Adele Faber Elaine Mazlish

Wyzwoleni rodzice, wyzwolone dzieci

/Twoja droga do szczliwej rodziny/

Media Rodzina of Pozna Tytu oryginau: LIBERATED PARENTS. LIBERATED HILDREN Projekt okadki: Sambor Mordalski Copyright 1990 by Adele Faber and Elaine Mazlish Published by arrangement with Grosset and Dunlop, Inc. Copyright 1994 for Polish edition by Media Rodzina of Pozna, inc." Wydawnictwo Media Rodzina of Pozna, Inc." 61-658 Pozna, ul. Pasieka 24, tel. 20-34-75, tel./fax 20-34-11 ISBN 83-85594-12-4

Wszystkim rodzicom na caym wiecie, ktrzy zafrasowani mruczeli pod nosem: Musi by jaki lepszy sposb".

Przeoya: Beata Rumatowska

4

Spis treci
Przedmowa ..........................................................................................................................................9 Podzikowania ...................................................................................................................................10 Od Autorek .........................................................................................................................................11 Wprowadzenie uaktualnienie ....................................................................................................... 13 1. Na pocztku byy sowa .................................................................................................................15 DZIECI TO TE LUDZIE .........................................................................................................29 2. Czuj to, co czuj ..........................................................................................................................31 3. Uczucia warianty zachowa .....................................................................................................40 4. Kiedy dziecko ma do siebie zaufanie ............................................................................................44 5. Niech sobie radz: dialog na temat autonomii ..............................................................................49 6. Dobrze" nie wystarczy: nowy sposb wyraania pochway........................................................59 7. Role, ktre narzucamy dzieciom ...................................................................................................71 1. Smutas ................................................................................................................................71 2. Ksiniczka ........................................................................................................................79 3. Piskwa ................................................................................................................................88 8. Nie zmieniaj umysu: zmie nastawienie ....................................................................................117 RODZICE TO TE LUDZIE ..................................................................................................127 9. Czujemy to, co czujemy ..............................................................................................................129 10. Ochrona siebie, dzieci, caej rodziny ....................................................................................140 11. Wina i cierpienie ........................................................................................................................146 12. Gniew ........................................................................................................................................155 1. Drzemica w nas bestia ...................................................................................................155 2. Dopasowanie sw do nastroju.........................................................................................162 3. Kiedy sowa nie skutkuj..................................................................................................167 4. Dziaanie i jego granice....................................................................................................171 5. A jednak nadal wybuchamy..............................................................................................184 6. Droga powrotna................................................................................................................189 13. Nowy portret rodzicw ..............................................................................................................197 Posowie...........................................................................................................................................203 5

Przedmowa
Znalazymy si w uprzywilejowanej sytuacji. Przez ponad pi lat uczestniczyymy w warsztatach dla rodzicw prowadzonych osobicie przez doktora Haima Ginotta psychologa, wykadowc i autora. Nalea on do tych nielicznych nauczycieli, ktrzy potrafi w niezwykle przystpny sposb przedstawia trudne koncepcje, ktrzy chtnie powtarzaj to, czego suchacze pragn wysucha raz jeszcze. Jego zafascynowanie nowymi pomysami nieustannie odwieao nasz zapa. Wymaga od nas w zamian, bymy eksperymentowali, dzielili si swoimi dowiadczeniami i badali wasne moliwoci. Rezultaty tych dowiadcze przeszy nasze oczekiwania. Kiedy prbowaymy wprowadza teori w ycie, a z praktyki wyciga wasne wnioski, uwiadamiaymy sobie, jakie zmiany zachodz w nas samych, w naszych dzieciach i w innych uczestnikach zaj. Wiele zawdziczamy doktorowi Ginottowi, ktry wyposay nas w umiejtnoci, dziki ktrym moemy pomc naszym dzieciom. i askawiej odnosi si do siebie samych. Nie jestemy w stanie spaci tego dugu. Moemy jedynie przekaza nasze dowiadczenia innym rodzicom, majc nadziej, e oka si dla nich przydatne.

DZIKUJEMY
Naszym dzieciom: Kathy, Liz i Johnowi Mazlish; Carlowi, Joannie i Abramowi Faber za to, e przez wiele lat dzielili si z nami swoimi pomysami i uczuciami. Kade z nich wzbogacio na swj sposb nasz ksik. Leslie'emu Faberowi, ktry spdzi wiele godzin nad naszymi pierwszymi notatkami. Jego komentarze i pytania zmuszay nas niezmiennie do ponownego przemylenia, doskonalenia i wyjaniania tekstu. Robertowi Mazlish, ktry czyta nasze pierwsze niewprawne prby pisarskie i zobaczy ukoczon ksik. Jego wiara w nasze moliwoci pomoga nam uwierzy w siebie. Uczestnikom warsztatw, ktrym powierzaymy, podobnie jak oni nam, wielkie i mae dramaty naszego ycia. Na kadym spotkaniu ich wsparcie dodawao nam siy. Naszemu wydawcy, Robertowi Markelowi, za wraliwo i pomoc na kadym etapie procesu wydawniczego. Paniom doktor: Virginii Axline, Dorothy Baruch, Selmie Fraiberg oraz doktorowi Carlowi Rogersowi, ktrych prace pomogy nam potwierdzi i poszerzy wasne dowiadczenia. Doktor Alice Ginott za ciepe sowa zachty i liczne pomocne uwagi. I przede wszystkim doktorowi Haimowi Ginottowi za uwane przeczytanie maszynopisu, nieocenione sugestie oraz za to, e nieustannie nas inspirowa. Dzikujemy mu za udzielenie pozwolenia na opublikowanie tej ksiki, ktra przekazuje jego zasady porozumiewania si z dziemi.

10

Od Autorek
Gdy tylko zawitaa nam myl o napisaniu tej ksiki, zrozumiaymy, e istnieje ten oto problem: w jaki sposb uczciwie opowiedzie nasz histori, nie naruszajc jednoczenie prywatnoci uczestnikw zaj jak i naszych rodzin? Postanowiymy stworzy grupk bohaterw, ktrych przeycia bd inspirowane przeyciami naszymi oraz innych poznanych rodzicw. Jennifer, narratorka ksiki, posiada nasze najlepsze i najgorsze cechy i chocia nie mona jej utosami z adn z nas, przemawia prawdziwie w imieniu wszystkich. Adele Faber i Elaine Mazlish

11

12

Wprowadzenie uaktualnienie
Kiedy dowiedziaymy si, e nasz wydawca planuje drugie wydanie ksiki Wyzwoleni rodzice, wyzwolone dzieci z now okadk i w wikszym formacie, byymy zachwycone. ywot ksiki w mikkiej oprawie na pce ksigarskiej trwa przecitnie kilka tygodni. A tu prosz, nasza w szesnacie lat od pierwszego wydania (w roku 1974) nie tylko trzymaa si coraz lepiej, ale miaa ukaza si ponownie w atrakcyjniejszej formie. Ale najbardziej uradowa nas fakt, e nowe wydanie da nam szans dopisania do ksiki posowia, ktre osadzi j mocno w latach dziewidziesitych i przeduy jej ywot. Zaczymy prac od zrobienia czego, czego nie robiymy od lat: przeczytaymy ponownie wasn ksik. Przypominao to przewracanie kartek albumu ze starymi zdjciami. Prawie nie mogymy pozna siebie samych. Byymy wwczas modymi matkami, usiujcymi nauczy si bardziej skutecznych sposobw postpowania z dziemi. Teraz nasze dzieci ju dorosy, a my przekazywaymy sw wiedz nowemu pokoleniu rodzicw. A jak bardzo zmieni si wiat! Tak znacznie, e to, co wtedy uwaaymy za rzecz naturaln i normaln, teraz wydawao nam si dziwne. Prawie wszystkie matki, o ktrych pisaymy, nie pracoway zawodowo i powicay swj czas przede wszystkim opiece nad dziemi, a pracujcy ojcowie niewiele czasu spdzali w domu. W naszej ksice uwzgldniymy tylko jedn niepen rodzin i nie napisaymy nic na temat stosunkw z przybranymi rodzicami z tej prostej przyczyny, e wiele lat temu nie znaymy takich rodzin. Nie wspomniaymy te ani sowem o rodzinach, w ktrych oboje rodzice pracuj zawodowo, o nie pracujcych mach, o nianiach i opiekunkach do dzieci.

13

A jednak kiedy ponownie przeczytaymy wszystkie rozdziay, zrozumiaymy rwnie. Jak niewiele zmieniy si pewne rzeczy. Dzisiaj matki i ojcowie nadal troszcz si o to, eby ich dzieci byy szczliwe, miay przyjaci, dobrze sobie radziy w szkole, eby wszystko ukadao si pomylnie; nadal martwi si, gdy dzieci walcz ze sob, s piskliwe, prnuj, baagani, s nieposuszne; dzisiaj rwnie drczy ich poczucie winy, zo i przytacza odpowiedzialno za drugiego czowieka. Zauwayymy z dum, e pod pewnymi wzgldami nasza ksika wyprzedzia swoje czasy. Ukazaa zwizek pomidzy ufnoci dziecka we wasne siy a Jego zdolnoci do samoobrony, przedstawia sposoby uwolnienia dziecka od grania rl, ktre je przerastaj, i opisaa rozmaite metody budowania szacunku do samego siebie. Zrozumiaymy rwnie, e spojrzaymy realistycznie na problem gniewu rodzicw od agodnej irytacji do wciekoci wymykajcej si spod kontroli i znalazymy sposoby radzenia sobie z tym tak, aby dzieci nie stay si naszymi ofiarami. Nieustannie poruszaymy kwesti szacunku dla rodzicw, szacunku dla dzieci, szacunku dla trudnoci wsplnego ycia. Nim jeszcze skoczyymy czyta ostatni rozdzia ksiki, ogarno nas ponownie przekonanie i podniecenie, ktre sprawio, e w ogle zaczymy pisa ksik. Nie tylko bya ona nadal znaczca, ale zasady i umiejtnoci, ktre przekazywaa, wydaway nam si teraz waniejsze ni kiedykolwiek. yjemy w czasach wywoujcych stresy. Rodzice znajduj si pod ogromn presj, usiujc poradzi sobie z tym wszystkim". Wielu boryka si z problemami samotnie. Wymagania s wysokie. Energii niewiele. Cierpliwo na wyczerpaniu. Dni s cigle za krtkie. Jestemy przekonane, e uczciwe i pene troski metody porozumiewania si mog znaczco pomc w osigniciu trwaoci i normalnoci wspczesnej rodziny.

14

1. Na pocztku byy sowa

Co tu nie pasowao. Jeli wszystko robiam dobrze, to dlaczego nic nie wychodzio tak, jak powinno? Nie wtpiam ani przez chwil, e jeli pochwal dzieci dam im do zrozumienia, jak bardzo ceni ich wysiek, kade ich osignicie to automatycznie zdobd pewno siebie. Dlaczego wic Jill ma tak mao pewnoci siebie? Byam przekonana, e jeli bd dyskutowa z dziemi wytumacz spokojnie i logicznie, dlaczego naley co zrobi to one zareaguj zgodnie ze zdrowym rozsdkiem. Dlaczego zatem kade tumaczenie wywouje kontrargument Davida? Naprawd wierzyam, e jeli nie bd nadopiekucza, jeli pozwol dzieciom robi samodzielnie to, co s w stanie zrobi, to naucz si niezalenoci. Wic dlaczego Andy cigle czepia si mojej spdnicy i pacze? Wszystko to byo nieco deprymujce. Ale najbardziej ze wszystkiego martwio mnie ostatnio moje zachowanie. C za ironia! Ja, ktra zamierzaam by matk stulecia; ja, ktra zawsze czuam tak wyszo wobec tych krzyczcych, szarpicych dzieci, niedobrych" matek, ktre widywaam w supermarketach; ja, ktra postanowiam, e nigdy nie bd popenia bdw moich rodzicw; ja, ktra czuam, e mam tak wiele do zaofiarowania: moje ciepo, nie wyczerpan cierpliwo, moj prost rado ycia, wpadam dzi rano do pokoju dzieci, spojrzaam na podog usmarowan farbkami i wydaam z siebie wrzask, przy ktrym krzyki matek w supermarketach brzmiayby agodnie jak gos dobrej wrki. Ale najbardziej przykre dla mnie byo to, co

15

powiedziaam: Odraajce flejtuchy. Czy ani na chwil nie mona zostawi was samych?" To byy sowa, ktre czsto syszaam w dziecistwie i ktre znienawidziam. Co si stao z moj nie wyczerpan cierpliwoci? Gdzie podziaa si ta rado ycia, ktr chciaam im ofiarowa? Jak mogam tak dalece odej od moich pierwotnych marze? Bdc w takim nastroju, natknam si na notatk z przedszkola przypominajc rodzicom, e tego wieczora odbdzie si wykad specjalisty z dziedziny psychologii dziecka. Byam zmczona, ale wiedziaam, e tam pjd. Czy uda mi si przekona Helen, eby mi towarzyszya? Wtpliwe. Helen nieraz wyraaa swj brak zaufania do takich ekspertw. Woli polega na tym, co nazywa zdrowym rozsdkiem i intuicj. W przeciwiestwie do mnie nie narzuca sobie w wychowaniu dzieci tak wielu wymaga ani dalekosinych celw. By moe wynika to z faktu, e jest rzebiark i oprcz zajmowania si dziemi ma inne zainteresowania. W kadym razie zazdrociam jej tego luzu i cakowitej wiary we wasne siy. Helen sprawia wraenie osoby, ktra nigdy nie traci kontroli... Ale ostatnio narzekaa troch na dzieci. Widocznie przez ostatnich kilka tygodni cigle sobie dokuczay, a jej sowa ani postpowanie nie skutkoway. Zdaje si, e ani intuicja, ani zdrowy rozsdek nie pomagay jej ostatnio radzi sobie z codziennymi bitwami dzieci. Kiedy wykrcaam numer Helen, pomylaam, e moe, wziwszy pod uwag rozwj wypadkw, odrzuci swoje uprzedzenia i zechce mi towarzyszy. Ale Helen bya nieugita. Powiedziaa, e nie poszaby na kolejny wykad na temat psychologii dziecka, nawet gdyby wykadowc by sam Zygmunt Freud. Stwierdzia, e ma do suchania namaszczonych frazesw o tym, jak to dzieci potrzebuj mioci, poczucia bezpieczestwa, stanowczych ogranicze, mioci, konsekwencji, mioci, elastycznoci, mioci... Powiedziaa, e kiedy ostatnim razem posza na takie spotkanie, przez trzy dni krcia si nerwowo po domu, starajc si zmierzy, ile daje dzieciom mioci. Jeszcze nie dosza do siebie po tamtym dowiadczeniu na tyle, eby ponownie wysuchiwa jakich uoglnie wpdzajcych j w niepokj. Ze suchawki dobieg krzyk: Wanie, e powiem! Wanie, e powiem!

16

 Tylko sprbuj, a znowu to zrobi! Mamo, Billy rzuci we mnie klockiem! Ona nadepna mi na palec. Wcale nie, ty wielki byku. O Boe jkna Helen. Znowu to samo! Wszystko oddam, eby wyrwa si z tego domu! Podjechaam po ni o smej. Tego wieczoru wykadowc by doktor Haim Ginott, specjalista z dziedziny psychologii dziecka i autor nowej ksiki zatytuowanej: Midzy rodzicami a dzieckiem. Rozpocz swj wykad od postawienia pytania: Co odmiennego jest w jzyku, ktrego uywam w kontaktach z dziemi? Popatrzylimy po sobie nie rozumiejcym wzrokiem. Jzyk, ktrego uywam cign nie ocenia. Unikam wyrae, ktre oceniaj charakter bd zdolnoci dziecka. Wystrzegam si takich sw, Jak gupi, niezdarny, zy", a nawet takich, jak pikny, dobry, cudowny", poniewa nie s one pomocne, przeszkadzaj dziecku. Zamiast tego uywam sw, ktre opisuj. Opisuj to, co widz, opisuj to, co czuj. Ostatnio maa dziewczynka przyniosa mi rysunek i zapytaa: Czy to jest adne?" Popatrzyem na jej dzieo i odparem: Widz fioletowy dom, czerwone soce, niebo w paski i duo kwiatw. Patrzc na to, mam wraenie, e jestem na wsi". Umiechna si i powiedziaa: Narysuj jeszcze jeden!" Przypumy, e odpowiedziabym: Pikny, jeste wielk artystk". Mog pastwa zapewni, e byby to ostatni rysunek, jaki narysowaaby tego dnia. Bo co moe by lepsze ni wielki" i pikny"? Jestem przekonany o tym, e sowa, ktre oceniaj, powstrzymuj dziecko, a sowa, ktre opisuj, wyzwalaj je. Lubi opisujce sowa rwnie dlatego mwi dalej e zachcaj one dziecko do samodzielnego znalezienia rozwizania problemu. Dam pastwu przykad. Kiedy dziecko rozleje mleko, mwi do niego: Widz, e mleko si rozlao" i wrczam mu szmatk. W ten sposb unikam obwiniania i kad nacisk na to, co istotne na to, co dziecko powinno zrobi. Gdybym zamiast tego powiedzia: Gupi! Zawsze wszystko rozlewasz. Nigdy si tego nie nauczysz!", to moemy by pewni, e dziecko zmobilizowaoby wszystkie siy na obron, a nie na szukanie

17

rozwizania. Usyszeliby pastwo: Bo mnie popchn" albo To nie ja, to pies". W tym momencie elokwentna pani Noble, autorytet w wielu sprawach w naszej spoecznoci, zabraa gos: Doktorze Ginott, to, co pan mwi, jest bardzo interesujce, ale zawsze miaam wraenie, e to, co mwimy do dziecka, nie jest takie wane, dopki ono wie, e jest kochane. Kiedy czuje, e naprawd jest kochane, to mona powiedzie prawie wszystko. Chodzi mi o to, e w ostatecznym rozrachunku liczy si tylko mio, prawda? Doktor Ginott wysucha jej uwanie, po czym powiedzia: Sdzi pani, e same sowa nie s takie wane, dopki towarzyszy im mio. Jestem innego zdania. Przypumy, e znajduje si pani na przyjciu i niechccy wylaa pani wino. Pewnie nie byaby pani zachwycona, gdyby m powiedzia: Niezdara! Znowu to samo. Gdyby przyznawali nagrody za niszczenie domu, zdobyaby pierwsze miejsce". Pani Noble umiechna si z zakopotaniem. Przypuszczam, e wolaaby pani, gdyby m powiedzia: Kochanie, widz, e wino ci si rozlao. Mog ci pomc? Prosz, we chusteczk". Po raz pierwszy widzielimy, jak pani Noble zabrako sw. Doktor Ginott mwi dalej: Nie pomniejszam potgi mioci. Mio jest bogactwem. Ale nawet kiedy jestemy bogaci w sensie materialnym, musimy nieraz rozmienia wielkie sumy na drobne. W budce telefonicznej wikszy poytek przyniesie dziesiciocentwka ni banknot pidziesiciodolarowy. Aby nasza mio suya dzieciom, musimy si nauczy, jak zamienia j na sowa, ktre mog im pomc krok po kroku kiedy rozleje si mleko albo kiedy pokazuj nam rysunek i czekaj na pochwa. I gdy si zocimy, to te moemy uywa takich sw, ktre nie wyrzdzaj szkody i nie tamsz ludzi, na ktrych nam zaley. Potem doktor Ginott mwi o tym, co okreli terminem gniew bez ubliania". Stwierdzi z przekonaniem, e wymaganie od rodzicw, eby zawsze byli cierpliwi, jest nierealistyczne i niepotrzebne. Wykaza, jak bardzo pomocne dla rodzicw byoby wyraenie gniewu, ale w sposb, ktry nie obraa dziecka. Powiedzia wrcz: Nasz szczery gniew jest jednym z najsilniejszych rodkw sucych zmianie zachowania".

18

 Jak moemy to wcieli w ycie? zapyta. Znowu uywajc sw, ktre opisuj. Nie atakujemy osobowoci. Na przykad, jeli rdem niepokoju rodzicw jest baagan w pokoju dziecka, powinni oni wyrazi szczerze, co czuj, ale nie przy pomocy zniewag i oskare. Nie przy pomocy okrele: Dlaczego z ciebie taki baaganiarz?" albo W ogle nie dbasz o swoje rzeczy, psujesz kad rzecz, ktr dostaniesz". Niewykluczone, e nawet stosujc takie okrelenia, moemy skoni dziecko, eby posprztao swj pokj. Ale pozostanie mu uczucie alu do rodzicw i niepochlebna opinia o samym sobie. Powstaje pytanie, jak rodzice mog wyrazi to samo uczucie gniewu tak, by byo ono pomocne dla dziecka. Mog opisywa. Mog powiedzie: Widok tego pokoju nie sprawia mi przyjemnoci!" albo: Zoci mnie to, co widz. Miejsce zabawek, rzeczy i ksiek jest na pce!" albo: Kiedy widz rzeczy walajce si po pododze, ogarnia mnie wcieko! Mam ochot wyrzuci wszystko przez okno!" Jaki mczyzna podnis rk. Doktorze Ginott powiedzia wydaje mi si, e metody, o ktrych pan mwi, mog by stosowane tylko przez osob wykwalifikowan. Nie wyobraam sobie, eby zwykli rodzice byli w stanie uywa tych sposobw. Doktor Ginott odpar: Wierz mocno w moliwoci zwykych" rodzicw. Komu bardziej ley na sercu dobro dziecka ni jego zwykym" rodzicom? Wiem z dowiadczenia, e kiedy rodzice poznaj metody, ktre s bardziej pomocne, to nie tylko s w stanie je stosowa, ale uywaj ich w unikalny sposb, waciwy jedynie dla nich. Wykad doktora Ginotta trwa jeszcze p godziny. Doktor zaprezentowa nam ide bycia adwokatem" wasnego dziecka. Wyjani, e dzieci maj do sdziw i oskarycieli i pokaza na przykadach, w jaki sposb rodzice mog sta si obrocami. Rozwodzi si nad wartoci akceptacji uczu dziecka wszystkich uczu. Opisa, jak unika sarkazmu, grb, obietnic, metody te bowiem mog obrci si przeciwko rodzicom. Kiedy skoczy wykad, otoczya go grupa rodzicw, ktrzy pragnli porozmawia z nim osobicie. Zrezygnowaymy z przepychania si przez tum. Wyszymy na zimne nocne powietrze, wsiadymy do samochodu i w milczeniu czekaymy, a silnik si rozgrzeje. Obie wiedziaymy,

19

e co nas gboko poruszyo, ale nie potrafiymy dokadnie okreli co. Usyszaymy tego wieczoru rzeczy, ktre wydaway nam si na tyle proste, e mona by je natychmiast zastosowa, a jednak czuymy, i te proste stwierdzenia wypywaj z idei zoonej i nieograniczonej w swych moliwociach. W drodze do domu staraymy si zebra myli. Czy bdziemy w stanie zastosowa to, czego si nauczyymy tego wieczoru? Czy to odniesie skutek? Czy nie bdziemy si dziwnie czuy, mwic to samo w nowy sposb? Jak zareaguj dzieci? Czy w ogle zauwa rnic? Czy nie jest ju za pno na wprowadzanie zmian? Czy spowodowaymy ju trwae szkody? Jak przedstawimy ca spraw naszym mom? Pomylaam o moim porannym wybuchu na widok ladw farbek na pododze. Helen, myl, e uniknabym tej sceny, gdybym powiedziaa tylko: Widz lady farby na pododze. Przydaaby si szmata". Helen spojrzaa na mnie i pokiwaa gow: Nie jestem przekonana. Dzi rano bya bardzo wkurzona. Nie wydaje mi si, eby teraz bya za. Doktor Ginott powiedzia: Ujawnij to, co czujesz." Dobrze zgodziam si. A co powiesz na to: Kiedy widz plamy od farby na pododze, ogarnia mnie taka wcieko, e mam ochot wyrzuci wszystkie soiki z farbkami do mieci". Jestem pod wraeniem powiedziaa Helen ale czy to odniesie skutek z prawdziwymi, ywymi dziemi? Wanie wpada mi do gowy straszna myl. A jeli ju nigdy niczego nie rozlej? Rozemiaymy si, kiedy zdaymy sobie spraw, e czekamy z utsknieniem na nastpne nieszczcie, majc nadziej, e zdarzy si wkrtce, gdy bdziemy miay jeszcze w pamici sowa doktora Ginotta. Nie musiaymy dugo czeka. Soce wschodzi, soce zachodzi. Mleko si rozlewa. Opisywaymy. Dzieci sprztay! To by maleki cud. Zdumione wasnym sukcesem, nawet jeli sprzyjao nam szczcie waciwe osobom pocztkujcym, chciaymy si na

20

uczy czego wicej. Kupiymy ksik doktora Ginotta Midzy rodzicami a dziemi i stwierdziymy z zachwytem, e zawiera bogactwo praktycznych porad, ktre mona od razu zastosowa. Moliwo czytania pewnych fragmentw po kilka razy daa nam potrzebne wsparcie. Pewnego razu, na przykad, miaam zamiar wyj wieczorem. Mj najmodszy syn Andy uczepi si mojej nogi i paka: Nie id, mamusiu. Zosta w domu!" Delikatnie si wyswobodziam, wziam ksik z nocnego stolika, zamknam si w azience, odszukaam rozdzia zatytuowany Rodzice nie potrzebuj pozwolenia na wyjcie" i przeczytaam go w rekordowym tempie. Kiedy wyszam z azienki, byam przygotowana. Powiedziaam: Kochanie, wiem, e chciaby, ebymy dzisiaj nie wychodzili. Chciaby, ebymy zostali z tob... Ale twj tata i ja mamy zamiar i do kina". By moe bya to recytacja, ale dziki niej moglimy pj do kina, nie wywoujc zwykej sceny. Rozdzia na temat pochwa okaza si szczeglnie poyteczny. Dawniej Helen chwalia picioletniego Billy'ego, uywajc sw: Jeste wspaniay, najlepszy!" Nie moga zrozumie, dlaczego zawsze protestowa: Nie, wcale nie. Jimmy jest lepszy", Przesta mnie wychwala". Postanowia wyprbowa metody doktora Ginotta. Kiedy Billy naprawi jej zapchany zlew w kuchni, powstrzymaa si od sw: Fantastycznie. Jeste genialny!" Zamiast tego opisaa to, co czuje i co widzi: No prosz, przejmowaam si, e bd musiaa wezwa hydraulika. Ale zjawie si ty i w dwie minuty woda odpyna. Jak wpade na ten sposb?" I wtedy mae dziecko udzielio sobie samo najsodszej pochway: Ruszyem gow powiedziao. Jestem dobrym hydraulikiem". Informacja przysana z naszego lokalnego towarzystwa wychowywania dzieci gosia, e doktor Ginott rozpoczyna warsztaty dla rodzicw w naszym rodowisku. Zaczono kart zgoszenia dla zainteresowanych. Natychmiast potwierdziymy nasze uczestnictwo. Helena i ja byymy zadowolone z faktu, i grupa, ktra przybya na pierwsze spotkanie jest tak rnorodna. Wiek kobiet waha si od dwudziestu trzech do pidziesiciu lat. Inna bya te liczba posiadanych dzieci od jednego do szeciorga. Wikszo kobiet bya zamna, jedna rozwdka i jedna wdowa. Pomidzy nami znalazy si kobiety nie pracujce, nauczycielki,

21

kobiety interesu, dwie artystki. Nasze przekonania religijne rwnie okazay si odmienne. Byy wrd nas protestantki, katoliczki, ydwki i ateistki. Miaymy jedn cech wspln dzieci. Na pocztku spotkania przybray form wykadw, kady wykad prezentowa nowe metody. Nauczyymy si, jakie s granice logiki w postpowaniu z dzieckiem i jak si daje przemawianie do jego uczu. Zrozumiaymy, e mona da dziecku w wyobrani to, czego nie moe dosta w rzeczywistoci. Dla mnie, osoby tak przekonanej o zasadnoci racjonalnego podejcia, to nowe spojrzenie okazao si dobrodziejstwem. Jeszcze dzisiaj pamitam t scen, kiedy siedziaam w samochodzie i cierpliwie wyjaniaam marudnemu Davidowi, e wszystkim chce si pi i e nic na to nie poradzimy, e musimy tkwi w korku, e nie moemy si zatrzyma i kupi niczego do picia, e narzekanie nic nie pomoe i samochd przez to nie pojedzie szybciej... Jak ulg odczuam, gdy w tej samej sytuacji potrafiam teraz odwrci si do syna i powiedzie: Hej, sysz, e jakiemu chopcu bardzo chce si pi. Zao si, e chciaby mie pene wiadro lodowatego soku jabkowego!" Kiedy David umiechn si i powiedzia: A moe pen wann?", poczuam wdziczno, e posiadam takie umiejtnoci. Inna metoda, ktra pomoga polepszy atmosfer panujc w domu, to zamiana groby na moliwo wyboru. Jeli jeszcze raz bdziesz si bawi w salonie pistoletem na wod, to poaujesz!" zmienio si w: Pistoletu na wod nie wolno uywa w salonie. Moesz si nim bawi w azience albo na dworze. Wybieraj". Zauwayymy rwnie, e w nas samych zachodz pewne zmiany. Po pierwsze, zwracajc si do dzieci, stosowaymy mniej sw. Najwidoczniej maksyma czsto powtarzana przez doktora Ginotta wywara na nas wpyw: Jeli tylko to moliwe, zastpuj cay akapit jednym zdaniem, zdanie sowem, a sowo gestem". Kiedy mniej mwiymy, uwaniej suchaymy. Zaczymy sysze, midzy wierszami, to, co dziecko rzeczywicie chciao powiedzie. Wojownicza wypowied Andy'ego: Zawsze wszdzie zabierasz Davida do biblioteki, do dentysty, na

22

zbirk skautw", oznaczaa teraz dla mnie: Powicasz za duo uwagi mojemu bratu. Martwi si tym". Zrezygnowaam z dugich tumacze i staraam si uwzgldni to, co rzeczywicie stanowio zmartwienie Andy'ego: Chciaby, ebym spdzaa z tob wicej czasu? Ja te bym chciaa". Wypracowaymy sobie rwnie pewien emocjonalny dystans do dzieci. Ich pody nastrj Ju nas tak nie przygnbia. Dla Helen, ktra czsto odnosia wraenie, e mieszka na linii frontu, ta nowa umiejtno nie angaowania si bya dobrodziejstwem. Teraz, zamiast biec na ratunek i rozdziela walczce strony, potrafia zachowa spokj i wydawa takie polecenia, ktre pomagay ustanowi rozejm Kiedy jej dzieci zaczynay si kci o to, kto ma uywa hutawki, bya w stanie powiedzie: Dzieci, jestem przekonana, e potraficie znale rozwizanie, ktre bdzie uczciwe dla obu stron". Ale prawdziw chwil triumfu przeya pi minut pniej, gdy dziecinny gosik zawoa z podwrka: Mamo, dogadalimy si. Bdziemy si huta na zmian". Dzieci rwnie byy nieco zdezorientowane tym nowym podejciem. Za kadym razem gapiy si na nas z wyrazem twarzy mwicym Kim jest ta pani?" i byway takie chwile, gdy same nie byymy tego pewne. Nasi mowie przygldali nam si podejrzliwie. Nie trzeba studiowa psychologii, eby rozpozna wrogo w stwierdzeniach: W porzdku, matko, ty jeste ekspertem. Zajmij si jego humorami" albo: Skoro wszystko mwi nie tak, jak powinienem, to moe by mi napisaa scenariusz". Czasami zachowywaymy si jak przysowiowa krowa, ktra daa mleko, a potem kopna wiadro. Mwiymy wszystko, co trzeba, a potem, nie mogc si powstrzyma, wtrcaymy jeszcze jedno zdanie (Wkrtce przez to przebrniesz" albo: W yciu trzeba si nastawi take na przykroci") i w ten sposb caa praca sza na marne. Drczya nas rwnie zupenie normalna skonno do naduywania kadej nowej umiejtnoci. Kiedy odkryymy nadzwyczajn moc okrzyku: To mnie zoci!", ogarn nas zachwyt. Tak dobrze byo wypowiada te sowa, a dzieci reagoway natychmiast i poprawiay swoje postpowanie. W dniu, kiedy krzyknam Jestem wcieka!" i po raz pierwszy uyam zwrotu Niech ci diabli!", zaczam rozumie, e posunam si za daleko w stosowaniu tej metody.

23

Helen bya zafascynowana pomysem pobudzania fantazji dzieci. Skutkiem tego, zwracajc si do siedmioletniej crki, tak czsto uywaa sformuowania: Ach, chciaaby, eby...", a ta pewnego dnia jkna: Mamo, znowu to samo!" Kiedy Helena wspomniaa o tym doktorowi Ginottowi, ten odpar: Niektre z tych wyrae maj du moc i musz by uywane z umiarem. To tak jak z silnymi przyprawami: waciwa ilo daje aromat, zbyt wielka sprawia, e potrawa jest niestrawna". Nasze zajcia zbliay si ku kocowi, w przeciwiestwie do naszych problemw. Byway takie okresy, kiedy dzieci zachowyway si wspaniale dobrze sobie radziy w szkole, nawizyway przyjanie, z radoci poznaway swj wiat i przyjemnie si z nimi obcowao. Ale po tych wesoych przerywnikach prawie zawsze nastpowaa seria burz, ktre nadcigay nie wiadomo skd i bez ostrzeenia. Czasami nasze nowe umiejtnoci, na ktrych zwykymy polega, staway si rdem frustracji, poniewa rodziy nowe pytania, wymagajce kolejnych odpowiedzi. Jeli pozwol mu wyraa wszystko, co czuje, a on powie mi, e nienawidzi swojego modszego brata, to co wtedy, doktorze Ginott?" Moe przydaaby nam si kolejna seria zaj? Doktor Ginott zgodzi si na kontynuacj. W cigu nastpnych tygodni odnotowaymy dwa nowe osignicia. Helen syszaa, jak jej crka informowaa koleank: W naszym domu nie obwiniamy si nawzajem". Ja z kolei nigdy nie zapomn chwili, kiedy mj starszy syn wpad jak burza do pokoju brata, wykrzykn: Jestem taki wcieky, e chtnie bym ci waln w eb... ale nie zrobi tego!", po czym wybieg na korytarz. Osoba nie zorientowana mogaby nie zauway postpu, ale w moim domu zakrawao to na cud: jeden by w stanie si powstrzyma, a drugi nie skoczy z rozbitym nosem. Drugim osigniciem byo nasze poczucie wolnoci. Przez dugi czas martwiymy si utrat spontanicznoci. Czy przez reszt ycia bdziemy musiay way kade sowo, przejmowa si znaczeniem kadego zdania? Byo dla nas zrozumiae, e osignicie mistrzostwa w jakiejkolwiek dziedzinie wymaga wyrzeczenia si, przynajmniej na jaki czas, spontanicznoci. Nawet Horowitz

24

musi mozolnie wiczy i cile trzyma si form, nim wniesie do muzyki wasne znaczenie. Ale mimo to nie opuszcza nas niepokj. Tak trudno wyrzec si spontanicznoci w relacjach z najbliszymi i najdroszymi osobami. Kamie spad nam z serca, gdy nagle poczuymy si naturalnie i zrcznie. Trzeba byo podj ryzyko, improwizowa, eksperymentowa. Nasze sowa nie brzmiay ju identycznie ani tak jak sowa doktora Ginotta. Co prawda, stosowaymy te same metody, ale teraz kada z nas nadawaa tej muzyce wasne znaczenie. Na tym etapie zakoczyy si zajcia. Nadszed czas letnich wakacji, ale obiecaymy sobie, e jesieni bdziemy si znowu spotyka. Lato mino, a wraz z nim wiele z naszych wypracowanych z trudem ekspertyz. Cae lato z dziemi, dzieci nas wykoczyy! Podczas gdy w lipcu miaymy tyle fantazji, w sierpniu potrafiymy zdoby si tylko na cierpkie uwagi. Przebywanie z dziemi na co dzie, bez wzgldu na to, jak wykwalifikowani s rodzice i jak czarujce dziecko, to wyczerpujca i deprymujca praca, pena prb i sprzecznych interesw. Dzieci haasoway, gdy my potrzebowaymy spokoju; wymagay zainteresowania, gdy my pragnymy samotnoci; byy niechlujne, gdy my tskniymy za porzdkiem. I to dokuczanie sobie, cige sprzeczki, robienie problemu z najprostszych spraw: Nie chc (my zbw!", Dlaczego musz wkada piam?", Nie chc swetra". W tych mczcych warunkach zaczynaymy wraca do dawnych metod. Blask pocztkowego sukcesu powoli przygasa. Wyszymy z wprawy. Doktor Ginott powtarza czsto, e uczenie si nowego podejcia przypomina nauk jzyka francuskiego czy chiskiego. Zdalimy sobie spraw, e jest to nawet trudniejsze. Uczc si nowego jzyka, musiaymy jednoczenie oduczy" si innej mowy, stosowanej przez cae ycie, mowy, ktr przekazay nam poprzednie pokolenia. Takie wyraenia jak: Dlaczego nigdy nie moesz... Zawsze jeste...

