn. Oczywiste jest rwnie, e oba podejcia i to deskryptywne, i to normatywne w ywym dyskursie czsto si splataj. Choby z tej przyczyny nie uda mi si z pewnoci zachowa czystoci rozwaa: w zasadzie chciabym jedynie opisywa, lecz przypuszczalnie natkn si na, a moe i potkn o wasne wyobraenia o tym, jak etnograficzne (cokolwiek to znaczy) badania Internetu i w Internecie powinno si w naukach spoecznych przeprowadza. Dlaczego chc tylko opisywa? Dlaczego z zaoenia chc si wypowiada o zaoeniach teoretycznych i metodologicznych bada Internetu i w Internecie wycznie w duchu opisu (nawet jeli zawiera on oceny), a nie postulatu czy dezyderatu? Powd jest prosty: by stawia postulaty i wysuwa dezyderaty, trzeba mie albo wicej ni ja wiedzy, albo wicej odwagi, albo niemao jednego i drugiego. Trzeba za przede wszystkim oswoi problem konceptualnie i teoretycznie, a poza tym mie naprawd rozleg znajomo bada ju Internetowi powiconych lub w Internecie przeprowadzonych. Dopiero to wszystko uzasadnia, moim zdaniem, powane postulaty i dezyderaty. Powane, a nie naprdce i doranie formuowane i przedstawiane. Przedstawiane naukowo, a nie publicystycznie. Sam wol wic mwi ostronie o zaoeniach, ktre jak to przed chwil ujem s lub raczej bywaj przyjmowane przez badaczy. Bywaj, a ponadto tylko niekiedy s zaoeniami jawnymi, czsto bowiem pozostaj zaoeniami jedynie domylnymi
niejawnymi, czyli nieprzedstawianymi wprost. To zwykle rozmaite paradygmatyczne oczywistoci, wsplnotowe przedsdy i przesdy, a take inne podobne entymematy. Zagadnienia jawnoci nie chc przy tym myli z nieswoist, bo pojawiajc si przecie i gdzie indziej, kwesti jasnoci albo czytelnoci wypowiedzi sucych wyraaniu przyjmowanych zaoe. I to co jawne, i to co niejawne kryje si czsto (niejawne zatem podwjnie) pod warstw mtnego, mglistego jzyka: rozmaitych powabnych, tyle e dla analiz i interpretacji kopotliwych okrele. Cz z nich to okrelenia nowe, niekiedy metaforyczne, mieszajce si z okreleniami dosownymi, cz to stare sowa w nowych znaczeniach jeszcze nie cakiem ustalonych, zdarza si, e wci rozmytych.
2.
Zaoenia teoretyczne to uyj znanej metafory architektonicznej zaoenia najwyszych, zwieczajcych mylowych piter lub najgbszych, utrzymujcych od spodu, mylowych fundamentw. Wrd tych zaoe jedno przy tym wydaje mi si tutaj zwieczeniem zwiecze lub fundamentem fundamentw. To, jak atwo si domyli, teoretyczne, a moe po prostu filozoficzne, bo ontologiczne bd epistemologiczne zaoenie o istnieniu (o istnieniu dla nas, w naszej konceptualizacji tego, co poznajemy i badamy) dwch rzeczywistoci albo to po czci jedynie inna szata sowna dwch wiatw: wiata Internetu oraz wiata poza nim. Interesujce dla naszej dyskusji moe by pytanie, o ile jest to zaoenie waciwe. Bo czy w ogle jest uprawnione? Problem uprawnienia to w skrcie i uproszczeniu sprawa uznania za trafne i dopuszczenia we wsplnocie naukowego dyskursu: podparcia lub uzasadnienia jak teori albo (jedno drugiego nie wyklucza) umocnienia czy potwierdzenia jak zwyczajow praktyk etnograficzn. Co si wszak stanie, jeli rzuci je na to, u swych rde nie najnowszych, lecz nieustannie powracajcych w naukach spoecznych rozwaa bd choby prostych tez o wieloci rzeczywistoci? Czy umiemy, a przede wszystkim chcemy nawiza do koncepcji mikrowiatw Williama Jamesa lub wieloci obszarw sensu Alfreda Schtza, albo porzdkw istnienia Arona Gurwitscha? Czy nie ulkniemy si fenomenologicznych sympatii, zwaszcza u tych dwch ostatnich? Czy mylc na przykad o wsplnotach internetowych jako wsplnotach wyobraonych zgadzamy si by jednoczenie wcale nie skrajnymi konstruktywistami spoecznymi, takimi jak Peter L. Berger i Thomas Luckmann z caym ich fenomenologicznym i socjologicznym zapleczem pojciowym? Czy potrzebne jest nam tutaj powizanie idei wieloci rzeczywistoci z ide wieloci tosamoci z koncepcj homo multiplex, czowieka o wielu twarzach zalenych od rozlicznych, a zarazem rwnie wanych porzdkw rzeczywistoci jako kontekstw jego spoecznego dziaania, w tym rwnie dziaania w codziennoci? O ile owe porzdki rzeczywistoci (a przynajmniej niektre z nich) s zagldam do Fredrica Jamesona jedynie obrazami czy wizerunkami? Podobnych pyta o teoretyczne i filozoficzne nawizania, z przywoaniem innych autorw, mona rzecz jasna postawi duo wicej, zwaszcza poszukujc objanie zwizku midzy tym, co realne, i tym, co wirtualne. Dodam od razu, i w moim przekonaniu niewiele zmieni w tych poszukiwaniach podstawienie zamiast wersji radykalnej, goszcej zasadnicz i cakowit rozdzielno obu tak nazwanych rzeczywistoci czy wiatw, wersj pono agodniejsz, zgodnie z ktr mamy tu do czynienia z dwoma stanami tej samej rzeczywistoci: jednym staym, drugim za cieko-lotnym. Nie zmieni rwnie dlatego, e gdy zabrniemy
10
w rozwaania ontologiczne natrafimy zapewne na pokus signicia do bardzo starych znacze wyrae rzeczywisto realna oraz rzeczywisto wirtualna. Bdziemy wtedy skorzy uzna rzeczywisto wirtualn za istniejc dopiero w stanie moliwoci, cho blisz aktualizacji, nie czysto potencjaln; za zacztek czego, co si dopiero wyoni w uksztatowanej postaci, za co wic, co na swj sposb jest ju zdolne do dziaania, lecz jeszcze nie w peni. Czynic tak, rzeczywisto poza Internetem w porwnawczym zestawieniu wyrnimy jako swego rodzaju model czy te wyjciowy, mocny punkt odniesienia; to z ni bdziemy konfrontowa rzeczywisto Internetu i do niej j przyrwnywa: co ma, a czego nie ma, jaka jest, a jaka nie jest itd. Tymczasem wiemy ju dzi, e gdy mowa o Internecie, te bardzo dawne znaczenia wyrae rzeczywisto realna i rzeczywisto wirtualna okazuj si adekwatne tylko czciowo albo cakiem przebrzmiay. Rzeczywisto wirtualna jak czsto si podkrela jest na swj sposb realna, sowo wirtualny, w parze z realny, zmienio zatem wspczenie swj sens. P biedy, gdy jest to sens jasny i przez badaczy uwiadamiany. P biedy, gdy redefinicje sw realny i wirtualny nie s obliczon na poklask ekwilibrystyk sown albo czysto perswazyjn retoryk. Odnosi si bowiem wraenie, e bywaj one niekiedy w tej nierozcznej parze zaledwie atwym w uyciu, rozleniwiajcym jzykowym szablonem. S moe nawet tylko co jeszcze bardziej niepokoi i boli chwytliw lub majc doda powagi, patetyczn frazeologi. Warte uwagi i prawdziwie powane na tle takich pseudonaukowych byskotek s zreszt koncepcje kontrujce: to te, ktre oddzielanie wiata realnego i wirtualnego uznaj za jzykowo czasem wygodne, lecz w gruncie rzeczy, czyli w innej teoretycznej perspektywie, jeli nie zbdne, to z pewnoci przesadne, bo mnoce byty i przez to zawierajce poznawczo mylc nadwyk. Zwolennicy tych koncepcji utrzymuj, e istnieje tylko jeden wiat spoeczny, jakkolwiek relacje midzy ludmi ich stosunki czy interakcje przebiega mog, i przebiegaj, w rnych obszarach (czyli przestrzeniach) i za pomoc rnych, waciwych tym obszarom sposobw i rodkw (czyli technologii). Nie ma potrzeby, ani podstaw, by na serio przywoywa ontologicznie zbyt mocne i epistemologicznie zbyt stanowcze tezy o wieloci rzeczywistoci i osadzonych w nich odmiennych ludzkich prawdach. W jednej, wci tej samej rzeczywistoci spoecznej ludzie komunikuj si od zawsze bezporednio ustnie, twarz w twarz, ale te od czasu wynalezienia pisma za jego pomoc, rwnie przy uyciu gobi pocztowych, potem jeszcze za pomoc telefonu i radia, a od niedawna komputerw i Internetu. Wystarczy odwoa si do starych, ale jarych teorii, by na przykad uzna (to jedna z rozwaanych tutaj moliwoci), e w przestrzeniach wyznaczonych tymi technologiami peni oni co najwyej rozmaicie modulowane, albo po prostu rne role spoeczne. Zauwamy, i tego rodzaju ujcia nie wymagaj rezygnacji z pogldu, wedle ktrego kady z nas ma tylko jedn tosamo, cho jej struktura jest z pewnoci zoona. W rnych rolach spoecznych, w tych rwnie w rolach okrelonych przez osobliwe sposoby i rodki komunikowania si w Internecie i przez Internet, ta sama tosamo uczestniczy inaczej, chociaby to spojrzenie nie tak znw przestarzae inaczej wypowiada si w narracji (co owocuje zwykle tak zwanym rozkawakowaniem narracyjnym).
3.
Zamierzam teraz postawi nieodkrywcz tez, i od oglnych zaoe teoretycznych, w tym rwnie od wyznaczajcych perspektyw badawcz rozstrzygni pojciowych, zale szczegowe problemy i rozwizania metodologiczne. Bo jeli si
11
twierdzi, i mamy jednak do czynienia z dwiema rzeczywistociami i jeli (to jedna z wersji najagodniejszych) w czym si one rni, lecz w czym s jednak podobne, to jakie sposoby i narzdzia s czy te bywaj uywane do ich badania? I czy w badaniu naprawd chcemy pozna obie, i to traktujc je na rwnych prawach, czy raczej tylko jedn z nich, chocia poprzez t drug zwykle t realn poprzez wirtualn? A moe gotowi jestemy istnienie jednej z nich cakiem w badaniu zignorowa? Odpowiedzi na te pytania (zabrzmiay one jak podpowiedzi do rachunku sumienia) mog by rne, a zwizane z nimi strategie badawcze nawet bardzo zoone. Odrni wrd nich wypada wszake strategie czyste i strategie mieszane. Te pierwsze, czyli czyste, to strategie badania wycznie jednej rzeczywistoci i niesigania w badaniu do innej (nawet po to, by poprzez ni pozna tamt). Te drugie, chyba o wiele ciekawsze, lecz bardziej problematyczne, czyli strategie mieszane, cz badanie Internetu czy w Internecie z badaniem wiata poza nim czy z badaniem w tym wiecie przeprowadzanym. Ich problematyczno zamyka si w pytaniu: dlaczego i po co je obieramy? Jeli towarzyszy nam jakakolwiek myl o sprawdzeniu, czyli weryfikacji tego, co wiemy z badania Internetu lub poprzez Internet, za pomoc badania przeprowadzanego poza nim i nie jest to myl o eksperymencie czysto metodologicznym to dajemy tym znak, e badania internetowe uwaamy za podrzdne: wci bowiem, naszym zdaniem, ich wyniki wymagaj podparcia, umocnienia. Take wrd badaczy s netentuzjaci i netsceptycy to w duej mierze sprawa nastawie paradygmatycznych i przywizania do wyznaczanych przez nie poznawczych perspektyw. Nie dowierza, jest wstrzemiliwy, przeto sprawdza (o ile w ogle Internetu nie omija) netsceptyk. Netentuzjasta natomiast jest peen zapau i wiary. Ktrego z nich uciesz, a ktrego zniechc, wymagajce metodologicznej refleksji, a i pokory, pytania dotyczce Internetu jako terenu bada, nas samych jako jego badaczy, wnoszonych przez nas do badania artefaktw, szczeglnie za jeli jeszcze ufamy prawdzie i nie wpadlimy w relatywizm (albo nawet duo skromniejszy perspektywizm) poznawczych obcie, znieksztace i skae? Czy w rwnym stopniu przejm si oni etycznymi kwestiami bada Internetu, w Internecie i poprzez Internet? Ktry z nich wemie pod uwag, a ktry przeoczy zagadnienie wpywu, jaki na wyniki maj szczegowe metody i techniki stosowane w badaniu internetowym? Czy bd to metody i techniki znane z bada poza Internetem, moe jakie ich przerbki i adaptacje, czy moe jednak metody i techniki opracowane specjalnie z myl o badaniach internetowych? Wyjtkowo interesujcy wydaje si w tym wzgldzie zabieg przeniesienia do badania Internetu, czyli przeoenia, rozmaitych tradycyjnych metod i technik etnograficznych. Na czym takie przeniesienie polega i jakie s jego granice? Nawet tradycjonalici wrd nas musz uzna, e granice te s ju dzisiaj przepuszczalne jak osmotyczna bona, a tworzce si na nich cinienie jest silniejsze od starych badawczych zastrzee i nawykw i tych mentalnych, i tych tworzcych badawczy habitus.
4.
Co do mnie, to staram si by netrealist. Zdaj wic sobie spraw choby z tego, e sporo problemw stawianych w tej dziedzinie jako nowe to problemy sdziwe, powracajce znw po latach, problemy wic na swj sposb wdrowne. Dlaczego nie od razu je rozpoznajemy? Nierzadko z powodu zasony jzykowej. Nadmiar powabnej terminologii, baamutnie dekonstruujce metafory, ozdobna, czcza retoryka to wszystko zdarza si rwnie w refleksji nad badaniami Internetu i w Internecie.
12
Zdarza si wszake w tej refleksji co znacznie gbszego: zagubienie starych teoretycznych i metodologicznych tropw. Albo si ich w ogle nie zna i szczliwie odkrywa na nowo, nie od razu jednak w caej zoonoci (ekscytujc si przy tym zwykle dziwnoci i niezwykoci spraw, ktrych dotycz), albo znajc je lub choby przeczuwajc odtrca, poniewa komplikuj to, co wydawao si proste, w przykry sposb tamuj badawczy rozmach i zapa. Bywa i tak, e same sowa teoria i metodologia brzmi tu dla niektrych zbyt gronie, a teoretyczne i metodologiczne problemy, jak problem zaoe, ktry tu roztrzsam, s uwaane za wydumane, grnolotne, w najlepszym za razie za staromodne. Zagubienie starych teoretycznych i metodologicznych tropw dziwi zwaszcza wtedy, gdy etnografowie Internetu prbuj eksplorowa go tak, jak czyniono lub czyni si, badajc wiat spoeczny poza Internetem. Mimo rnic maj to by przecie wiaty na tyle podobne, e uycie wobec Internetu lub w Internecie znanych skdind metod i technik badawczych wydaje si uzasadnione, moe wrcz oczywiste. Stare tropy, podjte w refleksji nad badaniami w Internecie i poprzez Internet, przydayby si wobec tego przynajmniej jako mylowe powinowactwa, instruktywne paralele, owiecajce analogie. atwiej byoby zrozumie to nie wicej ni skromna ilustracja na czym polega osobliwo badanej zbiorowoci internetowej, rozwaana jako jej (powodujca poznawcze skrzywienie) niereprezentatywno, poniewa w pewien szczeglny sposb niereprezentatywne okazyway i okazuj si zbiorowoci osigane w innych badaniach midzy innymi za pomoc ankiety prasowej czy konkursu na pamitniki. Prostsza mogaby si rwnie sta dziki temu analiza drczcej, czsto wic powtarzanej przez badaczy zagadki, dlaczego tak paradoksalnie pomieszane bywaj w wiecie Internetu dwie, o rnym nateniu, postawy (albo strategie komunikatywne): postawa zmylenia i kamstwa, przywdziewania przesaniajcych prawdziw tosamo masek oraz postawa nieskrpowanej otwartoci, autentycznej prawdomwnoci, szczeroci a do blu. Niezwyke moe wydawa si to, e obie one wyrastaj z tego samego podoa: z poczucia anonimowoci, jakie daje komunikowanie si w Internecie i poprzez Internet. Zapewne z mniejsz jaskrawoci krzyowanie si obu tych postaw zawsze wystpowao w sytuacjach badawczych poza Internetem (i w yciu poza nim w ogle), dlatego te w zwizku ze spraw anonimowoci, czy te konfidencjonalnoci byo ono teoretycznie dogbnie rozwaane, powicano mu take osobne eksperymentalne studia metodologiczne. Zagadk pozostao o tyle, e chocia pojciowo oswojone, obudowane podrcznikowymi przestrogami i zaleceniami niezmiennie fascynuje, troch te zmusza do mczcego krcenia si w kko tych gwnie, ktrzy wci nie chc by spoecznymi konstruktywistami i dociekliwie pytaj o prawd wypowiedzi uzyskiwanych w badaniu. Owszem, dawno miny czasy, gdy fascynacja t zagadk wywoywaa rozkoszny dreszcz, wprowadzaa cae wsplnoty badawcze w stan euforii, kazaa, w imi prawdy, toczy widowiskow walk z bdami i znieksztaceniami. Dzi to badawcza rutyna, dzi rwnie co dotyczy niektrych spord nas paradygmatyczny zwrot: dawnych siebie widzimy jako naiwnych donkiszotw, siebie dzisiejszych kierujemy ju bowiem ku konstruktywizmowi, ktry tej zagadki jako zagadki ju nie traktuje. Wdrwka po starych teoretycznych i metodologicznych tropach moe dzisiejszych etnografw Internetu uzbroi w bardzo przydatne nastawienie: cierpliwego piechura, a nie szybkobiegacza. Zrobi dobre badanie nie jest atwo, zrobi badanie, ktre naprawd co doda do wiedzy o Internecie i co dorzuci do puli wsplnych dowiadcze jeszcze trudniej. Oprcz wytrwaoci i cierpliwoci, rwnie w formuowaniu
13
uoglnie, kontrolowaniu o ile to moliwe poznawczej optyki (zwaszcza wasnych stereotypw i etnocentrycznych uprzedze) oraz jej wpywu na wyniki badania, wdrwka ta moe uwiadomi, e omin wszystkich raf si nie da, lecz zapadniajc etnograficzn wyobrani i z pokor, a przy tym odpowiedzialnie czerpic z ju nagromadzonej wiedzy i dowiadcze obok czci z nich przej jednak mona bezpiecznie. Jedn bodaj z takich raf jest przewiadczenie o tym, e wirtualny wiat Internetu jest caoci niezrnicowan w tym sensie, i w kadej swej domenie mnoy przed badaczem te same, rwnie dokuczliwe przeszkody. Nie rozbija si o ni ten, kto dostrzee przystpno i przychylno dla bada niektrych spoecznoci internetowych, ich nie tylko ju yczliw gocinno, ale wrcz oczekiwanie, e jako wsplnoty alternatywne, zaludniajce kulturowe nisze i tworzce tak zwane historie zbiorowe, dotd pozbawione gosu dziki badaniu bd si mogy objawi, ujawni, czyli po prostu wypowiedzie, stajc w opozycji do strzegcych normatywnego status quo, to znaczy waciwych dyskursowi panujcemu, tak zwanych historii kulturowych. W wiecie poza Internetem, a wic w wiecie realnym, to zrnicowanie dyskursw i narracji dawno temu ju dostrzeono i, co tu tak wane, poszukano dla jego badaczy teoretycznych i metodologicznych oson. Warto si zatem, w moim przekonaniu, upiera przy stawianiu problemw teoretycznych i metodologicznych, i przy szukaniu dla nich starych, niele rozpoznanych tropw, poniewa bez tego naukowe badania Internetu i w Internecie pozostayby badaniami niepenymi: pozbawionymi zadumy nad ich poznawczymi zwieczeniami i fundamentami, i poniekd pozbawionymi wiadomoci wasnych korzeni. al pomyle, e taka uomna i na wp lepa, albo dziecico niedojrzaa mogaby by internetowa etnografia.
Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line a badanie w dziaaniu...
14
Violetta Krawczyk-Wasilewska
UNIWERSYTET DZKI
Antropolog on-line a badanie w dziaaniu. Eksperyment polsko-brytyjski
ermin badanie w dziaaniu, ukuty w latach czterdziestych przez psychologa spoecznego Kurta Lewina (Lewin 1946: 202-203), znanego te jako prekursora teorii zmiany, przechodzi rozmaite koleje losu; ju to jako manipulacyjna socjotechnika odrzucona do lamusa, ju to jako nurt emancypacyjny traktujcy badanie jako form refleksyjnej dziaalnoci podjtej przez badacza, uczestniczcego w sytuacji spoecznej z zamiarem jej ulepszenia. Na gruncie brytyjskim badania w dziaaniu jako odmiana bada stosowanych bywaj zaliczane do tak zwanej metodologii systemw mikkich (SSM) i w ostatnich latach ponownie ciesz si tam spor popularnoci. Dyskusyjn prb sprawdzenia moliwoci wykorzystania tej metody w antropologii on-line podja autorka niniejszego tekstu wraz z badaczem brytyjskim Dennisem W. Beer, podczas ich wsplnej pracy nad studium zatytuowanym Globalna wioska singli, a kulturowe postawy starszych Brytyjczykw wobec randkowania on-line i zreferowanym podczas XV Kongresu ISFNR w Atenach w czerwcu 2009 roku w sekcji Narratives and Modern Media. Wnioski metodologiczne autorw poddam pod dyskusj po przedstawieniu materiau badawczego . Internetowe serwisy spoecznociowe, a zwaszcza portale randkowe s czci wspczesnego scenariusza kulturowego, gromadz bowiem liczonych w milionach uytkownikw reprezentujcych wszystkie kategorie wiekowe, przy oczywistej dominacji ludzi modszych. Wielka rozmaito i popularno tych portali w krajach wysoko rozwinitych odzwierciedla gbokie lki kulturowe zwizane ze zwikszajcym si poczuciem ludzkiej samotnoci, ktrej gwne przyczyny upatrywane s w zaniku tradycyjnych powiza krewniaczych oraz tak zwanej gender revolution i atomizacji spoeczestwa. Ta ostatnia wie si z upadkiem rodziny, wzrostem neo-liberalizmu, konsumeryzmem i gloryfikacj autonomii jednostki. W tej sytuacji nawet zwizki mczyzny i kobiety staj si towarem, ktry jako artyku pierwszej potrzeby jest przedmiotem wymiany za porednictwem internetowych stron randkowych. Liczba osb samotnych, w argonie zwanych z angielska singlami, cechuje si sta tendencj wzrostow. Przewiduje si, i do 2021 roku obejmie ona 40% dorosych
15
obywateli wiata w krajach rozwinitych i wymusi zmian obyczajw, zmian potrzeb mieszkaniowych, kosztw utrzymania, zuycia energii, usug, i tym podobnych1. Ta prawdziwa rewolucja moe zniszczy zasady ycia spoecznego oparte na domu, rodzinie i staym miejscu zamieszkania. Single obojga pci nie odczuwaj dzi stygmatyzacji, co wicej wykorzystuj swj status do poznawania wiata, budowania kariery zawodowej i yciowego eksperymentowania. Wygodni i zadowoleni z siebie samotni tworz powikszajc si populacj, zwan w USA quirkylones (quirky alone), na potrzeby ktrej rynek odpowiada promocj ycia solowego, maymi porcjami pakowanej ywnoci, wakacjami dla samotnych, mniejszymi mieszkaniami i domami oraz wzrostem liczby internetowych serwisw randkowych, jak rwnie... wzrostem liczby domw spokojnej staroci. Oczywicie bycie tak zwanym singlem moe by spraw wyboru (w wypadku ludzi modych, aktywnych zawodowo) albo koniecznoci (w wypadku coraz modszych, rozwiedzionych lub owdowiaych emerytw i rencistw ). Poza korzyciami ycie indywidualne rodzi pewne niedogodnoci, na przykad finansowe czy psychologiczne (puste gniazdo, brak staego towarzystwa i wsparcia), wzmacniane dojmujc samotnoci, mimo posiadania progenitury. Ta sytuacja dociera powoli take do naszego kraju. Wskazane wyej problemy odzwierciedlaj portale randkowe, ktre co prawda jeszcze nie dostarczaj gotowego produktu, ale zmierzaj w tym kierunku, o czym wiadczy coraz wiksza liczba stron randkowych oferujcych usugi psychometryczne, na przykad Parship.com, e-Harmony, Be-2.com, DDAffinity.com. Badajc internetowe strony randkowe odnosimy wraenie, o czym ju pisalimy na amach Fabuli (Krawczyk-Wasilewska 2006: 251-252), e zachowania on-line ich subskrybentw maj charakter globalny, wiadczcy o unifikujcej sile mass-mediw i internetowej netykiety. Z drugiej za strony wsplnota sieciowych randkowiczw myli lokalnie, o czym wiadcz ich profile umieszczane w lokalnych lub transnarodowych, opartych na wymianie informacji, portalach. Studiujc je, dostrzegamy rnice kulturowe, etniczne i spoeczne; bied i bogactwo, spoeczn stratyfikacj, lokalne obyczaje, kryzys tradycyjnej rodziny , a take lokaln pozycj pci kulturowej. W Europie najwysz liczb samotnych osb i pojedynczych gospodarstw domowych cechuje si Wielka Brytania, gdzie w cigu ostatnich czterdziestu lat ich liczba wzrosa czterokrotnie. Dzi wynosi pitnacie milionw przy szedziesiciomilionowej populacji. Tylko w samej Anglii samotne gospodarstwa licz siedem milionw, przy prognozie wzrostu do dziewiciu milionw w roku 2021 (Palmer 2006). T sytuacj odzwierciedlaj brytyjskie usugi randkowe on-line (na przykad Match.com, YahooPersonals, DatingDirect.com), cechujce si ogromn liczb uytkownikw w porwnaniu z innymi europejskimi stronami randkowymi. Wyjanienie kwestii, dlaczego Brytyjczycy s najbardziej samotnymi Europejczykami, wymagaoby odrbnych, interdyscyplinarnych bada na wiksz skal. Nasze zainteresowanie ograniczylimy do starszych Brytyjczykw i ich postaw kulturowych wobec internetowego randkowania. Celem byo badanie w dziaaniu o charakterze jakociowym prowadzone przez autorw niniejszego Polk i Anglika; oboje w momencie bada samotni, oboje reprezentujcy interesujcy ich przedzia wiekowy i status spoeczny.
1 Tendencj t uwidoczniaj przewidywania statystyczne (midzy innymi Austriackiego Instytutu Ekologicznego) i projekty architektoniczne (na przykad wystawa Singletown na Biennale Architektury, Wenecja 2008).
16
Dla naszego badania wybralimy DatingDirect.com (dalej skrt: DD), jeden z najwikszych i najbardziej popularnych na Wyspach odpatnych portali randkowych, ktrego wacicielem jest Meetic, firma umocowana we Francji i operujca w pitnastu pastwach europejskich, a take na innych kontynentach. W kocu 2008 roku DatingDirect liczy okoo siedmiuset tysicy uytkownikw, podczas gdy w maju roku nastpnego ich liczba wzrosa do piciu milionw na caym wiecie, co dowodzi dalszej konsolidacji operatorw rynku randkowego. O popularnoci portalu wiadczy liczba zalogowanych, na przykad dwudziestego pitego maja 2009 roku, o godzinie dwunastej trzydzieci pi (wtorek) system wykazywa dwadziecia osiem tysicy siedemset szedziesit siedem osb on-line w dziewidziesiciu trzech pastwach, podczas gdy w sobot wieczorem byo ich ju okoo siedemdziesiciu tysicy. Prb badawcz objto osiemdziesiciu mczyzn (w wikszoci Anglikw), ktrzy opublikowali swj peny profil i odpowiedzieli na test autorki. Wszyscy oni byli aktywnymi subskrybentami DD w ostatnim kwartale 2008 roku i deklarowali, e nale do rasy kaukaskiej, s nieonaci, mieszcz si w przedziale wiekowym szedziesit szedziesit pi lat, poszukuj kobiet od pidziesitego do szedziesitego smego roku ycia, posiadaj wysze wyksztacenie (od magisterium po doktorat), reprezentuj indywidualne gospodarstwa domowe i dochd redni do wysokiego. Nie brano pod uwag religii, zatrudnienia/emerytury, liczby posiadanych dzieci i innych danych. Dla porwnania wskamy przykadow sesj z dnia pitego grudnia 2008 roku, kiedy to system wykazywa szeciu takich mczyzn w Polsce (populacja 38,1 milionw), pitnastu w Niemczech (82 miliony), siedemnastu we Francji (65 milionw), ale w Wielkiej Brytanii a tysic, a w samym tylko Londynie czterystu dwudziestu. Brytyjczycy dominowali podczas tej i kadej nastpnej sesji. Jak ju wspomniano, autorka opublikowaa, skadajcy si z dwudziestu pyta test zgodnoci, ktrego wyniki pokrtce omwimy. Na pytanie o preferowany rodzaj wypoczynku wakacyjnego (trekking czy wczasy typu all-inclusive), prawie 100% respondentw opowiedziao si za wakacjami aktywnie spdzonymi i w sposb indywidualny. Na pytanie o rodzaj spdzania wolnego czasu, wikszo optowaa raczej za pielgnacj ogrdka, komputerem, majsterkowaniem i ogldaniem TV oraz DVD ni odleg wypraw do kina czy teatru. Tak zwane wyjcia dla wikszoci oznaczay wizyt w najbliszym pubie. Wszyscy samotnie popijali w domach, nikt nie deklarowa abstynencji. Czytanie ksiek i aktywno sportowa (gwnie jazda rowerem, ale te eglowanie, czasem tenis i golf lub krykiet) dotyczyy mniejszoci. Przyjmowanie goci w domu, skadanie spontanicznych wizyt ssiadom, zapraszanie dalszych znajomych, jak i inne formy ycia towarzyskiego nie s powszechnie praktykowane. Wyjtek stanowi luby i pogrzeby oraz rodzinne wakacje w maym gronie. Powiedzenie Mj dom jest moim zamkiem oddaje tradycyjne wartoci: szacunek dla wasnej przestrzeni i prywatnoci, posiadanie nieruchomoci (spacony lub odziedziczony dom), obowizki domowe (mczyni gotuj, sprztaj, remontuj) i prac w ogrodzie oraz czas powicony na wasne hobby. Tak zindywidualizowany styl ycia, jak i do wczesne przechodzenie mczyzn na emerytur (od pidziesitego pitego roku ycia i z odpowiednim odszkodowaniem od firmy) nie sprzyja zawieraniu nowych znajomoci. Przeciwiestwem powyszego s moliwoci, jakie oferuje Internet. Samotny starszy pan moe randkowa do woli, spotykajc w sieci nieograniczon liczb nowych znajomych i potencjalnych yciowych partnerek, tak z najbliszej okolicy, jak i cakiem
17
odlegej (prawdziwa globalizacja!), z ktrymi mona korespondowa, wymienia pogldy i fotografie, czatowa i wreszcie marzy o podjciu ryzyka spotkania wirtualnej damy, by przekona si o jej osobowoci, wsplnych zainteresowaniach i wzajemnym pocigu fizycznym, zwanym w argonie randkowym chemi. Co wicej, w przeciwiestwie do komunikacji twarz w twarz, komunikacja on-line pomaga naszemu stereotypowemu Brytyjczykowi pokona jego niemiao wynikajc z tak zwanego zimnego wychowania i klasowej stratyfikacji spoecznej, rozpoznawanej po sposobie wymowy i okrelonym restrykcyjnie kodzie zachowania. Postpujc zgodnie z globaln netykiet randkow, wychodzi w poza sfer swych przyzwyczaje, otwiera si na obcych, opisuje szczegy z ycia osobistego i uczuciowego, jak rwnie czuje si zwolniony z konwencjonalnych zasad uywania jzyka formalnego czy zwyczaju nieokazywania emocji i panowania nad reakcjami (Fox 2004). Wrcz odwrotnie, internetowy kod jzykowy, uywanie zabawnych znakw graficznych, piktogramw i akronimw, posugiwanie si tak zwanymi mieszkami czy bukami (ang. emoticons i smileys) to cechy warsztatu komunikacyjnego kadego randkowicza. Dlatego te randkowanie w sieci jest dla antropologa wiadectwem istnienia pewnej sfery liminalnej, w ktrej randkowicz oderwa si ju od profanum, ale nie osign jeszcze sfery sacrum (Gennep: 2006). Problem si sam rozwizuje, gdy zwizek wirtualny przeksztaca si w rzeczywisty, o czym marzy wikszo uytkownikw. Na przeszkodzie jednak staj stare przyzwyczajenia, nawyki, baga rodzinny i inne yciowe dowiadczenia, wreszcie brak chci do przystosowania si lub zmiany. I tak, mimo przyzwyczajenia do ycia w wieloetnicznym spoeczestwie, starsi Brytyjczycy w wikszoci nie wykazywali zainteresowania rozwijaniem znajomoci z Polk w wieku rednim, grzecznie odsyajc j do polskiej strony internetowej i podkrelajc, i nie ycz sobie kontaktu z paniami z kontynentu (europejskiego V.K-W), a zwaszcza z Portugalii, Hiszpanii, Rosji, Polski i Bawarii, a take nie s zainteresowani kobietami z bardziej odlegych miejsc, takich jak Filipiny, Afryka i Ameryka Poudniowa. Niektrzy pytali, czy rzeczywicie pisze do nich kobieta, czy te mczyzna, chccy wyudzi pienidze na podr do Zjednoczonego Krlestwa. Te stereotypowe opinie bazujce na pogoskach, jak rwnie nieznajomo politycznych i ekonomicznych realiw tak zwanej Nowej Europy wiadcz, i internetowe kontakty z kobietami z krajw zwanych drugim i trzecim wiatem w oczach przecitnego Brytyjczyka maj konotacj negatywn i mog by rwnie manifestacj konserwatywnego poczucia wyszoci Wyspiarzy, szeroko znanego od wieku dziewitnastego pod hasem splendid isolation. Z drugiej za strony badanie nasze wykazao, e 15% subskrybentw wykazywao postaw neutraln wobec pochodzenia etnicznego, w kilku za wypadkach nawet wyjtkowo przychyln wobec pochodzenia polskiego, co wynikao z wczeniejszych, pozytywnie ocenianych kontaktw z naszym krajem. Dwch respondentw wdowcw, ktrych zmare ony pochodziy z Polski nie byo zainteresowanych ponown znajomoci z Polk, motywujc sw decyzj rnic mentalnoci. Pytanie Czy ycie zagranic byoby dla ciebie problemem starsi Brytyjczycy traktowali jak wyzwanie, ktrego nie naley bra pod uwag. Jedynym miejscem do relokacji jest dla wikszoci Hiszpania, czemu sprzyja agodny klimat i dua ilo na stae zamieszkaych tam emerytw brytyjskich. Relokacja do Polski wymagaaby poznania jzyka, przetrwania mronej zimy i przystosowania si do dziwnych obyczajw oraz nieznanych przepisw prawnych i niepewnej w duszej perspektywie czasowej sytuacji polityczno-ekonomicznej.
18
Mimo tych zastrzee, nasi wirtualni randkowicze wykazywali si du tolerancj religijn, wyraajc przekonanie, i dwie religie mog koegzystowa pod jednym dachem bez adnego problemu. Nadmieni przy tym naley, e wikszo subskrybentw deklarowaa si jako ateici lub niepraktykujcy protestanci. Interesujc kwesti jest trudna do wymierzenia realna skuteczno randkowania on-line w odniesieniu do badanej populacji. Z naszych informacji wynika, e dla niewielu zakoczyo si ono sukcesem. Wikszo badanych uczciwie stwierdzaa, e bya aktywnym czonkiem strony DD przecitnie od trzech do szeciu miesicy, po czym znudzona, odpoczywaa przez jaki czas lub przenosia si do innego portalu, by po okoo roku powrci ponownie do DD , mimo faktu, e ludzie byli w wikszoci ci sami, a cz niechtnie odpowiadaa na e-listy jak stwierdzi jeden z uytkownikw. Brak odpowiedzi mg wynika nie tylko z nadmiaru bardziej interesujcych ofert, ale te z faktu, powszechnie niezauwaanego, e nowi uytkownicy mog rejestrowa si bezpatnie i cho ich profile s wywietlane, w rzeczywistoci jednak powikszaj rzd martwych dusz (Silverstein 2004) pozbawionych prawa aktywnego uczestnictwa do czasu wniesienia penej opaty czonkowskiej. W duych miastach wirtualna randka czsto przeradza si w osobiste spotkanie. Jeli nie spenia oczekiwa nie martwi adnej ze stron, gdy nastpnego weekendu mona spotka si z inn osob kada ze stron paci za siebie i kady chtnie spdzi czas poza domem. Natomiast w maych miejscowociach i wsiach wirtualne kontakty (zwaszcza tak zwane czaty) podtrzymywane s duo duej, stanowic form miego spdzania czasu. Oto przykad:
Wyprowadziem psy na spacer, potem czatowaem z kobietami, nastpnie lunch, praca w ogrdku, kilka e-maili do nowych pa z DD, wieczorny spacer z psami, no i dzie wypeniony
Dlatego te profile wielu starszych uytkownikw DD oznakowane s setkami puszczanych oczek i tak zwanych odwiedzin, skrupulatnie wykazywanych przez zarzdzajcych portalem webmasterw. Majc poczucie nieograniczonych moliwoci, cybernetyczni randkowicze nie wykazuj popiechu i traktuj wirtualne kontakty jako form zabawy z bezpiecznej odlegoci i bez wychodzenia z domu. Niektrzy subskrybenci porwnywali swe uzalenienie od wirtualnego randkowania do pasji cechujcej kolekcjonerw na przykad znaczkw pocztowych. Nadmieni tu naley, e podtrzymywaniu uzalenienia sprzyjaj rne triki marketingowe wacicieli portalu DD, takie jak automatyczne odnawianie patnoci na nastpny okres subskrypcji, utrudniony sposb likwidacji konta, przenoszenie niepaccego do grona opisanych wczeniej martwych dusz, zachcanie e-mailami w rodzaju tsknimy za tob, mamy pasujce do ciebie, nowe osoby, dla ciebie wyjtkowo tania oferta i inne zniki, promocje, i tym podobne. Nic tedy dziwnego, e wirtualny business randkowy kwitnie, a jego uytkownicy, czsto samotni emeryci, mimo poczucia i podlegaj manipulacji, czsto wracaj do DD, poniewa wiat zewntrzny pogbia jedynie ich samotno. Sumujc powysze, nasuwaj si wnioski o specyfice izolacji spoecznej starszych Brytyjczykw, wynikajcej z ich dawniejszej mobilnoci zawodowej i czstych zmian miejsca zamieszkania (ograniczone wizi koleeskie i przyjacielskie) oraz ograniczonych wizi krewniaczych i midzypokoleniowych. Te ostatnie na przykad w Polsce s o wiele cilejsze, ponadto zgodnie z polskimi zwyczajami i obowizujcym prawem dorose dzieci zobligowane s do opieki nad starymi rodzicami. Z kolei izolacja towarzyska starszych Brytyjczykw wynika ze zwyczajowego indywidualizmu
19
i konserwatyzmu oraz tradycyjnego angielskiego stylu ycia. Std te nasi respondenci przezwyciali sw samotno, lczc przy komputerze swoistym substytucie towarzyszki ycia. Wirtualna mio ze strony wyzwolonych, wymagajcych i czsto w wyniku rozwodw lub wdowiestwa bardziej zamonych ni mczyni kobiet brytyjskich nieczsto koczy si sukcesem. Z kolei brak powodzenia wrd kobiet z kontynentu moe wynika, i postrzegaj one starszych Brytyjczykw w sposb stereotypowy jako zimnokrwistych, konserwatywnych i twardo po ziemi stpajcych hipokrytw, dla ktrych termin romantyk utosamiany bywa nie z pojciem zakochanego, lecz raczej artysty, dziwaka, ekscentrycznego Don Kichota i nieodpowiedzialnego yciowo czowieka. Oto przykad:
...Ona wszystko traktuje bardzo serio i pisze do mnie: w twoim profilu stwierdzie, e nie jeste romantyczny. Wic ja jej odpisaem, e bya tam rwnie opcja cakowicie nieromantyczny, ktrej nie wybraem. Teraz fascynuje j korespondencja z artyst, WIELCE romantycznym
Na koniec wreszcie naleaoby zwrci uwag na fakt, i przeprowadzone przez nas badanie odbywao si w czasie globalnego kryzysu ekonomicznego, ktry w Wielkiej Brytanii przybra form recesji, dotkliwie odczuwanej przez wikszo tamtejszego spoeczestwa. Reakcj na kryzys jest, midzy innymi, haso odwrotu od midzynarodowych powiza ekonomicznych w kierunku deglobalizacji. Tendencja ta powoli wymusza okrelone zachowania spoeczne, e wymienimy choby: codzienne oszczdzanie, spadek wartoci nieruchomoci oraz trudno ich sprzeday, lk o spokojn staro itp. Dlatego te kryzys moe wpywa na zmniejszenie zainteresowania podrami, relokacj, a wic take midzynarodowym randkowaniem on-line. W wietle powyszego powrci trzeba do postawionego na pocztku tego artykuu problemu metodologicznego, a mianowicie tak zwanego partycypacyjnego badania w dziaaniu zmodyfikowanego w odniesieniu do wybranej spoecznoci on-line, ktr reprezentowalimy. W naszym wypadku przeprowadzilimy je z perspektywy uytkownikw popularnego na Wyspach portalu internetowego, a wic nasze zachowania, tak jak innych uytkownikw, miay charakter indywidualnych, cho typowych dziaa, z ktrych wycignlimy wnioski i przedstawilimy je w opracowaniu. Pozostaje otwartym do dyskusji pytanie czy uytkownicy portali randkowych wykorzystuj dla swego dobra wszystkie moliwoci, jakie daje randkowanie on-line, by pokona sw samotno i znale odpowiedniego partnera. Zway tu zwaszcza naley, e portale randkowe oferuj pomoc w kreowaniu atrakcyjnego profilu i publikuj liczne porady psychologiczne, dostarczajc uytkownikowi swoistej edukacji, ktra wraz z dostpnymi na rynku internetowym i ksigarskim poradnikami suy ma owemu celowi. Jak jest w rzeczywistoci? Nie wiemy rwnie jaka jest realna statystyka historii o szczliwym zakoczeniu (Krawczyk-Wasilewska 2006: 252), tak chtnie publikowanych przez randkowe strony internetowe. Czy maj one jedynie wymiar komercyjny? Powyej postawione pytania, a take wiele innych, wymagaj dalszych bada, ktre mogyby by wykorzystane do udoskonalenia randkowych stron internetowych i poprawy wiadomoci ich uytkownikw. Jednake omawiane portale, bdc w prywatnym posiadaniu i powizaniu z uytkownikami rnych interfejsw nie wykazuj skonnoci do modyfikacji swojego oprogramowania. Std te zasig naszego badania ma charakter ograniczony.
20
Literatura: Fox K., Watching the English.The Hidden Rules of English Behaviour, Hodder & Stroughton, London 2004. Gennep van A., Obrzdy przejcia, PIW, Warszawa 2006. Krawczyk-Wasilewska V., e-Folklore in the Age of Globalization, Fabula 47, heft 3/4, 2006, s. 248-254. Kwieciska-Zdrenka M., Badacz w dziaaniu opisywa, zrozumie czy zmienia zastan rzeczywisto? Socjologia Wychowania, t. XIV, 2000, s. 63-70. Lewin K., Resolving Social Conflict, Harper and Brothers, New York 1946. New Directions in Action Research, red. O. Zuber-Skerritt, Falmer Press, London 1996. Palmer G., Single Person Housholds, New Policy Institute, Joseph Rowntree Foundation, April 2006. Silverstein J., Online Dating for Dummies, Wiley Hoboken, New Jersey 2004.
Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich
21
Agnieszka Jeran
WYSZA SZKOA GOSPODARKI W BYDGOSZCZY
Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich
elebryci, ich wizerunki i plotki na ich temat pozostaj yw i istotn czci codziennego ycia. Plotki w kadej spoecznoci stanowi wany obszar spajania jej struktury i kultury, stajc si rdem wzorw zachowa, przyczynkiem do dyskusji o normach i wartociach, rozrywk czy wreszcie tematem codziennej komunikacji. Osoby znane, dawniej bohaterowie, a wspczenie celebryci pozostaj najistotniejszym obiektem plotek, a rozwj kultury wizualnej sprawia, e szczeglnej wagi nabieraj fotografie, ktre staj si przesank plotkowania. Specyficzny status fotografw papparazzich, tabloidw, a wraz z rozwojem Internetu portali WWW powiconych wycznie plotkowaniu, nadaje obrazom celebrytw szczeglnej wagi. Dla objcia naukowym namysem fotografii celebrytw i ich znaczenia dla spoecznoci internautw, szczeglne znaczenie ma interpretacja dyskursywna fotografii zamieszczonych w Internecie, przy czym niezwykle istotna okazuje si szansa na ledzenie owego dyskursu w sposb cakowicie niezakcajcy jego dynamiki. Internet umoliwia prowadzenie najczystszej obserwacji ukrytej, poniewa badacz uzyskuje dostp do zarchiwizowanego, publicznego z zasady dyskursu. Dziki zestawieniu interpretacji autorskiej i komentarzy moliwe jest przeledzenie sposobw odzwierciedlania si w wypowiedziach subiektywnoci odbioru. W odrnieniu od fotografii reklamowej, fotografie celebrytw nie trafiaj do wybranej, zdefiniowanej jako docelowa, kategorii odbiorcw. Odbiorcy bywaj, co jest charakterystyczne dla Internetu, bardzo rni, ponadto pozostajc anonimowymi wyraaj swoje opinie bez obaw o spoeczn ocen czy stygmatyzacj, s wic co pokazuj badania zachowa internautw bardziej otwarci i spontaniczni. Same fotografie celebrytw, mniej lub bardziej sensacyjne plotki na ich temat czy wreszcie budowany wok nich dyskurs, nie s nowym zjawiskiem, jednak internetowe serwisy plotkarskie daj unikaln moliwo ledzenia dyskusji na ywo, zachcaj do wypowiedzi i jednoczenie archiwizuj je. Interpretacja dyskursywna fotografii celebrytw pozwala na przeledzenie dyskursu oraz okrelenie kierunkw interpretacji i okrelenie stopnia, w jakim redakcyjny opis obrazu peni funkcj zakotwiczenia.
22
Dyskurs i interpretacja dyskursywna