25

Ty nigdy... Kto to zrobi? Co si z tob dzieje? byy jak chwasty, ktrych nie sposb wypleni. Wzmacniay si dziki diabelskim sztuczkom i oplatay delikatne mode rolinki takie, jak: Chciaby... Jestem przekonana, e... Wic naprawd czujesz, e... Byoby bardzo dobrze, gdyby... Tak wic powrciymy z wakacji z mieszanymi uczuciami nieco sceptyczne, ale nadal pene nadziei, e odzyskamy cho odrobin dawnego entuzjazmu. Kiedy rozpoczy si zajcia, odkryymy, e nie jestemy osamotnione w swych uczuciach. Inne kobiety wtroway nam jak echo. Chyba zmarnowaam to lato", Zdaje mi si, e zapomniaam wszystko, czego si nauczyam". Doktor Ginott wysucha w milczeniu tych komentarzy, a potem postawi pytanie: Co jest naszym podstawowym celem jako rodzicw? Kto rzuci: Polepsza relacje midzy rodzicami a dziemi. Inna osoba stwierdzia: Znale lepsze sposoby porozumiewania si z dziemi. Nastpna kobieta powiedziaa bez namysu: Oczywicie, uksztatowa dzieci, ktre s przede wszystkim bystre, grzeczne, uprzejme, schludne i dobrze przystosowane. Doktor Ginott mia powany wyraz twarzy. Ta ostatnia wypowied wcale go nie uradowaa. Pochyli si i powiedzia: A ja uwaam inaczej. Wydaje mi si, e naszym najwaniejszym celem jest znalezienie sposobw, ktre dadz naszym dzieciom czowieczestwo i si. Co nam przyjdzie z tego, e bdziemy mie schludne, grzeczne, czarujce dziecko, ktre bdzie bezczynnie patrzyo, jak ludzie cierpi? Co warte jest nasze wychowanie, jeli jego rezultatem jest bystre dziecko najlepszy ucze w klasie ktre wykorzystuje swj intelekt do manipulowania innymi ludmi? I czy istotnie pragniemy, aby nasze dzieci byy tak dobrze przystosowane, e potrafiyby si znale w sytuacji, do ktrej nie naley si przystosowywa? Niemcy tak dobrze przystosowali

26

si do nazistowskich porzdkw, e wymordowali miliony wsp-rodakw. Zrozumcie mnie dobrze: nie mam nic przeciwko temu, eby dziecko byo grzeczne, schludne czy wyksztacone. Kluczowa kwestia dla mnie to: Jakich uyto metod, aby te cele osign? Jeli stosowano zniewagi, atak i groby, to moemy by pewni, e dziecko nauczyo si rwnie obraa, atakowa, grozi i ulega, kiedy si grozi. Jeli, z drugiej strony, stosujemy metody humanitarne, to moemy nauczy je czego znacznie waniejszego ni kilku oderwanych zalet. Pokazujemy dziecku, jak by czowiekiem ludzk istot, ktra potrafi kierowa swoim yciem stanowczo i z godnoci. Helen spojrzaa na mnie z drugiego koca pokoju. To byo to. Nieuchwytna idea, ktra tak nas poruszya na pierwszym spotkaniu nareszcie zostaa okrelona. To by proces uczowieczania koncepcja, dziki ktrej kady akt zwracania si do dziecka by znaczcy, stawa si czstk budulca, z ktrego miaa si uksztatowa konkretna osoba. Zaczynaam rozumie, e mwic do dziecka: Mleko si rozlao" i podajc mu szmatk, nie tylko stosowalimy pomysowy sposb radzenia sobie z drobnymi niepowodzeniami. Robilimy wicej, mwilimy dziecku: Postrzegam ci jako osob, ktra jest w stanie sama sobie poradzi". Mwilimy mu: Gdy jest kopot, nie obwiniamy". Gdy jest kopot, skupiamy si na rozwizaniu". Gdy jest kopot, podajemy sobie pomocn do". Naraz stao si dla mnie jasne, e jeli sam proces postpowania z dzieckiem determinuje to, jakim czowiekiem si ono stanie, to ju nigdy nie bd myle o roli matki tak jak dawniej. Co prawda, nadal gniew bdzie na porzdku dziennym, ale teraz widziaam wszystkie moliwoci moliwo wykuwania charakteru dziecka, moliwo afirmowania wartoci, w ktre wierz. Kobieta, ktra wczeniej udzielia nie przemylanej odpowiedzi, ponownie zabraa gos: Nie miaam pojcia, e wykonuj tak odpowiedzialn prac. Doktor Ginott umiechn si: Wszystko zaley od punktu widzenia. Opowiem pastwu pewn histori: Do trzech robotnikw podszed wieniak. Co robicie?" zapyta ich. Pierwszy

27

robotnik odpowiedzia: Zarabiam na ycie". Drugi odpar: Kad cegy". Trzeci odrzek: Buduj katedr". Zapada cisza. Kobieta z powag skina gow. Zamyliam si. My rwnie jestemy robotnikami. Nasz prac jest wychowywanie dzieci. Nasze cegy to wszystkie drobne wypowiedzi. Nasza katedra osignicie peni czowieczestwa przez nasze dzieci.

28

DZIECI TO TE LUDZIE

29

30

2. Czuj to, co czuj

Od samego pocztku doktor Ginott mwi nam wielokrotnie, jak wane jest zaakceptowanie uczu dzieci. Wielokrotnie i na rne sposoby komunikowa nam to swoje przekonanie. Wszystkie uczucia s dozwolone, dziaania s zabronione. Nie moemy zaprzecza sposobowi widzenia dziecka. Tylko wtedy, gdy dziecko dobrze si czuje, moe dobrze myle. Tylko wtedy, gdy dziecko dobrze si czuje, moe dobrze postpowa. Nie byam nawet pewna, czy waciwie rozumiem te stwierdzenia. Czy zaakceptowanie uczu dziecka jest istotnie a takie wane? A jeli tak, jaki to ma zwizek z ide uczynienia dzieci silnymi i bardziej ludzkimi? Pamitaam z mojego dziecistwa, e uczucia dziecka nie miay wikszego znaczenia. Ona jest tylko dzieckiem, co ona moe wiedzie? Zachowuje si tak, e pomylaby kto, e wiat si koczy". Jako maa dziewczynka miaam silne wraenie, e moje uczucia nie bd brane pod uwag, dopki nie dorosn. Byam przyzwyczajona do poucze: Twoje odczucia s gupie". Nie masz powodu si tak martwi". Robisz wielkie halo bez powodu". Nigdy na ten temat nie rozmylaam. Tak byo i ju. A jednak teraz, jako matka, usyszaam, e moim zadaniem jest pomaganie dzieciom w rozpoznawaniu ich prawdziwych uczu, poniewa z tej wiedzy mog czerpa wiele korzyci. Chyba jeste zadowolony, e sam uoye t ukadank".

31

Musisz czu si rozczarowany, e Tommy nie mg przyj na twoje przyjcie". Powiedziano nam rwnie, e musimy uznawa wszystkie uczucia naszych dzieci, nawet te negatywne: Taka skomplikowana zabawka moe zdenerwowa". Naprawd nienawidzisz, kiedy ciocia Hariett szczypie ci w policzek". Przekonaam si, e pokazanie dziecku, co czuje, moe przynosi korzyci. W pewnych sytuacjach uznanie uczu dziecka, a nie zwalczanie ich, pozwalao zaagodzi napicia w rodzinie. Tego ranka przy niadaniu, kiedy David powiedzia: To jajko jest za mikkie", zrezygnowaam z dugiego monologu i ze stwierdzenia, e chyba si na tym nie zna. Nie przypominaam mu, e jajko gotowao si dokadnie tak dugo jak to, ktre zjad poprzedniego dnia i ktre mu smakowao. Powiedziaam tylko: O, wolaby, eby byo twardsze". To byo o wiele atwiejsze i zapobiego wyolbrzymianiu drobnego sporu i manifestowaniu zego humoru. Ale nadal nie rozumiaam wielkiej tajemnicy uznawania uczu. I wtedy zdarzyo si co, co pozwolio mi zrozumie cay proces. Pewnego burzowego wieczoru, gdy jedlimy kolacj, nagle rozleg si huk i cay dom pogry si w ciemnociach. Kiedy par sekund pniej rozbysy wiata, dzieci wydaway si przeraone. Pomylaam, e najlepszym sposobem zaradzenia temu jest zbagatelizowanie ich strachu. Ju miaam powiedzie: Hej, nie byo tak le, prawda?", ale mj m Ted odezwa si pierwszy: To byo przeraajce". Dzieci wpatryway si w niego. Byo to mie z jego strony. Od razu podchwyciam jego ton. To zabawne powiedziaam. Kiedy w pokoju pali si wiato, wszystko wydaje si takie przyjazne i znajome. Ale kiedy ten sam pokj z tymi samymi meblami pogry si w ciemnoci, nagle ogarnia nas strach. Nie wiem dlaczego. Po prostu tak to jest". Trzy pary oczu spoglday na mnie z tak ulg, z tak wdzicznoci, e a mnie to wzruszyo. Powiedziaam bardzo prost rzecz o zwykym zdarzeniu, a jednak dla nich zdawao si to tak wiele znaczy. Zaczli mwi wszyscy naraz, spierajc si, kto ma by pierwszy.

32

DAVID: Czasami mi si wydaje, e zaraz przyjdzie bandyta i mnie porwie. ANDY: Mj fotel na biegunach wyglda w ciemnociach jak potwr. JILL: Najbardziej si boj, kiedy gazie drzewa ocieraj si o okno. Sowa popyny. Kade z dzieci ujawnio, czego si boi, kiedy zostaje samo w ciemnym pokoju. Obydwoje suchalimy i przytakiwalimy. Dzieci mwiy i mwiy. W kocu powiedziay wszystko. W ciszy, ktra potem zapada, wszyscy poczulimy, e jestemy kochani i e kochamy. Wydawao mi si, e dotaram do jdra procesu majcego niezwyk moc. Potwierdzanie uczu dzieci nie byo adn bahostk. Czy inni rodzice zdawali sobie z tego spraw? Zaczam podsuchiwa rozmowy pomidzy rodzicami a dziemi. Bdc w zoo usyszaam: DZIECKO: (z paczem) Mj palec! Boli mnie! OJCIEC: Nie moe ci bole. To tylko mae zadrapanie. W supermarkecie usyszaam: DZIECKO: Gorco mi. MATKA: Jak moe ci by gorco? Przecie tutaj jest chodno. W sklepie z zabawkami: DZIECKO: Mamusiu, popatrz na t kaczuszk, jaka adna. MATKA: To dla maych dzieci. Ty ju nie potrzebujesz takich zabawek. To byo zdumiewajce. Rodzice ci nie byli w stanie zrozumie najprostszych uczu swoich dzieci. Na pewno nie chcieli wyrzdzi dzieciom szkody takimi reakcjami. A jednak w rzeczywistoci powtarzali im bez koca: Nie mylisz tego, co mwisz". Nie wiesz tego, co wiesz".

33

Nie czujesz tego, co czujesz". Musiaam si powstrzymywa, eby nie klepn kadego z tych rodzicw w rami i nie zaproponowa innej moliwoci: Widz, e masz zadrapanie. To czasem boli". Naprawd jest ci tu za gorco?" O, naprawd ci si podoba ta maa kaczuszka?" Wszystko we mnie kipiao. Nie mogam nic powiedzie obcym ludziom, ale mogam chocia poinformowa przyjaci. Musiaam rozgosi nowin. Zadzwoniam do kilku starych przyjaci, co do ktrych miaam nadziej, e zrozumiej moj eufori, i opowiedziaam im o ostatnich rewelacjach. Wysuchali mnie uprzejmie, nawet z zainteresowaniem, a potem wytoczyli wszystkie ale". Ale Janet, nie jestem nawet pewna, czy rozumiem, co masz na myli mwic: zaakceptuj uczucia, ograniczaj dziaania. Jak mam to zastosowa w przypadku Timmy'ego? Podaam kilka przykadw: Timmy, wiem, e chciaby zerwa bukiet tych onkili i zanie go do domu, ale na tabliczkach jest napisane, e w parku nie wolno zrywa kwiatw". Timmy, widz, e chciaby nagry kad czekoladk z pudeka tylko po to, eby zobaczy, co jest w rodku. To wielka pokusa. Ale moesz teraz wybra tylko jeden kawaek, a nastpny jutro". Timmy, jeste wcieky na Eryka za to, e zepsu ci rower, na pewno chciaby go uderzy. Wiem. Ale powiedz mu to sowami, a nie przy pomocy pici". Inna przyjacika powiedziaa: Ale Janet, jeli akceptujesz uczucia dziecka, to czy tym samym nie aprobujesz ich? Moja crka nie dopuszcza nikogo do swoich zabawek. Oczywicie nie mam zamiaru akceptowa takich samolubnych uczu. Wane jest, eby Nancy w przyszoci potrafia by hojna, dlatego ucz j, e wszyscy powinni si dzieli. Od kolejnej z moich przyjaciek usyszaam: Ale Janet, jeli pozwol Rogerowi mwi, jak bardzo nienawidzi maej, to czy nie umacniam w ten sposb jego najgorszych uczu, nie daj mu przyzwolenia na t nienawi? Tak trudno byo to wytumaczy. Prbowaam im powiedzie, e fakt, i pomagamy dziecku okreli uczucia, nie oznacza zgody na te uczucia ani wzmacniania ich, nie oznacza te aprobaty

34

wyraonej takimi stwierdzeniami, jak: Och, wspaniale Nancy, nienawidzisz si dzieli z innymi!" albo: Cudownie Roger, masz ochot udusi swoj siostr". Prbowaam uwiadomi im, e chodzi o wysuchanie dziecka i o odpowied, ktra wymaga prawdziwego wczucia" si w jego emocje; e uczciwe, proste och" albo rozumiem" informuje dziecko: Wszystkie twoje uczucia s wane te dobre i te ze. S czstk ciebie. Twoje uczucia nie szokuj mnie ani nie przeraaj". Dopiero kiedy zoliwe albo krzywdzce emocje zostan ujawnione, wysuchane i zaakceptowane, dziecko moe si zmieni. Nie byam pewna, czy mj spontaniczny zapa zosta doceniony, tote nie kryam zadowolenia, kiedy kilka dni pniej odebraam dwa telefony. Janet, staa si rzecz niemoliwa. Dzi rano bya u Nancy koleanka i chciaa, ebym powiedziaa Nancy, aby pozwolia jej si pobawi swoj now zabawk. Po raz pierwszy w yciu zastanowiam si, co moe czu Nancy. I zdarzya si dziwna rzecz. Nie byam za na Nancy, ale bardziej wyrozumiaa. Powiedziaam: Zdaje si, e bardzo trudno jest dzieli si now zabawk. Ludzie nie lubi dawa nikomu nowych rzeczy, i to przez dugi czas". Potem zwrciam si do koleanki Nancy: Kiedy Nancy bdzie do tego gotowa, da ci swoj zabawk". adna z nich nie odezwaa si sowem, ale p godziny pniej usyszaam, jak Nancy mwi: No dobrze, teraz mog ci da moj zabawk!" Moja druga rozmwczyni bya tak samo przejta: Nie uwierzysz w to, Janet. Dzi rano moja maa spaa, a Roger cay czas ciga z niej kocyk. Ju miaam go pacn i powiedzie: "Jeste ju duym chopcem, nie powiniene si tak zachowywa". Ale przypomniaam sobie, jak mi niedawno mwia, e dobre uczucia nie mog si ujawni, dopki dziecko nie pozbdzie si tych zych. Wic chwyciam go tylko za rk i powiedziaam: "Roddy, pomylaam sobie, e siostra musi ci czasami bardzo denerwowa. Nawet kiedy pi. Na pewno to, e jest cigle w domu, e j widzisz, zoci ci nieraz*. Rzuci mi spojrzenie pene wdzicznoci i odpar: "Jest jej zimno. Przykryj j. Nie do wiary, prawda?" Te relacje poruszyy mnie. Oznaczay, e jestem na dobrej drodze. Ju samo zaakceptowanie uczu wprowadzao zmian. I to jak zmian! Zamiast poirytowanych rodzicw, narzucajcych swj dorosy punkt widzenia nieposusznym dzieciom, po-

35

jawili si rodzice, ktrzy naprawd prbowali wysucha i zrozumie, oraz dzieci, ktrych gos zosta usyszany i ktre czuy, e rodzice je rozumiej, dzieci, ktre byy teraz w stanie odpowiedzie na to z wiksz mioci. Wtedy zdarzyo si co, co wzbudzio moje wtpliwoci. Mary Sue, najlepsza przyjacika Jill jeszcze z czasw przedszkolnych, zacza wymiewa si z niej dokuczaa jej mwic, e nosi dziecinne rzeczy, szeptaa co o niej do innych chichoczcych dziewczt. Ale Jill tak ufaa swojej starej przyjacice, e zupenie si nie zorientowaa, co si dzieje. W sobot zadzwonia do Mary Sue i zaprosia j do siebie. Wtedy wybucha bomba. Mary Sue powiedziaa Jill, e ju nie chce by jej przyjacik i e inne dziewczta te jej nie lubi. Jill staa jak wryta, bya zrozpaczona. W kocu odwiesia suchawk i posza do swojego pokoju. Godzin pniej przechodziam koo jej pokoju. Drzwi byy otwarte, a Jill leaa na ku zapakana, gapic si w sufit. Nagl zapragnam dorwa t Mary Sue i potrzsa ni bez koca. Ten pody, samolubny bachor omieli si zrobi co takiego Jill? Chciaam powiedzie mojej crce, e brud pod jej paznokciem jest wart wicej ni caa Mary Sue. Miaam ochot krzykn: Jabko pada niedaleko od jaboni! Przecie jej matka to zimna hipokrytka!" Ale najbardziej pragnam znale siy, by uly Jill w cierpieniu, znale mdre, pomocne sowa. Jakiej rady mogam jej udzieli? Wiedziaam, e dzieci nie lubi zwykle dobrych rad. Wiedziaam rwnie, e Jill potrzebuje czasu, eby samodzielnie znale jakie rozwizanie. A jednak odczuwaam potrzeb, eby rozwiza jej problem. Nie mogam w tym wypadku posuy si empati. Obawiaam si, e jeli zobaczy we mnie odbicie swojego blu, odrzucenia i samotnoci, bdzie zupenie zdruzgotana. Powiedziaam najdelikatniej, jak umiaam: Kochanie, nie moesz przej przez ycie, polegajc tylko na jednym przyjacielu. Jeste tak wspania dziewczynk. Moesz mie cae mnstwo przyjaci. Moe by zaprosia kogo innego?" Jill wybuchna paczem i krzykna: Zawsze mi mwisz, co mam robi. Skd wiesz, e nie chciaam tak zrobi? Teraz ju nie chc!" Rozmylaam o tej sprawie przez cay dzie. Jeli zaproponowanie rozwizania nie byo dobrym wyjciem, to co nim byo?

36

Co mogam zrobi, eby pomc mojemu dziecku? Przecie nie mona oczekiwa, e wyra Jedynie swoje wspczucie, a potem bd siedzie i patrze, jak moja crka cierpi. Wygldao na to, e teoria o akceptowaniu uczu dzieci ma pewne ograniczenia. Najwyraniej sprawdzaa si w przypadku drobnych kopotw, takich jak zadrapany palec, zgubiona zabawka, piknik, ktry nie uda si z powodu deszczu. Ale co z prawdziwymi cierpieniami: mierci ukochanego zwierztka, odrzuceniem przez przyjaciela? Czy jest waciwe lub nawet pomocne mwienie o tych uczuciach? Czy nie spowoduj wicej szkody ni poytku, rozdrapujc rany? Podzieliam si swoimi wtpliwociami na kolejnym spotkaniu. Doktor Ginott pokrci gow: Chciabym umie powiedzia przekona rodzicw, e. (cierpienie pomaga dojrzewa, e zmaganie wykuwa charaktery Rodzice tak bardzo chc, eby ich dzieci byy szczliwe, e czsto nie dopuszczaj do tego, eby odczuway rozczarowanie, frustracj czy al, pozbawiajc je tym samym dowiadcze, ktre pomagaj dojrzewa. Nie pacz mwi kupimy ci innego psa". Gdyby tylko rodzice byli w stanie uwierzy, e dodaj dziecku si, kiedy pomagaj okreli cierpienie, nie baliby si powiedzie: Tsknisz za Ksiciem. Czujesz si tak, jakby miaa zamane serce... Wiem, wiem". To jest w istocie najlepsza pomoc, jakiej moemy udzieli dzieciom. Kiedy dziecko zostanie zranione, nic nie jest w stanie zapewni natychmiastowego zagojenia rany. Stosuje si rodki antysep-tyczne i banda i wiadomo, e czas zrobi swoje. Z ranami duszy jest tak samo. Moemy zapewni pierwsz pomoc, ale musimy zdawa sobie spraw z tego, e sam proces rekonwalescencji przebiega powoli. Moemy powiedzie Jill: To bardzo boli, kiedy najlepszy przyjaciel odwraca si od nas po tylu latach znajomoci. To bardzo boli. To sprawia, e czujemy si nagl bardzo osamotnieni". Wtedy Jill moe powiedzie sobie: Straciam przyjacik, ale za to mam matk, ktra mnie rozumie". Byam nieco oszoomiona tym, co usyszaam. Nigdy dotd nie mylaam o tych sprawach: miejsce na cierpienie w yciu dziecka... Niezwyka zdolno rodzicw do niesienia ulgi poprzez

37

zrozumienie gbi uczu, jakich dowiadcza dziecko... Rodzice, ktrzy nie s zdruzgotani alem dziecka, nie zaprzeczaj jego istnieniu, ale maj si, dostrzegaj ten bl i potrafi poprzez samo wysuchanie dziecka przekaza mu najwaniejsz Informacj: To mona przetrzyma" .(Dopki cho jedna osoba na wiecie potrafi nas naprawd wysucha, naprawd nam wspczu, mona wszystko przetrzyma! Byam zatopiona w mylach, kiedy trzasny drzwi. Podniosam gow i zauwayam, e mj szecioletni Andy stoi na rodku pokoju ze skrzywion min. Nauczycielka na mnie nakrzyczaa poskary si. Podnosiem z podogi owek, a ona zacza krzycze. Powiedziaa, e nie uwaam. Wszyscy si na mnie gapili. Powiedziaa, e mam zosta po lekcjach i e to mi da nauczk. Kazaa mi zosta. A ty nie wiedziaa, gdzie jestem! Serce mi zamaro. Jakie straszne przeycie dla maego dziecka! Szybko, szybko, pociesz go, powiem, e to niewane, e nie ma si czym martwi. Powiem mu, eby na przyszo uwaa na lekcjach. Causek, ciasteczko i wszystko bdzie w porzdku! Wtem przypomniaam sobie inne dziecko, ktre wiele lat temu w pierwszej klasie musiao sta w kcie, poniewa rozmawiao w czasie lekcji. Przypomniaam sobie popkan cian w mrocznym kcie i odgos szurania stp dzieci, ktre wracay do domu na lunch. I okropn cisz, w ktrej rozleg si po jakim czasie ostry gos: Moesz ju i do domu, Jane. Mam nadziej, e czego si nauczya. Pamitam, e ca drog do domu przebyam biegiem, chciaam krzycze, paka, ale przede wszystkim chciaam opowiedzie o tym matce. Nie gadaj tyle powtarzaa. Jedz, bo si spnisz". Pamitam, jak przeuwaam i prbowaam przekn such kanapk. Wziam Andy'ego na kolana i powiedziaam: Czowiekowi moe by przykro, kiedy nauczycielka na niego krzyczy. Oplt mi szyj rkoma i ukry twarz na moim ramieniu. I w dodatku kiedy caa klasa patrzy! Wtedy jest podwjnie przykro. I Jeszcze trzeba zosta samemu po lekcjach, chocia bardzo chce si biec do domu, tak jak wszyscy inni. Tyle przykrych, bolesnych przey i wszystko naraz! Tak bardzo pragnam dotrze do sedna przey Andy'ego i pocieszy moje popakujce dziecko, e ze zdumieniem poczu-

38

am zy pynce po moich policzkach oraz przepeniajce mnie dziwne uczucie ulgi. Nie wiem, jak dugo tak siedzielimy, koyszc si bez sw. Ale kiedy ju miaam to za sob, zrozumiaam, e jakim cudem cofnam si o trzydzieci lat i pomogam wyj z kta maej dziewczynce.

39

3. Uczucia - warianty zachowa

Przez dugi czas byymy pewne, e samo suchanie dziecka i potwierdzanie jego uczu jest gwnym wtkiem wzajemnych relacji. I w zasadzie tak byo. Ale odkryymy te, e wtek ten ma wiele wariantw i e warto by pozna je wszystkie. Wariant 1 Niektre dzieci tak bardzo pragn, eby rodzice ich wysuchali, e przekracza to wytrzymao tych ostatnich. Trzeba znale sposb na ograniczenie rozmowy, ale taki, by dzieci wiedziay, e nadal si o nie troszczymy. Lee opowiedziaa nam, e przez pi minut suchaa, jak jej crka narzeka, e nie dostaa roli w szkolnym przedstawieniu. Prbowaam j pocieszy mwia Lee ale Susie w kko do tego wracaa. Nie mogam ju tego znie. Pomylaam sobie: pora na podsumowanie i pooenie temu kresu". Susie powiedziaam Sysz, co mwisz. Powiedziaa, e bardzo ci zaleao na roli. Czua, e nadajesz si do tego tak dobrze jak inni moe nawet lepiej. Rozumiem ci, ale ju nie mog sucha. Id teraz do kuchni i bd robi kolacj, wiedzc, jak bardzo jeste rozczarowana i za". Wariant 2 Czasami dzieci wyraay swoje uczucia tak napastliwym jzykiem, e nie mogymy tego sucha a tym bardziej pomc im. Kada z nas miaa inn granic tolerancji, ale pewne stwierdzenia dotykay wszystkich jednakowo.

40

Mj tata wyglda jak staruszek. Dlaczego mam takiego starego tat?" Moja nauczycielka to gupia baba". Kiedy Laurie oznajmia Helen: Mam nadziej, e umrzesz", Helen wybuchna: To nie do przyjcia! Widz, e jeste za, ale musisz powiedzie mi to w inny sposb. Przez nastpn godzin chc by sama". Na pytanie Laurie: Dlaczego?", odpara: Pomyl!" Wariant 3 Niekiedy drobny upominek pomaga dziecku, kiedy czuje si nieszczliwe. Nigdy nie pytaymy, czy dziecko tego chce, czy nie, po prostu podsuwaymy jaki drobiazg. Nowe kredki, balonik, paczuszka rodzynek wrczone we waciwym momencie przemawiay prosto do serca. Kiedy picioletni synek Roslyn narzeka paczliwie: Mama lubi wszystkich bardziej ni mnie", matka otoczya go ramionami i powiedziaa: Czy czujesz si nie kochany? To nie jest przyjemne uczucie, o nie. Chyba ju pora na pieszczoty i gorc czekolad". Kiedy syn Lee histeryzowa z powodu mikroskopijnego siniaka, ktrego brat mu nabi, gdy si siowali, Lee wzia dwa kawaki lodu, owina je czerwon myjk i podaa mu, eby przyoy sobie do rany" na ramieniu. Wariant 4 Kiedy dzieckiem targay silne emocje, potrafiymy czasami pomc mu wyadowa je w jaki twrczy sposb. Doktor Ginott powiedzia nam, e w domu zawsze powinny si znajdowa potrzebne materiay owki, dugopisy, kredki, farby, bloki rysunkowe, tablice, pudeka, klej i tym podobne. Matki z naszej grupy wprowadziy jego sowa w czyn. Nim min tydzie, usyszaymy o wierszu wyraajcym al z powodu mierci ukochanego wia, o licie napisanym do telewizji, wyraajcym protest przeciwko zdjciu z anteny ulubionego programu, o penym wciekoci rysunku przedstawiajcym agresywnego chopca z osiedla.

41

Jeli dziecko byo za mae albo nie chciao rysowa ani pisa, matka lub ojciec mogli spenia rol sekretarki. Siedmioletni syn Evelyn wrci wcieky z caodziennej wycieczki. Jego nauczyciel powiedzia, e jeli nie zjedzie z dziesiciometrowej zjedalni umieszczonej po gbszej stronie basenu, to zostanie wykluczony ze swojej grupy pywackiej i bdzie musia si kpa w dziecicym brodziku. Kiedy Stevie perorowa, jego ojciec szybko wzi dugopis i zacz pisa. Gdy Stevie zamilk, eby zaczerpn oddech, ojciec powiedzia: Musiae by wcieky na nauczyciela. Posuchaj, co o nim mwie: "Ten waniak myli, e moe wszystkimi rzdzi. Jest pody. Nienawidz go". Stevie sucha jak skamieniay. Tak powiedzia z powag i zapisz jeszcze, e mam zamiar zepchn go ze zjedalni i trzyma jego gow pod wod, a si udusi". Ojciec wszystko zanotowa. Teraz napisz, e wypuszcz ca wod z basenu i e on spynie przez dziur razem z ni". To yczenie rwnie zostao dopisane do listy. Kiedy ojciec przeczyta Steviemu ca przemow, chopiec ywo potakiwa i poprosi o ponowne przeczytanie. Prosz powiedzia ojciec, wrczajc mu kartk papieru. Moesz to schowa i przeczyta sobie sam, kiedy tylko zechcesz. Teraz musz napisa list. Oddasz go jutro swojemu nauczycielowi. Jego tre bdzie nastpujca: Mj syn Steven bez wzgldu na okolicznoci nie zjedzie z dziesiciometrowej zjedalni, dopki nie uzna, e jest do tego gotowy*". Wariant 5 S takie chwile, kiedy nie mona rozumie, nie mona wspczu, nie mona wiedzie, co dziecko czuje. Doktor Ginott mawia, e (trzeba pozwoli kademu dziecku na stworzenie wasnego zaktka w duszy^ Nadal pamitam, jak Jill w wieku czterech lat leaa na ku ssc palec i wpatrywaa si we mnie. Wiesz o czym teraz myl? zapytaa. Nie odpowiedziaam. To dobrze stwierdzia i wsadzia palec z powrotem do ust.

42

Wariant 6 Jest w yciu dziecka miejsce na dwik trbki, ktry dodaje odwagi, zagrzewa do walki. Nazywamy to pokrzepiajcym przekazem". Nie chodzi o stwierdzenia, ktrych rodzice zwykle uywaj, sdzc, e dodaj dzieciom ducha, e daj im bro, ktra pomaga zmierzy si z surowymi realiami zewntrznego wiata. Nie chodzi o chodne bezosobowe: Nie mazgaj si, dziecko. Przeyjesz", ale o pene wspczucia potwierdzenie: Tak, nie jest atwo. Tak, jest ciko. Szanuj twoje zmaganie i wierz, e znajdziesz jaki sposb". Helen powiedziaa do Laurie: Nawet jeli twoja nauczycielka jest wobec ciebie zoliwa, to nadal uczysz si od niej pomimo jej nieprzyjemnego zachowania". Ted powiedzia do Andy'ego: Widziaem, jak zignorowae to dziecko, ktre ci dokuczao, e nie jeste wyszy. Wiesz, e w naszej rodzinie cenimy w ludziach ich charakter, a nie wzrost". Ale najbardziej poruszy mnie przypadek Nell, ktra kilka miesicy temu stracia ma. Na jednym ze spotka podzielia si z nami swoimi problemami, ktre wydaway nam si nie do rozwizania. Jej syn Kenneth by nieszczliwy z powodu sieroctwa. Nieustannie narzeka, nawet obwinia j za t sytuacj. Czua si bezradna. Po jej sowach zapada przytaczajca cisza. Czekalimy, a doktor Ginott zastosuje balsam empatii. Bylimy zdumieni, kiedy spojrza na ni przenikliwym wzrokiem i powiedzia: Nell, nie pozwl, eby ycie ci pokonao. Jej oczy wypeniy si zami. Kto dyskretnie zmieni temat. Na nastpnych zajciach Nell bya jakby odmieniona. Nie jestem pewna, ale wydaje mi si, e co si zmienio powiedziaa. Kiedy Kenneth zacz znowu narzeka, przerwaam mu. Stwierdziam: Kenneth, wiem, e nie jest ci atwo po mierci taty. Jestemy teraz niepen rodzin i chcielibymy, eby byo inaczej. Ale myl, e ju najwyszy czas zastanowi si, jak stworzy najlepsz niepen rodzin". Tego popoudnia, nic nie mwic matce, Kenneth ci zaniedbany trawnik.

43

4. Kiedy dziecko ma do siebie zaufanie

W miar jak upyway tygodnie, a ja uwiadamiaam sobie coraz lepiej, jak rol w yciu moich dzieci odgrywaj uczucia, dochodziam do cakiem nowych wnioskw. Uczucie jest faktem Uczucia moich dzieci stay si dla mnie tak realne jak jabka, gruszki, krzesa czy jakiekolwiek inne przedmioty. Nie mogam ju zignorowa ich uczu, tak jak nie mogam przej obojtnie obok barykady na rodku ulicy. To prawda, e ich uczucia zmieniay si czasami bardzo szybko ale kiedy dzieci je odczuway, nie istniao nic bardziej realnego. Nie byo nic niezwykego w pytaniu: Dlaczego bronisz Andy'ego? Zawsze bierzesz jego stron". Albo: My nigdy nigdzie nie chodzimy. Inni zawsze gdzie wychodz". Kiedy odpowiedziaabym na tego rodzaju bezsensowne zarzuty, uywajc caej dostpnej logiki dorosych ludzi: To nieprawda. Wiele razy bior twoj stron i dobrze o tym wiesz". Albo: Jak moesz tak mwi? Czy w zeszym tygodniu nie bylimy w zoo? Masz krtk pami". Teraz z tych stwierdze dzieci odczytywaam inny wewntrzny przekaz. Jeli dziecko odczuwa co w pewien sposb, to w danej chwili tak wanie widzi sytuacj. Zdajc sobie z tego spraw, byam w stanie inaczej zareagowa. Wydaje ci si, e cay czas bior stron Andy'ego? Rozumiem. Dzikuj, e podzielie si ze mn swoimi odczuciami".

44

Albo: Twoim zdaniem nasza rodzina zbyt rzadko jedzi na wycieczki. Chciaby, ebymy czciej gdzie wyjedali. Ciesz si, e mi o tym powiedziae. Teraz przynajmniej wiem". Dwa lub wicej sprzecznych uczu moe wspistnie w jednej chwili Kiedy sprecyzowaam t myl, musiaam porzuci pewien sposb zwracania si do dzieci: No to tsknisz za ni czy nie?" Zdecyduj si: chcesz jecha na obz czy nie?" Teraz inne stwierdzenia brzmiay dla mnie prawdziwie: Z jednej strony tsknisz za przyjacik, a z drugiej cieszysz si, e si przeprowadzia". Jedna czstka ciebie chce jecha na stary obz, inna chce zosta w domu, a jeszcze inna chce sprbowa, jak bdzie na nowym obozie". Uczucia kadego dziecka s jedyne w swoim rodzaju Tak jak nie ma dwch jednakowych lici na tym samym drzewie, tak nie ma dwojga dzieci, ktre tak samo odczuwayby pewne rzeczy. I to wanie t odmienno zaczymy docenia odmienno, ktra sprawia, e kady jest tylko sob i nikim innym. Nie mogam ju powiedzie swoim dzieciom z irytacj: Jak moesz nie lubi lodw? Tylko ty z caej rodziny ich nie lubisz". Teraz z przyjemnoci zauwaaam jego inno". Nawet to, e nie lubi lodw byo elementem odrniajcym: Twj brat uwielbia lody. Ale o tobie nie mona tego powiedzie. Wolisz cukierki". Prbowaam przekaza im informacj, e rnice nie stanowi saboci. Koncentrowaam si na pozytywnych stronach. Zamiast mwi: Wszyscy chopcy zapisali si do ligi dziecicej. Dlaczego ty musisz si wyrnia?" mwiam: Nie lubisz za bardzo baseballu. Zauwayam, e masz inne zainteresowania".

45

Kiedy uczucia zostan nazwane i zaakceptowane, dzieci lepiej sobie uwiadamiaj, co czuj David powiedzia: Kiedy mwisz do mnie w ten sposb, tato, czuj si winny i wtedy musz si broni". Andy zauway: Mamo, czy wiesz, czemu si tak zachowuj? Dlatego e chc, eby mnie zauwaya". Jill powiedziaa: Zrobiam pudeko, ktre pokazuje, jak si czuj w danej chwili. Nazywam je pudekiem nastrojw. S na nim obrazki, ktre pokazuj, kiedy jestem za, radosna, wcieka, szczliwa, smutna i do niczego". Kiedy rodzice szanuj uczucia dzieci, to dzieci ucz si szanowa wasne uczucia i ufa im To oczywiste spostrzeenie nie zawsze byo dla mnie tak oczywiste. Musiaam dowiadczy pewnych rzeczy na wasnej skrze, eby zrozumie, jak wane jest nauczenie dzieci, aby ufay wasnym odczuciom. Pierwsze zdarzenie miao miejsce, kiedy Ted i ja odbieralimy rower Jill od naprawy. Miaa wtedy siedem lat. Kiedy zobaczya swj rower, od razu na niego wsiada i pojechaa przed siebie. W chwil pniej pojawia si w sklepie ze zmartwion min. Hamulec jest zepsuty" oznajmia. Mechanik wydawa si zniecierpliwiony. Hamulec jest dobry. Sam naprawiaem ten rower". Jill spojrzaa na mnie z nieszczliw min: Ale mi si wydaje, e nie jest dobry". Mechanik by stanowczy: Jest tylko troch nie wyrobiony, to wszystko". Jill powiedziaa niemiao: Nie, jako miesznie si jedzie". Zapada kopotliwa cisza. Spojrzenie mechanika mwio wyranie: Pani dziecko to may utrapieniec. Tylko prosz nie mwi, e pani wierzy jej, a nie mnie". Nie wiedziaam, co robi. Z jednej strony prbowaam nauczy Jill, e jej wewntrzny gos jest wany, prbowaam jej przekaza, eby powtarzaa sobie: Jeli co czuj, to jest jaka tego przyczyna". Z drugiej strony wykwalifikowany mechanik utrzymywa, e wszystko dobrze dziaa.

46

Nie mogam patrze na jego nachmurzon twarz. Wymamrotaam pod nosem, e na pewno ma racj i e dzieci czasami przesadzaj. W tym momencie nadszed Ted i powiedzia po prostu: Moja crka uwaa, e co jest nie w porzdku z hamulcem". Mechanik bez sowa postawi rower na stojaku, z pospn min zbada koo i powiedzia: Musicie go pastwo zostawi. Trzeba wymieni piasty. Hamulce s zepsute". Byam tak przejta tym, co o may wos by si stao, e jknam w duchu: Nigdy wicej!" Kilka tygodni pniej staymy z Jill na ruchliwym skrzyowaniu, czekajc na zmian wiate. Wziam j za rk i zaczam przechodzi przez ulic, ale pocigna mnie z powrotem. Ju chciaam jej da do zrozumienia, e mnie denerwuje, ale powstrzymaam si. Powiedziaam: Jill, ciesz si, e ufasz swoim odczuciom, e wiesz, co jest dla ciebie bezpieczne. Przejdziemy przez jezdni, kiedy uznasz, e mona, nawet jeli bdziemy musiay dugo czeka". Staymy tam przez pi minut, chocia w tym czasie mogymy dziesi razy przej przez ulic. Jeli ktokolwiek nas obserwowa, to z pewnoci pomyla, e jestem nienormalna. Moe troch przesadziam z tym uczeniem jej, by szanowaa wasne odczucia. Nieco pniej zdarzyo si co, co cakowicie odmienio moje mylenie. Byo upalne letnie popoudnie. Jill wpada do domu jak burza, jej kostium kpielowy by jeszcze mokry. Miaa dziwny wyraz twarzy. Tak si dobrze bawiymy w basenie z tym starszym chopakiem powiedziaa. Gra z nami w berka w wodzie. Potem wzi Linde i mnie na bok, tam gdzie s drzewa. Zapyta mnie, czy moe poliza moje palce u ng. Powiedzia, e to bdzie zabawne". Wstrzymaam oddech: I co potem?" spytaam. Nie wiedziaam, co zrobi. Linda uwaaa, e to zabawne, ale ja nie chciaam, eby to robi. Czuam si... No nie wiem". Chcesz powiedzie, e co ci si w tym wszystkim nie podobao, chocia nie wiedziaa co?" Tak przytakna. I dlatego przybiegam do domu". Staraam si, eby nie dostrzega wyrazu ulgi na mojej twarzy. Powiedziaam najzwyklejszym tonem, na jaki mogam si zdoby:

47

Zaufaa swoim uczuciom, a one podpowiedziay ci, co zrobi, prawda?" I wtedy pojam ogrom tego wszystkiego. Wic jeli dziecko ufa samemu sobie, wasnemu postrzeganiu, to jest w stanie zapewni sobie bezpieczestwo? I jeli odmawiamy dziecku prawa do wasnego postrzegania, to osabiamy jego zdolno do wyczuwania niebezpieczestwa i sprawiamy, e jest podatne na wpywy ludzi, ktrym wcale nie ley na sercu jego dobro. wiat zewntrzny podejmuje ogromny wysiek, by dziecko przestao sysze swj wewntrzny dzwonek ostrzegawczy: No i co z tego, e nie ma ratownika. Umiesz pywa". Nie ma si czego ba. Nawet jeli nadjedzie samochd, to zdysz odsun sanki z drogi". Nie bd tchrzem. Wszystkie dzieciaki tego prbuj. Od tego si nie uzalenisz". Czy to moliwe, e niekiedy ycie dziecka zaley od tego, czy ufa ono swojemu wewntrznemu gosowi? Gdyby kto spyta mnie rok temu, jakie znaczenie ma potwierdzanie uczu dziecka, odpowiedziaabym bez przekonania: No c, to osabia napicie i na pewno nie wyrzdza szkody". Teraz niech si ma na bacznoci zadajcy takie pytanie: otrzyma bardziej arliw odpowied. Mog z caym przekonaniem stwierdzi, e [mwic dziecku, i nie czuje tego, co czuje, pozbawiamy je naturalnego instynktu obrony. To nie wszystko. Wprawiamy je w zakopotanie, pozbawiamy pewnoci siebie, ufnoci we wasne odczucia. Zmuszamy je do budowania faszywego wiata sw i mechanizmw obronnych, ktre nie maj nic wsplnego z jego wewntrznym gosem. Oddzielamy je od jego wasnego ja". A jeli nie pozwalamy mu dowiedzie si, co czuje, to przypuszczam, e nie bdzie mu tak atwo zrozumie, co odczuwaj inni ludzie. Ale kiedy uznajemy realno uczu dziecka, ofiarowujemy mu wspaniay dar: zdolno postpowania zgodnie z wewntrznymi bodcami, moliwo posiadania troskliwego serca, sposobno bycia w kontakcie z unikaln ludzk istot samym sob.

48

5. Niech sobie radz: dialog na temat autonomii

Helen borykaa si z jakim problemem. Zatelefonowaa, eby zapyta, czy moe na chwil wpa. Kiedy przekroczya prg, zauwayam, e jest zaaferowana. Nie zdejmujc paszcza, zacza dugi monolog: Janet, nie wiem, czy to zauwaya, ale nie mogam wysiedzie na wczorajszych zajciach. Tak mnie co zaniepokoio w naszej dyskusji! Wiem, e to brzmi troch dziwnie, ale miaam wraenie, e kade sowo doktora Ginotta jest skierowane bezporednio do mnie. Z pocztku tak nie reagowaam. Ale kiedy powiedzia: Jednym z naszych podstawowych celw jest pomc naszym dzieciom odczy si od nas", pomylaam: To oczywiste. Nikt nie chce, eby przeronite dziecko w wieku trzydziestu lat mieszkao z rodzicami!" Ale kiedy doda: (Miar dobrych rodzicw jest to, czego nie chc zrobi dla swoich dzieci) zadraam. O Boe pomylaam jeli to jest miar dobrych rodzicw, to ja po prostu nie dorastam do tego". Zamilka na chwil, po czym mwia dalej, bardziej do siebie ni do mnie: Z drugiej strony, jeli za duo robi dla swoich dzieci, to tylko dlatego e naprawd wierz, e to dla ich dobra. Kiedy Billy zapomni niadania, a Ja mu go nie podrzuc do szkoy, to jest zmartwiony i godny. Nie chce je tych szkolnych niada... Jeli nie przepytam Laurie przed dyktandem, to le jej pjdzie i zniechci si. Jeli nie zawioz ich obojga do szkoy, kiedy jest brzydka pogoda, to si przezibi, zawsz tak jest. Nagle zwrcia si do mnie: Czy robi co okropnego? Czy nie po to ma si rodzicw? Poniewa doktor Ginott powtarza czsto, e najbardziej pomagamy nie pomagajc, to nie jestem ju tego taka pewna. Moe to, co robi, wcale nie jest dla nich dobre.

49

Helen wesza do salonu, a ja za ni. Ale skd pewno, e on ma racj mamrotaa. Eksperci si przecie myl! No moe jest par rzeczy, ktre dzieci mogyby robi same. Billy ma ju siedem lat, ale cigle przychodzi rano do mojego pokoju i chce, ebym mu uczesaa wosy. Sam doskonale umie si uczesa, ale kiedy ja to zrobi, wyglda tak adnie... Nie mog uwierzy, eby co tak niewinnego jak czesanie dziecka miao ogranicza jego autonomi! Autonomia! Po ostatnich zajciach byam w takim stanie ducha, e sprawdziam w sowniku, czy dobrze rozumiem znaczenie tego sowa. Chyba miaam nadziej, e dosowna definicja uratuje mnie z opresji. Pomyliam si. Wedug Webstera autonomiczny znaczy samodzielny, samorzdny, niezaleny, odrbny". To z pewnoci nie pasuje do moich dzieci. Codziennie pytaj mnie, w co maj si ubra do szkoy, a ja, co gorsza, codziennie im pomagam. Helen powiedziaam jeste dla siebie zbyt surowa! Zignorowaa mnie. Do moich dzieci lepiej pasuje definicja: rzdzone przez matk, kierowane przez matk". Odrbny" kiedy o tym myl, to nie wiem, czy mia si, czy paka. Czasami czuj si tak z nimi zwizana, e nie wiem, gdzie koczy si moje ycie, a zaczyna ich. Laurie zdobywa 100 punktw na tecie, a ja si czuj tak, jakbym to ja zdobya 100 punktw. Billy nie dostanie si do druyny, a ja si czuj, jakbym to ja nie dostaa si do druyny. Helen opada ciko na sof. Ju wczeniej syszaam o potrzebie autonomii. Ale zdaje si, e nie jestem w stanie zastosowa tych wskaza. Jak to doktor Ginott mawia? Rozum moe tylko przyswoi to, na co pozwol uczucia". Widocznie moje uczucia nie pozwalaj, eby zbyt wiele trafio do mojego rozumu. Usiadam obok niej. Obie zmarszczyymy brwi i wlepiymy wzrok w podog. Nie wiedziaam, co powiedzie. Helen spytaam niepewnie czy mam przynie swoje notatki? Mylisz, e to pomoe? Notatki! wykrzykna. Nie potrzebujesz notatek. Wiesz, dlaczego do ciebie przyszam? Dlatego e widziaam, e pozwalasz, eby twoje dzieci same sobie radziy i atwo ci to przychodzi. Pamitam, jak pewnego dnia w zimie Jill wrcia

50

do domu w samej koszulce i spodenkach gimnastycznych. Gdyby Laurie co takiego zrobia, byabym wcieka i zapytaabym, gdzie si podzia jej paszcz. Ale ty zachowaa spokj. Jill powiedziaa: Mamo, kierowca autobusu powiedzia mi, e oberw w domu. Co mi zrobisz?" Nigdy nie zapomn, co odpowiedziaa. Stwierdzia ze stoickim spokojem: Oczekuj, e jeste na tyle odpowiedzialna, eby w zimne dni wkada paszcz!" Byo jeszcze jedno zdarzenie, ktrego nigdy nie zapomn. David wpad do domu z krzykiem: Znowu zapomniaem zabra skrzypce. Trzeci tydzie z rzdu! Od dzisiaj musisz mi przypomina. W kady wtorek". Pamitasz, co zrobia? Pokiwaa gow ze wspczuciem i powiedziaa co w tym stylu: Trudno jest pamita o lekcji, ktra odbywa si raz w tygodniu, prawda? Ale znam ci. Znajdziesz jaki sposb, eby o tym nie zapomina". Wiesz, co ja bym zrobia? Zapisaabym sobie, e mam pamita, eby mu przypomnie w kady wtorek. Chc powiedzie, Janet, e tobie przychodzi to w naturalny sposb. Suchaam Helen z zainteresowaniem. Czy mi to przychodzio w naturalny sposb? Dlaczego miaoby tak by? Cofnam si w mylach do swojego dziecistwa. Moi rodzice byli imigrantami, obydwoje ciko pracowali, byli zajci. Matka wiecznie sprztaa i gotowaa; ojciec nieustannie zabiega o to, eby jego may biznes nie zbankrutowa. Karmienie i ubieranie nas byo dla nich wielkim wysikiem. Oczekiwali, e ca reszt zajmiemy si sami. I tak te byo. Sami oddawalimy ksiki do biblioteki, a kiedy musielimy gdzie pojecha, to szlimy do metra albo na autobus, sami martwilimy si szkolnymi problemami. Angaowalimy rodzicw w nasze szkolne sprawy tylko wtedy, kiedy potrzebny by ich podpis pod spisem ocen. Nawet wtedy nie kado si nacisku na nasze oceny, tylko na ich podpis. Dzi jeszcze widz, jak mj ojciec robi miejsce na kuchennym stole, siada z namaszczeniem, po czym z dum starannie pisze swoje nazwisko po angielsku. Moi rodzice chyba wywiadczyli mi przysug. Nie zamierzali dawa mi autonomii. Prawdopodobnie nie wiedzieliby nawet, co znaczy to sowo; ale i tak mi j dali nie wiedzc o tym. Powiedziaam o tym Helen. Czy zdajesz sobie spraw, co ci ofiarowali? powiedziaa. Moje dziecistwo byo zupenie Inne. Zwracaam si do matki

51

niemal ze wszystkim w sprawie ciuchw, ocen, wyj, przyjaci. Kiedy wracaam z randki, wiedziaam, e rodzice nie pi, tylko czekaj na mnie. Nie mogliby zasn, dopki nie usyszeliby penego sprawozdania. Czasami sobie myl, e moje randki sprawiay im wiksz przyjemno ni mnie. To musiao by nie do zniesienia! Wcale nie. Nie znaam innego modelu. Ale teraz rozumiem, e twoje pochodzenie dao ci pewne korzyci. Miaa niezaleno i dlatego tak atwo ci przekazywa to dzieciom. Poczekaj powiedziaam. Moe moje pochodzenie pomogo mi, ale metod, ktre teraz stosuj, nie nauczyam si od rodzicw. Mylaam na przykad, e na kade pytanie trzeba udzieli odpowiedzi. Nigdy nie przyszoby mi do gowy nie odpowiedzie na pytania dziecka. Dopiero kiedy doktor Ginott mwi o tym, e dziecko potrzebuje przestrzeni i czasu, eby rozezna wasne myli i e rodzice ze swoimi gotowymi odpowiedziami naruszaj prawo dziecka do mylenia, zaczam si powstrzymywa. Kiedy po raz pierwszy z rozmysem nie odpowiedziaam na pytanie, poczuam si dziwnie. Pewnego ranka David zapyta: Mylisz, e Tommy i Jimmy bd si ze sob zgadzali? Obaj dzi do mnie przychodz". To byo najbardziej prowokacyjne pytanie, jakie usyszaam w ostatnich dniach! Miaam ju dokona analizy charakterw obu chopcw i zakoczy to opini na temat ich znajomoci, kiedy przypomniaam sobie. Ugryzam si w jzyk i powiedziaam: To ciekawe pytanie. A co ty o tym sdzisz?" Zastanawia si przez chwil, W kocu stwierdzi: Myl, e na pocztku bd si kci, ale potem zostan przyjacimi". Pomylaam, e Helen umiechnie si na te sowa, ale przeliczyam si. Wpatrywaa si we mnie tak uporczywie, e musiaam mwi dalej: Pamitasz histori doktora Ginotta o mu, ktry nie pozwala onie zrobi prawa jazdy? Kochanie powiedzia nie ma potrzeby, eby nabawia si blu gowy, prowadzc samochd. Przecie moesz mnie poprosi. Zawsze chtnie ci zawioz wszdzie, gdzie tylko zechcesz". Wczuam si w pooenie tej kobiety i natychmiast zrozumiaam, jak nieszczliwe musz by dzieci, kiedy doroli przejmuj kontrol i nie pozwalaj im na samodzielno. I pomylaam, e rodzice na tysic sposobw

52

mog sprawi, e dziecko poczuje si bezradne i zalene. Ale zawsze z mioci". Mamusia otworzy ci soik, kochanie". Zapn ci guziki, kotku". Mam ci pomc w lekcjach?" Przygotowaam ci rzeczy, kochanie". , To zawsze brzmi niewinnie, a rodzice maj jak najlepsze Intencje, ale znaczenie jest za kadym razem takie samo: potrzebujesz mamy; nie umiesz sobie sam poradzi. Helen, czy wiesz, e kadego ranka sprawowaam kontrol nad wyjciem dzieci do szkoy? Czy beze mnie mogliby nie zapomnie o zabraniu drugiego niadania, ksiek, teniswek, okularw, notatek, pienidzy i butw? Musiaam tam by, eby im trzyma kurtki, zapina zamki, zawizywa krawaty i cigle ich popdza. Pewnego ranka zmusiam si do innego postpowania i zawoaam: Powiedzcie mi, kiedy bdziecie gotowi do wyjcia". Przez dziesi minut siedziaam na ku jak niepotrzebna cz maszynerii. Kiedy w kocu przyszli si poegna, gotowi do wyjcia i zadowoleni z siebie, to fakt, e nie wszystkie guziki byy pozapinane i e starszy syn woy rkawiczki modszego, wyda mi si nagle nic nie znaczcy. Helen nadal wpatrywaa si we mnie niemal z blem. Przypomniaam sobie inny przykad: Powiem ci o czym, co nigdy by si nie zdarzyo, gdybym w peni wiadomie nie stosowaa nowych metod. David mia osiem lat, kiedy oznajmi, e potrzebuje pienidzy i e ma zamiar znale prac. Z wielkim trudem powstrzymaam si, eby nie powiedzie mu oczywicie jak najdelikatniej e nikt nie zatrudni omiolatka. Ale to byo akurat tego dnia, kiedy doktor Ginott grzmia: Nie odbierajcie nadziei: nie przygotowujcie na rozczarowania. Wic powiedziaam tylko: Rozumiem". Trudno uwierzy w to, co wydarzyo si w cigu nastpnej godziny. David wycign ksiki telefoniczne, opowiada, jakiej pracy szuka i przeglda list okolicznych pracodawcw, dzwoni, rozmawia z wacicielami sklepw. W kocu powiedzia mi: Wiesz, e trzeba mie czternacie lat i pozwolenie na prac, eby si zatrudni? Kiedy bd mia tyle lat, pjd do pracy w sklepie z narzdziami. Ten waciciel jest miy, a ja lubi narzdzia". Czy zdajesz sobie spraw, Helen, e niewiele brakowao, abym pozbawia go tego dowiadczenia? Moja matka powiedziaaby:

53

Co za niedorzeczno! Kto by pozwoli omioletniej dziewczynce szuka pracy?" Helena skrzywia si: Janet, prosz, do ju. Przedtem byam w depresji, teraz schowaabym si do mysiej dziury. Przeszo mi przez myl, e moje gadanie jest nie do zniesienia, ale nie potrafiam si ju pohamowa. Wiesz, co mi sprawiao najwiksz rado? e ju nie byam musztrujcym sierantem. Przecie przez cay dzie wydawaam rozkazy: Posprztajcie klocki! Umyjcie rce! Wcie kalosze! Zamknijcie drzwi!" Tak przyjemnie jest opisa problem zamiast wykrzykiwa rozkazy. Uwielbiam mwi: Dzieci, drzwi s otwarte" albo: W telewizji mwi, e jutro bdzie pada!" Helen wstaa i signa po paszcz: Janet, ju nie mog ci sucha. Czy syszysz, co mwisz? Rado, przyjemno, uwielbiam". Ja nie uwielbiam. To nie ley w moim charakterze. To nie w moim stylu! Posuchaj achnam si. Nie chc adnych medali, ale ten styl", jak powiedziaa, wymaga pewnej pracy. Czy poczujesz si lepiej, jeli ci powiem, jak si nieraz czuam zniechcona i niemdra? Czy chciaaby, na przykad, wiedzie, jak na pocztku nie potrafiam nawet siedzie cicho, kiedy kto zada mojemu dziecku pytanie? Helen usiada z powrotem. To byo w zeszym roku. Przyjechaa do nas ciotka Sophie i zapytaa Andy'ego, ile ma lat. Przykazaam sobie: Nie powiem za niego. Dziecko musi mie moliwo wypowiedzenia si". Ale kiedy zobaczyam, e gapi si na ni z rozdziawion buzi jak chopek-roztropek, nie wytrzymaam. Zanim si poapaam, co robi, powiedziaam sze". Teraz mi troch lepiej przyznaa Helen. Moe podniesie ci rwnie na duchu fakt, e najtrudniej byo mi zaakceptowa najprostsze zasady. Czuam niemal al do doktora Ginotta, kiedy mwi, e w naszym postpowaniu z dziemi musimy polega rwnie na pomocy innych ludzi. Pamitasz, jak powiedzia: Zadaj sobie pytanie: kto w tej sytuacji lepiej poradzi sobie z moim dzieckiem sprzedawca, nauczyciel, dentysta, matka?" Wcale mi to nie odpowiadao. Jaki obcy czowiek moe sobie lepiej poradzi z moimi dziemi? Moesz sobie wyobrazi, jaka

54

byam zaszokowana, kiedy odkryam, e najzwyklejsze stwierdzenie wypowiedziane przez obc osob wywiera skutek wanie dlatego, e pochodzi od obcej osoby jakiego moje sowa nigdy nie wywieray. Na przykad, przez dobry miesic wyczyniaam sowne akrobacje, eby skoni Davida do pjcia do fryzjera. Nic nie skutkowao. A pewnego dnia wpad do domu ze sowami: Cze, mamo, musz dzisiaj i do fryzjera". Wiesz, czyja to bya zasuga? Wonego. Wiesz, co powiedzia? David, musisz ci wosy". Powiem ci, co jeszcze byo dla mnie trudne nadal musz toczy bitwy, eby tego nie robi. Chodzi o wtrcanie si w sprawy dzieci. Mam tak ochot pyta o najdrobniejsze rzeczy i komentowa wszystko. Wiesz, czego nie mwi, kiedy Jill wraca ze szkoy? Nie pytam: Czy nauczycielce podobao si twoje wypracowanie? Co powiedziaa? Czy zadanie z matematyki, przy ktrym ci pomogam, byo dobrze rozwizane? Tak ci adnie w tej nowej sukience. Czy kto to zauway?" Czy wiesz, jak walk musz stacza, eby powiedzie tylko: Cze, skarbie" i pozwoli jej, eby sama mi opowiedziaa o tym, co uzna za wane? Helen umiechna si po raz pierwszy tego popoudnia. No nareszcie! Wreszcie powiedziaa o czym, czego ja nie robi! Tyle czasu musiaam znosi nieustanne komentarze mojej matki i w takich duych dawkach, e nie miaabym serca stosowa tej metody wobec wasnych dzieci. Jeszcze dzisiaj podczas cotygodniowej wizyty musz tego wysuchiwa: Wygldasz na zmczon, kochanie. Moe za mao sypiasz? Czy Jack zawsze tak pno wraca z pracy? Dlaczego w ostatniej chwili wyjmujesz miso z zamraarki? Nie zdysz go przygotowa na czas. Nie mam zamiaru si wtrca, kochanie, ale miso ma lepszy smak, kiedy si wczeniej rozmrozi". Kiedy to sysz, Janet, trac wtek. Nagle zaczynam tumaczy, e sypiam tyle, ile trzeba, wyjaniam, e Jack ma teraz gorcy sezon, mwi o zaletach gotowania zamroonego misa, zapewniam matk, e obiad bdzie gotowy na czas... I wiesz, Janet, kiedy ju to powiem, widz, jakie to okropne. To tak jakby mwio si dzieciom: Musz by czstk wszystkiego, co si dzieje w twoim yciu. Chciaabym dyskutowa o kadym drobiazgu. Nie dasz sobie rady bez mojej opinii, apro-

55

baty, rady". A najgorsze ze wszystkiego jest to, e ustawiczne komentarze i pytania kradn dziecku czas czas na samodzielne przeycie czego, wydanie wasnego osdu. No wanie wykrzyknam podniecona. Potem spojrzaam na Helen. Jeli kto potrafi si tak dobrze wystawia jak ona, to na pewno wie wicej, ni mu si zdaje. Helen powiedziaam musz zmieni opini. W pewnym momencie prawie mnie przekonaa, e jeste nadopieku-cz, apodyktyczn matk. Gdybym si przez chwil zastanowia, to doszabym do wniosku, e wcale tak nie jest. Helena wydawaa si zaskoczona. A konkurs na najlepszy plakat i problem Laurie? podsunam. Ach to powiedziaa Helen lekcewaco. Tak, to! Miaa wiele sposobnoci, eby si wtrci i zadecydowa. Laurie bardzo naciskaa, eby podja za ni decyzj. Chodzia za tob krok w krok i pytaa: Mamo, co mam zrobi? Powinnam wzi udzia w konkursie czy nie? Mylisz, e mam szans wygra?" Pamitasz, jak jej odpowiedziaa? Helen zaprzeczya. Pozostawia decyzj waciwej osobie Laurie. Powiedziaa: Zastanawiasz si, czy wzi udzia w konkursie. To pasjonujce! I nie wiesz, czy masz szans wygra... A jak sdzisz, Laurie?" Laurie wstrzymaa oddech i powiedziaa: Mam zamiar sprbowa". I nie powiedziaa wtedy: To mdra decyzja, kochanie. W kocu nie masz nic do stracenia". Zamiast tego udzielia najbardziej pomocnej odpowiedzi: Och". Ale najbardziej zdumiao mnie to, co zdarzyo si kilka tygodni pniej, kiedy Laurie przysza do domu z nagrod. Ja bym wybuchna: Laurie, Jeste cudowna. Jestem z ciebie bardzo dumna!" Ale tyj tylko poklepaa i powiedziaa: Laurie, na pewno jeste z siebie dumna!". Trzeba byo j widzie w tym momencie tak dumn, tak ufn we wasne siy. Do diaba, kobieta, ktra potrafi tak otwarcie cieszy si z sukcesu dziecka i nie robi z tego wasnego sukcesu, wie o wiele wicej, ni chce przyzna. Helen wydawaa si zakopotana: Prawdopodobnie zachowaam si tak dlatego, e ty tam bya. W porzdku, umiem odegra scenk, ale powinna mnie widzie, kiedy jestem sama. Janet, nie wiem, dlaczego Jestem

56

jedyn osob, ktrej taki problem sprawia przyznanie dzieciom autonomii. Wczoraj na zajciach przeywaam mki, suchajc tych wszystkich historii o sukcesach rodzicw. Pamitasz, co opowiadaa Roslyn? Wydawaa si taka odprona, kiedy opowiadaa o tym, jak jej crka spnia si do szkoy. Bya taka pewna, e jedno ostre upomnienie ze strony nauczycielki przyniesie wicej poytku ni jej codzienne popdzanie. Nie potrafiabym si na to zdoby. Musiaabym ochroni Laurie przed przykrociami ze strony nauczycielki. A pamitasz Lee? Nie zamierzaa wszczyna awantury, kiedy dzieci bawiy si na niegu bez rkawiczek, Miaa niezbit pewno, e przyjd po rkawiczki, kiedy zrobi im si zimno i byaby szczliwa, e moe rozetrze im donie albo przygotowa co gorcego do picia. Ja bym si martwia, e sobie odmro rce A Katherine? Zobaczya drugie niadanie syna na stole w kuchni i nie czua przymusu, eby popdzi do szkoy. Chyba uwaaa, e jeli syn poyczy pienidze od nauczyciela albo dostanie p kanapki od kolegi, albo nawet bdzie godny, to i tak wyjdzie mu to na dobre. Dziki temu dowiadczeniu nabierze przekonania, e moe sobie da rad bez mamy. Wic widzisz, Janet, problem nie polega na tym, e nie wiem co powinnam robi, po prostu nie mog si zmusi do takiego postpowania. To jest wbrew moim naturalnym instynktom: niesienia pomocy, zarzdzania... Na tym polega mj problem. Miaam ochot ni potrzsn. Przecie to nie tylko twj problem! To problem wszystkich rodzicw! Mwisz, e dawanie autonomii nie ley w twojej naturze. Wiesz, co ley w naturze wszystkich rodzicw? Wszyscy rodzice chc ochrania, kontrolowa, doradza, kierowa. Chc czu si potrzebni, wani, niezbdni. To ten drugi sposb postpowania nie jest naturalny: oddzielanie nadziei dzieci od naszych, oddzielanie ich rozczarowa od naszych, pozwalanie im na wewntrzn walk, dopuszczanie do tego, ebymy nie byli niezbdni. To cud, e rodzice w ogle s w stanie tak postpowa. Helen zamilka na dug chwil. Kiedy wreszcie si odezwaa sowa przychodziy jej z takim trudem, a gos brzmia tak cicho, e musiaam si pochyli, eby j usysze. Chyba mona powiedzie, e dajc dziecku autonomi w pewnym sensie ofiarowujemy mu swoj mio... Bo pozwo-

57

lenie dziecku, by uywao wasnej siy, wymaga od nas wikszej mioci, prawda? I musimy naprawd bardziej kocha, eby pozwala, by samo wszystkiego dowiadczao, nawet przykrych rzeczy, prawda? Mona by niemal powiedzie, e kada inna droga jest wynikiem braku mioci. To tak jakbymy nie pozwalali dziecku y. Helen gwatownie wstaa i ruszya do drzwi. Dokd idziesz? zapytaam. Do domu odpara. Musz co zrobi z moimi dziemi. Co takiego? zdziwiam si. Odwrcia si z umiechem na ustach. Musz je troch zaniedba odpowiedziaa.

58

6. Dobrze" nie wystarczy: nowy sposb wyraania pochway

Nasze nastpne zajcia rozpocza Roslyn, szczera i przejta moda matka. Opisaa ze szczegami przypadkowe spotkanie z koleank z college'u. Spojrzaam na ni i zrobiam dziwn rzecz. Udawaam, e jej nie poznaj. Nie wiem, dlaczego. Zawsze bya mia. Ale czuam si przy niej jakby... gupsza, brakowao mi... pewnoci siebie. Przez chwil miaam ochot ruszy w przeciwnym kierunku, ale pomylaam: To mieszne! Jestem przecie dorosa. Mam rodzin". Cze, Marcia zawoaam tak, jakbym j dopiero ujrzaa. Tyle lat". Tak si ucieszya z tego spotkania, e poczuam si okropnie. Obja mnie i powiedziaa: Roslyn, mieszkasz gdzie w pobliu? Wanie si tu przeprowadziam!" Przez par minut wspominaymy dawne czasy i pokazaymy sobie zdjcia naszych dzieci. Potem spytaa mnie, czy zajmuj si czym interesujcym. Nie miaam ochoty jej mwi. Kto lubi si chwali przed ludmi, e jego jedynym zajciem poza domem jest uczszczanie na kurs, ktry uczy, jak by lepsz matk? Ale kiedy wspomniaa, e uczy upoledzone dzieci, pomylaam: czemu nie? To, czego si uczymy, moe si bardzo przyda nauczycielce. Zaczam wic opowiada o naszym kursie. Mwiam, e uczymy si, jak wyraa zo, nie wyrzdzajc szkody, uczymy dzieci bardziej polega na sobie i o tych wszystkich cudownych rzeczach, ktre zdarzyy si, odkd nauczylimy si akceptowa uczucia dzieci. Suchaa z wielkim zainteresowaniem do momentu, gdy wspomniaam o nowej metodzie wyraania pochway. Na jej twarzy pojawi si dawny wyraz dezaprobaty. Opisa to, co widzisz albo czujesz? powiedziaa, marszczc brwi. Wcale mnie to nie przekonuje. Po co stosowa

59

tak przegadan procedur, skoro mona dziecku powiedzie prosto z mostu, co si myli? Nie widz nic zego w tym, e powie si dziecku, e apka do garnkw, ktr zrobio jest dobra. I co zego moe si sta, jeli powiem, e Jest kiepsko wykonana, skoro to prawda? Nigdy nie uznawaam rozczulania si nad dziemi". Prbowaam jej wytumaczy, e opisywanie nie ma nic wsplnego z rozczulaniem si, e opisywanie pozwala unikn osdzania. To j zirytowao: A co zego kryje si w osdzaniu? spytaa chodno. Nauczyciel jest wanie po to, eby wydawa tak prawdziw ocen. Jak dziecko moe robi jakiekolwiek postpy, jeli nigdy nie jest krytykowane? Poza tym najwaniejsze jest to, e moi uczniowie wiedz, e postpuj uczciwie. Nie musz si ucieka do sztuczek. Jeli popeni bd, to mwi im to, prosto z mostu. Jeli zrobi co gupiego, nie owijam w bawen. Mwi im: To, co zrobilicie, byo gupie". Byam zaszokowana: Mwisz dzieciom, e s gupie?" Nie mwi im, e one s gupie. Mwi, e to, co zrobiy, jest gupie. To wielka rnica". - Ale, Marcia, jeli kto powiedziaby, e zrobiam gupi rzecz, to poczuabym, e jestem gupia". To tak nie dziaa. Dziecko potrafi to rozrni. Ach tam, dzielimy wos na czworo. Z mojego dowiadczenia wynika, e jeli mam dobry kontakt z dzieckiem, to mog je nazwa jakkolwiek: "ptasim mdkiem", guptasem", mog nawet powiedzie, e jest gupie" i przyjmie to dobrze, poniewa wie, e si o nie troszcz i e pragn tylko jego dobra. I moe zainteresuje ci fakt, e wszyscy moi uczniowie robi wspaniae postpy". Roslyn bezradnie wzruszya ramionami: Doktorze Ginott, nie wiedziaam, co na to powiedzie. A co gorsza, rzeczywicie pomieszaa mi w gowie. Wydaje si, e naprawd zaley jej na dzieciach i jeli jest taka pewna siebie i ma dobre wyniki, to czy moe si myli? Odezwao si wiele oburzonych gosw. Kady mia co do powiedzenia. Doktor Ginott czeka, a wrzawa ucichnie. Roslyn powiedzia takie jest moje zdanie: najcenniejsz rzecz, jak moemy ofiarowa dziecku, jest pozytywny i prawdziwy obraz samego siebie. Jak si ten wasny wizerunek ksztatuje? Nie powstaje od razu, ale stopniowo wynika z kolejnych dowiadcze. Wyobramy sobie, e osobowo dziecka

60

to mokry cement. Kada nasza reakcja pozostawia na nim lad i formuje jego ksztat. To nakada na rodzicw i nauczycieli nieustanny obowizek. Lepiej upewnijmy si, e wszystkie lady, ktre zostawia nasze postpowanie, s podane i e niczego nie bdziemy aowa, kiedy cement stwardnieje. Rodzicom nie wolno nie docenia siy wasnych sw. Czy pamitasz, Janet, co ci kiedy powiedzia David? Powiedzia: Czsto przezywamy si z kolegami od gupkw, ale tylko tak artujemy. Ale kiedy mama albo tata nazw ci gupkiem albo nauczyciel to wtedy mylisz, e to prawda, bo oni powinni wiedzie". Co dzieje si z dzieckiem, ktre zaakceptuje fakt, e jest gupie? Jak sprosta wyzwaniom nowych sytuacji? Odpowied jest prosta. Powie sobie: Jestem gupi, to po co mam prbowa. Jeli nie bd prbowa, to nie ponios poraki". Z drugiej strony, jeli przez wiele lat jego moliwoci byy waciwie oceniane, otrzymuje inne przesanie: Jestem zdolny, wic sprbuj. Jeli si nie uda, poszukam innego sposobu". Potrafi zrozumie, Roslyn, e prba przekazania tych idei moe by zniechcajc. Pochwaa polegajca na opisywaniu to trudne zagadnienie do objanienia. Miaem wykady dla rodzicw, dla lekarzy, nauczycieli. I chocia ludzie zgadzaj si generalnie z pogldem, e otwarta krytyka moe by szkodliwa, to tylko nieliczni dostrzegaj rnic pomidzy pozytywn ocen charakteru dziecka wyraon na przykad sowami grzeczny chopiec" a pochwa polegajc na opisaniu postpowania. Moe pan przysya do mnie wszystkich wtpicych zadeklarowaa Katherine. Z przyjemnoci im objani, na czym polega rnica, poniewa wyprbowaam oba sposoby. Przez wiele lat moi chopcy nie syszeli nic innego jak grzeczny chopiec" albo niegrzeczny chopiec". Tylko tak oceniaam ich zachowanie. Tak zawsze do nas mwia moja matka. Pewnego dnia po zakupach w towarzystwie Chrisa, ktry ma pi lat, miaam ju powiedzie: Bye dzisiaj bardzo grzecznym chopcem". Ale pomylaam, e tym razem wyprbuj nowy sposb, opisz to, co naprawd czuam i co widziaam. Powiedziaam wic: Chris, doceniam twoj pomoc w sklepie. Tak pomysowo poukadae w koszyku butelki i pudeka wedug wielkoci, to mi bardzo uatwio zakupy. Nagle w koszyku zrobio si tyle

61

miejsca". Prosz sobie wyobrazi, e od tamtego dnia Chris nie tylko ukada produkty w wzku, ale uporzdkowa te narzdzia w skrzynce ojca, moj spiarni, a teraz porzdkuje swoje pki z zabawkami. Ju nie widzi siebie jako grzecznego albo niegrzecznego chopca. Uwaa si za osob, ktra potrafi co zrobi. Dla mnie to ogromna rnica. Ja te mog co opowiedzie sceptykom odezwaa si Lee. Michael mia chyba wtedy osiem lat. Rodzina koczya wanie je kolacj, a ja staam na stoku i wycigaam z szafki puszk brzoskwi na deser. Schwyciam puszk i nagle pociek mi na palce ciepy sok brzoskwiniowy. Nie wytrzymaam. Czyja gowa dzisiaj poleci!" wykrzyknam. W tym momencie Jason powiedzia: Ja tego nie zrobiem". Ja te nie" doczya si Susie. Tylko Michael siedzia jak zamurowany. Wszyscy utkwili w nim wzrok. Wreszcie powiedzia cichym gosem: Ja to zrobiem. Otworzyem to wczoraj i odstawiem z powrotem. Wziem tylko Jedn brzoskwini". Wystarczyo mi spojrze na jego zmartwion buzi, eby caa zo wyparowaa. Chciaam doskoczy do niego, ucisn i powiedzie, e jest cudownym, prawdomwnym chopcem. Ale mj m mnie uprzedzi. By akurat wieo po zajciach doktora Ginotta dla ojcw i po prostu opisa. "Powiedzia: Michael, zao si, e nie byo ci atwo powiedzie prawd, szczeglnie, e mama tak krzyczaa". Michael by wdziczny ojcu za te sowa i mylaam, e na tym si skoczy. Ale tydzie pniej, kiedy wrcilimy z mem z kina, zastalimy kartk przyczepion plastrem do drzwi lodwki. Byo na niej napisane: Rozbita szklanka. Nie wchodzi na boso. Podpisane osoba, ktra to zrobia. Wasz prawdomwny syn Michael". I prosz zwrci uwag, e jego ojciec ani razu nie nazwa go prawdomwnym! Roslyn przysuchiwaa si z nieszczliwym wyrazem twarzy. Gdybym opowiedziaa t histori mojej koleance, wykpiaby mnie. Powiedziaaby: A co w tym takiego strasznego, e si nazwie dziecko prawdomwnym? Po co owija w bawen? Rozwamy t kwesti zaproponowa doktor Ginott. Przypumy, e m Lee powiedziaby do syna: Michael, jeste bardzo prawdomwnym chopcem, najbardziej prawdomwnym chopcem na wiecie". Co by pomyla Michael? Gdyby tylko tata wiedzia. Gdyby tylko wiedzia, ile razy nie powiedziaem caej prawdy". Nagle Michael zaczyna si czu zaniepokojony.