Samo pojcie dyskursu okazuje si funkcjonowa coraz czciej jako sowo-wytrych. Jak zauwaa Grzymaa-Kazowska, mona mwi o zwrocie ku dyskursowi, a zwizany jest on z gbokimi przemianami spoecznymi i wizj wspczesnego spoeczestwa jako spoeczestwa zdominowanego przez praktyki komunikacyjne oraz z przekonaniem, e rzeczywisto jest konstruowana w procesach komunikacji (Grzymaa-Kazowska 2004: 13). Z jednej strony jest to wynik nasycenia ycia spoecznego komunikacj masow, z drugiej za przyjtej perspektywy ontologicznej, wedle ktrej wszystko co czyni ludzie jest komunikacj od procesw autorefleksyjnych przez zachowania w otoczeniu innych ludzi po procesy tworzenia norm i struktury spoecznej. W tym przesyceniu komunikacj dyskurs jest zarazem niejasny (jako pojcie oglne i naduywane w potocznych wykorzystaniach) i jednoczenie precyzowany w ujciach naukowych. W socjologii czsto ujmuje si dyskurs jako nie tylko wymian komunikatw, ale i wzajemne oddziaywanie i negocjowanie tak znacze w biecym procesie komunikacyjnym, jak i caej spoecznej rzeczywistoci. Wynika to z faktu nieustannego uzasadniania i przetwarzania przekona czy inaczej wiedzy potocznej, a w ujciu Trutkowskiego spoecznych reprezentacji, ktre
wczone s tak gboko w proces spoecznej komunikacji, e z jednej strony okrelaj zakres dostpnych nam wzorw interpretacyjnych, a z drugiej strony konstytuuj rzeczywisto, w ktrej yjemy. Odbieramy wiat przez pryzmat uzgodnionych definicji zjawisk, a zjawiska nowe i nieznane staramy si wczy w istniejcy, przyswojony i bezpieczny system podzielanych kategorii. (Trutkowski 2004: 43)
Procesy prowadzce do owych uzgodnie (i ewentualnych zmian) okreli mona najoglniej mianem dyskursu. Byby zatem dyskurs czym szerszym ni dialogiem z niezbdnymi dla przeprowadzenia analizy sekwencjami wypowiedzi jak chce go ujmowa cile rozumiana analiza dyskursu. Dyskurs jest zatem dziaaniem spoecznym lub procesem komunikacyjnym tworzenia i stabilizowania podzielanej wiedzy, owych spoecznych reprezentacji, wana jest wic bardziej jego funkcja, ni dialogowy charakter. Jednak istotny pozostaje wany postulat metodologiczny analizy dyskursu procesy uzgadniania znacznie efektywniej jest obserwowa w toku, miar jak si dokonuj i to najlepiej w warunkach naturalnych, ni odtwarza w wywiadzie ich przebieg odwoujc si do pamici respondentw (por. Grzymaa-Kazowska 2004). Mona oczywicie proces ten wywoa, mona te ledzi sam jego efekt tre uzgodnionych interpretacji, ksztat wiedzy potocznej, niemniej kluczowy pozostaje naturalny przebieg procesu. Naturalno sytuacji ma znaczenie przede wszystkim dlatego, e konstrukcja dyskursu w rwnym stopniu uzaleniona jest od treci i znaczenia komunikatw wypowiadanych przez tworzcych go aktorw, jak i od pozostaych cech kontekstu sytuacyjnego (Trutkowski 2004: 45), a wic istotne dla dyskursu okazuje si wszystko, co definiuje jego kontekst. Sytuacja badania otwiera za inny kontekst, ni rne naturalne okolicznoci procesw komunikacyjnych. Kontekst ten jednak naley kadorazowo ucili i jasno zdefiniowa, dookreli, poniewa trudno przeceni jego znaczenie dla przebiegu procesu. Jednym z istotniejszych szerokich kontekstw i jednoczenie wanym obszarem uzgadniania elementw wiedzy potocznej, moe waniejszym obecnie ni uzgadnianie znacze sw, jest wspczesne nasycenie obrazami. Tym trudniejszy to proces, e ob-
23
razy s w wikszoci polisemiczne, czsto bardziej ni sowa. Jak zauwaa Schnettler:

Chocia jest kwest sporn, jak dawno temu miaa miejsce rewolucja wizualna to mona zauway, e wizualizacje zdobywaj w naszej wspczesnej kulturze coraz wiksze znaczenie. Uwidacznia si to nie tylko w mediach rozrywkowych, jak film, telewizja, ksiki obrazkowe czy czasopisma ilustrowane; przede wszystkim nowe, wspomagane komputerowo formy komunikacyjne wywoay prawdziw powd wizualizacyjn. (Schnettler 2008: 117)
Wszechobecno obrazw nie suy zatem tylko rozrywce. Wydaje si, e dokonuje si pewien powrt do ikonicznoci. Od wynalezienia druku i powszechnej alfabetyzacji, zmysem wzroku czowieka zawadno pismo ze swoj linearnoci, nieruchomoci i tylko czciow otwartoci na interpretacj (por. Vandendorpe 2008). Jednak obrazy odzyskuj swj udzia w organizowaniu i przekazywaniu wiedzy o wiecie. Coraz czciej poszczeglne subdyscypliny nauk spoecznych okrelaj siebie i swj przedmiot bada poprzez wizualno czy bdzie to socjologia wizualna, antropologia obrazu czy visual culture studies. Jednak same obrazy bez ich odczyta to za mao. Jak zauwaaj Frckowiak i Rogowski
bez badania tego, co odbiorcy robi z obrazami, nie moe ona [socjologia wizualna AJ] odpowiedzie na wiele wanych dla niej pyta. Nie bardzo moemy pyta na przykad o strategie komunikacyjne, w ktre wplecione s obrazy, ani o ich kariery (okrelenie Grady'ego), ktre pozwoliyby okreli ich spoeczne (kulturowe) znaczenie. (Frckowiak, Rogowski 2009: 133)
Badanie tych procesw bywa okrelane mianem socjologii wiedzy wizualnej, ktra
zajmuje si pytaniami, jak dowiadczenia, wiedza, umiejtnoci i zdolnoci s wytarzane i dystrybuowane nie tylko za porednictwem jzyka i sw, ale take przez wizualne formy wyrazu i przedstawiania. Przy tym w centrum uwagi znajduj si tu formy wizualne, pojmowane nie jako statycznie nieruchome struktury lub stae znaki, ale raczej jako per formatywne, wzajemnie powizane ze sob, skontekstualizowane [i do pewnego stopnia efemeryczne] zjawiska spoecznych interakcji, przy pomocy ktrych wytwarzana, przetwarzana i asymilowana jest wiedza. (Schnettler 2008: 116)
Dlatego te naley i w stosunku do obrazw, a wic obszaru wizualnego rzeczywistoci, zastosowa kategori dyskursu. Sztompka chociaby analizujc sposoby interpretowania fotografii obok interpretacji hermeneutycznej, semiologicznej i strukturalistycznej wymienia take interpretacj dyskursywn. W jego ujciu dyskurs wizualny to zoony proces negocjacyjny, w ktrym artykuuj si znaczenia obrazw (Sztompka 2005: 92). Interpretacja dyskursywna siga poza sam obraz i wymaga uwzgldnienia z jednej strony charakterystyki odbiorcw obrazu, z drugiej za kontekstu, w jakim obraz si pojawia i w zwizku z tym jest interpretowany. Inaczej mwic mona w interpretacji dyskursywnej ograniczy si do tych dwch obszarw czyli okrelenia potencjalnych, zdefiniowanych przez nadawc odbiorcw (i ewentualnie odbiorcw faktycznych) oraz do okrelenia kontekstu w jakim obraz wystpuje ram albo reimu odbioru, czyli instytucji, w ramach ktrych obraz jest wytwarzany, przekazywany i pokazywany (inn ram okrela muzeum, inn gazeta, jeszcze inn telewizja i poszczeglne gatunki programw). Jednak mona sprbowa pj o krok dalej i przeledzi rzeczywisty przebieg interpretacji obrazu, a wic dyskursu wok niego. Moliwe i osigalne s dwie cieki
24
jedna prowadzi poprzez metody wywiadu i moe by pogbionym wywiadem z wykorzystaniem obrazu (indywidualnym lub grupowym) (por. Konecki 2005), druga poprzez obserwacj. Ogromnym minusem pierwszej jest fakt wywoywania przez badacza procesw interpretacji. W wikszoci przypadkw to badacz decyduje o zestawie obrazw do interpretacji, cho czasem to badany moe przynie obrazy wasne, samemu je wybra. Jakkolwiek by nie byo wywiad wykorzystujcy obrazy i w zamierzeniu odkrywajcy ich znaczenie dla odbiorcy, a wic interpretacj, jest sytuacj sztuczn, wywoan przez badacza. W przeciwiestwie do tego obserwacja moe by uwolniona od takiego charakteru moliwe jest bowiem przeledzenie spontanicznych procesw interpretacyjnych toczcych si w wymianie komunikatw, a wic w dyskursie pomidzy interpretujcymi, pomidzy odbiorcami, z ktrych kady ma prawo do wasnego odczytania obrazu, ale z ktrych kadym kieruje jednoczenie denie do uprawomocnienia swojego odczytania poprzez jego uzgodnienie z innymi i uzyskanie w ten sposb spoecznej aprobaty dla dokonanego odczytania. Zgodnie z postulatem naturalnoci to wanie taki naturalny, niepodlegajcy wpywowi badacza proces uzgadniania znaczenia obrazw miaby najwicej wsplnego z zaoeniami metodologicznymi analizy dyskursu. Patrzc na to ze strony odbiorcy komunikatu wizualnego lub tekstowo-wizualnego, mona uzna, e jak to zauway Eco temu, kto odbiera obraz pozostaa resztka wolnoci: wolnoci odczytania go w inny sposb (Eco 1998: 160), ale ta wolno ograniczona jest procesami spoecznej akceptacji. Skrajne interpretacje nie znajduj aprobaty, nie s wspierane i wczane w spoecznie dostpny zasb wiedzy potocznej. Na tym polega w ujciu interakcjonistycznym kade uzgadnianie znacze, a za jego narzdzie uzna mona wanie dyskurs. ledzenie go w naturalnym, nie modyfikowanym przez badacza rodowisku moliwe jest waciwie wycznie dziki obserwacji. W odniesieniu do metody proponowana i wykorzystana zostanie zatem obserwacja. Jednak jej przeprowadzenie wymaga ustalenia ram dla samego przebiegu dyskursu. S one niezbdne dla kadej analizy komunikacji, poniewa nieodmiennie istotne pozostaje okrelenie jaka forma procesw komunikacyjnych podlega badaniu, kim s uczestnicy komunikacji, jakie istniej narzucone instytucjonalne ramy czy te reim dyskursu. Zgodnie z takim schematem przeprowadzono take prezentowane badanie przedstawienie jego wynikw wymaga wskazania pewnych oglniejszych ustale, a wic: cech audytorium odbiorcw obrazw, kontekstw instytucjonalnych, poziomw dyskursu grup rozmwcw zaangaowanych w dyskurs. Zaproponowane i przeprowadzone badanie wymaga jasnego zdefiniowania poszczeglnych elementw kontekstu. Poniewa, jak wskazywano, najbardziej uzasadnion metod bdzie obserwacja, zdecydowano si wykorzysta unikaln waciwo Internetu jako obszaru bada mona w nim ledzi niewywoane, a wic naturalne, spontaniczne zachowania ludzi nie bdc przy tym widzialnym. Badacz ma zatem moliwo zrealizowania prawdziwej obserwacji niejawnej, a jeli chce cakowicie wyeliminowa potencjalny wasny wpyw na sytuacj moe posuy si jako zapisem obserwacji zarchiwizowanym zapisem historycznego (tj. ju zakoczonego) procesu komunikacyjnego. W odniesieniu do naturalnych procesw komunikacyjnych w realnym (niecyfrowym) wiecie bardzo rzadko badacz uzyskuje tak szans waciwie wycznie w odniesieniu do debaty emitowanej poprzez media masowe i do korespondencji. Obszarem obserwacji w przeprowadzonym badaniu bdzie wic
25
w najszerszym ujciu Internet, jako obserwowana rzeczywisto. Dalsze uszczegowienia sformuowa mona nastpujco: w odniesieniu do cech odbiorcw i jednoczenie nadawcw komunikatw badanymi s Internauci, a wic uytkownicy Internetu w ujciu szczegowym podejmujcy aktywno komunikacyjn w wybranym portalu plotkarskim poprzez system komentarzy; konteksty instytucjonalne wsptworz: plotkowanie, celebryci, wizualno i systemy komentarzy (jako badana forma prowadzenia dyskursu); poziomy dyskursu sprowadzi mona do dwch: pomidzy autorami plotkarskiej wiadomoci i czytelnikami (aktywnymi na tyle, by wiadomo skomentowa) oraz pomidzy samymi forumowiczami inne poziomy np. dyskusje przeniesione poza system komentarzy, dialog wewntrzny czytelnika, debata redakcyjna nad fotografi i tekstem itp. pozostaj poza obszarem badania jako zasadniczo nieuchwytne. Rozpoznanie, zdefiniowanie i uwzgldnienie poszczeglnych elementw pozwoli na egzemplifikacj procesu uzgadniania znaczenia fotografii, a wiec na pokazanie przebiegu interpretacji dyskursywnej obrazw w nieco szerszym ni pierwotne ujcie Sztompki. Dla Sztompki istotne byo dotarcie do tego, co obraz znaczy dla odbiorcw, w przeprowadzonym badaniu waniejszy od konkluzji co znaczy jest obszar procesualny, przebiegu owych uzgodnie. Bdzie to przy tym badanie o charakterze wyrywkowym, istotniejsze w jego wypadku bd procedury badawcze ni sam efekt kocowe konkluzje, nieosigalne w tak pilotaowym badaniu.
Audytorium polscy internauci

Zgodnie z wynikami Diagnozy Spoecznej 2009 (Batorski 2009) polskiego internaut mona scharakteryzowa przede wszystkim jako osob mod, dobrze wyksztacon i pracujc. Rozpatrzenie charakterystyk uytkownikw Internetu w Polsce pozwala bowiem stwierdzi, e 56 % internautw to osoby do 34. roku ycia, ponad poowa internautw to osoby uczce si lub posiadajce ju wysze wyksztacenie (Batorski 2009: 290) i w 57% osoby pracujce albo pracownicy albo przedsibiorcy. Wielko zamieszkiwanej miejscowoci czy pe ma znacznie mniejsze znaczenie. Jeli zatem tak mona opisa statystycznego internaut, to mona sdzi, e Internet jest medium ludzi modych, wyksztaconych i aktywnych zawodowo co nie znaczy, e zupenie nie korzystaj z niego inne kategorie spoeczne (przykadowo osoby w wieku powyej 60 lat stanowi 4% uytkownikw). Jednak ten statystyczny, wynikajcy z bada portret internauty ma znaczenie nie tylko jako pewien osadzajcy rozwaania, dotyczce jednej z aktywnoci internautw, element ramy rozwaa. Wane jest rwnie to, e jeli nie Internet jako taki (pozbawiony przecie podmiotowoci), to twrcy i sponsorzy poszczeglnych portali opierajc si na oglnych statystykach i szczegowych danych o wasnych uytkownikach, dostosowuj do nich swj przekaz zarwno pod wzgldem formy, jak i treci. Skoro zatem internauta postrzegany jest jako osoba moda, to odpowiednim jzykiem, w dostosowanej formie i na dobrane do jego zainteresowa tematy przygotowuje si zawarto portalu. W ten sposb statystyki w rodzaju przytoczonych wsptworz ram interpretacji, s wic istotne dla analiz dyskursu wok interpretacji. Drugi skadnik charakteryzujcy audytorium to cele korzystania z Internetu. Wrd celw oglnych jednym z istotniejszych okazuje si rozrywka jako pierwszy
26
i najwaniejszy cel wskazuje j prawie 30% internautw, dla kolejnych 24% jest celem znajdujcym si na drugim miejscu (spord piciu moliwych) (Batorski 2009: 305). Bardziej szczegowe zestawienie sposobw korzystania z Internetu wykorzystywane w Diagnozie Spoecznej nie pozwala jednoznacznie okreli zasigu czytania i komentowania zawartoci portali plotkarskich, a wic rwnie scharakteryzowa pod wzgldem spoeczno-demograficznym ich uytkownikw. Jednak w ramach celw korzystania z Internetu wyszczeglnionych przez badaczy w ramach Diagnozy Internetu odnale mona aktywno okrelon jako informacja o innych osobach z pewnoci plotkowanie nie stanowi jedynego przejawu tej aktywnoci, jednak w jej zakres wchodzi. Przytoczone badanie realizowane byo poprzez Internet, metod samodoboru i w efekcie wyniki nie s reprezentatywne ani dla ogu Polakw, ani dla polskich internautw. Jak pisz sami autorzy proces rekrutacji do badania zosta tak skonstruowany, aby jak najskuteczniej wychwyci osoby, ktre z Internetu korzystaj bardzo intensywnie, po kilka godzin dziennie (Krejtz, Nowak 2009: 15). Jednak wyniki dla tej szczeglnej, zbadanej i bardzo rnorodnej grupy mona do pewnego stopnia traktowa ilustracyjnie. Owo szukanie informacji o innych osobach zajmuje w rankingu zestawiajcym poszczeglne aktywnoci okolice 10. miejsca (w zalenoci od grupy wiekowej od 9. do 11.), wrd liczcego trzydzieci elementw zestawienia. Samo komentowanie na blogach i forach, ktre nie do koca odpowiada komentowaniu wiadomoci w serwisach plotkarskich zajmuje miejsce 7. wrd wskaza bardzo modych uytkownikw (w wieku do 19 lat), za okolice miejsca 20. dla starszych, jest to wic mniej popularna aktywnoci, cho rwnie istotna (Krejtz 2009: 61). Potwierdzaoby to wskazan wczeniej charakterystyk internautw i dostosowanie wielu serwisw do takiego wanie bardzo modego audytorium.
Ramy instytucjonalne plotkowanie o celebrytach

Pojcie plotki jest niezwykle pojemne. Na poziomie potocznym dosy dobrze rozpoznawane, cho ju znacznie rzadziej definiowane, na poziomie naukowym nieco zapoznane, cho co jaki czas powracajce, szczeglnie w ujciach psychologicznych. Rozpatrujc plotki warto zwrci uwag na ich spoeczne funkcje oraz na rodzaje (por. Thiele-Dohrmann 1980). Przede wszystkim, w odniesieniu do celebrytw najwiksze znaczenie okazuje si mie plotka instrumentalna (Matusewicz 1998: 406). Plotka taka jest wiadomie stosowanym narzdziem czasem dyskredytacji, coraz czciej promocji. W ramach dziaa marketingowych wyrnia si nawet marketing szeptany, posugujcy si jako gwnym kanaem promowania produktu lub marki drog osobistego informowania. W odniesieniu do celebrytw plotka ma tak wanie promujc funkcj ma utrzymywa zainteresowanie postaci albo dziki jej barwnoci, nonkonformizmowi w publicznych obszarach ycia (np. na wystpach, premierach, inauguracjach), albo dziki wkraczaniu mediw w sfer prywatn, poza publiczn fasad, a najczciej dziki czeniu obu tych obszarw. Plotki mog zatem dotyczy tego, co gwiazda porabia w domu, kiedy publiczno jej nie widzi (cho wanie widzi), jak wystpia na pokazie nowego filmu, kto jej towarzyszy i jak jedno ma si do drugiego. Tematem plotki moe by niemal wszystko, za jej celem jest przede wszystkim utrzymanie zainteresowania postaci ktra jako rasowy celebryta nie jest znana (gwnie, a ju na pewno nie wycznie) dlatego, e jest wyjtkowa pod jakimkolwiek wzgldem (talentu, statusu itp.), ale dlatego, e jest znana zgodnie z definicj rozpropagowan przez Godzica, e celebryci s znani z tego, e s znani (Godzic 2007).
27
Natomiast rozpatrujc liczne spoeczne funkcje plotki, w odniesieniu do plotek o celebrytach wskaza mona midzy innymi jej wiziotwrczy i poznawczy oraz ludyczny charakter (por. Jeran 2008: 272). Plotka to bowiem akt komunikacji przekazywanie plotek pozwala na stwierdzenie istnienia cznoci komunikacyjnej w grupie, pozwala poszczeglne cza potwierdzi, odwiey, utrzyma. Midzy innymi dziki plotkowaniu istnieje sie niezobowizujcej, niezadaniowej komunikacji w obrbie grupy czy szerzej wsplnoty. Ale plotkowanie tworzy take wsplnot poznawcz. Samo w sobie stanowi przykad dyskursu uzgadniania znacze. Plotkowanie sprawia, e pewne elementy wiedzy potocznej s podzielane i potwierdzane, podobnie jak aprobata dla obowizujcych norm (najczciej wyraana poprzez wspln dezaprobat dla zamania normy). Jednak wydaje si, e w odniesieniu do plotek o celebrytach naley wskaza jeszcze jedn funkcj ludyczn. Opowiadanie plotek sprawia przyjemno, pozwala na uwiadomienie sobie cudzej infantylnoci, braku ogady czy po prostu pecha. Tak sam przyjemno sprawia czytanie plotek, a to ono okazuje si szczeglnie wane w sytuacji, w ktrej plotki s przekazem wykorzystujcym kanay komunikacji masowej. Nie mona wwczas rozpozna tworzcej si wsplnoty plotka od centralnie zlokalizowanego nadawcy trafia do wielu odbiorcw (zgodnie z modelem komunikacji masowej), czasem po drodze przechodzi przez poredni poziom liderw opinii. Jednak jeli mona wwczas mwi o podzielaniu czegokolwiek, to raczej wanie wiedzy na okrelone tematy i sposobw definiowania oraz oceniania rzeczywistoci (czy te buty rzeczywicie nie pasuj do tej sukienki? Ile taka sukienka kosztuje? A przede wszystkim kto ma obowizek zakadajc sukienk spodziewa si jej wnikliwej oceny). Spord rnych kanaw upowszechniania plotek, dla plotek o celebrytach najistotniejszym okazuj si media masowe, tym bardziej, e w ich obrbie istniej tytuy z definicji powicone plotkowaniu s to czasopisma (i tabloidy i luksusowe magazyny), programy telewizyjne (typu kto, co i gdzie zrobi) i wreszcie portale internetowe. Te ostatnie zasuguj na uwag jako z jednej strony najmodsze (jak i sam Internet jest najmodszym z mediw integrujcym media wczeniejsze), z drugiej najbardziej zrnicowane. W samym polskojzycznym obszarze Internetu wskaza mona kilkadziesit plotkarskich serwisw mog mie wski zakres tematyczny (np. tylko sportowy), mog by znacznie szersze tematycznie, mog mie form przekazu odgrnego (redakcja zamieszcza plotk, dodaje zdjcia itp. cao funkcjonuje jak elektroniczna wersja plotkarskiej gazety), mog opiera si na przekazie oddolnym, tj. na zgaszanych przez czytelnikw wiadomociach wyszukanych w innych miejscach lub samodzielnie wygenerowanych (kogo sawnego widziaem dzi na zakupach). Istnieje take schemat czasowy tutaj gwna strona i najwaniejsza plotka zmieniaj si w okrelonym rytmie (np. co 3 godziny) (szerzej: Jeran 2009: 334-335). Istotn rnic pomidzy plotkarskami programami telewizyjnym czy pras stanowi sprzenie zwrotne. Technologia zwizana ze stronami WWW sprawia, e czytelnicy staj si podmiotami aktywnymi, sami mog wczy si w proces komunikowania, ktry przestaje mie tak klasycznie masowy charakter. Wczenie to moe by bardzo rne od przekazania linku innym po wasn wypowied w postaci komentarza do plotki lub do wczeniejszych wypowiedzi innych czytelnikw. Dodatkowo hiperszybko dostpu, nie tylko pierwotnej publikacji plotki, ale jej powielania i przekazywania dalej oraz multimedialno, ktrej tylko czciowo dorwnuje telewizja (a prasa wcale) sprawiaj, e Internet jak adne inne medium dostosowany jest do plotkowania.
28
Jednak kluczowa dla obserwacji uzgadniania znacze interpretacji dyskursywnej obrazw (fotografii) pozostaje wspomniana moliwo i rzeczywiste funkcjonowanie sprzenia zwrotnego. To ono umoliwi zaproponowan obserwacj. Nim jednak wszystkie wtki wsptworzce ram kontekstu analizowanego dyskursu zostan zoone w jedno, naley scharakteryzowa sam system komentarzy.
Fora a komentarze systemy prowadzenia dyskusji w Internecie

Formy dwustronnej komunikacji zaporedniczonej przez komputer i realizowanej przede wszystkim poprzez Internet jako sie sieci, s bardzo rne. Jedno z kryteriw odnosi si do wykorzystywanego sposobu komunikowania i pozwala odrni komunikacj pisemn od innych form (np. videomail, telefonia internetowa), inne wskazuje na zbieno w czasie komunikatw z obu stron procesu mona wwczas mwi o komunikacji synchronicznej i asynchronicznej. Zawsze bdzie to oczywicie komunikacja porednia, w ktrej nie ma wymogu dzielenia tego samego fizycznego miejsca przez rozmwcw cho moe to by to samo miejsce wirtualne. Synchroniczna komunikacja wymaga wzgldnie niezakconej i biecej wymiany komunikatw jest to zatem komunikacja, dla ktrej bazowym schematem jest rozmowa. W przeciwiestwie do niej komunikacja asynchroniczna nie wymaga wsplnego czasu, realizuje si z (moliwym) opnieniem reakcji zwrotnej jest to zatem schemat raczej korespondencji listowej. Przykadem pierwszej s wszelkiego rodzaju czaty i komunikatory internetowe, przykadem drugiej fora i poczta elektroniczna. Przy obu rodzajach przytoczone przykady pozwalaj na wskazanie jeszcze jednej kategorii rnicujcej komunikator i poczta to sposoby komunikowania si z wybran, ograniczona i zdefiniowan grup odbiorcw. Trzeba zna czyj nick, numer lub adres, by si z nim skontaktowa czy to w czasie rzeczywistym, czy te asynchronicznie. Jednak czat czy forum nie stawiaj takiego wymogu trzeba (i to wystarczy) znajdowa si w tym samym wirtualnym miejscu okrelonym jako pokj w przypadku czatu albo zdefiniowanym przez wtek forum aby podj komunikacj. Jest to zatem komunikacja o charakterze raczej publicznym czy quasipublicznym ni prywatnym. Systemy komentarzy, umoliwiajce czytelnikom dopisanie dowolnych uwag do przeczytanego tekstu lub obejrzanego zdjcia, tylko czciowo wpisuj si w powysze podziay. Z pewnoci s komunikacj asynchroniczn i quasipubliczn, jednak brakuje w nich charakterystycznych dla forum cech dialogicznoci i wtkowoci. Na forum bowiem kady zamieszczony wpis to wypowied w ktrej autor ustosunkowuje si do danego wtku tematycznego. To wymusza pewn form nastpujcych po sobie postw (wypowiedzi) dyskusj na zadany w tytule temat.(Stawiska 2006: 243) W efekcie struktura aktywnego forum ma posta drzewa z kolejnym zagbieniami i podpoziomami gazie odpowiadaj podtematom i zogniskowanym wok nich rozmowom podgrupy uczestnikw forum. Systemy komentarzy nie do koca realizuj ten schemat. Wprawdzie komentowan wiadomo mona uzna za temat przewodni dyskusji, jednak struktura komentarzy nie dopuszcza tworzenia poddyskusji komentarze pojawiaj si w kolejnoci zgaszania, uporzdkowane zwykle jeden pod drugim, elementy dyskusji wystpuj tylko w sytuacji, w ktrej w danym komentarzu autor wprost (najczciej przez cytowanie) przywouje wypowied, do ktrej si odnosi. Zdarza si, e takie cytowanie osiga kilka poziomw, ale jest to dosy specyficzna forma dialogu. Inn zaobserwowan form dialogicznoci jest odwoywanie si do osoby autora wypowiedzi,
29
do ktrej kto si odnosi (X napisa, a ja na to) jednak ze wzgldu na fakt, e ogromna cz komentatorw pisze swoje komentarze jako po prostu go jest to forma utrudniona. W obserwowanych systemach komentarzy na portalach plotkarskich obu form moliwej dialogicznoci jest jednak niewiele, w efekcie komentarze niezwykle rzadko stanowi typowy dialog pomidzy internautami (Bk 2009: 345). Take pilnowanie zachowania zgodnoci z tematem, a wic wtkowo i podzia na podtematy w systemach komentarzy praktycznie nie istniej. Jedynym wtkiem tematem jest komentowany tekst/fotografia. Od strony technicznej system nie dopuszcza generowania podwtkw. Od strony za praktyki poniewa systemy komentarzy, w przeciwiestwie do wikszoci forw, nie s moderowane, nie ma take osoby, ktra czuwaaby nad utrzymaniem si wypowiedzi w ramach wtku dygresje czy argumentacja ad personam i komentowanie cudzej, wczeniejszej wypowiedzi, a nie wiadomoci, s wic nieuniknione. Sprzyja temu zreszt anonimowo autorw komentarzy, poniewa w wikszoci przypadkw nie jest zachowana nawet wirtualna tosamo zwizana z wykorzystywaniem tego samego nicku, za poczucie bezpieczestwa zwizane z anonimowoci sprzyja ekstremizmowi w wypowiedziach (por. zjawisko trollingu na forach Kamiska 2008). Inn rnic pomidzy systemem komentarzy a forum jest dugo ycia poszczeglne wtki na forach mog trwa miesicami lub nawet latami, w miar jak zmieniaj si forumowicze, dochodz kolejne osoby i zachodz nowe, zwizane z analizowanym problemem, wydarzenia. Komentarze dopisywane s znacznie krcej w wikszoci przypadkw dany zestaw komentarzy nie znika, jednak jest ywy tj. dopisywane s do niego kolejne tylko tak dugo, jak dugo wiadomo jest faktycznym newsem. W przypadku serwisw o schemacie czasowym z definicji tyle, ile wynosi odstp pomidzy kolejnymi wiadomociami, w serwisach o innym rytmie z pewnoci nieco duej.
Wizualno a komentarz narzucanie interpretacji