62

Otrzyma pochwa, na ktr nie zasuguje. Chce si dopasowa do tej opinii, ale to nie jest atwe. Zosta zapdzony w kozi rg. Jest w puapce. Jak z tego wybrnie? Moe jego zachowanie si troch pogorszy tylko na tyle, eby udowodni ojcu, e wcale nie jest takim aniokiem. Osoba nie wtajemniczona zdziwi si, e chwali dziecko na wyrost, a ono staje si nieznone. Ale psycholog nie widzi w tym nic dziwnego. Wie, e dzieci odrzucaj takie caociowe pochway, to je zbyt ogranicza. Jako owieceni rodzice powinnimy wiedzie, e [kiedy stosujemy oglne pochway, to w zasadzie sami prosimy si o kopoty.] Myl o takich stwierdzeniach jak: Zawsze mi tak pomagasz. Jeste najbardziej pogodnym dzieckiem, jakie znam. Jeste niesamowicie inteligentny". Och! jkna Helen. To mi strasznie co przypomina. Takie oglne pochway to bya moja specjalno. Nigdy nie przepuciam okazji, eby powiedzie swoim dzieciom wprost, jakie s cudowne. Mylaam: Im duszy przymiotnik, tym lepsza pochwaa". Ale moje dzieci nie zachowyway si niegrzecznie, one po prostu mi nie wierzyy. Billy pokaza mi rysunek, a ja powiedziaam: Fantastyczny!" On na to: Ale czy naprawd ci si podoba?" Ja odpowiadaam: Tak, naprawd mi si podoba. I to bardzo". A on mwi: Chcesz tylko, eby nie byo mi przykro". Natomiast gdy opisywaam jego dzieo ze szczegami, widziaam zadowolon min, mwic: Naprawd to wszystko narysowaem!" Roslyn, przypuszczam, e gdyby twoja koleanka Marcia cho raz zobaczya tak rozradowan buzi dziecka, to trudno byoby jej wrci do dawnych metod. Roslyn zawahaa si. Nie wiem, czy umiaabym jej to wszystko wyjani. Zadaaby wyrazistego przykadu odnoszcego si do jej klasy. No dobrze powiedziaa Helen. Moe uda mi si to ucili. Wspomniaa, e kiedy dziecko pokazao jej apk do garnkw, powiedziaa: Dobrze wykonane". Moe zamiast tego mogaby powiedzie co w tym rodzaju: Jak mio popatrze na te kolory! Rowy i pomaraczowy to przyjemno dla oka". Albo tak: Podoba mi si ukad paskw. To mi przypomina obrazy Mondriana". Albo: Czyja matka ucieszy si z zupenie nowej, oryginalnej, wasnorcznie wykonanej apki do garnkw!" Albo: Pikowanie jest takie grube, e ochroni mnie przed naj-

63

bardziej gorcym garnkiem. To jest wanie prawdziwa apka do garnkw!" I to Jest wanie to umiechn si doktor Ginott co nazywam szczegow, opisow pochwa. Nie chodzi o to, Roslyn, e powiedzenie dziecku wprost, e jest grzeczne", to co zego; nie jest po prostu dostatecznie dobre. To jest ograniczenie. Opisowe pochway, ktre przedstawia Helen, naday cakiem nowy wymiar wizerunkowi wasnej osoby, jaki ma dziecko. Wskazano mu takie rzeczy, ktrych samo nigdy by nie dostrzego. Na przykad wie, e potrafi zrobi co, co ochrania inn osob. Dowiaduje si, e umie adnie dobiera kolory. Przekonuje si, e potrafi samo zrobi co unikalnego i poytecznego. Odkrywa, e jego styl przypomina sawnego artyst. Kto to jest Mondrian?" pyta dziecko. I ma lepsz motywacj do nauki. Roslyn odezwaa si: Ju niemal sysz, co by powiedziaa moja koleanka. Teoria jest suszna, ale ktry nauczyciel jest dostatecznie bystry, eby przez cay czas wymyla takie odpowiedzi?" Nie mwimy o doskonaoci wyjani doktor Ginott ale o kierunku. Naszym celem jest osignicie chocia siedemdziesiciu procent. Ale nawet wynik dziesicioprocentowy to ju istotna rnica. Kiedy jest si godnym, lepiej dosta troch jedzenia ni nie dosta go wcale. Przysuchiwaam si tej dyskusji z wzrastajc niecierpliwoci. Nikt nie wspomnia o tym, co mnie najbardziej przygnbiao. Roslyn powiedziaam siedz tutaj i wyobraam sobie dziecko niepenosprawne pokazujce nauczycielce prac, nad ktr dugo lczao. Syszy od niej tylko, e jego dzieo jest kiepskie. I nauczycielka mwi to z dum, w imi uczciwoci. Nie znam nikogo ani dziecka, ani dorosego kto wynisby jak korzy z faktu, e jego praca zostaa tak oceniona. A poza tym czy ona nie widzi, jak szybko dzieci lekcewa wasn prac mwic: To do niczego?" Czy odpowiedziaaby na to: Tak. masz racj, powiedzmy uczciwie to do niczego!" Doktor Ginott podj ten wtek. Poruszya pani bardzo wan spraw powiedzia. Jak moemy pomc naszym dzieciom radzi sobie w sytuacji, gdy s niezadowolone z siebie? Przypumy, e dziecko mwi: Moja apka do garnkw jest do niczego". Moemy odpowiedzie:

64

Och, widz, e nie jeste zadowolony ze swojej pracy", Tak, szewki nie wyszy najlepiej", Co ci si nie podoba w tych szewkach?", Tak, rzeczywicie, s krzywe", Gdyby szewki byy proste, byby zadowolony?", To prawda". Taka rozmowa pozwala dziecku skoncentrowa si na tym, co chce ono osign. Ma teraz swobod, moe dokona zmian. Kiedy mwimy, e jego praca jest kiepska, hamujemy je. Odbieramy mu wszelk ch kontynuacji. Roslyn westchna ze smutkiem. Szkoda, e pan nie by ze mn, kiedy spotkaam Marcie. Pan by j przekona. Na pewno by si z panem spieraa. Ona ma tak natur, e musi szuka dziury w caym. Znam j. Powiedziaaby co w tym rodzaju: To jest dobre dla dziecka, ktre samo ju wyczuwa, e co jest nie w porzdku. Ale co z dzieckiem, ktre nie widzi wasnych bdw? Co zrobi z dzieckiem, ktre ma nieczytelne pismo, ale myli, e pisze adnie? Mamy przymyka na to oczy i pozwoli, eby to trwao latami? Przecie na dusz met to by mu wyrzdzio krzywd!" Chciaabym wiedzie, jak by pan na to odpowiedzia. Doktor Ginott zwrci si do grupy. Czy kto chce podj wyzwanie? Zgosiam si na ochotnika. Jestem gotowa odpowiedzie na twoje pytanie, Roslyn. Tydzie temu David przynis do domu wiersz, ktry napisa do szkoy. W poprzek strony, na ktrej napisa swj pierwszy w yciu wiersz, nauczycielka umiecia uwag czerwonym dugopisem: Niestaranne pismo". Nie mogam si z tym pogodzi. Jak moga tak zniszczy prac dziecka? Co j skonio do tego, eby uczepi si jednej usterki i na tej podstawie zlekceway cay jego wysiek? Przez chwil miaam dzik ochot spotka si z ni. Poinformowaabym t osob, komu paci si za to, eby czuwa nad rozwojem intelektualnym mojego syna, powiedziaabym jej, e aby pomc dziecku doskonali si, trzeba uwypukla jego mocne strony, a nie podkrela saboci, e jeli chce mie dobre rezultaty, to powinna zacz od docenienia tego, co on osign, zanim wytknie mu surowo wszystkie bdy! No c, pewnie bym nic nie zdziaaa... Ale kiedy David pokaza mi swoj prac, powiedziaam, jak bardzo mnie to zoci. To prawda wymamrota. Naprawd niestarannie pisz"

65

On jej uwierzy! Davidzie powiedziaam myl, e jeli kto ma niestaranne pismo, to powinno si porozmawia o tym, jak je ulepszy, a nie tylko ocenia je!" Nastpnie podaam mu owek i kartk papieru i poprosiam, eby napisa trzy dowolne sowa. Napisa swoje imiona i nazwisko. Wygldao to jak podpis mojego lekarza na recepcie zupenie nieczytelne. Nauczycielka miaa racj! Przygldaam si tej kartce tak dugo, a znalazam jedn literk, ktra wygldaa jako tako. Powiedziaam: Davidzie, eby staranniej pisa, trzeba umie stawia wszystkie literki w tej samej linii. O, popatrz na to D. To dobry przykad". David pochyli si nad kartk i powoli pisa literki. Tym razem wygldao to troch lepiej. Powiedziaam: Teraz a, v i D stoj w tej samej linii!" Sdziam, e powinnimy na tym poprzesta, ale David chcia dalej prbowa. Co jeszcze?" nalega. Trzeba jeszcze pisa tak, eby wszystkie literki pochylay si w t sam stron, ale to nie jest atwe". David oznajmi: To te potrafi zrobi" i rzeczywicie zrobi mniej wicej. Jego dzieo byo dalekie od doskonaoci, ale poprawa bya tak wyrana, e David zapali si do pracy. Powiedz mi, co mam jeszcze zrobi!" prosi. Nastpny krok jest najtrudniejszy. Trzeba zachowa t sam odlego midzy literkami". David znowu pochyli si nad papierem. Tym razem pisa bardzo wolno. Czy dobrze?" zapyta. Przygldaam si przez chwil jego dzieu, zanim wydaam osd. Potem opisaam to, co osign: Widz, e odlegoci pomidzy literami s cakiem rwne. Wszystkie litery znajduj si w tej samej linii i wikszo pochyla si w jedn stron. A przyjemnie popatrze na taki charakter pisma!" David oznajmi: Jak chc, to rzeczywicie potrafi bardzo starannie pisa. Moe pniej jeszcze troch poprbuj". Nie wiem, czy ten przykad spodobaby si twojej koleance, Roslyn. Pewnie by uwaaa, e przesadzam. Ale nie widz innego sposobu, eby pomc dziecku. Na pocztku trzeba doceni to, co ju osigno. Roslyn nic nie powiedziaa. Przestaa sucha mojej historii, gdy byam w poowie. Zauwayam, e zatopia si w mylach. Ale doktorowi Ginottowi spodoba si mj przykad. Daa pani Davidowi swobod i wskazaa sposoby ulepsza66

nia charakteru pisma. Rodzice mog stanowi wielk pomoc dla dziecka, ktre dotkna krytyka. W jaki sposb? Wystpujc W roli tumacza, tak jak pani, Janet. Moemy przeoy negatywn ocen na inny jzyk: stwierdzenie, co naley zrobi. Niestaranne pismo" oznacza, e litery powinny sta w Jednej linii... Saby z matematyki" oznacza trzeba wicej wiczy... Zachowuje si niegrzecznie" znaczy trzeba poczeka, a inni skocz, zanim zabierze si gos albo trzeba wyraa zo bez przezywania. Taki jzyk moe suy natychmiastow pomoc. Ale najlepsz obron przed niszczc krytyk jest na dusz met pozytywna opinia o samym sobie. [Dziecko, ktre dobrze o sobie myli, o wiele szybciej pozbiera si po ataku ni to, ktre w siebie wtpi i czuje do siebie nienawi. Ostatnio doszedem do wniosku, e rodzice s nawet w lepszej sytuacji ni terapeuta, jeli chodzi o budowanie w dziecku pozytywnego widzenia siebie. Rodzice nie tylko mog doceni aktualne zachowanie dziecka, ale mog rwnie odwoa si do przeszoci, eby podtrzyma w dziecku szacunek do samego siebie. To wanie matka i ojciec mog powiedzie Jimmy'emu, e wczenie zacz mwi, e przyprowadza do domu bezdomne koty, e by bardzo miay i wdrapywa si na wszystko. Kto oprcz nich pamita, e potrafi naprawi zegar w kuchni, e sam zorganizowa przyjcie urodzinowe, e przygotowa niadanie dla caej rodziny, kiedy mama bya chora? Kade dziecko ma bogactwo dowiadcze, ktre pozwalaj odrni jego ycie od ycia innych. A rodzice s ywym magazynem najlepszych momentw z ycia dziecka. Lee ywo przytakna. I szczliwe dziecko, ktrego rodzice maj taki dobrze zaopatrzony magazyn! owiadczya. Dawne osignicia mog by dla dziecka wielk pociech, szczeglnie kiedy matka najlepszego przyjaciela przezywa je od najgorszych. Helen zapytaa na poy artobliwie: Masz na myli konkretn osob? Lee umiechna si z przymusem: Tak, Michaela. Zeszej soboty przyszed do domu taki przygnbiony, e nie mg z siebie wydusi sowa. Na podstawie jego chaotycznych sw odtworzylimy z mem, co zaszo. Michael i jego przyjaciel Pau bawili si w przeciganie kija. W pewnej chwili Pau chyba upad i uderzy si kijem w nos. Przybiega matka Paula, ktra musiaa usysze krzyki chopca.

67

Ledwie spojrzaa na zakrwawiony nos i ju oskarya Michaela, e uderzy jej syna. Kiedy Michael zaprzeczy, wrzasna: Jeste kamczuchem!" W tym momencie Pau prbowa broni koleg. Powiedzia matce, e to by wypadek, e obaj cignli kij. Obaj jestecie nieodpowiedzialni" wrzasna. Kiedy wycignlimy z syna ca histori, Hank usiad z nim na sofie. Michael powiedzia kiedy kto ci przezywa, to niewane jest to, co on do ciebie mwi, ale to, co ty mwisz do siebie. Co sobie mwisz, synu?" Michael krzykn: Nie jestem kamczuchem! Nie jestem nieodpowiedzialny!" No c powiedzia Hank. Wydaje mi si, e trudno nazwa kamczuchem chopca, ktry przyzna si, e otworzy puszk brzoskwi, chocia wie, e moe mie kopoty. Michael z rozdziawion buzi gapi si na ojca. I wydaje mi si rwnie doda Hank e chopiec, ktry zamiata podog i zostawia kartk ostrzegajc czonkw rodziny, e na pododze mog by szkieka od zbitej szklanki, chocia nikt nie kae mu tego robi, nie jest nieodpowiedzialny!" No wanie! Przecie tak zrobiem, prawda? powiedzia Michael bez tchu. Powiedz jej, tato. Id do niej albo zadzwo l powiedz jej to". Naprawd chcesz, eby matka Paula dowiedziaa si o tym? Michael, waniejsze jest to, eby ty sam wiedzia, jakim jeste czowiekiem". Po tych sowach ma Michael wyszed z pokoju. Wrci po dwudziestu minutach bardzo rozbawiony. Wanie napisaem przysowie oznajmi. ale nie wiem, czy je zrozumiecie". Powiedz mi" zachci go Hank. Michael wyrecytowa z powag: Nie to, co oni myl, lecz to, co ja wiem, jest wane. Czy to ma sens?" Byam oszoomiona. W cigu p godziny to dziecko przeszo metamorfoz: od paczu do wymylania yciowych mdroci. Czy ma sens? powtrzy Hank. Ale to gbokie filozoficzne spostrzeenie!" Michael, chc, eby to zapisa. Bd moga na to spojrze od czasu do czasu i przemyle to". Czy wiecie pastwo, e karteczka z tym przysowiem cigle jeszcze jest przyczepiona do drzwi lodwki?

68

Doktor Ginott sucha z wielkim zainteresowaniem. Wydaje mi si, e sformuowanie przez dziecko takiego spostrzeenia to bardzo korzystna rzecz. Daje mu obron przed oskareniami ze strony maostkowych osb, z ktrymi codziennie si styka. Ludzie chccy przyklei mu etykietk kamcy" czy czowieka nieodpowiedzialnego", leniucha" czy ptasiego mdka" nie bd mili atwego zadania. Dziecko ma inny wizerunek siebie, na ktrym moe si opiera. Ten wizerunek to klucz do wolnoci. Lee, pani i pani m dalicie Michaleowi ten klucz. Sysza niejednokrotnie, jak opisywalicie jego zalety i moliwoci. Pomagacie mu dowiedzie si, i to dogbnie, na czym polega jego sia, kim jest. Ten rodzaj samowiedzy rzadko staje si udziaem osoby, ktra bya gromiona cigymi ocenami. ycie staje si dla takiej osoby trudniejsze. Czsto jest uzaleniona. Musi odwoywa si do innych ludzi, eby dowiedzie si, kim jest, na co j sta i czy potrafi sobie z czym poradzi. Roslyn nagle si oywia. Chwileczk! zawoaa. To jest to! To wszystko wyjania! Wiem teraz, co powiem Marcii! Powiem jej: Nie masz adnego prawa wydawa sdw o innych ludziach. Twoim zadaniem jest pomaga dzieciom uwierzy w siebie, a one nie mog tego osign, jeli cigle s oceniane. Czy chcesz, eby przez cae ycie przynosiy innym ludziom swoje apki do garnkw? Przychodzi taki czas, kiedy dziecko powinno samo popatrze na apk do garnkw i powiedzie sobie: Jestem zadowolony ze swojej pracy" albo Jestem niezadowolony ze swojej pracy". Prdzej czy pniej musi si nauczy samodzielnie decydowa, co jest dla niego dobre. Co by si stao z Fultonem, Kolumbem albo brami Wright, gdyby cigle polegali na opiniach innych ludzi?" Co pan o tym sdzi, doktorze Ginott? Sdz odpar z umiechem e zgodziaby si pani z opiniami tych psychologw, ktrzy twierdz, e rdo oceny mieci si we wntrzu zdrowej osoby. Mam zamiar to zacytowa triumfowaa Roslyn. Kiedy znowu spotkam Marcie! Nie ma pan pojcia, jakie to na niej zrobi wraenie. Nagle zasonia sobie usta doni. Co ja gadam! Prosz tylko posucha. Cigle staram si j przekona, e mam racj. Jak gdybym potrzebowaa jej akceptacji, zanim sama nabior

69

wiary w siebie. Zdajecie sobie pastwo spraw, co ja robi? Widz moje rdo oceny w Marcii, polegam na jej ocenie, co jest dobre, a co ze. Pozwoliam jej, eby zrobia ze mn to samo, co robi ze swoimi uczniami! Zwrcia si do Lee. Jak to Michael powiedzia? Nie to, co oni myl, lecz to, co ja wiem, jest wane. Czy wywiadczy mi pani przysug, Lee? Prosz poprosi Michaela, eby to dla mnie napisa. Prosz mu powiedzie, e spotkaa pani kobiet, ktra chce mie tak cig. Prosz mu powiedzie, e te to sobie przyczepi do drzwi lodwki.

70

7. Role, ktre narzucamy dzieciom

1. Smutas Kiedy spotkalimy si ponownie, stao si jasne, e zajcia na temat pochwa wywoay istn lawin. Nasze pociechy razem wzite w cigu tych dwch tygodni usyszay tyle wyrazw zrozumienia i uznania, ile nie zdarzyo im si otrzyma przez cae ycie. To sowo, ktrego przed chwil uye, jest bardzo trudne do wymwienia". Podoba mi si twoje pytanie, daje do mylenia". Prawie godzin ukadasz t sam ukadank? To wymaga wytrwaoci i koncentracji!" Nigdy przedtem tak wiele ego" nie zostao dowartociowanych. Czuymy, e jestemy bardzo dobrymi" matkami. Jeli istniaa jaka ujemna strona tej sytuacji, to by ni nasz nadmierny zapa. Dzieci zbyt czsto chwalone nawet w nowy sposb odczuway czasami pewn presj. Helen przekazaa nam, e Laurie powiedziaa: Maaaamoooo! Nie musisz mi mwi, e ci sprawiam przyjemno za kadym razem, kiedy gram na pianinie!". To bya trafna uwaga. Bdziemy musiay na to uwaa. Ale pozostawa niepodwaalny fakt: opisowe pochway przemawiay dziecku wprost do serca. Wysuchaymy uwanie relacji kolejnych kobiet, dowodzcych, jak wag ma umiejtne chwalenie dzieci. Nell siedziaa na kocu klasy, z dala od reszty. Pod koniec pewnej szczeglnie byskotliwej opowieci pokrcia gow.

71

Doktor Ginott zauway to. Nell powiedzia ma pani jakie wtpliwoci. Nell, zakopotana, e zwrcono na ni uwag, zacza si jka: Nie, waciwie nie... Ja...ja... chyba si zastanawiaam, co jest ze mn nie tak. Kady tutaj by taki... Przerwaa, po czym wybuchna: Doktorze Ginott, nie byam w stanie-znale w moim synu ani jednej rzeczy godnej pochway. I to pani niepokoi powiedzia z trosk. Bo to okropne. eby nie mc powiedzie swojemu dziecku nic miego. Jeli ktokolwiek mgby skorzysta, gdyby go pochwalono, to z pewnoci Kenneth. Tak mu brak pewnoci siebie, uwaa, e nie potrafi niczego zrobi dobrze. On chyba uwaa do pewnego stopnia, e jest nikim: przecitnym uczniem, kiepskim sportowcem... A Jak pani uwaa? zapyta doktor Ginott. Nell zastanawiaa si przez chwil. No c, to prawda, e nie jest zbyt zdolny. Wiem, e powinnam by bardziej wyrozumiaa, ale czasami tak mnie zoci. Patrz, jak wasa si po domu z opuszczonymi ramionami i ponur min. Tak jakby celowo prbowa zrobi z siebie smutasa. Chodzi pani o to, e wyglda to tak, jakby odgrywa rol i stara si dopasowa do niej swoje postpowanie? Dokadnie tak! wykrzykna Nell. Nawet kiedy przytrafi mu si co miego, robi wszystko, eby si nie cieszy. Zmarszczya brwi. By moe gra rol. Ale jeli tak, co to oznacza? Czy jest na ni skazany? Czy bdzie si tak zachowywa, kiedy doronie? Niewykluczone odpar doktor Ginott. Chyba e kto w odpowiednim czasie spojrzy na niego inaczej. Nell wydawaa si zbita z tropu. Nie wiem, czy pana rozumiem. Dziecko nie potrafi przeciwstawia si prawdziwym oczekiwaniom rodzicw. Jeli nasze oczekiwania nie s wygrowane, to moemy by pewni, e aspiracje dziecka rwnie takie bd. Matka, ktra mwi: Moje dziecko prochu nie wynajdzie" moe by niemal pewna, e jej proroctwo si speni. Ale doktorze Ginott zawoaa Nell mwi pan przecie, e wizerunek samego siebie musi by nie tylko pozytywny,

72

ale i zgodny z realiami. Nie mog zbyt wiele oczekiwa od Kennetha, bo to nierealistyczne. Faktem jest, e nauka nie idzie mu dobrze. Faktem jest, e nie mona na nim polega. Faktem jest, e naley do niedbaluchw. Pytanie jest nastpujce powiedzia doktor Ginott Jak pomc dziecku zmieni si z osoby, na ktrej nie mona polega, w osob, na ktrej mona polega, z przecitnego ucznia w zdolnego ucznia, z kogo, kogo na wiele nie sta, w kogo, kto potrafi co osign. Odpowied na to pytanie jest zarazem prosta i skomplikowana: Traktujmy dziecko tak. Jakby Ju byo tym, kim chcemy, eby si stao. Nell wydawaa si zmieszana. Nadal nie rozumiem powiedziaa. Czy chodzi o to, e powinnam sprbowa wyobrazi sobie, jak osob ma sta si Kenneth i potem postpowa tak, jakby Ju by t osob? Wzruszya bezradnie ramionami. Ale ja nie mam pojcia, jak osob moe by. Nell, powiem pani, jak postrzegam pani syna powiedzia doktor Ginott z namysem. Wydaje mi si, e Kenneth jest chopcem, ktry walczy o to, by sta si mczyzn. Nell zamrugaa oczyma. Tak, ale jak on w ogle moe... Doktor Ginott przerwa jej. Podjlimy trudny temat. Pewnie potrzebujecie panie troch czasu, eby to sobie przemyle. Kto podj inny temat. Po krtkiej dyskusji doktor Ginott zajrza do swojego terminarza. Powiedzia, e wyjeda wygosi cykl wykadw i e moemy si spotka dopiero za miesic. Miesic pniej Po wstpnych powitaniach doktor Ginott przebieg wzrokiem nasze kko i utkwi spojrzenie w Nell. Ma pani co do powiedzenia stwierdzi. Nell umiechna si niemiao. Czy to wida? Zawahaa si, jak gdyby nie bya pewna, czy ma kontynuowa. Po chwili przemwia z wielkim zapaem. Nie ma pan pojcia, jakie wraenie wywary na mnie ostatnie zajcia. Paskie sowa nie opuszczay mnie ani na chwil to, e Kenneth walczy, eby sta si mczyzn. Kiedy tylko

73

o tym pomylaam, chciao mi si paka. Nie wiem, dlaczego... Moe tak podziaaa na mnie wizja tego smutnego, modego chopca, ktry zmaga si z przeciwnociami, eby sta si mczyzn. I nikt go w tym nie wspiera... nawet rodzona matka. Nell przekna lin, chcc si opanowa, po czym cigna: Nagle ogarno mnie przemone pragnienie, aby mu pomc. Czeka go taki ogrom pracy. Chciaam go wesprze ze wszystkich si. Od nastpnego dnia wszystkie moje uwagi skierowane do Kennetha, nawet te najzwyklejsze, brzmiay inaczej. Wrci na przykad rano do domu po kanapk, nie ma w tym nic nadzwyczajnego. Zapomniaem niadania" tumaczy si. Zamiast reprymendy powiedziaam serdecznie: Wydaje mi si, e przypomniae sobie o niadaniu, Kenneth, w sam por!" Tego samego popoudnia po szkole poprosi o gorce kakao. I znowu zadziwiam siebie sam. Zaproponowaam, eby tym razem sam sobie zrobi kakao i rwnie filiank dla mnie. To go naprawd zaskoczyo. Bo nigdy nie pozwalaam podchodzi mu do kuchenki, dlatego e jest taki nieuwany. Jak to si robi?" zapyta. Instrukcja jest na pudeku." powiedziaam i wyszam z kuchni. Trzy minuty pniej rozszed si po domu smrd przypalonego mleka. Wpadam do kuchni i zobaczyam Kennetha: koszula, spodnie, buty wszystko byo zachlapane mlekiem, ktre wykipiao: przedstawia widok godny poaowania. O rany, ale jestem tpy! jkn. Nic nie potrafi zrobi porzdnie". Doktorze Ginott, przez chwil pomylaam o pana klasycznym przykadzie: Mleko si rozlao. Potrzebna nam szmatka" i umiechnam si w duchu. Powiedziaam do Kennetha: O, widz, e kakao wykipiao. Nie chciae, eby tak si stao, prawda?" Nastpnie podaam mu stary rcznik i razem zabralimy si do sprztania. Kiedy Kenneth zrobi porzdek, wymamrota: Nie wiem, dlaczego robi tyle bdw". Wyraziam wspczucie: Takie bdy s zniechcajce. Rzeczywicie si wszystkiego odechciewa. Wiesz, co twj ojciec mawia, kiedy byam na siebie wcieka? "Spjrz na to w inny sposb, Nell. Bd moe by darem. To pomaga ci odkry co, czego przedtem nie wiedziaa"".

74

Kenneth rozwaa to przez chwil. Potem powiedzia artobliwie: Taaak, wanie odkryem, e nie mona gotowa mleka na zbyt duym ogniu". Byam tak uradowana, e sprbowa spojrze na to z humorem. Wysiliam si na odpowied w podobnym tonie: To wnikliwe spostrzeenie, doktorze Pasteur". Wiecie pastwo, to by najprzyjemniejszy dzie, jaki spdzilimy razem. Doktor Ginott umiechn si szeroko. Styl to sedno, a nastrj jest przekazem powiedzia. Widz, e dokonaa pani zmiany jakociowej w waszych wzajemnych stosunkach. Jestem ciekaw, czy jest pani wiadoma, jak bardzo pomoga pani synowi, kiedy uala si, e cigle popenia bdy. Stosujc najbardziej rozpowszechnion odpowied, zaprzeczyaby pani uczuciom Kennetha: Wcale nie popeniasz tylu bdw. Jeste bystry. Naprawd jeste o wiele bystrzejszy, ni mylisz". Takie zapewnienie" mogoby tylko umocni jego wtpliwoci i niepokj. Zauwayem rwnie, e Kenneth do niechtnie zaakceptowa pani nowe spojrzenie na jego osob. Dziecku czsto atwiej jest stosowa dawne sposoby postpowania, poniewa s mu dobrze znane. To by wyjaniao t spraw z pienidzmi! wykrzykna Nell. Moe prbowa udowodni, e niesusznie pokadam w nim zaufanie. Nastpnego dnia daam mu pi dolarw i poprosiam, eby kupi mi par drobiazgw w sklepie spoywczym. Nigdy jeszcze tego nie robi. No i zgubi pienidze, zanim dotar do sklepu. Strasznie mnie to przygnbio. Wydawao si takie wyrachowane. Pomylaam, e yam w wiecie marze. On si nigdy nie zmieni. Jest taki nieodpowiedzialny jak zawsze. Byam taka za, e nawet z nim tego wieczoru nie porozmawiaam. Ale rano byam ju spokojniejsza. Wiedziaam, e nie wolno mi traci wiary e jeli nie bd w niego wierzy, to bdzie stracony. Wic zrobiam co, co moe si wyda pastwu bardzo gupie. Daam Kennethowi nastpne pi dolarw i t sam list zakupw. Kenneth by zdumiony. Powiedzia: To znaczy, e masz do mnie zaufanie? Po tym co si stao wczoraj?" Odparam: To byo wczoraj. Dzisiaj jest nowy dzie".

75

Godzin pniej siedziaam przy biurku i pracowaam, gdy nagle usyszaam, e co zostao przesunite pod drzwiami. To bya koperta z reszt pienidzy i licikiem. Nell poszukaa w kieszeni kartki papieru. Rozwina j i przeczytaa drcym gosem: Kochana mamo i p, Kupiem wszystko oprcz pomidorw. Byy za mikkie. Kochajcy Ken Syszelicie pastwo, jak mnie nazwa? Chyba nie wiem nawet, co to znaczy. I jego podpis! Nigdy nie mwi o sobie Ken". Zadziwi mnie przykad Nell tej kobiety o agodnym gosie, ubranej w przecitn brzow sukienk, kobiety o niemal starowieckich manierach. Skd wzia mdro i odwag, eby zrobi to, co zrobia? W dodatku bez pomocy ma. Zastanawiaam si, co powie doktor Ginott. Nie odzywa si, ale nie spuszcza z niej wyczekujcego spojrzenia. Chc powiedzie co jeszcze zawahaa si ale by moe zabraam ju zbyt duo czasu. Ma pani tyle czasu, ile pani potrzebuje powiedzia doktor Ginott. Prosz mwi dalej. Wszyscy uczymy si od mamy i p". Nell zaczerwienia si. Oczywicie powiedziaa nic takiego by si nie zdarzyo, gdybym tu nie przychodzia. Ciesz si, e jestem w stanie okaza wicej serca Kennethowi to wielki dar. Ju to samo wiele zmienio. Ale metody, ktre tutaj poznaam, pozwoliy mi pomc Kennethowi, i to w taki sposb, ktry nie wydawa mi si moliwy. Na przykad na ostatnich zajciach mwilimy o tym, e rodzice stanowi magazyn" najlepszych momentw z ycia dziecka. Nigdy by mi co takiego nie przyszo do gowy. Zaczam opowiada Kennethowi o jego wczesnym dziecistwie, a jemu cigle byo mao. Szczeglnie spodobao mu si jedno zdarzenie z czasw przedszkolnych. Prosz nam o tym opowiedzie powiedzia doktor Ginott tak jak opowiedziaa pani Kennethowi. Nell zastanawiaa si przez chwil.

76

 Chyba powiedziaam co takiego: Zastanawiam si, Kenneth, czy pamitasz pierwszy dzie w przedszkolu. Nauczycielka zadawaa cae mnstwo pyta na twj temat. Jedno z nich brzmiao: Czy Kenneth uywa kiedy noyczek?" Zanim zdyam co odpowiedzie, podszede do stolika, wzie noyczki i brystol i precyzyjnie przecie arkusz na dwie rwne czci. Nauczycielka bya zdumiona. Jakie zrczne rce! wykrzykna. Dobra koordynacja ruchw mini palcw." Kennethowi ogromnie spodobaa si ta historia. Ale chc powiedzie co innego. Nastpnego dnia kupi sobie model samolotu do sklejania i bawi si tym godzinami. Kiedy skoczy, pokaza mi swoje dzieo. Jak udao ci si poskada takie mnstwo drobnych czci?" zapytaam. No wiesz odpar z powag dobra koordynacja ruchw mini palcw". Kto by pomyla, e historyjka z przeszoci moe tak wiele dla niego znaczy? Ale to jeszcze nie koniec. Tydzie pniej przyjecha do nas mj brat. Dla Kennetha te odwiedziny s bardzo wane, on tak lubi wuja. Spdzilimy miy rodzinny dzie. Rano poszlimy do kocioa, po poudniu na dugi spacer, a potem brat zosta na obiedzie. Kenneth wyci artyku z dziau naukowego szkolnej gazetki, eby mu pokaza. Zapyta, czy moe go przeczyta na gos. Czyta kiepsko, ale by tak podekscytowany tym artykuem, e dzielnie dawa sobie rad ze sowami naukowymi. Artyku mwi o chirurgu, ktry jako pierwszy dokona transplantacji ludzkiego serca. Kiedy Kenneth skoczy czyta, wyprostowa si w krzele. Wiem, kim chc zosta, kiedy dorosn oznajmi. Kardiochirurgiem!" Byam zdumiona. Nie tylko jego sowami, ale take wygldem taki by powany, skupiony. Wydawa si taki dojrzay, e zagapiam si na niego. Mj brat przerwa cisz. Jest kochany, ale jest realist. Powiedzia: Zapomnij o tym, Kenneth. Po pierwsze kardiochirurgia to bardzo wska specjalizacja. Po drugie, bez dobrych ocen, duych pienidzy i znajomoci nie masz szans. Poza tym czy zdajesz sobie spraw, jaka odpowiedzialno spoczywaaby na tobie? Ludzkie ycie byoby w twoich rkach!" Kenneth spojrza na mnie. Znowu powrci wyraz twarzy osoby pokonanej.

77

Szybko wczyam si do rozmowy. Rozumiem, co twj wujek ma na myli. Pienidze i znajomoci to rzeczywicie pewien problem. Jednak poradzimy sobie z tymi trudnociami, kiedy przyjdzie na to czas. Ale co do odpowiedzialnoci za ludzkie ycie, ktra bdzie spoczywa w twoich rkach wskazaam na mode, silne palce Kennetha nie ma lepszych rk! Nigdy jeszcze nie widziaam, eby Kenneth by tak dumny z siebie. Przez sal przebiego przecige westchnienie. Ktra z kobiet zacza mwi, ale doktor Ginott powstrzyma j. Wiedzia, e Nell jeszcze nie skoczya. Nie udaj sama przed sob, e Kenneth zostanie chirurgiem cigna ale mam wraenie, e wane jest, i on w ogle o tym pomyla. Chodzi o to, e osoba, ktra ma o sobie kiepskie mniemanie, nigdy by czego takiego nie rozwaaa. I wiecie pastwo, najdziwaczniejsze jest to, e ja sama zaczynam wierzy, i jest to moliwe! Doktorze Ginott, mam pytanie. Czy nie przesadzam troch z tym wszystkim? Czy nie przeceniam skutecznoci tego nowego podejcia? Czuj, e nie, e to ja jestem sprawczyni tej zmiany. Ale jaka czstka mnie samej jest nieufna i mwi: Jak to moliwe? Przecie to, co powiedziaam czy zrobiam, nie zajo mi wcale wiele czasu. Doktor Ginott odpowiedzia z powag: Nell, zaszczepienie dziecka przeciwko polio te nie zabiera wiele czasu. Ale to wystarczy, eby zapewni mu ochron na cae ycie. Wanie to chciaa usysze Nell. Opara si wygodnie i wzia gboki oddech. Nikt nie mia ju ochoty zabiera gosu. Kilkanacie kobiet zapatrzyo si w przestrze, a niektre podeszy do Nell, eby osobicie wyrazi uznanie. Zbieraam si do wyjcia, kiedy nagle nie wiedzie czemu, przypomniao mi si pytanie, na ktre nie udzieliam mojej matce odpowiedzi podczas porannej rozmowy telefonicznej. Janet, moja droga, chyba nie powiesz mi, e cigle jeszcze chodzisz na kurs tego doktora! Czy jeszcze si wszystkiego nie dowiedziaa? To ju dwa lata. Czego jeszcze chcesz si nauczy?" Wielu rzeczy, mamo. Bardzo wielu.

78

2. Ksiniczka Trzy tygodnie pniej Temat rl by tak frapujcy, e nie sposb byo go pomin. Miaymy wiele pyta. Kiedy to si zaczyna, kiedy dziecko zaczyna gra rol? W ktrym momencie ycia staje si bykiem", marud", marzycielem", uczonym", wcieleniem energii", trudnym dzieckiem"? Czy takie przychodzi na wiat? Czy miejsce dziecka w rodzinie (najstarszy, najmodszy, jedynak) determinuje jego tosamo? Jaki wpyw ma waga bd wzrost na to, w jaki sposb dziecko siebie postrzega? Jego zdrowie? Jego inteligencja? Jego atrakcyjny lub nieatrakcyjny wygld? A co z jego rwienikami? Czy to nie oni mwi mu, kim jest? I jaki wpyw maj te wydarzenia w jego yciu, ktre pozostawiaj niezatarty lad, jak mier kogo z rodziny? Istnieje wiele czynnikw, wymykajcych si spod kontroli, ktre maj znaczcy wpyw na ycie dziecka. Ale jakie istniej metody pozwalajce rodzicom zmieni na gorsze lub na lepsze wizerunek dziecka? Chcielimy znowu o tym porozmawia. Przeanalizowa ten problem dogbnie. Jedna z kobiet powiedziaa, e byway chwile, kiedy jej rodzice, ktrzy chcieli dobrze, rujnowali wizerunek wasny dziecka, robic to w formie zabawy. Ojciec cay czas jej dogadywa, ale z czuoci. Nazywa j Leniwcem albo Pann Niezdar albo Wielkimi Ustami. Zawsze tylko artowa". Ale jej to nigdy nie bawio. Nawet teraz, kiedy jest ju dorosa, nie potrafi cakowicie zapomnie tych sw. Nadal zdarzaj si chwile, kiedy myli, e jest leniwa, niezdarna albo haaliwa. Doktor Ginott potakiwa z powan min. Przekonaa si pani na wasnej skrze, e przyklejanie etykietek, nawet dla zabawy, moe mie negatywny wpyw na dziecko. Zapada cisza. Czasami powiedziaa nastpna kobieta matka moe wyrzdzi dziecku szkod nawet wtedy, kiedy usilnie prbuje pomc mu poprawi si. Szczerze wierzy, e jeli wytknie, co jest ze, to dziecko zacznie si zmienia.

79

Przedstawia to na przykadzie siebie samej. Opowiedziaa, jak jej syn zgubi kurtk. Czua si w obowizku wytkn mu, i nie dba o swoj wasno. Wyliczya, co Jeszcze zgubi w tym roku: klucz, notes, piro, etui do okularw. Pod koniec przemowy wpatrywa si w podog i mamrota: Po prostu taki jestem, e wszystko gubi". Jego odpowied wprawia j w zdumienie. Chciaa sprawi, eby sta si bardziej odpowiedzialny, ale jej przemowa wywara przeciwny skutek. Od tamtego dnia rzeczywicie zacz wszystko gubi. Doktor Ginott zgodzi si z jej opini. To doskonay przykad na to, e postawienie diagnozy moe wywoa chorob. Inna kobieta wyrazia swoj myl: Zastanawiam si, czy rodzice czasami nie zmuszaj dziecka niewiadomie do tego, eby grao okrelon rol, nawet jeli temu zaprzeczaj. Mam na myli moje dwie przyjaciki. Jedna z nich bez przerwy narzeka, e jej syn tak w szkole rozrabia, e p dnia spdza w gabinecie dyrektora. I mimo to mwi o nim z czuoci: Mj syn to postrach czterdziestej sidmej". Druga przyjacika marudzi cigle, e jej crka jest przesadnie sumienna, chce wszystko robi perfekcyjnie. To dziecko dostaje nerwicy, kiedy to, co robi, nie wychodzi idealnie. Ale zauwayam, e jej matka mawia z dum, i to przy crce: Och, wiesz, jaka jest Jennifer wiecznie niezadowolona. Wszystko musi robi idealnie". Doktor Ginott znowu pokiwa gow. Pani podejrzenia s pewnie suszne. W obu przypadkach dzieci odczytuj ze sw rodzicw ukryty przekaz: Nie przejmuj si moim gadaniem. Bd nadal postrachem szkoy. Bd nadal perfekcjonistk. Tego naprawd pragnie twoja matka". Kiedy rodzicom wydaje si, e dziecko gra okrelon rol, powinni zada sobie pytanie: Jaki przekaz zawarty jest w moich sowach?" Lee wczya si do dyskusji: Chyba powinnam bya zada sobie to pytanie siedem lat temu, kiedy urodzia si Susie, chocia wtpi, czy to by co dao. Po urodzeniu dwch chopcw uwaaam crk za cud. Miaa takie cechy, jakich mnie zawsze brakowao: zociste wosy, jasna cera i bya taka delikatna. Po prostu mnie sterroryzowaa. Teraz, z perspektywy czasu nietrudno stwierdzi, jaki przekaz

80

odczytywaa zarwno z moich sw, jak i postpowania. Powtarzaam jej sto razy dziennie: Jeste cennym klejnotem, aniokiem, ma ksiniczk". ycie nauczyo mnie, gdzie jest miejsce ksiniczek: w bajkach. W prawdziwym yciu trudno z nimi wytrzyma. Doktor Ginott umiechn si. Kiedy pani odkrya, e dziecko jest krlewskim potomkiem? Trzy tygodnie temu odpara Lee. Kiedy wysuchaam opowieci Nell o Kennecie i wrciam do domu, pomylaam: Jak to dobrze, e ja nie mam takiego problemu. W moim domu nikt nie gra adnej roli". Wtedy do pokoju wesza Susie i zadaa: Uczesz mi wosy. Ale tym razem zrb to porzdnie!" Popatrzyam na ni i pomylaam: Czy ona zawsze odzywa si w taki sposb?" W cigu kilku nastpnych dni miaam oczy szeroko otwarte. Obserwowaam postpowanie Susie. Widziaam, jakie stosuje metody. Dostawaa wszystko, czego zadaa. Najpierw wydawaa rozkaz. Jeli to nie odnosio skutku, odwoywaa si do niezawodnych metod: krzykw i ez. To dziecko dostawao wszystko od wszystkich od ojca, od braci, od dziadkw, od koleanek ale nic nie dawao w zamian. Przy odrobinie szczcia mona byo zasuy na jej umiech. Spado to na mnie jak grom z jasnego nieba. Moja maa ksiniczka jest rozpieszczonym bachorem. Najgorsze ze wszystkiego byo to, e mj m Hank powtarza mi to od wielu lat, ale nie chciaam go sucha. Co wicej, kiedy tylko chcia co zmieni, interweniowaam. Nikt nie mia prawa by niedobry dla Susie! Nie mogam si uspokoi. Kryam po domu i mruczaam pod nosem sowa, ktre chciaam jej powiedzie: Moe jeszcze o tym nie wiesz, ale twoje rzdy w tym domu dobiegaj kresu", Laleczko, potrzebujesz porzdnego lania". Potem zrodzio si poczucie winy. Dlaczego miaam pretensje do Susie? Przecie to nie jej wina. To Ja zrobiam z niej ksiniczk. To ja zmuszaam wszystkich, eby wykonywali jej rozkazy". Lee machna rk. To w tej chwili niewane. Pytanie brzmi: Jak to naprawi? Jak zmieni rozpuszczonego bachora w ludzk istot? Pytanie Lee zawiso w powietrzu. Patrzelimy na siebie pustym wzrokiem. Wikszo z nas dziwia si, e to akurat Lee stana przed takim problemem, Lee, ktra zawsze wydawaa

81

si taka silna i tak atwo sobie radzia z synami. A jednak ta sama matka znalaza si cakowicie pod wadz maej dziewczynki. Byo nam przykro, e nie potrafimy zaproponowa jej na poczekaniu jakiego rozwizania. Ale Lee wcale tego nie oczekiwaa. Najpierw przyszo mi do gowy cigna e powinnam zacz traktowa j surowo, ukara, odebra jej wadz. Przypomniaam sobie jednak paskie sowa, doktorze. Wiele razy powtarza pan: Aby stworzy czowieka, trzeba stosowa ludzkie metody". To mnie skonio do mylenia. Zastanawiaam si nad tym cay dzie, lec w wannie, siedzc u dentysty. Nawet mi si to nio. W kocu wymyliam plan zoony z dwch etapw: 1. Nie pozwol ju, eby Susie mn manipulowaa. 2. Znajd Jaki sposb, eby przesa Susie inny przekaz, inny wizerunek jej osoby. Nie bdzie ju ksiniczk, ale penowartociowym czowiekiem. No c westchna ciko Lee wprowadzam ten nowy plan w ycie i mam nadziej, e jestem na dobrej drodze, bo chyba sama ju si zmieniam. I Susie zaczyna powoli na to reagowa. W jaki sposb si pani zmienia? zapyta doktor Ginott. Lee podniosa kilka kartek. Obawiam si, e odpowied na to pytanie zajaby reszt zaj. Doktor Ginott rozwia jej obawy. To nie szkodzi. Lee wyprostowaa si w krzele. Na pocztku zachowywaam si jak kot, czyhaam na jakikolwiek przejaw braku samolubstwa, na jakiekolwiek mie zachowanie Susie. Jeli Susie zrobi co, co bdzie dowodzio, e pomylaa o kim innym, to postaram si, eby nie przeszo to nie zauwaone. Ale nic takiego si nie stao, wic sama co zaaranowaam... Czy to nie szalestwo? Pewnego dnia po powrocie ze szkoy Susie wyjadaa reszt ciasteczek z ostatniego pudeka, jakie byo w domu. Pomylaam, e to typowe zachowanie. Nawet nie przyszoby jej do gowy, eby zostawi co dla braci. Pochylia si, eby podrapa si po nodze, a ja zatrzasnam pudeko. Powiedziaam: To bardzo mio z twojej strony, kochanie".

82

Susie nie wiedziaa, o co chodzi. Mwiam dalej: Jason i Michael bd ci wdziczni, e zostawia im kilka ciasteczek". Otworzya buzi, ale nie powiedziaa ani sowa. Punkt dla mnie! pomylaam. Ale ile razy mona aranowa takie sytuacje? Musi by lepszy sposb". I wtedy mnie olnio. Jeli chc, eby Susie bya bardziej wspaniaomylna, to sama musz taka by. Musz zrobi dla niej co, czego zazwyczaj nie robi. Dzieci nie doceniaj tego, e maj wyprane rzeczy, przygotowane posiki. Uwaaj, e to im si naley. Kiedy tego wieczora Susie odrabiaa zadanie domowe z arytmetyki, zaniosam jej szklank wody sodowej z sokiem i z kostk lodu. Dlaczego mi to przyniosa?" spytaa. Pomylaam, e moe tego potrzebujesz" odparam. By moe nie ma zwizku midzy tymi dwoma rzeczami, ale nastpnego popoudnia Susie zrobia co, co wlao we mnie troch nadziei. Spaam na kanapie i usyszaam, jak Susie woa do braci: Zamknijcie si wreszcie! Nie widzicie, e mama pi?" Hurrra, nareszcie miaam co, co mogam wykorzysta! Kiedy wrci Hank, opowiedziaam mu o tym wydarzeniu, oczywicie tak gono, eby Susie syszaa. Opowiedziaam, jak si zdrzemnam, jak chopcy haasowali, jak Susie ich uciszya i dziki temu mogam odpocz. To byo bardzo mie z jej strony" stwierdzi Hank, rwnie do gono. Przez reszt wieczoru Susie zachowywaa si poprawnie. Opisaam przyjemniejsze chwile, kiedy potrafiam dotrze do Susie. Caa reszta to mozolna praca. Odkryam, e kiedy Susie nie moe postawi na swoim, to uywa bogatego sownictwa. Uywaa rozmaitych wyzwisk. Przezywaa mnie od gupiej" i podej", krzyczaa: Nie jeste prawdziw matk", a czasami dla lepszego efektu dorzucaa: Ju ci nie kocham". Niewiele brakowao, bym si zaamaa. Wiecie pastwo, co mnie uratowao? Jedno krtkie zdanie z moich notatek: Istniej takie momenty, kiedy rodzice powinni dziaa, a nie odpowiada". Uczepiam si tej myli. Jak to pani rozumiaa? spyta doktor Ginott. To znaczyo: Przesta traci energi na samoobron. Zacznij stosowa swoje umiejtnoci, eby pomc Susie si zmie-

83

ni... Nie byo to atwe zadanie. Po pierwsze, musiaa si od nowa nauczy, jak naley rozmawia. Bya przyzwyczajona do stawiania da i brania, nie znaa innych metod. Musiaam jej pokaza, e istniej inne moliwoci. Zaczam dziaa. Kiedy krzyczaa z wanny: Mamo, znowu zapomniaa da mi rcznik!" odpowiadaam: Susie, chciaabym, eby poprosia mnie w taki sposb: "Mamo, czy moesz przynie mi rcznik?*" Cigle mam nadziej, e pewnego dnia zrozumie, o co chodzi. Innym razem, kiedy nie pozwoliam jej oglda telewizji, dopki nie odrobi lekcji, powiedziaa, e jestem poda i e mnie nienawidzi. Odparam z oburzeniem: Nie lubi, jak kto si do mnie zwraca w taki sposb! Jeli jeste za, to powiedz: Mamo, to mnie zoci! Chciaam odrobi dzisiaj lekcje po telewizji". Wtedy bd wiedziaa, co czujesz, i moe uda nam si doj do porozumienia. Kiedy znowu powiedziaa, e jestem poda, nie byam ju tak wspaniaomylna. Ale mimo to nie ubliyam jej. Przez dwie godziny kupowaymy rzeczy potrzebne jej do szkoy: tward okadk do ksiki z arytmetyki, mikk okadk do ortografii i jeszcze specjalny notes. Wydaam na to siedem dolarw. I po tym wszystkim ta maa paskudnica powiedziaa, e jestem poda, poniewa nie miaam ochoty i do kolejnego sklepu po jak gumk. Moja panno powiedziaam powinna co wiedzie o swojej matce. Kiedy mwisz jej, e jest poda, to wtedy naprawd ma ochot zachowywa si podl!" Powiedziaam to takim ostrym tonem, e kade normalne dziecko miaoby do. Ale nie Susie. Ju chciaa si odci, ale nie pozwoliam jej. Dodaam: Chciaabym usysze od ciebie co innego: "Dzikuj ci, mamo, e posza ze mn do trzech rnych sklepw, eby kupi to, czego potrzebowaam do szkoy. Dzikuj ci, mamo, e kupia mi dodatkowo pudeko kredek. Dzikuj ci, mamo, e czekaa cierpliwie, a wybior sobie odpowiedni pirnik"". Kilka kobiet wyrazio swoje uznanie. Nie daam si wyprowadzi z rwnowagi powiedziaa Lee z ironi. To byo stanowcze, prawda? Jakbym znaa wszystkie odpowiedzi. Ale naprawd wiele razy miaam ochot si podda i pewnie by do tego doszo, gdyby m mi nie pomaga. Czy moe nam pani poda jaki przykad? poprosi doktor Ginott.

84

Lee zastanawiaa si przez chwil - Zeszej soboty powiedziaa - Susie chciaa, eby koleanka u mnie przenocowaa. Powiedziaam, e wiem jak wiele to dla niej znaczy i e chciaabym mc si zgodzi, ale niestety nie mog, poniewa przychodz gocie. Wydawao mi si, e byam mia, ale na Susie nie zrobio to wraenia. Przystpia do ostrego ataku. Tupna nog i krzyczaa: To gupi powd. Mylicie tylko o sobie i o swoich gupich gociach!" Byam tak wyczerpana, e ju chciaam ustpi. Mylaam: Rb sobie, co chcesz. Zapro koleank. Nie zapraszaj koleanki. Rb, co chcesz. Tylko zostaw mnie w spokoju". Na szczcie Hank by w pokoju i pomg mi. Powiedzia: Twoja matka powiedziaa, e to nie jest dobry dzie na zapraszanie koleanki". Susie nie odniosa si do tego yczliwie. Nie przywyka do tego, eby ojciec jej si sprzeciwia. Krzykna przeraliwie, pobiega do swojego pokoju, rzucia si na podog, krzyczaa i kopaa. Nagle ogarno mnie nieodparte pragnienie, eby podnie j z podogi za te dugie, jasne loki i stuc na kwane jabko. Powiedziaam do Hanka: Nie mog tego znie. Pjd na gr i j zabij!" Hank mnie powstrzyma. No to niech ju przyjdzie ta przeklta koleanka burknam. zanim Susie rozniesie cay dom". Nie moemy pozwoli, eby nas zastraszya powiedzia spokojnie Hank, po czym wzi kartk papieru i napisa: Kochana Susie/ Syszymy, jaka jeste przygnbiona. Krzyk nie jest metod wyraania protestu, ktr mona zaakceptowa. Kiedy bdziesz w stanie rozmawia albo pisa, to daj zna Mamie i mnie. Tata Jason zanis jej list i Susie zamilka. Powiedzia nam pniej, e przysza go zapyta, co znacz niektre sowa, a potem pooya si do ka. Byam zawiedziona. Miaam nadziej, e po otrzymaniu takiego listu, crka przyjdzie do nas i zechce porozmawia. By moe

85

oczekiwaam zbyt wiele. Z drugiej strony byo w tym wszystkim co pozytywnego. Nie wiem, czy potrafi to wyjani, ale przez cay wieczr, kiedy ju przyszli gocie, czuam si dobrze, byam niemal dumna. Hank i ja zachowalimy si jak dojrzali rodzice. Nie dopucilimy do tego, eby siedmioletnie dziecko sprowadzio nas do swojego poziomu. Doktor Ginott powiedzia powanym tonem: Kiedy potrafimy poradzi sobie w trudnej sytuacji w sposb, ktry nie gwaci naszych zasad, moemy by zadowoleni. Lee, rzadko pozwalam sobie uprzedza wypadki, ale powiem pani, e w kocu dostrzee pani zmiany. adne dziecko nie moe si dugo opiera, jeli rodzice maj takie podejcie. Kombinacja siy i czowieczestwa ma wielk moc. Mam nadziej, e si pan nie myli powiedziaa Lee. Czasem jestem bardzo zniechcona. Chocia wczoraj zdarzyo si co, co kazao mi pomyle, e moe nastpi przeom. Co si stao? spytao kilka gosw. Przyjecha mj ojciec i przywiz Susie prezent wyjania Lee. Otworzya pudeko i mina jej zrzeda. To maa Ania" powiedziaa oskarycielskim tonem. A ja chciaam du!" Mj ojciec zblad. Kochanie powiedzia czy mylisz, e dziadek si nie stara? Byem w wielu sklepach. W kocu musiaem j zamwi. Powiedziaem sprzedawcy, e potrzebuj dla mojej wnuczki najwiksz lalk. I tak przysali. Susie odoya pudeko. Nie chc jej. Chc du. Normalnie powiedziaabym: Tato, ona nie rozumie. Jest dzieckiem. Jako to przeboleje". Tak zawsze byo, za kadym razem przepraszaam za jej zachowanie. Ale tym razem wstaam, wziam Susie za rk i powiedziaam: Przepraszam na chwil, tato". Zaprowadziam j do swojej sypialni i zamknam drzwi. Powiedziaam bardzo wolno: Susie, kiedy kto zada sobie trud, eby kupi ci prezent, powinna go przyj i powiedzie dzikuj". Ale kupi mi za ma lalk" zapiszczaa. Wiem odparam e spodziewaa si innego prezentu". Susie skina ze zami w oczach. W takiej sytuacji powiedziaam dobrze jest poczeka, a ofiarodawca pjdzie do domu. Potem moesz powiedzie ro-

86

dzinie albo koleankom, jak bardzo jeste rozczarowana Wiesz dlaczego?" Susie zawahaa si. eby tej osobie nie byo przykro?" Wanie dlatego" odparam i czekaam. Czy dziadkowi byo przykro?" zapytaa. A jak mylisz?" odpowiedziaam pytaniem. Wzruszya ramionami. No to co, nic mnie to nie obchodzi!" A mnie tak. Myl, e trzeba co zrobi, eby dziadek poczu si lepiej". No to zrb co". Dobrze" zgodziam si. Ale ty te co wymyl". Wrciam do ojca. Susie nie pojawiaa si przez kilka minut. W kocu wesza do pokoju, niosc szklank wody sodowej z sokiem i z kostk lodu. Wrczya j dziadkowi. Ale on zaprotestowa: Nie, kochanie, wypij to sobie". Miaam ochot zakneblowa mu usta. Po raz pierwszy w yciu moja crka zachowaa si jak czowiek, a mj ojciec znowu robi z niej ksiniczk. Czekaam z niepokojem, co zrobi Susie. Przez moment bya zakopotana, ale w kocu daa dziadkowi szklank mwic: Nie, dziadku, zrobiam to dla ciebie. Mylaam, e moe tego potrzebujesz". Rado mnie rozsadzaa. Mylaam: Uda jej si. Jednak bd z niej ludzie! Nas take rozsadzaa rado, kiedy suchalimy sw Lee. Kilka kobiet zaczo jej gratulowa, ale powstrzymaa je. Nie mam zamiaru si oszukiwa. Wiem, e to dopiero pocztek. Przez siedem lat robiam z niej ksiniczk i pewnie przez siedem nastpnych bd to naprawia. Ale nie ma odwrotu. Oczy Lee zamgliy si. Kiedy miaam na parapecie may kwiat. Zawsze wydawa mi si jaki krzywy i nie wiedziaam dlaczego. W kocu to pojam. Z jednej strony w ogle nie docierao do niego wiato. . Odwrciam go i po trochu cay kwiat wyprostowa si. Ostatnio zaczam myle w ten sposb o dzieciach. One s jak mae rolinki. I jeli bdzie si je cigle obraca w stron soca, to one rwnie si wyprostuj. Doktor Ginott zaduma si. I jeli to nie wystarczy, eby poruszy nasz planet powiedzia to poruszymy Soce. 87

3. Piskwa Dlaczego nie mog sprawi, eby zawiecio dla niego soce? Gdy opuszczaam sal, przepeniao mnie uczucie zazdroci. Kobiety wracay do domu maymi grupkami gawdzc, dyskutujc i miejc si. Celowo trzymaam si z tyu. Nie chciaam z nikim rozmawia. Mylaam: Dlaczego nie potrafi tak pomc Andy'emu? Dlaczego nie potrafi sprawi, eby przesta paka, narzeka i uala si nad sob? Dlaczego nie mog sprawi, eby zawiecio dla niego soce?" Zwykle unikaam rozmylania o Andym, powtarzaam sobie, e po prostu przechodzi gorszy okres. Teraz zmusiam si do zastanowienia. W jaki sposb pene ycia dziecko stao si zamknite w sobie i przygnbione? Rozwaaam kad moliwo. Czy fakt, e w pierwszej klasie tak czsto chorowa, mia powaniejsze konsekwencje, ni sdziam? Te wszystkie ble garda i uszu, serie antybiotykw i mierzenie temperatury. Niemono nawizania przyjani. Czy to mogo zaway na jego obecnej kondycji? Zastanawiaam si, czy miao na to wpyw co, co zrobiam bd czego nie zrobiam. By moe za bardzo go w tym czasie rozpieszczaam. Ale co miaam zrobi, kiedy czu si samotny i akn towarzystwa albo kiedy chorowa i potrzebowa pocieszenia? Odepchn go? Jego ojciec rwnie ma w tym wszystkim swj udzia. Ostatnio by okropnie krytycznie nastawiony. Nie mam zamiaru go obwinia. Ktry mczyzna ma cierpliwo wysuchiwa ustawicznego piszczenia wasnego syna i nie zniechci si? (Kto zabra mj but? Jestem godny. Znowu si zamao. Nie umiem tego zrobi. To nie moja kolejka. On jest wikszy. Nigdy mnie nie zabierasz). Tak bardzo pragnam, eby znowu zaistniao midzy nimi dawne porozumienie! Dziecko nie moe si normalnie rozwija, jeli jest cigle krytykowane. Przypomniao mi si zdarzenie z ubiegego wieczoru. Andy czeka cay dzie, eby pokaza ojcu swj ostatni wynalazek i Ted naprawd prbowa to doceni. Zdoa nawet powiedzie z entuzjazmem: Ho, ho, co my tu ma-

88

my!" Ale zaraz potem na Jego twarzy pojawi si zwyky wyraz zniechcenia. Jak ty wygldasz? Cay sweter umazany klejem, i to w dodatku nowy. Czy nie moesz robi eksperymentw w taki sposb, eby nie zapaskudzi wszystkiego wok siebie?" Andy by zrozpaczony. Ze strony Davida rwnie nie mona oczekiwa pomocy. Ale czego mona si spodziewa po jedenastoletnim chopcu? Szczeglnie e cigle widzi, jak mama obdarza modszego brata pieszczotami, na ktre on sam jest ju za duy. Chyba nie ma nic dziwnego w tym, e dokucza Andy'emu, kiedy tylko nadarzy si sposobno. No dobrze, w takim razie nikt nie ponosi winy za zaistniay stan rzeczy. Po prostu taki zbieg okolicznoci. Ale co wobec tego moemy zrobi? Gos Helen przerwa moje desperackie rozmylania. Janet, szkoda, e nie widzisz swojej miny! Czy co si stao? Prbowaam si umiechn, ale nic mi z tego nie wyszo. Nagle poczuam potrzeb podzielenia si moimi obawami. Helen, martwi si o Andy'ego. Jest inny ni chopcy w jego wieku. Jest taki niedojrzay. Kiedy dziecko skoczy osiem lat, powinno sobie jako radzi z uczuciem zawodu, prawda? Andy zaamuje si z powodu kadego niepowodzenia maego i duego. To nie jest normalne. Obojtnie czy chodzi o zamany owek, zadrapanie na palcu, mier kota reakcja jest taka sama. Zreszt sama wiesz, przecie go znasz. Najczciej zachowuje si jak bezradne, piszczce dziecko. Helen przystana. Chwileczk powiedziaa powoli. Chyba rozumiem, co chcesz powiedzie. Wiem, e Andy jest wraliwy, e atwo wpada w przygnbienie. Ale to nie jest jego jedyna cecha. Kiedy myl o Andym, widz chopca, ktry jest miay i ma yw wyobrani. On nie ogranicza si do naladowania. On potrafi co zapocztkowa, wymyli. Nie wiedziaam, o czym Helen mwi. Masz na myli te jego mae wynalazki? Mae! Helen bya oburzona. Niektre z nich rzeczywicie nie s znaczce, ale wszystkie wymagaj ducha. Andy ma wrodzone to, do czego dy kady artysta odwag ryzykowania, badania niezbadanego.

89

 Helen, jeste bardzo mia i doceniam to, ale... Nie jestem mia przerwaa mi Helen. Patrz na to obiektywnie, chocia z punktu widzenia artysty, mwi ci, e stworzenie takich prac wymaga wielkiej koncentracji, uporu i dojrzaoci. I Andy ma by dojrzay? Ta myl nie miecia mi si w gowie. To piszczenie i narzekanie cigna Helen to przejciowy okres. Moe daje ci w ten sposb do zrozumienia, e co go martwi, ale uwierz mi Janet, e o jego charakterze wiadczy to, co robi. Ucisnam j na ulicy. A to z jakiego powodu? zapytaa. Przecie wiesz. Jeszcze jedno sowo i wybuchnabym paczem. Tego samego wieczoru odbyam rozmow z Tedem. Zamknam na klucz drzwi do sypialni i opowiedziaam mu o wszystkim: o Nell, Lee, o pojciu rl i zmienianiu rl o tym, jak mona dziecku pomc si zmieni dziki temu, e bdzie si je inaczej postrzega. Przekazaam mu jeszcze to, co Helen powiedziaa o Andym i jakie to ma dla mnie znaczenie. Ted sucha obojtnie. Zaczam mwi z wikszym zapaem. Chciaam, eby dzieli ze mn moje nowe zapatrywania. Wyjaniam, e mj sposb postrzegania Andy'ego moe stanowi zasadniczy problem, e dopki nie przestan uwaa go za niedojrzaego, nie bdzie w stanie sam siebie postrzega w inny sposb. Potem stwierdziam z przekonaniem, e mam zamiar zmieni swj sposb widzenia Andy'ego. Trudno byo mi wypowiedzie nastpne sowa. Nie wiedziaam, Jak to zrobi, by nie urazi Teda. Powiedziaam mowi, e potrzebuj jego pomocy. Poprosiam go, eby nie by taki surowy dla Andy'ego, bo to pobudza we mnie lito. Wystarczy jedno ostre sowo pod adresem Andy'ego, a ju biegn broni moje biedne dziecko" przed krwioerczym" ojcem. Wydawao mi si, e dotknam czuego miejsca. Ted mwi z gorycz, e ma do mnie al. Powiedzia, e czasami narzucam mu rol wielkiego brutala, niewraliwego samca i e wznosz mur pomidzy nim a synem.

90

Ogarn mnie smutek. Nie wiedziaam, e Ted ywi takie uczucia. Wolaam nie myle, co to oznacza. Obiecaam, e to si wicej nie powtrzy i e od tej pory bd si zachowywaa inaczej. potem wymogam na Tedzie obietnic, e on rwnie postara si zmieni swoje postpowanie. Przypomniaam mu incydent ze swetrem, ktry by poplamiony klejem. Powiedziaam: Andy rozpaczliwie pragnie twojej akceptacji. Nie potrafi znie sarkazmu. Kiedy robi co le, po prostu go ukierunkuj. Moesz powiedzie: Kiedy uywasz kleju, wkadaj stare rzeczy". Zobaczysz, e na to zareaguje. Gdyby chodzi na zajcia doktora Ginotta dla ojcw, wiedziaby, o czym mwi. Czy mylisz, e kiedy bdziesz mia ch si przyczy?" Ted zrobi nagle ponur min. Nie bd mia chci wycedzi przez zby. Wiem, o czym mwisz, i postaram si zmieni swj stosunek do Andy'ego, poniewa sam tego chc. Ale zrobi to po swojemu. Nie pouczaj mnie, co mam mwi. Jeli powiem co, co nie zyska twojej aprobaty, to nie ycz sobie, eby mnie poprawiaa. I adnych ocen, prosz!" Rozlego si gone pukanie do drzwi i gos Jill. Co tam robicie? Siedzicie tam cay wieczr. Chc, eby tata mi pomg w lekcjach. Ted wyszed. Nagle poczuam si straszliwie wyczerpana. Kiedy si obudziam, by ranek. Musiaam zasn w ubraniu. Po tej trudnej rozmowie nastpio wiele zmian niektre dramatyczne, inne ledwo zauwaalne. Przez sze nastpnych miesicy prowadziam dziennik, w ktrym zapisywaam znaczce wydarzenia i myli. Nowa rola dla Andy'ego TEGO SAMEGO DNIA Nie mog si doczeka spotkania z Andym. Pragn uzmysowi mu, jakie ma mocne strony: wyobrani, miao, wytrwao i dojrzao. Wreszcie przychodzi: spodnie od piamy mu opadaj, z nosa mu cieknie. Marudzi: Nie id dzisiaj do szkoy". Kad do na

91

jego czole. Jest chodne. Dawniej pociganie nosem gwarantowao mu dzie wolny. Ale nie dzisiaj. Dzisiaj zaczyna si nowa era. Od dzisiaj musi ju przesta uwaa si za chorowitego chopca. Mwi: Nie masz gorczki, kochanie. Czy chcesz si najpierw ubra, czy zje niadanie?" Andy patrzy na mnie z niedowierzaniem. Wreszcie mwi: Najpierw si ubior". JESZCZE TEGO DNIA Andy wraca ze szkoy z formularzem wpisowym do ligi modzikw i notatk, e kwalifikacje odbd si w tym miesicu. Czeka na moj reakcj. Jestem w kropce. Liga modzikw nigdy go nie interesowaa. Czyby ten poranek co zmieni? Zdumiewajce! Tylko e Andy nigdy nie gra w pik. A zawody bd brutalne, syszaam, e niektrzy trenerzy s nieprzyjemni. Nie musi si na to naraa... I znowu to samo. Musz przesta tak myle, bo wyczyta to z moich oczu. ANDY: Czy mylisz, e powinienem si zapisa do ligi modzikw? JA: (Myl gorczkowo. Wiem, e w istocie pyta: Czy mylisz, e si nadaj?") Wic zastanawiasz si, czy by si nie zapisa do ligi modzikw? ANDY: Tylko e trenerzy krzycz, jak si nie zapie piki, a inne dzieci si miej. JA: To moe by nieprzyjemne. Ale wiesz co, Andy? Myl, e nie bdziesz si tym przejmowa. ANDY: Tak. Moe si zapisz w przyszym roku. Nie potrafi dobrze apa. A wic byo to tylko prbne podejcie. Ale Andy rzeczywicie to rozwaa. Moe jeli troch powiczy i kto go zachci, to zapisz si jeszcze w tym roku. Dopadam Teda, kiedy tylko przekroczy prg domu. (prbuj zachowa spokj) JA: Andy opowiada o lidze modzikw! Musisz go gdzie zabra i nauczy, jak si apie pik. Mamy tylko miesic, eby go troch podszkoli!

92

NIEDZIELA Ted zabiera Andy'ego do parku, eby troch powiczy. Obaj wychodz z domu w znakomitych nastrojach. Mam nadziej, e wszystko dobrze pjdzie. Wracaj dwie godziny pniej, w milczeniu. Andy idzie prosto do swojego pokoju i trzaska drzwiami. Ted patrzy na mnie, jakby chcia powiedzie ty i te twoje byskotliwe pomysy", po czym opowiada, co zaszo. TED: Twj syn by tylko zainteresowany karmieniem kaczek i zbieraniem kamieni. Kryem koo niego jak gupek i prbowaem go zainteresowa pik. Na pi minut przed powrotem dostpiem zaszczytu. Pozwoli, ebym rzuci mu pik. Ten dzieciak ma rce jak sito! I nie powierzaj mi ju takich misji. S wciekli na siebie i na mnie. Ted ma racj. Nie powinnam bya go zmusza, eby wychodzi z Andym. Jeli zrobi co dla syna, musi to by jego inicjatywa. Szkoda, e nie potrafi si odpry. NAZAJUTRZ , Spisaam t niedziel na straty. Ale Andy tak nie uwaa. Nie przestaje opowiada o parku. Pyta, gdzie chowaj si kaczki, , kiedy pada deszcz, co jedz, kiedy ludzie nie przynosz chleba, i czy kiedy zauwayam, jak zmienia si kolor kamieni, gdy s mokre. Jestem poruszona jego zachwytem. Mwi: Zadajesz wiele pyta na temat wiata. Na pewno ludzie tacy, jak Galileusz czy Leonardo da Vinci tak samo interesowali si wiatem, kiedy byli w twoim wieku... Andy, powiniene spisywa swoje przemylenia". Ale co miabym zapisywa?" pyta Na przykad swoje pytania. Rzeczy, nad ktrymi si zastanawiasz. Jestem pewna, e kiedy otworzysz notes, bdziesz wiedzia, co pisa".

93

DWA TYGODNIE PNIEJ Ksika Andy'ego zapenia si, liczy ju dwanacie stron. Zatytuowa j: Moja osobista ksiga przemyle". Najbardziej lubi jeden fragment. Andy obrysowa swoj do i pod spodem napisa: Do jest jak wyspa. Kady palec to pwysep". TYDZIE PNIEJ Idziemy z Andym kupi kurtk zimow. Niewielki wybr na jego rozmiar. W trzecim sklepie nagle si rozkleja. Pacze i zachowuje si tak okropnie, e a ludzie si ogldaj. Wyraam wspczucie. Brak reakcji. Prosz o wspprac. Pacze jeszcze goniej. Poddaj si. Idziemy do domu. W drodze powrotnej zatrzymuj si w snackbarze, eby co zje. Andy pochania jedzenie i na moich oczach dokonuje si przemiana. Piszczce dziecko zamienia si w miego omiolatka. Chodmy do innego sklepu" mwi. WNIOSEK: Kiedy dziecko odczuwa gd i zmczenie, nic nie skutkuje. Jedna kanapka zastpi tysic sw. MIESIC PNIEJ Andy jest paczliwy jak zwykle. Nawet kiedy jest zadowolony, nie potrafi przesta jcze. Ze strony rodziny nie ma pomocy. Jill i David uwielbiaj go przedrzenia. Ode mnie i Teda syszy tylko: Przesta si maza", Znowu marudzisz", Czy musisz paka z powodu kadego gupstwa?" Obawiam si, e wzmacniamy w nim te cechy, ktre pragniemy wypleni. Chyba ju czas porzuci spontaniczne dziaania. Andy wymaga fachowego podejcia. NASTPNEGO DNIA Andy wchodzi do kuchni, kiedy pospiesznie przygotowuj obiad. Zawodzi jak konajca owca: Jestem gooodny... jestem gooodny". Mwi: Andy, kiedy jeste taki godny, e nie moesz wytrzyma do obiadu, to powiedz: "Mamo, zjem sobie chleba z masem"

94

albo Mamo, zjem sobie marchewk*. A najlepiej nic nie mw, tylko po prostu sobie uszykuj (To wielka poprawa w porwnaniu z Znowu marudzisz!") DWA DNI PNIEJ Andy przychodzi do mnie z ca list narzeka. Mwi oskarycielskim tonem, e nie ma kartek papieru ju od paru dni, e cigle mi mwi, ebym mu kupia, a ja nie kupuj, e potrzebowa papier w szkole i nie mia od kogo poyczy i e mam z nim zaraz pojecha do sklepu. JA: Andy, sysz, e potrzebny ci papier i mam zamiar go kupi, ale.. ANDY: (wojowniczo) Ale co? JA: Nie podoba mi si sposb, w jaki mnie poprosie. Mam uczucie, jakby kto drapa paznokciem po tablicy. Wol, kiedy zwracasz si do mnie inaczej. Gbokim, miym, mskim gosem. ANDY: (mwi niszym gosem) Kiedy tak mwi? JA: Dokadnie tak! ANDY: (Patrzy na mnie z namysem, po czym cignie mnie za bluzk i przedrzenia SWJ paczliwy ton) Maaamooo, kiedy mi kupisz papier? Chc papier. JA: (Zasaniam uszy domi, robic przestraszon min) Ooooch! ANDY: (mieje si. Mwi jeszcze niszym gosem) Mamo, chyba moglibymy pj dzisiaj po papier. JA: Przekonae mnie. Kiedy ju lea w ku, syszaam, jak mwi do siebie. I to obydwoma gosami. DWA DNI PNIEJ Takie samo jczenie, ale inny scenariusz. ANDY: Musimy kupi okadki do ksiek. Nauczycielka mwi, e ten, kto nie bdzie mia owinitych ksiek, dostanie dwj. Miaa mnie zabra wczoraj i nie zabraa.

95

Z caej siy powstrzymywaam si, eby go nie przedrzenia. Uniosam rce. JA: Andy, prosz, nie tym tonem! Nie zwrci uwagi na moje sowa i rozpocz dug przemow o tym, jak kupiam okadki na ksiki dla Davida i dla Jill, ale nie dla niego. JA: (powoli i dobitnie) Andy, twoja matka ma serce z kamienia. ANDY: (zaintrygowany) JA: Problem polega na tym, jak je zmikczy. (Wychodz z pokoju. Pi minut pniej Andy puka do drzwi sypialni). JA: Prosz. ANDY: (Mwi prosto z mostu i od niechcenia) Mamo, potrzebuj okadki na ksiki. Czy mogaby mi je kupi? JA: [Unoszc si radoci) Mody czowieku, zmikczye moje serce. Chodmy. W samochodzie myl triumfalnie: To naprawd zaczyna skutkowa". NASTPNEGO DNIA Wszystko zepsuam. Wrciam z pola bitwy zwanego zimow wyprzeda z szecioma rcznikami kpielowymi, czterema przecieradami, obolaymi nogami i blem gowy. ANDY: (paczliwym tonem) Gdzie bya? Powiedziaa, e wrcisz o czwartej. Jestem godny i nie ma nic do jedzenia. Kupia mi co? Co mi kupia? Nie powiedziaam: Och, zastanawiae si, gdzie si podziaam?" Nie powiedziaam: Co mi si zdaje, e nie moge znale nic do jedzenia". Nie powiedziaam: Miae nadziej, e co ci kupi?" Wrzasnam: Cicho bd! Cicho bd! Twj gos doprowadza mnie do szau".