Wiadomo w serwisie plotkarskim (co wynika z multimedialnoci) jest zwykle poczeniem obrazu fotografii i tekstu. Pierwszym tekstem, zanim pojawi si komentarze, jest redakcyjne odczytanie, opis ktry w rnym stopniu odnosi si do przedstawionej na fotografii osoby, jej wygldu czy sytuacji, w ktrej zrobiono zdjcie. W odniesieniu do fotografii prasowej Garncarek analizowaa znaczenie podpisw pod nimi, niezalenie od tekstu artykuu i zauwaya, e podpis umieszczony przy zdjciu czsto jest tym, co warunkuje czy wrcz narzuca interpretacj (Garncarek 2004: 70). Mona mwi o funkcji zwizania, zakotwiczenia, jaka peni podpis wobec obrazu to Barthesowskie pojcie oznacza wskazanie przez podpis jednego z moliwych odczyta obrazu majc do dyspozycji wiele znacze i interpretacji, odbiorca najczciej wybiera jedne z nich, a pozostae lekceway (Garncarek 2004: 70). To wanie jeden z kluczy do uchwycenia procesw interpretacji dyskursywnej. Redakcja definiuje punkt wyjcia swoim odczytaniem, zakorzenionym w kontekcie plotkowania o celebrytach, a wic starajcym si realizowa demaskatorsk i ludyczn funkcj plotkowania. Krytykuje lub chwali uchwycony moment ycia publicznego lub prywatnego celebryty wygld, zachowanie, towarzystwo. To wyznacza pierwsze odczytanie. ledzenie procesw interpretacyjnych moe wic odnosi si do relacji pomidzy owym narzucanym z pozycji wadzy (redakcji) odczytaniem a zgod lub niezgod na nie ze strony autorw komentarzy tych spord odbiorcw, ktrzy zdecydowali si zabra gos. Podpis pod zdjciem prasowym
30
czsto narzuca jedn, gotow i roszczc sobie prawo do bycia jedyn prawdziw, interpretacj. Redakcyjne odczytanie fotografii stanowicej pretekst lub sedno plotki czasem jest rwnie bezwzgldne, cho czsto agodzone w postaci redakcyjnego pytania typu jak to oceniacie?, plus czy minus?, co ma prowokowa do komentowania. Bez wzgldu na form, jakie odczytanie zostaje zdefiniowane przez redakcj wyraa si w wyborze zdjcia i sposobie skierowania na nie uwagi. Trzeba przy tym pamita, e czsto to wanie ukierunkowanie jest kluczowe t sam fotografi celebryty uczestniczcego w jakim wydarzeniu (typu otwarcie galerii albo premiera filmowa) mona wykorzysta jako pretekst o wywoania tematu owego wydarzenia (Jakie byo? Znaczce? Udane?), obecnoci danej osoby na tym wydarzeniu (Czy jej wypadao tam by? Czy do niej pasuje owo uczestnictwo?), jej towarzystwa w danym momencie (Czy to partner? Kto nowy? Albo dlaczego jest sam/sama?) i wygldu (Czy ta sukienka dobrze ley? Czy waciwie dobrane dodatki do siebie nawzajem i do okazji?) i z wielu innych. Z opisami na serwisach plotkarskich nie jest zatem wprawdzie a tak, e zamykaj dyskusj (jak podpisy pod fotografiami prasowymi), ale z pewnoci nadaj jej kierunek. Jeli zatem, jak zauwaya Bk Komentarze zamieszczane przez forumowiczw w Internecie stanowi niewywoany materia badawczy, powstajcy naturalnie bez udziau badacza (Bk 2009: 345) co pozwala traktowa je jako materia dla obserwacji, to wskaza mona dwa obszary moliwego do ledzenia dyskursu. Pierwszy dotyczy relacji pomidzy odczytaniami forumowiczw a odczytaniem redakcji w osobie autora wiadomoci funkcjonujcej jako podpis fotografii. Mona zaobserwowa albo przyjmowanie interpretacji redakcyjnej albo jej odrzucanie, czasem ignorowanie. Drugi obszar to sfera dyskusji pomidzy samymi autorami komentarzy. Ich uwagi, czasem splecione w rozmow, pozwalaj uchwyci procesy negocjowania znacze pomidzy dysponujcymi tak sam wadz komentatorami. Jest to wprawdzie w wikszym stopniu system publicznie dostpnych, zawieszonych ogosze o odczytaniach ni dialog, jednak signicie po szerszy ni cile sekwencyjny i dialogowy sposb rozumienia dyskursu, dopuszcza i tak form. W tych dwch negocjacjach znacze jednej z rwnoci, drugiej z nierwnoci wadzy, dokonuje si interpretacja. Do ostatecznych wnioskw, konkluzji, nigdy oczywicie nie dochodzi, dyskurs nie zostaje zakoczony, raczej urywa si, gdy ganie zainteresowanie, ale jako proces istnieje. Jest przy tym procesem naturalnym, okrelonym w ramach obejmujcych rzeczywisto Internetu, plotkowanie i systemy komentarzy na portalach plotkarskich oraz nie podlegajcym wpywowi badacza, ktry siga po niego jako po zapis obserwacji procesw komunikacyjnych i w ten sposb uzyskuje moliwo przeledzenia procesw interpretacji dyskursywnej fotografii celebrytw. Inne systemy komentarzy nadaj si do takiej analizy rwnie dobrze, cho naley uwzgldni odmienny kontekst samego procesu. W celu egzemplifikacji moliwych ustale przedstawi warto kilka tropw analizy nie jest ich celem wskazanie konkluzji, a raczej otwarcie cieki i uwiadomienie moliwoci. Jakociowy charakter badania nie pozwala zreszt na szersze, bardziej zaawansowane i poprawne metodologicznie uoglnienia.
Przykadowe analizy
Analizie poddano trzy odmienne przekazy, dobierajc je dla celw ilustracyjnych, nie za wedle zasad doboru losowego. Wszystkie dotycz udziau celebrytek w wydarzeniach istotnych dla brany, w ramach ktrej funkcjonuj lub prbuj funkcjonowa.
31
Kwestie praw autorskich do zdj i opisw nie pozwalaj na ich zacytowanie, dlatego poszczeglne postaci i sytuacje oznaczono kodami. Sytuacja A to udzia piosenkarki A w branowej imprezie zwizanej z przyznawaniem nagrd za twrczo. Sytuacja B to pokaz odziey zaprojektowanej przez aktork B i jej wystp jako projektantki w tradycyjnym wyjciu na zakoczenie. Sytuacja C jest zbliona do A, ponownie jest to piosenkarka i jej udzia w imprezie czasopisma muzycznego przyznajcego nagrody. Na tych przykadach wskazane zostan rozpoznawalne schematy procesu uzgadniania znacze. Materia pochodzi z jednego ze starszych polskich portali plotkarskich z Pudelka, zebrany zosta w padzierniku 2009. Kadej wiadomoci towarzysz zdjcia czasem s to rne ujcia tej samej postaci, czasem powikszenia jednego z uj, zastosowane dla podkrelenia ktrej z ocen zawartych w wiadomoci. Sytuacja A: stylizacja piosenkarki A zostaje skomentowana jako przycigajca uwag, ale nie zachwycajca autora wiadomoci (czonka redakcji), ponadto wskazuje on podobiestwo zastosowanych elementw (sukienki, tatuau, fryzury) do stylu innej, bardziej znanej piosenkarki. Zaproponowana przez autora wiadomoci interpretacja umoliwia wic wyraenie wasnej opinii czytelnikw w przynajmniej dwch kierunkach: oglnej oceny wygldu oraz owego podobiestwa. Autorzy komentarzy wykorzystuj oba oceniaj, w wikszoci wyraajc pochwa dla kreacji oraz odnosz si do podobiestwa, widzc w nim przejaw typowego zachowania celebrytw, w ktrym nie ma niczego nagannego. Dominuje zatem wrd komentarzy interpretacja czciowo opozycyjna wobec redakcyjnej, jednak zasadnicze wtki z narzucanej z pozycji wadzy interpretacji zostaj podtrzymane. Co istotne, dialog toczy si waciwie wycznie pomidzy komentatorami a redakcj, brak dialogu w obrbie komentarzy. Sytuacja B: pokaz odziey zaprojektowanej przez aktork B zostaje zakwalifikowany przez redakcj do kategorii usilnej autopromocji. Ten wtek nie jest jednak rozbudowany, bardziej autorw zajmuje wygld B na pokazie zostaje on zinterpretowany jako fatalny, wrcz nieprzystajcy do jej modego wieku. W ten sposb redakcja wskazuje pole interpretacji tym razem ju nie ubir celebrytki B, nie sam udzia w wydarzeniu, nawet nie to, czy odzie w ktrej projektowaniu braa udzia jest interesujca. Obszar dla interpretacji to jej wygld (zdrowy czy nie, czy wyglda na zmczon yciem?), za narzucona przez redakcj ocena ma negatywny wydwik. Reakcje komentatorw na wiadomo s zrnicowane. Wyrni mona interpretacj zgodn, opozycyjn i poboczn. W ramach interpretacji zgodniej zaobserwowa mona wypowiedzi potwierdzajce ocen redakcji e B wyglda na osob o 20 lat starsz, e jej wygld przyrwna mona do postaci zdegenerowanej trybem ycia (cilej piciem). W ramach interpretacji opozycyjnej wyrni mona wypowiedzi z dwch zakresw. Pierwsze wyraaj opozycyjn ocen (czyli jeli liczna, przedtem miaa inny kolor na wosach i dlatego wygldaa inaczej), drugie odwouj si do szerszego kontekstu i usprawiedliwiaj (wyglda le, bo kady tak wyglda bez makijau; ma prawo wyglda jak chce). Jeden i drugi typ interpretacji opozycyjnej odnosi si do narzuconej interpretacji redakcji dyskutuje ni i j odrzuca, tworzy wic inn interpretacj przedstawionego obrazu. Zdaniem autorw komentarzy opozycyjnych zaprezentowany na obrazach wygld B nie jest niczym zym i nie wynika z jej zego stanu, jak chce to widzie redakcja. W tym dyskursie pojawia si take interpretacja poboczna jednego z komentatorw zainspirowa jeden z obraz, na ktrym B ujta jest w szerszym planie, wraz z towarzyszc jej osob, z otoczenia na fotografii i informacji w wiadomoci mona sdzi, e jest to jedna z prezentujcych odzie modelek. Wspomniany komentarz nie dotyczy postaci
32
B, ale ocenia ow towarzyszc osob, jest to wic interpretacja pozostajca cakowicie poza ramami zasugerowanymi przez wiadomo redakcyjn. Sytuacja C: piosenkarka pozujca do zdjcia przed imprez zorganizowan przez magazyn muzyczny. Zdaniem autora wiadomoci wygld C okreli mona jako wpadk nie pasuje on do dotychczasowego wizerunku, poza tym oceniony jest jako nietrafiony i nieestetyczny. Autor wyszczeglnia elementy stroju, ktre jego zdaniem dyskwalifikuj ten konkretny zestaw. W tym przypadku wrd komentarzy mona rozpozna nie tylko dialog z autorami wiadomoci, ale i z wczeniejszymi komentatorami, realizowany poprzez wspomniane cytowanie wczeniejszej wypowiedzi i odniesienie do niej. Obecne s wskazane trzy tropy interpretacyjne: poparcie dla interpretacji redakcyjnej (oceny zgodne, a wic faktycznie wyglda okropnie, miesznie, pada ofiar zapatrzenia w mod), opozycyjne (wyglda niele, to jest najmodniejsza sukienka) i wreszcie poboczne (wyraajce generaln niech do C, niezalenie od wygldu w danej chwili). Cz komentarzy odnosi si do siebie nawzajem pojawiaj si dyskusje o tym, co powinna C poprawi w swojej kreacji, o pochodzeniu sukienki (kto i dla jakiej firmy j zaprojektowa) i wreszcie reakcje na wyraon przez jednego z komentatorw jednoznaczn erotyczn propozycj wobec C. W sytuacji C w ramach systemu komentarzy rozpozna mona elementy rzeczywistego dialogu, nie tylko dyskurs interpretacyjny.
Podsumowanie
Zaprezentowana krtka analiza wybranych dyskursw wok plotek o celebrytach (w tym przypadku ze skupieniem si na wygldzie, cho w kadej z tych wiadomoci zawarte s bardziej oglne sugestie np. czy kto kto tak wyglda nie prowadzi moe niezdrowego, niebezpiecznego ycia?) pozwala na wskazanie, zilustrowanie i potwierdzenie pewnych wyrnionych tropw. Przede wszystkim uwiadamia, e proces negocjowania interpretacji, a wic interpretacja dyskursywna, tocz si nieustannie co znaczy dany obraz dla odbiorcy, jak si to znaczenie stabilizuje, w jaki sposb zabiegi nadawcy przyczyniaj si do zakotwiczenia interpretacji i czy s skuteczne? To tylko przykadowe kwestie. Wiadomoci zamieszczane wok obrazw celebrytw na portalach plotkarskich jednoznacznie pen funkcj podpisw pod zdjciami. S bardziej rozbudowane ni te obecne w prasie, jednak ich funkcja pozostaje taka sama. Kade z wykorzystanych ilustracyjnie zdj mona na wiele sposobw odczytywa, kade z nich jest bowiem polisemiczne. Autor wiadomoci, wystpujcy z pozycji wadzy (jako czonek redakcji serwisu) narzuca, jeli nie jedn interpretacj, to przynajmniej jej kierunek. Autorzy komentarzy wchodz z nim w dyskurs swoimi wypowiedziami mog najpierw potwierdzi kierunek interpretacji i jej tre potwierdzi lub odrzuci (zatem ocen redakcji poprze lub zanegowa), ale mog te sam kierunek zanegowa, wykorzysta w peni ostatnie pole swojej wolnoci i zobaczy w obrazie co zupenie innego, ni chcia zasugerowa autor wiadomoci. Te trzy obszary splataj si w konkretnych zestawach komentarzy i pozwalaj na rozpoznanie, opis i interpretacj rzeczywistych, naturalnych procesw uzgadniania znacze. Poszczeglne komentarze uzyskuj bowiem w procesie komentowania wsparcie lub nie, a wic aprobat dla interpretacji lub jej brak. Obok funkcji ludycznej, moliwoci zabawienia si cudzym (celebryty) kosztem i uzyskania wsparcia dla tej rozrywki dziki obecnoci innych zaangaowanych, plotkowanie i przede wszystkim komentowanie plotek, okazuje si by jednym z elementw procesu negocjowania znacze obrazw. Jego obserwacja pozwala na uchwycenie
33
tego procesu na ywo, cho sama metodologia i jej obszar obarczone s obcieniem zwizanym z anonimowoci komentatorw (nie mona przeledzi wypowiedzi jednej osoby), niedostpnoci caego dyskursu poza zapisem komentarzy (tego, e kto poza zapisanymi komentarzami dyskutuje o danej wiadomoci i obrazie) i wreszcie wycinkowoci caej internetowej rzeczywistoci, nie bdcej prostym odwzorowaniem wiata realnego. Zachodzce procesy s z pewnoci ekwiwalentne, jednak zaangaowane postaci ju nie co wynika z faktu, e nie wszyscy Polacy s internautami, a w szczeglnoci nie wszyscy internauci czytaj i komentuj wiadomoci z serwisw plotkarskich. Z tego te wzgldu zaprezentowany materia i jego analiza miay przede wszystkim wskaza metod i zilustrowa moliwe wyniki, nie za pozwoli na rozstrzygajce konkluzje. Literatura: Batorski D., Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, [w:] Diagnoza spoeczna 2009. Warunki i jako ycia Polakw. Raport, red. J. Czapiski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2009, s. 281-309. Bk P., Zwizki celebrytw w zwierciadle komentarzy for(um)owiczw przypadek Dody i Majdana, [w:] (Roz)czarowanie? Mio i zwizki uczuciowe we wspczesnym spoeczestwie, red. W. Muszyski,Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2009, s. 344-352. Eco U., Semiologia ycia codziennego, PIW, Warszawa 1998. Frckowiak M., Rogowski ., W poszukiwaniu polskiej socjologii wizualnej, Kultura i Spoeczestwo, R. LIII, nr 1, 2009, s. 123-151. Garncarek M.,Werbalne versus wizualne: od wspwystpowania do hybrydyzacji, Kultura i Spoeczestwo, R. XLVIII, nr 4, 2004, s.65-84. Godzic W., Znani z tego, e s znani. Celebryci w kulturze tabloidw, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. Grzymaa-Kazowska A., Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu na tle wspczesnych bada nad dyskursem, Kultura i Spoeczestwo, R. XLVIII, nr 1, 2004, s. 13-34. Jeran A., Plotka zawsze realna (i zawsze wirtualna) o rnicach i podobiestwach w plotkowaniu w wiecie realnym i wirtualnym, [w:] Komunikacja spoeczna w wiecie wirtualnym, red. M. Wawrzak-Chodaczek, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2008, s. 267-279. Zwizki celebrytw w zwierciadle plotek Doda i Majdan w polskich serwisach plotkarskich, [w:] (Roz)czarowanie? Mio i zwizki uczuciowe we wspczesnym spoeczestwie, red. W. Muszyski, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2009, s. 329-343. Kamiska M., Flaming i trolling kulturotwrcza rola konfliktu we wsplnocie wirtualnej, [w:] Komunikacja spoeczna w wiecie wirtualnym, red. M. Wawrzak-Chodaczek, Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2008, s. 280-296. Konecki K.T. Wizualne wyobraenia. Gwne strategie badawcze w socjologii wizualnej a metodologia teorii ugruntowanej, Przegld Socjologii Jakociowej, t. I, z. 1, 2005, s. 42-63. Krejtz K., Cypriaska M., Dlaczego korzystamy z Internetu? Determinanty psy-
34
chologiczne i spoeczne, [w:] Diagnoza Internetu 2009, red. K. Krejtz, Wydawnictwa Naukowe i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 58-86. Krejtz K., Nowak A., Znaczenie Internetu dla funkcjonowania jednostki w spoeczestwie informacyjnym, [w:] Diagnoza Internetu 2009, red. K. Krejtz, Wydawnictwa Naukowe i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 7-16. Matusewicz Cz., Plotka, [w:] Encyklopedia psychologii, red. W. Szewczyk, Wydawnictwo Fundacji Innowacja, Warszawa 1998, s.400-410. Olechnicki K., Antropologia obrazu. Fotografia jako metoda, przedmiot i medium nauk spoecznych, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003. Schnettler B., W stron socjologii wiedzy wizualnej, Przegld Socjologii Jakociowej, t. IV, z. 3, 2008, s. 116-132. Stawiska N., Rzeczywista nierzeczywisto. Czaty, blogi, fora internetowe nowa przestrze komunikacji spoecznej, [w:] e-kultura, e-nauka, e-spoeczestwo, Oficyna Wydawnicza Arboretum, red. B. Ponka-Syroka, M. Staszczak, Wrocaw 2008, s. 239-250. Sztompka P., Socjologia wizualna. Fotografia jako metoda badawcza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Thiele-Dohrmann K., Psychologia plotki, PIW, Warszawa 1980. Trutkowski C., Wybr czy konieczno o potrzebie wykorzystania analizy dyskursu w socjologii, Kultura i Spoeczestwo, R. XLVIII, nr 1, 2004, s. 35-50. Vandendorpe Ch., Od papirusu do hipertekstu. Esej o przemianach tekstu i lektury, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.
Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci
35
Ewa A. Jagieo
UNIWERSYTET DZKI
Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci
rd badaczy spoecznych dwudziestego wieku, bdcych wiadkami kolejnych, nieraz rewolucyjnych innowacji, raz po raz odywa nurt technologicznego determinizmu. Technologia przedstawiana bywaa jako determinanta kulturowa, albo te w ujciach mniej radykalnych jako istotny element ludzkiego wiata, ktry wspdziaa na zasadzie sprze zwrotnych z systemem kulturowym. Jak wskazuje Postman, kada innowacja technologiczna, ale zwaszcza taka, ktra przyczynia si do zmiany sposobu komunikacji, wnosi ferment do kultury, jzyka, relacji spoecznych:
Telegraf i tania prasa zmieniy nasze rozumienie informacji. Telewizja zmienia to, co niegdy oznaczay terminy takie jak debata polityczna, wiadomoci i opinia publiczna. Komputer znw zmienia informacj. Pismo zmienio to, co kiedy rozumielimy przez prawd i prawo; potem kolejnej zmiany dokona druk, teraz telewizja, a w kocu komputer (...) Stare sowa cigle wygldaj tak samo, uywa si ich w tego samego rodzaju zdaniach. Ale znacz co innego (...) technika despotycznie wada nasz podstawow terminologi. Zmienia definicje wolnoci, prawdy, inteligencji, faktu, mdroci, pamici, historii. (Postman 1995: 17)
Internet z ca pewnoci wpisuje si w t koncepcj rozwoju technologicznego, dziki szerokiemu zasigowi, gwarancji wzgldnej anonimowoci czy szczeglnemu charakterowi interakcji w sieci, tworzy bowiem rodowisko, w ktrym wyksztacaj si nowe wzory kulturowe, jzykowe i spoeczne. Nie sposb zaprzeczy, e Internet przez dwie dekady intensywnego rozwoju zdy wrosn w krajobraz wspczesnoci. Niezalenie, czy potraktuje si go jako nowy nonik informacji, ktrego poprzednikami by druk, telefon, radio lub telewizja, czy te jako now przestrze spoecznych interakcji, ktre podejmowane s na nieznan wczeniej skal, zauway naley, e wnosi nowe jakoci do kultury, ycia spoecznego i osobistych dowiadcze uytkownikw. Jednoczenie jako cz wspczesnej kultury technologicznej, sam ewoluuje w szybkim tempie w okrelonym kierunku:
36
obejmuje coraz liczniejsz sie uytkownikw, mnoy zasoby, oferuje coraz wicej narzdzi o interaktywnym charakterze. Jak zauwaa Robert Kozinets, w cigu ostatniej dekady liczba uytkownikw Internetu zwikszya si na caym wiecie z czterdziestu piciu milionw w 1996 roku do ptora miliarda w roku 2009. Ponadto zmienia si sposb korzystania z Internetu od biernego przegldania zawartoci we wczesnych latach dziewidziesitych, do aktywnej komunikacji i moliwoci wpywania na zawarto sieci w pierwszej dekadzie obecnego stulecia. Wedle minimalnych rachub przynajmniej sto milionw ludzi na wiecie nawizuje w Internecie relacje z innymi, rozrastajce si szybko portale spoecznociowe w rodzaju Twittera, Facebooka czy rodzimej Naszej klasy s przestrzeni licznych interakcji, ktre stanow wan cz spoecznych dowiadcze uytkownikw. Ludzie w Internecie szukaj nie tylko informacji, ale realizuj istotne potrzeby spoeczne cz si w grupy podzielajce zainteresowania, przekonania lub wartoci, popieraj i rozpowszechniaj idee, w ktre wierz lub zwalczaj takie, ktre uznaj za szkodliwe, kreuj wasny wizerunek, oceniaj innych i sami poddaj si ocenie, publikuj teksty, obrazy i filmy, dyskutuj, uprawiaj rne formy spoecznej wymiany, romansuj i podejmuj cay szereg innych aktywnoci, ktrych nie sposb tu wymieni (por. Kozinets 2010: 2-15). Wobec zasigu cyberwiata oraz rozlegoci ludzkich cyberdziaa, cz badaczy nie pozostaje obojtna, poddajc te zoone zjawiska i procesy refleksji antropologicznej. Tworzenie subdyscypliny naukowej, czy po prostu nowej specjalizacji w ramach szerszego kierunku, obarczone jest ryzykiem niepowodze i bdw. Te ostatnie jednak z perspektywy czasu czsto okazuj si trampolin, od ktrej odbijaj si kolejni badacze, by dokonywa nowych odkry i bardziej udanych analiz. Internet jest obszarem trudnym, przede wszystkim z uwagi na w nieustannie i szybko zmieniajcy si charakter. Zanim dokonana zostanie naukowa eksploracja jakiego jego aspektu, pojawiaj si zupenie nowe sposoby obecnoci ludzi i kultury w cyberwiecie, co pociga za sob konieczno dostosowywania narzdzi i strategii badawczych. Dobrym przykadem jest relacja tekstw, obrazw i dwikw. O ile jeszcze dekad wstecz moliwoci zwizane z audiowizualnoci byy stosunkowo ograniczone, obecne narzdzia internetowe pozwalaj na swobodn manipulacj dwikiem i obrazem. Dziki udoskonalonej technice uytkownicy s nie tylko odbiorcami, ale rwnie nadzwyczaj podnymi twrcami treci audiowizualnych w sieci, i ten rodzaj komunikacji midzyludzkiej w widoczny sposb przybiera w Internecie na sile. Niezaprzeczalnie Internet stwarza dla etnografa niezwyke moliwoci pozwala na stae prowadzenie obserwacji zdarze, interakcji i znacze generowanych w odlegych i zrnicowanych kulturowo przestrzeniach, ktre skumulowane pojawiaj si w sieci. Zastanowi si jednak wypada nad ograniczeniami wynikajcymi chociaby z charakteru relacji pomidzy badaczem i terenem. Z pewnoci istotnym dla rozpoczcia etnograficznych bada w Internecie jest zdefiniowanie zwizku pomidzy rzeczywistoci off-line i on-line, bowiem w zalenoci od przyjtej koncepcji przesuwa si moe rodek cikoci projektu badawczego. A zatem, uwzgldniajc wzajemne powizania pomidzy tym co dzieje si w Internecie i poza nim, podj mona badania nad relacj midzy now technologi a kultur wspczesn oraz jej przemianami. Mona rwnie patrze na skondensowane w sieci treci (ale te dziaania, interakcje i inne), jako na manifestacje i reprezentacje owej kultury. Wreszcie badania w sieci mog stanowi cz szerzej zakrojonego projektu w tym wypadku obserwacja tego, co dzieje si on-line stanowi uzupenienie dziaa podejmowanych przez etnografa w tradycyjnie pojmowanym terenie. Moliwe jest jednake
37
potraktowanie cyberprzestrzeni jako sfery autonomicznej. Wwczas z powodzeniem poszukiwa mona zjawisk wystpujcych wycznie w sieci lub przybierajcych w Internecie szczeglny, odrbny od rzeczywistoci off-line wyraz. Obecno etnografa w Internecie moe mie bierny lub aktywny charakter. W pierwszym przypadku badacz poprzestaje na obserwacji, nie wchodzc w interakcje z osobami obecnymi w sieci, za zgromadzone dane poddaje jednemu z wariantw etnograficznej analizy zawartoci. W tym wypadku ograniczone s moliwoci pozyskiwania informacji, z drugiej jednak strony badacz nie wpywa na badan rzeczywisto, a zatem po czci przynajmniej zniwelowany zostaje problem wymuszenia danych. Druga postawa polega na aktywnym uczestniczeniu w yciu spoecznoci wirtualnych, zabieraniu gosu na forach oraz nawizywaniu bliszych kontaktw z internautami w celu uzyskania dodatkowych wiadomoci. Strategii takiej mog towarzyszy wywiady i ankiety przez Internet. Niezalenie od wyboru podejcia, postuluje si pen jawno etnograf powinien sygnalizowa swoj obecno, przedstawia w miar moliwoci cele badania oraz sposoby wykorzystania pozyskanych w Internecie danych. Jeeli niemoliwym staje si dotarcie do wszystkich uczestnikw, ktrych skad jest przecie zmienny, naley informowa o planach i intencjach badawczych administratorw stron (por. Cavanagh 1999, Kozinets 2009). W badaniach on-line pojawia si rwnie problem ze sprecyzowaniem podmiotu badania. Charakter medium skazuje na brak pewnoci, na ile badania hipertekstu s rwnoczenie badaniami ludzi. Z tym z kolei cile zwizana jest kwestia tosamoci osb w badaniu uczestniczcych brak kontaktw twarz w twarz z rozmwc zmusza do zastanowienia nad koniecznoci (lub jej brakiem) identyfikacji badanych czy stosowania charakterystyk spoecznych. Badania etnograficzne w sieci jak kada subdyscyplina nios nowe perspektywy, ale rwnie maj swoje ograniczenia. Std konieczno obrania odpowiedniego przedmiotu zainteresowa i rozwany dobr narzdzi badawczych. W niniejszym artykule pragn podzieli si refleksjami towarzyszcymi etnograficznym badaniom nad cyberspoecznociami muzumaskimi, a zwaszcza zatrzyma si przy dwch wzmiankowanych wyej zagadnieniach Internetem jako terenem bada oraz kwesti tosamoci ludzi, ktrzy uczestnicz w tego rodzaju projekcie. Tradycyjne etnograficzne badania terenowe nad wiatem islamskim, si rzeczy, prowadzone s w spoecznociach zlokalizowanych. Bada si fragmenty islamskiego wiata, przypisane do miejsca czci skadowe muzumaskiej ummy, w ich naturalnym rodowisku. Internet stwarza odmienne moliwoci, pozwala bowiem na ignorowanie przestrzeni fizycznej i istniejcych w tej przestrzeni granic, dziki czemu spoecznoci muzumaskie w Internecie uksztatowane s w odmienny sposb. W sieci moemy obserwowa nietypowe dla prawdziwego wiata spotkania prowadzce do zderzania rnych wizji szeroko pojtego islamu. Jeeli przyj, e Internet jest terenem, to ma on odmienn natur. Uderza nagromadzenie zdarze, ich intensywno oraz fakt, e kady cyfrowy epizod podlega rejestracji. Obserwacje w prawdziwym terenie s uwarunkowane sposobem naszego postrzegania, ten za skazuje badacza na czciow przynajmniej porak. Kady, kto prowadzi badania terenowe, najprawdopodobniej dowiadczy frustracji pyncej z ulotnoci rzeczywistych zdarze i niemonoci ich zarejestrowania w caej zoonoci i rozlegoci (rwnie tej przestrzennej). Ten problem po czci zostaje rozwizany w cyberbadaniach. Dziki symultanicznemu charakterowi interakcji z jednej strony oraz zasadzie staej rejestracji zasobw z drugiej, Internet stanowi paszczyzn
38
poredni pomidzy tym, co dzieje si tu i teraz, a tym co zdarzyo si w przeszoci i dociera do badacza w formie rde zastanych. W porywie cyberentuzjazmu mona by przyj, e w tej sytuacji etnograf jest wreszcie w stanie obj cae czasoprzestrzenne bogactwo terenu. A jednak nasuwa si wane zastrzeenie fragmentaryczno i ograniczenia w badaniach internetowych pojawiaj si w nieco innej formie. Zaostrzeniu podlega prawidowo, z ktr po czci w tradycyjnym terenie rwnie mona si spotka: widzimy przede wszystkim to, co nam pokazano moliwoci eksplorowania terenu zamykaj si w ramach wiata przedstawionego, za weryfikacja prawdziwoci owego wiata jest w Internecie znacznie trudniejsza ni w trakcie tradycyjnych bada. Nawet nawizanie relacji z forumowiczami a wic czenie analizy zawartoci z aktywn obecnoci etnografa w sieci nie daje gwarancji przeamania tego ograniczenia. Inn kwesti odnoszc si bezporednio do bada nad islamem w sieci jest zasig Internetu, ktry okrelany bywa jako medium globalne. Tymczasem badacze wskazuj na nierwnomierny dostp ludzkoci do sieci (por. m.in. Baym 1998, Castells 2008, Kozinets 2009), stawiajc pod znakiem zapytania ow globalno. Rnice przebiegaj wzdu granic spoecznych, pastwowych i geograficznych. Nancy Baym pisze o klasie redniej, ktra ksztatuje trzon kultury Internetu. Dane publikowane na w serwisie Internetworldstats (www.internetworldstats.com) wskazuj jednoznacznie na nierwnomierny dostp do Internetu populacji zamieszkujcych rne kontynenty od przodujcej w tej dziedzinie Ameryki Pnocnej (76.2% populacji), poprzez Australi/Oceani (60, 8%) i Europ (53%), po Ameryk Poudniow (36, 5%), Azj (20, 1%) czy Afryk (8,7%). Kwestia nierwnomiernoci dostpu do Internetu jawi si z jeszcze wiksz ostroci, jeli zway na liczb ludnoci zamieszkujcej poszczeglne kontynenty. Z tych bardzo oglnych danych mona wycign atwe do przewidzenia wnioski: liczba uytkownikw Internetu jest wysza na obszarach ekonomicznie i technologicznie lepiej rozwinitych, a ponadto w tej dziedzinie dominuj regiony anglojzyczne. Wypada zatem stwierdzi, e Internet zawiera jedynie potencj globalnoci, ale wci medium globalnym nie jest. Jednoczenie jednak godzien podkrelenia jest kierunek zmian w latach 2000-2009 dostp do Internetu wzrs na poszczeglnych kontynentach od 129, 6% w Ameryce Pnocnej do 1.176,8% na Bliskim Wschodzie. Kady rok przynosi innowacje, wzrasta rwnie popyt na usugi telefonii mobilnej w zakresie dostpu do sieci. W wielu miejscach wiata Internet zespolony jest wyraniej z systemem edukacji, wic liczba uytkownikw bdzie si stopniowo powiksza na niektrych przynajmniej obszarach wraz ze zmian pokoleniow. Przypuszcza zatem naley, e cybertechnologie s na tyle rozlegym i opacalnym biznesem, a zarazem wielofunkcyjnym medium, e rozpowszechnia si one bd na wiecie w stosunkowo szybkim tempie. Nadal pozostaje problemem bariera wzgldnej zamonoci i wyksztacenia, z tym, e jest to bariera stara jak wiat. Wydaje si rwnie, e demokratyzacja dostpu do sfery publicznej poprzez Internet jest zauwaalna. Internet staje si medium poprzez ktre swoje pogldy komunikuj grupy marginalne czy kontestujce spoeczno-polityczn rzeczywisto a wic takie, ktre poza sieci maj ograniczone moliwoci wyraania wyznawanych pogldw. Do gosu na przykad dochodz blogerzy, ktrzy oprotestowuj lokalny, czsto bardzo restryktywny obyczajowo lub politycznie wiat przykadu dostarcza synny blog Egipcjanina Waela Abbasa, ktry walczy z amaniem praw czowieka w jego kraju. W kontekcie powyszych rozwaa warto spojrze na problem uytkowania Internetu przez spoecznoci muzumaskie. Oczywicie i tu wany jest kontekst pastwowo-geograficzny z duym prawdopodobiestwem wystpi rnice pomidzy poszczeglnymi krajami zamieszkiwanymi przez
39
muzumanw. Badacze zjawiska wskazuj jednak na fakt, e w wikszoci krajw arabskojzycznych istnieje jaka forma kontroli pastwowej lub cenzury. Jak przytacza Abdalla Uba-Adamu (2002):
Rzdy posuguj si rnymi rodkami, aby ograniczy przepyw informacji on-line. Arabia Saudyjska, Jemen i Zjednoczone Emiraty Arabskie cenzuruj treci poprzez serwery Proxy (), aby filtrowa i blokowa okrelon zawarto. W wielu pastwach, wczajc Jordani, opodatkowanie i polityka w zakresie telekomunikacji utrzymuj ceny usug internetowych na wysokim poziomie, co sprawia, e pozostaj one poza finansowym zasigiem wielu osb (). Tunezja stworzya najbardziej szczegowy w regionie system legislacyjny dotyczcy Internetu, ktry po czci zosta zaprojektowany po to, by podda kontroli wszystkie krytyczne wobec rzdu treci. W wikszoci pastw, gdzie nie zostao stworzone prawo internetowe, prawne lub po prostu istniejce ograniczenia wolnoci sowa i prasy maj wpyw na to, co pojawia si on-line, szczeglnie na publicznych forach i czatroomach.
Dua uwaga w pastwach islamskich przykadana jest do portali spoecznociowych, gdzie pojawia si wiele treci antyislamskich lub po prostu kontrowersyjnych dla pobonych muzumanw. Za szczeglnie niebezpieczne uznawane bywa Youtube, gdzie obraz uwiarygodnia zamierzony przekaz. Ten portal blokowany by ju midzy innymi przez Indonezj, Turcj, Iran i Pakistan. Ostatnie dni przyniosy nowe informacje dotyczce Pakistanu, gdzie odbya si manifestacja fundamentalistycznie zorientowanych studentw przeciwko Internetowi jako rdu obraliwych treci dotyczcych islamu. Rwnolegle rzd Pakistaski odci dostp do portali Facebook i Youtube1 (www.wyborcza.pl). A jednak muzumaskie portale rozrastaj si w Internecie i wikszo z nich oferuje wersj arabsk przekazywanych treci. Uzna zatem mona, e cho w wielu islamskich krajach dostp do Internetu moe by ograniczony, za zawarto podlega cenzurze, jest to uczszczane miejsce spotka i wymiany idei muzumanw z rn histori, pogldami czy przynalenoci spoeczn i pastwow. Obserwacje czynione w muzumaskim portalu spoecznociowym Islamicity.com s czci zaplanowanych, szerszych bada porwnawczych nad internetowym dyskursem o islamie w jzykowym rodowisku anglo- i frankofoskim. Poczynajc od lat dziewidziesitych ubiegego stulecia, na mocy tendencji powstaej w Stanach Zjednoczonych, muzumanie coraz wyraniej zaznaczali w Internecie swoj obecno. Zjawisku temu przydano ogln etykiet cyberislamu. Tymczasem treci, ktre za t etykiet stoj, s bardzo zoone i zrnicowane maj wydwik religijny, spoeczny, psychologiczny i polityczny. Istotnym kontekstem cyberislamu zwaszcza jeli chodzi o spoecznoci posugujce si jzykami europejskimi jest Zachd i jego agresywnie promowane w wiecie idee. Muzumanie na rne sposoby uwikani s w konflikt wartoci i czsto dokonywa musz trudnych wyborw pomidzy tradycyjn, zdeterminowan przez religi obyczajowoci i moralnoci, a zlaicyzowan, zachodni rzeczywistoci, w ktrej albo yj, albo stykaj si z ni bardziej porednio dziki procesom globalizacji, rozwojowi turystyki, ekspansji ideologicznej i dziaaniom wojennym. Stosunek do Zachodu, jego zdobyczy i wartoci leg u podstaw wyksztacenia si dwch przeciwstawnych kierunkw w myli muzumaskiej (i ich pochodnych) modernizmu oraz fundamentalizmu. Internet odzwierciedla ten problem,
Bezporedni przyczyn tej decyzji podjtej w maju 2010 roku by ogoszony na Facebooku konkurs na najbardziej udan karykatur Mohammada. Konkurs z kolei by zainspirowany pogrkami kierowanymi w stron twrcw South Park, ktrzy przedstawili, nie pierwszy raz zreszt zadzierajc z fundamentalistycznie nastawionymi muzumanami, Proroka przebranego za pluszowego niedwiadka.
1
40
ale zauwamy, e rwnie moe ksztatowa, pobudza lub tonowa okrelone postawy. W wirtualnej przestrzeni upowszechnia si wiadomoci o islamie, prowadzi dziaalno misyjn, mona tu dokona konwersji i zda z niej relacj, zaaranowa maestwo, uczy si jzyka arabskiego albo znale pomoc w pamiciowym przyswojeniu wersetw Koranu. Kady z trzech gwnych nurtw islamu sunnici, szyici i sufici wyranie zaznacza wasn obecno w sieci. Swoje przekonania promuj w Internecie fundamentalici, modernici, polityczni dysydenci, za dowiadczeniami religijnymi i yciowymi dziel si neofici, apostaci, tradycjonalistki, integryci i feministki, muzumascy poeci i wielu innych, posugujc si nie tylko tekstem, ale coraz powszechniej rwnie przekazem filmowym2. Tu podobnie jak w meczecie mona uczestniczy w pitkowym naboestwie czy wysucha kazania. Jak wspomniaam, tradycyjne spoecznoci lokalne skupiaj si wok meczetu, w ktrym dziaa konkretny imam. Cho jego autorytet zwizany jest z penion funkcj, to jednoczenie daje on wiadectwo wasn osob i yciem. Tymczasem w Internecie pojawiaj si wirtualne postaci cyberimamw, dziaajcych w oderwaniu od tradycyjnego rodowiska spoecznego. Dziki nim w sieci cieraj si rozmaite pogldy i interpretacje, ktre przez pojedynczych imamw przedstawiane by mog jako obowizujce w islamie. Dziaalno takich osb stanowi moe konkurencj dla lokalnych kaznodziejw pozbawionych rwnie duej charyzmy czy umiejtnoci retorycznych. To z kolei moe prowadzi do rozlunienia cisej zalenoci pomidzy jednostk a lokaln spoecznoci i jej orientacj religijn. Z drugiej strony cyberkaznodzieje nie podlegaj tak cisej spoecznej kontroli, co z pewnoci niekorzystnie odbija si nieraz na ich rzetelnoci i wiarygodnoci. Rosnca popularno aktywnoci religijnej on-line, zwaszcza wrd modziey wzbudza wrd niektrych entuzjazm, wrd innych niepokj i sprzeciw, ktry wie si z obaw, e ta porednia forma uczestnictwa rozpowszechni si zanadto i zacznie wypiera tradycyjne zgromadzenie religijne (por. El-Tahawy 2008). Przestrze wirtualna ma eksterytorialny i midzykulturowy charakter, staje si miejscem, gdzie przecinaj si rne cieki ideologiczne, a przedstawiciele rozlegego wiata islamu wchodz ze sob w interakcje. Spoecznoci muzumaskie w sieci czy cyberislam nie s bytami autonomicznymi, w sposb oczywisty odwouj si do zewntrznej rzeczywistoci, rwnoczenie jednak w cyfrowej przestrzeni z racji jej charakteru pojawiaj si tendencje i zjawiska nietypowe dla wiata muzumaskiego. Rozwamy dwa istotne aspekty tego zagadnienia. Po pierwsze, kluczem do konstruowania omawianych cyberspoecznoci muzumaskich nie jest lokalno, a wsplny, zachodni jzyk (nawet jeli to jzyk drugi) oraz identyfikacja z konkretnym odamem islamu, co w wyrany sposb odrnia je od spoecznoci muzumaskich. Jest to znaczca rnica, ktra rzutuje na sposb postrzegania w tym konkretnym przypadku relacji on-line/off-line. W wiecie islamu funkcjonuje ogromne ideowe rozczonkowanie i znaczny, etnoregionalnie uwarunkowany synkretyzm kulturowy. Niejednorodna muzumaska spoeczno rozsiana po caym wiecie dodatkowo dzieli si na autochtonw yjcych w poszczeglnych regionach wiata muzumaskiego oraz na imigrantw mieszkajcych w Europie czy Stanach Zjednoczonych. Na przykad wedug bada przeprowadzonych przez Centrum porozumienia chrzecijasko-muzumaskiego dziaajcego przy Uniwersytecie w Georgetown amerykascy muzumanie pochodz z osiemdziesiciu rnych krajw, co wie si z rozbiciem kulturowym i ideologicznym tej zbiorowoci. Wedle Marty Widy (2005), ktra prowadzia
2 Rzecz jasna, wystpienia poszczeglnych kaznodziejw utrzymane s w rnej formie od zapalczywych, bardzo powanych kaza niektrych imamw po pene absurdalnego nieraz humoru prezentacje w stylu Baba Alego popularnego na Youtube (por. www.ummafilms.com).
41
badania wrd francuskich muzumanw, pochodzcy z rnych czci wiata muzumanie koncentruj si wok wasnych meczetw, co rwnie wie si z przestrzeganiem odmiennych, bo zwizanych z rnymi tradycjami prawnymi, obrzdkw religijnych. Spoeczno muzumask we Francji dzieli rwnie wiatopogld od radykalizmu, poprzez mistycyzm do ludowego islamu. Druga paszczyzna porwnania to restryktywno muzumaskiego wiata przeciwstawiona anonimowoci Internetu. Dziki moliwoci ukrycia si za nickiem i awatarem, Internet pozwala na peniejszy udzia rnych grup w yciu religijnym i religijnych dysputach oraz poszerza repertuar tematw, ktre podejmowane s z wiksz swobod. Prawidowo ta w szczeglny sposb dotyczy ludzi modych i kobiet, ktre mog bardziej otwarcie ni w lokalnych rodowiskach wygasza wasne opinie, zasiga rady, prosi o wsparcie czy kontaktowa si z obcymi mczyznami. W pimiennictwie amerykaskim zjawisko aktywizacji kobiet muzumaskich w Internecie zyskao nazw syndromu cyberfatimy. W sieci ujawniaj si rwnie grupy, ktre przez konserwatywne spoecznoci muzumaskie s odrzucane, marginalizowane lub ci na nich sankcje. Nale do nich midzy innymi homoseksualici muzumascy czy apostaci, ktrzy tworz odrbne strony i portale, gdzie dziel si yciowymi dowiadczeniami czy spostrzeeniami na temat islamu oraz tworz wirtualne grupy wsparcia. Demokratyczno, eksterytorialno i multikulturowo cyberislamu, podyktowana charakterem medium stanowi rwnie o jego sile ideologicznej, ktra moe przekada si na rzeczywisto off-line. Jak wspominaam wczeniej, w tym artykule pragn przedstawi prb etnograficznej eksploracji jednego z licznych portali muzumaskich, zwanych czasami cybermedynami. Posuyam si jedn z wielu wersji etnograficznej analizy zawartoci (ethnographic content analisys ECA), zaproponowan przez Davida L. Altheide. Oto najwaniejsze postulaty oddajce ramy tego modelu, ktrego autor inspiracji poszukuje m.in. w teorii ugruntowanej: Etnograficzna analiza zawartoci opiera si na zaoeniu, e moliwe jest takie prowadzenie bada rnego rodzaju rde zastanych, aby odzwierciedlay one zasady etnograficznej pracy terenowej. Celem takiej analizy moe by zatem: pogbiony opis pewnej spoeczno-kulturowej rzeczywistoci, odnalezienie zwizkw pomidzy jej elementami, a przede wszystkim odkrycie powtarzalnych wzorw dziaa lub znacze. Efekty spoecznych interakcji czy te znaczenie ludzkich dziaa obszary zainteresowa etnografii terenowej mog sta si przestrzeni badawcz w proponowanej tu perspektywie, przy czym kada cecha powinna by ogldana w kontekcie innych, za analiza winna by dokonywana na drodze komparatywnej. Metoda ta rwnie umoliwia zbieranie danych z rnych rodowisk i czn ich analiz mona zatem w duchu etnografii multisemiotycznej poddawa ogldowi teksty, obrazy, przekazy filmowe i dwikowe. Etnograficzna analiza zawartoci ciy wyranie ku podejciu indukcjonistycznemu. Dopuszcza si tu na wstpnych etapach pracy zbieranie moliwie szeroko rozstawionych danych bez precyzyjnie ustalonego celu i zakresu, aby uwraliwi si na teren. Badacz powinien by nastawiony przede wszystkim na odkrywanie, (w dalszej za kolejnoci pojawia si dopiero weryfikacja). Zbieranie danych, analiza i interpretacja nie s poukadanymi chronologicznie w cisym i dyscyplinujcym porzdku etapami pracy badawczej. Jej przebieg powinien mie charakter koowy i zwrotny, co zapobiega wymuszaniu danych, a jednoczenie sprzyja rozszerzeniu kontekstu,
42
cilejszemu wizaniu spostrzee z terenem i uzyskiwaniu coraz wikszej gstoci. Zbieranie danych powinno przeplata si z konceptualizacj i rekonceptualizacj problemu badawczego i analiz materiaw. Teren ma pozostawa otwarty, badacz za powinien wykazywa du elastyczno i unika sztywnych procedur. Uzbrojona w te zaoenia, ktre legitymizoway przysze dziaania, zabraam si do kulturowego entre. Zgodnie z przekonaniem, e metody etnograficzne s przekadalne na badania w Internecie, zdecydowaam si na dugotrway kontakt z terenem. Dyskusyjna jest w wypadku bada w sieci gbia zanurzenia, yje si bowiem w dwch wiatach jednoczenie, przy czym ten realny jak przynajmniej wynika z moich dowiadcze niejednokrotnie dominuje nad terenem. Badacz jest jednoczenie na stanowisku i poza nim. Nie ma tu mowy o karnawalizacji terenowego dowiadczenia, szoku kulturowym czy przynajmniej na pocztkowym etapie pracy o obustronnej przyjani z tubylcami. W badaniach wirtualnej przestrzeni znajduje jednak zastosowanie stawiany ju przez klasykw bada terenowych postulat maksymalnej uwanoci, drobiazgowego zbierania danych, szacunku dla szczegu, ktry moe tumaczy sens szerszej caoci. Interesuje mnie zatem wszystko, co pojawia si w moim miecie: czytam i gromadz informacje, wiadectwa konwertytw, komentarze, pytania i odpowiedzi, zbieram obrazy i materiay filmowe, przegldam stoiska na bazarze, wreszcie jestem forumowym lurkerem, robi notatki terenowe. A oto jak wyglda badana cybermedyna. Na podstawie treci zamieszczanych w informacyjnej czci portalu, jego struktury i zawartoci poszczeglnych dziaw, mona wnioskowa, e promuje on pokojow koegzystencj w pluralistycznym ideologicznie spoeczestwie zachodnim i skupia muzumanw odamu sunnickiego o liberalnym nastawieniu. Jednoczenie jednym z jasno eksplikowanych celw jest pomoc w byciu muzumaninem hodujcym islamskim wartociom, poprzez szeroko rozumian edukacj, porady duchownych i autorytetw, a take wielowtkowe dyskusje midzy uytkownikami. Portal otwarty jest rwnie na dialog z niewiernymi zarwno wyznawcami innych religii, jak i ateistami co peni podwjn funkcj: pozwala kreowa pozytywny wizerunek muzumanina i stanowi cz programu misyjnego. Jednym z nieobowizkowych kryteriw rejestracji na forum jest wyznanie wrd czonkw islamicity dominuj oczywicie muzumanie, za w drugiej kolejnoci chrzecijanie, ale pojawiaj si rwnie buddyci, ydzi, humanici, agnostycy oraz ateici. rdem informacji cennych dla etnografa jest dzia pytania i odpowiedzi (Q&A). Wpisy odzwierciedlaj problemy czy konflikty, do ktrych w tradycyjnie rozumianym terenie by moe nie mielibymy wgldu. Teren moe uzupenia, reformowa, a nawet momentami wywraca do gry nogami wczeniej przyswojon przez badacza wiedz do tradycji etnograficznego pimiennictwa naley tryumfalna konstatacja: twierdzi si, e jest tak, ale teren pokazuje, e jest zupenie inaczej. W Internecie dziki nateniu informacji, ich dostpnoci, a czsto naiwnej wrcz bezporednioci wypowiedzi, teren uderza w szczeglny sposb. Kady podrcznik o islamie zawiera informacje o tym, e muzumanie modl si pi razy dziennie, przed modlitw osigaj stan haram poprzez ablucj, maj zakaz picia alkoholu etc. Zasady te w opisach etnograficznych, w oparciu o terenowe obserwacje, ujawniaj si przefiltrowane przez partykularny, kulturowy filtr. W obserwowanej przeze mnie wirtualnej spoecznoci najsilniej (prawdopodobnie z powodw, o ktrych wspominaam wczeniej) uderzaj problemy wynikajce z zetknicia islamu ze wiatem Zachodnim wyraane midzy innymi poprzez pytania do imama: na przykad czy muzumanin moe uywa
43
perfum na bazie alkoholu? Czy przy rytualnych ablucjach mona mie pomalowane paznokcie? Czy chory na serce muzumanin moe przyj przeszczep od niewiernego? To z kolei pokazuje, e Internet moe by traktowany, z pewnymi ograniczeniami, jako istotne rdo wiedzy etnograficznej. W Internecie trudna do zrekonstruowania jest zwaszcza charakterystyka spoeczna naszych informatorw, twrcw tekstw, ktre badamy (a takiej rekonstrukcji domagaj si niektrzy autorzy). Kto stawia wczeniej przytoczone pytania: konwertyci, a moe drugie pokolenie imigrantw? Takie trudnoci powinny by uwzgldniane ju na etapie formuowania celu bada, niektre bowiem cele s znacznie trudniejsze (jeli w ogle moliwe) do osignicia ni inne. A jednak czego moemy dowiedzie si o informatorach. Islamicity.com zosta stworzony w Ameryce i jej mieszkacw gwnie obsuguje. Jednoczenie jednak ma dziay regionalne, ktre odnosz si do problemw i opinii ludzi yjcych na innych kontynentach, ktrzy sprawnie posuguj si jzykiem angielskim. Na forum obecno swoj zaznaczaj osoby mieszkajce w Indonezji, Turcji, Maroku, Francji, RPA, Arabii Saudyjskiej, Sudanie czy Indiach. Dobra znajomo angielskiego sugeruje, e przedstawiciele innych krajw (rwnie frankofoskich) maj staranne wyksztacenie. Wielu zreszt pisze o tym wprost, przedstawiaj si jako absolwenci uniwersytetw, wielbiciele literatury angielskiej, prawnicy, lekarze czy nauczyciele. Drobiazgowy przegld postw i profili uytkownikw pozwala stwierdzi, e w islamicity spotykaj si muzumanie o rnym pochodzeniu, dowiadczeniach yciowych i religijnych konwertyci i urodzeni muzumanie, mieszkacy kilku kontynentw i wielu regionw, imigranci brytyjscy i amerykascy, mieszkacy krajw zislamizowanych, ktrych dziel dodatkowo tradycje pochodzce z sunnickich szk prawnych. Pena weryfikacja tosamoci kadej z osb na forum nie jest moliwa, cho oszusta w islamicity wykry jest do prosto. Jzyk tego forum jest specyficzny, lazy English przeplata si tu z transkrypcjami arabskich sw i wyrae. Rwnie charakterystyczny jest sposb argumentowania poprzez odwoanie do autorytetu hadisw, czasami z wykazaniem acucha ich autorw. Stosunkowo atwa do zweryfikowania jest rwnie lokalizacja ludzie lubi pisa o realiach ycia w miejscu zamieszkania. Zreszt, jeli zaistniaaby taka konieczno, mona przeprowadzi mozolny test spjnoci autobiograficznych relacji. Kade miejsce w przestrzeni Internetu jest tworzone przez konkretnych ludzi, ktrzy czsto przez kilka lat z rzdu zamieszczaj tam swoje opinie, wyznania, opisy yciowych dowiadcze, zdjcia, filmy, komentarze zewntrznej i wirtualnej rzeczywistoci, wchodz w powtarzalne interakcje z innymi uytkownikami, wreszcie okazuj emocje i uczucia. Zaciekawiona faktem, e jeden z seniorw na forum i lokalnych autorytetw, zastosowa taki skrt imienia swej interlokutorki, ktry po angielsku oznacza oszusta (co zreszt wzbudzio jej gwatowny sprzeciw), zgromadziam i uoyam datami wszystkie posty tej uytkowniczki z rnych dziaw forum z ostatnich dwch lat. Nie udao mi si wprawdzie wykry oszustwa, ale za to uoyy si w cao i potwierdziy wzajemnie due fragmenty jej biografii. Nigdy nie moemy by jednak pewni, kto parafrazujc profesora Kurczewskiego (2006: 11-13) kryje si za postaci perskiej ksiniczki. Istnieje jednak moliwo patrzenia na tego rodzaju teksty w duchu Goffmana, jako na kulturowo zdeterminowane role i spoeczne przedstawienia, niekoniecznie za jako na atrybuty realnych ludzi. Przygldajc si dyskursowi powiconemu islamowi zauway mona symboliczne
44
punkty wzowe, wok ktrych ogniskuje si konflikt wartoci. Jedn z takich kluczowych kwestii jest zasona. W zalenoci od regionu przybiera ona rny charakter i rozmiar od hidabu, czyli chusty czarnej lub wzorzystej na rne sposoby wizanej na gowie, ktra moe by uzupeniona przez zason na twarz (nikab) po szczelnie otulajce ca sylwetk czarne czadory lub bkitne burki. Niezalenie od formy, na Zachodzie zasona jest jednym z kluczowych wtkw dysputy o wiecie islamu. Zwaywszy na poziom emocji, jaki towarzyszy dyskusjom o chucie, musimy uzna, e nie chodzi o kawaek kolorowego materiau, ale o jeden z istotnych symboli w walce o wartoci pomidzy oboma obszarami cywilizacyjnymi. Zasona jest argumentem w dyskursie feministycznym, bywa przedmiotem satyrycznych rysunkw, ustosunkowuj si do niej gowy pastw, staje si tym samym istotn czci debat politycznych nad kwesti integracji muzumanw. Przykadw jest co najmniej kilka. W niektrych pastwach zasanianie twarzy w miejscach publicznych jest prawnie zakazane (Belgia, Francja), w innych trwaj polityczne dysputy dotyczce tej praktyki (na przykad Hiszpania, Niemcy). Czsto pada argument, e zasona wyraa idee, ktre nie tylko stoj w opozycji, ale na swj sposb zagraaj wartociom skadajcym si na tosamo narodow w konkretnym pastwie. W tym dyskursie bior udzia najbardziej znani europejscy politycy jak chociaby Nicolas Sarkozy prezentujcy do tward lini polityczn wobec burki na terytorium Francji. Oto fragment synnego, oklaskiwanego przez politykw francuskich i krytykowanego przez muzumanw z caego wiata przemwienia, ktre prezydent Francji wygosi w Congrs de Versailles dwudziestego drugiego czerwca 2009 roku.
Problem burki nie jest problemem religijnym, raczej kwesti wolnoci i godnoci kobiety. To nie jest to symbol religijny, ale znak ulegoci i ponienia. (...) Burka nie jest mile widziana we Francji. (...) W naszym kraju nie moemy zaakceptowa winiarek za parawanem, odseparowanych od ycia spoecznego, pozbawionych tosamoci. To nie jest nasz pomys na wolno. (www.lepost.fr)
Zasona bywa wreszcie przedmiotem artystycznych parafraz i fantazji o erotycznym podtekcie, streszczajc tym samym obraz kobiety Wschodu tkwicy korzeniami w dyskursie orientalistycznym. W Internecie kr i s komentowane rwnie przez muzumanw zdjcia roznegliowanych kobiet w zasonach na tle orientalnych dekoracji albo zachodnich modelek stylizowanych na odaliski w reklamowych fotografiach. Postanowiam zatem, przy uyciu etnograficznej analizy zawartoci, podj prb zrekonstruowania znacze, jakie przypisywane byy przez uytkownikw islamcity zasonie. Na etapie pracy, ktry tu omawiam, nie zwaaam na pozytywny czy negatywny charakter stwierdze. Koncentrowaam si wycznie na treciach wypowiedzi uczestnikw rnych dziaw forum islamicity.com, nie braam za pod uwag obrazw, ktre pojawiay si na portalu. Interesoway mnie ramy znaczeniowe, symboliczny kontekst, w ktrym zasona bya umieszczana. W rezultacie analizy dwustu postw, w ktrych treci pojawio si haso hidab, powstaa wstpna pajczyna kategorii, ktre do owych ram znaczeniowych si odnosz. Ta pajczyna w przyszoci bdzie rozbudowywana i weryfikowana w innych rodowiskach danych, a do chwili nasycenia. Wrd postw dominoway wypowiedzi odnoszce si do osobistych dowiadcze z hidabem. Zdarzay si komentarze do wydarze zewntrznych, ktre w jaki sposb dotyczyy zasony, jak rwnie opinie formuowane przez mczyzn lub
45
nie-muzumanw. Noszenie zasony byo rozwaane na czterech poziomach. Po pierwsze zasona traktowana bya jako istotna cz skadowa dowiadczenia religijnego. W najbardziej osobistym sensie moga by przedstawiana jako droga wybierana przez kobiet w deniu do samodoskonalenia w islamie, czyli do penego podporzdkowania si woli i prawom Allaha. W tym kontekcie zaoenie zasony stawao si wanym krokiem w osobistym dihadzie, walce z pokusami zewntrznego wiata, wasn prnoci i innymi wadami, ktrych pokonanie prowadzio do bycia lepsz muzumank. Bardziej kategoryczne w swej wymowie byy wypowiedzi, w ktrych noszenie hidabu przedstawiane byo jako fard jeden z ustanowionych przez Boga i przekazanych przez Posaca obowizkw muzumanki. Tu najczciej powoywano si w argumentacji na autorytety i hadisy, ktre potwierdzay taki sposb patrzenia na zason. Ale noszenie hidabu to rwnie dziaanie cementujce muzumask wsplnot lub odwrotnie zasona jako temat wzbudzajcy kontrowersje, prowadzi mia do fitny, czyli do dezintegracji muzumaskiej spoecznoci, wewntrznych wani i rozamw. Na innym poziomie decyzja dotyczca hidabu wizana bya z biograficzn zmian (przy czym rzecz moga dotyczy biografii wasnej lub ycia kobiet muzumaskich w ogle). Zaoenie hidabu stawao si zatem kamieniem milowym w dowiadczeniu konwertytek lub byo naturaln konsekwencj procesu dojrzewania, w wyniku ktrego pojawiaa si potrzeba albo gotowo do przyjcia zasony. Najwicej jednak wypowiedzi odnosio si do dwch pozostaych kategorii, ktre umownie mog by nazwane stylem ycia i ekspresj ja. Warto zauway, e te kategorii s sobie bliskie, lecz niezupenie ze sob powizane. Podstawowa rnica tkwi w sposobie ujmowania problemu. W kategorii styl ycia mieszcz si wypowiedzi oceniajce z punktu widzenia estetyki czy mody hidab, jego rozmaite warianty i sposoby wizania. Tu rwnie dyskutowano kwestie pikna (lub jego braku) i skromnego uroku kobiet skrywajcych si za zason, jak rwnie oceniano zdjcia modelek prezentujcych muzumask mod. W przypadku autoekspresji w wypowiedziach bardziej lub mniej explicite pojawiaa si kwestia tosamoci kulturowej, pciowej czy religijnej. Hidab by zatem czci szerszej dyskusji nad tosamoci, ktrej istotnym kontekstem spoecznym stawa si Zachd wraz z jego odmiennymi wartociami, ktre mogy by dwojako interpretowane. Z jednej strony jako niedajce si pogodzi z islamem i stojce w opozycji wzgldem wartoci muzumaskich wwczas akcentowano nieprzychylny stosunek do muzumanw, a zwaszcza obsesyjn krytyk kobiet decydujcych si nosi hidab. Z drugiej jednak strony wiat Zachodu przedstawiany bywa jako miejsce ycia, do ktrego norm muzumanie obu pci nie zarzucajc fundamentalnych zasad religii powinni stara si dostosowa. Drug paszczyzn odniesienia stawaa si umma sprawujca kontrol nad swoimi czonkami i wypracowujca wzory zachowania. Bya ona zatem widziana z dwojakiej perspektywy jako rodowisko, do ktrego przynale autorzy wypowiedzi, a wic najblisze otoczenie spoeczne, ktre w bezporedni sposb wpywa na zachowania swoich czonkw, ocenia je i komentuje oraz jako szerszy i bardziej odlegy kontekst spoeczny. W tym drugim wypadku umma jawia si jako rodowisko wypracowujce normy i lokalne lub oglno muzumaskie wzorce. Hidab bywa rozumiany rwnie jako wyznacznik tosamoci kulturowej i religijnej. I znw mogo chodzi o makro- albo mikroskal. Prawo do zasony jeli rozpatrywane w odniesieniu do norm zachodniej kultury byo opisywane jako jeden z esencjonalnych aspektw bycia muzumank, za niech czonkw spoeczestw
46
zachodnich wzgldem hidabu interpretowana bya jako wyraz fundamentalnego niezrozumienia kultury muzumaskiej, a nawet objaw ksenofobicznego lku przed islamem. Innym wymiarem byo lokowanie hidabu (i innych form zasony) w kontekcie konkretnych, regionalno-kulturowych obyczajw, ktre niekoniecznie obowizywa musz w caym wiecie islamu. Inn form zwizku zasony z autoekspresj bya kwestia dwupciowoci. Hidab bywa zatem rozpatrywany jako znak i atrybut kobiecoci, ktry streszcza podstawowe cechy i skonnoci, jakimi powinna charakteryzowa si kobieta, takimi jak skromno, przywizanie do tradycji, powicenie dla rodziny, wierno wzgldem ma, etc. Te cechy byy przeciwstawiane mskim skonnociom, ktre przez Boga zostay zaprojektowane jako zupenie rne. I tu do gosu dochodzi Zachd widziany przede wszystkim jako miejsce, w ktrym mieszaj si porzdki, a konwencja spoeczna zakca naturalny, ontologicznie uzasadniony stan rzeczy. W takim ujciu noszenie zasony bywao rozumiane jako wyraz siostrzanej solidarnoci muzumanek, ktre decyduj si trwa przy tradycyjnych wartociach wbrew przesyconemu relatywizmowi zachodniemu otoczeniu. Przedstawione powyej znaczenia przypisywane zasonie zostay zaledwie naszkicowane. Z uwagi na ograniczony zakres bada nie mona rwnie uzna uzyskanych wynikw za reprezentatywne dla muzumanw jako caoci. Przeprowadzone badania wskazuj jednak przynajmniej w odniesieniu do konkretnego wirtualnego terenu na przydatno etnograficznej analizy zawartoci jako narzdzia pozyskiwania danych w Internecie. Warto podkreli, e zastosowana strategia jest szczeglnie uyteczna na pocztkowych etapach bada, kiedy zmierza si do rozpoznania terenu i moliwie najszerszego udokumentowania problemu badawczego, ktry nastpnie moe by zgbiany przy uyciu innych narzdzi. Dowiadczenia nabyte podczas pracy w islamicity pozwalaj potwierdzi przyjte zaoenia dotyczce muzumanw w sieci. Hidab jest rozumiany przez muzumanw jako istotny symbol, za ktrym kryje si zoony system znacze. Zachodnie interpretacje zasony, czy szerzej pozycji kobiety w islamskich rodowiskach wydaj si katalizowa postawy samych muzumanw, ktrzy w sposb bardziej wiadomy i silnie zideologizowany patrz na kwesti tradycyjnego ubioru kobiety. Zrnicowanie prezentowanych postaw i lokalnych tradycji, jakie za takimi postawami czsto stoj, pozwala z kolei potwierdzi, e sie nie jest bezporednim odwzorowaniem rzeczywistoci. Dziki eksterytorialnemu charakterowi pozwala na komunikowanie si osb pochodzcych z rnych rodowisk spoecznych i etnicznych, stajc si wspczesn agor o niespotykanych wczeniej rozmiarach i moliwociach, nowym wydaniem melting pot i przestrzeni otwart dla spoecznych negocjacji znaczenia.
47
Literatura: Adamu U. A., Islam and the Internet, www.kanoonline.com/publications/islam_ and_the_internet.htm, 2002, (27.10.2010). Altheide D. L., Reflections: Ethnographic Content Analisys, Qualitative Sociology, 10 (1), 1987, s. 65-77. Androutsopoulos J., Potentials and limitations of discourse-centered online ethnography, Language@Internet, 5 (8), http://www.languageatinternet.de/articles/2008, 2008, (27.10.2010). Baym N., The Emergence of Online Community, [w:] Cybersociety 2.0: Revisiting Computer Medited Communication and Community, red. Jones S. G., Sage, Thousand Oaks, London, New Dehli 1998, s. 35-68. Castells M., Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i spoeczeswem, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2003. Castells M., Spoeczestwo sieci, PWN, Warszawa 2008. Cavanagh A., Behaviour in Public? Ethics in Online Ethnography, http://www.cybersociology.com/files/6_2_ethicsinonlineethnog.html, 1999, (27.10.2010). Communities in Cyberspace, red. Kollok P., Smith M., Routledge, New York 2005. El-Tahawy A., The Internet is the New Mosque. Fatwa at the Click of a Mouse, www.arabinsight.org/aiarticle, 2008, (27.10.2010). Kozintes R. V., Netnography. Doing Ethnographic Research Online, Sage, Los Angeles, London, New Dehli, Singapore, Washington 2010. Kurczewski J., Wstp: Lem, Baudrillard i Wielka Sie, [w:] Wielka sie. E-seje z socjologii Internetu, red. Kurczewski J., Wydawnictwo Trio, Warszawa 2006, s. 9-21 Postman N., Technopol. Triumf techniki nad kultur, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1995. Rheingold H., The Virtual Community. Homesteading on the Electronic Frontier, www.rheingold.com/vc/book, 2000, (27.10.2010). Widy M., ycie codzienne w muzumaskim Paryu, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2005.
rda internetowe: http://www.internetworldstats.com/stats.htm (07.08. 2010). http://islamicity.com (07.08. 2010). http://www.lepost.fr/article/2009/06/22/1588158_le-congres-de-versailles-en-unclin-d-oeil.html (07.08. 2010). http://wyborcza.pl/1,75477,7909234,Dzis_Miedzynarodowy_Dzien_Rysowania_Mahometa__Pakistan.html (07.08.2010).
Pawe Schmidt www.laliki.masternet.pl. Nowy wymiar spoecznoci lokalnej
48
Pawe Schmidt
UNIWERSYTET DZKI
www.laliki.masternet.pl Nowy wymiar spoecznoci lokalnej
odstawowym problemem, z jakim chciabym si upora w ramach tego tekstu, jest relacja pomidzy stron internetow odnoszc si do wiata konkretnej spoecznoci lokalnej, a sam spoecznoci i jej wiatem. Ponadto chc zastanowi si nad aspektem metodycznym badania spoecznoci forum internetowego w odniesieniu do bada spoecznoci lokalnej. W badanym przeze mnie przypadku, strona www.laliki.masternet.pl nie tylko traktuje (raczej traktowaa, poniewa nie istnieje od 2008 roku) o rzeczywistoci lokalnej spoecznoci wsi Laliki na ywiecczynie, ale bya administrowana i wspedytowana przez czonkw tej spoecznoci. Mona odnie wraenie, e strona powicona konkretnej spoecznoci terytorialnej, a tak jest spoeczno lokalna, nadaje tej spoecznoci nowy wymiar celowoci dziaania, moe nawet istnienia. Chc zatem zrozumie, jaka jest relacja pomidzy wiatem spoecznym badanej spoecznoci i odnoszc si do niej rzeczywistoci strony internetowej, oraz czym dla badacza spoecznoci jest rzeczywisto takiej strony. Zanim jednak przejd do tych problemw, konieczne jest choby pobiene wyjanienie pojcia spoeczno lokalna. Za klasykami polskiej myli spoecznej, Florianem Znanieckim i Stanisawem Ossowskim, przyjmuj, e spoeczno lokalna jest grup powsta wok wartoci, jak jest jej (grupy) terytorium i ktrej intencjonalne wspdziaanie (zob. Ossowski 1983, Znaniecki 1986) nakierowane jest na to terytorium i jego mieszkacw. Intencjonalno dziaania i stao interakcji pomidzy czonkami spoecznoci nadaj takiej grupie wymiar wsplnotowy. Ten za, w zestawieniu aspektem terytorialnym powoduje, e nie tylko w przypadku rozwaa o spoecznociach tradycyjnych, ale take wspczenie
zjawisko wsplnoty lokalnej jako jednoci miejsca, grupy, sieci interakcji i wzorw kultury w idealny konstrukt, [] odzyskuje swoj konkretno i peni. Ponowne zbieganie si czynnikw, kiedy przesdzajcych o istocie zjawiska, a nastpnie podlegych procesom rozpadu i dekompozycji, okazuje si zatem w pewnych warunkach moliwe take obecnie, cho oczywicie powstae dzi formy nie mog by traktowane
49
jako identyczne pod kadym wzgldem z wczeniejszymi. (Bukraba-Rylska 2008: 54)
Z wczeniejszymi, a wic bd z tradycyjnymi, bd takimi, ktre badacze wsi i spoecznoci lokalnych uznali za tradycyjne (pomijam tu rozwaania Ludwika Stommy i Stanisawa Wglarza o mityzacji kultury ludowej) oparte na wsplnocie pochodzenia i wizw krwi, na adzie spoecznym rozumianym jako odzwierciedlenie boskiego porzdku, wreszcie na sposobie dystrybucji wiedzy zdeterminowanym bezporednim przekazem treci kulturowych.
Laliki rzeczywista spoeczno lokalna