96

Dwa .kroki do przodu, jeden do tyu. Mam nadziej, e jest rzeczywicie taki:silny. Jak prbuj sobie wmwi. TYDZIE PNIEJ . Znowu ten paczliwy ton; Tym razem mwi, e potrzebuje pienidzy, ktre musi wysa do Filadelfii, bo jest mu potrzebna . specjalna pompka i tylko tam mona j dosta. Cieszy mnie jego ciekawo i chc wysucha go z zainteresowaniem, ale ten aosny ton mnie irytuje. Ju mam na kocu jzyka nastpne Cicho bd!" Musi istnie inny sposb. Przerywam mu w p sowa. JA: (,.Andy, napisz to dla mnie. atwiej bdzie mi si skoncentrowa, kiedy zobacz to na pimie. Andy'emu nie podoba si ten pomys. ANDY: Napisa! Po co mam pisa, przecie mog powiedzie. Potrzebuj pompk sprarkow i... JA: Na pimie, prosz. Kiedy zobacz to na pimie, bd moga janiej myle. Bd dokadnie wiedziaa, co chcesz kupi, po co. I prosz te o krtkie rozliczenie kosztw. Andy idzie do swojego pokoju z takim wyrazem twarzy, jakby chcia powiedzie te co". Jednak przed pjciem spa wrcza mi kartk papieru z nastpujcym tekstem: Kochana mamo! Wanie pracuj nad now rakiet. Potrzebuj do tego pompk sprarkow. To kosztuje 1,25 dolara. Potrzebuj te -:lejek do paliwa. Kosztuje 75 centw. Oddam ci pienidze. Andy Tego wieczoru, kiedy Andy ju spa, zostawiam karteczk na jego szafce.

97

Kochany Budowniczy Rakiet! Twoje rozliczenie wydatkw byo tak przejrzyste, e wreszcie zrozumiaam, co chcesz kupi. Zaczam dwa dolary. Szczliwego odpalenia. Twoja mama DWA DNI PNIEJ Staje si dla mnie jasne, e sprawa Andy'ego" pochania ca moj energi. To moja pierwsza myl po przebudzeniu i ostatnia przed zaniciem. Nic dziwnego, e Jill powtarza: Wcale si ju mn nie interesujesz". Nic dziwnego, e David jest ostatnio taki nieznony. Nic dziwnego, e Ted chowa si co wieczr za gazet. Jestem teraz tylko jedn osob matk Andy'ego. Moje ycie rozazi si. Powinnam spdza wicej czasu z Jill. Powinnam bya pj z Davidem, kiedy chcia mi pokaza nowe zabezpieczenie przy swoim rowerze. Ale przede wszystkim powinnam powici troch czasu i uwagi Tedowi i sobie. Ten, kto powiedzia, e dzieci zbliaj maonkw do siebie, nie wiedzia, co mwi. Wydaje mi si, e macierzystwo i ojcostwo przytumia kobieco" i msko". Dzi wieczorem Ted i ja zjemy razem obiad: kurczaka z grzybami i winem. Nie przyrzdzaam tego od miesicy, poniewa Andy tego nie cierpi. Mam te zamiar przyj zaproszenie na tegoroczny bal absolwentw. Oddam smoking Teda do czyszczenia i kupi sobie now sukni wieczorow. Czemu by nie? Moje ycie to nie tylko Andy. TYDZIE PNIEJ Jestem jeszcze w szoku po tym, co usyszaam tego popoudnia. Weszam do kuchni i zastaam Andy'ego opakujcego spalon grzank z serem. ANDY: (paczliwym gosem) Spaliem grzank! Spaliem grzank! (wzdrygnwszy si) JA: Andy! Znowu ten ton! To mi dziaa

98

na nerwy. Powiedz po prostu: O, do licha, moja grzanka si spalia! Musz sobie zrobi inn". ANDY: (Patrzy na resztki grzanki, a potem mwi bardzo cicho) Ale jeli tak powiem, to nie bdziesz mnie aowaa. O mj Boe! pomylaam. Powiedzia, e chce, ebym go aowaa!" Nie wiedziaam, co mam na to odpowiedzie, wic milczaam. Ale jego sowa przeladoway mnie przez cay dzie. A zatem tak widzi samego siebie jako osob, ktra stanowi dla mnie tylko obiekt wspczucia? C to za straszne obcienie dla dziecka. Myli, e aby by kochanym, musi sta si godny wspczucia. By moe sdzi, e to mi sprawia rado, i postpuje tak, eby mnie zadowoli. Ale czy ja istotnie tego pragn? Nie. Czy kiedykolwiek pragnam? No, moe troszk... Ale koniec z tym, Andy. Ju nigdy, nigdy tak nie bdzie. TRZY DNI PNIEJ Co si we mnie przeamao. Poznaj to po moim gosie. Nie brzmi ju tak rozpaczliwie. Nie pragn ju by Cudown Matk, Wszechmocn Pocieszycielk. Andy nadal prbuje poruszy we mnie te struny. Ale ja ju reaguj w inny sposb. Nie myl ju, co powinnam powiedzie ani jak to powiedzie. Moje sowa pyn z gbszego rda. Wiem teraz, e mj syn musi poczu wasn si nie moj. Patrz na Andy ego i oczekuj, e to potrafi. Oczekuj, e to zrobi. Chopiec musi mie przyjaciela TYDZIE PNIEJ Wpadam dzisiaj do Helen. Opowiedziaam jej o wszystkim, co zaszo w cigu ostatnich dwch miesicy w sprawie Andy'ego. Jak przyjemnie z ni porozmawia! Przez chwil rozkoszuj si jej akceptacj. Potem Helen pyta, czy Andy nawiza w tym roku jakie przyjanie. Wyjaniam, e chopcy z osiedla ju dawno go wykluczyli, a wszystkie dzieci z jego klasy to, cytujc jego sowa, banda gupkw.

99

Chopiec musi mie przyjaciela" mwi Helen. Wyjaniam jej, e Andy lubi siedzie w domu i zajmowa si swoimi wynalazkami. Helen powtarza: On potrzebuje przyjaciela. Ty nie moesz by jego przyjacielem". Jestem poirytowana. Jeszcze i to? Mam mu znale przyjaciela?" Nie, ale musisz zaaranowa tak sytuacj, eby sam go znalaz". Jak?" Porad si jego nauczycielki mwi Helen. To bdzie dobry pocztek". Nagle poaowaam swojej szczeroci. Helen jest urocz osob, ale czasem trudno z ni wytrzyma. TEGO SAMEGO POPOUDNIA Dobrze. Pjd do jego nauczycielki. Chyba rzeczywicie powinien mie jaki kontakt z innymi dziemi. Za bardzo trzyma si matczynej spdnicy. Waciwie dlaczego nie miaby znale sobie jakiego przyjaciela? Potrzebna mu tylko niewielka pomoc. NAZAJUTRZ Naradziam si z pani Miller bez wiedzy, Andy'ego. Jest mod, pen entuzjazmu nauczycielk, chtn do pomocy i sypic pomysami. Oto jej propozycje: 1. Wczy go do pracy nad gazetk cienn razem z innym chopcem. 2. Powierzy mu redagowanie kcika naukowego. , 3. Zachci go, eby dobra sobie pomocnikw" do sprztania klatki chomika i zmieniania wody wiowi. 4. Podzieli klas na mae grupki, ktre bd wsplnie pracowa podczas zaj pozaklasowych. , Nastpnie daa mi nazwiska i numery telefonw kilku chopcw, ktrzy, jej zdaniem, mogliby zrealizowa to z Andym. Zaproponowaa, ebym zachcia ich do jakiej formy grupowych dziaa.

100

W drodze do domu przysza mi do gowy pewna myl - Krgle! Ze wszystkich sportw Andy chyba najbardziej toleruje krgle. NASTPNEGO DNIA : Andy nie jest zachwycony pomysem wsplnej gry w krgle Dlaczego nie moemy pj sami mwi tylko ty i ja". Mamrocz co na temat klubu. Zapala si syszc to sowo. Zaoymy klub krglarski! woa. Bdziemy si spotyka raz w tygodniu". A wic klub. Dzwoni do kilku kolegw. Wszystkim dzieciom podoba si ten pomys i maj czas w rod. Andy pisze, co trzeba kupi. Jutro kupimy wod sodow i ciasteczka na pierwsze spotkanie Klubu Krglarskiego. Wchodzimy w to. RODA Fiasko. Ciasteczka porozrzucane po caym pokoju, woda sodowa na suficie, chopcy dzikusuj i s przyjanie nastawieni ale tylko pomidzy sob. Andy jest wykluczony we wasnym domu. Osiga najgorszy rezultat w grze. Ju nie podoba mu si pomys klubu. Naciskam, eby jeszcze raz sprbowa. Bezskutecznie. Klub si rozpada. PITEK Andy nie powinien spdza w domu kadego popoudnia. Albo siedzi przed telewizorem, albo chodzi za mn krok w krok jak szczeniak, albo bije si z Davidem. Musi wychodzi z domu i przebywa wrd swoich rwienikw! Zaczynam si powtarza jak zacita pyta. Andy, dlaczego kogo nie zaprosisz do domu? Na pewno jest w twojej klasie przynajmniej jedna osoba, z ktr chciaby si pobawi". Chopiec powinien spdza popoudnia z koleg". Andy jest zagniewany i opiera si. Prbuj postpowa delikatniej: Jakie dziecko, ktre interesuje si wynalazkami bdzie miao szczcie, jeli ci pozna". Nadal bez efektu. Wiem, co go powstrzymuje. Mj zapa. Wy-

101

czuwa jak mi na tym zaley i przez to jemu samemu nie zaley na tym a tak bardzo. Jak mam go wywabi z domu? TRZY DNI PNIEJ Wiem, co zrobi. Wychodz. Nowa maszyna do szycia jest w domu od roku, a ja jeszcze nie wiem, jak nawlec nitk. Dowiaduj si, e jest popoudniowy kurs szycia i mwi An-dy'emu, eby sobie co zaplanowa we wtorek na godzin, bo nie bdzie mnie w domu. Andy czuje si schwytany w puapk. Bior si z zapaem do skadania prania i staram si nie panikowa. Patrzy przez chwil, jak starannie skadam chusteczki Teda. Wreszcie proponuje: Moja nauczycielka powiedziaa, e mam zosta po lekcjach i zrobi projekt gazetki z tym gupim Jimem Plunkettem. Powiem jej, e mog zostawa we wtorki". Kochana pani Miller! Jednak co jej si udao zrobi. TYDZIE PNIEJ Dzwoni Craig. To jeden z chopcw z nieudanego klubu krglarskiego. Chce, eby Andy przyszed do niego si pobawi. Andy nie chce, wic Craig przyjdzie do nas. Z pocztku s troch niemiali. Craig pyta: Co chcesz robi?" Andy odpowiada: Nie wiem, a co ty chcesz robi?" Par minut pniej krc si koo garau. W kocu wycigaj stare grabie Teda i zaczynaj przerzuca stert lici. Patrz, jak zagrzebuj si w liciach jak mae wiewirki. Przez chwil nic si nie dzieje. Nagle strzela w gr fontanna czerwonych i zotych lici i pojawiaj si obaj chopcy krzycz, miej si, rzucaj si limi. Pniej w domu rozmawiaj z oywieniem, popijajc gorce kakao. Craig opowiada o swoich wach, a Andy o swojej jaszczurce i jej dzieciach. Wieczorem po wyjciu Craiga Andy jest taki jak dawniej: wesoy, serdeczny, peen ycia. Cay wieczr jest w takim nastroju. Sam z wasnej woli postanawia poyczy Davidowi nowe piro.

102

NAZAJUTRZ Przyja z Craigiem rozwija si. Powoli si umacnia. Andy idzie w sobot do kolegi. U Craiga jest jeszcze inny kolega. Obaj chopcy zmawiaj si przeciw Andy'emu i rzucaj w niego piaskiem. Rozwcieczony Andy biegiem wraca do domu. Ma piasek we wosach, w oczach i w buzi. Zanoszc si paczem, prbuje opowiedzie, co si stao. Wchodzi Ted, widzi zapakanego Andy'ego i mwi: Kiedy wreszcie nauczysz si mwi jak czowiek? Czy zawsze musisz si zachowywa jak mae dziecko?" Andy patrzy na mnie tak, jakby kto go uderzy. Kryje twarz na moim brzuchu. Sysz jego stumiony gos: Kiedy dorosn, zostan mam". Gdybym w tym momencie miaa co pod rk, rzuciabym tym w mojego ma. Ale zamiast tego kieruj swoj uwag na Andy'ego. Zabieram go do azienki i myj. Potem dopadam Teda. Musz to wreszcie z siebie wyrzuci. Opowiadam mu, co si stao, i przypominam, jak wytrwale prbowaam zbudzi w tym dziecku szacunek do samego siebie. Krzycz: I nagle wpadasz i zachowujesz si jak so w sklepie z porcelan i wszystko niszczysz, niszczysz! Nie widzisz, jakie szkody wyrzdzasz? Nie obchodzi ci to? On jest take twoim synem, prawda?" Ted patrzy na mnie chodno: Wtpi odpowiada. Czasami nie jestem tego pewny". Odwraca si i wychodzi z pokoju. Andy i jego ojciec W NOCY Le bezsennie i czuj tpy bl gowy. Cigle od nowa przeywam tamt scen. To szokujce! Jak chopiec moe powiedzie, e chce by mam!? Jestem pewna, e nie to mia na myli, ale nawet jeli nie... I ta uwaga Teda, e Andy nie jest jego synem. Co si za tym kryje? Czy uwaa, e za bardzo zajmuj si Andym, e wkraczam na terytorium ojca?

103

To nieprawda! Bardzo mi zaley na tym, eby poprawi stosunki midzy nimi. To ja wysaam ich razem do parku. Te sowa wracaj do mnie jak bumerang. To ja wysaam ich do parku. To nie by pomys Teda. Ale nie mog cigle czeka, a wykae inicjatyw. Wraca wyczerpany po caym dniu pracy i nie ma ju na nic siy. Jeli w ogle zwraca uwag na Andy'ego, to tylko po to, eby na niego nakrzycze. Lepiej dla nas wszystkich, e ja przejmuj inicjatyw... Wydaje mi si, e chyba jestem niespokojna, kiedy Andy i Ted przebywaj razem. Serce zaczyna mi wali. Kiedy tak le w ciszy i ciemnociach, uwiadamiam sobie powoli bolesn prawd. Wyrzdziam im obu wielk niesprawiedliwo. Na wiele sposobw dawaam Andy'e-mu do zrozumienia, e naley go broni przed ojcem! Co za ironia losu. Zaufaam Tedowi, powierzajc mu wasne ycie, i nigdy mnie nie zawid. Ale nie potrafi mu zaufa, gdy w gr wchodzi jego wasny syn. Nagle straci znaczenie fakt, e Ted jest porywczy i e nie ma takiego podejcia jak ja. Nie mog da Andy'emu tego, co jego uroczy, peen energii ojciec. Tej jednej rzeczy nie jestem mu w stanie zapewni. Od ojca Andy moe si nauczy, jak by mczyzn. W NIEDZIEL RANO Nic nie mwi Tedowi o moim postanowieniu. Zna mnie tak dobrze, e sam zauway rnic. Po niadaniu siedzimy leniwie, pijc drug filiank kawy i suchajc muzyki. Andy wkracza do pokoju, walc w puszk jak w bben. Ted odzywa si do niego ostrym tonem. Andy patrzy na mnie, jakby chcia powiedzie: Znowu jest dla mnie niedobry". Normalnie odpowiedziaabym spojrzeniem mwicym: Co takiego strasznego zrobio to dziecko?" Ale tym razem mwi po prostu: Syszae, co tata powiedzia, kochanie. Chcemy teraz posucha muzyki. Trzeba si cicho zachowywa". Andy i Ted rzucaj mi spojrzenie A to co znowu?" Umiecham si do nich obu.

104

W NIEDZIEL PO POUDNIU Ted krzyczy na Andy'ego, poniewa wzi jego motek, nie pytajc o zgod. Andy biegnie do mnie i otacza mnie ramionami: Tata na mnie krzyczy!" skary si. Zwykle w takiej sytuacji mia zagwarantowane natychmiastowe pocieszenie. Ted patrzy, jak odsuwam si od Andy'ego i mwi: Myl, e tata nie yczy sobie, eby ktokolwiek rusza jego rzeczy bez pozwolenia". WIECZOREM Andy przychodzi do mnie z zadaniem z matematyki. Mwi, e nie rozumie uamkw. Radz mu, eby poszed do eksperta od matematyki swojego ojca. Przez dziesi minut pracuj razem. Potem Ted traci cierpliwo, a Andy rozkleja si. Jestem tpy jczy wszyscy to szybciej rozumiej". Andy mwi Ted nie chc, eby si przejmowa tym, czy jeste tpy czy nie. Jednej osobie wystarczy p godziny, eby zrozumie uamki, a inna potrzebuje na to caego tygodnia. Ale kiedy si ju naucz, to umiej tyle samo. Andy bierze si w gar i pracuje dalej. Myl: I ten czowiek by przyczyn mojego zmartwienia?" MIESIC PNIEJ Przestaam wkracza pomidzy Teda i Andy'ego. Moe to zwyky zbieg okolicznoci, ale zauwaam, e Ted coraz czciej zajmuje si Andym. Od czasu do czasu siedzi u niego przed snem i opowiada mu o rakietach i motorach. W zeszym tygodniu poszli nawet razem do parku zbiera kamienie. Stosunki midzy nimi nie ukadaj si na razie atwo, ale jest coraz lepiej. Mam wraenie, e zostaa przywrcona naturalna rwnowaga. DWA TYGODNIE PNIEJ To nie w porzdku. Mio powinna wystarczy. Ale teraz widz, e rodzice mog by dobrymi, przyzwoitymi, kochajcymi ludmi i mimo to krzywdz swoje dziecko. auj, e Ted nie

105

zna podstawowych metod. Niepotrzebnie wyolbrzymia drobiazgi i doprowadza do konfrontacji. Wczoraj wieczorem rozpocz otwart wojn. Przy kolacji Andy naoy sobie na talerz poow duszonych ziemniakw, ktre byy w misce. TED: Od to. ANDY: (kurczowo trzymajc talerz) Nie. Poprzednio dostaem tylko troch. TED: Powiedziaem: od to! ANDY: Nie moesz mnie zmusi. TED: (wstaje i ciga Andy'ego z krzesa) Wanie skoczye obiad. Andy przezywa Teda gupkiem". Ted daje mu klapsa. Andy odpaca si kopniakiem w ydk. Ted bije go mocniej i wlecze do pokoju. Jill i David s wiadkami tego zajcia. Kiedy Ted wraca do stou, koczymy obiad, przeykajc z trudem. W kocu dzieci zjady deser i wyszy z kuchni. Zostalimy sami. TED: Wiem, o czym teraz mylisz. e mona byo unikn tej sceny. Bardzo pragn, eby by ju jutrzejszy ranek i ebymy wszyscy zapomnieli o tym, co zaszo. Czuj, e dojdzie do sprzeczki, a ostatnio ju do byo midzy nami niesnasek. JA: Takie rzeczy si zdarzaj. A on rzeczywicie naoy sobie za duo. TED: Pewnie powinienem by powiedzie: We sobie tyle, ile chcesz, synu. Nie przejmuj si nami". JA: Wiesz, e to by nic nie pomogo. Trzeba go byo powstrzyma. TED: Oczywicie! Dlatego kazaem mu odoy te ziemniaki. JA: (cichym gosem) Wydae mu rozkaz. Kiedy wydajesz dziecku rozkaz, stawia opr. TED: Rozumiem. Nie mam ju prawa mwi wasnemu synowi, co ma zrobi. Dobrze, pani profesor, co powinienem zrobi? JA: (jak na mkach) Nie mam na wszystko gotowych odpowiedzi.

106

TED: (ostro) Nie igraj ze mn. Spytaem, co powinienem by zrobi. JA: (wyprowadzona z rwnowagi) Po pierwsze, powiniene opisa problem. Na przykad moge powiedzie: Andy, ziemniaki musz starczy dla piciu osb". Wwczas Andy mgby samodzielnie doj do wniosku, e trzeba cz odoy... Moge te powiedzie, co czujesz: Nie podoba mi si, kiedy jedna osoba nakada sobie p miski ziemniakw. W naszej rodzinie trzeba si dzieli". Albo moge pozwoli mu dokona wyboru. Moge na przykad powiedzie co takiego: Andy, to za dua porcja. Moesz odoy cz z powrotem do miski albo na mj talerz, jak wolisz". Pewnie jest jeszcze z p tuzina moliwoci, ktre pozwoliyby unikn konfrontacji, tylko e w tej chwili nie przychodz mi do gowy. TED: (ironicznie) To s wanie zalety mieszkania z ekspertem. Jest zawsze pod rk, ledzi kady nasz krok i mwi, co mona byo zrobi lepiej. JA: (krzycz) Stawiasz mnie w trudnej sytuacji! Nie chc by ekspertem! Ale chodz na kurs i nauczyam si paru metod, i nie mog o nich zapomnie albo udawa, e ich nie znam. Jestem wcieka! Zachowujesz si tak, jakbym tylko ja miaa skd czerpa te informacje. Ale tak nie jest. Ta wiedza jest dostpna take dla ciebie! Zapado dugie, brzemienne milczenie. Machinalnie zebraam naczynia na tac i ruszyam do zlewu. Ted wymamrota co. JA: Co mwie? TED: Pytaem, kiedy spotykaj si ojcowie. JA: (starajc si przezwyciy ciskanie w gardle) W rody. Nie sdziam, e... Dzikuj ci. RODA Ted poszed dzi na spotkanie. Trzymam za niego kciuki. TROCH PNIEJ Wraca Ted. Nic nie daje po sobie pozna.

107

JA: (nie mogc si powstrzyma) Jak poszo? Co o tym mylisz? Powiedziae, e jeste moim mem? TED: Oczywicie. Powiedziaem doktorowi Ginottowi, e bardzo chciaem pozna czowieka, ktry wychowuje moje dzieci. JA: Nabierasz mnie! TED: Wcale nie. mia si. Nigdy mi nie mwia, e zajmuje si nie tylko dziemi. W istocie uczy zasad komunikowania si, ktre mona zastosowa w kadej sytuacji w pracy, w stosunku do przyjaci, krewnych, nawet narodw. Jest tylko jeden wyjtek. JA: Jaki? TED: (z byskiem w oku) ony, ktre s ju ekspertami. JA: [szturchajc go) Ach, ten twj city jzyk. TED: Hej! Uwaaj, co mwisz. Przylepianie etykietek jest zniechcajce". JA: Chyba mi si nie podoba, e w domu bdzie drugi ekspert. NAZAJUTRZ RANO Ted wchodzi do kuchni i potyka si o buty Andy'ego lece na rodku podogi. Przygotowuj si na zwyke: .Andy, czy musisz by takim baaganiarzem? Zabierz buty do swojego pokoju". Ale tym razem jest inaczej. Ted mwi: Andy, twoje buty le na pododze". Andy patrzy na Teda nieprzytomnym wzrokiem. Ted powtarza: Twoje buty le na pododze". Andy odpowiada: W porzdku, schowam je". Nie wiem, czy mam si cieszy czy zoci. Przez dwa lata bezskutecznie usiowaam przekona Teda, eby opisywa, co mu si nie podoba. Wystarczyo jedno spotkanie z doktorem Ginottem i mona by pomyle, e Ted stosuje jego metody przez cae ycie. MIESIC PNIEJ Aha! Wiedziaam, e to nie takie proste. Obserwowaam, jak Ted zaczyna, zniechca si i zaczyna od nowa. Na przykad dzisiaj Andy oskary Jill o zjedzenie wszystkich wini. Ted powiedzia: Przesta. Robisz wielkie halo z powodu kilku marnych wini". Zreflektowa si jednak i zmieni podejcie.

108

TED: Andy, rozumiem twoje rozczarowanie. Mylae, e znajdziesz w lodwce winie, a zamiast tego znalaze gar pestek i ogonkw. Co moemy zrobi, eby mie pewno, e kady w naszej rodzinie dostanie swoj cz? Innym razem Andy wybucha paczem, poniewa w sklepie nie ma ju gry, ktr chcia kupi, i nie bdzie a do rody. Ted powiedzia: Andy, nie zachowuj si jak mae dziecko. Nie moesz od razu dosta wszystkiego, co ci si zamarzy. Trzeba nauczy si cierpliwoci". Andy zacz paka jeszcze goniej. Ted spojrza na mnie. Odwrciam wzrok. TED: (po namyle) Bdzie ci trudno wytrzyma do rody. Na pewno chciaby ju teraz dosta t gr. Andy -przesta paka. DWA TYGODNIE PNIEJ Nie wiem, co si dzieje na zajciach dla ojcw. Ted o tym ze mn nie rozmawia. Ale musieli mwi o tym, jak dziecko widzi siebie, poniewa ostatnio stara si, eby Andy dobrze o sobie myla. I to w najbardziej niespodziewanych momentach! Na przykad wczoraj wieczorem Andy krzycza z powodu rozbitej pyty. Trudno w tym fakcie znale jaki powd do pochway. A jednak usyszaam, jak Ted mwi: Andy, rozumiem, e martwi ci ta rozbita pyta, ale taki krzyk lepiej zachowa na gorsze okazje, na przykad jak bdzie poar. Masz mocne puca, chopcze!" A tego ranka Ted potrafi powiedzie co pozytywnego, gdy Andy rozla sok. Kiedy wyciera podog, Ted zauway: Podoba mi si to, jak sobie radzisz z tym baaganem. Bez narzekania, bez obwiniania. Po prostu ze spokojem robisz to, co powiniene". Andy spojrza tak, jakby przyznano mu medal. Kusi mnie, eby powiedzie Tedowi, e wszystkie jego prby mogyby posuy jako modelowe zachowania. Ale nie miem. Wydaje mi si, e nie byby zachwycony takim komentarzem. Trzymam wic buzi na kdk i raduj si now atmosfer, jaka zapanowaa w domu.

109

TRZY TYGODNIE PNIEJ Dzisiejszy wieczr jest nieudany. Ted jest bardzo zmczony. Nie ma nastroju sucha, jak Andy marudzi, e nadal nie rozumie uamkw. Ted wypowiada kilka ostrych, ironicznych sw. Potem patrzy na mnie prowokacyjnie, czekajc na spojrzenie mwice: Jeste potworem". Nie daj mu tej satysfakcji. Po chwili mwi, niemal przepraszajco: Ten jego ton dziaa mi na nerwy. Chyba byem dzisiaj zbyt surowy". JA: (od niechcenia) Tak? Przynajmniej wie, e czasami ojciec jest dla niego surowy. Nie jest mimoz. Ojcowie i synowie TRZY TYGODNIE PNIEJ Przysza mi do gowy straszliwa myl. Zaczynam podejrzewa, e ponosz win za nieprzychylne stosunki midzy Andym i Davidem. To musi by prawda. Zauwayam, e kiedy Ted przerywa bjk, chopcy zaraz potem zaczynaj si razem bawi. Zastanawiam si, dlaczego Ted potrafi wprowadzi w ycie teorie doktora Ginotta o rywalizacji midzy rodzestwem, a ja nie. Przecie uczymy si tego samego. Dlaczego nie potrafi zastosowa tych metod? Chyba rywalizacja midzy rodzestwem nie jest moj mocn stron. Jestem zbyt przygnbiona, gdy patrz, jak moje dzieci si bij. W dziedzinie teorii jestem ekspertem. Wiem, e pewna niezgoda jest normalna i nieunikniona. Wiem te, teoretycznie, jak sobie z tym radzi. Powinnam broni bezpieczestwa modszego dziecka, ale tak, by starsze nie czuo si jak napastnik. Powinnam zachca dzieci, eby samodzielnie znalazy rozwizanie. Powinnam osabi zo, pozwalajc dzieciom wyrazi uczucie wrogoci przy pomocy rysunkw, rozmowy lub listu. Powinnam wystrzega si niekorzystnych porwna.

110

I najwaniejsza zasada: nigdy, pod adnym pozorem nie powinnam stawa po stronie jednego z dzieci. Ale kiedy David zaczyna bjk, a Andy prbuje si broni, po czym David atakuje go jeszcze brutalniej, czuj si, jakbym znw miaa pi lat, przypominam sobie, jak starsza siostra uderzya mnie w brzuch i STAJ PO STRONIE ANDY'EGO. Tedowi si to nie zdarza. Wie, jak tego unika. Jego metoda polega na tym, e pozostaje neutralny, a jednoczenie wymaga od kadego dziecka osobistej odpowiedzialnoci. Nie zawsze odnosi to skutek. Niektre bjki przerastaj jego moliwoci. Ale kiedy tylko moe zastosowa nowe metody, robi to o wiele skuteczniej ni ja. Kiedy chopcy wpadaj do pokoju jak dwaj szalecy i kady prbuje wykrzycze swoj wersj wydarze, mam zwyczaj mwi ostro: Nie interesuje mnie, co si stao ani kto zacz. Macie natychmiast przesta!" Ted cytuje dokadnie sowa doktora Ginotta: Jestecie na siebie bardzo li. Chc si dowiedzie, co si stao ale na pimie. Napiszcie, jak to si zaczo, jak si rozwino, co kto powiedzia. I upewnijcie si, e napisalicie o postanowieniach na przyszo". David nie przej si tym, ale Andy napisa dwie strony. Ted przeczyta je na gos i powanie przedyskutowa wszystkie zalecenia na przyszo. Andy czu, e istotnie zosta wysuchany. Innym razem Andy wpad do pokoju z paczem, poniewa David uderzy go mocno pici. David twierdzi, e klepn go tylko dla zabawy. W takiej sytuacji nakrzyczaabym na Davida: Ile razy mam ci powtarza, eby nie tyka brata? Z tego wynikaj same kopoty!" Ted powiedzia: Andy, uwaasz, e David ci mocno uderzy. David, sdzisz, e uderzye go lekko dla zabawy. Kady odczuwa dan rzecz inaczej". Chopcy popatrzyli na siebie. To im dao do mylenia. Ale kiedy Andy rzeczywicie potrzebuje obrony, jego ojciec mu to zapewnia i znowu w inny sposb ni ja. Pamitam, jak David siedzia na plecach Andy'ego i okada go piciami. Moja reakcja byaby taka: Za z niego, ty wielki byku!" Ted cign Davida z plecw brata i krzykn: Kiedy widz, jak bijesz brata, mam ochot uderzy ciebie! Lepiej zejd mi z oczu i to szybko!" David uciek.

111

I jeszcze jedna rnica w naszym podejciu: oczekuj, e David, jako starszy i bardziej dojrzay, bdzie w stanie wykaza wicej zrozumienia dla maego dziecka i wicej samokontroli. Ted tak nie uwaa. Nigdy nie stara si wyrobi w Davidzie przekonania, e bez wzgldu na wszystko powinien by miy dla modszego brata. Syszaam, jak mwi do Andy'ego (ktry celowo stara si rozzoci Davida): Synu, igrasz z ogniem! David si powstrzymuje, ale nie wykorzystuj Jego dobrego serca. Cierpliwo ma swoje granice". Jednak najbardziej podziwiam umiejtno niesienia pomocy chopcom, kiedy s w impasie. Umie ucina pogrki i obrzucanie si wyzwiskami, a jednoczenie uzna punkt widzenia kadego z nich i okreli go sowami. Nie zawsze mu si to udaje,; ale pewnego wieczora w poniedziaek, kiedy jeden z chopcw chcia, eby zgasi wiato, a drugi nie, interwencja Teda okazaa si bardzo skuteczna. (Ja bym im zaproponowaa gotowe rozwizanie: David moe czyta w salonie, a Andy nie zanie. Gdyby ten pomys im si nie spodoba, wymyliabym co innego). Ted skoni ich do samodzielnego znalezienia rozwizania. TED: Sysz, e si sprzeczacie. ANDY: Nie bd spa w tym pokoju. On przez ca noc zostawia zapalone wiato. Bd spa w salonie. On zawsze postawi na swoim tylko dlatego, e jest starszy. DAVID: To nieprawda, smarkaczu. To ty zawsze... TED: Chwileczk. Bez wyzwisk. Skupmy si na problemie.-Andy, chcesz, eby gasi wiato, kiedy idziesz spa, tak? ANDY: Tak! Nie mog spa, kiedy ten tpak pali wiato. TED: Andy, powtarzam: bez wyzwisk! David, twj brat twierdzi, e nie moe zasn przy zapalonym wietle. DAVID: A ja to co? Musz przeczyta pi ksiek, eby dosta pitk z angielskiego! TED: Rozumiem. Andy, David si martwi, bo ma w tym roku duo dodatkowych lektur. ANDY: Dobrze mu tak! TED: Ciebie to te dotyczy. Kiedy sytuacja jest trudna: staramy si jako to zmieni. DAVID: Jak? -Nie mam zamiaru obla przez niego angielskiego^

112

TED: To powany problem: dwaj chopcy, ktrzy maj inne potrzeby, dziel ten sam pokj... Wiecie co? Poczytam sobie w salonie. Pomylcie przez p godzinki, rozwaci ten problem. Moe uda si wam znale rozwizanie korzystne dla obu stron. Dziesi minut pniej, wielce podnieceni, zawoali Teda na gr^ Doszli do porozumienia! David zgodzi si gasi grne wiato i uywa tylko maej lampki. Andy mia zamiar skonstruowa oson, ktr mona by przyczepi do jego ka. Jeli tak dalej pjdzie, to moe pewnego dnia zostan przyjacimi. SOBOTA Ted jest w doskonaym nastroju,, serdeczny, mimo e ma dug list sprawunkw. Wtyka gow do pokoju Andy'ego i prosi, eby --z nim pojecha. Jestem uradowana. Nigdy dotd tego nie robi. Zawsze zabiera ze sob Davida. Andy wzbrania si. Mimo e stosunki pomidzy nimi ukadaj si ostatnio lepiej, jest nadal troch nieufny. Mwi, e musi popracowa nad swoimi rakietami. Ted wydaje si uraony," cauje mnie i zmierza do drzwi. Nagle pojawia si-Andy z butami w rce. Zmieniem zdanie. Chc pojecha". Dobrze" - mwi Ted. Znikaj na kilka godzin. Kiedy w kocu wracaj, na dworze - jest ju ciemno. Andy, prawie w euforii, opowiada mi wszystko ze szczegami: O rnych narzdziach w sklepie z narzdziami, o wielkiej pile w skadzie drzewnym, o tym, e w sklepie z farbami dosta za darmo pdzel, o mitowej wodzie sodowej z czekoladowym syropem. Ted bierze mnie na stron. On te chce opowiada.To by udany dzie mwi. Zdaje si, e ten chopak mnie naprawd polubi". JA: Skd ta pewno? TED: (z niemiaym umiechem) Kiedy wracalimy do domu, pooy gow na moim ramieniu i powiedzia: To by ojcowsko-synowski dzie. Powtrzymy to niedugo, tato?"

113

TYDZIE PNIEJ Mam nadziej, e nie oszukuj sama siebie, ale wydaje mi si, e w cigu ostatnich szeciu miesicy Andy si zmieni. Nie jest to jaka radykalna zmiana. Nadal czsto piszczy, ale potrafi te po prostu rozmawia". Ma koleg Craiga, co prawda tylko jednego, ale za to jest prawdziwym przyjacielem. Nadal bij si z bratem, ale ju nie tak brutalnie i rzadziej. I co najwaniejsze, nie oniemiela go ju wasny ojciec. Coraz czciej wanie do Teda zwraca si ze swoimi problemami, a nie do mnie. Wiem, e przed nami jeszcze sporo pracy, ale przynajmniej Andy jest na dobrej drodze. Nie odgrywa ju roli bezradnego, piskliwego dziecka. Jest teraz wolny i moe spojrze na siebie inaczej. WIECZR PRZED BALEM ABSOLWENTW Kim jest ta elegancka, uwodzicielska kobieta w lustrze? Z pewnoci nie jest niczyj matk! Andy obejmuje mnie: Jeste adna. Oeni si z tob". Trzymaj si z dala ode mnie marudz. Masz cae rce tuste od tuczyka". Nie pozostaa mi nawet odrobina macierzyskiego instynktu. Skupiam si cakowicie na przypiciu klamry do wosw. Dzisiejszy wieczr naley do dorosych. To byo pikne przyjcie. Wymienite jedzenie, nastrojowa muzyka, czarujcy ludzie tacy kulturalni. Nikt nie mia napadu zego humoru. Nie mielimy ochoty si rozstawa. Stary przyjaciel Teda zaprosi kilka par do swojego mieszkania. Rozmowa przy kawie dotykaa rnych tematw: wakacji, dawnych kolegw, ycia w miecie i za miastem, a take dzieci. Dzieci! Kto miaby ochot rozmawia o dzieciach w taki wieczr? Staraam si nie sucha i pozosta w witecznym nastroju. Ale komentarze wdzieray si si do mojej gowy. Nie ma co do tego wtpliwoci, dzieci przychodz na wiat z rnymi charakterami. Wemy mojego najmodszego: jest uroczy, serdeczny, oddaby ostatni koszul. Ale starszy niczym by si nie podzieli. Jest urodzonym skner". Wiem, co masz na myli. Jeden mj syn jest w Princeton, a drugi bdzie mia szczcie, jeli w ogle uda mu si skoczy

114

liceum. Na pewno nie pjdzie na studia. Powiedziaem mu: Nie jeste gupi, tylko leniwy"". Gdybycie tylko zobaczyli moje crki... Nikt by nie powiedzia, e s siostrami. Modsza ma tyle wdziku, porusza si jak baletnica, a starsza cigle co potrca i zrzuca. Mwimy na ni Niezdara". Kto si rozemia. A twoje dzieci, Ted? Masz troje, prawda? Jakie s?" Zadraam. Ted wzruszy ramionami: S takie... jakie s. Raz takie, raz inne". Dajmy spokj filozofii. To nie jest odpowied. No powiedz nam, Jan". Przeszo mi przez myl, e dawniej bez adnych trudnoci wczyabym si do takiej rozmowy, przydzielajc dzieciom stosowne role. Ale teraz dzielia nas otcha dowiadcze. Nie wiedzieli nic o Kennecie ani o Susie. Nie wiedzieli o Andym. Czy mam im o tym opowiedzie? Nie. To zbyt osobiste. Poza tym to nie by odpowiedni temat na przyjcie. Wszyscy wpatrywali si we mnie wyczekujco. Umiechnam si niemiao i wymamrotaam, e zapraszam ich do siebie, eby osobicie poznali moje dzieci. Kto zauway, e zrobio si pno. Nagle wszyscy zaczli szuka paszczy, egna si i obiecywa e bd si czciej spotyka. Czekaam na klatce schodowej, a Ted podjedzie samochodem. Ostatnia rozmowa pozostawia niesmak. Zmartwio mnie to, e nie potrafiam postpi uczciwie. Nie musiaam obnaa duszy, ale mogam przecie co powiedzie. Tylko co? Gdybym moga rzeczywicie powiedzie to, co myl, musiaabym stwierdzi: Drodzy przyjaciele, to, z czego artujecie, wcale nie jest mieszne. Dzieci widz siebie przede wszystkim oczyma rodzicw. Nie chc, ebymy powiedzieli im, kim s, ale kim mog si sta. Wymagaj od nas, ebymy mieli caociow wizj ich osoby i daj pomocy w jej realizacji". Mogam im powiedzie: Nie ma samolubnego dziecka. Jest tylko dziecko, ktre musi pozna rado pync z dzielenia si. Nie ma leniwego dziecka. Jest tylko dziecko, ktremu brakuje motywacji, ktre potrzebuje kogo, kto uwierzy, e potrafi ciko pracowa, jeli mu na tym zaley. Nie ma niezdarnego dziecka. Jest tylko dziecko, ktre powinno

115

wiczy swoje ciao i ktrego sposb poruszania si trzeba zaakceptowa. W dzieciach wszystkich bez wyjtku naley podziwia to, co najlepsze, a ignorowa lub inaczej ukierunkowa to, co najgorsze. Kto podejmie to wyzwanie? Rodzice. Kto oprcz rodzicw moe zmieni siebie tak, aby po jakim czasie dziecko mogo si zmieni? Kto oprcz rodzicw ma tyle siy ducha, eby powiedzie bdzcemu dziecku: Tak byo kiedy, a tak jest teraz. Zacznijmy od pocztku". Komu oprcz rodzicw zaley na dziecku tak bardzo, eby powiedzie brudnemu obdartusowi: Wierz w ciebie. Widz co wicej ni te warstwy brudu. Mog ci ubra we wspaniae szaty ksicia, a wtedy rzeczywicie zostaniesz ksiciem". NAZAJUTRZ Przeczytaam ponownie to, co wczoraj napisaam. Dobrze, e trzymaam jzyk za zbami. Nie mogabym powiedzie tego wszystkiego tamtym ludziom. To by zabrzmiao jak kazanie. Ale co dziwniejsze, mwic do nich", uwiadomiam to sobie. Teraz ju chyba wiem. To jest ostatnia notatka w moim pamitniku.

116

8. Nie zmieniaj umysu: zmie nastawienie

Kiedy David by niemowlciem, siadywaam na placu zabaw, koysaam jego wzek i przysuchiwaam si rozmowom kobiet, ktre narzekay, e tak trudno jest przemwi wasnym dzieciom do rozsdku. Brian nie chce my zbw, chocia matka ostrzega go przed prchnic. Julie nie sprzta zabawek, mimo e codziennie wysuchuje wykadu na temat porzdku. A Lewisowi za kadym razem trzeba przypomina, eby spuka po sobie wod w toalecie. Mylaam sobie wtedy: Co za nieprzyjemne kobiety. al mi ich dzieci". Teraz, kiedy sama mam troje dzieci, nie jestem ju taka krytyczna. Odkryam, e ustawiczne zmuszanie dzieci, eby zrobiy to, co sama uwaam za niezbdne, a one za zbyteczne, moe odebra czowiekowi ca yczliwo. Nie sdz, abym bya w tych odczuciach osamotniona. Przypuszczam, e wikszo rodzicw nie moe znie baaganu, niemycia zbw i niespukiwania wody w toalecie. Dlatego te ilekro ktra z matek opowiada na zajciach, e udao jej si skoni dziecko do wsppracy bez prawienia kaza czy ostrzegania przed konsekwencjami, jestem zawsze pod wraeniem. Mam na myli przede wszystkim Katherine. Ma zwyczaj zmienia nastawienie dzieci i osabia w ten sposb ich opr. Nawet kiedy musi o czym przypomnie, robi to bardzo subtelnie: Chris, nie syszaam wody w toalecie", Patty, mycie zbw przed spaniem!", Dzieci, potrzebna mi pomoc przy zmywaniu naczy". Stosuje Tylko proste, opisowe stwierdzenia. Zwykle pyta ich, w jaki sposb wol wykona jakie zadanie: Czy wolicie umy naczynia przed deserem, czy po?", Wolicie

117

uywa ciereczki do naczy czy szczoteczki?" Jednak swoim zachowaniem daje im do zrozumienia, e kiedy prosi o pomoc, to oczekuje, e j otrzyma. Podoba mi si rwnie jej podejcie w sytuacjach, kiedy wykonana praca nie zadowala jej. Nigdy nie bagatelizuje wysikw dziecka (Czy nic nie potrafisz zrobi porzdnie?"), ale raczej docenia w peni to, co zostao osignite, zanim wskae, co jeszcze naley zrobi. Mwi: Chris, musiae si niele namczy, eby tak wyszorowa ten garnek. Zostao tylko kilka kawakw zeschnitego jajka, o tutaj". Katherine utrzymuje, e chocia unika dyrygowania i szukania winnych, to tylko jedna rzecz ratuje j przed rol klasycznej zrzdy, a mianowicie rozkad zaj. Elastyczny rozkad zaj. Umiecia w kuchni tablic, na ktrej dzieci cigle sprawdzaj i zmieniaj plan obowizkw, ktry samodzielnie ustaliy. Zamiast wdawa si w dugie ktnie, kto ma wyprowadzi psa albo poukada pranie, Katherine mwi: Sprawdcie na planie". W efekcie dzieci kc si przy tablicy i nie przybiegaj ze wszystkim do matki. Ostatnio dzieci wymyliy co nowego: koo, na ktrym zaznaczone s wszystkie obowizki. Co tydzie koo obraca si i wskazuje inny zestaw zaj.

118

Przychylne, rozsdne podejcie Katherine sprawia, e wszyscy czonkowie rodziny dobrze si czuj i nie buntuj przeciwko swoim obowizkom. Jest jeszcze Jedna metoda, ktra zachca do wsppracy. Waham si, czy wspomina tu o niej. Bo czy kto uwierzy, e w sytuacji, ktra wywouje normalnie bitw, niektrzy rodzice potrafi by zabawni? Zabawa zamiast dyskusji? Humor zamiast sprzeczki? Wydaje mi si to zbyt trudne do zrealizowania. Helen jest innego zdania. Mwi, e w jej sytuacji zabawa jest koniecznoci, pozwala zminimalizowa jej naturalne kierownicze zapdy. Kiedy z humorem mwi o tym, co naley zrobi, korzy jest podwjna: dzieci s mniej oporne, a ona sama odpra si. Najbardziej lubi, kiedy udaje jak posta. Pewnego popoudnia Laurie i Billy chcieli pj do sklepu, kiedy pada ulewny deszcz. Mieli na sobie letnie koszulki, a na nogach sandaki. Helen udao si unikn awantury. Dzieci, leje deszcz". Nie, tylko my". Chciaabym, ebycie woyli paszcze przeciwdeszczowe". Ale wychodzimy tylko na chwilk". Przemokniecie". Pobiegniemy". Helen doznaa nagego olnienia i zacza mwi naladujc gos Kaczora Donalda: Co, bez paszczy i kaloszy? zakwa-kaa. Jestem niezmiehnie pohuszony. Wszystkie kaczki musz mie paszcz i kalosze". Dzieci zachichotay i pobiegy do szafy, naladujc gos Kaczora Donalda. Innym razem Billy i Laurie chcieli wyj z domu, zostawiajc baagan w swoich pokojach. Helen cofna ich do drzwi. Zacza mwi chrapliwym gosem gangstera: Okay, spoko! Sprawdziam pokoje na tyach. Straszny bajzel. Nikt nie moe wynie si z miasta, dopki to nie zostanie naprawione. Zrozumiano? I zrbcie to porzdnie, eby wielki papa by zadowolony. Zrozumiano?" I jeszcze jeden przykad baznowania. Helen ogldaa z Billym program o yciu na farmie. W pewnej chwili odniosa wraenie, e naprawd czuje zwierzce zapachy. Zdziwiona, pocigna nosem. Billy, siedzcy koo niej na sofie, zmieni pozycj. Nagle zdaa sobie spraw, skd bierze si ten zapach. 119

Po programie powiedziaa z nosowym akcentem: William, mierdzisz jak skunks! Wskakuj do starej balii i wyszoruj si mydem i szczotk. Masz pachnie przyzwoicie, bo Paw wraca do domu... I adnego gadania, e kpae si "w zeszym roku. Masz ju tyle^ lat, e moesz si wykpa dwa razy do roku". Lee powiedziaa, e chciaaby okazywa wicej poczucia humoru, ale nie jest to takie proste. Jason ma bardzo powane podejcie do ycia. Kada prba potraktowania jakiej sprawy z humorem napotyka-na jego komentarz; Ha,-ha, bardzo mieszne". Z kolei Susie w takiej sytuacji patrzy na ni nie rozumiejcym wzrokiem. Jedynie Michael potrafi dopasowa si do jej artobliwego tonu. - Nawet kiedy jest picy, ma ochot do zabawy. Lee opowiadaa "nam, jak pewnego ranka wesza do pokoju, eby go obudzi i zastaa bezksztatn mas cakowicie zakopan pod kodr. Hej powiedziaa Czy to d podwodna? Moe by si wynurzya? Wystawia peryskop spod kodry? A moe chce koysa si pod wod jeszcze przez pi minut?" Michael wystawi jeden palec i poruszy nim. Innym razem zastaa go siedzcego na ku i przytoczonego rozmiarem baaganu w pokoju.., Nic dziwnego pomylaa Lee, patrzc na -warstwy kamykw na pododze e na nic nie ma miejsca". Zesza na d i po piciu minutach wrcia z pustymi kartonami od butw i z pyt. Michael powiedziaa sprztanie pokoju to cika praca, ale nie mona si zaamywa. Dzisiaj zrobimy to byskawicznie". Wczya pyt z marszem. Ta muzyka podniesie nas na duchu przekrzykiwaa orkiestr wojskow a tutaj masz pudeka na swoje skarby". Michael umiechn si i zeskoczy na podog, a potem w rytm muzyki zacz ukada swoje skarby w pudekach. > Roslyn twierdzi, e umie radzi sobie z problemami, wykorzystujc poczucie humoru, ale nigdy w danej chwili, dopiero troch -pniej. Dopiero gdy dzieci spokojnie pi i w caym domu pa-

120

nuje cisza, wraca jej poczucie humoru. Gdy tylko przyoy piro do papieru, zaczyna si czu lepiej. Jej pierwsze prby s zawsze ostre, ironiczne i niezbyt dobre. Potem zmienia tekst tak dugo, a wyraa on dokadnie to, co chciaa powiedzie. Oto kilka sytuacji, ktre skoniy j do pisania. Kiedy problem mycia zbw stan W martwym punkcie, Roslyn narysowaa obrazek.! przyczepia go do lustra w azience. : KTRE ZBY S TWOJE? Nikt nas nie kocha. Popsujemy si i wypadniemy. NIE MYTE Czujemy si wietnie! Przetrwamy cae ycie! STARANNIE SZCZOTKOWANE Kiedy wieczorem przed pjciem spa zaczy si regularne bitwy, Roslyn napisaa list na maszynie i pooya kartk z tym tekstem na poduszce kadego dziecka. Brzmia on tak: Refleksje na temat chodzenia spa .... ^: Id do eczka wczenie Z umiechem na ustach i grzecznie Rodzice bd si cieszyli I w przyjani z tob yli. Inaczej te bywa moe: Gdy spa idziesz o pnej porze Gdy ci trzeba przypomina My si zocimy, a ty zy rankiem wylewasz.

121

Niniejszym prosimy o sugestie dotyczce pory chodzenia spa, co przywrci w naszej rodzinie spokj i harmoni. Prosz uzupeni puste miejsca poniej. Sdz, e powinienem by w ku midzy .......a...... Sdz, e wiato powinno by gaszone midzy .......a....... Kochajca mama Kiedy Roslyn bezskutecznie prosia o pomoc w kuchni, sporzdzia nastpujc notatk, ktr przyczepia do drzwi. KRYZYS W KUCHNI Kiedy ostatnio widziano kuchark, dreptaa po kuchni i odgraaa si, e zrezygnuje. Zaufane rda donosz, e ze zoci walia w ziemniaki i mruczaa: To za wiele dla Jednej osoby! Nie mog w pojedynk prowadzi caej restauracji!" W tej sytuacji prosimy wszystkich klientw, eby jak najprdzej zgosili si do pomocy. Potrzebni s pracownicy do: wyczyszczenia stow umycia porcelany i pmiskw zaadowania naczy do zmywarki wypolerowania garnkw i patelni zamiecenia podogi Prosz wybra i zaznaczy dwie prace. P.S. Dowiadczenie nie jest wymagane. Bezpatne przyuczenie do pracy. Jak wida, istniej rodzice, ktrzy potrafi unikn zwykych star i dziki poczuciu humoru pobudzi ducha przyjacielskiej wsppracy. Co za osignicie! Ale naley powiedzie wicej o korzyciach pyncych z dobrego nastawienia. Nie ograniczaj si one wycznie do pozyskiwania wsppracownikw. Kiedy zwycia dobry nastrj, czsto zdarzaj si dobre rzeczy. Zarwno doroli jak i dzieci wykazuj wicej chci do dziaania, wicej odpowiedzialnoci i pomysowoci. To, co nieprawdopodobne, nagle staje si moliwe. Uwolnione impulsy mioci przenikaj cay dom.

122

Zy nastrj moe by rwnie zaraliwy! Dopiero kiedy miaam wasn rodzin, odkryam, jak atwo ulegamy nastrojom dzieci. Ja sama mam tendencj, by zoci si, kiedy dziecko si zoci, czu zniechcenie, gdy ono jest zniechcone i w kocu pogbia jego niedobry nastrj. Dlatego te kiedy ktrakolwiek z kobiet opowiada, jak udao Jej si oddzieli swj nastrj od nastroju dziecka, czuj si przygnbiona. Gdy sucham tych relacji, odnosz to samo wraenie, ktre miaam jako dziecko, gdy krlik w filmach animowanych skaka ze skay. Kt mg przewidzie, e w ostatniej chwili Jego uszy zamieni si w skrzyda, a ogon w migo i e poszybuje przed siebie, lekcewac ziemskie przyciganie? Przedstawi teraz dwie moje ulubione historie z cyklu: To si nigdy nie uda. W obu przypadkach rodzicom, wbrew wszelkim przesankom, udao si zmieni nastrj dziecka. Wymazywanie (W tej historii Helen ratuje dzie dziki zastosowaniu zasady doktora Ginotta: Wyma i zacznij od pocztku".) Wczesny ranek, sypialnia Laurie. LAURIE: Mamusiu, co mam dzisiaj woy? HELEN: A moe jedn z tych licznych spdniczek, ktre kupiymy do szkoy? Wcale ich nie nosisz. LAURIE: Nie podobaj mi si. HELEN: Przecie sama je wybraa! O, moesz woy t plisowan spdniczk. Bdziesz w niej wyglda jak szkockie dziewcz. LAURIE: Nie chc wyglda jak szkockie dziewcz. Chc woy spodnie. HELEN: Cigle nosisz spodnie. Troch odmiany nie zaszkodzi. Jeli nie podoba ci si ta plisowana, to moe woysz niebiesk z guzikami? LAURIE: Nie, bo gryzie. HELEN: Moesz pod ni woy haleczk. LAURIE: (bliska ez) Nienawidz haleczek. HELEN: (do siebie) Znowu to samo. Narzucam swj gust. Nie

123

pozwalam jej samodzielnie podj najgupszej decyzji... Jak z tego wybrn? (gono) Laurie, wymamy to! LAURIE: Co takiego? HELEN:- Wymamy i zacznijmy od pocztku. Udawajmy, e dopiero weszam do twojego pokoju, eby ci obudzi. / Helen wychodzi, zamyka za sob drzwi, czeka chwil, po czym puka. LAURIE: (niechtnie) Prosz. HELEN: Dzie dobry. Czy kto mnie pyta w co si dzisiaj ubra? LAURIE: Mhm. HELEN: Zanim kto zdecyduje, co na siebie woy, powinien - "zada sobie pytanie, jak si czuje: ,Czy dzisiaj mam ochot na stare brzowe spodnie, czy na now spdniczk? Czy wol puszysty ty sweter, czy bluzk w-kwiatki?" LAURIE: (zastanawia si przez chwil) Mam ochot na... niebieski sweter i stare brzowe spodnie. HELEN: Oto omioletnia dziewczynka, ktra wie, czego chce! LAURIE: (niemiao) Niebieski, to mj- ulubiony kolor.. . Michael i kangur (W tej historii Lee zmienia atmosfer dziki odrobinie fantazji.) Pewnego popoudnia Lee przyapaa Michaela, jak boksowa nowego szczeniaka Muffina. Kazaa mu przesta. Michael twierdzi, e Muffin wie, e to tylko zabawa, i dalej bi psa. Lee pomylaa: Jak mam do niego dotrze? Zakaza mu zabaw z pieskiem przez tydzie? Zagrozi, e wszystko powiem ojcu? Pouczy go surowo?" Ju chciaa zacz przemow na temat okruciestwa wobec zwierzt, gdy przypomniaa sobie sowa doktora Ginotta: Nie zmieniaj umysu., zmie nastawienie". Postanowia sprbowa. LEE: Michael, widz, e lubisz brutalne zabawy... Wiesz,

124

co powinnimy zrobi? Wysa list do Australii i poprosi, eby nam przysali kangura z bokserskimi rkawicami. Michael przesta bi psa i popatrzy na matk. Szczeniak uciek do kta. LEE: (kontynuujc temat) Zbudowalibymy mu ma bud ze specjalnym otworem na ogon. MICHAEL: (chichoczc) Mgby spa w moim pokoju. LEE: Przy twoim ku! Kiedy tylko chciaby si poboksowa, miaby pod rk dobrego przeciwnika. Lee uklka na pododze i przemwia agodnie do pieska. LEE: Nie jeste kangurem, prawda, Muffin? Jeste maym szczeiaczkiem i wcale nie lubisz ostrych zabaw. ^ Michael przykucn obok niej na pododze i pogaska pieska. LEE: (nadal do psa) Lubisz gaskanie, klepanie i delikatne. zabawy, prawda? MICHAEL: (pocierajc nosem nos szczeniaka) Bardzo delikatne. Nie wiem, co mnie tak porusza w tych historiach. Chyba idea, e rodzice s w stanie odmieni ponury nastrj dziecka, posugujc si humorem i wyobrani. Co za wspaniay sposb postpowania! Ale jestem na tyle realistk, eby zdawa sobie spraw, e humor jest rzecz ulotn nie zaley od inteligencji ani od umiejtnoci, nie mona go mie na zawoanie. Jak dotd tylko dorosym przyznaam umiejtno wywoywania dobrego nastroju. Ale minabym si z prawd, gdybym zakoczya ten rozdzia, nie wspomniawszy o prawdziwych mistrzach zabawy i specjalistach od szybkich zmian nastroju o samych dzieciach. To wanie one potrafi przeskakiwa od smutku do wesooci z atwoci dawno zapomnian przez dorosych. Nieraz proponuj rozwizania, ktrych nikt z dorosych nie byby w stanie wymyli. Na szczcie nie: maj naszych zahamowa. Oto drobny przykad z ycia mojej rodziny.

125

Wracalimy razem samochodem z meczu ligi modzikw. Panowaa absolutna cisza. David cztery razy nie trafi kijem w pik, i to na oczach caej rodziny. Jego ponury nastrj wypenia kady milimetr przestrzeni. Zrobiabym wtedy wszystko, eby poprawi mu humor. Mylaam intensywnie, ale nic nie przychodzio mi do gowy. W kocu David si odezwa. DAVID: Nie nadaj si do ligi modzikw. Nie nadaj si nawet do ligi podwrkowej. Nale do ligi pieluszkowej. OJCIEC: Musz przyzna David, e podziwiam ci. Czujesz si tak podle, ale nie stracie poczucia humoru. Zastanawiam si, jak zdobywaoby si punkty w lidze pieluszkowej. DAVID: (markotnie) Gdyby zrobi numer jeden", to zdobyby pierwsz baz. JILL: (z nagym zainteresowaniem) To eby zdoby drug baz, trzeba by zrobi numer dwa". Andy podskakiwa na tylnym siedzeniu, podniecony. ANDY: Wiem, jaki by by ostateczny wynik! Wszyscy spojrzeli na niego. ANDY: (triumfalnie) Biegunka! Pi osb wybuchno miechem. Rozumiecie teraz, co miaam na myli?

126

RODZICE TO TE LUDZIE

127

128

9. Czujemy to, co czujemy

Przerzucaam kartki mojego notesu. Ogarnia mnie niepokj za kadym razem, gdy napotykaam na ktre ze stwierdze doktora Ginotta dotyczce uczu rodzicw. Rodzice powinni szanowa wasne ograniczenia". Moemy udawa troch milszych, ni jestemy, ale nic po- nadto" Wane jest zaakceptowanie tego, co czujemy w danym momencie". Naley by szczerym wobec dzieci". Dlaczego te stwierdzenia wprawiay mnie w taki niepokj? Wydaway si cakowicie rozsdne, cakowicie logiczne. Przeczytaam je raz jeszcze. I wtedy doznaam olnienia. U podstaw kadego z tych zda tkwio przewiadczenie, e kady wie, co czuje. Im duej si nad tym zastanawiaam, tym bardziej czuam si zakopotana. Moe ja nie zawsze wiem, co czuj! Ta myl zaniepokoia mnie. Prbowaam si przekonywa: Bzdura! Wiesz doskonale, jakie masz zdanie na wiele kontrowersyjnych tematw: wyzwolenie kobiet, zalegalizowanie marihuany, opieka spoeczna, napicia na Bliskim Wschodzie, koedukacyjne akademiki. Nie masz adnych wtpliwoci. Cakowita jasno!" Ale to mi niewiele pomogo. W gbi duszy wiedziaam, skd bierze si mj niepokj. Chodzio o dzieci. Gdy tylko w pobliu pojawiao si ktre z dzieci, caa Jasno mylenia znikaa. Ten wewntrzny mechanizm ktry mia mnie jasno informowa o moich uczuciach zawodzi, kiedy na scen wkraczay dzieci. To byo niemal zabawne, mona by wymyli kawa: o matce, ktra tak bardzo chciaa pomc dzieciom w okreleniu ich uczu, e prawdopodobnie nie potrafia ju zdefiniowa wasnych.

129

Przykadem niech bdzie zdarzenie z ostatniej niedzieli. Leaam na sofie, czytajc gazet, kiedy wpady dzieci woajc: Mamusiu, tata obieca, e pjdziemy na lody, a teraz mwi, e do wieczora bdzie zajty rachunkami!" Pomylaam: Tak im na tym zaley. Zabior ich". Odsunam gazet i wstaam z wygrzanej sofy. Potem sprawy potoczyy si tak: Okay, wszyscy do samochodu". Dzieci, nie haasujcie tak, prosz!" No, zdecydujcie si. Jakie chcecie lody?" Uwaaj, ld si topi! Zabrudzisz cae siedzenia!" Wic nie mieli smaku, ktry lubisz. Czy musisz si tak dziecinnie zachowywa?" Ani chwili wytchnienia! I to przez duszy czas! Caa wyprawa skoczya si jednym wielkim marudzeniem. Co si zdarzyo? Postanowiam by mia", chciaam, eby wszyscy czuli si szczliwi, a w efekcie nikt nie by zadowolony. Najwyraniej le oceniam swoje uczucia. Mylaam, e potrafi by mia". By moe w rzeczywistoci czuam al nie wiem, co czuam. Zastanw si! Czy osoba zmuszona do jakiego dziaania jest w stanie zignorowa swoje prawdziwe odczucia? Chirurg nie poddaby si przecie presji bycia miym" i nie wykonaby kilku operacji dziennie wicej. To by zagraao bezpieczestwu pacjentw. Akrobata chodzcy po linie nie wykonaby jeszcze jednego numeru, gdyby lina si koysaa. To byby jego ostatni numer. Kierowca ciarwki nie jechaby ca noc, gdyby czu, e opadaj mu powieki. Nigdy nie dotarby do celu. I oto ja, wykonujca najbardziej absorbujc prac: wychowywanie dzieci, bez przerwy zaprzeczaam wasnym uczuciom, jak gdyby nie miao to adnych konsekwencji. Jak mogam tak bardzo zatraca wasn osobowo, gdy w gr wchodziy dzieci? Dlaczego zawsze wpadaam w t puapk zachowywaam si inaczej, ni nakazyway moje odczucia? Co si ze mn dziao? Przyszli mi na myl moi rodzice. Wydawali si nie mie wtpliwoci. Wiedzieli dokadnie, co czuj, gdy chodzio o dzieci. Syszaam to setki razy: Dzieci s naszym yciem". Najbardziej zaley nam na ich zdrowiu i szczciu". adne powicenie z naszej strony nie jest zbyt wielkie".

130

Ich ycie polegao na cakowitym oddaniu. Dzieci byy najwaniejsze. Jaki by mj stosunek do tego? Oczywicie odrzuciam tak postaw! Byam nowoczesn matk, szukaam nowych sposobw. Nie odpowiaday mi te staromodne pojcia wymagajce cakowitego powicenia. Czy rzeczywicie? To dlaczego odczuwaam zakopotanie, kiedy pewne myli (takie, ktre moi rodzice odrzuciliby ze zgroz) przychodziy mi do gowy: Chc mie wasne ycie, niezalene od dzieci". Wychowywanie dzieci jest moe wzniosym celem, ale czasami ani troch mnie to nie obchodzi". Przytacza mnie codzienna rutyna, a dzieci s cigle mae. Jeszcze tyle lat przede mn". Czasami nawet nie lubi wasnych dzieci". Kiedy przeciwstawiam te myli dewizie rodzicw: Alles jur die Kinder, poczuam si jak potwr. A mass media wcale nie poprawiay mi samopoczucia. Radio, telewizja i magazyny przekazyway rodzicom jednakowy, niepokojcy wizerunek. Wychowywanie dzieci to naturalne, spontaniczne, radosne dowiadczenie (och, bywaj takie momenty, a z odrobin poczucia humoru mona przetrwa burze). Trzeba umie si odpry. Jeli rodzice to potrafi, to dzieci rwnie. Wszystkie obowizki rodzicw mona okreli sowem bardziej: bardziej elastyczni, bardziej twrczy, bardziej wyrozumiali, bardziej skorzy do zabawy, bardziej pomocni. I naley robi wicej! Zabiera dzieci na wycieczki. Kupowa im zabawki pobudzajce wyobrani. Bawi si z nimi i podwysza ich iloraz inteligencji. Docza do niadania szkolnego domowe przysmaki. Trzeba by pomocn matk. Przewodzi w lokalnej spoecznoci. By idealn matk, wzorem do naladowania. By supermatk! Te mdre sowa byy chyba adresowane do jakiego ideau bez skazy, poczenia Mary Poppins, Joanny d'Arc i Florence Nightingale. aden zwyky miertelnik nie by w stanie sprosta tym wymaganiom. Nagle przyszo mi co do gowy. Istniao zadziwiajce podobiestwo pomidzy zaleceniami dawnych i obecnych pokole. Zarwno wtedy jak i dzi wymagano, by zapomnie o sobie

131

w takim stopniu, w jakim czynili to wici czy mczennicy. Ale dawniej mona byo przynajmniej obnosi si ze swoim mczestwem. Dzisiaj oczekuje si od nas, bymy dawali wicej, robili wicej i umiechali si. Nie ma miejsca na negatywne myli. Rozbieno pomidzy tym, co naprawd czuj, a tym, co zdaniem innych powinnam czu, sprawiaa, e miaam wraenie, i znalazam si w puapce. Doktor Ginott czsto mawia: Rodzice maj niepotrzebne poczucie winy". By moe moje poczucie winy byo niepotrzebne, ale miaam je, skaniao mnie do tego, bym bya mia, cho czuam co innego; nakazywao mi dawa, kiedy nie miaam ju nic do zaofiarowania, zmuszao do przekraczania wasnych ogranicze- rzadko pozwalao mi na luksus okazywania prawdziwych uczu. Przysza mi na myl zdumiewajca rzecz. Pozwalaam dzieciom okazywa wasne uczucia, nawet te negatywne. Czy mogabym sobie samej przyzna takie prawo i nadal uwaa si za dobr matk? Ta myl poruszya mnie. Miaam wraenie, e odkryam co istotnego-Kiedy opowiedziaam grupie o swoich przemyleniach, okazao si, e dotknam draliwego tematu. Ich poruszenie byo rwne mojemu. Zaczymy wsplnie zgbia zagadnienie. Nasza dyskusja musiaa odnie jaki skutek, poniewa na nastpnych zajciach posypay sie opowieci zawierajce ten nowy element. Kiedy przysza kolej na mnie, obwieciam: _ Chciaabym opowiedzie to jako pierwsza! Wanie wracaam do domu z zakupw wszystko dla Davida. Byo pno i zimno i zastanawiaam si, jak przygotowa szybko jak kolacj. Nie zdyam jeszcze zdj paszcza, gdy David poprosi o zup. Nie miaam zamiaru podawa zupy, ale zaczam automatycznie szuka puszki. Mylaam: Dlaczego nie? Jak kochajca matka moe nie da synowi gorcej zupy w taki zimny wieczr?" Potem przypomniaam sobie nasz dyskusj i uderzya mnie myl, e wcale nie czuj si kochajc matk czuam si wyczerpana -. Znalezienie puszki, otwarcie jej i mycie dodatkowego naczynia wydawao mi si w tym momencie ponad siy. Powiedziaam David, nie bdzie zupy! Czuj si wyczerpana. Przydaaby mi si pomoc. Czy mgby obra marchewk?" Czy wiecie, co si stao? Gdy pomylaam, e zaraz wybuchnie burza David powiedzia: W porzdku. Ile mam obra?" To nie

132

wszystko. Nastpnego wieczora wszed do kuchni, popatrzy na mnie i powiedzia: Mamo, czy jeste dzisiaj w dobrym nastroju? Czy nie miaaby nic przeciwko temu, eby zrobi zup?" Czy nie miaaby nic przeciwko temu? Byam tak poruszona, e dla odmiany mj syn zainteresowa si, Jak si czuj, i zapytaam tylko: Jak zup by chcia?" Doktor Ginott powiedzia: Daa pani synowi co znacznie waniejszego ni gorca zupa. Okazaa mu pani, co naprawd czuje, i daa moliwo zainteresowania si potrzebami drugiego czowieka. Inne kobiety umiechay si z aprobat. Wszystkie oprcz Katherine. Wydawaa si zakopotana. Nie potrafi do koca identyfikowa si z t histori. Chyba dlatego, e w moim domu zawsze waniejsi byli doroli. Rodzice nie proponowali, eby dziecko obrao marchewk, oni tego oczekiwali. I adnemu dziecku nie przyszoby do gowy prosi o co specjalnego. Wiedzielimy, e musimy zje to, co nam podano. Taka sytuacja nie byaby dla mnie problemem. Mogabym z atwoci powiedzie: Nie bdzie zupy, kochanie" i nie czuabym potrzeby wyjaniania tego. Suchajc Katherine mylaam: To dla niej takie atwe! To, co ja staram si wywalczy, ona ma we krwi". I spodziewaam si, e dla mnie, bez wzgldu na to, jak usilnie bd si stara, zawsze pozostanie to walk. Zawsze bd zwalcza moj naturaln skonno, eby o swoje potrzeby troszczy si na kocu. Odezwaa si Roslyn: Ta sytuacja z zup dla mnie rwnie nie byaby problemem. Nie mam kopotu z wyraeniem swoich potrzeb, kiedy sdz, e mam racj. A w tym przypadku racja bya po stronie Jan. Bya spita, bo chciaa szybko przygotowa kolacj. Miaa prawo czu si tak, jak si czua. Doktor Ginott przerwa jej: Roslyn, nikt nie potrzebuje powodu, eby czu to, co czuje. Sam fakt, e to czuje, jest wystarczajcym powodem. Roslyn kontynuowaa, jak gdyby wcale nie dotary do niej jego sowa: Na przykad wczoraj po poudniu byam bardzo zmczona. Spaam dobrze w nocy, wic nie wiem, dlaczego byam zmczona. Kiedy dzieci prosiy mnie, ebym posza z nimi na ywy po szkole, zmusiam si i zabraam je.

133

Doktor Ginott stwierdzi: Roslyn, rodzice nie musz by do niczego zmuszani nawet przez siebie samych. Pani i pani dzieci odnielibycie wiksz korzy, gdyby pani powiedziaa: Dzieci, jestem zmczona. Id na p godziny do pokoju, eby odpocz. Wiem, e bdziecie si w tym czasie cicho bawi". A potem powinna pani pj do swojego pokoju i powiesi na drzwiach tabliczk Nie przeszkadza". Przez sal przebiego westchnienie. Ja rwnie poczuam wielk ulg. Jeli doktor Ginott dawa Roslyn przyzwolenie na wszystkie jej uczucia, to ja powinnam sobie rwnie da takie przyzwolenie. Przez kilka nastpnych dni nastawiam si na uczucia". Z pocztku niektre z nich wydaway si niejasne, ulotne, trudne do okrelenia. Z czasem nabraam wprawy i zaczam je atwiej identyfikowa. W sobot, na przykad, kady chcia ode mnie czego innego. Zamiast automatycznie spenia ich zachcianki, pomylaam: Co naprawd czujesz w tej chwili, Janet? Tylko bez wymwek i usprawiedliwie!" Odpowiedziaam sobie: Czuj si tak jak rozcigany na wszystkie strony kawaek materiau". Czuj, e nie znios ju ani jednego zabierz mnie, kup mi, podaj mi". Mam ochot trzepn kade z nich w t rozkrzyczan buzi". Do dzieci powiedziaam: Sysz, e dacie wielu rnych rzeczy. Ale w tej chwili musz co przemyle. Kiedy wrc, porozmawiamy o waszych sprawach". Przespacerowaam si po osiedlu, czujc si zadziwiajco lekko. Miaam nawet satysfakcj, e udao mi si tak postpi. Co to za ulga mc pokaza swoj gorsz stron! I poczuam si pync z faktu, e te najgorsze uczucia min, e jeli je odczuwamy, to nie znaczy wcale, i mamy si le zachowywa. Przecie wcale nie uderzyam dzieci. Opisaam to dowiadczenie pozostaym kobietom. Lee bya nastawiona sceptycznie. No dobrze powiedziaa potrafisz sobie jako poradzi z negatywnymi uczuciami. Ale co z tego, e umiesz okreli, co czujesz, jeli nic z tym nie moesz zrobi? Przyznaj, e cza-

134

sami czuj ogromn niech do dzieci. I co mi to daje? Wracam do domu z zakupw z omioma cikimi siatkami i prosz o pomoc. Kto odkrzykuje: Zaraz zejd, mamo". Czekam i nikt si nie zjawia. Kiedy znajdowaam dla nich wytumaczenie: Ach, to tylko dzieci". Ale teraz rozumiem, e czuj ogromn niech, gdy musz baga o pomoc. Chciaabym, eby pomagay mi chtnie i z wasnej woli. Woam jeszcze raz: Czekam. Lody si roztopi!" Kiedy sysz: Chwileczk, mamo", mwi do siebie: Do diaba z nimi!" i sama wnosz siatki do domu. I przez cay wieczr a si we mnie wszystko gotuje. Chc powiedzie, doktorze Ginott, e z samego faktu, i zdajemy sobie spraw, co czujemy, nie wypywa automatycznie rozwizanie. Doktor Ginott odpar: Lee, pani wtpliwoci s uzasadnione. Bywaj takie chwile, kiedy zdajemy sobie spraw z wasnych uczu, ale i tak nic nie moemy z tym pocz. Wiemy te, e s takie uczucia, ktrych lepiej nie wyraa. Na pewno nie powiedziaaby pani do atrakcyjnego mczyzny na przyjciu: Obserwuj pana i myl sobie, e byby pan cudownym kochankiem". Moliwe, e wanie to by pani czua, ale przecie nie wyrazi pani tego na gos. W sytuacji, ktr pani opisaa, Lee, byoby lepiej, gdyby pani rodzina zdawaa sobie spraw, co pani czuje. Mogaby pani powiedzie dzieciom to, co powiedziaa nam: Kiedy prosz o pomoc i nie otrzymuj jej, czuj al... Chciaabym, ebycie byli chtni do pomocy... Kiedy musz sama wnosi siatki, wszystko si we mnie gotuj!" Gdyby to nie poskutkowao, mogaby pani powiedzie: Wnosz siatki sama i macie teraz rozalon matk!" Dzieci musz wiedzie, e gro im niemie konsekwencje, jeli nie reaguj na prob o pomoc. Grupa postanowia, e nie bdziemy na razie rozmawia o uczuciach, ktrych nie mona wyrazi, ani o problemach, ktre nie maj rozwizania. Skoncentrujemy si na tych uczuciach : i na tych sytuacjach, dla ktrych mona znale wyraz, przynajmniej czciowo. Co do mnie miaam ju du wpraw w identyfikowaniu jednego uczucia, ktre wczeniej ignorowaam. Mona by je opisa jako mocny ucisk w brzuchu, ktry towarzyszy mi w chwilach, gdy szybko musiaam podj decyzj. Zwykle chodzio przy tym

135

o sprawy wymagajce pewnego namysu. Kiedy teraz czuj ucisk w odku, to zapala si jakby czerwone wiato: Stop! Jeste w rozterce. Co ci tak gnbi, e rozbola ci odek. Potrzebujesz czasu do namysu, musisz zastanowi si, co Jest wane, a co mniej wane". Odkryam, e kiedy miaam do czasu, potrafiam znale w sobie wicej siy. Opowiedziaam grupie o tym, jak Andy prosi mnie, ebym zostaa przewodniczc komitetu klasowego. Powtarza t prob przez ostatnie trzy lata i z kadym rokiem tumaczyam si bardziej kwiecicie. Tym razem zabrako mi wymwki. Ju chciaam si zgodzi, ale powstrzyma mnie znajomy ucisk w odku. Powiedziaam: .Andy, musz to przemyle. Powiem ci po kolacji". Rozwaaam to przez nastpn godzin. Czy chciaabym by przewodniczc komitetu klasowego? Na sam myl robi mi si niedobrze". Bd si le czua, jeli odmwi". Co si ze mn dzieje? Inne kobiety si tego podejmuj i nie robi problemu". Ale te telefony, zbieranie pienidzy, organizowanie zabaw, szukanie ochotnikw do pomocy". NAPRAWD TEGO NIE CHC". Kiedy Andy przyszed do mnie po kolacji, byam przygotowana. Andy, rozwayam powanie twoj prob, poniewa wiem, e ci na tym zaley. Kochanie, odpowied brzmi: nie. To nie jest zajcie dla mnie. Ale powiem ci, co chciaabym robi. Z przyjemnoci pojad z wami na wycieczk. Jeli nie masz nic przeciwko temu, to zadzwoni do twojej nauczycielki i powiem, eby wpisaa mnie na list chtnych". Doktor Ginott skomentowa to tak: Dzieci s mistrzami w wytrcaniu nas z rwnowagi. Zadaj mnstwo pyta i daj natychmiastowych odpowiedzi: Mamo, moemy kupi psa?", Tato, czy dostan nowy rower?" Nie jestemy komputerami, ktre mog udziela natychmiastowych odpowiedzi. Kiedy mamy troch czasu do namysu, odkrywamy, e nie jestemy wcale w sytuacji bez wyjcia. Po namyle przychodz nam do gowy nowe moliwoci. Zwrcie uwag, co jeszcze si dzieje, kiedy przemylimy nasz decyzj. Nasze odpowiedzi maj cakiem inn jako. Mwimy tak" uprzejmie, a nie ze zoci. Nawet jeli powiemy nie", to bierzemy przy tym pod uwag uczucia dziecka.