Laliki s przykadem nowoczesnej wsplnoty lokalnej. Zgodnie z twierdzeniami Izabelli Bukraby-Rylskiej nowoczesno tej wsplnoty polega na zerwaniu z tradycyjn wizj wsi rolniczej zamieszkaej wycznie przez rdzennych mieszkacw. Laliki aspiruj do stania si miejscowoci turystyczn, letniskow, taki te opis znajduje si na wikszoci stron WWW, na ktrych nazwa miejscowoci si ukazuje. Jednak pooenie wsi z dala od wymaganej dla kurortu infrastruktury, skomplikowany dla przybysza ukad przestrzenny zabudowa i form rzeby terenu sprawia, e pojawiaj si w mediach take informacje takie, jak notka zamieszczona w Newsweeku:
Miejsce, w ktrym nie ma w zasadzie nic. Kilka chaup, jeden wycig podwjny orczyk na Duy Rachowiec, adnej infrastruktury. Do wypoyczalni sprztu czy wikszego sklepu trzeba wdrowa do Zwardonia albo za sowack granic, gdzie narciarze za bezcen kupuj trunki niezbdne na dugie zimowe wieczory. Sowem dziura zabita dechami. Ale jeli kto raz odwiedzi Laliki, to zawsze tam wraca. Nigdzie las wok tras narciarskich nie szumi tak piknie, nigdzie nie ma takich gralskich pierzyn i tylko tu schabowe maj rednic wiksz od talerza. (Laliki 2002)
Nic wic dziwnego, e gdy przywiozem pewnego lata do Lalik grup studentw, po drodze ze stacji PKP do miejsca zakwaterowania usyszaem wyrzut: Gdzie pan nas przywiz, panie doktorze? W tej dziurze zabitej dechami mieszka ponad tysic osb, z ktrych prawie poowa to przybysze z okolicznych miejscowoci, gralskich i lskich, mieszkajcy tu z racji maestwa z laliczaninem lub wskutek niedalekiej przeprowadzki, oraz grnicy z Grnego lska waciciele dziaek letniskowych obecnie na emeryturze, ze staym zameldowaniem w Lalikach. Taka sytuacja rodzi problem dla badacza przywizanego do tradycyjnego ujcia spoecznoci lokalnej lscy przybysze, zwani przez rdzennych mieszkacw hanysami, s nie tylko wczani do wasnej grupy, ale s jej penoprawnymi czonkami, wrcz reprezentantami, gwnie przez aktywno w dziaaniach na rzecz wsplnoty. Jawi si tutaj wyrane oddzielenie kontekstu spoecznego i etnicznego w obrazie wasnym spoecznoci laliczan. Z tradycyjn wizj spoecznoci lokalnej kci si take to, e wikszo mieszkacw Lalik ma co najmniej rednie wyksztacenie, w niemal wszystkich gospodarstwach korzysta si z Internetu powstaje zatem obraz spoecznoci bdcej zaprzeczeniem tradycyjnej, niepimiennej i izolowanej od wiata zewntrznego spoecznoci wsi. Dodatkow kontrowersj jest terytorium uznawane przez badan spoeczno za swoje. Mimo istnienia administracyjnych granic soectwa Laliki, wikszo moich rozmwcw miaa problem z opisaniem, gdzie kocz si Laliki. O ile zachodnie
50
granice wsi s niepodwaalne istniej w wiadomoci mieszkacw jako historycznie utrwalona granica ywiecczyzny i lska Cieszyskiego (obecnie jako granica powiatw ywieckiego i Cieszyskiego), o tyle pozostae granice s nie tyle nie postrzegane ile nieznany jest ich dokadny przebieg. Laliki nale administracyjnie do gminy Milwka, jednak adres pocztowy odwouje si do poczty w Zwardoniu lecym w ssiedniej gminie Rajcza. Osiedle Suche jest podzielone midzy mieszkacw Lalik i Szarego, od ktrej to wsi Laliki odczyy si w 1948 roku. Jednak cz gospodarzy z Suchego nie pogodzia si secesj i pozostaa przy dawnej gromadzie i pniejszym soectwie. Na Pawlicznem (jedno z osiedli Lalik) i ssiednim Tarlicznem (osiedle soectwa Kiczora w gminie Rajcza) mieszkacy domw pooonych przy granicy gmin odprowadzaj podatki do gminy Rajcza, za drog czc oba osiedla odnieaj suby opacane przez gmin Milwka. Ten administracyjno-przestrzenny chaos uwidacznia si take w przekazach medialnych wspomniany przez Newsweek wycig Rachowiec przypisany jest do Lalik, mimo e znaczna cz stoku narciarskiego przebiega przez teren lecego w innej gminie Zwardonia. Zabytkowa kapliczka na Pawlicznem chluba Laliczan, ktrzy j wasnymi siami odrestaurowali pojawia si na stronie spanie.pl jako atrakcja turystyczna gminy Rajcza. Mieszkacy Lalik, zarwno rdzenni grale, jak przybysze ze lska, staraj si przeciwdziaa chaosowi administracyjnemu i niejasnemu wizerunkowi wasnej wsi. W 2002 roku zawizao si Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju Wsi Laliki, od 2006 roku Laliki s uczestnikami finansowanego przez Uni Europejsk Programu Odnowy Wsi Wojewdztwa lskiego. Dziaania liderw spoecznoci gwnie zarzdu wspomnianego stowarzyszenia skupiaj si na negocjacjach dotyczcych przebiegu drogi ekspresowej S69, zabezpieczeniu pasa wzdu drogi, budowy kadek dla pieszych itp. Ponadto, w czasie reformy systemu edukacji mieszkacy Lalik wywalczyli powikszenie i modernizacj budynku miejscowej szkoy, nie udao im si jednak przekona wadz gminy do utworzenia w Lalikach gimnazjum. Starsz inicjatyw bya spoeczna budowa kocioa parafialnego usytuowanego blisko skrzyowania drg prowadzcych do Zwardonia i Koniakowa, co podkrelio centralno tego miejsca. Oddolna inicjatywa mieszkacw Lalik i Zwardonia prowadzi do wyodrbnienia w strukturach administracyjnych Polski nowej gminy.
Rozgoryczenie mieszkacw Zwardonia (gmina Rajcza) i Lalik (gmina Milwka) siga zenitu. Jedni podnosz gos tylko po to, by sia ferment i szerzej zaistnie, niewane w jakim kontekcie. Drudzy twierdz, e ten plan jest dobry, bo ich gminy o nich nie dbaj. O co chodzi? Rozgoryczonym mieszkacom zamarzyo si utworzenie wasnej gminy. Niemiao planuj secesj, bo ich macierzyste gminy, jak twierdz, o nich zapominaj. [] W skad nowej gminy, wg pomysodawcw, miayby wej rwnie Kiczora (gmina Rajcza), oraz niektre przysiki. Nowa gmina miaaby wtedy 33 km kw. i ok. 2,5 tys. Mieszkacw. (mal 2008)
Podejmowanie wsplnych dziaa na rzecz wasnej spoecznoci ma tutaj przede wszystkim wymiar, ktry mona okreli obywatelskim. wiadomo moliwoci dokonania zmian w wiecie wasnej spoecznoci opiera si w przypadku laliczan na wiadomoci uwikania w struktury administracyjne pastwa, takie jak: gmina, powiat, wojewdztwo, oraz wiadomoci praw obywatelskich prawa do stowarzysze, wolnoci sowa i tym podobnych. Celowo pomijam tutaj inne dziaania spoeczne podejmowane przez mieszkacw Lalik i noszce cechy intencjonalnego wspdziaania, takie jak rodzinna i ssiedzka pomoc w pracach polowych, dziaania w ramach wsplnoty lenej i tym podobne, gdy intencjonalno takich dziaa nie zawsze
51
odnosi si do kontekstu caej spoecznoci lokalnej i jej terytorium. W dziaania na rzecz poprawy infrastruktury oraz przeciwdziaania chaosowi administracyjno-przestrzennemu uwikaa si znaczna cz mieszkacw Lalik, zarwno mieszkacw rdzennych, jak i przybyszw, ktrzy nie s zaangaowani w tradycyjne formy wspdziaania. Ponadto obywatelski wymiar intencjonalnego wspdziaania na rzecz wasnej spoecznoci uwidoczni si take w Internecie.
Laliki wirtualna spoeczno lokalna

Jedn z form intencjonalnego wspdziaania byo stworzenie w 2004 roku przez jednego z laliczan internetowego vortalu Lalik laliki.masternet.pl. Przeniesienie dziaa spoecznych ze wiata rzeczywistego w wiat sieci nie oznacza tutaj kreacji nowej, samoistnej rzeczywistoci. To raczej przeniesienie, cho nie idealne odzwierciedlenie, rzeczywistoci spoeczno-kulturowej Lalik za porednictwem medium informatycznego, jakim jest Internet. Tak jak Laliki s powizane relacjami i odniesieniami z szersz rzeczywistoci (gmina, powiat, Polska, wiat), tak vortal i zawarte w nim forum powizane zostay z globalnymi zasobami sieci (portal zosta zaoony na kanadyjskim serwerze masternet, by widoczny w wyszukiwarkach internetowych, pojawia si w linkach umieszczonych na innych stronach WWW) oraz z fizyczn rzeczywistoci przyrodnicz (przez zamieszczanie treci dotyczcych konkretnych miejsc, nie tylko Lalik). Treci postw na forum.laliki.masternet.pl podzieliem roboczo na dwie kategorie globalne i lokalne. W pierwszej grupie znajduj si wpisy: na wiecie, w Polsce i ponadprzestrzenne po godzinach miejsce dla postw o filmie, muzyce, grach, dowcipach czyli o szeroko rozumianej rozrywce. Posty lokalne, to ogoszenia typu kwatery szukam, informacje o Lalikach i okolicach zamieszczane przez uytkownikw forum i czsto przeklejane z innych stron, wreszcie subiektywne opisy Lalik w rubryce Laliki dla mnie s... Naley pamita, e badane forum byo oglnodostpne, jak niemal wszystkie strony WWW i forum internetowe. Jak zauwaya Anna Baszczyk,
Podejmujc decyzj korzystania z sieci naley mie na uwadze to, e ma ona charakter publiczny. Jest to jedna z jej zalet, a zarazem najwiksze przeklestwo, poniewa kady z kadym moe si poczy, czy kto ma na to ochot czy nie (Baszczyk 2001: 70)
Do kwestii publicznoci informacji zamieszczanych w sieci powrc w dalszej czci tekstu. Na razie istotne dla moich rozwaa jest to, e mimo lokalnoci forum jego uytkownikami stali si nie tylko mieszkacy Lalik ale take mieszkacy okolicznych wsi (gwnie Milwki i Kamesznicy), letnicy odwiedzajcy Laliki od czasu do czasu oraz osoby bezporednio z Lalikami nie zwizane, przebywajce na forum ze wzgldw towarzyskich lub z czystej ciekawoci. Zesp uytkownikw forum przypomina pocztkowo przypadkowy zbir osb przebywajcych w tym samym czasie w atrakcyjnej turystycznie miejscowoci do czego wszak Laliki aspiruj w niektrych odsonach obecnych byo wicej turystw ni miejscowych. W wielu postach, zwaszcza zamieszczanych przez administratora strony pochodzcego z Lalik, prezentowana bya atrakcyjno Lalik. Byy to informacje o zespole dziecicym Spod Kikuli, doniesienia z zawodw narciarstwa biegowego i biathlonu (biatlonistka Magdalena Gwizdo i biegacz Janusz Krelok to rodowici
52
Laliczanie), wreszcie fotorelacje z prac rewitalizacyjnych przy kapliczce na Pawlicznem. Bya to prba swego rodzaju idealizacji wsi omijanie przyziemnych, acz wakich problemw zwizanych gwnie z sytuacj ekonomiczn spoecznoci lub nieprzychylnoci urzdnikw na rzecz prezentacji wiata wyobraonego, dostosowanego do oczekiwa wasnych i przedstawie innych, podobnych wiatw w Internecie.
Internet sta si na naszych oczach pozytywn alternatyw dla nie-elektronicznej rzeczywistoci kulturowej; omija bowiem i uniewania opresyjne stratyfikacje spoeczne, podziay rasowe, klasowe, etniczne, ekonomiczne i pciowe; jest realn manifestacj Wiey Babel, symbolem wolnoci dla kadego jzyka, kadego gosu i punktu widzenia. (Kuligowski 2002: 95)
Opis sieci dokonany przez Waldemara Kuligowskiego odnosi si do hipertekstualnoci i demokratyzacji Internetu, ktre umoliwiaj kreacj rzeczywistoci takiej, jak chciaby j widzie autor zamieszczanej informacji. Z drugiej strony te same cechy globalnej sieci mog spowodowa negatywn ocen intencji autora. Rzeczywisto bardzo szybko zacza dominowa nad prbami wyidealizowania Lalik. Naley bowiem pamita, e za nickami uytkownikw forum stali autentyczni ludzie realizujcy swoje Ja w rzeczywistym wiecie, dowiadczajcy rzeczywistoci Lalik bez porednictwa elektronicznego medium. Istotny jest tutaj brak anonimowoci na forum Lalik. Niemal wszyscy uytkownicy ujawnili cho cz swoich danych personalnych najczciej byo to miejsce zamieszkania, rzadziej adres e-mail lub autentyczne zdjcie wykorzystywane jako awatar. Wzgldn gwarancj anonimowoci posiadali uytkownicy spoza Lalik (tych rzeczywistych) i okolic wsi. Jednak miejscowi, mimo ukrywania si za nickami, rozpoznawali si bez problemw. wiadczyy o tym wpisy typu:
> zanim poszede na studia miae inne pogldy
lub zwroty demaskujce tosamo ukryt za nickiem uytkownika forum, jak na przykad:
> niech Pan co z tym zrobi Panie Jzku.
W ostatniej wypowiedzi wida dodatkowo przeniesienie formy grzecznociowej z rzeczywistych interakcji, co z zasady jest obce nielokalnym forum internetowym, gdzie, podobnie jak w caym Internecie, zgodnie z przyjt przez internautw netykiet dochodzi do zrwnania partnerw interakcji poprzez zaniechanie grzecznociowych zwrotw typu Pan, Pani i zniwelowania dystansu pomidzy uytkownikami forum. Umoliwia to nie tylko zachowanie wzgldnej anonimowoci wynikajcej ze specyficznej waciwoci kontaktw zawieranych w Intenecie, w ktrym jeste tym, kim mwisz, e jeste, i na tym zaoeniu tworzy si z czasem sie kontaktw spoecznych (Castells 2003: 150), ale take wywarcie wikszej presji na adresata wypowiedzi poprzez bezporednie kierowanie komunikatu do pozornie znanej wszak nazywanej per ty osoby. Ograniczenie gwarancji anonimowoci na forum Lalik nie przeszkodzio przerodzeniu si wpisywanych postw w swoisty Hyde Park1. Forum, zwaszcza w czasie
Nota bene taka grupa postw take istniaa w ramach opisywanego forum. Podejmowane tam tematy nie dotyczyy jednak wiata Lalik, lecz odnosiy do ogu rzeczywistoci. Byy to sdy i opinie o wydarzeniach z kraju i wiata, wypowiedziach politykw, czy wreszcie o oglnoludzkich postawach i wartociach. Ze wzgldu na zawarto postw (niecenzuralno lub niepolityczno) byy one czsto usuwane z forum przez moderatora).
1
53
wyborw parlamentarnych, samorzdowych czy wreszcie wyborw na stanowisko wjta lub sotysa, stao si miejscem wymiany pogldw politycznych i personalnych atakw. Bya to kolejna paszczyzna przeniesienia rzeczywistych interakcji do wiata sieci. Co ciekawe, w dyskursie, prowadzonym czsto w niezbyt kulturalny sposb, brali udzia ludzie majcy sta moliwo wymiany pogldw face to face, a mimo to wybierali przekaz i kontakt zaporedniczony przez Internet. Aktywno na forum staa si alternatywnym sposobem oddziaywania na rzeczywisto spoecznokulturow spoecznoci lokalnej. Staa si dziaaniem spoecznym samym w sobie nakierowanym nie na spoeczno samego forum, ale na spoeczno lokaln Lalik. Wymiana zda w realu staa si jakby mniej wica przypominaa ustalanie czego na gb. Post na forum zacz nabiera siy sprawczej oddziaujcej bezporednio na nie-elektroniczn rzeczywisto. Mona tutaj postawi tez, e forum Lalik nie stanowio odrbnej, samoistnej rzeczywistoci. Stao si nie tyle odzwierciedleniem znanej, wasnej rzeczywistoci, ile narzdziem dla dziaa podejmowanych na rzecz wasnej spoecznoci, a przynajmniej dziaania takie wspomagajcym, wzgldnie z punktu widzenia badacza now sfer podejmowanych dziaa i interakcji. Dostrzeenie potrzeby zmiany
Dziaanie bezporednie (interakcje rzeczywiste)
Aktywno na forum (interakcje wirtualne)
Oddziaywanie na wiat spoecznoci lokalnej Naley przy tym pamita, e rozpatrujemy tutaj nie tyle rzeczywiste dziaanie i wspdziaanie, ile dziaanie i wspdziaanie intencjonalne. Uwaga badacza kieruje si tutaj bardziej w stron intencji autorw dziaa, ni na rzeczywisty efekt podejmowanych akcji. Dziaanie spoeczne nakierowane jest na konkretne, postrzeone przez autorw dziaania zjawisko w konkretnej, dowiadczanej przez nich rzeczywistoci spoeczno-kulturowej. Dziaanie wymaga zatem okrelenia celu, zaoenia planu i efektu dziaania, a wic uprawomocnienia jego racjonalnoci. Intencj dziaania jest zatem dostrzeenie potrzeby zmian w otaczajcej czowieka rzeczywistoci dlatego kade dziaanie jest wywoane jakim motywem, ktry dla badacza moe by bardziej zajmujcy ni sam efekt dziaania, bdcy bardziej istotny dla autora dziaania. W badaniu wspdziaania w ramach spoecznoci lokalnej moe by przydatne poszukiwanie zgodnoci motyww partnerw interakcji, jak jest samo wspdziaanie. Mona powoa si tutaj na przekadalno motyww dziaania przedstawion przez Alfreda Schutza (1984: 172-176). Wedug Schutza ludzie podejmuj dziaania spoeczne w oparciu o dwa rodzaje motyww motyw aeby i motyw poniewa. Lider spoecznoci zbierajcy podpisy pod petycj dziaa z motywem poniewa poniewa zosta do tego sprowokowany polityk wadz gminy. Dziaa take z motywem aeby aeby efektom tej polityki si przeciwstawi, aeby pozyska zwolennikw
54
i udowodni masowoci protestu bdy dziaa wadz. Ludzie podpisujcy si pod petycj dziaaj z motywem poniewa poniewa zostali sprowokowani dziaaniem lidera, oraz z motywem aeby zgodnym tutaj z zakadanym efektem dziaania samego lidera. Przedkadajc podpisan petycj lider dziaa nadal z tym samym motywem aeby, ale take z nowym motywem poniewa poniewa zosta teraz zobligowany do takiego dziaania przez swych wspdziaajcych. Taka zaleno pomidzy motywami dziaa powoduje uprawomocnienie podjcia jakiegokolwiek dziaania na rzecz wasnej spoecznoci, powoduje uprawomocnienie jego racjonalnoci, wreszcie ksztatuje szczeglny rodzaj interakcji, ktrej partnerzy czuj si wspautorami dziaa spoecznych. Przekadalno i zgodno motyww charakteryzuje zarwno interakcje rzeczywiste, jak i interakcje podejmowane na forum wsi Laliki. Na forum Lalik podjto dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej. Po tragicznej mierci trzynastoletniej mieszkanki Lalik ktra na ruchliwej drodze krajowej biegncej przez Laliki wpada pod rozpdzonego mercedesa, wychodzc zza gimbusa odwocego j ze szkoy w Milwce rozptaa si dyskusja o braku gimnazjum w Lalikach. Jak wspomniaem wczeniej, w latach poprzedzajcych reform szkoln zbudowano tu szko majc pomieci uczniw omioklasowej podstawwki. Po reformie samorzd nie zorganizowa w nowym budynku gimnazjum, co spotkao si z niezadowoleniem laliczan. Po wypadku, oywione dyskusje na forum doprowadziy do wystosowania ponownego protestu do wadz gminy w sprawie gimnazjum w Lalikach niestety bezskutecznego. W 2006 roku doszo na amach forum do krytyki dziaa wczesnego sotysa Lalik. Cz postw miaa charakter osobistych wycieczek czy wrcz oszczerstw, jednak treci postw na tyle wpyny na mieszkacw Lalik (oczywicie dyskusja prowadzona bya rwnolegle take poza sieci), e sotys zosta odwoany, a nowym wybrano prezesa Stowarzyszenia na Rzecz Rozwoju Wsi Laliki. Dziaania podejmowane na forum znalazy odzew take w okolicznych spoecznociach, gdzie forum byo do uwanie ledzone. Na stronie Milwki www.milwka.pl znalazem nastpujc rozmow:
> podobno odwoali soltysa milowki ???? > a naszego si nie da odwoa. to by byo fajnie ??????!!!!!!! (wpis mieszkaca wsi Szare P. S) () > da si odwoa kadego, ale jako szary obywatel moesz tylko postara si o podpisy 10% wyborcw soectwa pod wnioskiem i skierowa go do rady gminy. () > a co si dzieje z sotysem Milwki? > ano siedzi na forum Lalik
Forum wsi Laliki stao si dodatkowym obszarem intencjonalnego wspdziaania spoecznoci lokalnej. Nadao spoecznoci Lalik nowy wymiar dyskusje prowadzone na co dzie w bezporednich kontaktach zostay przeniesione w bardziej formalny aspekt komunikacji internetowej zostay zarchiwizowane w zasobach sieci, a co za tym idzie, upublicznione. Upublicznienie dziaa powoduje, e nie mona si z nich wycofa bez naraenia si na kompromitacj. Naley bowiem pamita, e w lokalnych dyskusjach brali udzia ludzie spoza spoecznoci Lalik, oraz o tym, e do zamieszczonych na forum treci potencjalny dostp mia kady uytkownik Internetu.
55
Jak wspomniaem, aktywno na forum staa si dziaaniem samym w sobie majcym wpyw na rzeczywist spoeczno lokaln. W 2008 roku forum i cay internetowy vortal wsi Laliki znikny z sieci. Nie znam przyczyn likwidacji strony moe wpyno na to zbytnie upolitycznienie forum, moe po prostu spowodowane byo ukoczeniem studiw przez administratora strony i podjcie przez niego pracy w Katowicach. Czas mojego uczestnictwa na forum by istotnym rozszerzeniem kontekstu bada prowadzonych w realnej spoecznoci. Czy samo forum stao si dla mnie terenem bada?
laliki.masternet.pl wirtualny teren bada?

Aby odpowiedzie na to pytanie, trzeba rozsdzi czym jest teren bada etnologicznych oraz jaka jest zaleno midzy rzeczywistym wiatem spoecznoci lokalnej, a jego wirtualnym przedstawieniem w sieci. Sens sowa teren w pracach etnologicznych ostatniej dekady wskazuje na jego poszerzenie o znaczenia wykraczajce poza rozumienie terenu jako kategorii przestrzennej. Terenem moe by literatura, czowiek i tworzone przez niego wyobraenia, sieci powiza spoecznych i inne obszary badawcze kojarzone wczeniej z przedmiotem, czy obiektem bada, nie za z polem, w ktrym badania te s prowadzone. Jak zauway Marcin Brocki:
teren czsto jest traktowany jako metafora, jako teren. Za przykadem Jamesa Clifforda pojawiaj si w naszej etnologii gosy, e bycie w terenie naley traktowa jako figur retoryczn, zapominajc niekiedy, e zmetaforyzowanie terenu byo wynikiem tego, e literalne znaczenie nie obejmowao zoonoci pozyskiwania danych w terenie, a w szczeglnoci sztucznie separowao teren od jego reprezentacji. (Brocki 2006: 62)
Zmetaforyzowany teren moe by traktowany zatem jedynie jako kontekst, w ktrym badacz umieszcza swoje rozwaania o czowieku i jego rzeczywistoci, jednak w takim przypadku rodzi si pytanie: po co badaczowi badania terenowe? Jestem zwolennikiem empirycznego poznania wiata. Traktuj zatem teren jako rzeczywisty wiat, w ktrym badani przeze mnie ludzie realizuj swoje ycie, tworzc wizi midzyludzkie, sieci powiza spoecznych, podejmujc dziaania, ktre to wizi, sieci powiza i dziaania s przedmiotem moich bada. Tak rozumiany teren jest nie tylko kontekstem umoliwiajcym ugruntowanie wiedzy o wiecie poprzez odniesienie jej do konkretnego przykadu, ale rdem wiedzy o konkretnym wiecie, dla ktrej kontekstem staje si pozaterenowa wiedza, dziki ktrej mog zinterpretowa pozyskane w terenie dane. Zdaj sobie spraw, e dane te pozyskane poprzez wywiad lub wasne postrzeenia spisane w formie notatek stanowi nie tyle samoistne fakty ile przykady przedstawienia tych faktw dokonane przez badanych i przez mnie samego. To jednak nie zmienia istoty samego terenu i bycia w nim. Wskazuje jedynie na wspomniane przez Marcina Brockiego ograniczenia wynikajce z literalnego sensu sowa teren. Badanie spoecznoci lokalnej Lalik polegao na ograniczonym uczestnictwie w tej spoecznoci. Uczestnictwie ograniczonym czasem spdzanym w Lalikach oraz dystansem pomidzy czonkami spoecznoci, a mn i moimi wsppracownikami studentami. Dystansem, ktry na wielu poziomach interakcji udawao si skrci, ale nie zniwelowa. Uczestnictwo, mimo tych ogranicze, byo jednak uczestnictwem polegajcym na kontakcie z ludmi ich emocjami, troskami, przeyciami, ktre staway
56
si urzeczywistnione bd w rozmowie, bd we wsplnym dowiadczeniu. Poszerzenie terenu bada o badanie forum stworzonego i uytkowanego przez mieszkacw wiata bdcego terenem moich bada poszerzyo asortyment rde wiedzy o badanym wiecie oraz kontekst do interpretacji zasobw tej wiedzy. Badania polegajce na byciu w terenie oznaczaj uczestnictwo w yciu badanych ludzi. Podobnie badanie forum polegao na uczestnictwie w nim. Naley jednak pamita, e uczestnictwo w forum to kontakt z prezentacj autorstwa prawdziwego czowieka, ale nadal jedynie z prezentacj. Moliwe, e piszc odpowied na posta, w czowiek jest bardziej szczery ni w kontakcie twarz w twarz, ale po pierwsze nie sposb tego zweryfikowa, po drugie, mimo wzbogacenia form wypowiedzi elektronicznej o rnego rodzaju akronimy, homofony czy emotikony, w kontakcie zaporedniczonym przez Internet brakuje pozawerbalnej sfery interakcji. Nie przeciwstawiam tutaj rzeczywistego wiata badanej spoecznoci jemu odzwierciedleniu w Internecie. Oczywicie nie sposb traktowa obrazu wiata przedstawionego na stronie WWW jako rwnowanego dla samego badanego wiata, choby przez wspomnian wczeniej idealizacj tego obrazu. Podobnie sieci powiza mieszkacw tego wiata nie przekadaj si w peni na sieci powiza uytkownikw forum. Jednak forum nie stao si dla mnie nowym terenem bada, a jedynie teren w poszerzyo. Traktuj wypowiedzi na forum tak samo, jak wypowiedzi w rozmowie z badanymi, sytuacje opisane na forum tak, jak opowieci wywoane wywiadem, uytkownikw forum, tak jak moich rozmwcw. Forum staje si zatem zjawiskiem w realnym wiecie, zjawiskiem stanowicym przedmiot bada, nie za odrbnym wiatem i co by z tego wynikao odrbnym terenem bada. Badanie forum bez wczeniejszej wiedzy o Lalikach nabytej przez pobyt w rzeczywistym terenie powodowaoby, e treci forum mogyby by dla mnie po prostu niezrozumiae (nie mwic o tym, e nudne), na pewno za wyrwane z kontekstu, jakim jest tutaj rzeczywisty wiat badanej spoecznoci. Takie rozumienie forum laliki.masternet.pl (jak te kadego forum bdcego przedmiotem bada etnologicznych) jest moim zdaniem zgodne z rozumieniem jego uytkownikw, a zwaszcza mieszkacw Lalik. Forum, o czym pisaem wczeniej, stao si narzdziem i miejscem wypowiedzi badanych ludzi, ktrzy odwoywali si do rzeczywistego wiata bdcego ich miejscem realizacji dziaa i dziaa tych celem. Forum, podobnie jak cay Internet, mimo wytworzenia swoistych dla siebie znacze, prezentacji i sieci powiza, jest przede wszystkim komunikatem (por. Castells 2003) lub zbiorem komunikatw posiadajcym nierozerwalne odniesienia do wiata realnego. Forum staje si wic efektem dziaania oraz miejscem dla podejmowania kolejnych dziaa przez czonkw badanej spoecznoci lokalnej. Rozumiejc spoeczno lokaln jako wsplnot intencjonalnego wspdziaania i dostrzegajc now form wspdziaania w postaci lokalnego forum internetowego, musiaem wczy samo forum w obszar bada. Uczestnictwo w forum pozwolio mi by na bieco z badan spoecznoci w czasie mojej nieobecnoci w Lalikach. Niewtpliwie pozwolio na ugruntowanie wiedzy o przedmiocie i obszarze bada, ale nie mogo zastpi rzeczywistego kontaktu z rzeczywistymi ludmi. Przebiegao niejako rwnolegle do fizycznego badania lokalnej spoecznoci Lalik.
57
Badacz
Teren rzeczywisty Uczestnictwo w spoecznoci (kontakt z czowiekiem)
Teren wirtualny Uczestnictwo w forum (kontakt z prezentacj)
Peny ogld badanej rzeczywistoci spoeczno-kulturowej Podstaw bada by kontakt z czowiekiem staym uczestnikiem rzeczywistoci spoeczno-kulturowej Lalik. Forum stao si dodatkowym narzdziem umoliwiajcym dotarcie do ludzi, do ktrych w czasie bada prowadzonych w Lalikach z rnych przyczyn dotrze nie mogem. Przez wiadomo kontaktu z prezentacj proponowan przez uytkownikw forum nie prowadziem przez Internet rozmw mogcych zastpi rzeczywisty wywiad. Wymiana uwag na forum ograniczaa si do krtkich komentarzy majcych wywoa wygoszenie opinii nie za penych opowieci wykraczajcych poza form postu czy komentarza. Prba wywoania opowieci o Lalikach zgoszona w pocie umieszczonym w zakadce Laliki dla mnie s... speza na niczym. Mimo duej liczby (ponad 1200) odson nikt nie odpowiedzia na mj apel. Ponadto rozmowy na forum nie mogy zastpi rzeczywistego kontaktu z ludmi, uczestnictwa w spoecznoci i zwizanej z nim obserwacji dziaa, zachowa i wzorw kultury. Po pierwsze dlatego, e obcowanie z prezentacj, nie z ywym czowiekiem ogranicza sposb komunikacji do wyrae czysto jzykowych, po drugie, spoeczno forum rnia si od spoecznoci Lalik nie tylko skadem osobowym ale take formami wypowiedzi i wzorami zachowa, mimo wzgldnego przeniesienia realnych wizi i wzorw ze wiata realnego w wiat elektroniczny. Forum wsi Laliki stao si dla mnie dodatkowym narzdziem badawczym, a raczej dodatkowym polem obserwacji i ograniczonego uczestnictwa w badanej spoecznoci. Dla spoecznoci tej, odnoszc si do poruszonych we wstpie rozwaa Izabelli Bukraby-Rylskiej, forum poszerzyo sie interakcji, co za tym idzie powikszyo zasb wzorw kultury, rozumianych jako wiedza czonkw spoecznoci o sposobach realizacji celu wspdziaania. Literatura: Baszczyk A., Przestrze w wymiarze wirtualnym, [w:] Przestrzenie miejsca, wdrwki. Kategoria przestrzeni w badaniach kulturowych i literackich, red. Kowalski P., Uniwersytet Opolski, Opolskie Towarzystwo Przyjaci Nauk, Opole 2001, s. 69-78. Brocki M., Zaangaowanie dystans struktura wiedzy antropologicznej, [w:] Kultura profesjonalna etnologw w Polsce, red. Brocki M., Grny K., Kuligowski W., Uniwersytet Wrocawski, Wrocaw 2006, s. 61-70. Bukraba-Rylska I., Socjologia wsi polskiej, PWN, Warszawa 2008.
58
Castells M., Galaktyka Internetu. Refeleksje nad Internetem, biznesem i spoeczestwem, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2003. Kuligowski W., Internet jako Ziemia Obiecana czy post coitum triste, Kultura i Spoeczestwo, rok XLVI, nr 1, 2002, s. 91-101. Laliki, Laliki k. Zwardonia, Newsweek, 10.11.2002, s. 94. Ossowski S., O osobliwociach nauk spoecznych, PWN, Warszawa 1983. Schutz A., Potoczna i naukowa interpretacja lidzkiego dziaania, [w:] Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii wspczesnej, red. Mokrzycki E., Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 137-192. Znaniecki F., Grupy spoeczne jako wytwory uczestniczcych w nich jednostek, [w:] Znaniecki, Szacki Jerzy, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 293-308.
rda internetowe: www.forum.laliki.masternet.pl: dostp lipiec 2005-padziernik 2007. mal, Laliki, Zwardo. Secesja przy granicy?, www.naszemiasto.pl/katowice/wydarzenia, 09.05.2008. www.milwka.com: dostp 20.11.2008. www.spanie.pl: dostp 12.10.2009.
Agnieszka Poniak Za klasztornym murem... Wsplnoty zakonne i ich wizerunek w Internecie
59
Agnieszka Poniak
UNIWERSYTET JAGIELLOSKI
Za klasztornym murem... Wsplnoty zakonne i ich wizerunek w Internecie

komunikowanie si stanowi rdze kultury i waciwie samego ycia1
oci katolicki postrzegany jest stereotypowo jako instytucja niezwykle konserwatywna, a jednak nie kto inny, lecz papie moe wystpi w roli wieszcza Internetu i jego roli w yciu Kocioa. W 1990 r. Jan Pawe II w Ordziu na Dzie rodkw Spoecznego Przekazu mwi: Bezporedni dostp do informacji umoliwia Kocioowi pogbienie dialogu ze wspczesnym wiatem. W nowej kulturze komputerw Koci moe szybciej informowa wiat o swoim credo i wyjania swe stanowisko wobec kadego problemu czy wydarzenia (za www.opoka.org.pl). Krtki przegld historii Internetu mwi nam, e w 1991 roku grupa brytyjskich naukowcw stworzya pierwszy w wiecie serwer internetowy i zaoya na nim stron WWW. Niestety, w dostpnych rdach nie znalazam bliszych szczegw na ten temat (by moe dlatego, e bya to jeszcze wtedy technologia militarna). Do uruchomienia pierwszej amerykaskiej strony WWW doszo pitego grudnia 1991 roku, na Uniwersytecie w Stanford. Byy to strony tekstowe. Natomiast w 1993 roku zostaje uruchomiony pierwszy w Polsce serwer stron WWW (por. Wikipedia/Internet)2. I jak tu nie wierzy w prorocze sowa papiea? Internet w kociele pojawi si niedugo potem. Koci szybko nauczy si wykorzystywa to nowe narzdzie do swoich celw. Stolica Apostolska w Niedziel Wielkanocn w 1997 r. uruchomia serwis internetowy: www.vatican.va. Natomiast obecnie prawie wszystkie diecezje na wiecie (nawet w Afryce i Azji) posiadaj swoje strony internetowe; ma je rwnie wiele parafii, a take innych instytucji kocielnych i zakonw. Za porednictwem Internetu mona uczestniczy w aktach o charakterze religijnym, na przykad we mszy witej czy przystpowa do sakramentw
Cytat przypisywany Franzowi Boasowi, przytoczony przez Edwarda T. Halla w ksice Ukryty wymiar. Hall Edward T., Ukryty Wymiar, Warszawskie Wydaw. Literackie Muza, Warszawa 2001. 2 Powysze informacje pochodz ze stron internetowych Wikipedii, ktra sama w sobie jest rdem o swoistym charakterze tworzona (anonimowo) przez samych uytkownikw Internetu dla innych jego uytkownikw. Std nie moe by traktowana jako rdo naukowe, jednak z braku innych rde o charakterze historycznym zdecydowaam si odwoa (ze wiadomoci paradoksalnoci tego faktu) do encyklopedii Internetowej szukajc informacji o historii rozwoju Internetu.
1
60
takich jak spowied (cho wydaje si, e w samej idei sakramentu ley osobista relacja pomidzy szafarzem a uczestnikiem); do makabrycznym pomysem s powstajce w Internecie wirtualne cmentarze, i tym podobne3. Zgromadzenia zakonne nie pozostaj w tyle i take zakadaj wasne strony internetowe. Za porednictwem tych witryn mona dowiedzie si wielu ciekawych rzeczy na temat historii, jak rwnie aktualnoci, ycia codziennego i dziaalnoci danego zgromadzenia. Ciekawi mog na niektrych stronach odby wirtualne wdrwki po klasztorze. Internet daje poczucie moliwoci zerknicia za klasztorny mur i uchylenia rbka tajemnicy zwizanej z yciem za klauzur. W swoim artykule podejmuj analiz zawartoci wybranych stron internetowych eskich zgromadze zakonnych, traktujc te witryny jako element dyskursu zewntrznego, ktry zgromadzenia zakonne kreuj na potrzeby (gwnie wieckiego) odbiorcy4. W tym rozumieniu strony internetowe staj si elementem swoistej autoprezentacji5.
Siostry na chat'cie
Przykad wykorzystania moliwoci sieci przez zakon zamknity klauzurowy, by odsoni rbek tajemnicy zwizanej z yciem zakonnym, znajdziemy ogldajc zapis chat'u, ktry odby si dwudziestego smego kwietnia 2002 roku pomidzy siostrami kapucynkami, a zainteresowanymi internautami. Oto fragment:
ciekawy: co spowodowao, e zgodziycie si na t rozmow? siostry_kapucynki: Od ponad roku przysyane s do nas przez Internet intencje modlitewne. Jest ich bardzo duo a wiele osb cigle nas pyta o nasze ycie codzienne. Zdajemy sobie spraw, e nasze ycie owiane jest swego rodzaju tajemnic i dlatego czsto powstaje wiele faszywych wyobrae, czasem zoliwoci i niezrozumienia. Dlatego chciaymy cho w ten bardzo niedoskonay sposb przybliy t form ycia zakonnego i spotka si z tymi, ktrzy tak czsto do nas pisz. (www.katolik.pl)
Jak deklaruj siostry, w powyszym fragmencie jednym z gwnych motyww, ktrymi kieruj si zgromadzenia umieszczajc informacje w Internecie, jest ch zblienia si do wiata, do ludzi wieckich, udowodnienia swojej zwykoci, walka ze stereotypami, za pomoc tej wirtualnej (post)nowoczesnej w swej istocie formy spotkania.
3 Wszystkie te dziaania budz pytania o aktualno wymogu wsplnotowego charakteru pewnych aktw spoecznych, o wspczesny charakter wsplnoty, spoecznoci i tym podobne, ktre jednak, cho ciekawe, nie s przedmiotem tego artykuu, naley jednak o nich pamita. 4 Zaznaczam, e wszystkie wykorzystane w tekcie ilustracje, zdjcia oraz elementy graficzne pochodz z oglnie dostpnych, oficjalnych stron internetowych wybranych zgromadze zakonnych i nie s oznaczone klauzul o prawach autorskich. Strony internetowe zgromadze zakonnych traktuj jako rdo dla badacza-etnografa a zawarte na nich ilustracje podaj jako przykady w swojej analizie. 5 Problem autoprezentacji jest niezwykle istotny dla antropologa, ktry interesuje si wizerunkiem danej grupy (etnicznej, spoecznej i innych). Dynamika sposobw autoprezentacji i kreowania wasnego wizerunku zarwno na potrzeby wewntrzne grupy jak i na zewntrz znacznie si zmienia wraz z upowszechnieniem si narzdzia jakim jest Internet. Badacz spoeczny nie moe przej obok tego zjawiska obojtnie.
61
Pokosie Vaticanum II
Sobr Watykaski II jako jedno ze swoich gwnych credo wnis do wspczesnego Kocioa ide aggiornamento, czyli zblienia do wiernych. Odczytujc t ide zakony postawiy sobie za cel walk z tajemniczoci i niedostpnoci ycia klauzurowego. Nie oznacza to, e klasztory otworzyy swoje podwoje na ocie i zaczy zaprasza goci do klasztornych cel i za klauzur. Siostry staraj si jednak, na ile to moliwe, opowiada o swoim yciu, przyblia jego ide i codzienne realia, otwiera si na ludzi i ich problemy, a nie izolowa za murami. Z pomoc tym dziaaniom przychodzi nowoczesna technologia, ktra umoliwia zakonom, w swej istocie wci jednak bdcym poza wiatem, zaistnienie, prezentacj i popularyzacj tego typu ycia poprzez Internet. Echa soboru Watykaskiego II, poczone z zaleceniem, aby Koci nie stroni od zdobyczy nowoczesnoci, sycha w sowach skierowanych do osb konsekrowanych, wypowiedzianych przez Ojca witego Jana Pawa II podczas szstej pielgrzymki do Ojczyzny w 1997 roku, w trakcie homilii na Jasnej Grze:
Wpatrzeni w przykad w. Wojciecha z gorliwoci i wytrwaoci pracujcie nad pogbianiem wiary i odnow ycia religijnego wiernych, nad wychowaniem chrzecijaskim dzieci i modziey, formacj duchowiestwa, na niwie misyjnej a po krace ziemi, w rnych dziedzinach spoecznego przekazu. Otaczajcie szczegln trosk rodowiska najbardziej potrzebujce pomocy: rodziny znajdujce si w trudnym pooeniu, ubogich, opuszczonych, cierpicych, ludzi odrzuconych przez wszystkich. Szukajcie nowych drg wprowadzania Ewangelii we wszystkie dziedziny ludzkiej rzeczywistoci. To bogate soborowe i posoborowe Magisterium Kocioa odnoszce si do ycia konsekrowanego trzeba coraz lepiej poznawa, rozwaa, czyni przedmiotem refleksji osobistej i wsplnotowej, aby wasze Zgromadzenia i Instytuty mogy si odnawia i rozwija wedug zamysu Boego, z godnie z duchem waszych zaoycieli i w penej komunii z pasterzami Kocioa. (za www.czestochowa.us)
Antropologia, jako nauka spoeczna, bada wszelkie przejawy kultury. Jej tradycyjne pola badawcze obejmoway midzy innymi spoecznoci plemienne, systemy pokrewiestwa, wymiany, systemy ekonomiczno-gospodarcze spoecznoci zwanych pierwotnymi. Z czasem zainteresowanie antropologw zwrcio si ku bliszym im kulturowo obszarom, zaczto bada spoeczn i kulturow przestrze miast, wsi, antropologowie zajli si analiz teatru, filmu czy literatury. Poczesne miejsce wrd zainteresowa naukowcw zaja wspczesna kultura popularna. Antropologiczne badania Internetu mona potraktowa jako naturaln kontynuacj zainteresowania antropologw problemem spoecznoci. Internet, bdc bez wtpienia tworem kultury, sta si niezwykle istotnym narzdziem komunikacji, stworzy globaln sie nie tylko dla wymiany informacji, ale i przestrze, w ktrej powstaj nowoczesne wersje spoecznoci internetowych, zawizuj si (niekiedy zaskakujco bliskie) wizi. Internet moe by postrzegany jako wspczesna agora, na ktrej spotykaj si czonkowie dzisiejszego, globalnego spoeczestwa. To w Internecie ludzie rozmawiaj ze sob, umawiaj si przeze na spotkania, robi zakupy, poznaj si, dziel swoimi smutkami i radociami; yj (?). Internet ju dawno przesta by miejscem dostpnym jedynie wtajemniczonym (kacie informatykw), staje si penoprawn przestrzeni spoeczn. W tej przestrzeni znalaz rwnie miejsce do szczeglny rodzaj spoecznoci, wsplnoty kojarzone raczej z konserwatyzmem i wielowiekow tradycj Kocioa, jakimi s zgromadzenia zakonne. Praktycznie kady ze znanych zakonw ma ju swoj
62
stron internetow, na ktrej prezentuje swoj histori, charyzmat i dziaalno, informuje o aktualnych wydarzeniach, niejednokrotnie prowadzi chat'y z ludmi wieckimi. W dalszej czci artykuu chciaabym zaprezentowa wanie ten wycinek z wielkich zasobw, ktre moemy znale w Internecie. Traktujc rozwj zakonnych stron internetowych jako szczeglny wyraz soborowej intencji aggiornamento, chciaabym pokaza, w jaki sposb za pomoc tego narzdzia zgromadzenia zakonne buduj swj wizerunek, jaki typ treci przekazuj, w jaki dyskurs si wpisuj. W swojej analizie pod uwag wezm zarwno strony zgromadze klauzurowych (ze swej zasady zamknitych i niedostpnych dla wiata z zewntrz), jak rwnie zgromadze tak zwanych czynnych. Gwnym materiaem bd strony eskich zgromadze (polskich i zagranicznych) gdy takimi wanie zajmuj si w swojej pracy badawczej.
Dwa sowa o yciu zakonnym. Czyli kim s autorzy strona WWW?

W pierwotnym chrzecijastwie ycie zakonne nie istniao, praktyka wiary bya dla wszystkich ochrzczonych podobna. Chrzest by momentem przeomowym, po ktrym czowiek podejmowa ycie we wsplnocie. Przeladowania, ktre dotykay pierwszych chrzecijan, t wsplnot paradoksalnie umacniay. Wraz z zaprzestaniem szykan i rozwojem Kocioa liczba chrzecijan wzrastaa, a zasady zaczy ulega rozlunieniu. Niektrzy z wiernych zapragnli doskonalszego, bardziej radykalnego praktykowania wiary. Uznali, e wymaga to cilejszego odosobnienia i pokuty, udawali si wic na miejsca pustynne, wyrzekajc si majtkw, stanowisk i ycia rodzinnego. Aby wspiera si w swej decyzji mnisi (od gr. monachos samotnik) czyli si we wsplnoty, dajc pocztek zakonom. Poszczeglne zakony przyjy rne zasady ycia mniszego i podporzdkoway si odmiennym reguom. Powstay rne typy zakonw, ktre obserwujemy i dzi. Wspczenie mamy do czynienia z zakonami mendykanckimi, kaznodziejskimi, klauzurowymi i czynnymi.6 Mendykanci to mnisi zakonw ebrzcych (jamuniczych), utrzymujcych si tylko z otrzymywanych ofiar.7 Zakony ebracze powstaway w XI wieku, jako reakcja na kryzys Kocioa i wzrost ruchw heretyckich.8 Idea ewangelicznego ubstwa przywieca m.in. witemu Franciszkowi z Asyu w XIII wieku, za jego spraw powstali szeroko znani franciszkanie. W tym okresie powstay te inne zakony, nazwane ebraczymi.9 Mendykanci czyli ycie zakonne z posug kapastwa. Zgromadzenia kaznodziejskie za gwne swoje zadanie uwaaj goszenie Ewangelii. Charakterystycznym ich rysem jest pewien intelektualizm, znajdujcy swj wyraz w zwizanym z kontemplacj dogbnym studiowaniu pism i prawd boskich. Zgodnie z zasad contemplata aliis tradere (dzieli si owocami kontemplacji z innymi), prowadz dziaalno kaznodziejsk, nauczajc i szerzc swoj wiedz wrd wieckich. Zgromadzenia eskie na pocztku swej historii znalazy si w do specyficznej sytuacji. Wszelkie wsplnoty eskie starano si mie pod cis kontrol ze wzgldu na szczeglny sposb postrzegania kobiety i jej roli w spoeczestwie w czasach, gdy rozwijao si ycie zakonne. Wsplnotom takim nie pozwalano na dziaalno czynn, jeli
6 Wymienione tu rodzaje zakonw w praktyce mog czy si w jednym zgromadzeniu np. Dominikanie s zakonem kaznodziejskim, ebrzcym. 7 Etymologicznie z ac. mendicans p.pr. od mendicare ebra z mendicus ebrak. 8 Ubstwo inspirowao w znacznym zakresie cay ruch reformy w XI wieku, domagajcej si powrotu Kocioa do ducha i struktur czasw apostolskich. 9 Najbardziej znane w Polsce to: Dominikanie, Franciszkanie, Augustianie, Karmelici.
63
jaka grupa kobiet chciaa powici si Bogu, moga to czyni jedynie w obrbie cisej klauzury. Stosunkowo pno pojawiy si eskie zakony czynne. Zgromadzenia powstajce najwczeniej miay charakter klauzurowy, kontemplacyjny. ycie w zakonie kontemplacyjnym (z ac. contemplatio wpatrywa si) polegao (w pierwotnej wersji) na cakowitym odciciu si od wiata zewntrznego i yciu w cakowitym odosobnieniu lub w nielicznej zamknitej wsplnocie, powiconej prawie wycznie modlitwie i kontemplacji Boga. Ekspansja i rozwj mniszej formy ycia doprowadzi do powstania pierwszych wsplnot zakonnych w Europie. Do dnia dzisiejszego wikszo zakonw w prawosawiu ma charakter mniszy, natomiast w kociele katolickim powstay rwnie inne rodzaje zakonw, prowadzce dziaalno zewntrzn, czynne. Wszystkie wspomniane wyej rodzaje zgromadze, niezalenie od tego jak form ycia prowadz oraz jak zapewniaj sobie utrzymanie (czy s to te, ktre korzystaj jedynie z jamuny, czy te takie, ktre czerpi zyski z pracy swych czonki), prowadz swoje strony internetowe. Mona zatem podj prb wstpnego zdefiniowania Internetu jako narzdzia, ktre dao tym wsplnotom, bdcym wedug pierwotnych idei spoecznociami ekskluzywnymi i na wielu paszczyznach odcitymi od wiata, narzdzie o charakterze perswazyjnym, za pomoc ktrego mog one komunikowa pewne treci, a ponadto nawizywa swego rodzaju wi z otaczajcym wiatem, kreujc przy tym swj wizerunek w oczach ludzi wieckich. W dalszej czci artykuu przybli to, jakiego rodzaju treci moemy na tych stronach odnale.
Tre komunikatu. Czyli co znajdujemy na zakonnych stronach WWW?

Autoprezentacja jest przekazem w swej istocie perswazyjnym. Std dla wsplnot zakonnych, ktre w przestrzeni Internetu kreuj swj wizerunek, niezwykle wane zdaje si by jasne sformuowanie celw, ktrymi si kieruj ju na wstpnym etapie nawizywania relacji z potencjalnym odbiorc strony internetowej. Informacj, ktra powtarza si na kadej ze stron, a ktr znajdujemy najczciej na wstpie, jest wyraony na rne sposoby opis celu, ktry stawia sobie dane zgromadzenie. Denia te formuowane s w rny sposb, na przykad tak:
Celem Zgromadzenia jest chwaa i uwielbienie Boga w Trjcy witej Jedynego w Tajemnicy Jego Osobowej Mioci oraz uczestnictwo w zbawczym posannictwie Chrystusa i Jego Kocioa. (www.kanoniczki.pl) Siostry nie mog mie innego celu, jak tylko, aby szczerze, choby z najwikszym trudem pracowa okoo rozszerzenia Krlestwa Chrystusowego w duszach. (www.dominikanki.pl) Uwielbienie Boga w Trjcy witej Jedynego w tajemnicy Najw. Serca Pana Jezusa i szerzenie Krlestwa mioci tego Serca w yciu codziennym jest podstawowym zadaniem Zgromadzenia Suebnic Najwitszego Serca Jezusowego. (www.sercanki.opoka.net.pl) Its mission is to promote the following of Jesus Christ through studies in the Carmelite tradition and by making that tradition available to our Carmelite brothers and
64
sisters as well as all those interested in the study and practice of deeper spirituality. (www.carmeliteinstitute.org)
Zwraca uwag fakt, i cele deklarowane w powyszy sposb, maj z reguy charakter duchowy. Wydaje si to by cech wspln dla sposobu, w jaki si prezentuj na swoich stronach zarwno zgromadzenia polskie, jak i zagraniczne. Poza formuowaniem celw oglnych, dla ktrych istnieje zgromadzenie, znajdziemy take na stronach zakonnych co, co nazwaabym hasami, motywami przewodnimi, oraz informacje o duchowoci i specyficznym charakterze danego zgromadzenia. I znw podobnie jest na stronach zgromadze zagranicznych. Siostry, formuujc te hasa i opisujc realizowane zadania, jak i swoj wsplnot, posuguj si sformuowaniami, w ktrych wiele jest odniesie do wiata boskiego. Odniesienia te wywouj w ogldajcych te strony poczucie, e ma do czynienia ze wiatem niezwykym, istotami wyjtkowymi, w jaki sposb naznaczonymi rka bosk. Przyjrzyjmy si cytatom: Im wicej kto opuszczony, z tym wiksz mioci suy mu trzeba, bo samego Pana Jezusa zbolaego w osobie tego ubogiego ratujemy (www.albertynki.pl), pisz siostry. Mwic o swojej duchowoci podkrelaj, i apostolstwo winno wypywa z kontemplacji Boej Prawdy. Aby sprosta temu wzniosemu zadaniu siostry troszcz si o osobist zayo z Bogiem (www.dominikanki.pl). Ich szczeglnym zadaniem jest umiowanie liturgii, wsplnota dbr oraz pielgnowanie ycia wsplnotowego w oparciu o szczegln harmoni modlitwy i pracy apostolsko-dobroczynnej (www.kanoniczki.pl). Pisz te: Obleczone w () uczucia Pana jestemy wsppracownikami Prawdy (www.dominikanki.pl), lub te tak: Jestemy wsplnot osb, ktre wzajemnie si nie dobieray. Tym, co poczyo nas w jedn rodzin zakonn, bya fascynacja mioci Bo (www.wizytki.pl). I jeszcze kilka cytatw ze stron anglojzycznych: Ordinary women who do ordinary things with an extraordinary vision () Women of vision, women of faith. To be signs of God's constant and unconditional love for every person () Share our lives with transparency and simplicity, to be open to the new and the different with courage and faith, as we continue to read the signs of our evolutionary time (www.carmeliteinstitute.org). Wanym elementem, ktry pojawia si na kadej zakonnej stronie internetowej, s znaki-symbole zgromadze, bdce rodzajem emblematw10. S one charakterystycznymi znakami rozpoznawczymi, herbami, danego zgromadzenia. Skadaj si najczciej z kombinacji elementw odnoszcych si do symboliki religijnej krzya, serca Jezusa, monogramw imienia Maryi. Czsto posiadaj swoje szczeglne miejsce na stronie na przykad pojawiaj si jako pierwsze, w centrum, po otwarciu witryny. Bywaj punktem odniesienia organizujcym ca stron, jeli nie, to na pewno s widoczne i obecne na kadej z otwieranych podstron, ich pozycja wic jest istotna a funkcja wyranie identyfikacyjna. Posiadaj te znaczenie symboliczne, ktre najczciej opisane jest na stronie danego zgromadzenia, a odnosi si do charyzmatu i duchowoci zakonu, czsto wrcz wpisane w nie s hasa przewodnie danego zakonu.
10 Problematyka symboliki gode zakonnych zostaa ju opracowana w ksice Wacawa Kolaka i ks. Jzefa Mareckiego (1994), dlatego nie bdzie tu szerzej dyskutowana.
65
Historia mity, historie legendarne, cudowne opowieci

Nie zna historii to by zawsze dzieckiem (Cyceron)
Kade zgromadzenie umieszcza na swojej stronie internetowej informacje dotyczce historii. Mwi one zarwno o pocztkach zakonu, jego zaoycielach, pierwszych wsplnotach, tworzeniu si charyzmatu jak i o powstawaniu kolejnych klasztorw zgromadzenia w rnych miastach. Bardzo czsto historie te, poza faktami historycznymi, przekazuj nam opowieci mityczne (mity fundacyjne), legendarne historie o cudach dokonywanych przez zaoycieli, czy te cudownych okolicznociach powstania danej fundacji. Wszystkie one tworz klimat bajkowoci i niezwykoci, potgujc wspominane ju wraenie, e poznajc dane zgromadzenie dotykamy czego wyjtkowego, niezwykego i w szczeglny sposb wybranego. Poza histori powstania i rozwoju, czsto moemy na stronach powiconych historii zapozna si z najnowszymi dziejami zgromadzenia, tymi dwudziestowiecznymi, dotyczcymi realiw ycia w rzeczywistoci PRL-u, obejrze niezwykle ciekawe reprodukcje zdj archiwalnych i przeczyta historie o wojennych losach pojedynczych sistr i wsplnot. Rwnie te historie bywaj wypenione znakami boymi i opowieciami o cudownych ocaleniach bd bohaterskich, mczeskich ofiarach. Przedstawianie historii zgromadzenia suy wic nie tylko zobrazowaniu faktw, ale czsto staje si okazj do budowania na jej bazie wizerunku danego zgromadzenia narzdziem autoprezentacji. Zbiorowym bohaterem tych stron s zgromadzenia zakonne, a wplatane s w nie opowieci o losach indywidualnych, ktrych funkcj jest wzmocnienie perswazyjnego charakteru przekazu. Tym samym opowieci, ktre czytamy, mog spenia funkcj konsolidacyjn, podobnie jak mity, ktre dana spoeczno opowiada sobie i o sobie, a Internet staje si szczeglna platform umoliwiajc prezentowanie ich szerokiemu krgowi odbiorcw.
A ja daam si uwie. Czyli kilka sw o procesie formacji

Przy pomocy stron internetowych zgromadzenia zakonne zyskay niezwykle nowoczesne narzdzie, ktre daje im szans promocji. Witryny te s miejscem prezentacji procesu formacyjnego i sposobem na zachcenie potencjalnych kandydatek do wstpienia do tego wanie zakonu. Podstrony opowiadajce o formacji maj w zamyle konkretnego odbiorc zakada si, e ogldajca je osoba jest zainteresowana wstpieniem do zgromadzenia, a przynajmniej rozwaa moliwo podjcia tego typu drogi yciowej, co wpywa zapewne znaczco na ich form i tre. Zwykli ciekawscy (w tym badacze spoeczni) s raczej marginalizowani (o ile w ogle zakadani) jako grupa docelowa. Przyjrzyjmy si teraz w jaki sposb zakony staraj si przekona o swojej atrakcyjnoci. W pierwszym rzdzie na stronach powiconych formacji podkrelana jest niezwyko powoania, ktre jest czynnikiem niezbdnym, aby mc zosta siostr zakonn. Zjawisko zwane powoaniem jest w ogle niezwykle istotnym skadnikiem ycia konsekrowanego. ycia zakonnego si nie wybiera, do ycia zakonnego jest si wybran i naznaczon przez istot Bosk to gwna teza opisw powoania. Z drugiej strony pojawia si sugestia, e kada potencjalna kandydatka moe zosta t wybran. Bardzo czsto strony powicone formacji zakonnej mwi o tajemnicy powoania, stosujc sformuowania typu: Tajemnica Boych drg, dar Boego
66
Serca; przypominajc, e Nie ma dwch jednakowych szlakw, nie ma jednej recepty na ycie; a zarazem mocno podkrelajc, e: zawsze jednak powoanie jest inicjatyw Boga. W tych czciach witryn napotkamy te na wiadectwa sistr, posiadajce charakter opowieci biograficznych, ktre opowiadaj o swoim powoaniu. Od dziecka czuam, e to jest moja droga mwi jedna z sistr, podczas gdy druga wspomina: A do 18 roku ycia nie lubiam zakonnic! Uciekaam. Co mnie cigno, co si w sercu budzio, ale nie chciaam tego sysze. Tylko nie ja! Funkcja tych opowieci jest niezwykle istotna i wpisuje si w znane w badaniach spoecznych zjawisko skadania wiadectwa ycia11, ktre s sowami tak zwanych zwykych ludzi opowiadajcych o swojej szarej codziennoci i powszedniej rutynie, ktrym jednak przydarza si co niezwykego i zaskakujcego. wiadectwa ycia peni w spoecznociach niezwykle istotn funkcj perswazyjn, a w przypadku zgromadze zakonnych rwnie ewangelizacyjn i podobna jest te funkcja sw sistr cytowanych na stronach internetowych, ktre s kierowane do potencjalnych nowych czonki wsplnoty. Strony internetowe zakonw, bdc wirtualnymi miejscami zdobywania nowych kandydatek, staraj si zaprezentowa t form ycia jako niezwykle atrakcyjn, dajc udzia w tajemnicy, ktrej nie dostpi aden zwyky miertelnik, a z drugiej strony dostpn dla kadego kto potrafi da si wybra, usysze gos Boga. Dopeniajc wizerunek powoania, jako czego niezwykego, dostpnego wybranym, zgromadzenia na swych stronach opisuj rwnie (czsto znw sowami samych sistr) poszczeglne etapy formacji zakonnej, ktre przechodzi kada nowa kandydatka. Proces formacji jest do dugi, w rnych zakonach trwa nawet do dziewiciu lat, zanim dana kandydatka zoy luby wieczyste i zostanie nieodwoalnie wczona we wsplnot. Etapy te prezentowane s jako kolejne stopnie wtajemniczenia. Niezwykle znamienny jest fakt czstego uycia cytatu z Biblii Uwiode mnie, Panie, a ja pozwoliam si uwie (Jr 20, 7) do opisu powoania. ledzc natomiast opisywany proces formacji, natkniemy si na wypowiedzi opisujce pierwsze dni w klasztorze, o ktrych mwi si, e s spdzane Jeszcze nie za klauzur, ale ju w Zgromadzeniu (www.albertynki.pl). Siostry zamieszczaj zawoania: Oblecz mnie, Panie, w nowego czowieka! Daj mi pozna drogi Twoje, Panie, i naucz mnie chodzi Twoimi ciekami! (www.sercanki.opoka.net.pl). Napotykamy take na cytaty z Biblii, takie jak ten: Wybra nas przed zaoeniem wiata, abymy byli wici i nieskalani przed Jego obliczem. Z mioci przeznaczy nas dla siebie... (Ef 1, 4). Pierwszym formalnym etapem formacji jest postulat. W tym czasie nastpuje Oswojenie si z nowym miejscem i nowymi ludmi () Oddychanie klimatem zakonnego domu, u boku wsplnoty sistr postulantek (www.albertynki.pl). Ma miejsce rwnie zbadanie prawdziwoci powoania. Postulantka uzupenia formacj ludzk, wdraa si do peniejszego ycia chrzecijaskiego, zaznajamia si z zasadami ycia zakonnego, z duchowoci i apostolstwem (www.dominikanki.pl). Potem czas na Nowicjat i Juniorat. Gdy kandydatka osignie ten etap, jest ju uwaana za siostr. Rok, a czasem dwa lata pyn szybko w rytm modlitwy i nauki, pracy i odpoczynku (www.albertynki.pl). Ten czas prezentowany jest jako wprowadzenie w istotne i podstawowe obowizki ycia zakonnego, a take zapoznanie si z duchowoci Zgromadzenia. Potem przychodzi kolej na profesj czasow. Odtd wszystko czym jest i co czyni siostra zakonna jest szczegln Bo wasnoci, jest na Jego chwa (www.albertynki.pl).
11
Najbardziej popularnym przejawem s wiadectwa ycia praktykowane przez Ruch wiato-ycie.
67
Ten okres przedstawia si na stronach jako czas, gdy siostry zdobywaj kwalifikacje potrzebne w pracy, uzupeniaj wyksztacenie. W kocu nadchodzi moment, ktry przedstawiany jest na stronach jako najradoniejszy i wymarzony profesja wieczysta opisywana jako: radosny i oczekiwany przez wszystkich dzie lubw wieczystych zoenie na zawsze daru z siebie przez lubowanie czystoci, ubstwa i posuszestwa (www.albertynki.pl). Powysze opisy kreuj wizerunek ycia zakonnego jako wypenionego szczegln ask, bdcego niezwyk tajemnic, ktr zgbi mog tylko boy wybracy.
Uchyli rbka tajemnicy. Czyli wcale nie takie niezwyke

Oprcz historii i opisu drogi formacyjnej, wane miejsce na stronach zakonnych zajmuj aktualnoci oraz opis ycia codziennego i dziaalnoci sistr. Tutaj zbir adresatw strony jest zdecydowanie obszerniejszy mona do niego zaliczy wszystkich, ktrzy potencjalnie klikn na link do strony zakonnej parafianie, rodziny sistr, podopieczni lub kada inna osoba wiecka, nawet taka, ktra nigdy nie zetkna si z yciem zakonnym. Wrd treci wypeniajcych te strony znajdziemy informacje o biecych wydarzeniach w danym zgromadzeniu, jak rwnie o tych ze wiata zewntrznego krajowych i zagranicznych, kocielnych i nie tylko. Znajdziemy opisy wit i sposobu witowania zarwno z okazji wielkich wit kocielnych, jak i wewntrznych, zakonnych. S tam zamieszczane relacje z wizyt wanych goci, informacje o wydawnictwach, wpisy okolicznociowe i tym podobne. Prezentacji ycia codziennego sistr towarzysz zazwyczaj zdjcia. Wynika z nich, e w yciu zakonnym jest wyrany podzia na: modlitw, prac, odpoczynek. Ogldamy zdjcia sistr w otoczeniu rozemianych dzieci i modziey, szyjce, piorce, gotujce, pracujce w ogrodzie, jednym sowem wykonujce wszystkie prace, ktre w swoim yciu wykonuje zwyky miertelnik. Ta idea bliskoci, prezentowanie codziennoci ycia zakonnego w kategoriach swojskoci, zwyczajnoci, nie tak znw odlegej od ycia ludzi wieckich, stanowi kontrast w stosunku do wspominanej wczeniej wyjtkowoci i tajemniczoci obecnej w opisach powoania i formacji. Wizja ycia codziennego prezentowana na stronach bliska jest idei aggiornamento, sformuowanej przez II Sobr Watykaski, zgodnie z ktr koci ma zbliy si do wiernych i sta si dla nich bardziej otwartym. Rwnie sposb prezentowania dziaalnoci sistr dostarcza nam wizerunku, ktry zdaje si mwi, e s one obecne we wszystkich dziedzinach ycia, od szpitali, poprzez szkoy i przedszkola, a po misje w dalekich krajach. Nawet siostry klauzurowe, ktre nie prowadz dziaalnoci zewntrznej, nie prnuj i poza modlitw powicaj czas na haftowanie, wyrb wiec, figurek i inne zajcia. Na stronach internetowych wikszoci zgromadze znajdziemy rwnie dowd na unowoczenienie kontaktu z wiernymi intencje modlitewne mona przesya za porednictwem elektronicznych formularzy, takich jak ten:
68
A odpowied i potwierdzenie omodlenia danej intencji siostry rwnie odel drog mailow. Wida te trosk o odbiorc obcojzycznego rekordow pod tym wzgldem stron, ktr odnalazam w Internecie mona oglda w 11 obcych jzykach (poza polskim).
Jest wesoo. Zamiast podsumowania

System kulturowy skada si z wzorw/ukadw symboli, a jzyk jest jednym z systemw symbolicznych w kulturze rozumianej jako sie. Rozpatrujc zjawisko komunikacji, ktrego jednym z aspektw jest autoprezentacja, nie mona zapomina, e wszystkie aspekty kultury s wane, cho najbardziej bezporednie przeoenie na formy komunikacyjne ma oczywicie jzyk i sposoby wypowiadania si (zarwno ustne jak i pisemne). James Clifford (2000) uwaa, e naley traktowa kultur, jako zbir tekstw (komunikatw) podlegajcych interpretacji, tekstw nie tylko archiwalnych, cho te, jako e pojcie tekstu kojarzy si gwnie z jzykiem i jego materialn wersj pismem, na pewno s niezwykle wane w zbiorze tekstw kultury. Tekstem w takim rozumieniu moe by zarwno kronika, manuskrypt czy inny dokument, jak i obraz, fotografia, film, a take strj, zachowanie czowieka czy wygld otoczenia. Na mocy takiego traktowania kultury rwnie do Internetu moemy podej, jak do rozumianego w tych kategoriach tekstu. Patrzc zatem na elementy obecne w sposobie prezentacji wizerunku za porednictwem zakonnych portali internetowych, moemy powiedzie, e mamy do czynienia ze swego rodzaju obrazem wytworzonym, tekstem w zaoeniu caociowym, wykreowanym na uytek internautw. Przy tym wydaje si, e twrczynie tych stron kieruj swj przekaz do dwojakiego rodzaju odbiorcy. Uwzgldniaj moliwo ogldania portali zarwno przez potencjalne kandydatki do zakonu jak i zwykych wiernych szukajcych pociechy lub po prostu informacji o zgromadzeniu. W przekazie zawartym na stronach zgromadze cieraj si, ale i dopeniaj wzajemnie dwa typy wizerunku wyjtkowo, obco i tajemniczo ycia zakonnego, wizja ycia w permanentnej obecnoci sacrum, zgromadzenie, ktrego czonkami s osoby wybrane, w szczeglny sposb naznaczone, z wizj zwyczajnoci, powszednioci ycia w zgromadzeniu, gdzie siostry wykonuj obowizki identyczne z tymi, ktre speniaj ludzie wieccy, ktrych proza ycia a tak nie odbiega od ycia przecitnego czowieka. Na poziomie spoecznym jzyk peni czsto rol wczajc do wsplnoty mwicych/uywajcych danego jzyka12, a na tej bazie powstaje zjawisko nazwane:
Jednoczenie wykluczajc innych z komunikacji. Dla potrzeb mojego tekstu waniejsza jest jednak funkcja wczajca, dajca poczucie uczestnictwa ni wykluczajca (zob. Saville-Troike 1982).
12
69
Speech Community (spoeczno mwicych). A co za tym idzie, rwnie terminologia uywana na omawianych portalach, dostosowana jest do wraenia, ktre ma wywrze na odbiorcy. Z jednej strony stosuje si retoryk wyjtkowoci, aby w potencjalnych kandydatkach obudzi przekonanie o wsplnocie i wspuczestnictwie w wyjtkowej ekumenie. Z drugiej za, widoczny jest dyskurs oswajania obcoci ycia zakonnego i denie do obalania stereotypw, aby osign cel aggiornamento i przekona o uczestnictwie we wsplnocie oglnoludzkich dowiadcze. Charakterystyczna jest rwnie obecno na tych stronach duej iloci cytatw z Biblii oraz innych rde kocielnych, tak zwanych zotych myli jak rwnie wypowiedzi samych czonki wsplnot. Co uderzajce brak jest na stronach zakonnych treci opisujcych materialn stron ycia wsplnot. Poza prezentacj dziaalnoci nie znalazam na nich informacji dotyczcych spraw ekonomiczno-gospodarczych. Pozwol sobie na zakoczenie przytoczy jeszcze jeden obrazek, prezentujcy sposb, w jaki siostry zakonne mwi o sobie za porednictwem Internetu, po raz kolejny cytujc wspomniany wczeniej chat z siostrami: Czsto suchamy rnej muzyki, gramy w ogrodzie w pik, jedzimy po tym ogrodzie nawet na rowerze... S dni kiedy mamy rekreacj caodzienn. Np. wita, uroczystoci, imieniny sistr wtedy nie ma milczenia, jemy dobre ciasto i w ogle jest wesoo;-).
Literatura: Clifford J., Kopoty z kultur, Wydawnictwo KR, Warszawa 2000. Kolak W., Marecki J., Leksykon gode zakonnych, Wydawnictwo ADI, d 1994. Saville-Troike M., The Ethnography of Communication, Blackwell Publishing Lcd, Oxford 2003.
rda internetowe: http://pl.wikipedia.org/wiki/Internet http://www.albertynki.pl http://www.carmeliteinstitute.org http://www.czestochowa.us/content/view/698/63 http://www.dominikanki.pl http://www.kanoniczki.pl http://www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/przemowienia/oredzie_ssp _1990.html http://www.sercanki.opoka.net.pl http://www.wizytki.pl
Damian Kasprzyk Regionalizm w Internecie (wybrane zagadnienia)
70
Damian Kasprzyk
UNIWERSYTET DZKI
Regionalizm w Internecie (wybrane zagadnienia)
nternet, jako sfera przepywu i wymiany informacji, staje si dogodnym narzdziem promowania rozmaitych idei i postaw. Mona do nich zaliczy regionalizm, ktry najoglniej rzecz ujmujc oznacza zjawiska zwizane z upodmiotowieniem regionw. Zjawiska te zrnicowane s pod wzgldem formy, inspiracji, oprawy teoretycznej, skali spoecznej. Przebiegaj na rozmaitych paszczyznach: kulturowej, gospodarczej, prawnej, administracyjnej, edukacyjnej ale take indywidualno-emocjonalnej. Czsto nadaje si regionalizmowi rang ideologii, w ktrej donios rol odgrywaj hasa swobody decyzyjnej prowincji lokowane w opozycji do centralizmu pastwowego. Tak pojty regionalizm stanowi domen dziaa niektrych politykw i kontestatorw istniejcego ustroju samorzdowego. W ramach ideologii regionalizmu gosi si take potrzeb pielgnowania pluralizmu kulturowego poprzez poszukiwanie i podkrelanie specyfik poszczeglnych regionw. Istotne role odgrywaj: folklor, jzyk, wydarzenia z przeszoci, zwizane z regionami postacie historyczne ale take walory przyrodnicze i rozmaite detale kulturowe, na przykad kulinaria. Czsto regionalizm kojarzony jest z ruchem spoecznym, w ktrym prym wiod dziaacze i animatorzy zrzeszeni w regionalnych stowarzyszeniach. Podejmuj oni prby wcielania w ycie wspomnianych hase, zarwno tych odnoszcych si do systemu zarzdzania jak i pielgnowania tradycji. Istnieje wreszcie regionalizm jako zjawisko odnoszce si do emocji i wyobrani jednostek. Dostpne jest ono kademu z osobna. Nie wymaga zaangaowania spoecznego ani politycznego gdy przebiega na innej paszczynie ni ta wyznaczana przez ruch stowarzyszeniowy i dziaalno samorzdow. Moe si uzewntrzni w twrczoci literackiej, wspomnieniowej, plastycznej. Okrelenie mionik dobrze charakteryzuje depozytariusza tak pojmowanego regionalizmu. Emocjonalnie upodmiotowiony region daleki jest od konkretu. Oznacza raczej zbir miejsc, ktre jednostka wartociuje gwnie poprzez dowiadczenia z przeszoci. Powysze koncepcje to zaledwie pobieny przegld uj regionalizmu (por. Kwaniewski 1987; Kubiak 1994; Skorowski 2007).
71
Poniszy tekst nie dotyczy prowadzenia bada spoecznoci Internetu za pomoc metod etnograficznych. Koncentruje si natomiast nad zasobami Internetu, ktre powstay na skutek dziaalnoci regionalistycznie zorientowanych teoretykw, dziaaczy, mionikw, samorzdowcw. W ramach regionalizmu pojmowanego jako ruch spoeczny mamy do czynienia z aktywnoci podejmowan w rozmaitych sytuacjach. Czsto dziaalno stanowi kontynuacj wczeniejszych poczyna, za sam teren do ktrego si odnosi doczeka si ju zdefiniowania jako region w opracowaniach historycznych, etnograficznych czy geograficznych. Kiedy indziej dziaacze sigaj po wybrane zjawiska kulturowe kreujc je na charakterystyczne dla dopiero postulowanego przez siebie regionu, lub starajc si wypeni nimi region administracyjny. Rewitalizuj bd tworz symbole i wynajduj tradycje majce peni role integracyjne i identyfikacyjne. Wychodzc z logicznego zaoenia, e dziaalno o ile ma by okrelana jako regionalistyczna musi odnosi si do skonkretyzowanego terytorium ...usiuj rozpropagowa w umysach ludzkich funkcjonowanie jako regionw wydzielonych jednostek administracyjnych, odznaczajcych si czasem co najwyej jakimi cechami zwartoci organizacyjnej lub gospodarczej (Kwaniewski 1993: 84). W tych kontekstach interesujcym zagadnieniem staje si Internet jako narzdzie kreowania quasi-regionw. Proporcje argumentw wykorzystywanych w celu wykazania odrbnoci i specyfiki pewnych obszarw zwanych regionami, ziemiami, krainami czy w kocu maymi ojczyznami (do terminu tego powrc w dalszej czci tekstu) zmieniaj si. Wspczesna recepta na region to najczciej baza w postaci obecnych jednostek administracyjnych niszego szczebla, gar historii, szczypta etnografii, a wszystko okraszone walorami przyrodniczo-turystycznymi. Koncepcje te wydaj si zazwyczaj mao czytelne merytorycznie z punktu widzenia dyscyplin naukowych tradycyjnie zajmujcych si regionalizacj. Std te okrelenie quasi, ktrego jednak nie stosuj w celu deprecjonowania zjawiska w jakimkolwiek wymiarze. Przeciwnie, uwaam, e mamy do czynienia z procesem kulturotwrczym, penicym okrelone funkcje, ktry moe odzwierciedla stan wiadomoci regionalnej i postaw regionalistycznych. Kwerenda zawartoci Internetu pod tym kontem odsania obraz guasi-regionalizacji kraju. Daje moliwo dokonania wstpnej (bo na pewno nie caociowej) oceny skali zjawiska, umoliwia dokonanie pewnych obserwacji i zestawie natury ilociowej i jakociowej. Posumy si konkretnym przykadem. Na stronach Wielkopolskiego Towarzystwa Kulturalnego w Poznaniu zamieszczono baz danych dotyczc regionalnych towarzystw posiadajcych wasne strony internetowe. Jednym z nich jest Stowarzyszenie Gmin RP Region Koza. Informacje na temat samego regionu odnajdujemy penetrujc stron i wybierajc tematy stowarzyszenie oraz historia, folklor, tradycje. Autorzy tekstw nie kryj, i obszar okrelany jako Region Koza posiada granice linearne, obejmuje bowiem 7 gmin z piciu powiatw. Gminy te, to Babimost, Kargowa, Siedlec, Zbszy, Miedzichowo, Zbszynek i Trzciel. Le one w granicach 2 wojewdztw: wielkopolskiego i lubuskiego. Taki a nie inny ksztat naday regionowi wadze wspomnianych gmin, podpisujc porozumienie na wsplne kreowanie wizerunku Regionu, jako orodka o duych moliwociach rozwoju turystycznego, kulturalno-owiatowego, gospodarczego. Internetowa kreacja Regionu Koza jest zatem elementem realizacji okrelonego porozumienia. Autorzy strony lansuj jednak tez o rewitalizacji regionu zastrzegajc: To, i ten mikroregion powsta, a raczej odtworzy si, nie jest przypadkiem. Gwnym argumentem jest kozio w instrument ludowy, wystpujcy na tych terenach w 2 odmianach. Ten etnograficzny element ma
72
uzasadni istnienie regionu, zosta wykorzystany w jego nazwie i projekcie logo (wizerunek kolarza grajcego na instrumencie). Symboliczn rol obok koza peni take rzeka Obra, ktra czy gminy. Autorzy strony powouj si na opinie i autorytet historyka Zdzisawa Linkowskiego byego dyrektora Muzeum w Gorzowie Wielkopolskim, ktry zauway, e obszar istniejcej w redniowieczu kasztelanii zbszyskiej obejmowa w znacznej mierze ziemie obecnego Regionu Koza. Take funkcjonujcy po II rozbiorze powiat midzyrzecki obejmowa nieomal w caoci to terytorium. Dowodem wsplnoty regionalnej z okresu zaborw maj by take niemieckojzyczne pisma wydawane w Midzyrzeczu i Zbszyniu. Omawiajc ich zasig autorzy internetowego tekstu stwierdzaj: jak wida prasa adresowana bya wyranie do mieszkacw obszaru, ktry odtworzy si jako Region Koza. Czy obecno koza-instrumentu muzycznego przypisywanego regionowi jest elementem decydujcym o jego granicach? Od niedawna wida odrodzenie muzyki kolarskiej w gminie Babimost czytamy na jednej ze stron. Jest oczywiste, e ksztat Regionu Koza wynika z prostego faktu, i zosta on wykreowany przez samorzdowcw zakadajcych stowarzyszenie. Czonkiem zwyczajnym moe zosta gmina samorzdowa. Na stronie stowarzyszenia czytamy take, e Gmina Siedlec zasilia region niedawno. Oznacza to, e przyjcie nowego czonka lub rezygnacja z czonkostwa oznacza zmian granic regionu. Analiza statutu Stowarzyszenia Gmin RP Region Koza wskazuje jednoznacznie, e gos samorzdowcw jest decydujcy. Mamy do czynienia z coraz czstsz sytuacj (dostrzegaln za porednictwem Internetu), gdy region a nawet ruch regionalny, jest zjawiskiem wtrnym w stosunku do dziaa rozmaitych rodowisk starajcych si mie decydujcy wpyw na kierunek i form dziaa spoecznych i kulturalno-owiatowych na danym terenie. Godna przytoczenia okazuje si w tym miejscu refleksja Grayny Prawelskiej-Skrzypek i Romana Matykowskiego: Wydaje si, e rwnie na obszarze Polski wystpuj w zbiorowociach terytorialnych grupy interesw, ktre propagujc przestrzenn abstrakcj przeistaczaj si w graczy quasi-regionalnych. Jednake i ta grupa aktorw moe dy do spoecznego wytwarzania regionu, jak i zawaszczania przestrzeni spoecznej (Prawelska-Skrzypek, Matykowski 2003: 236). Prezentacja Regionu Koza ma na celu ukazanie obszaru zamieszkaego przez ludzi aktywnych, zdolnych do podejmowania wsplnych przedsiwzi na rozmaitych polach, pielgnujcych folklor (gwnie muzyczny). Oryginalny wydaje si by system wicy samorzdowcw z regionalistami-spoecznikami i mionikami tradycji. ledzc informacje umieszczone na stronach stowarzyszenia atwo zauway determinacj z jak dziaacze staraj si utrwali sam termin Region Koza. Nazwy imprez z reguy zawieraj stosowny czon. W programie wydarze kulturalnych, sportowych i rozrywkowych na 2009 rok figuruj: Rodzinny Rajd Rowerowy Regionu Koza, Druynowe Zawody Wdkarskie Regionu Koza, Triatlon Turystyczny Regionu Koza, Turniej Pracownikw Gmin Regionu Koza i inne. Wydaje si, e tendencja nazewnicza stosowana w odniesieniu do organizowanych tu imprez ma na celu nie tyle wypromowanie nazwy regionu na zewntrz, co utrwalenie jej we wasnym rodowisku, a zatem jest elementem szerszego projektu zmierzajcego do spoecznego wytworzenia regionu. Strona Regionu Koza zawiera fotografie z licznych imprez majcych gwnie charakter ludyczno-integracyjny. Sama narracja tekstw zamieszczonych na omawianej stronie (podstronach) pena jest przymiotnikw wartociujcych, okrele wiadczcych o emocjonalnym podejciu autorw zapewniajcych, e Region Koza jest wspaniay, malowniczo pooony i niepowtarzalny. Inicjatorzy dziaaj planowo. Najpierw zintegrowali si samorzdowcy, ktrzy wypromowali nazw i symbol (znak).
73
Nastpnie podjto dziaania zmierzajce do integracji mieszkacw ssiadujcych gmin. Dawna spontaniczno zrzeszajcych si jednostek zastpiona zostaje precyzyjnym planem. Powstawanie regionu i regionalizmu, pojmowane dawniej jako dugotrway proces historyczny, ulega przyspieszeniu za pomoc rozmaitych zabiegw. Warto zauway, e do niedawna cz praktykw i teoretykw z dystansem spogldaa na sytuacje, gdy ruch regionalny inspirowany by przez samorzdy. Ta nieufno wynikaa z PRL-owskich dowiadcze wielu dziaaczy widzcych w regionalizmie demokratyczny, niezaleny, oddolny ruch spoeczny. Po 1989 roku mile widziana bya pomoc i wsparcie ze strony wadz lokalnych ale nie monopol decyzyjny. Obecnie samorzdy przejmuj inicjatyw, same organizuj ruch a nastpnie patronuj dziaaniom. To animowanie regionalizmu wie si z potrzeb budowania kapitau spoecznego oraz z koniecznoci funkcjonowania poszczeglnych jednostek administracyjnych w realiach gospodarki kapitalistycznej. Oba te wyzwania, cho wydaj si od siebie odlege, wymagaj stworzenia atrakcyjnego wizerunku. Atrakcyjny wizerunek stanowi klucz do sukcesw na wielu paszczyznach. Uatwia pozyskiwanie funduszy, przyciga turystw i inwestorw (por. Ciechociska 1994: 44, 46). Pozytywna rozpoznawalno sprawia, e atwiej i chtniej dziaania samorzdowcw wspieraj sami mieszkacy. Prace nad wizerunkiem wymusza konkurencja w absorbowaniu rodkw miedzy wojewdztwami, powiatami, gminami i miastami reprezentowanymi przez samorzdy oraz konieczno ich pniejszego wykorzystania w oparciu o kapita spoeczny. To rywalizacja, w ktrej decydujce znaczenie posiadaj symbole, wszelkie produkty regionalne, imprezy kulturalne. Internet staje si swoistym polem tej rywalizacji. Wykorzystujcy zawarto Internetu badacz zjawisk zwizanych z regionalizmem, dostrzee kolejn grup regionalnych, czy te quasi-regionalnych graczy. Fenomenem ostatnich lat s Lokalne Grupy Dziaania (LGD)1. Ich idea jest bardzo bliska ideom regionalizmu. Zarzdy LGD skadaj si gwnie z osb wskazywanych przez stowarzyszenia spoeczne i gospodarcze. Zintegrowane Strategie Rozwoju Obszarw Wiejskich, ktre opracowuj i na ktre uzyskuj wsparcie, dotycz midzy innymi turystyki, ochrony oraz promocji rodowiska naturalnego, krajobrazu i zasobw historyczno kulturowych, a zatem pokrywaj si w znacznej mierze z tradycyjnymi domenami zainteresowa i dziaa regionalistw. Interesujcym zagadnieniem jest autoidentyfikacja regionalna LGD, dokonujca si ju na poziomie ich nazw. Tu cenne okazuj si internetowe bazy danych. Nazwy LGD zawieraj czon (czasami ujmowany w cudzysw) precyzujcy obszar dziaa grupy lub rzadziej stanowicy swoiste credo podejmowanych dziaa. Twrcy nazw odwouj si czasami do terminologii etnograficznej: Lasovia, Pauki wsplna sprawa, Kaszubska droga. Spotka mona nawet odwoanie do specyfiki etnicznej: Szlak tatarski (tak nazwaa si LGD funkcjonujca na terenie 5 gmin powiatu soklskiego). Czsto w nazwach istniej odwoania do figur rzek, gr lub zespow lenych jako symboli ekologicznych informujcych jednoczenie gdzie dziaa grupa: Kraina Rawki, Dorzecze Wisoka, Dolina Drwcy, Wok ysej Gry, Beskid Gorlicki, Puszcza Knyszyska. Niektre nazwy nawizuj do jakiej drobniejszej specyfiki przyrodniczej: Kraina bobra, Brama na bagna, Szlakiem
1 Grupy te dziaaj na rzecz rozwoju obszarw wiejskich, w ramach unijnego programu (obecnie: LEADER +). Mog mie form stowarzyszenia, fundacji lub zwizku stowarzysze.
74
granitu, Wrzosowa kraina, Kraina nafty, lub kulturowej: Ziemia gotyku, Gryflandia. Cz LGD dokonuje swoistej archaizacji posugujc si okreleniem ziemia. Mamy wic LGD Ziemia Bigorajska, Przyjazna Ziemia Limanowska, Ziemia acucka. S w kocu i takie, ktre w swoich nazwach posuguj si okreleniem region: Region Woszczowski, Region Sanu i Trzebonicy. Tak wic na map zaistniaych za spraw dziaalnoci rozmaitych stowarzysze oraz samorzdw quasi-regionw, LGD nakadaj kolejn warstw. Stowarzyszenia te posiadaj wasne strony internetowe, stanowice zasadnicze rdo informacji na temat ich dziaalnoci. Prowadz one (jak do tej pory) nik aktywno wydawnicz, cho kilka LGD wydaje ju wasne biuletyny. Strony LGD s miejscami intensywnej promocji poszczeglnych gmin, jednak zdarzaj si prby definiowania caego obszaru jako regionu: Region Wielkiego uku Warty poprzez swoje walory przyrodnicze jest jednym z atrakcyjniejszych terenw w wojewdztwie dzkim i w caej rodkowej Polsce. Posiada wiele unikatowych form przyrodniczych. Jest bogaty w obiekty cenne pod wzgldem przyrodniczym, kulturowym i historycznym. Niektre LGD obejmuj wszystkie gminy powiatu. Wwczas powiat staje si zwartym obszarem kulturowym: Obszar, na ktrym dziaa Wstga Kociewia ley w caoci w obrbie jednego powiatu powiatu tczewskiego. Pod wzgldem etnograficznym i historycznym teren ten nazywamy Kociewiem Tczewskim. Gminy cz wsplne tradycje kulturowe, etniczne i powizania gospodarcze. Jednym z istotniejszych punktw akcji LGD s zabiegi popularyzujce walory agroturystyczne i kulinarne. Wiele LGD przyznaje znaki promocyjne, o ktre ubiegaj si okoliczni producenci, na przykad Produkt laski (LGD lanie) czy Marka lokalna Bory Tucholskie (LGD Bory Tucholskie). Tu unaocznia si wspomniana wczeniej walka o wizerunek i identyfikacj obszaru objtego dziaalnoci grupy. Fenomen LGD oraz, nie odosobnionego przypadku, Stowarzyszenia Gmin RP Region Koza, ukazuje coraz szerszy kierunek wspczesnych dziaa regionalistycznych. Odmienno polega na kreowaniu quasi-regionw utworzonych z kilku gmin, nowych wektorach inspiracji i wytyczaniu nowych celw dziaalnoci. Z internetowych prezentacji wynika, i celem dziaa jest budowa kapitau spoecznego i ludzkiego. Nieco upraszczajc, chodzi o wzrost zaufania i kompetencji mieszkacw nie za o poznawanie warunkw, badanie dziedzictwa kulturowego, popularyzowanie wiedzy o przeszoci regionu. W ramach nowych inicjatyw kadzie si nacisk na integracj i szkolenia. Upodmiotowienie regionw sprowadza si do dziaa podporzdkowanych interesom jego mieszkacw (Ciechociska 1994: 47). Wektor inspiracji biegnie od wadz samorzdowych ku spoecznikom. Ostatnia reforma administracyjna oraz dostp do funduszy unijnych stay si okolicznociami stymulujcymi zmiany. Internet umoliwia ich obserwacj poniewa w nurcie przeobrae cywilizacyjnych staje si podstawowym medium za pomoc ktrego gwni gracze na arenach regionalnych prezentuj swoje cele, metody i osignicia. Nieco innym zagadnieniem, ktre warto poruszy, jest rozpito kontekstw w jakich lokowany jest, kojarzony z regionalizmem, termin maa ojczyzna. Kwerenda zawartoci Internetu daje jak sdz ciekawe rezultaty. Termin maa ojczyzna jako pojecie socjologiczne jest korelatem wiadomoci i emocji. Warto i znaczenie maej ojczyzny, jej nie zawsze uwiadomionych wizi rozumie i pojmuje na og ten, kto j utraci, kto z niej wyemigrowa (Simonides 1999: 67). Ten zestaw okolicznoci uzupenijmy jeszcze o sytuacj najbardziej chyba powszechn uwiadomienia zmian zachodzcych w otaczajcym
75
nas wiecie lub zmian, ktrymi podlegamy my sami. Ta wiadomo powoduje, e moemy czu si wygnacami mieszkajc zawsze w tym samym miejscu. Istot pojcia oddaje literacka twrczo nostalgiczna, w ktrej pami miesza si z wyobrani w wyniku czego powstaj obrazy wysoce wyidealizowane. Obecnie jednak nader czsto uywa si terminu maa ojczyzna w trybie realistycznym. Czyni tak dziaacze, ideolodzy, publicyci i regionalici. Maa ojczyzna staje si ideowym hasem, projektem spoecznym a w konsekwencji przeksztaca w stereotyp jzykowy (Robotycki 1998: 46). Tryb realistyczny dominuje take w tekstach dostpnych za porednictwem Internetu. Na komentowanych wyej stronach Regionu Koza czytamy, e gminy trzymaj si razem stanowic nierozerwaln ma ojczyzn; Ten niepowtarzalny zaktek kraju, nasza maa ojczyzna to obszar okoo 1086 km2, zamieszkuje go okoo pidziesiciu tysicy mieszkacw. Wanie taki sposb uycia terminu maa ojczyzna mia na myli Czesaw Robotycki piszc: W nowym wokabularzu jest ju tylko sowem bez gbi, zbitk pojciow na uytek szlachetnych dyletantw, naiwnych entuzjastw kultury ludowej i spoecznikw (Robotycki 1998: 47). Odnajdujemy jednak ujcia bliskie temu pierwotnemu. Oto dwudziestotrzyletnia blogerka opisuje swoje dowiadczenia z wakacji w 2008 roku.
W kocu miaam wakacje! Sawa, czy te Radzy tu obok niej, to miejscowoci, ktre nazywam swoj ma Ojczyzn2. Urodziam si w Jeleniej Grze, ale to wanie te dwa miejsca utosamiam ze swoim dziecistwem. Jedziam tam od dnia kiedy si narodziam, wczeniej zreszt te. A najdziwniejsze jest to, e co roku przyjedam tam jako inna osoba. Zmienno mojego ycia koliduje z tamtejsz staoci. Uwielbiam tam wraca, zawsze tak byo. I jako kilkuletnia gwniara zbijajca drabin na kwaterce z motkiem wikszym od siebie samej, jako nastolatka potykajca si o linki od namiotw prbujc wyrwa si noc z obozu na orodek i teraz rwnie, jako sama nie wiem kim jestem teraz i na jakim etapie utkwiam. Kiedy byo atwiej ubra to w sowa.
Nie wiemy czy takie ujcie maej ojczyzny przez blogerk jest wynikiem lektur (by moe ta moda kobieta jest studentk socjologii bd etnologii), czy jest intuicyjne. Rni si ono od klasycznego ujcia opcj powrotu. Ostatnie zdanie brzmi nastpujco: I wiem, e za rok znw tam wrc, po raz 23. Taka ju moja maa tradycja odwiedzin mojej maej Ojczyzny. Zwrmy jednak uwag, e blogerka zdaje sobie spraw ze zmiany wasnej osobowoci i w oparciu o t samowiadomo buduje przekonanie o staoci maej ojczyzny nad jeziorem Sawskim. Coroczne powroty nie zmieniaj jej postrzegania okolic Sawy i Radzynia. Ich obraz wydaje si by ustalony raz na zawsze, podobnie jak idealizowane obrazy maych ojczyzn krelone przez wygnacw. Refleksje blogerki, pisane po powrocie z wakacyjnego wyjazdu, nie s tekstem nostalgicznym a raczej relacj. Zawieraj jednak, charakterystyczne dla tekstw nostalgicznych, struktury mityczno-symboliczne. Autorka umiecia liczne fotografie z pobytu, przeplatajc je krtkimi komentarzami. Stosuje przy tym figury retoryczne sprzyjajce podkrelaniu zalet miejsc w ktrych si znalaza. Na fotografiach dominuj obrazy natury i beztroskiego relaksu, w opisach przeciwstawiane stechnicyzowanej, miejskiej rzeczywistoci towarzyszcej autorce zwierze poza sezonem:
I zaczo si wylegiwanie Sodkie lenistwo z dala od wirtualnoci i szklanych obrazw ().
2
Miejscowoci pooone nad Jeziorem Sawskim w powiecie wschowskim woj. Lubuskie.
76
Wieczory nad wod byy naj. Siedzielimy i po prostu gapilimy si w wod. Czsto milczc i to byo najcudowniejsze. A noc Miliardy gwiazd niezakcone przez wiata wielkiego miasta. Magia
dodaje blogerka. Relacje uzupeniaj opisy uciech kulinarnych charakterystycznych dla pokolenia autorki:
Najlepsze zapiekanki w Poznaniu, pity w Jeleniej, pierogi w Kunicy Gogowskiej, lody w Krakowie, ale hot-dogi bezkonkurencyjnie w barze Oleka w Sawie. Nie do, e i tego roku bar by otwarty w tygodniu po 23, do tego hot-dogi byy rwnie pyszne jak kiedy; I sawska cukiernia Szarlotka. Jakie tam s desery brak sw.
Blogerka sama zauwaya, e maa ojczyzna nad jeziorem Sawskim nie jest ani miejscem jej urodzenia ani te zamieszkania. Opisuje to miejsce (miejsca) przez pryzmat dowiadcze z przeszoci. Utosamia je z dziecistwem. Poprzednie pobyty wspomina jednoznacznie pozytywnie. Bywaa tu: ...rwnie za starych dobrych czasw obozw pod namiotami, spania na kanadyjkach, dyscypliny, nocnych wart i kwaterek, gdzie budowao si wierze wartownicze, pniej jako instrutkorka .... Kontekst w jakim wystpuje tu maa ojczyzna nie pozbawia tego terminu gbi. Nie ma on nic wsplnego z postulowan przez niektrych regionalistw przestrzeni dziaa lokalnych. Banalny na pozr tekst zawiera wtki idealizowania dowiadcze i miejsc na co dzie nie osigalnych. To, e tekst zosta napisany po powrocie nie wyklucza pierwiastka nostalgicznego. Trzeba sobie uwiadomi skd i dokd wracamy. Mona przecie powrci jak z przepustki do miejsca wygnania i odosobnienia. Wydaje si, i mamy do czynienia z takim wanie przypadkiem. Zasadnicze odstpstwo od klasycznego ujcia maej ojczyzny wie si z przekonaniem, e jest to miejsce w ktrym spdzamy wikszo czasu, gdzie pracujemy na co dzie, gdzie jest nasz adres zameldowania, rodzina z ktr mieszkamy. Tak nie jest. Przywoane fragmenty blogu potwierdzaj to podobnie jak literatura nostalgiczna, cho forma rni si zasadniczo. Kwerenda zawartoci Internetu umoliwia zatem obserwacj w jaki sposb pewne terminy s aplikowane do dyskursu regionalistycznego. Obok maej ojczyzny czsto uywanym terminem jest globalizacja, ktry lokowany bywa w opozycji do regionalizmu. Globalizacja staje si czsto synonimem zagroe, midzy innymi dla tosamoci (w tym take regionalnej). Andrzej Tyszka, ktrego uzna mona za jednego z gwnych ideologw Ruchu Stowarzysze Regionalnych Rzeczypospolitej Polskiej, przeprowadzi krytyk zaoe Kongresu Kultury Polskiej, odbywajcego si we wrzeniu 2009 roku. Dokona tego na stronach blogu, piszc midzy innymi:
Obecny Kongres skupia zdeklarowanych reprezentantw postmodernizmu z dodatkiem adherentw neo-marksizmu. Oznacza to zgromadzenie stronnikw orientacji zhodowanych wobec orodkw ideowo-politycznych globalizmu, neo-liberalizmu, kosmopolityzmu, internacjonalizmu, wielokulturowoci, politycznej poprawnoci, relatywizmu i permisywizmu, tabloidyzacji mediw, konsumpcjonizmu i kulturowego komercjalizmu (...) Kongres odwraca si od szerokich i obiecujcych nurtw kultury poza stoecznej, kultury regionw, maych i rednich miast.
77
Zwrmy uwag na pewien paradoks obecnoci takiego ujcia globalizacji w tekstach zamieszczanych w Internecie. Ot Internet jako narzdzie komunikowania uznawane jest za symbol, nonik i znami globalizacji, co nie przeszkadza jak si okazuje aby za jego pomoc ow globalizacj krytykowa w imi postawy regionalistycznej. To za pomoc licznych stron internetowych prowadzonych przez indywidualnych pasjonatw oraz stowarzyszenia, portali spoecznociowych i informacyjnych, oywia si rodowiska lokalne, popularyzuje tradycje regionw, podejmuje zabiegi zmierzajce do odradzania tosamoci. Ju wiele lat temu zaistnia w literaturze termin glokalizacja, oznaczajcy wzajemne warunkowanie si procesu globalizacji i szeroko pojtego regionalizmu (Synak 2003: 192). Wyej opisane sytuacje zdaj si potwierdza t zaleno. Wielopaszczyznowo zagadnienia regionalizmu i rozlego przestrzeni internetowej wymagaa dokonania wyboru. Powysze przemylenia mog tym samym stanowi ledwie przyczynek do dyskusji nad rol Internetu w badaniach wspczesnego regionalizmu. Internet pozwala jednak dostrzec jak dynamicznym zjawiskiem, czy raczej zespoem zjawisk, jest regionalizm. wiadczy o tym kariera poj takich jak region, ziemia i maa ojczyzna. Przez szacunek dla wybitnych humanistw uywaem okrelenia quasi-regionalizacja i zwrciem uwag na rozpito uj terminu maa ojczyzna. Jednak bez zacietrzewienia wynikajcego z dotychczasowych definicji (cho przy penej ich wiadomoci), region, ziemi i ma ojczyzn naley dzi uzna za kategorie dynamiczne, za pomoc ktrych jednostki lub grupy celowe staraj si upodmiotowi, dowartociowa i waloryzowa przestrze w ktrej yj i dziaaj. Terminy alternatywne s jak si wydaje mao atrakcyjne. Moj uwag przykuy zjawiska nie tyle nowe, co zyskujce ostatnio na intensywnoci. Za takie uzna mona wzmoone zaangaowanie samorzdw w inicjowaniu regionalizmu, stymulujc rol funduszy unijnych, kreowanie quasi-regionw. W tym nurcie, tropione przeze mnie zagadnienia etnograficzne i historyczne traktowane s czsto przedmiotowo, wykorzystuje si je doranie, z popiechem wymagajcym uoglnie i skrtw. To take konsekwencja pewnej specyfiki przekazu internetowgo (jedna z LGD zaprezentowaa si za pomoc filmu i gosu lektora, rezygnujc z tekstu pisanego wymagajcego od odwiedzajcych stron wysiku czytelniczego). Kapita spoeczny, kapita ludzki i atrakcyjny wizerunek oto dominujce wspczenie hasa. Trudno si dziwi brakiem zainteresowania etnologami w roli ekspertw, cho ich gos byby zapewne pomocny take dla osigania tych nowych celw. Posuyem si informacjami pochodzcymi z baz danych, stron stowarzysze oraz blogosfery. Szczeglnie w ostatni obszar wydaje si atrakcyjny, szczeglnie dla badania regionalizmu pojmowanego jako emocjonalna postawa jednostki. Narracja blogu wydaje si daleko bardziej spontaniczna ni ta obecna w tekstach przekazywanych za pomoc tradycyjnych, papierowych nonikw. Uyem kilkakrotnie terminu kwerenda, ktry w klasycznym ujciu oznacza poszukiwania prowadzone w prasie, bibliotekach i archiwach. Obecnie przeczesujemy take Internet. Wyszukiwarki daj wikszy komfort selekcji ni biblioteczne czy archiwalne katalogi (nawet te on-line) gdy obejmuj nie tylko sowa kluczowe, a cao dostpnego w Internecie tekstu. Posiadaj wszak oczywisty mankament. Obejmuj tylko zawarto Internetu, stanowic wci jeszcze minimalny fragment zapisanej tekstem lub utrwalonej w obrazach myli ludzkiej. I ta wanie cecha nakazuje traktowa Internet jako cenne wprawdzie lecz jedynie uzupeniajce rdo informacji dotyczcych zjawisk kojarzonych z regionalizmem. Sama za obecno regionalizmu w Internecie to jedna z licznych odson tego zjawiska.
78
Literatura: Ciechociska M., Regionalizm na obszarach pogranicznych, [w:] Regionalizm polski u progu XXI wieku, materiay z Kongresu Regionalnych Towarzystw Kultury, red. S. Bednarek i in., Wrocaw 23-25 IX 1994 , Wrocaw 1994, s. 42-52. Kubiak H., Region i regionalizm. Prba analizy typologicznej, Przegld Polonijny, nr 1, 1994, s. 5-40. Kwaniewski K., Regionalizm, Rocznik Kaliski, t. XX, 1987, s. 29-44. Kwaniewski K., Elementy teorii regionalizmu, [w:] Region, regionalizm pojcia i rzeczywisto, red. K. Handke, Slawistyczny Orodek Wydawniczy, Warszawa 1993, s. 75-86. Prawelska-Skrzypek G., Matykowski R., Wspczesne oblicza regionalizmu. Analiza przypadkw w Polsce, [w:] Los i wybr: Dziedzictwo i perspektywy spoeczestwa polskiego. Pamitnik XI Oglnopolskiego Zjazdu Socjologicznego Rzeszw-Tyczyn, 20-23 wrzenia 2000 r., red. A. Kojdera, K. Z. Sowa, Rzeszw 2003, s. 229-255. Robotycki Cz., Historia folklor tradycja a kwestia maej ojczyzny, [w:] Cz. Robotycki, Nie wszystko jest oczywiste, Wydawnictwo UJ, Krakw 1998, s. 42-67. Simonides D., Wi regionalna a maa ojczyzna, Studia Etnologiczne i Antropologiczne t. 2, 1999, s. 65-73. Skorowski H., Wspczesne ujcie regionalizmu, [w:] Regionalizm. Idea tradycje perspektywy rozwoju w muzealnictwie, red. Z. Chlewiski, Wydawnicto Muzeum Mazowieckiego, Pock 2007, s. 11-29. Synak B., Kultury maych ojczyzn w warunkach globalizacji, [w:] Midzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturowego. Globalizm versus regionalizm, red. J. Nikitorowicz, J. Halicki, J. Muszyski, Wydawnictwo Trans Humana, Biaystok 2003, s. 187-193.
rda internetowe: http://inexile.wordpress.com/2008/08/12/moja-mala-ojczyzna (17.10.2009). http://lgd.borytucholskie.pl/index.php?id=99 (17.10.2009). http://www.krainawarty.pl/wielki-luk-warty (17.10.2009). http://www.krs-online.com.pl/?p=6&look=lokalna+grupa+dzia%B3ania (17.10.2009). http://www.lgdsejnenszczyzna.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1 66&Itemid=47 (17.10.2009). http://www.regionkozla.pl/content/view/6/21 (17.10.2009). http://www.regionkozla.pl/content/view/8/32 (17.10.2009). http://www.regionkozla.pl/content/view/23/34 (17.10.2009). http://www.regionkozla.pl/images/stories/kalendarz_imprez-2009.pdf (17.10.2009). http://www.regionkozla.pl/images/stories/statut_rk.pdf (17.10.2009).
403
Zob. F. Indan, Myl etyczna Kartezjusza, art. cyt., s. 10.
79
http://www.ruch.ngo24.pl (17.10.2009). http://www.sleza.pl/produkt_lokalny.html (17.10.2009). http://www.wstega-kociewia.pl/pl/index.php?tab=koc&id=1 (17.10.2009). http://www.wtk.poznan.pl/bazy/rsk_internet.aspx (17.10.2009).
Katarzyna Orszulak-Dudkowska Wirtualne serwisy randkowe fenomen wspczesnoci?
80
Katarzyna Orszulak-Dudkowska
UNIWERSYTET DZKI
Wirtualne serwisy randkowe fenomen wspczesnoci?
spczesne ycie spoeczne przesiknite jest rozmaitymi odwoaniami do wiata Internetu. Internet wystpuje przede wszystkim jako wci rozszerzajcy swj zasig kana midzyludzkiej komunikacji, ale czstokro take w przestrzeni Internetu odnale mona nowej jakoci rodowiska spoeczne, ktre wysuwaj propozycj alternatywnych rozwiza sucych zaspokajaniu egzystencjalnych ludzkich potrzeb i rozadowywaniu rozmaitych kulturowych emocji. Namys nad tymi nowymi formami zjawisk spoeczno-kulturowych i wnikliwa analiza ich zawartoci staje si krokiem niezbdnym do peniejszego zrozumienia potrzeb i aspiracji wspczesnego czowieka, ktry wyraa siebie, wyznawane przez siebie wartoci oraz wasny sposb postrzegania wiata, ju nie tylko w bezporednich kontaktach midzyludzkich, ale take w przestrzeni, ktrej przypisuje si charakter wirtualny. Przedmiotem podejmowanych przeze mnie szczegowych rozwaa uczyniam polskojzyczne wirtualne serwisy randkowe, a przestrze Internetu potraktowaam jako teren odpowiedni dla bada z pogranicza folklorystyki i antropologii kultury. Jako folklorysta, na potrzeby moich analiz przyjam zatem, i w Internecie odnale mona przekazy o charakterze folklorystycznym znane wczeniej z innych sytuacji wykonawczych, ktre w przestrzeni wirtualnej znalazy jedynie swoje nowe oblicze, w pewnym stopniu modyfikujc jednak swe wczeniej znane cechy formalne, funkcje oraz sens spoeczno-kulturowy1. Jako antropolog za poszukiwaam wykazujcych trwao zjawisk kulturowo-spoecznych zwaszcza tradycyjnych wartoci, wzorw zachowa czy instytucji spoecznych ktre kryj si pod stosunkowo now i dopiero oswajan form, jak s wirtualne serwisy randkowe. Truizmem jest ju chyba stwierdzenie, e w wielu sytuacjach internetowe formy komunikacji zastpuj i wypieraj tradycyjne, bezporednie sposoby przekazu, stwarzajc tym samym nowe moliwoci midzyludzkich kontaktw. Ale trzeba zauway,
1 Wirtualne serwisy randkowe znalazy si w obszarze moich zainteresowa przede wszystkim jako pewnego rodzaju kulturowa kontynuacja badanych przez mnie prasowych ogosze matrymonialnych, do gboko zakorzenionych w historii kultury europejskiej (zob. Orszulak-Dudkowska 2008).
81
e obecno i niezwyka popularno internetowych serwisw randkowych doskonale pokazuje, jak bardzo ten wirtualny wiat przenika si z przestrzeni wspczesnego ycia codziennego. Przykad omawianych serwisw pozwala dostrzec, e wirtualna przestrze Internetu pojmowana jest wrcz jako rodzaj nowego rodowiska spoecznego, w ktrym funkcjonowa moe czowiek; rodowiska alternatywnego wobec tak zwanego realu, ktre pochania coraz wicej ludzkiej energii, angaujc take prywatny czas i indywidualne emocje. Wirtualne serwisy randkowe (ang. On-line Dating System) znane s w przestrzeni Internetu od pocztku lat dziewidziesitych XX wieku (por. Wikipedia/Dating_system). Pocztkowo dziaay przede wszystkim w wersjach obcojzycznych, w ostatnich latach znalazy jednak take wiele polskich odpowiednikw, zarzdzanych gwnie przez najwiksze rodzime portale internetowe. Wymieni tu mona midzy innymi serwis Sympatia.pl zamieszczony na portalu Onet, serwis Cafe.pl portalu Gazety czy Randki.pl znane z portalu Interia. Funkcjonuje jednak rwnie cae bogactwo innych polskojzycznych serwisw, o takich nazwach jak Dopasowani.pl, Przeznaczeni.pl, Mydwoje.pl, Narandce.pl, Randki24.pl, czy te Randki.o2.pl, ktre czsto s rodzim wersj wikszych portali obcojzycznych. Kady z tych serwisw ma swoj specyfik i nieco rni si od innych, std kady wymagaby tak naprawd osobnej charakterystyki, ale nie to jest istot moich rozwaa. Omawiane serwisy traktowane s obecnie jako doskonae pole badawcze dla przedstawicieli bardzo rnych dyscyplin naukowych, midzy innymi psychologii spoecznej, jzykoznawstwa czy antropologii biologicznej. Dla przykadu wspomn tutaj o badaniach prowadzonych od kilku lat przez Helen Fischer, antropologa biologii z Rutgers University, autork wielu prac o ewolucji mioci, ktra wsppracuje z najwikszym na wiecie serwisem randkowym Match.com, badajc seksualne zachowania ludzi. Przeprowadzone przeze mnie badanie nie zakadao rozmw z ludmi korzystajcymi z wirtualnych serwisw, w swojej pracy nie korzystaam rwnie z adnych ankiet ani kwestionariuszy, nie badaam te skutecznoci internetowych ofert. Moje badania polegay na wnikliwym czytaniu zamieszczonych na portalach tekstw ofert towarzysko-matrymonialnych, a w dalszej kolejnoci na analizie caociowej organizacji wirtualnych serwisw randkowych, aby tre wybranych anonsw umieci na tle szerszej sytuacji przekazu. Mimo specyfiki internetowych portali i profili ogoszeniodawcw, szczegowa analiza wirtualnych anonsw pokazaa pewne podobiestwa do konwencjonalnych prasowych ofert matrymonialnych. W obu typach ofert uwidocznia si podobna, kulturowo utrwalona poetyka tekstw ogoszeniowych o charakterze matrymonialnym (por. Orszulak-Dudkowska 2008: 39-86); zarwno w rubryce prasowej, jak i na stronie serwisu spotka mona zatem anonse zawierajce takie same formuy jzykowe i chwyty retoryczne, typu: Bardzo adna, atrakcyjna, seksowna, zgrabna poszukuje (...) (www.randki.interia.pl), Jestem uczciwy zadbany mwi e przystojny (...) (www.randki.wp.pl), czy te Szukam swojego ksicia na biaym koniu (...) (www.randki.interia.pl). Warto zauway rwnie, i zarwno prasowe, jak i wirtualne oferty matrymonialne, podobnie jak wszelkie krtkie teksty napisowe, bardzo silnie podporzdkowane s przeznaczonej dla ich funkcjonowania przestrzeni spoecznej (por. Trznadlowski 1977: 60-61). Przestrze prasowa pozwala jedynie na uproszczony, skrtowy i do schematyczny charakter form ogoszeniowych. Wirtualne anonse za, dla ktrych
82
spoeczn przestrzeni przekazu pozostaje internetowy portal randkowy, pomimo zwizku z odmienn sytuacj przekazu, wci zachowuj swj lakoniczny i uproszczony charakter, zyskujc jedynie zdecydowanie bardziej rozbudowan form wypowiedzi, na co pozwala specyfika przestrzeni Internetu. W pierwszej czci tak zwanego profilu osobowego ogoszeniodawcy prezentuj do konwencjonalne i dosownie jednowyrazowe, krtkie informacje na temat swego miejsca zamieszkania, pci, wieku, wzrostu, celu poszukiwa, budowy ciaa, koloru wosw i oczu, znaku zodiaku, zainteresowa i cech charakteru, na temat swego stosunku do naogw czy te dzieci, w drugiej kolejnoci za w bardziej obszernej, budowanej wedug wasnego pomysu i zarazem duo ciekawszej czci profilu zatytuowanej jako Mj opis lub Kilka sw o mnie, pisz o sobie i poszukiwanym partnerze, posugujc si, zgodnie z zasadami internetowej komunikacji, nietypow i oryginaln form przekazu. W ten sposb chc wykorzysta moliwoci internetowej przestrzeni pozwalajce na wiksz kreacj wasnego wizerunku i tym samym wzbudzi zainteresowanie u potencjalnych odbiorcw. Co ciekawe jednak, sama tre tych wirtualnych prezentacji ogoszeniowych pozostaje zazwyczaj bardzo zbliona do treci konwencjonalnych prasowych ofert, prezentujc powszechnie znane kulturowe obrazy mioci, oglnie akceptowane w kulturze polskiej normy i wartoci oraz najbardziej znane sposoby spdzania czasu wolnego. Wszystkie informacje podane s jedynie w niepowtarzalny i intrygujcy zarazem sposb. W Internecie liczy si bowiem przede wszystkim ponadprzecitno, umiejtno zaskoczenia i przeamywania oglnie stosowanych, utartych form wyrazu, co ilustruje wybrany przykad tak zwanego mojego opisu i opisu wymarzonego partnera, pochodzcy z serwisu Sympatia.pl:
Mj opis: Spjrz na mnie moimi oczami... Romantyczka bez dwch zda. Troszk ju dowiadczona przez ycie. Jak na swj wiek momentami zbyt dorosa. Wierna i oddana kadej sprawie, osobie, ktra wywara na mnie bardzo due, pozytywne wraenie. Czasami upierdliwa, z zachciankami i uparta. Na pewno wymagajca od ycia i otoczenia. To tak na chwil obecn. Mj wymarzony partner: Chciaabym np. wyj z Tob na nocny spacer o kadej porze. Chciaabym mc zadzwoni i powiedzie co mnie gryzie od rodka. Chciaabym poczu Twoje ciepo, blisko. Chciaabym wiedzie, e zawsze mog na Tobie polega i e mnie nie zawiedziesz. Czy to tak wiele...???
Ciekawe jest take, e zarwno okrelane przeze mnie jako konwencjonalne prasowe oferty matrymonialne, jak i ogoszenia zamieszczane w Internecie, pomimo swej opartej na pimie formy przekazu, silnie ci ku modelowi tekstu ustnego. Powinny by raczej pojmowane jako teksty o charakterze przejciowym pomidzy przekazami ustnymi i pisanymi. Bez wzgldu na sw form tkwi bowiem gboko w zasadach ustnej komunikacji naturalnej, zarwno pod wzgldem materiau jzykowego (chodzi mi tu o pewn nieporadno jzykow i wykorzystywane rodki wyrazu bliskie mowie potocznej rnorodne jzykowe klisze i utarte formuy), jak te ze wzgldu na
83
uwikanie omawianych anonsw w sytuacyjno typu dialogowego. Atmosfer bezporedniej rozmowy w wirtualnych przekazach ogoszeniowych dodatkowo wzmacniaj powszechnie stosowane emotikony, ktre oddaj nastrj i emocje rozmwcw, akronimy, czyli skrtowce powstajce z pierwszych liter kilku sw tworzcych bardziej rozbudowan wypowied oraz graficznie zaznaczone dwikowe zachowania pozawerbalne, ktre wyraaj westchnienia, pauzy w sposobie mwienia nadawcw, co ilustruj wybrane przykady: Jaki jestem? Przekonaj si sama:) Czy warto? Taaaaak naprawd warto (www.randki.wp.pl) lub O mnie...? opowiem moe przy innej okazji: -) Specjalnie 4U!!! Zgadzasz si??? (www.randki.wp.pl). Wraenie ustnoci wirtualnych tekstw internetowych wie si ze zjawiskiem tak zwanej wtrnej oralnoci, do powszechnie wizanej ze specyfik internetowej komunikacji, w ktrej poza stosowaniem zwrotw jzykowych i formu waciwych dla bezporednich form kontaktu, istotne staje si take skupienie uwagi na chwili biecej oraz tworzenie poczucia wsplnoty (Ong 1992: 183). Pami i poczucie trwaoci ustpuje w Internecie miejsca natychmiastowoci i przejciowoci wirtualnych kontaktw. Uwaga osb spotykajcych si w przestrzeni wirtualnych serwisw randkowych rwnie skupiona jest przede wszystkim na chwili biecej, na aktualnej wymianie myli i emocji. Dodatkowo szybko przekazywanych informacji stwarza warunki do komunikacji synchronicznej. Pomimo wielu podobiestw natury gwnie jzykowej i formalnej, trzeba jednak wyranie zauway, e nadawcy wirtualnych ofert matrymonialnych (inaczej ni nadawcy ogosze prasowych) mog w peni korzysta z dobrodziejstw nowych technologii, co jednoczenie wpywa na przemiany funkcji spoecznych przekazw zamieszczanych w Internecie. Konwencjonalna prasowa oferta matrymonialna kierowana jest zwykle od jednej osoby do drugiego czowieka pci przeciwnej. Autorzy ofert wirtualnych chc nie tylko znale dobrego partnera na ycie, ale poprzez odpowiednie stosowanie si do regu internetowej komunikacji (tak zwanej netykiety), podkrelaj take sw przynaleno do szerszej wirtualnej spoecznoci, ktra w duej mierze opiera si na znajomoci zasad ycia w sieci (Gut 1999: 166). Jak zauwaa Walter Ong, komunikowanie si za porednictwem tekstw pisanych lub drukowanych wyzwala przede wszystkim wzajemn uwag jednostek. Natomiast waciwa dla komunikacji internetowej wtrna oralno, tak jak pierwotne formy bezporedniego kontaktu, wytwarza silne poczucie wsplnoty (Ong 1992: 183). Nadawcy przekazw internetowych, w tym take ogosze towarzysko-matrymonialnych, wiadomie i celowo nastawiaj si na nieograniczon grup odbiorcw. Autorzy wirtualnych ogosze umieszczaj w sieci czsto kilka ofert, w kadej prezentujc swj wizerunek w nieco innym wietle. Po otrzymaniu dziesitkw odpowiedzi od kandydatw speniajcych ich oczekiwania, zanim dokonaj ostatecznego wyboru, kontaktuj si jednoczenie z wieloma osobami. W ten sposb nawizuj bardzo rozbudowane i wszechstronne kontakty z rnymi uytkownikami randkowych serwisw (Ben-Ze'ev 2005: 215-216). Pojedynczy ogoszeniodawca odnajduje si zatem w roli aktywnego czonka szerszej zbiorowoci; rodzi si tutaj szczeglny rodzaj wsplnoty, daleko wykraczajcej poza ramy okrelonego rodowiska czy grupy towarzyskiej. Internetowe serwisy randkowe, poza dostpem do ofert o charakterze towarzyskomatrymonialnym, oferuj swoim uytkownikom take rnorodne atrakcje, umoliwiajc im w ten sposb wsplne spdzanie czasu. Jedn z rozrywek jest na przykad moliwo skorzystania z kcika wrbiarskiego, gdzie na podstawie daty urodzenia okreli mona swj typ charakterologiczny i sprawdzi swj horoskop partnerski
84
z potencjalnym kandydatem. Mona rwnie wzi udzia w dyskusjach i rozmowach prowadzonych wrd uytkownikw randkowego forum czy czatu, ktre dotycz tematyki kojarzenia par oraz rnego rodzaju codziennych problemw. Skorzysta mona rwnie z porad eksperta w sprawach sercowych oraz poczyta o perypetiach miosnych innych ludzi. Organizowane s rwnie rnego rodzaju konkursy, na przykad konkurs samodzielnie wykonanych zdj lub konkurs autorskiej poezji (amek 2002: 41, 93). Do uczestnictwa we wsplnym wirtualnym wiecie zachcaj take teksty serwowane ju na powitanie na gwnych stronach serwisw. Udzia w randkowym serwisie internetowym oznacza wic wczenie si do swoistej wirtualnej wsplnoty. Dla zrozumienia charakteru tej wirtualnej spoecznoci odwoajmy si do pojcia wsplnoty wyobraonej zaproponowanego przez Benedicta Andersona (por. Anderson 1997). Przypomnijmy zatem, i Anderson odnosi termin wsplnoty wyobraonej do charakterystyki wspczesnych wsplnot narodowych. W jego ujciu nard jest wsplnot wyobraon, poniewa jednocz si w nim ludzie, z ktrych wikszo si wzajemnie nie poznaa i pewnie nigdy nie spotka si twarz w twarz, a mimo to myl o sobie nawzajem jak o czonkach jednej i tej samej rodziny. Wyobraenie duchowej wsplnoty yje w przekonaniach i mylach kadego z nich (Anderson 1997: 19-21). Spoeczno uytkownikw internetowych serwisw randkowych potraktowa mona take jako przykad wsplnoty wyobraonej, funkcjonujcej dziki nowoczesnym formom midzyludzkiej komunikacji. Ludzie odwiedzajcy randkowy serwis zupenie si nie znaj, co wicej mog do koca pozosta dla siebie anonimowi, a mimo to czuj si czonkami tej samej zbiorowoci. Jednoczy ich podobna sytuacja yciowa oraz denie do przeamania swej samotnoci. W tej spontanicznej wsplnocie ludzi intymne, jednostkowe potrzeby spotykaj si w sposb podwiadomy ze wsplnotow norm, stajc si jednoczenie projekcj wikszej kulturowej caoci. Internetowa wsplnota, pomimo braku bezporednich kontaktw, stwarza swym czonkom take moliwo wsplnego mwienia o podobnej sytuacji egzystencjalnej. Szczeglnym potwierdzeniem wsplnotowego charakteru internetowych serwisw randkowych s zamieszczane tam opowieci o jednostkowym szczciu, ktre tworzone s na potrzeby internetowej spoecznoci. Osoby, ktrym za porednictwem serwisu udao si znale swoj drug poow przedstawiaj na omawianych stronach histori swego zwizku z ukochanym czowiekiem. Tego typu opowieci nazwijmy je relacje o szczliwym zakoczeniu przyjmuj do uporzdkowan i powtarzaln form (por. Krawczyk-Wasilewska 2006). Od pocztku, w chronologicznej kolejnoci, prezentuj bowiem zdarzenia rozwijajcej si typowej historii o romantycznej mioci, w ktrej finaem staje si wanie szczliwe zakoczenie, czyli zawarty lub planowany w najbliszej przyszoci lub dwojga zakochanych w sobie ludzi. Omawiane relacje prezentowane s na stronach serwisu wraz z licznymi, rwnie lubnymi, fotografiami szczliwej pary. Autorzy owych relacji na kocu opowieci doczaj rwnie podzikowania dla twrcw serwisu, ktrzy umoliwili im nawizanie znajomoci oraz uspokajaj innych uytkownikw, wyraajc nadziej, e im rwnie na pewno uda si odnale swoje szczcie za porednictwem Internetu. Cechuje je zatem schematyczna i powtarzalna forma, wypeniana przez konwencjonalne treci, nieznacznie modyfikowane w zalenoci od jednostkowych realizacji oglnego wzorca opowieci. Sposb tworzenia relacji o szczliwym zakoczeniu, ich tre oraz sposb funkcjonowania pozwala mwi o folklorystycznym charakterze tego typu przekazw. Przytocz cho jeden wybrany przykad:
85
Inwestycja w mio na cae ycie Dokadnie pamitam, z jak rezerw podchodziam do znajomoci zawieranych przez portale randkowe. Wydawao mi si to aktem desperacji. Zawsze poznawaam kogo w tym realnym wiecie i pewnie std wynika mj sceptycyzm. W pewnym momencie co si jednak zmienio w moim myleniu. Bo tak naprawd, czym rni si facet poznany przykadowo na imprezie od tego, ktrego mogabym pozna w sieci? Przecie na pocztku kady z nich jest tak samo nieznajomy. Bez zbdnego zastanawiania si zarejestrowaam si na Sympatii, powstawiaam swoje zdjcia, opisaam swoj osob. I tak si zacza moja przygoda z internetowymi randkami. Nie od razu trafiam na tego Jedynego. Zawaram kilka znajomoci, jednak do wielkiego uczucia byo daleko. Pamitam, e ktrego sierpniowego dnia zalogowaam si i tradycyjnie zaczam przeglda profile. W opcji wyszukiwanie wpisaam odpowiadajce mi dane i wywietlio mi si kilkanacie profili. Przegldajc je, zauwayam opis: moe to wanie Ty? i palec sam nacisn przycisk myszy. Znalazam si na profilu Michaa. Zrobi na mnie bardzo dobre wraenie, jednak nie wykonaam pierwsza adnego ruchu. Wieczorem tene Micha puci mi oczko. Odpuciam. W przecigu kilku sekund otrzymaam od niego wiadomo. Nie miaam wtedy aktywnego konta, tak wic miaam dosy utrudnion moliwo komunikacji. Czuam jednak, e nie mog przej obojtnie obok tej wiadomoci, e nie mog tak po prostu jej zlekceway. Nie tym razem. Niewiele si zastanawiajc, signam po komrk i wysaam smsa aktywujcego abonament. Tak si zacza najpikniejsza historia w moim yciu. Zaczlimy ze sob rozmawia i z kadym sowem, z kadym dniem stawalimy si sobie blisi. Czuam, e wanie spotkaam mczyzn moich marze. Odpowiedzialnego, czuego, ciepego, ambitnego. Spotkalimy si pi dni po pierwszym zaklikniciu. Dzie wczeniej Micha zadzwoni do mnie i jak usyszaam jego gos, to wiedziaam, e chc go sucha ju zawsze. Marzenia si speniaj. Wanie mija p roku odkd jestemy razem. Chyba jeszcze nigdy nie dostaam od mczyzny tyle mioci, troski i poczucia stabilnoci, ile daje mi mj Misiak. Sama te nie wiedziaam, e bd w stanie kiedykolwiek kogo tak bardzo pokocha. Najwyraniej musielimy trafi na siebie, eby pozna smak prawdziwej mioci. Wszystko dziki temu, e w pewnym momencie trafilimy na t sam stron i z poczucia samotnoci postanowilimy poszuka szczcia w sieci. Teraz ju adne z nas nigdy nie bdzie samotne, bo mamy siebie na dobre i na ze. Micha w opisie wymarzonego partnera (a raczej partnerki) mia m.in. takie sowa: Chc by mczyzn, o ktrym co rano mwisz jeste mj tylko mj. I tak wanie jest. Kadego ranka, kiedy otwieram oczy, to jestem szczliwa i wdziczna, e mam tak wspaniaego mczyzn u swego boku i wiem, e to wanie z nim chc poda przez ycie. Pozdrawiam serdecznie zesp Sympatii :) EWA (www.sympatia.onet.pl)
Dzielenie si z innymi uytkownikami serwisu randkowego do szczegow i osobist opowieci o wasnym szczciu, a take prowadzenie rozmaitych rozmw towarzyskich oznacza po prostu bycie z innymi, zblia do grupy i wyraa potrzeb przeamania wasnej samotnoci. Spoeczno internetowego serwisu randkowego postrzega mona zatem jako swoist wsplnot mwienia i wzajemnego zaufania. Samotni ludzie poszukujcy kogo bliskiego poprzez mwienie odkrywaj siebie i swoje potrzeby, a jednoczenie uobecniaj take swych rozmwcw, gdy mwienie zawsze nastawione jest na odpowied. W cyberkulturze zatem rozmowa wyniesiona zostaa do rangi wartoci podstawowej. W przestrzeni wirtualnych serwisw randkowych to wanie konwersacja dominuje nad kontaktem fizycznym i przekazem wizualnym (Sulima 2005: 20). W treci internetowych ogosze za umiejtno wadania sowem
86
liczy si znacznie bardziej ni atrakcyjny wygld, posiadane dobra materialne czy te zdobyte wyksztacenie. Nawet doczane do anonsw zdjcia nie ograniczaj znaczenia prowadzonych w sieci rozmw. To sowa odgrywaj decydujc rol w nawizywaniu matrymonialnych i towarzyskich kontaktw midzyludzkich. Jeli za przyjmiemy, i komunikacja internetowa posiada cechy wtrnej oralnoci, to naley podkreli, i mamy tutaj do czynienia z odrodzeniem si fenomenu sowa mwionego (Sulima 2005: 15). Jednake warstwa wizualna omawianych serwisw nie pozostaje zupenie bez znaczenia. Szata graficzna, wygld stron serwisw randkowych kreuje przestrze sprzyjajc nawizywaniu kontaktw midzyludzkich. Ju na pocztku witaj nas teksty zapraszajce do udziau w spotkaniach z nowymi ludmi, pord ktrych znajdziemy by moe kogo wyjtkowego, na przykad: Jeste singlem, ale chcesz to zmieni i na portalu dla singli pozna nowe osoby, a moe nawet partnera na dobre i na ze? (www.mydwoje.pl) lub Poznaj nowych przyjaci, przeyj mio swego ycia! (www.randki24.pl). Strony serwisw nasycone s fotografiami ogoszeniodawcw, jak i zdjciami par, ktrym udao si ju nawiza znajomo za porednictwem Internetu. Przebywajc na stronie serwisu mamy zatem wraenie, e otoczeni jestemy ludmi i rozmow. Odwiedzenie randkowej strony polega wic na wkroczeniu w inny wymiar przestrzenny. Jeli cyberprzestrze do metaforycznie potraktowalibymy jako miasto, w ktrym robimy zakupy, uzyskujemy porad lekarsk, przegldamy gazet, pracujemy, to serwisy randkowe byyby czym w rodzaju osobliwej kawiarni, gdzie mona nawiza nowe znajomoci, spotka si na randce, porozmawia, czy te po prostu poby wrd innych ludzi (por. Podgrski 2006: 93-94). Zdecydowanemu ograniczeniu ulegaj jednak, jake istotne, kawiarniane doznania smakowo-zapachowe. Ponadto, mona dostrzec, e wirtualne anonse towarzysko-matrymonialne wpisuj si w kulturowo utrwalony scenariusz, zwizany z sytuacj kojarzenia par. Za ich porednictwem ludzie poszukuj szans na znalezienie bliskiego partnera i podejmuj prby przeamania wasnej samotnoci. Dodatkowo w analizowanych przeze mnie polskojzycznych wersjach serwisw wci niezmiennie cenione jest znane od dawna w kulturze europejskiej uczucie romantycznej mioci, ale take zajmujce wan pozycj w polskiej tradycji kulturowej udane maestwo. Nowoci jest tu zapewne sam rodek komunikacji i jego moliwoci technologiczne oraz wirtualne rodowisko, w jakim te przekazy funkcjonuj. Wszystko to sprawia, e czynnoci tradycyjnie rozpisane na cykl zdarze i rozoone w czasie i przestrzeni, tu skupiaj si niemale w jednej chwili i w jednym miejscu. Mamy do czynienia z niezwyk kumulacj zdarze i sensw, ale, co istotne, te najwaniejsze znaczenia wynikajce z potrzeby bliskiego kontaktu z drugim czowiekiem wci zachowuj sw niepodwaaln warto.
Literatura: Anderson B., Wsplnoty wyobraone: Rozwaania o rdach i rozprzestrzenianiu si nacjonalizmu, Znak, Warszawa 1997. Bartmiski J., Folklorystyka, etnonauka, etnolingwistyka sytuacja w Polsce, Literatura Ludowa, z. 6, 2005, s.5-13 Ben-Ze'ev A., Mio w sieci. Internet i emocje, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2005. Burszta W. J., Rnorodno i tosamo. Antropologia jako kulturowa refleksyjno, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2004.
87
Folklor w dobie Internetu, red. Garczarczyk G., Grochowski P., Wydawnictwo Naukowe UMK, Toru 2009. Gut D., Pisz, wic jestem. O jzyku Internetu, Polska Sztuka Ludowa. Konteksty, z. 1-2, 1999, s.165-167. Krawczyk-Wasilewska V., E folklore in the Age of Globalization, Fabula, nr 47, 2006, s. 2-7. Krawczyk-Wasilewska V., Orszulak-Dudkowska K., Samotno w wielkim miecie, czyli wspczesne sposoby poszukiwania partnera, [w:] Miasto przestrze kontaktu kulturowego i spoecznego, red. Bukowska-Floreska I., Studia Etnologiczne i Antropologiczne, t.8, 2004, s.247-249. Krzysztofek K., Okno na e-wiat, [w:] Wielka sie. E-seje z socjologii Internetu, Trio, red. Krzysztofek K., Warszawa 2006, s.23-73. amek A., Serwisy randkowe, Internet, t. 12, 2002, s.41, 93. Ong W. J., Oralno i pimienno. Sowo poddane technologii, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1992. Orszulak-Dudkowska K., Ogoszenie matrymonialne. Studium z pogranicza folklorystyki i antropologii kultury, dzkie Studia Etnograficzne, t. 47, 2008. Podgrski M., Wirtualne spoecznoci i ich mieszkacy. Prba e-tnografii, [w:] Wielka sie. E-seje z socjologii Internetu, red. Krzysztofek K., Trio, Warszawa 2006, s.75-209. Sulima R., Sowo mwione w audiowizualnym wiecie, Literatura Ludowa, z. 6, 2005, s.15-25.
rda internetowe: http://en.wikipedia.org/wiki/Dating_system (11.10.2009). http://www.sympatia.onet.pl (11.10.2009). http://www.randki.interia.pl (11.10.2009). http://www.randki.wp.pl (11.10.2009).
Anna Pietrzyk mier w Internecie. Internet jako teren bada i rdo wierzy etnograficznej
88
Anna Pietrzyk
UNIWERSYTET DZKI
mier w Internecie. Internet jako teren bada i rdo wierzy etnograficznej
nternet zmienia sposb bycia w wiecie swoich uytkownikw na uczestnictwo on-line. W sieci mona na przykad: flirtowa, zawiera przyjanie, dokonywa transakcji finansowych, a nawet gra w ycie w symulacjach rzeczywistoci spoecznej takich jak: Second Life1. Coraz wicej elementw codziennego ycia z przestrzeni realnej przenosimy do wiata Internetu. Wrd nich znalazy si rwnie elementy eschatologiczne. Badacz rzeczywistoci kulturowej nie moe pozosta obojtny wobec tych zjawisk. Jeli ludzie, ktrych badasz przenosz pewne aspekty ycia do Internetu, wtedy rwnie badacz musi do niego sign zauwaa Christie Hine (1998). Internet oferuje dostp do bogactwa materiaw etnograficznych o tematyce funeralnej i eschatologicznej. Na uwag zasuguje jzyk, jakim posuguj si Internauci2. Komentujc doniesienia o ofiarach zabjstw i tragicznych wypadkw oraz mierci sawnych osb, chtnie sigaj po emotikony. Za ich pomoc wyraaj emocje lub szacunek wobec mierci i osoby zmarej. Zestaw emotikonw uywanych w takich dyskusjach ogranicza si przewanie do kilku znakw, przedstawiajcych: znicze (np. ['], [*]), krzye (np. +++++) lub emocje autora wypowiedzi3. Zdaniem Violetty Krawczyk-Wasilewskiej (2000: 94) kade zjawisko spoeczne
1 Z amerykaskiego serwisu Secondlife.com nalecego do firmy Linden Lab, korzysta ponad milion uytkownikw z caego wiata. Wielu z nich nie wyobraa sobie ju normalnego ycia bez niego. 2 Czsto spotykan cech internetowych wypowiedzi jest cakowite lekcewaenie zasad ortografii i interpunkcji, zwaszcza polskich znakw , , , , , . Dlatego autorka, cytujc wypowiedzi internautw, dokonaa transkrypcji, korygujc teksty pod wzgldem ortografii i interpunkcji. Celem korekty byo uczynienie cytowanych wypowiedzi bardziej przejrzystymi i czytelnymi. 3 Przykadem uycia emotikonw w tekcie moe by nastpujca wypowied: Ile teraz ludzi modych umiera. U mnie w miecie w cigu dwch tygodni powiesio si dwch kilkunastoletnich chopakw a jeden rzuci si z wieowca. Jak widz ilu ludzi odbiera sobie ycie albo ginie w tragicznych okolicznociach to chce mi si paka. () zapalam znicze dla wszystkich modych ludzi ktrzy na zawsze zniknli z tego wiata[*][*][*][*][*] (aska, www.wirtualnycmentarz.pl).
89
i kulturowe wywoujce lki i obawy, staje si czynnikiem mitotwrczym przynalenym do folkloru, ktry spenia w wobec nich funkcje kompensacyjne. Jak pokazuj zgromadzone przez nas materiay, mechanizm ten dotyczy te zagadnie funeralnych i eschatologicznych. Jednym z przejaww tego folkloru s dowcipy. Jest to tak zwany czarny humor, czyli dowcipy o mierci, kostnicy, pogrzebie, nieboszczykach i cmentarzu przekazywane w toku komunikacji internetowej (listy elektroniczne, fora, komentarze do internetowych artykuw, zdj i doniesie). Niekiedy jest to humor makabryczny, w ktrym pobrzmiewaj wydarzenia sprzed kilku lat, takie jak: afera tzw. owcw skr4. Niektre z przekazw przypominaj reklam lub ogoszenie prasowe5. Spotykamy tu zarwno teksty o krtkiej, zwizej formie, zakoczone point (np. dowcipy), jak i te bardziej rozbudowane, przesycone satyr i ironi (np. opowieci). Humor peni w nich funkcje ludyczne, rozmieszajc. Oprcz tego, poprzez miech, pozwala upora si z tragicznym wydarzeniem lub oswoi lki zwizane ze mierci6. Innym interesujcym przejawem folkloru funeralnego s anegdoty i opowieci narracyjne. Spotykane s przewanie na blogach i forach internetowych umoliwiajcych uytkownikom dusz wypowied. Zawieraj odniesienia do aktualnych realiw (samochody, telefony komrkowe, sms-y), a ich tre koncentruje si gwnie na nastpujcych tematach: relacje z pogrzebw, niecodzienne zdarzenia w czasie wizyty na cmentarzu oraz opowieci o duchach. S to historie zasyszane od znajomych
4 Chuck Norris zaywa pawulon jak witaminki! (Dowcip otrzymany e-mailem), Przychodzi wnuczek do babci: Daj 20 z, bo jak nie, to wezw pogotowie... (zob. www.kjasud.pl/smsyZ1.htm), Zapraszamy do odzi najpikniejszego i najbardziej nowoczesnego miasta w Polsce! W naszym piknym miecie dzieci zaraz po urodzeniu trafiaj do beczek, gdzie panuj warunki podobne do tych jakie panuj w ciele matki i dziki temu nikt w odzi nie przeywa szoku poporodowego co bardzo dobrze wpywa na nasze zdrowie psychiczne w przyszoci. Jeeli zdarzy si, e kto w odzi zachoruje to moe liczy na pogotowie, ktrego lekarze wylecz go szybko i skutecznie ze wszystkiego aplikujc pavulon, a w ramach kompleksowej usugi zadzwoni jeszcze po firm, ktra odwiezie go do miejsca odpoczynku (wiecznego). Mamy w odzi bardzo tanie i nowoczesne sklepy do ktrych mona dojecha najnowoczeniejszymi, wartymi prawie 8 milionw zotych tramwajami typu City-Runner z zawrotna prdkoci 26km/h. Dziki temu mona po drodze spokojnie obejrze wszystkie zabytki, ktrych jest w odzi cala masa. Kiedy ju dojedziemy do sklepu (w odzi mamy 18 hipermarketw na 800 tys. mieszkacw co stanowi najbardziej imponujcy stosunek powierzchni handlowej do liczby mieszkacw), nie mona si nadziwi na zaledwie 1000 mkw. super-sklep potrafi jednoczenie obsuy kilkadziesit tysicy osb! W takim sklepie mona kupi promocyjnie aparat fotograficzny, walkmana lub elazko za 1zl, a jak kupisz dwa to gratis moesz wystpi w meczu bokserskim z innymi klientami dziki temu w odzi mamy najwyszy poziom sportw walki w kraju... Jak Ci si blizny po udanych zakupach wygoj to idziesz na studia! Wszyscy wiedz, e w odzi mamy najwyszy poziom uniwersytetw w kraju. Prezydent Kropiwnicki dba o to, eby ludzie byli wyksztaceni i chodzili na studia oraz do kocioa, a nie szwendali si tak jak w innych miastach bez sensu w jaki paradach czy co... Na uniwersytetach studenci musz si cay czas uczy, a jak tylko na chwil zrobi sobie przerw i zrobi imprez to zgodnie z zaleceniem prezydenta policja od razu napierdziela do nich z ostrej amunicji! A policjanci s u nas najlepiej wyszkoleni w caym kraju trafiaj rednio trzy strzay na sze, wiec artw nie ma uczy si trzeba (www.aha44.pl). 5 Masz dowiadczenie w sprzeday? Jeste kreatywny i ukierunkowany na sukces? ZOSTA OWC SKR!, REKLAMA: Eutanazja tanio i szybko. Politycy gratis. Zgoszenia o treci Jestem zainteresowany przesa na nr 313 (zob. www.kjasud.pl). 6 Terapeutyczn funkcj tego typu przekazw w sieci potwierdza jedna z wypowiedzi na temat nietaktu, jakim byo wedle niektrych uytkownikw umieszczenie linka do forum o humorze funeralnym na dzie po mierci Agaty Mrz na gwnej stronie serwisu Gazeta.pl: () A co do uwagi, e dzi nietaktem jest umieszczanie tego forum na gwnej stronie: moja ciocia umrze lada dzie. Jest rocznica mierci mojego dziadka. al mi Agaty Mrz. Ale nie przeszkadzao mi to mia si z kilku dowcipw w postach na tym forum. I nie jestem ogarnita znieczulic po prostu czasem atwiej przez pewne rzeczy przej z umiechem, choby mia by to umiech przez zy (malina_ja, zob. www.forum.gazeta.pl/forum/71,1.html). Wicej na temat terapeutycznej funkcji folkloru zob. Violetta Krawczyk-Wasilewska (2000: 98).
90
lub czonkw rodziny albo relacje ze zdarze, ktrych uczestnikiem by narrator. Wiele z nich przesyconych jest humorem. Relacje z pogrzebw:
Pewnej pani umara koleanka Krystyna. Stoi nad jej grobem, za wzruszenia, myli pt. jak jej na tym lepszym wiecie itd. W tym momencie przychodzi sms z nieznanego numeru: Kochana, pozdrawiam gorco, u mnie wszystko w porzdku i bawi si wietnie! Krystyna (pola, www.forum.gazeta.pl)
Ciekaw odmian opowieci pogrzebowych s historie czce ze sob dwie, przeciwstawne pod wzgldem charakteru i symboliki, sytuacje obrzdowe, tj. pogrzeb i wesele:
A mi si jeszcze przypomniao jak to kiedy prababka nam zmara w sdziwym wieku 103 lat. Stao si to nagle a na domiar wszystkiego cz rodziny bya w tym czasie na weselu. Wizy rodzinne okazay si silniejsze ni weselne tany i przed kaplic zajecha orszak samochodw z balonikami, wstgami i weseln wdk w baganikach. To si okolica dziwowaa e z tak pomp prababk chowaj. Szkoda, e orkiestry nie przywieli ;-) (mondrian4, www.forum.gazeta.pl) Przygotowanie wesela, 220 goci przybyo, pyk umiera nagle ojciec panny modej. Szok, a potem co z weselem? Lato, wynajte chodnie, stoy nakryte. Po konsultacjach z proboszczem postanowiono jednak uroczysto odby, bez tacw i muzyki. Nieboszczyka zoono na ten czas w nieuywanym starym domu i powierzono modlitwom wiejskich starowinek. Po obiedzie weselnym kilku mczyzn postanowio posiedzie przy Zmarym. Siedz, wspominaj, wreszcie jeden mwi <Jakby Franiu y , to by z nami pi ...>. Jak rzek, tak zrobili, przemycili butelczyn i pili zdrowie Frania, przy kadym toacie usprawiedliwiajc si Jakby Franiu y, to by z nami pi. Ich nieobecno przy stole zaintrygowaa innych, z czasem wikszo mczyzn przeniosa si do starego domku i wspominali Zmarego na swj sposb. Wesele przecigno si do poniedziaku, pochowano Frania a na stypie dominujcym hasem byo <Wypijmy za Frania, jakby Franiu y, te by z nami pi>. Poniewa znam to z opowiadania czowieka z wybuja fantazj (rzekomo bra udzia w tym przyjciu) powtarzam z przymrueniem oka jako wiejsk legend :) (atojaxxl, www.forum.gazeta.pl)
Niecodzienne zdarzenia w czasie wizyty na cmentarzu:

Witam wszystkich:) Ju dawno zabieraam si do napisania tej historii z serii opowieci z krypty i oto nadszed ten dzie:) A wic... dawno dawno temu a byo to 4 lata temu wybraam si rowerem na cmentarz na grb mojej ciotki, eby odmalowa litery na pycie nagrobnej. Siedziaam tam chyba 2 godziny, deptaam biednej nieboszczce kwiaty... bo jako musiaam si dosta do liter eby je odnowi. Zbliaa si ju godzina 19... jesienna szarwka, wok robio si coraz ciemniej... zostay mi 2 literki do koca. Wstaje eby rozprostowa koci... opierajc si o pyt i nagle... przewraca si na mnie pyta!! Przygniota mnie... a waciwie moja nog do grobu ..i ..le, nie mog si ruszy.. zy mi napywaj do oczu... nie, nie z blu... ze strachu!! e spdz ta noc na grobie!!, bo tu juz 20.30 si zbliaa... poleaam sobie tam chyba ze 30 min wiercc si, wyginajc eby jako wyj... w kocu nie wytrzymaam. i <ryknam> ..POMOoooCY!!!... nic... gucho tylko krowy gdzie z dali sycha... bo to bya wiocha wok... za 15 razem miaam szczcie, obok cmentarza przejedaa jaka kobieta.
91
Usyszaa mj krzyk i wesza... widz, e idzie w moj stron powoli... bardzo powoli i kiedy mnie zobaczya zblada!... bo mylaa, e jestem trupem wychodzcym z grobu!.. hahaa. Krzyknam eby mi pomoga... z pocztku cofna si przeraona... ale szybko powiedziaam jej co zaszo, nie pomoga mi jedna bo pyta waya 200kg... pobiega po pomoc po jakiego chopa ze wsi... ten jak mnie zobaczy rykn miechem... przesun pyt i mnie uwolni. Mnie od razu ulyo bo perspektywa spdzenia nocy na grobie ciotki nie bya mieszna... ale i tak miaa, si wracajc do domu:-) Co do Ciotki... bya zrzdliwa star panna a przy tym zoliw i pewnie wtedy nie podobao jej si, e depcze kwiaty na jej grobie! A te 2 litery?... c... do tej pory s niepomalowane:) (Milka, www.forum.gazeta.pl)
Opowieci o duchach:
To dowcip. Z autentycznych opowieci o duchu na cmentarzu Rossa w Wilnie. Moja ciotka sza kiedy (jeszcze przed wojn) przez cmentarz i w pewnym momencie tu przed sob zobaczya przezroczysty sup CZEGO nad grobem. Jakby mgiek. Rzucia si do ucieczki sup za ni. W kocu upada, CO j dogonio i zniko z sykiem, zostawiajc straszny smrd. Podobno chodzio o gaz, ulatniajcy si z rozkadajcych si zwok widocznie trumna bya nieszczelna, a w grobie musiay by kanaliki na powierzchni. Ciotka uciekajc uruchomia wiry powietrzne, ktre pocigny gaz za ni. Tak tumaczy ciotce nauczyciel w szkole. Ale od tamtej pory nie chodzia na cmentarz... (mandryk, www.forum.gazeta.pl) Witam, syszaem kiedy opowie o zademonstrowaniu odwagi, czyli pjciu na cmentarz w rodku nocy. Dowodem obecnoci na cmentarzu mia by patyk wbity w grb. Czowiek przykucn wbi patyk. W ciemnociach nie zauway, e wbija poprzez po swojego paszcza. Chce wsta, a tu nieboszczyk go przytrzymuje. Serce facetowi <piko> i by nieboszczyk drugi....:) (www.forum.gazeta.pl)
Jedn z form uczczenia pamici zmarych w Internecie s wirtualne nekropolie, ktre wzorem podobnych im zachodnich serwisw istniej od 2001 roku w polskiej sieci. Obecnie dziaa kilka witryn powiconych zmarym, e wymienimy: zaduszki.pl, e-cmentarz.pl, nekropolia.pl, wirtualnycmentarz.pl, wirtualnygrob.pl, miejscapamieci.pl, swiatelkapamieci.pl. Dziki takim cmentarzom, aby zoy kwiaty lub zapali znicz na mogile kogo z rodziny, nie trzeba ju wychodzi z domu. Wirtualne cmentarze to dla jednych sposb na zgromadzenie w jednym miejscu grobw porozrzucanej po caym wiecie rodziny, a dla innych metoda na pochowanie za ycia osb, ktrych nie darz szczegln sympati. Dla ludzi, oddalonych od swoich grobw rodzinnych (oraz osb unieruchomionych w domu, ze wzgldu na wiek lub chorob), wirtualne nekropolie s szans na zadum, wywoanie w sobie emocji i przey, jak przy grobie realnym, fizycznym. Wskazuje na to wypowied jednej z uytkowniczek serwisu wirtualnycmentarz.pl, ktra pisze:
Jestem mod wdow od 2 lat, wyemigrowaam z kraju sama z dziemi, bo po mierci ma byo mi ciko finansowo. Dla kogo pomys idiotyczny z tym cmentarzem, ale ja nie mog do mojego kochanego ma z kwiatami co tydzie przyj, a to miejsce daje poczucie spenienia. (...) ja wiem to tylko Internet, ale oprawa graficzna strony, muzyka... to jest to co byo mi potrzebne. (...) daleko od domu, mog zajrze na te stron i poczu si z nim, popaka sobie gdy dzieci pi, (Aga, www.wirtualnycmentarz.pl)
92
W kadym z takich serwisw mona zaoy prywatne konto i wystawi nagrobek zmarej osobie, z yciorysem, zdjciem, ksig kondolencyjn, filmem, a nawet nagraniem gosu zmarego7. Uytkownicy patrzc na grb w Internecie, ogldajc zdjcie zmarego albo suchajc jego gosu, mog osign wyszy poziom emocjonalnoci, a nawet duchowoci. To jest inna forma obecnoci teleobecno uwaa Krzysztof Krzysztofek (cyt. za. Czaczkowska 2007)8. Procedury s bardzo proste. Wystarczy kilka klikni myszk i ju moemy zapali wieczk, znicz lub zoy wirtualne kwiaty na grobie kogo ze swoich bliskich. Tylko pienidze przelewane w sieci s realne. Za odpowiedni opat mona wybra rodzaj znicza oraz okreli jak dugo ma pon. Ta sama zasada dotyczy wirtualnych kwiatw i wiecw. Istnieje te moliwo dodania kondolencji lub podpisu pod konkretnym nagrobkiem. Stanowi one wyraz autentycznie przeywanych emocji i wizi ze zmar osob. Niekiedy maj form wiersza lub sentencji9. Za opat dostpne s take rne opcje dodatkowe. Niektre przeznaczone s dla yjcych, ktrzy chc zatroszczy si o spucizn po swojej mierci. Moe to by stworzenie pomiertnego e-maila, ktry zostanie rozesany do rodziny, przyjaci czy wrogw po mierci nadawcy, napisanie wasnego epitafium i tym podobne (Dudzisz 2007). Internetowe nekropolie dziel si na dziay; osobne dla dorosych, osobne dla dzieci, sawnych osb, ateistw i przedstawicieli poszczeglnych wyzna. S to miejsca symbolicznej pamici o zmarych10. Tradycja, a take przepisy prawa nie przewiduj jeszcze sytuacji, w ktrej ciao zmarego nie spoczoby na tradycyjnym cmentarzu11. Dopki wiat wirtualny i realny istniej obok siebie, a pierwszy ma jedynie status symulacji drugiego, dopty wirtualne nagrobki, bd jedynie cybernetyczn reprezentacj tych prawdziwych. Podstawow barier utrudniajc tak zmian jest bariera sensualna. O tym, jak wany jest to problem, mona si przekona, zwiedzajc wirtualne cmentarze. Zauway wwczas mona, i wirtualne nekropolie wiernie odtwarzaj
Do wyboru jest kilka wzorw, a za dopat mona te zamwi indywidualny projekt nagrobka. Wniosek ten potwierdza czciowo wypowied jednego z internautw na temat idei wirtualnych cmentarzy: Uwaam, e to bardzo dobry pomys. Nie kady ma moliwo odwiedzenia czsto grobw swoich bliskich. Tu mona cho wirtualnie zoy kwiaty, zapali znicz, powspomina pikne czasy, jakby by bliej z nimi (Czaczkowska 2007). 9 dzi pogrzeb mojego ukochanego moja jedyna prawdziwa mio odesza! zostawi mnie! Miasto pi gdzie daleko taki obcy przywizujesz sznur pimy gdzie daleko Ostatni oddech Noc si wita z dniem Nowym dniem Pozostao bezwiedne ciao Lecz przecie yjesz yjesz w naszych sercach i do koca w nich pozostaniesz A kiedy przyjdzie ten dzie znw spotkamy si pisze jedna z uytkowniczek (Twoja Na Zawsze J., www.wirtualnycmentarz.pl). 10 Pikna idea taki cmentarz wirtualny. Niech moja Mama ma () taki grb, bo jej ziemski bezprawnie () zniszczono 10 lat po jej mierci i na jej miejscu kogo pochowano. () Mogabym dochodzi swoich praw, ale () przecie grb to tylko symbol, a Mama zawsze pozostanie w moim sercu i pamici pisze jedna z uytkowniczek serwisu (Grayna, www.wirtualnycmentarz.pl). 11 Co wicej, taka symulacja moe wywoa zupenie inne odczucia, sprawiajc wraenie uczestnictwa w kiczowatej grze zamiast wizyty w miejscu pamici: to miejsce w e-wiecie nie ma prawa nazywa si cmentarzem. To jest kicz e-rzeczywistoci pisze jeden z internautw (www.wirtualnycmentarz.pl).
8 7
93
tradycyjne cmentarze jest brama, alejki, nagrobki. W serwisie Wirtualnycmentarz.pl mona te wybra sceneri, warunki atmosferyczne, por dnia i nocy, o jakiej chcemy zwiedza cmentarz. Dowodzi to tego, e w wiecie wirtualnym istnieje gboka potrzeba naladowania rzeczywistej przestrzeni oddziaujcej na zmysy odwiedzajcych. Jednak ogldanie symulacji burzy, zmroku, czy padajcego niegu, nie jest tym samym, co doznania, jakie wywouj ich naturalne odpowiedniki, w czasie wizyty na tradycyjnym cmentarzu. Na tym polu tradycyjny cmentarz przewysza wirtualne nekropolie. wiadomo tego, e tu spoczywaj szcztki bliskiej osoby nigdy nie bdzie towarzyszya odwiedzinom na wirtualnym cmentarzu. Zawsze bdzie to tylko symbol, czego co istnieje w sposb namacalny w odlegej tradycyjnej nekropolii12. Niemniej, dla badaczy ycia spoecznego i psychicznego niezwykle interesujcy jest fakt, e czowiek, tworzc wirtualn symulacj rzeczywistoci, umieszcza w niej take mier. W podr po wirtualnych wiatach Internetu zabiera swoich zmarych, majc nadziej, e cybernetyczna mogia zapewni im niemiertelno i wieczn pami. Na ten ostatni aspekt kadzie nacisk zarzdca pierwszego wirtualnego cmentarza w Polsce Dariusz Packi, ktry stwierdza:
Elektroniczna forma upamitnienia osb czy zwierzt jest lepsza ni materialna, bo (...) przetrwa dopty, dopki przetrwa Internet (...) Prawdziwe cmentarze yj trzy, cztery razy duej ni ich lokatorzy, lecz take umieraj (...) Groby staj si zbdne, kiedy umr Ci, ktrzy si nimi opiekowali. Internet zmienia t sytuacj. Raz wprowadzone dane pozostaj w sieci. Dla niektrych to wanie moe oznacza wieczno (Nikka 2008)13
Wirtualne nekropolie s jeszcze jednym przejawem szerszego procesu przenoszenia kolejnych aspektw ludzkiego ycia do sfery on-line. Stanowi signum przemian obyczajowych zachodzcych dziki dostpowi do nowoczesnych technologii umoliwiajcych tworzenie tak zwanego second life14. Cz internautw widzi w tym zjawisko negatywne:
Nie chodzi mi tutaj o kwesti Internetu i ycia w dobie powszechnej komunikacji pisze jeden z nich ale niegdy ludzie z utsknieniem oczekiwali wita zmarych, zaduszkw, nie wiem tego caego przygotowania czyszczenia grobw zakupu wieczek, lampionw, kwiatw odwiedzania si przy grobach zmarych spotykania wrcz caymi rodzinami a w tym momencie za pomoc kliknicia myszki mona zaatwi tak spraw nie wychodzc z domu. Totalny brak szacunku dla przemijania, dla zmarych (polelum, www.wirtualnycmentarz.pl)
Niektrzy uytkownicy sieci s take zdania, e wirtualne nagrobki s dla osb zbyt leniwych, by dba o prawdziwe miejsca pochwku swych bliskich. Jednak zdaniem
12 Przykadem takiej postawy s niektre wypowiedzi Internatw: Cmentarz to miejsce wydzielonego powiconego pochwku! Nie mona czci zmarego, ktrego nie ma w grobie! A poza tym, to nie s nawet groby! (cyt. za Czaczkowska 2007). 13 W toku rozbudowy poszczeglnych miast, wiele cmentarzy zlikwidowano lub przeniesiono, aby na ich miejscu moga powsta nowa cz miasta. Poza tym, w wietle prawa, jeli po upywie 20 lat od pochwku grb nie zostanie ponownie opacony przez czonkw rodziny zmarego, zostaje on zlikwidowany, a kwatera wystawiona na sprzeda. Jednak niemiertelno internetowego nagrobka te jest pozorna. Internetowy cmentarz moe przesta istnie, gdy umrze waciciel serwisu, a jego spadkobiercy nie zechc kontynuowa interesu. 14 Wedle Wojciecha Burszty: Zaczynamy y rwnolegle () w dwch rnych wiatach. (). Dziki technologii, przenosimy wszystkie swoje sposoby mylenia i konstruowania rzeczywistoci na wiat poza fizyczny. To jest swoista soczewka tego kim jestemy i kim bylimy (cyt. za Niesuchowska 2006).
94
Wojciecha Burszty: nie wida, aby nastpi jaki kryzys w obchodzeniu dnia Wszystkich witych. Cybercmentarze su wyraaniu swojej pamici w sposb, w ktry nie da si zrobi tradycyjnie. Mamy do czynienia z ca palet rnych form multimedialnych, ktre nie mieszcz si na zwykym nagrobku. Czy leniwym chciaoby si zamieszcza obszerne fotogalerie czy notki biograficzne? Nie sdz (cyt. za Niesuchowska 2006). Blisze przyjrzenie si cybernetycznym nekropoliom ujawnia jeszcze jeden obszar naszej kultury godny dalszych bada. Jest ni kwestia mierci podu na skutek poronienia. W obszarze funeralno-eschatologicznym nie ma zwyczaju pochwku podu na tradycyjnym cmentarzu. Media czsto naganiaj przypadki, gdy rodzicom trudno jest uzyska wydanie ciaa podu ze szpitala, ktry traktuje je jak odpad medyczny15. Rwnie przemys funeralny ani ubezpieczeniowy nie przewiduje odszkodowa z tytuu mierci podu. Natomiast obyczaj nakazuje w takim przypadku zapomnienie i szybki powrt do normalnego ycia, a take poczcie nowego dziecka. W rezultacie rodzice tworz internetowe wsplnoty wsparcia, w ktrych mog zmierzy si ze swoimi uczuciami, a w kocu upora ze strat, wspierajc si wzajemnie w rozmowach i modlitwach. Wirtualne nagrobki pozwalaj im na symboliczn reprezentacj alu, a take innych uczu ywionych w stosunku do dziecka i martwego embriona. Wyrazem tego s zaczone do nagrobkw zdjcia USG podw, cia wczeniakw w maych trumnach i dzieci martwo urodzonych. Rwnie czsto pojawiaj si zdjcia tradycyjnych nagrobkw przystrojonych maskotkami lub innymi zabawkami. Nierzadko zamiast zdj zobaczy mona napisy o charakterze inskrypcyjnym oraz regularne wpisy matek wyraajce uczucia braku i tsknoty za straconym noworodkiem lub podem. W ten sposb wirtualne cmentarze peni funkcje wentylu bezpieczestwa dla emocji, ktre poza nimi nie zawsze mog liczy na powszechn akceptacj i upust. Na koniec pragniemy zwrci uwag na jeszcze jedno zjawisko dotyczce szeroko pojtej eschatologii, na jakie mona natkn si w Internecie, a mianowicie folklor wierzeniowy. Nale do wspomniane wyej opowieci o duchach, wierzenia o kocu wiata oraz tak zwane zegary mierci. Zegary mierci s zjawiskiem z pogranicza gier funeralnych, wrb i horoskopw. Internauta, wypeniajc mniej lub bardziej rozbudowan ankiet, moe pozna dokadn dat, a nawet okolicznoci swojej mierci. Tego typu witryny wzorowane s na podobnych zagranicznych stronach, takich, jak na przykad deathclock.com. Cz z nich utrzymana jest w konwencji refleksyjnej, o czym wiadcz zamieszczone tam treci; komentarze, wiersze, sentencje, ikonografia i tym podobne16. Innym przywieca motywacja ludyczna (zob. www.zegarsmierci.1k.pl). Przewaa jednak pierwszy typ zegarw z motywem przewodnim vanitas17. Dominujcym kolorem grafiki takiej
Sytuacja ta dopiero od niedawna zacza ulega zmianom, gwnie za spraw doniesie medialnych. Niemniej, nie jest to jeszcze praktyka dosy rozpowszechniona. 16 Przeyte nami lata zachowuj informacj o dacie naszej mierci. Nasze zwyczaje, tryb ycia, miejsce, w ktrym mieszkamy, oraz inne czynniki ju wpyny na dugo i przebieg naszego ycia. Poznawszy dat naszej mierci na podstawie przeszych i teraniejszych faktw i wydarze naszego ycia, mamy szans oceni popenione bdy oraz zastanowi si nad przyszoci czytamy w serwisie www.poznajdate.com. 17 Motyw ten odnosi si do kruchoci i przemijalnoci ludzkiego istnienia. Jego nazwa pochodzi od fragmentu biblijnej Ksigi Eklezjastesa (Koheleta): Marno nad marnociami i wszystko marno (ac. Vanitas vanitatum et omnia vanitas) (Wulgata, Ekl., 1, 2). Na stronie mort,szu,pl napisano midzy innymi: mier to jedyna pewna rzecz, tylko ona jedna ci nie zawiedzie. Jest jak przyjaciel zawsze blisko ciebie. Zawsze na ciebie czeka. (Dokoczenie na nastpnej stronie)
15
95
strony jest zwykle kolor czarny, ktry w naszym krgu kulturowym kojarzy si z aob i mierci. Czsto pojawiajcym si motywem ikonograficznym jest czaszka, szkielet, tarcza zegara z przesuwajc si wskazwk, klepsydra, brama cmentarza, nagrobne figury aniow i tym podobne. W zebranych przez nas materiaach, dotyczcych zjawiska szeroko pojtej eschatologii, bardzo czsto natrafiamy na treci odnoszce si do tak zwanego czasu ostatecznego, czyli koca wiata. Jest to folklor wierzeniowy, obejmujcy przekazy o charakterze apokaliptycznym. Tematyka ta odywa systematycznie co jaki czas. Obecnie rewitalizacja problematyki wierzeniowej zwizana jest popularnymi wierzeniami odnonie daty: dwudziestego pierwszego grudnia 2012 roku. Perspektywa eschatologiczna umieszcza j wrd znakw ostatecznego koca, czynic z niej metafor zagraajcej wiatu zagady i chaosu (por. Sznajderman 1994: 28-29). Wedle popularnych obecnie przekona opierajcych si, rzekomo, na wierzeniach Majw dwudziestego pierwszego grudnia 2012 roku nastpi koniec wiata. Na te wierzenia nakadaj si wizje Apokalipsy witego Jana, Nostradamusa i innych wizjonerw, doniesienia o wojnach i atakach terrorystycznych, degradacji rodowiska, naturalnych kataklizmach (tajfuny, powodzie, trzsienia ziemi i tym podobne) oraz prognozy wiatowej Organizacji Zdrowia, zgodnie z ktrymi ma doj do wybuchu oglnowiatowej pandemii. W przekazach tych uwidocznia si sposb postrzegania wiata i czasu charakterystyczny dla tak zwanych kultur tradycyjnych. W kulturach tych, funkcjonujcych w oparciu o wiatopogld religijno-magiczny, czas odczuwany by w sposb cykliczny. Rodzi si z wiosn i przybywaniem dnia, umiera wraz z przybywaniem nocy i chodami zimy (por. Zadroyska 1985: 40). W miar, jak ubywao dni w kalendarzu, wyczerpywa si take czas oraz siy witalne wiata. Istniaa te obawa, e kiedy czas bezpowrotnie si wyczerpie, pograjc wiat w niebycie. Ten tragiczny moment, zalenie od kultury, bywa mniej lub bardziej sprecyzowany i rnie opisywany przez poszczeglne wierzenia i mity18. Postp technologiczny, jaki dokona si przez ostatnie pwiecze w cywilizacji Zachodu, pocigajcy ze sob takie zjawiska, jak postpujca laicyzacja spoeczestwa, nie przyczyni si do zaniku gboko zakorzenionej pradawnej idei koca wiata. Przepowiednie o kocu wiata nadal ciesz si popularnoci. Co wicej, wraz z innymi aspektami ludzkiego ycia, ten odwieczny eschatologiczny mit znajduje swoje miejsce w wiecie Internetu, uzyskujc tu dogodne warunki do rozwoju (warianty, nowe wtki) i rozpowszechniania (fora, blogi, strony internetowe, poczta elektroniczna i tym podobne). Wspczesny czowiek, przenoszc do Internetu rne sfery swego ycia, zabiera tam ze sob take swoje lki, uprzedzenia, opinie, postawy, wiatopogld oraz wiadomo wasnej miertelnoci. Wraz z nimi do wiata cyberprzestrzeni przesika rwnie folklor, ktry uzyskuje tu specyficzn form i sposb przekazu. Antropolog, ktry zechce zagbi si w kosmos cyberprzestrzeni, zwaszcza zagadnie z szeroko pojtej eschatologii, dostrzec moe w onie nowoczesnego spoeczestwa sieciowego, zachynitego postpem i osigniciami wspczesnej technologii, okruchy struktur dawnego mylenia magicznego, dawnych wierze i postaw charakterystycznych dla czasw i spoeczestw, ktrym niedostpne byy zdobycze technologiczne i odkrycia naukowe naszej cywilizacji.
(Dokoczenie z poprzedniej strony) Daje spokj, wyciszenie, Jest jak bogie zapomnienie. Pozwala zapomnie o zmartwieniach i smutkach. (...) Memento mori (www.mort.szu.pl). 18 W kulturze chrzecijaskiej kanon znakw poczytywanych za znak zbliajcego si koca wiata oraz obraz tego, co wtedy nastpi, wyznacza Apokalipsa witego Jana.
96
Literatura: Czaczkowska E., Postaw pomnik i zapal wieczk na wirtualnym cmentarzu, 2007, http://www.rp.pl/artykul/64853.html (25.10.2007). Dudzisz A., Wirtualny cmentarz pami o zmarych w Internecie, 2007, http://www. egospodarka.pl/25841,Wirtualny-cmentarz-pamiec-o-zmarlych-w-Internecie, 1,12,1.html (01.01.2007). Hine C., Virtual Ethnography, 1998, http://www.cirst.uqam.ca/pcst3/PDF/Communications/HINE.PDF (01.11.2010). Krawczyk-Wasilewska V., AIDS: studium antropologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2000. Niesuchowska A., Wirtualny cmentarz, 2006, http://kmm.pl/art.php?=2006110114a 126a783bc9 (01.11.2006). Nikka (pseud.), Wirtualne cmentarze miejsca pamici w Internecie, 2008, http:// www.mmwarszawa.pl/2488/2008/11/1/wirtualne-cmentarze--miejsca-pamieciw-internecie?districtChanged=true (01.11.2008). Sznajderman M., Zaraza, mitologia dumy, cholery i AIDS, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 1994. Warecka A., Gra w cmentarz?, 2008, http://www.isidorus.net/show/felietony,140, Gra_w_cmentarz (26.11.2008). Zadroyska A., Powtarza czas pocztku, cz. I: O witowaniu dorocznych wit w Polsce, Wydawnictwo Spdzielcze, Warszawa 1985.
rda internetowe: Wirtualne cmentarze: www.e-cmentarz.pl, (06.10.2009). www.miejscapamieci.pl, (06.10.2009). www.nekropolia.pl, (06.10.2009). www.wirtualnycmentarz.pl, (06.10.2009). www.wirtualnygrob.pl, (06.10.2009). www.swiatelkapamieci.pl, (06.10.2009). www.zaduszki.pl, (06.10.2009). Zegary mierci: http://www.deathclock.com, ( 06.10.2009). http://www.dlugosczycia.pl, (21.10.2009). http://dzien-smierci.czest.pl, (21.10.2009). http://www.mort.szu.pl (06.10.2009). http://poznajdate.com/smierc.html, (06.10.2009). http://www.zegarsmierci.1k.pl, (06.10.2009).
97
http://dzien-smierci.czest.pl, (06.10.2009). Fora dyskusyjne: Aha44 kway i dowcipy, d Miasto szczliwych ludzi, http://aha44.pl/content/view/1174/33, 05.06.2008. Amalgamat zabawne SMS-y, Strona domowa Krzysztofa Jasudowicza, http:// www.kjasud.pl/smsyZ1.htm, 05.06.2008. Forum Humorum, http://forum.gazeta.pl/forum/72,2.html19, 05.06.2008. Forum cmentarne serwisu wirtualnycmentarz.pl, http://www.wirtualnycmentarz.pl/ html_core/forum/lista, 18.07.2008-21.10.2009.
19 Wtek zosta zarchiwizowany. Cz z cytowanych wpisw z Forum Himorum odnale mona pod adresem: http://forum.gazeta.pl/forum/w,384,80139735,80418293,Re_humor_funeralny.html, online: 22.11.2009r.
Anna Deredas Internetowe (re)konstrukcje rzeczywistoci spoeczno-kulturowej. Przykad czaterii
98
Anna Deredas
UNIWERSYTET DZKI
Internetowe (re)konstrukcje rzeczywistoci spoeczno-kulturowej. Przykad czaterii
nternet jest przestrzeni informacyjn. Jest to fakt powszechnie znany i akceptowany. Szeroki i szybki dostp do informacji zapewniaj wyszukiwarki internetowe, w tym najbardziej znana i najczciej uywana wyszukiwarka Google. Zgooglowanie dowolnego hasa trwa dosownie kilka sekund i daje tysice wynikw, w postaci adresw stron WWW, na ktrych szukane wyraenie si znajduje. Rzetelno tych informacji stoi jednak pod znakiem zapytania. Kady z uytkownikw Internetu podobnie jak moe korzysta z zawartych w nim informacji, tak samo moe je tam umieszcza. Czsto pojawiaj si wic informacje uprzednio nie zweryfikowane czy po prostu nieprawdziwe. Nie zmienia to jednak faktu, e dostp do wiedzy o yciu innych ludzi jest atwiejszy ni kiedykolwiek. Autorskie strony, blogi, portale spoecznociowe takie jak Nasza-klasa.pl czy Facebook.com pozwalaj postronnym obserwatorom na poznanie ycia innych ludzi, bez wchodzenia z nimi w interakcj. Moe pojawi si zatem przekonanie, e zjawiska internetowe s nam dane bezporednio i do ich poznania wystarczy bierna obserwacja. Internet jest rwnie przestrzeni komunikacji midzyludzkiej. Komunikatory takie jak gadu-gadu czy skype, fora internetowe, czaty pozwalaj ludziom oddalonym od siebie o tysice kilometrw na rozmow w czasie rzeczywistym. Gadu-gadu, skype i inne tego typu oprogramowanie wykorzystywane s do rozmw najczciej przez ludzi ju znajcych si. Fora internetowe czy czaty natomiast pozwalaj na zawarcie nowych znajomoci. Czsto tworz si grupy tak zwanych staych bywalcw, ktrzy staj si spoecznoci takiego forum lub czata. Zdarza si nawet, e znajomoci zawarte w Internecie wychodz poza jego kontekst i ludzie ci spotykaj si w tak zwanym realu. Nasuwa si tu pytanie, czy moemy pozna i zrozumie mechanizmy funkcjonowania spoecznoci czatw i forw tylko za pomoc biernej obserwacji wypowiedzi ich uczestnikw. Sprbuj odpowiedzie na tak postawiony problem przedstawiajc sposb funkcjonowania grupy ludzi spotykajcych si na czacie, ktrej byam czonkiem.
98
Czym zatem jest czat?

CHAT (czat) (ang.pogawdka) infor. Rozmowa midzy dwoma uytkownikami komputera (za pomoc modemu i klawiatury) polegajca na naprzemiennym wpisywaniu tekstu przesyanego do komputera rozmwcy i wywietlanego na ekranie jego monitora. (Sownik Wyrazw Obcych 2002)
Czaty, czyli takie miejsca rozmw, znajduj si na rnych portalach na przykad: Wp.pl, Onet.pl czy Interia.pl. S te cae portale, ktre s czatami na przykad: Czat.pl, Twojczat.pl. Grupa, o ktrej bd mwia, spotykaa si na czacie na portalu Interia.pl. Czat ten wyrnia si spord innych tym, e posiada wasn nazw CZATeria (jak mona si domyli jest to poczenie sw czat i interia). Na struktur CZATerii skadaj si pokoje tematyczne, zebrane w poszczeglne kategorie. Dziki duej liczbie pokoi tematycznych, uytkownicy CZATeri mog wybra pokj zgodny z ich zainteresowaniami, w ktrym maj moliwo spotka ludzi o podobnych pogldach. Pokj Fantastyka, w ktrym spotykaa si interesujca mnie grupa, by zatem przez twrcw CZATerii przeznaczony dla osb interesujcych si szeroko rozumianymi fantastyk i fantasy. Grupa ktra spotykaa si na Fantastyce skadaa si z okoo dwudziestu staych bywalcw. Dla wikszoci z nich powodem odwiedzenia tego pokoju bya tematyka zwizana z jego nazw. Kada z tych osb czytaa literatur fantasy lub graa w Role Play Games. Czat by dla nich jednym ze sposobw na poszerzenie krgu znajomych, z ktrymi czyy wsplne zainteresowania. Aby zalogowa si na jakiegokolwiek czata, trzeba sobie wybra nick (imi pod ktrym si funkcjonuje na czacie). Moe to by prawdziwe imi czy nazwisko, jednak takie przypadki s niezwykle rzadkie. Moe to by zbir przypadkowych liter, lub dowolnie wymylona czy zapoyczona z ksiki, filmu i tym podobna nazwa wasna. Po wybraniu nicka mona si zalogowa do wybranego pokoju. Po kilkurazowych odwiedzinach w pokoju osoba przestawaa by anonimowa i nieznana. Bya rozpoznawana przez innych bywalcw danego pokoju, a z czasem sama stawaa si jego staym bywalcem. W tym miejscu mogabym poda nicki osb wchodzcych w skad grupy staych bywalcw Fantastyki. Zdecydowaam si jednak tego nie robi. Przede wszystkim trzeba pamita, e nick jest czym w rodzaju imienia i nazwiska. Pod nim kryje si prawdziwa osoba. Konkretny nick jest przypisany do konkretnej osoby i dziki niemu jest ona rozpoznawalna. Podanie zatem nickw bez zgody osb je noszcych jest tak samo nieetyczne, jak podanie bez zgody badanych ich danych osobowych. Zapytaam zatem CZATerian odwiedzajcych Fantastyk o to, czy wyraaj zgod na umieszczenie ich nickw w niniejszym tekcie. Wikszo zgodzia si bez oporw, tylko dwie osoby byy temu przeciwne. W pierwszym odruchu pomylaam, e przy wymienianiu nickw te dwa zwyczajnie pomin. Doszam jednak do wniosku, e jak wypisz pozostae nicki, identyfikacja tych dwch osb, zwaywszy na ogromne zasoby Internetu, bdzie do prosta. Dlatego nie zdecydowaam si na umieszczanie tych informacji. Z tych samych powodw nie podaj cezury czasowej, w jakiej funkcjonowaa interesujca mnie tutaj grupa. Osoby stanowice w danym okresie grup staych bywalcw ktrego z pokoi CZATerii tworzyy niepisany zbir regu, do ktrego, oprcz CZATykiety (regu obowizujcych wszystkich CZATerian), kady nowy bywalec pokoju musia si dostosowa, aby zosta zaakceptowanym. Na Fantastyce jedn z nich by zakaz kopiowania cudzych ustawie, czyli kolorw nicka i czcionki oraz stylu czcionki. W standardzie by czarny nick, czarna czcionka, bez pogrubie, podkrele czy kursywy. Zmieniajc te ustawienia, wybierajc kolor i styl, wybierao si wygld, po ktrym dana
100
osoba bya rozpoznawalna. Wtedy nawet jak ktry z uytkownikw wszed na Fantastyk pod innym nickiem, a zachowa swoje ustawienia, by rozpoznawany przez czonkw grupy jako osoba znana im pod jego pierwszym nickiem. Przez postronnego obserwatora moga taka osoba zosta odebrana jako kto zupenie nowy. CZATykieta wymuszaa zatem od nowego bywalca pokoju wybr takich ustawie, z jakich nikt jeszcze nie korzysta, albo pozostanie przy ustawieniach standardowych. Cech wyrniajc pokj Fantastyka od innych by specyficzny styl prowadzenia rozmw przez jego bywalcw. Do czsto w trakcie spotka w pokoju dochodzio do odgrywania rnych sytuacji majcych miejsce w wiecie realnym. Pokj wtedy stawa si pubem, dyskotek, parkiem, mieszkaniem, a uytkownicy rozmawiali ze sob tak, jakby rzeczywicie znajdowali si w takim miejscu. Taki rodzaj rozmw charakteryzuje uytkownikw Internetu grajcych za jego pomoc w RPG. Prawdopodobnie std schemat takiej gry zosta przeniesiony przez bywalcw Fantastyki na ich rozmowy. Ten styl konwersacji cechuje uywanie nawiasw < > dla wyraenia mowy niewerbalnej, gestw, czyli tego wszystkiego, czego w czasie naszych spotka internetowych nie wida, a co jest niezwykle istotne w trakcie komunikacji (na przykad: <szepcze do ucha>, <krztusi si>, <zachodzi od tyu i zakrywa oczy rekami>). Krtko mwic, jest to dodatkowy opis swoich zachowa, wzbogacajcy przekaz zawarty w lakonicznie czsto zapisanej wypowiedzi. Wikszo uytkownikw czatw uywa specyficznego dla tego rodzaju komunikacji jzyka i zwizanych z nim symboli lub znakw. Przede wszytkim posuguje si emotami (skrt od emotikon). Emotikony najczciej stosuje si po to, aby w obrazowy sposb okaza emocje. S to rnego rodzaju buki wskazujce na stan emocjonalny danej osoby. Mog one wyraa rado, smutek, zo, zawstydzenie, szczcie i inne. Dziki temu mona odnie wraenie, e widzi si twarz danej osoby. Emoty bdc symbolami o charakterze piktogramw czsto s dla uytkownika czata bardziej czytelne ni tekst, rozmowy bez nich s dla niego wrcz nie do wyobraenia. Bywalcy Fantastyki mieli rwnie swoje inne wyrniki jzykowe zmieniajce przyjte w jzyku literackim zasady pisowni i ortografii. Przede wszystkim uywali wielu zdrobnie za pomoc litery q: neteq, czateq. Zdrabniane byy rwnie nicki przez dodanie na kocu litery . Czsto stosowano zamiast w, f na przykad cmok f polika. Natomiast na potwierdzenie czego nie mwiono, tak czy no tylko niop. Jednak najbardziej charakterystyczne dla tej grupy byo sowko re. Uywaa go osoba, ktra na pewien czas opucia pokj i po powrocie, zastawszy te same osoby, w ten sposb si z nimi witaa, nawizujc do wczeniejszych wypowiedzi. Drugim przypadkiem uycia tego sowa by moment, kiedy nie wylogowujc si z czata, kto odchodzi od komputera na jaki czas, a potem wracajc tym sowem zaznacza swoj obecno. Zawsze wtedy kto dopowiada takiej osobie rwnie re. Bardzo szybko zostao to skojarzone z pewn piosenk, ktrej fragment brzmi: Bya sobie abka maa, re re ,kum kum. Std na powitanie re padaa odpowied qm i odwrotnie, bo oba te swka byy uywane zamiennie w tym samym kontekcie. Tworzenie swoistych charakterystycznych tylko dla danej grupy zwrotw jzykowych jest do powszechne, poniewa jzyk:
[...] przede wszystkim dotyczy [...] rzeczywistoci dowiadczanej cakowicie wiadomie, rzeczywistoci zdominowanej przez motyw pragmatyczny (to znaczy przez zesp znacze odnoszcych si bezporednio do aktualnych albo przyszych dziaa), dzielonej z innymi i przyjmowanej bez zastrzee. Jakkolwiek jzykiem mona si posugiwa w odniesieniu do rnych rzeczywistoci [...] Jako system znakw jzyk ma
101
cech obiektywnoci. Natykam si na jzyk jako na zewntrzn wobec mnie sfer faktw i w rezultacie stawia mnie to w sytuacji przymusowej. Jzyk zmusza mnie do podporzdkowania si jego wzorcom. Mwic po angielsku nie mog stosowa niemieckiej skadni; jeli chc si porozumie poza obrbem mojej rodziny, nie mog uywa sw wynalezionych przez mojego trzyletniego syna; musz bra pod uwag panujce standardy mowy stosowanej w rnych okolicznociach, nawet jeeli wolabym moj prywatn niestosown. (Berger, Luckmann 1983: 74)
Nie powinno wic dziwi tworzenie nowych wzorw jzykowych w wietle nowej jakoci, jak jest czat. Aby mc si porozumie z jego bywalcami, z uczestnikami tego konkretnego wiata, trzeba byo dostosowa si do wymogw komunikacyjnych jego mieszkacw. Dlatego wszyscy CZATerianie uywaj emotikon, buziek, oraz rnego rodzaju skrtw, bo opisuj one ich wiat, ponadto s do niego przypisane ukazuj jego odmienno od innych, podobnych wiatw. Bywalcy Fantastyki, w trakcie spotka w realu, czsto uywali jzyka CZATerii, przenoszc w specyficzny dla komunikacji w wiecie Internetu sposb porozumiewania si na opis rzeczywistych dowiadcze rzeczywistego wiata. Rzecz naturaln byo mwienie sobie po nicku, chocia wszyscy wiedzieli, jak kto ma na imi. Na czacie najpierw poznaje si nicki, potem imiona, dlatego s one waniejsze, to one mwi, z kim mamy do czynienia. Zwroty qm i re rwnie byy uywane na spotkaniach w realu. Prowadzio to do zabawnych sytuacji, kiedy osoba wracajca z toalety w pizzerii powiedziaa re a grupa chrem odpowiedziaa jej qm. Personel i inni klienci zawsze mieli wtedy bardzo zaskoczone miny. Uywanie zwrotw zrozumiaych tylko w obrbie tej grupy sprawio, e wytworzya si bardzo silna wi midzy jej czonkami, poniewa:
Wystpowanie pewnych konstrukcji jzykowych, ktrych uywanie jest czsto wrcz zalecane przez netykiet, pozwala wnioskowa o wartociach podzielanych przez badan zbiorowo. Uywanie okrelonego jzyka moe take mie na celu zaznaczenie grupowej odrbnoci lub manifestacj stopnia wtajemniczenia. (Mazurek 2003: 106)
Nawet miejsce spotka, czyli pokj Fantastyka, okazao si czym co spaja t grup. Dlatego jej nazwa zostaa pieszczotliwie zdrobniona fant. Zastanawiajce moe by to, e przestrze w ktrej spotykaj si uytkownicy nazywa si pokojem. Dlaczego? Pokj jest pomieszczeniem ograniczonym czterema cianami, oknami i drzwiami. Do pokoju nie da si wej, ani z niego wyj niezauwaonym, jeeli kto jest w rodku. Ludzie znajdujcy si w pokoju czy tego chc czy nie przebywaj w swoim towarzystwie, niezalenie od tego, czy ze sob rozmawiaj, czy milcz. Tak samo jest na czacie. S tu drzwi rol ich peni krzyyk umoliwiajcy wyjcie z pokoju, oknami s ekrany rozmw: oglny i prywatny, a cianami ikony i banery, ograniczajce widok ekranu rozmowy. Do tego przyjcie kadego uytkownika jest widoczne wszystkim, dziki pojawiajcej si informacji: ~przychodzi: (nick), tak samo wyjcie: ~odchodzi: (nick). Ludzie znajdujcy si w wirtualnym pokoju, rwnie przebywaj w swoim towarzystwie, o czym atwo si przekona, patrzc na list nickw umieszczonych jeden pod drugim w prawym ekranie, obok ekranu oglnego. Dochodzi do tego jeszcze fakt, e pokj jako pomieszczenie realnie istniejce najczciej kojarzy si z domem. Owszem s jeszcze na przykad pokoje hotelowe, ale dla moich rozwaa ma to zdecydowanie drugorzdne znaczenie. Twierdzc, e pokj jest pomieszczeniem umieszczonym w domu, myl o domu w szerokim znaczeniu, czyli takim w ktrym to oprcz wolnostojcego budynku zamieszkaego przez
102
jedn rodzin, domem mona nazwa te mieszkanie w bloku czy kamienicy. A dom:
Dom jest miejscem intymnym. Mylimy o domu jak o swoim miejscu, ale zachwycajce obszary przeszoci przywouje nie cay dom budynek, na ktry mona tylko patrze ale jego czci i wyposaenie, to, czego moemy dotkn, co ma rwnie zapach: strych i piwnica, kominek i wielkie okno, ukryte zaktki, taboret, zocone lustro, nadamana muszla. (Tuan 1987: 183)
Dom jest przytulnym, przyjaznym miejscem, wywoujcym pozytywne skojarzenia. W domu moe by wiele pokoi, a w nich drobiazgi, mniejsze lub wiksze, ktre przywouj niesamowite wspomnienia. Mylc w ten sposb CZATeri mona nazwa domem z wieloma pokojami, w ktrych czatujcy ludzie czuj si, jak u siebie w domu! W domu, ktrym wyposaeniem i czciami, majcymi dla nich ogromne znaczenie jest: sama nazwa pokoju, ludzie, kolor nicka, uywane emotikony, charakterystyczne zwroty, czyli to wszystko co pozwala stwierdzi, e to jest moje miejsce. Rozmowy na fancie przebiegay w dwojaki sposb. Po pierwsze rozmawialimy na pokoju oglnym, gdzie kady mg si wczy do rozmowy i gdzie toczya si gwna dyskusja. Po drugie rozmawialimy na privie. Tutaj mogy si spotka dwie osoby i to tylko za obustronn zgod, a nikt inny nie mia wgldu w t rozmow. To na privie CZATerianie poznawali si nawzajem. Tam wanie toczyy si najwaniejsze rozmowy. Odkrywalimy wtedy prawdziwych ludzi stojcych za nickami, a rozmowa ta przebiegaa zazwyczaj znacznie spokojniej ni na ogle. Mona si byo wyciszy i porozmawia na spokojnie we dwjk. Zreszt na priv si te nie chodzio z kadym. Osobicie uwaam, e priv sta si takim swoistym miejscem intymnym, gdzie mona si byo otworzy przed i na drug osob, po do krtkiej i pobienej znajomoci.
Intymno midzy ludmi nie wymaga znajomoci szczegw ycia drugiej osoby; powstaje w chwilach prawdziwego wyczulenia i wymiany. Kada taka intymna wymiana nastpuje w jakim miejscu, ktre wpywa na jako spotkania. Jest tyle intymnych miejsc, ile okazji, w ktrych ludzie wchodz w prawdziwy kontakt. (Tuan:1987: 179)
My, jako uytkownicy czata twierdzilimy, e ten nasz kontakt jest jak najprawdziwszy, a CZATeria jest naszym drugim domem. A po co jest dom? Dom jest do mieszkania. Wic czemu uytkownicy czata nie mogliby zosta jego mieszkacami? Skoro pado stwierdzenie, e Fantastyka jest naszym miasteczkiem, a jej bywalcy przez spdzanie tam tylu godzin dziennie jego mieszkacami. Wydaje mi si, e to jest tak jak z uywaniem jzyka antropomorfizujcego w stosunku do zwierzt. Po prostu uywamy poj ju nam znanych do okrelenia, nazwania nowo powstaych zjawisk spoecznych czy kulturowych.
Kulturowa rzeczywisto skada si twierdz jej badacze z wielu zjawisk wewntrz stale zmieniajcych si i tworzcych nowe konfiguracje, ktre, odrzucajc i odnawiajc znaczenia, dostosowuj si do nowych kontekstw. W wyniku tego powstaj, obok zjawisk starych, wypracowanych przez wczeniejsze pokolenia, coraz to inne, a stae sensy mieszaj si z nowymi... (Karpiska 2004:141)
Dlatego uwaam, e mona uytkownikw czata nazwa jego mieszkacami. W celu wzmocnienia wizi midzy bywalcami Fantastyki, zostay stworzone wizy wirtualnego
103
pokrewiestwa. W ten sposb, przez stworzenie fantowej rodziny, nastpia hermetyzacja grupy. Zaczo si, od realnie istniejcych zwizkw, to znaczy zwizkw ludzi, ktrzy poznali si na czacie i stwierdzili, e bd razem. Czsto bywao, e sporo czasu byli wirtualna par, zanim spotkali si w realu. Jeli na skutek wzajemnego (w odniesieniu do caej wsplnoty Fantastyki) porozumienia powstawaa jaka para, to byli take wirtualni rodzice. Rodzice mieli dzieci i w ten sposb kto znw poprzez wirtualne ustalenia stawa si synem, crk, siostr czy szwagrem. Zrobi si w kocu z tych powiza cakiem solidny wze gordyjski, niemoliwy do zaistnienia w wiecie realnym. Niektrzy byli zarwno swym ojcem, jak i synem, ale to nikomu nie przeszkadzao. Interesujce jest to, e fantowa rodzina trwaa, nawet jak ju zwizki si rozpady. Jak nastpia zmiana partnerw, co byo do czst praktyk, to po prostu pojawiaa si kolejna ona czy kolejny m. Organizowane byy nawet luby na czacie. By ksidz, panna moda i pan mody, ktrzy wchodzili pod Nickami, na przykad: panna_mloda_(nick), pan_mlody_(nick), ksidz_(nick). Odtwarzana bya caa ceremonia, wcznie z sakramentalnym tak, z bogosawiestwem i oczywicie weselem. Z czasem niektrzy uytkownicy zwracali si do siebie uywajc stopni pokrewiestwa. W ten sposb dla jednej osoby kto mg by ojcem, dla innej bratem, a dla kolejnej prawnukiem. Sie tych powiza stawaa si coraz bardziej zoona i skomplikowana nie do rozwizania dla obserwatora z zewntrz (zdarzao si zreszt, e sami si w tym gubilimy). Organizowalimy sobie rwnie urodziny. Jak kto dowiedzia si, e inna osoba ma urodziny, to natychmiast w temacie (wiodca informacja na samej grze okna rozmowy) pojawiaa si informacja, kto i ile koczy lat, dziki czemu wie bardzo szybko si rozchodzia. Jak tylko jubilat zjawia si w pokoju, bya organizowana dla niego wirtualna impreza urodzinowa. Obowizkowo by emotikonkowy tort, wino, piwo, piewalimy sto lat, byy tace, muzyka i piewy. Zachowywalimy si tak, jak na normalnym przyjciu. Wchodzc do pokoju, trzeba byo si od razu przywita ze wszystkimi. I jak zjawia si ju wiksza grupa, pojawia si <tort>, oczywicie solenizant musia zdmuchn wieczki, mylc przy tym yczenie. Dawalimy mu chwil, on stwierdza <myl yczenie, dmucham> i na przykad stwierdzalimy, e nie udao mu si wszystkich wieczek zdmuchn i mu pomagalimy <dmuch>, po czym byo jedzenie tortu, miechy, piewy i popijanie. Moe si to wydawa dziwne, ale taki sposb imprezowania, by dla nas jak najbardziej realny mimo, i tylko o tym pisalimy. To si dziao naprawd, czulimy swoje towarzystwo, ktre byo jak najbardziej rzeczywiste, poniewa zachowania byy identyczne jak te w rzeczywistoci off-line. Takie zachowania wzmacniay nasze poczucie czcej nas wizi.
Zasadnicz rol w procesie tworzenia spoecznoci wirtualnej odgrywa poczucie przynalenoci do grupy w wymiarze fizycznym ludzi tych czy jedynie dostp do serwera, jednak nie mona wykluczy faktu, e sami czonkowie tych cyber-wsplnot odczuwaj siln wi grupow. (Baszczyk 2001: 77)
W wietle powyszych sw przypuszczam, e stworzenie wirtualnej rodziny, powoanie do ycia miasteczka Fantastyka, nazywanie siebie jego mieszkacami i wytworzenie zrozumiaych nam tylko zwrotw stao si dla nas uprawomocnieniem, potwierdzeniem tego, e czy nas jaka wi, e jestemy grup. Kada nowa osoba, ktra chciaa wej do grupy przechodzia may test. Na jej pierwsze pytania w stylu: cze!, skd jeste?, lub jak masz na imi?, ile masz lat? paday odpowiedzi: zza wga, z Merkurego, z tej podwodnej, z ktowni i tym podobne. Jeeli osoba si nie obraaa, tylko zacza rozmawia dalej normalnie, lub wybuchaa
104
miechem, to byo w porzdku, znajomo si nawizywao. W innym wypadku taka osoba bya ignorowana, szczeglnie jak cigle domagaa si informacji odnoszcych si do wiata spoza CZATerii. By to swego rodzaju test sprawdzajcy, czy osoba nadaje si do grupy jeli przesza go pozytywnie, zostawaa dopuszczona do grupy, wcignita w system pokrewiestwa. W przeciwnym razie bya odrzucana. Tak jak zawsze odrzucalimy osoby, ktre si awanturoway i prowokoway ktnie. Mona to porwna do spotka w knajpie ze znajomymi, gdzie kto obcy si dosidzie i zrobi awantur. Wtedy na tak osob, ktra uywaa wulgaryzmw, byy dwa sposoby: albo dawalimy jej ignora, albo wzywalimy admina (osob administrujc stron WWW i czatem), aby da bana (karne wylogowanie ze strony). Na takie nieprzyjemne jednostki mwilimy, e to na pewno onetowcy, czyli uytkownicy czata na portalu Onet. Przez niektrych CZATerian czat na Onecie jest uwaany na gorszy, nudniejszy, gdzie ludziom nie zaley na zawieraniu bliszych znajomoci. Do tego wygld ich okien mia prost grafik, gdzie wszystko wydawao si takie jakie szare, stonowane. Za to na CZATerii mia czcionki do wyboru i mnstwo jasnych, ywych, nie tak przygaszonych, jak na innych czatach, kolorw. Do tego mona sobie wybra styl czcionki i na dokadk kolor nicka. O ile sam dobr symboli okrelajcych wasn obecno na czacie by prb kreacji indywidualnej osobowoci wirtualnej, o tyle podkrelanie moliwoci takiej kreacji w aspekcie dyskredytowania wrogiego czata mona przyrwna do kreacji poczucia odrbnoci od uytkownikw innych czatw, a przez to do samookrelenia siebie w kontekcie bycia uczestnikiem konkretnej rzeczywistoci. Jak zaznaczy Zbigniew Benedyktowicz,
[...] odpowied na pytanie, kim jestem?, zawarta jest w obrazie obcych jest moliwa dziki Innym, jest refleksem obrazu Innych. W tym sensie proces identyfikacji jest czci procesu komunikacji. Odpowied przychodzi niejako z zewntrz. Samorozpoznanie, odkrywanie swej identycznoci, tosamoci zawdziczamy innym. Poczucie wasnej identycznoci jest rezultatem konfrontacji, porwnania z innymi. (Benedyktowicz 2000: 37-38)
Swoimi s tutaj uytkownicy CZATeri, obcymi za uytkownicy wszystkich innych czatw. My CZATerianie jak sami siebie nazywalimy, przeciwstawialimy swj wizerunek, wizerunkowi tych innych. To my mamy lepsza grafik, adniejsze okna, lepsz kolorystyk. Na CZATerii jest rnokolorowo, wesoo, a nie szaro i ciemno. Zachowanie zwizane z innymi uytkownikami czata, reakcje na osoby zamiecajce ekran czy floodujce okazay si takie same, jak na ludzi obcych, czy dziaajcych w opozycji do przyjtego przez nas systemu wartoci w rzeczywistoci realnej. Reasumujc CZATeria, a waciwie pokj Fantastyka, to ludzie, ktrzy cho pocztkowo si nie znali, po pewnym czasie stali si przyjacimi lub co najmniej dobrymi znajomymi. Tym, co nas wyrniao, bya do specyficzna przestrze, w ktrej si kontaktowalimy, czyli Internet. Na pocztku dla nas, jako nowych uytkownikw czata, bya to cakowicie nowa jako, ktr trzeba byo pozna, oswoi, do ktrej naleao si przystosowa. Najatwiej jest to osign uywajc znanych okrele na opisanie nowych zjawisk. I tak si stao w naszym przypadku: miejsce rozmw zostao nazwane pokojem, caa CZATeria domem, natomiast uytkownicy ssiadujcymi ze sob mieszkacami. W ten sposb przestrze ta zostaa oswojona i staa si dla nas miejscem czstych spotka. Dziki intensywnoci tych kontaktw stworzylimy silnie powizan grup, wrcz fikcyjn rodzin, ktra to jeszcze bardziej podkrelaa czce nas wizi. Jednake mielimy wiadomo swojej odrbnoci, bo doskonale potrafilimy si
105
odrni od innych uytkownikw czatw. Dzielilimy ich na swoich i obcych, i tak jak w realu zmieniao si to w zalenoci od sytuacji, od kontekstu. Do tego posugiwalimy si swoistym, wasnym jzykiem, ktry rwnie odrnia nas od przysowiowych innych. W ten oto sposb stworzylimy swj wasny wiat fantastyki. Zachowywalimy si w nim i reagowalimy na pewne sytuacje, tak jak to robilimy w normalnym wiecie, czyli w realu. Sdz, e nazywanie nowych jakoci znanymi ju nazwami oraz zachowanie, mylenie i postrzeganie rzeczywistoci wirtualnej w sposb charakterystyczny dla ycia codziennego, miao na celu urealnienie tej wirtualnej rzeczywistoci, ktre uprawomocniao podejmowane w niej dziaania i dawao moliwo funkcjonowania wedug znanych ju wzorw zachowa, mimo nowego sposobu komunikacji. Dlaczego tak si dzieje wyjania Sherry Turkle:
Rzeczywisto kontratakuje. Ludzie, ktrzy wiod rwnolege ycie w Internecie, s tak czy inaczej ograniczeni przez swoje pragnienia, troski i miertelno swojego fizycznego ja. (Turkle 1995: 267, za Castells 2003: 137-138)
Dlatego w Internecie ludzie reaguj tak samo, jak w rzeczywistoci. Dziki takiemu oswojeniu wytworzyo si poczucie bezpieczestwa, stabilnoci, swojskoci, normalnoci w tym tak specyficznym, obcym, wrcz abstrakcyjnym wiecie jakim jest Internet. Jednake, wbrew pozorom, byo w nim co rzeczywistego, realnego, dziki czemu moglimy upodobni ten cybernetyczny wiat do wiata poza komputerowego, tego znanego i najbardziej dla ludzi rzeczywistego. Tym czym byy nasze odczucia, a waciwie rzeczywiste odczuwanie wyobraonej wsplnoty. Wiedzielimy, e tworzymy silnie zwizan grup, mimo do specyficznej przestrzeni, w ktrej si wytworzya. Dlatego te chcielimy t przestrze przybliy, oswoi, upodobni do przestrzeni znanej za wiata realnego. Przyblienie specyfiki grupy CZATerian spotykajcej si w pokoju Fantastyka przyszo mi z pewn atwoci, poniewa przez dugi okres byam czonkiem tej spoecznoci. Uczestnictwo w jej yciu, wsptworzenie zasad, wejcie w system relacji sprawio, e znaam to wszystko od rodka, od miejsca w ktrym powstawao. Nie byo miejsca na niedopowiedzenia czy niezrozumienie. Zupenie inaczej wygldaaby sytuacja, gdybym bya postronnym obserwatorem z zewntrz, nie wchodzcym w interakcje z badanymi. Owszem, miaabym dostp do wszystkich wypowiedzi z pokoju oglnego. Mogabym archiwizowa wszystkie rozmowy i z czasem na pewno wiele spraw staoby si jasnych. Jednak miaabym kontakt tylko z tym, co jest dane wszystkim. Umknoby mi to, co najwaniejsze prawdziwi ludzie. W trakcie rozmw na czacie uytkownicy poznaj si gwnie na privach i tu s zawierane przyjanie. Na privie nowa osoba poznaje zasady funkcjonowania grupy, tutaj zadaje pytania i otrzymuje odpowiedzi. Zatem bierna obserwacja, podgldanie nie daje cakowitego obrazu funkcjonowania takiej grupy. Jedyne pene wspuczestnictwo w jej yciu w internecie jak i poza nim pozwala na poznanie i zrozumienie. Pocieszajce zatem jest to, e nawet w internecie s miejsca, gdzie nie wszystko jest oczywiste, dane bezporednio.
106
Literatura: Benedyktowicz Z., Portrety obcego: Od stereotypu do symbolu, Wydawnictwo UJ, Krakw 2000. Berger P. L., Luckmann T., Spoeczne tworzenie rzeczywistoci, PIW, Warszawa 1983. Baszczyk A., Przestrze w wymiarze wirtualnym, [w:] Przestrzenie, miejsca, wdrwki. Kategoria przestrzeni w badaniach kulturowych i literackich, red. P. Kowalski, Uniwersytet Opolski, Opolskie Towarzystwo Przyjaci Nauk, Opole 2001, s. 69-78. Castells M., Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i spoeczestwem. Dom Wydawniczy Rebus, Pozna 2003. Karpiska G. E., Ssiedzi to bliscy inaczej. Rzecz o wsplnotowoci w kamienicy czynszowej, [w:] Codzienne i niecodzienne. O wsplnotowoci w realiach dzisiejszej odzi, red, Karpiska G. E., dzkie Studia Etnograficzne, t. 43, 2004, s.141-169. Mazurek P., Internetowa grupa dyskusyjna, Kultura i Spoeczestwo, rok XLVII nr 1, 2003. Sownik wyrazw obcych, PWN, Warszawa 2002. Tuan Y-F., Przestrze i miejsce, PIW, Warszawa 1987.
rda internetowe: www.interia.pl
Joanna Komiska Cyfrowa etnografia. O projekcie antropologicznej biblioteki cyfrowej
107
Joanna Komiska
POLSKI INSTYTUT ANTROPOLOGII, UNIWERSYTET WARSZAWSKI
Cyfrowa etnografia. O projekcie antropologicznej biblioteki cyfrowej
poeczestwo informacyjne i nieustajcy rozwj nowych technologii inspiruje wiele przedsiwzi inicjowanych na rnych polach nauki, w tym etnologicznej i antropologicznej. W ostatnich latach powstao kilka bardzo ciekawych i nowatorskich projektw zwizanych z upowszechnieniem technik komputerowych oraz treci etnograficznych w Internecie wrd badaczy zajmujcych si etnologi i antropologi kulturow. Projekty te, majce wspomaga warsztat naukowy, obejmuj rne aspekty dziaa etnografw, folklorystw, antropologw, poczynajc od pionierskiego projektu Bibliografii Etnografii Polskiej (Orodek Dokumentacji i Informacji Etnograficznej, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, d), programu komputerowej analizy tekstw etnograficznych (program EdEt Edytor Etnograficzny, Instytut Etnologii i Antropologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa), projektu digitalizacji tekstw folkloru (Cyfrowe Archiwum Folkloru, Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Toru), poprzez digitalizacj archiwum kolbergowskiego (Instytut im. Oskara Kolberga w Poznaniu), a po prb stworzenia antropologiczno-etnologicznej biblioteki cyfrowej (Polski Instytut Antropologii, Warszawa). Te niezwykle cenne i ciekawe inicjatywy znajduj si w rnym stopniu realizacji Bibliografia Etnografii Polskiej pynnie przesza od wersji papierowej do wersji on-line, z programu EdEt korzystaj studenci i badacze IEiAK UW i innych orodkw akademickich, Biblioteka Cyfrowa PIA znajduje si w kocowej fazie realizacji Cyfrowe Archiwum Folkloru (CAF) boryka si z brakiem rodkw do podjcia zadania (Grochowski, Mianecki: 2009). Idea utworzenia antropologicznej biblioteki cyfrowej powstaa w 2007 roku w Polskim Instytucie Antropologii (PIA), modej instytucji pozarzdowej, skupiajcej rodowisko etnologw i antropologw kulturowych ponad oficjalnymi strukturami akademickimi, muzealnymi czy stowarzyszeniowymi. Polski Instytut Antropologii dziaajcy na zasadach fundacji jest otwarty na wszelkie inicjatywy popularyzujce i wspierajce wyej wymienione dziedziny nauki. Gwatownie rosnca ilo bibliotek cyfrowych (w 2003 roku istniaa jedynie Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, ale ju w 2009 roku a czterdzieci dziewi bibliotek
108
zostao zarejestrowanych w Federacji Bibliotek Cyfrowych) i postp, jaki si dokona w zakresie digitalizacji/cyfryzacji ksiek i czasopism, nie mogy pozosta bez udziau naszego rodowiska. W trakcie wdrwek po Internecie, stwierdzilimy jednak bardzo niewielki zasb polskich fachowych treci etnograficznych. W krgu etnografw najdotkliwiej odczuwany jest brak szerokiego dostpu do rodzimych czasopism etnograficznych. Czasopisma te, gromadzone w bibliotekach naukowych, uniwersyteckich czy muzealnych, rzadko wypoyczane s do domu. Skazuje to czytelnika badacza i entuzjast na trud wielogodzinnego pobytu w czytelniach. Jest to sytuacja paradoksalna, w kontekcie coraz lepszego dostpu do penotekstowych baz czasopism zagranicznych on-line prenumerowanych za porednictwem bibliotek akademickich i naukowych oraz zasobw dostpnych w ramach Open Acces. Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie oferuje swoim pracownikom i studentom (po zalogowaniu w sieci uniwersyteckiej moliwy jest take dostp w domu) ponad sto dwadziecia tytuw czasopism w dziale antropologia. Inne orodki uniwersyteckie i naukowe take prenumeruj bazy penotekstowe i udostpniaj je na zasadach analogicznych do BUW. W zwizku z t sytuacj postanowilimy powoa do ycia cyfrow kolekcj tematyczn, gromadzc teksty z szeroko pojtego zakresu etnologii i antropologii kulturowej. Nasz projekt wpisuje si w nurt digitalizowanych zbiorw tematycznych, gromadzcych jedn kolekcj, bdc efektem wsppracy jednej lub kilku instytucji. S to najczciej inicjatywy rodowiskowe, w przeciwiestwie do duych projektw pilotowanych przez biblioteki narodowe w porozumieniu z innymi instytucjami (narodowe repozytoria cyfrowe), dcych do kompletnoci prezentowanych zasobw. Inn form s zasoby cyfrowe powstajce w oparciu o ide udostpnienia starannie wyselekcjonowanych najwaniejszych i najcenniejszych obiektw bibliotecznych kolekcji (Franke: 2007: 122). Cyfrowa Kolekcja Tekstw Etnograficznych (skrcona nazwa Cyfrowa Etnografia CE), czyli Biblioteka Cyfrowa PIA w pierwszym etapie realizacji ma za zadanie digitalizacj i publikacj w Internecie trzech czasopism etnograficznych. W zwizku z koniecznoci dokonania wyboru, po licznych dyskusjach i konsultacjach zrezygnowalimy z digitalizacji starych periodykw Wisy, Zbioru Wiadomoci do Antropologii Krajowej (ZWAK) oraz Materiaw Antropologiczno-Archeologicznych i Etnograficznych (MAAE), na rzecz czasopism ukazujcych si wspczenie: Ludu, Etnografii Polskiej i Polskiej Sztuki Ludowej-Konteksty. Podejmujc t decyzj, mielimy midzy innymi na uwadze stale rosnc popularno nauk antropologicznych i przydatno aktualnych treci w procesie akademickiej edukacji. Podobnie jak dla Randala Strossa () perspektywa, e da si przeszukiwa tre ksiek z tak atwoci, z jak si poruszamy po Sieci, bya ekscytujca (Stross 2009: 124), tak i dla nas ekscytujca i fascynujca staa si perspektywa otwarcia dostpu do polskich, aktualnie ukazujcych si czasopism wielu uytkownikom rozsianym na caym wiecie, w kadym miejscu i o kadej porze. Gwnym naszym zaoeniem stao si wprowadzenie do biblioteki cyfrowej czasopism w taki sposb, aby kady zawarty w nich artyku by traktowany jako osobna publikacja, z penym opisem bibliograficznym (a nie tylko, jako cz ustrukturyzowanego zbioru tomw, jak to miao miejsce dotychczas w innych polskich bibliotekach cyfrowych). Wzorowalimy si na zagranicznych konsorcjach typu Jstor czy Proquest. Duym utrudnieniem jest fakt, e do tej pory brak jest w d'Librze specjalnego moduu odpowiadajcego za rejestracj czasopism. W efekcie, uytkownik zmuszony jest do katalogowania caych zeszytw lub tomw, jako osobnych
109
obiektw sieciowych. W konsekwencji powoduje to nagromadzenie si w indeksie jednorodnych zapisw (Kolasa: 2007). Zaoylimy, e udostpnimy uytkownikom pen zawarto czasopism z zachowaniem ich pierwotnego wygldu. Do dyspozycji uytkownika bd narzdzia wyszukiwawcze, dajce moliwo przegldania udostpnionych czasopism on-line, cznie z pobraniem tekstu na dysk wasnego komputera. Drugim przyjtym zaoeniem by pomys zintegrowania biblioteki cyfrowej z nakadk umoliwiajc wyszukiwanie informacji i zarzdzajc bibliografi, na przykad programem Zotero. Chcielimy stworzy nowoczesny, bezpatny warsztat wspomagajcy prac naukowcw, regionalistw, muzealnikw i pasjonatw. Nastpne etapy rozwoju i kontynuacja projektu bd poddane szerszej ni dotychczas dyskusji rodowiska skupiajcego si wok PIA. Realizacja tego przedsiwzicia staa si moliwa po uzyskaniu w sierpniu 2008 roku dotacji z Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Po negocjacjach z Wydawcami: Instytutem Archeologii i Etnologii PAN, Polskim Towarzystwem Ludoznawczym, Komitetem Nauk Etnologicznych i Instytutem Sztuki PAN uzyskalimy zgod1 na opublikowanie w Internecie trzech czasopism: Etnografia Polska 1958-2004 (dwadziecia jeden tysicy stron) embargo cztery lata, Lud (okres powojenny) 1945-2004 (dwadziecia trzy tysice piset stron) embargo cztery lata, Polska Sztuka Ludowa Konteksty 1947-2002 (szesnacie tysicy dwiecie trzydzieci pi stron) embargo osiem lat.2 Okresy embargo, wprowadzone przez Wydawcw, s powszechn praktyk stosowan przez konsorcja i wydawnictwa, ktra chroni biec dystrybucj wersji papierowej. Powanym jeli nie najpowaniejszym wyzwaniem stao si, zgodnie z ustaw o ochronie praw autorskich, pozyskanie licencji od autorw i ich spadkobiercw, co umoliwia publikacj dorobku w Internecie. Licencje uzyskane od Wydawcw s niewystarczajce. W obawie przed naruszeniem praw autorskich zobowizani jestemy do uzyskania zgody autorw, ktrych teksty znalazy si w digitalizowanych czasopismach. Jeli nie uda si nam uzyska akceptacji autorw dla naszego projektu, zmuszeni bdziemy do udostpniania tekstw w tak zwanym dozwolonym uytku (art.28 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych dnia 4 lutego 1994, Dziennik Ustaw 1994, nr 24, poz.83)3. Zgodnie z artykuem 27 tej ustawy:
Instytucje naukowe i owiatowe mog, w celach dydaktycznych lub prowadzenia
1 Dzikujemy Dyrekcjom Instytutw IAiE PAN, IS PAN, Komitetowi Bada Etnologicznych, Polskiemu Towarzystwu Ludoznawczemu oraz Redakcjom Etnografii Polskiej, Ludu i PSL-Kontekstw za wyraenie zgody na digitalizacj wydawanych przez nie czasopism bez tego nasz projekt nie mgby zosta zrealizowany. 2 Ze wzgldu na uczestnictwo Kontekstw-PSL w Central and Eastern European Online Library (CEEOL) okres karencji jest tak dugi. 3 Apelujemy do autorw: aby biblioteka cyfrowa moga sta si przydatnym rdem informacji, konieczna jest zgoda Autorw i ich Spadkobiercw na publikacj w Internecie. Prosimy o poparcie naszego projektu przez wyraenie zgody na publikacj tekstw z wyej wymienionych czasopism w Bibliotece Cyfrowej PIA. Kontakt: www.pia.org.pl.
110
wasnych bada, korzysta z rozpowszechnionych utworw w oryginale i w tumaczeniu oraz sporzdza w tym celu egzemplarze fragmentw rozpowszechnionego utworu.
Natomiast artyku 28 cytowanej ustawy stanowi, e:

Biblioteki, archiwa i szkoy mog: 2) sporzdza lub zleca sporzdzanie egzemplarzy rozpowszechnionych utworw w celu uzupenienia, zachowania lub ochrony wasnych zbiorw, 3) udostpnia zbiory dla celw badawczych lub poznawczych za porednictwem kocwek systemu informatycznego (terminali) znajdujcych si na terenie tych jednostek.
Jednak mamy nadziej, e uda si uzyska zgod jak najwikszej liczby autorw. Pierwsze licencje s ju wprawdzie podpisane, lecz uzyskanie nastpnych bdzie wymagao wicej czasu. Jest to dua i skomplikowana operacja, ktra wymaga dotarcia do ponad ptora tysica autorw i ich spadkobiercw. Autorzy naszych artykuw czsto zamieszkuj odlege kontynenty, ale mamy zamiar pozyska take ich akceptacj. Pierwsze dowiadczenia, jakie stay si naszym udziaem przy podpisywaniu licencji, mwi, i to bdzie czasochonny proces wymagajcy duych nakadw pracy i rodkw finansowych. Projekt budowy Biblioteki Cyfrowej PIA skada si z rnych etapw dziaania i po uzyskaniu niezbdnych licencji wydawniczych oraz rde finansowania obejmuje: Skanowanie ponad szedziesit tysicy stron ze wzgldu na wysoki koszt skanowania przez firmy profesjonalnie zajmujce si digitalizacj, postanowilimy we wasnym zakresie zeskanowa, a nastpnie podda procesowi OCR wybrane czasopisma (skany w rozdzielczoci trzysta DPI, w formacie plikw PDF). Skanowanie przysporzyo nam wiele trudnoci i zajo najwicej czasu, ze wzgldu na bardzo z jako wybranych czasopism. Marnej jakoci papier, wyblaky druk, nieczytelne zdjcia, minimalnej wielkoci marginesy spowodoway, e niektre skany powtarzane byy wielokrotnie, a do uzyskania w miar zadowalajcego efektu. Mimo dooenia wszelkich stara, nie zawsze udao uzyska si optymaln jako zeskanowanego tekstu. Zakup i instalacja serwera obsugujcego bibliotek cyfrow. Dziki wsppracy z Instytutem Etnologii i Antropologii Kulturowej UW moglimy zainstalowa serwer na Uniwersytecie Warszawskim. Wybr platformy cyfrowej umoliwiajcej zaoenie i funkcjonowanie biblioteki cyfrowej w Internecie. Zdecydowalimy si na polskie oprogramowanie dla bibliotek cyfrowych d'Libra Digital Library Framework, ktre powstao w Poznaskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym. Oprcz duej funkcjonalnoci przyjtych rozwiza i wysokiej jakoci oprogramowania, platforma cyfrowa d'Libra zapewnia profesjonalny serwis i jest stale modyfikowana. D'Libra daje twrcy biblioteki cyfrowej moliwo kontroli dostpu do zasobw, zarzdzanie zasobem oraz metadanymi. Wad systemu jest brak zadowalajcych rozwiza w przypadku wprowadzania czasopism, co w przypadku Biblioteki Cyfrowej PIA, nastawionej gwnie na gromadzenie kolekcji czasopism, stanowi powany mankament. Naley mie nadziej, e i ten problem z czasem zostanie pomylnie rozwizany. D'Libra to najpopularniejsza obecnie platforma do budowy bibliotek cyfrowych, wykorzystywana w wikszoci polskich bibliotek cyfrowych. System ten posiada rozbudowan aplikacj opart o relacj klient serwer, z picioma interfejsami (aplikacje: uytkownika, redaktora, administratora, panel administracyjny oraz konsol administracyjn (Kolasa 2007) Wanym elementem przemawiajcym za wyborem tego programu
111
jest moliwo integracji z innymi bibliotekami cyfrowymi uywajcymi tego oprogramowania. Twrca d'Libry, PCSS zainicjowa utworzenie Federacji Bibliotek Cyfrowych (FBC) skupiajcej obecnie (koniec 2009 roku) czterdzieci dziewi bibliotek cyfrowych. Jest to platforma majca suy do budowy sieci rozproszonych bibliotek cyfrowych i reprozytoriw w Polsce, aby wspomc popularyzacj i uatwi wykorzystanie zasobw opublikowanych on-line. Ponadto d'Libra koordynuje prace zwizane z polskim uczestnictwem w najwikszym europejskim projekcie digilitalizacyjnym portalu Europeana (okoo sze milionw obiektw cyfrowych: obrazw, tekstw, dokumentw dwikowych, filmw wideo), co wiadczy o duym uznaniu, jakim si cieszy w rodowisku bibliotek cyfrowych. Perspektywa ewentualnego uczestnictwa Cyfrowej Etnografii w olbrzymim europejskim projekcie sieciowym jest niewtpliwie bardzo kuszca. Publikacj w Internecie zasobu trzech czasopism, czyli wprowadzenie do zasobu Internetu artykuw w wersji penotekstowej wraz z opisem bibliograficznym (metadanymi). W terminologii przyjtej do opisu danych w bibliotekach cyfrowych uywa si terminu meta dane (Nahotko 2005). Platforma d'Libra umoliwia umieszczenie opisw bibliograficznych obiektw sieciowych, jakimi w tym przypadku s publikowane artykuy oraz reszta zawartoci periodykw (spisy treci, recenzje i inne) w formacie DublinCore (Dublin Core Element Set). Jest to konwencja powszechnie przyjta do opisu bibliograficznego w bibliotekach cyfrowych, analogicznie do formatu Marc21 stosowanego w zautomatyzowanych katalogach polskich bibliotek (Grabowska 2007: 23). Publikacja w Internecie obejmuje tworzenie i wprowadzanie przez redaktorw cyfrowych metadanych wraz z przesyaniem plikw PDF z zawartoci tekstow artykuw na serwer obsugujcy Bibliotek Cyfrow PIA. Szkolenie administratorw i redaktorw cyfrowych system Libra wymaga wyszkolenia osb zajmujcych si wprowadzaniem i przesyaniem danych do Biblioteki Cyfrowej wraz z metadanymi. Promocja projektu poprzez Internet, wyjazdy do miast skupiajcych orodki akademickie i muzealne zajmujce si antropologi, udzia w konferencjach rodowiskowych, pokazy, prelekcje dla osb zainteresowanych t tematyk (na przykad w ramach XIII Festiwalu Nauki odby si wykad Antropolog w Internecie: o technikach wyszukiwania informacji i projekcie Cyfrowej Etnografii, a w podczas konferencji Badacz osobny: ladami etnografii Jacka Oldzkiego w Pastwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie odbya si prezentacja projektu). Instalacja menedera bibliografii umoliwiajcego wyszukiwanie i archiwizowanie danych oraz przystpienie do Federacji Bibliotek Cyfrowych. Prawa autorskie utworzenie bazy autorw wszystkich publikacji z czasopism Etnografia Polska, Lud i Polska Sztuka Ludowa-Konteksty oraz podpisanie umw licencyjnych, ze wszystkimi autorami i spadkobiercami, do ktrych uda nam si dotrze. Jak ju wczeniej wspomniano, jest to najtrudniejsza i najbardziej czasochonna operacja, ktrej daty zakoczenia nie jestemy w stanie przewidzie. Przewidywany termin uruchomienia Biblioteki Cyfrowej PIA na przeomie 2009/2010 roku musia ulec przesuniciu, ze wzgldu na konieczno uregulowania spraw zwizanych z licencjami autorskimi. Obecnie, na stronie www.cyfrowaetnografia.pl lub www.digitalethnography.pl, uytkownik ma moliwo przegldania opisw bibliograficznych ponad 2500 artykuw i innych treci z czasopism Lud, Etnografia Polska i Polska Sztuka Ludowa-Konteksty bez dostpu do ich zawartoci. Na zakoczenie, podsumowujc opis projektu powstania Biblioteki Cyfrowej PIA, wypada zauway, e chocia udzia w tym przedsiwziciu przysporzy nam
112
koordynatorom4 wiele niespodziewanych trudnoci (zwaszcza podczas skanowania miernej jakoci dokumentw, z nieczytelnymi zdjciami a take przy zawieraniu umw z tak du liczb autorw), to satysfakcja z wicej ni przychylnych reakcji naszego rodowiska sprawia, e warto byo podj si tego zadania, take ze wzgldu na wyzwanie, jakiemu musielimy sprosta. Cyfrowa Etnografia jest otwart inicjatyw i zapraszamy do wsplnego budowania naszej kolekcji i publikowania wasnych prac w Bibliotece Cyfrowej PIA. Literatura: Franke J., Googletheca Universalis?, [w:] Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie, red. J. Kasperek-Woniak, J. Franke, Wydawnictwo Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2007, s.121-166. Grabowska M., Biblioteka cyfrowa w rodowisku wirtualnym. Nowe wyzwania dla katalogw w erze dokumentw elektronicznych, [w:] Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie, red. J. Kasperek-Woniak, J. Franke, Wydawnictwo Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2007, s.21-34. Folklor w dobie Internetu, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, red. P. Grochowski, A. Mianecki, Toru 2009. Kolasa W. M., D'Libra Digital Library Framework platforma do budowy bibliotek cyfrowych, [w:] Biblioteki cyfrowe: projekty, realizacje, technologie, red. J. KasperekWoniak, J. Franke, Wydawnictwo Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2007, s.67-89. Nahotko M., Metadane, 2000, Ebib 6/2000(14), www.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib14/ nahotko.html. Stanisawska-Kloc S., Prawo autorskie a biblioteka cyfrowa, [w:] III konferencja: Internet w bibliotekach. Zasoby elektroniczne: poda i popyt. Wrocaw 2006 , 12-14 grudnia 2005 roku, http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/iwb3/artykul.php?e. Stross R., Planeta Google. Cel: Skatalogowa Wszystkie Informacje wiata, Wydawnictwo Emka, Warszawa 2009.
4 Koordynatorzy projektu Cyfrowa Etnografia: Joanna Komiska (PIA, IEiAK UW), Pawe Krzyworzeka (doktorant IEiAK UW, PIA), Joanna Zamorska (PIA).
Marcin Piotrowski Bibliografia etnografii polskiej
113
Marcin Piotrowski
UNIWERSYTET DZKI
Bibliografia etnografii polskiej
ocztki bibliografii etnografii polskiej sigaj dziewitnastego wieku jak wiemy byy to opracowania drukowane samodzielnie, jak i w postaci odrbnych numerw czasopism ludoznawczych. W Orodku Dokumentacji i Informacji Etnograficznej (ODiE) prace majce na celu stworzenie caociowej bibliografii rozpoczy si we wczesnych latach siedemdziesitych, a w latach osiemdziesitych podjto dziaania uwieczone kilkoma publikacjami bibliograficznymi, pocztkowo retrospektywnymi, a pniej prowadzonymi na bieco (ich wykaz w zaczonej literaturze). Kolejne opracowania dziki rodkom grantu Bibliografia Etnografii polskiej w Internecie powstaj od 2000 roku i sukcesywnie pomnaaj internetowe zasoby tej unikalnej bibliografii opracowanej prze zesp ODiE pod kierunkiem profesor B. Kopczyskiej-Jaworskiej. Skromny zesp M. Wilbik, M. Niewiadomska, a take wsppracownicy zatrudniani okresowo A. Hlebowicz, I. Kuma, J. Kocielska oraz inni stworzyli dzieo, ktrego rang doceniaj nie tylko etnolodzy, ale i inni naukowcy w Polsce i na wiecie. Jak mwi jednak profesor Jaworska: koledzy polscy nie podzielili si ani razu swoimi uwagami (tyczcymi bibliografii zasad jej tworzenia jak i zasobami). Naley take przypomnie, e zesp kierowany przez prof. Jaworsk, zarwno w ODiE, jak i w Katedrze Etnografii przez wiele lat, obok swoich podstawowych zainteresowa naukowych bra udzia w wielu inicjatywach, majcych na celu usystematyzowanie i opracowania porzdkujce wiele dziedzin etnografii, etnologii, antropologii kultury. Wymieni tu trzeba wspprac z bibliograficznym czasopismem Demos, w ktrym opublikowano wiele recenzji polskich prac etnograficznych (i pokrewnych), czy te stworzenie sownika hase zwizanych z szeroko rozumianym ludoznawstwem, pomocnych pniej miedzy innymi przy tworzeniu internetowej bibliografii. Nawizano take wspprac z wieloma instytucjami o podobnym zakresie dziaania w caym wiecie, korzystajc z ich dowiadcze, sposobw dziaania, a czciowo rwnie dorobku. W samym Orodku znajduj si uporzdkowane zbiory tyczce szeroko rozumianego ludoznawstwa, etnografii, etnologii. Wiele dziedzin wystawiennictwo, twrczo ludowa, muzealnictwo, imprezy zwizane z kultur ludow s tu odnotowane
114
i opracowane, dostpne dla zainteresowanych. Wiele z tych materiaw zostao opublikowanych, stay si take podstaw dalszych bada, opracowa publikacji. Niestety, problemy finansowe nie pozwalaj na szersze opracowanie tych zbiorw, a co wicej, na ich elektroniczne przetworzenie i udostpnienie. Autorzy bep-u wielokrotnie uczestniczyli w spotkaniach roboczych i konferencjach krajowych i zagranicznych dzielc si swoimi dowiadczeniami i refleksjami. Pozwol sobie, korzystajc z ich publikacji, pokaza wybrane problemy zwizane z internetowymi pracami bibliograficznymi: 1. Braki kadrowe i finansowe, 2. Problem dostosowania jzyka opisu oraz sposoby wyszukiwania, 3. Konieczno przeformuowania sw kluczowych, 4. Problem porwnywalnoci bep ze starymi bibliografiami drukowanymi ich kompatybilno, 5. Problem wyznaczenia granic zakresu etnografii, etnologii, antropologii kultury, 6. Interdyscyplinarno stwarzajce jednoczenie szanse i problemy, 7. Zmiany pl zainteresowa konieczno wprowadzania nowych hase, takich jak: media, reklama, pe (gender) i inne, 8. Konieczno wspgrania z innymi bibliografiami i dyscyplinami naukowymi, 9. Braki wynikajce z niekompletnoci zbiorw literatury dostpnej w bibliotekach (czasopisma), 10. Brak odzewu instytucji i organizacji, jak rwnie autorw. Naley wic: 1. Zachci wszystkich do korzystania z bep, zwaszcza, e jest to w przeciwiestwie do wielu innych bibliografii internetowych bezpatne, 2. Zmobilizowa siebie i innych do przesyania not bibliograficznych o publikacjach wasnych i kolegw, 3. W miar moliwoci wspomc dziaania bep-u organizacyjnie i finansowo.
115
Literatura: Andrunik A., Bibliografia etnografii polskiej za lata 1934-1939, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Orodek Dokumentacji i Informacji Etnograficznej PTL, d-Wrocaw 1996. Kulesza-Zakrzewska T., Bibliografia etnograficznych prac magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych wykonanych na uniwersytetach polskich w latach 19451975, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-d 1979. Hlebowicz A., Bibliografia etnografii polskiej za lata 1926-1933, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Orodek Dokumentacji i Informacji Etnograficznej PTL, d-Wrocaw 1993. Kocielska J., Bibliografia etnografii polskiej za lata 1986-1990, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Orodek Dokumentacji i Informacji Etnograficznej PTL, d-Wrocaw 1966.
116
Karpiska G.E., Niewiadomska M., Bibliografia zawartoci Literatury ludowej za lata 1957-1980, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocaw 1986. Niewiadomska M., Bibliografia etnografii polskiej za lata 1976-1985, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1989. Karpiska G.E.,Niewiadomska M., Bibliografia zawartoci Ludu za lata 1895-1985, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze,Wrocaw 1988. Pikno uyteczne czy pikno gince. Infromator o realizacji programu Ministerstwa Kultury i Sztuki Gince zawody, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, red. i oprac. Kopczyska-Jaworska B., Niewiadomska-Rudnicka M. d 1997. Kopczyska-Jaworska B., Kuma I., Wilbik M., Warsztaty bibliograficzne. Internationale volkskundlische bibliographie, Lud, t. LXXXIX, 2005, s.359-366 Kopczyska-Jaworska B. Pracowa nie tylko dla podego zysku i miernej sawy. Odpowiedzi na pytania Zbigniewa Jasiewicza, Lud, t. LXXXIX, 2005, s.295-312 Kopczyska-Jaworska B., Kuma I., Gegenwartige interessen der polnische ethnologie, [w:] Europaische Etnologie im neuen Millenium, Thelm 2002, s.79-84. Kuma I., Bibliografia etnografii polskiej w internecie (uwagi po dwch latach funkcjonowania), Lud, t.LXXXXII, 2008, s. 265-272.

Homo Interne Tic Us

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Homo Interne Tic Us

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HOMO INTERNETICUS?

Etnograczne wdrwki w gb Sieci

Andrzej Pawe Wejland Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie...

Andrzej Pawe Wejland

Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie. Kilka uwag krytycznych

Andrzej Pawe Wejland Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie...

Andrzej Pawe Wejland Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie...

Andrzej Pawe Wejland Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie...

Andrzej Pawe Wejland Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie...

Andrzej Pawe Wejland Zaoenia teoretyczne i metodologiczne bada Internetu i w Internecie...

Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line a badanie w dziaaniu...

Antropolog on-line a badanie w dziaaniu. Eksperyment polsko-brytyjski

Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line a badanie w dziaaniu...

Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line a badanie w dziaaniu...

Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line a badanie w dziaaniu...

Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line a badanie w dziaaniu...

Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line a badanie w dziaaniu...

Violetta Krawczyk-Wasilewska Antropolog on-line a badanie w dziaaniu...

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Dyskurs i interpretacja dyskursywna

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

razy s w wikszoci polisemiczne, czsto bardziej ni sowa. Jak zauwaa Schnettler:

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Audytorium polscy internauci

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Ramy instytucjonalne plotkowanie o celebrytach

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Fora a komentarze systemy prowadzenia dyskusji w Internecie

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Wizualno a komentarz narzucanie interpretacji

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Agnieszka Jeran Interpretacja dyskursywna obrazw celebrytw na polskich portalach plotkarskich

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej analizy zawartoci

Pawe Schmidt www.laliki.masternet.pl. Nowy wymiar spoecznoci lokalnej

www.laliki.masternet.pl Nowy wymiar spoecznoci lokalnej

Pawe Schmidt www.laliki.masternet.pl. Nowy wymiar spoecznoci lokalnej

jako identyczne pod kadym wzgldem z wczeniejszymi. (Bukraba-Rylska 2008: 54)

Laliki rzeczywista spoeczno lokalna

Pawe Schmidt www.laliki.masternet.pl. Nowy wymiar spoecznoci lokalnej

Pawe Schmidt www.laliki.masternet.pl. Nowy wymiar spoecznoci lokalnej

Laliki wirtualna spoeczno lokalna

Pawe Schmidt www.laliki.masternet.pl. Nowy wymiar spoecznoci lokalnej

Pawe Schmidt www.laliki.masternet.pl. Nowy wymiar spoecznoci lokalnej

Dziaanie bezporednie (interakcje rzeczywiste)