136

Jednake jeden aspekt historii, Jan, zaniepokoi mnie: twoje pytanie Co si ze mn dzieje? Dlaczego nie jestem taka jak inne matki?" Takie pytanie sprawia tylko kopot. Zawiera domniemanie, e powinnimy odczuwa tak, jak inni ludzie. Nie jestemy innymi ludmi. Jestemy sob. Ty to ty. Wracamy znowu do tego samego. Moemy czu tylko to, co czujemy. I istotnie nasze odczucia s zupenie rne, i to we wszystkich dziedzinach. Jedna matka uwielbia piec razem z dziemi, a inna nie cierpi, kiedy ptaj si po kuchni; jedna lubi czyta gono caej gromadce, a inna wzdraga si na sam myl. Wszyscy mamy swoje mocne strony i ograniczenia. A doroso wymaga, abymy zaakceptowali nasze bardzo ludzkie ograniczenia. Mona byo usysze bzyczenie muchy. Kada z kobiet rozwaaa swoje ograniczenia". Czy rzeczywicie potrafi je zaakceptowa? Czy w ogle potrafi si do nich przyzna? Evelyn przerwaa cisz. Powiem pastwu, co jest dla mnie najokropniejsze. Moment, kiedy dzieci mwi, e nie lubi z nimi gra. I to jest prawda. Robi mi si niedobrze, gdy przychodz do mnie z warcabami albo tali kart. Naprawd nie lubi w nic gra. A grasz? zapytaa Roslyn. No... tak odpara Evelyn jeli mam czas. To znaczy... czy matka nie powinna gra z dzieckiem? Czy ono nie ma prawa tego wymaga? Evelyn powiedzia doktor Ginott gdzie jest napisane, e matka musi gra w karty z dzieckiem? Powiedz mi, czy przeczytaa wszystkie ksiki, ktre chciaaby przeczyta albo czy suchaa wszystkich utworw, ktrych chciaaby sucha? Evelyn otworzya usta. To znaczy wykrzykna e niepotrzebnie graam w wojn, w makao i w tysica?! Ale, doktorze Ginott zaprotestowaa Roslyn ja lubi gra w karty z dziemi. To jedyna rzecz, jak mog robi razem i nie bi si. Czy chce pan powiedzie, e nie powinnam tego robi? Chc powiedzie odpar doktor Ginott e powinnimy robi to, co nie jest sprzeczne z naszymi odczuciami. Jeli na sam widok kart Evelyn robi si niedobrze, to lepiej eby nie graa z dziemi w wojn, bo mogaby wywoa wasn wojn.

137

Z drugiej strony, jeli rodzice lubi gra z dziemi w karty, to wtedy jest to przyjemna rozrywka dla wszystkich. Dzieci potrzebuj szczerych reakcji. Jeli z naszych sw wynika co innego, a z gestw i tonu gosu co innego, to czuj si rozkojarzone. Ale przypumy powiedziaa Roslyn niespokojnie e nasza szczera odpowied nie stanowi dla dziecka adnej pomocy. Ja na przykad nie cierpi prowadzi samochodu, ale jeli si mieszka na przedmieciu, to jest to konieczno. Musz podwozi Amy do koleanek, do biblioteki, na lekcje fortepianu, na zbirki harcerskie, do ortodonty. Trac p dnia na zawoenie jej i odbieranie. Przecie nie mog mie o to alu do Amy. Nie moe nic na to poradzi. Mwi wic: Wskakuj, kochanie!" tak serdecznie, jak tylko potrafi. Chciabym to zobaczy powiedzia doktor Ginott. Podejrzewam, e tylko pani usta si miej. Roslyn, czy sdzi pani, e crka nie zdaje sobie sprawy, e to pani denerwuje? Na pewno tak. I na pewno atwiej poradzi sobie z prawdziwymi uczuciami ni z faszywym umiechem. Czy sugeruje pan, e powinnam jej powiedzie, e jest pitym koem u wozu i przesta j wozi? Sugeruj powiedzia doktor Ginott eby w takiej sytuacji rodzice potrafili zada sobie pytanie: Kto ma problem?" Jeli dziecko ma problem, dziecko o tym mwi. Jeli matka ma problem, matka o tym mwi. Mwi o swoich uczuciach. Nie obwinia i nie oskara. Sowo klucz to ja". Moga pani powiedzie: Amy, mam problem. Niektrzy ludzie lubi prowadzi. Ja tego nie cierpi. Za kadym razem kiedy musz siada za kierownic, myl sobie: "Musz przerwa to, co robi, woy paszcz, wyj na zimno, otworzy drzwi do garau, poszuka kluczykw i uruchomi silnik". Sama myl o tym jest dla mnie nieprzyjemna". Co si teraz dzieje? Amy musi si pogodzi z tym, e nie cierpi pani prowadzenia samochodu. Moe koleanki mogyby czasem wpada do niej. Moe mogaby chodzi piechot do biblioteki czy na zbirki. Spacer jest zdrowy. A kiedy to moliwe, mogaby jedzi rowerem. To nie oznacza, e wcale nie bdzie pani musiaa prowadzi, ale moe rzadziej. A Amy, wiedzc, e jej matka tak nie cierpi samochodu, mogaby prosi o podwiezienie w inny sposb: Mamo, czy nie miaaby nic przeciwko temu..." To mo-

138

goby osabi pani niech. Ale, co najwaniejsze, crka dowiedziaaby si, co pani naprawd czuje, nie odbieraaby podwjnego przekazu. Suchaam i rozmylaam: Musiaam przej dug drog". Jaki czas temu powiedziaabym: Moe to jest dobre dla Roslyn, ale nie dla mnie. Moje dziecko nie poradzioby sobie z moimi prawdziwymi uczuciami czy ograniczeniami. Musz by ponad to. Inne zachowanie jest nieodpowiedzialne. Przecie dzieci to nasz najwaniejszy obowizek". Wcale nie. Co innego jest najwaniejszym obowizkiem rodzicw: ich wasne potrzeby, ich wasne uczucia, nawet ograniczenia". Sowa doktora Ginotta, ktre tak gorliwie zapisaam w zeszycie, wyday mi si nagle zrozumiae, pene treci i wane. Rodzice powinni szanowa wasne ograniczenia. Moemy udawa troch milszych ni jestemy, ale nic po- nadto. Wane jest zaakceptowanie tego, co czujemy w danej chwili. Naley by szczerym wobec dzieci.

139

10. Ochrona siebie, dzieci, caej rodziny

Mino sze miesicy. Dziwne, e kiedy nie miaam pewnoci, czy moje uczucia s wane. Teraz odwouj si do nich niemal automatycznie i za kadym razem jest to atwiejsze. Kiedy wracam do dawnych nawykw (a cigle mi si to zdarza), dostrzegam rnic. Jaka czstka mnie na chodno obserwuje, co si dziej. Wydaje mi si, e ilekro lekcewa swoje uczucia, zostaj wprawione w ruch icie diabelskie siy. Oto, co si dzieje: 1. Dzieci wyuszczaj danie. 2. Matka ignoruje swoje negatywne uczucia i ulega. 3. Rodzi si w niej al. 4. al znajduje ujcie. 5. Kto zostaje skrzywdzony. 6. Caa rodzina cierpi. Powtarza si to za kadym razem. Na przykad kiedy, nie zwaajc na bl gowy, znosiam radosn twrczo" Davida, ktry brzdka na pianinie. Godzin pniej krzyczaam na wszystkich, a David wyldowa wczeniej w ku, rozalony i we zach. Innym razem Jill zmusia mnie, ebym jej kupia buty, ktrych wcale nie potrzebowaa. W drodze do domu wygosiam dugi wykad na temat jej ekstrawagancji. Jill bya w zym humorze, wrogo nastawiona do wszystkich, i od razu po powrocie do domu zacza dokucza bratu. To samo dziao si z Tedem. Kiedy zrezygnowa z wyprawy na ryby, eby zabra dzieci do wesoego miasteczka. Andy narzeka, e tata by niedobry, nie pozwoli im przejecha si dwa razy grsk kolejk. Ted da Andy'emu zbyt mocnego klapsa.

140

Andy krzycza, a ja byam za na Teda za t przesadn reakcj. W kocu Jill spytaa nas, czy chcemy si rozwie. Z takich dowiadcze wypywa gbokie przekonanie: jeli od uczu jednego z rodzicw zaley atmosfera w rodzinie, to uczucia te musz by chronione. Jeli na matk lub ojca wywiera si presj, ktrej nie mog znie, jeli s rozaleni, trac kontrol, wtedy w najlepszym razie dochodzi do przykrych scysji, a w najgorszym do awantur. Ale jeli matka lub ojciec s opanowani, panuj nad sytuacj, kontroluj swoje odczucia, s peni dobrej woli, mona znie niemal wszystko, poradzi sobie w najgorszej sytuacji, przetrwa burze i jeszcze mia si z tego. Dzieci s bezpieczne. Znajduj si w dobrych rkach. Uczyam si wic z zapaem, w jaki sposb mog siebie chroni, jak sta na stray swej dobrej woli. Dla dobra caej rodziny, staraam si uwanie wsuchiwa we wasne uczucia; nie dawa z siebie zbyt wiele, eby nie straci kontroli; staraam si by czasem skpa, eby pniej okaza hojno; usiowaam broni swej rwnowagi duchowej, stanowicej rdo siy dla wszystkich czonkw rodziny. Nabraam od nowa przekonania o wasnej wartoci. Przyrwnywaam siebie do delikatnego mechanizmu, speniajcego yciowe funkcje; do skomplikowanego, czuego instrumentu, z ktrym trzeba si ostronie obchodzi i dba, eby by w jak najlepszym stanie. Nie. Nawet wicej. Byam Krlow Matk, od ktrej kondycji zaley stan caego ula, si, ktra scala jego ycie. I biada nam wszystkim, jeli potrzeby krlowej s lekcewaone. Ju samo oddawanie si takim rozmylaniom wpyno na moje zachowanie. Kiedy dawniej koncentrowaam si na wasnych potrzebach, czyniam to w duchu przekory, jak gdybym chciaa powiedzie: Ja te jestem czowiekiem. Te mam swoje prawa". Kiedy teraz chroniam wasne potrzeby, czuam spokojn pewno. To, co robi, suy mnie, im, nam wszystkim. Zauwayam, e nie mam ju zwyczaju tumaczy si z zakopotaniem. Kiedy mwiam: Przykro mi, kochanie. Wiem, e mielimy dzisiaj kupi nowe rkawice baseballowe, ale cay ranek robiam porzdek w szafach i jestem skonana. Pozwl mi pooy si na chwil. Zobaczymy, jak si bd czua, dobrze?" Prosz sobie wyobrazi! Dorosa kobieta mwica do dziecka pozwl mi". Matka proszca dziecko o pozwolenie na drzemk.

141

Prosz sobie wyobrazi matk, ktra uzalenia swoje dobre samopoczucie od dziecka! Wyznam jednak, e nawet to byo pewnym postpem. Dawnymi czasy jeli obiecaam, e pojad, to jechaam zmczona czy nie. Co innego mogaby zrobi dobra matka"? Wspomniaam te dwa etapy i ucieszyam si, e mam to ju za sob. Osignam teraz inny poziom. Moje nowe dewizy brzmiay: Tumaczenia s nie na miejscu". Przeprosiny s niewaciwe". , Obrona mojej rodziny zaczyna si od samoobrony". Teraz mawiaam: Kochanie, musz ci rozczarowa. Chciaam ci dzisiaj kupi nowe rkawice baseballowe, ale niestety nie mog. Na szczcie bd miaa czas w pitek albo w sobot po poudniu. Ktry dzie ci bardziej odpowiada?" Jeli odpowiedzi byy jki protestu, nie uginaam si pod presj. Po prostu spokojnie powtarzaam: Pitek albo sobota po poudniu". Jeszcze jeden pisk i wychodziam z pokoju. Rodzice nie s od tego, eby na nich co wymusza piskami. Nauczyam si broni jeszcze przed jedn rzecz nie przed ich daniami, ale przed nastrojami. To, e Andy by przygnbiony, poniewa nie mia si z kim bawi po poudniu, nie oznaczao, e musze podziela jego smutek. Jeli Jill umieraa ze strachu przed sprawdzianem, to przecie ja nie musiaam ba si razem z ni. Doktor Ginott czsto podkrela, e dla wasnego zdrowia psychicznego rodzice nie powinni poddawa si nastrojom dzieci. Mawia: Nie byoby adnego poytku z lekarzy, gdyby zaraali si chorobami pacjentw". Moi rodzice nie byliby w stanie tego poj. Wstyd by im byo umiecha si, kiedy dzieci czuy si nieszczliwe. Dla nich oznaczaoby to brak troski o dzieci. Prawdziwi rodzice musz cierpie z dziemi. Byam szczliwa, e potrafiam uwolni si od tych zapatrywa. Kiedy David rozpacza, e nie przyjto go do szkolnej orkiestry, wysuchaam go i wyraziam wspczucie. Ale w ktrym momencie zacz mnie ogarnia jego nastrj. Wstaam wtedy i powiedziaam: Musz si przygotowa do wyjcia. Idziemy dzi z tat do teatru". David by zaskoczony. Jak moesz mie taki dobry humor, kiedy ja jestem nieszczliwy?" zapyta.

142

Zastanowiam si. To dlatego, Davidzie, e ty i ja jestemy rnymi osobami. Ale wiem, e cierpisz". I rzeczywicie tak mylaam! Tylko jedna rzecz powstrzymywaa mnie od triumfowania. Pamitaam doskonale nasze ostatnie wyjcie do teatru. Tamtego wieczora David rwnie mia jaki problem. Ale wtedy nie wiedziaam jeszcze, e trzeba to zostawi w domu. Wsplnie z Tedem zmarnowalimy sobie cay wieczr, drc problem Davida. Rozpaczalimy nad jego nieszczciem. Biedny Ted. Przedstawiam mu ten problem podczas kolacji; zanim podniosa si kurtyna, zaproponowaam dwa moliwe rozwizania; podczas przerw chciaam usysze jego zdanie na ten temat. Bylimy na komedii, ale adne z nas zbyt wiele si nie miao. Nim przedstawienie dobiego koca, Ted nie mg na mnie patrze. Dzi wieczr bdzie inaczej. Zostawi problemy Davida w domu i bd cieszy si wsplnym wieczorem. Ale bya te druga strona medalu. Od czasu do czasu dzieci potrzeboway ochrony przede mn, przed moimi nastrojami. Miesic temu moja bliska przyjacika miaa wypadek i przebywaa w szpitalu w krytycznym stanie. Nie chciaam zasmuca dzieci, wic staraam si zachowywa tak jak zawsze. Ale moje zachowanie cakowicie odbiegao od normy. Dzieci mwiy co do mnie, a ja ich nie syszaam. Nawet kiedy si staraam, nie potrafiam si skupi. Pi minut pniej krzyczaam z powodu poduszki, ktra nie leaa na swoim miejscu. Po chwili, gdy spojrzaam na ich zatrwoone buzie, przyszo mi na myl, e moe powinny co wiedzie. Zawoaam je do pokoju i staraam si znale waciwe sowa: Dzieci, na pewno zauwayycie, e jestem troch rozkoja-rzona i trudno si ze mn porozumie. Chc, ebycie wiedziay, e to nie ma nic wsplnego z wami. Po prostu co mnie gnbi. Nie miaam siy dalej mwi, gos mi dra. Wyszam z pokoju, zastanawiajc si, czy mnie zrozumieli. Kiedy Andy przybieg po chwili, krzyczc histerycznie, e kto mu ukrad now czerwon kredk, doszam do wniosku, e nie. Pomylaam: I co teraz? Nie mam siy sobie z tym radzi". Nagle zjawi si David. Obj Andy'ego i powiedzia agodnie:

143

 Nie zawracaj gowy mamie. Chod, pomog ci znale kredk". Pomylaam: Jak to adnie z jego strony! Jednak mnie zrozumia. Szkoda, e wczeniej z nimi nie porozmawiaam. Moe nastpnym razem zareaguj szybciej. Moe uda mi si nawet zawczasu ostrzec rodzin, e bd w zym nastroju, i zapobiegn burzy". Nastpnego dnia przypadao wito Dzikczynienia. Obudziam si i spojrzaam na Teda, ktry spokojnie spa. Szczciarz pomylaam nie przejmuje si, e zwali mu si na gow dwudziestu dwch krewnych, e bdzie musia pocieli ka, nakry do stou i wyczyci wann". W zeszym roku czuabym potrzeb opanowania paniki i udawania wzorowej matki, ktra z umiechem na ustach, ubrana w kwiecisty fartuszek. Jedn rk nadziewa indyka, a drug pomaga Jill miesza sos urawinowy. (Wane jest, aby dzieci uczestniczyy w przygotowaniach). Dzisiaj towarzyszya mi tylko jedna myl: Jak zdoam zachowa spokj?" Woyam stare dinsy, zeszam do kuchni i rzuciam si w wir przygotowa. Miaam wanie w doni nadzienie do indyka, kiedy w drzwiach pojawili si David i Andy. Andy zawoa: Poczekaj, ja to wo! David odsun go i krzykn: Ty to robie w zeszym roku. Teraz kolej na mnie! Nie byo chwili do stracenia. Krlowa znajdowaa si w niebezpieczestwie! Wrg wdziera si do rodka. Cay ul by zagroony! Zebraam siy do obrony. Oznajmiam: Suchajcie no, wy dwaj. Jestem za jak diabli. Jeszcze troch i wyprowadzicie mnie z rwnowagi! A nie chc nikogo skrzywdzi. David spyta: Czy mog zosta, jeli bd cicho i bd robi tylko to, co powiesz? Tak, ale jeli nie jeste w nastroju do wsppracy, to zmykaj. Tutaj nie jest bezpiecznie! To byo zbyt wiele dla Andy'ego. Musia mnie wystawi na prb. Al obiecaa, e w tym roku te bd mg to zrobi! Nadal trzymajc w doni nadzienie, zapaam go za rami, popchnam w stron drzwi, powiedziaam: Ju ci tu nie ma! i wystawiam maego sabotayst za drzwi.

144

To mi dodao animuszu. Jak si daj poznanie wasnych uczu, si, ktra zapewnia ochron mnie i mojej rodzinie wtedy, gdy jest to potrzebne! Jill przysza ze szkoy z umieszkiem na ustach. Powiedziaam: Hej, co ci rozbawio. Znasz Robin powiedziaa myli, e jest taka wspaniaa. Zawsze wpycha si przede mnie, kiedy stoimy w kolejce po lunch i mwi: Och, Jill, mog stan przed tob, prawda? Prosz, bd twoj najlepsz przyjacik". Zawsze jej pozwalam, nawet kiedy nie mam na to ochoty, a potem ona nawet ze mn nie rozmawia! Woa wszystkie swoje koleanki i wpuszcza je do kolejki. Ale wiesz, co dzisiaj powiedziaam? Nie, Robin. Nie lubi, kiedy wpychasz si przede mnie". I wiesz, co zrobia? Stana na kocu kolejki. Byam zdumiona. Ta paskudna Robin" od pocztku roku tak traktowaa Jill! Skd Jill zaczerpna tyle siy, eby jej si przeciwstawi? Znaam odpowied. Ode mnie! I chocia nie mogam tego udowodni naukowo, miaam niezachwian pewno. Nauczya si tego ode mnie! Przez te wszystkie miesice, kiedy domagaam si poszanowania swoich uczu, stanowiam wzr dla crki. Ode mnie Jill nauczya si tego, czego nie nauczyyby jej setki wykadw. I chocia odczuwaam matczyn dum, dowiadczyam te ukucia zazdroci. W wieku omiu lat Jill wiedziaa to, czego nauczenie si zabrao mi p ycia.

145

11. Wina i cierpienie

Podczas wszystkich spotka, na ktrych mwilimy o uczuciach rodzicw i sposobach ich ochrony, Katherine milczaa. Jednak jej zasznurowane usta wiadczyy bez wtpienia o dezaprobacie. Ktrego dnia nie wytrzymaa. Doktorze Ginott, rozmawiamy cay czas o uczuciach rodzicw tak, jakby istniay one w prni! Nasze dzieci mog polega tylko na nas, na nikim innym! Czy rodzice mog do tego stopnia sobie pobaa, eby przesta w ogle robi cokolwiek dla dziecka? Dziecko jest na naszej asce. Nie moemy tak po prostu folgowa wszystkim swoim uczuciom! Gdyby matka chciaa rzeczywicie kierowa si wasnymi potrzebami, leaaby w ku do dwunastej, nie zmieniaaby dziecku pieluszek i wkadaaby mu smoczek do ust, gdy tylko zapacze poniewa absolutnie nie znosi haasu! Jeli rodzice nie zatroszcz si o potrzeby dzieci, to kto si zatroszczy? Katherine odpowiedzia doktor Ginott pani spostrzeenia s istotne. Obowizkiem rodzicw jest zaspokajanie rzeczywistych potrzeb dziecka, szczeglnie maego. Matka lubi sobie pospa, ale nie moe. Dziecko trzeba rano nakarmi. Jeli malec jest zmczony, trzeba go wzi na rce. Ale kiedy dziecko doronie, nie potrzebuje natychmiastowego zaspokajania swoich potrzeb. To nawet nie byoby wskazane. Jako rodzice mamy obowizek nauczy Je, krok po kroku, e niektre zachcianki mog poczeka. Na przykad, kiedy piciolatek chce koniecznie i do toalety, podczas gdy matka czeka w kolejce do kasy w supermarkecie, mona mu szepn: Ciko jest czeka, kiedy tak bardzo chcesz i do toalety. Pjdziemy, jak tylko wydadz mi reszt". Matka uczy go, e trzeba wytrzy-

146

ma chwilowy dyskomfort, jeli wymaga tego sytuacja. Nie chcemy, eby nasze dzieci pozostay niedojrzae emocjonalnie. Chcielibymy, eby liczyy si z uczuciami innych ludzi. Nell wygldaa na zmartwion. Ale doktorze Ginott powiedziaa co naley zrobi, kiedy zachodzi sprzeczno pomidzy potrzebami dziecka a rodzicw? Jak pan wie, Kenneth waciwie nie ma przyjaci. Wikszo dni spdza samotnie. Wczoraj ssiadka przyprowadzia szczeniaka, ktrego nie moga duej mie u siebie, i zapytaa, czy bymy go nie chcieli. Gdyby pan widzia Kennetha! Uklkn na pododze i kiedy wzi pieska na rce, mia taki wyraz twarzy, jakiego nigdy jeszcze nie widziaam. Pociera policzkiem sier psa, a potem spojrza na mnie i zapyta: Moemy go zatrzyma? Prosz, mamo, moemy?" Tak bardzo chciaam, eby mia tego pieska. To by liczny szczeniak i wiedziaam, jak wiele by to znaczyo dla Kennetha. Ale, doktorze Ginott, jestem uczulona na sier psa. Mam od razu kaszel. I po prostu nie wiem, co mam zrobi w tej sytuacji. On tak bardzo chce mie tego pieska. Chyba mu pozwol. Doktor Ginott powiedzia agodnie: Nell, nie mona robi dziecku przyjemnoci kosztem cierpienia ktrego z rodzicw. To zbyt wielka cena dla obojga. Rodzice przypacaj to zdrowiem, a dziecko w inny sposb. Co dziecko myli, kiedy dostaje co kosztem rodzicw? Zmusiem matk, eby kupia mi szczeniaka. Mama kaszle i czuje si chora przeze mnie. Jestem okropny. Boj si!" Nell, kiedy dziecko widzi, e przez nie cierpimy, automatycznie czuje si za to odpowiedzialne. Nasze cierpienie wywouje w nim poczucie winy i strach. Wrmy do pani stwierdzenia o sprzecznych potrzebach. Kiedy sysz, e dziecko czego potrzebuje, zadaj sobie pytanie: Czy ono tego potrzebuje, czy tego chce? Czasem nieatwo odrni te dwie sprawy. Dziecko ma wiele istotnych potrzeb, ktre mog i powinny zosta zaspokojone. Ale jego zachcianki to studnia bez dna. Chce na przykad spa z rodzicami. Ale powinno spa we wasnym ku. Przed Boym Narodzeniem chce dosta kad zabawk, ktr reklamuj w telewizji. Potrzebuje jednej lub dwch. Rozwamy przypadek Kennetha. Czego chce? Psa. A czego naprawd potrzebuje?

147

Nell zastanawiaa si przez chwil, po czym powiedziaa niemiao: Potrzebuje chyba przyjaciela. I wszystko, co powinna pani zrobi doda doktor Ginott to udzieli mu pomocy, kiedy bdzie prbowa zaprzyjani si z kim. Doktor Ginott zwrci si do pozostaych kobiet: Kiedy pozwalacie, eby dziecko widziao, jak cierpicie z jego powodu, to nic dobrego z tego nie wynika. Uczycie je, na wasnym przykadzie, jak si nie broni. Uczycie je, jak kierowa si saboci, a nie si. Suchaam z uwag. To, o czym doktor Ginott mwi, cierpienie rodzicw z mioci do dziecka, stanowio nieodczn czstk mojego dziecistwa. I nie tylko mojego! Wystarczyoby wpa do ktregokolwiek domu ktrejkolwiek grupy etnicznej w ssiedztwie, eby usysze: Serce mnie boli przez ciebie. Wiesz, jak si martwi, kiedy tam chodzisz. Och, jeli to dla ciebie takie wane, to id". Zjedz reszt misa, kochanie. Roniesz. Nie przejmuj si mn. Ja mog sobie zrobi co innego". Nie martw si czesnym, synu. Bd pracowa po godzinach, jeli tak trzeba. Zajmij si tylko nauk". Jedyna zapata, jakiej pragnli ci rodzice, to mio i wdziczno dziecka. Ale ich dzieci nie czuy wdzicznoci. Czuy nienawi. Rodzice pragnli da im wszystko, co mieli: swj bl, swoje cierpienie, swoje powicenie, ale dzieci to odrzucay. Postanowiam, e musz by ostrona. Cierpienie, jakie znosz dla dzieci, nie powinno ich obcia. Bd staraa si robi wszystko dla nich z nieprzymuszonej woli albo nie robi wcale. Sprawdz, czy czasami nie jest lepiej nic nie da, ni obciy dzieci brzemieniem winy. Na nastpnych zajciach to Roslyn przedstawia swj problem. Nie wiem, dlaczego jestem taka przygnbiona, ale nic nie mog na to poradzi. Peter zaspa troch dzi rano i bardzo si spieszy. Nie mg znale skarpetek. Struchlaam, kiedy uwiadomiam sobie, e wszystkie skarpetki le mokre w pralce. Powiedziaam od razu: Peter, wiem, co zrobi. Poycz skarpetki od tatusia".

148

Zacz narzeka, e nigdy nie robi prania na czas i e nie moe na mnie polega. Prbowaam wyjani, e byam bardzo zajta, ale on po prostu nie sucha. W kocu wypad z domu jak burza spniony i bez skarpetek. Czuam si jak kiepska matka. Doktor Ginott umiechn si ze smutkiem. Niewiele trzeba, eby wzbudzi w rodzicach poczucie winy, prawda? Ale dziecko nie moe wiedzie, e przez nie czujemy si winni. To mu nie pomaga. Dziecko znajduje si nagle na pozycji oskaryciela, podczas gdy my kulimy si ze strachu na miejscu dla wiadkw. Jeli pozwoli si dziecku na co takiego, to jak ono si czuje? Roslyn zastanawiaa si chwil. W kocu powiedziaa: Czuje si winne... przestraszone, czuje si ze. Dokadnie tak potwierdzi doktor Ginott. Roslyn gboko westchna. A ja naprawd mylaam, e mu pomagam! Ale nadal nie wiem, co innego mogam zrobi. Rozmawialimy ostatnio o prawdziwych potrzebach dziecka mwi doktor Ginott. Peter nie potrzebowa dzi rano gotowego rozwizania ani tumacze dowodzcych poczucia winy. Powinien mie moliwo wykazania samodzielnoci, wasnej inicjatywy. Powinien sam rozwiza swj problem. Jak mona byo mu pomc w zaspokojeniu tych potrzeb? Po pierwsze, jeli musi si zastanawia, kogo obarczy win, nie jest w stanie myle konstruktywnie. Oskaranie utrudni mu tylko zadanie. Moemy pomc mu omin ten etap mwic: Synu, ja jestem odpowiedzialna za to, eby zawsze byy czyste skarpetki". Wtedy Peter moe swobodnie skupi si na szukaniu rozwizania. Po drugie, pomagamy mu, okrelajc jego problem jako trudny. Mona powiedzie: Co mona zrobi w takiej sytuacji? W domu nie ma ani jednej suchej pary skarpetek. To powany problem!" Opisujc problem z powag, dajemy do zrozumienia, e jest to warte uwagi. I teraz najtrudniejszy moment. Trzeba sobie powiedzie: Nic nie rb; stj tam. Matka powinna spokojnie sta i czeka, a dziecko samodzielnie znajdzie rozwizanie. To dla niego najwiksza pomoc. Helen pomachaa rk.

149

 Mam podobny przykad. Waciwie przytrafio mi si to samo. Dzisiaj jest szkolny piknik. Laurie przypomniaa mi, ebym kupia jej napj w puszce, tuczyka i ciastka. No c, zapomniaam. Byam tak zajta prac nad moj now rzeb zatytuowan Matka i dziecko", e zaniedbaam wasne dziecko. Kiedy dzi rano Laurie otworzya lodwk, struchlaa. Mamo jkna jest tylko chleb, majonez, ketchup, musztarda i jedzenie dla kota. Co mam zabra?" Prosz sobie wyobrazi, jak si czuam! Ale postanowiam, e Laurie nie moe tego wiedzie. Powiedziaam: Kochanie, moim obowizkiem byo kupienie jedzenia na piknik, ale zapomniaam. To wielki kopot. Nawet Jak troch pomyszkujesz, to chyba niczego nie znajdziesz". Laurie pomyszkowaa i w kocu natrafia na niemal pusty soik masa orzechowego. Posmarowaa nim szybko dwa kawaki chleba, cay czas mruczc pod nosem, e nie ma nawet deseru. Potem pobiega na gr. Kiedy wrcia do kuchni, pokazaa mi z radoci cytrynowego lizaka i powiedziaa: Zobacz, co znalazam! Zostao od Halloween!" Czy to nie dobry przykad? I pomogam jej, prawda? To znaczy nie obarczyam jej moj win i pozwoliam skoncentrowa si na problemie, wic powinnam si dobrze czu... Ale czuj si okropnie. Widz, jak siedzi tam z tym okropnym lunchem, podczas gdy inne dzieci zajadaj przysmaki przygotowane zawczasu przez odpowiedzialne matki. Prawdopodobnie zepsuam jej cay dzie. Nie wiem nawet, co powiedzie, kiedy wrci do domu. Moe po prostu powiem jej, e jest mi przykro i postaram si jako to naprawi. Helen odezwa si doktor Ginott nie jestemy w stanie zupenie pozby si poczucia winy, ale moemy sobie powiedzie: Nie mog pozwoli, eby dziecko o tym wiedziao, to zbyt niebezpieczne dla wszystkich" (Kiedy damy dziecku moliwo wzbudzania w nas poczucia winy, to tak jakbymy dali mu bomb atomow! Jak zauwaya Roslyn, dziecko, ktre potrafi wzbudzi w matce poczucie winy, samo czuje si winne. A jakie uczucie ywimy do ludzi, przez ktrych czujemy si winni? Nienawi. Kiedy dopuszczamy win, sprowadzamy nienawi. Te sowa dotkny czuego punktu Lee. To prawda! wykrzykna. Mona zacz nienawi-

150

dzi ludzi, przez ktrych czujemy si winni! Zawsze przepadaam za teciow. Jest tak serdeczn, niezalen kobiet. Ale nie wiem, co si z ni ostatnio dzieje. Po mistrzowsku wzbudza we mnie poczucie winy. Och, nigdy mi nic nie zarzuca wprost. Ale mwi na przykad: Wiedziaa, e id do lekarza, kochanie. Mylaam, e si odezwiesz". Albo: Chciaabym czciej ci widywa, Lee, ale wiem, jaka jeste zapracowana i staram si to zrozumie". Chyba ostatnio nie Jestem zbyt mia, bo staram si jej unika. Kiedy tylko znajdzie si w pobliu, zaczynam si usprawiedliwia. Boj si nawet jej telefonw. Nigdy tak dawniej nie mylaam, ale wina jest jakby trucizn, prawda? Mona j zobaczy, powcha, ale gdy tylko wmiesza si do stosunkw midzy ludmi, to wszystko obumiera. Helen, ktra wpatrywaa si uporczywie w Lee, pochylia si w krzele. Trucizna to waciwe sowo! zawoaa. I nie tylko [ le wpywa na stosunki midzyludzkie, ale moe te zmieni nasz osobowo. Nagle odkrywasz, e robisz i mwisz takie rzeczy, jakby nie bya sob. Na przykad dzi rano. Czuam si taka winna, e cay czas mylaam, jak mam przeprosi Laurie, kiedy wrci do domu. Byam tak roztrzsiona, e gdyby powiedziaa, e jestem niezorganizowana i zaniedbuj obowizki, to pewnie przyznaabym jej racj. A przecie to do mnie niepodobne! Helen zwrcia si do doktora Ginotta. Widzi pan, do czego to moe doprowadzi? Miaabym do niej al, e przez ni czuj si winn. Ona nienawidziaby siebie, e przez ni matka czuje si winna. I skoczyoby si na tym, e obie miaybymy do siebie al. Nie bd jej przeprasza, kiedy wrci do domu! Lepiej niech w ogle mnie nie oskara, bo mogabym j uderzy! Wszystkie kobiety rozemiay si. To nie jest takie zabawne powiedziaa Helen. Nadal nie wiem, co mam jej powiedzie. Po pierwsze doradzi doktor Ginott niech pani pierwsza nie podejmuje tego tematu. Nieraz to, co byo problemem rano, przestaje nim by po poudniu. Moliwe, e wcale nie doszo do tragedii: moe zamienia lizaka na kawaek kurczaka. Albo inne dziecko podzielio si z ni sokiem. Moe narodzia si nowa przyja!

151

Po drugie, istnieje mnstwo odpowiedzi, ktre s bardziej skuteczne ni bicie czy przepraszanie. Mona wykorzysta ktrkolwiek z przytoczonych odpowiedzi, w zalenoci od naszego nastroju: Laurie, nie potrafi pomc, kiedy si mnie obraa. Nie jestem nawet w stanie sucha". Bez oskare, Laurie! Jeli masz jakie zastrzeenia, wyra je na pimie, wtedy bd moga je rozway". Kochanie, powiedz mi o twoim rozczarowaniu, twoim gniewie, twoich uczuciach. Wtedy je poznam i bd moga odpowiednio zareagowa". Jest wiele sposobw rozbrojenia dzieci i nauczenia ich, jak wyraa zastrzeenia. Czy to, co mwi, ma dla pani sens, Helen? Helen podniosa gow znad notatek. Zapisuj wszystko, co pan mwi umiechna si. I co wicej, zapewniam, e jeszcze dzisiaj zrobi uytek z ktrego z tych stwierdze. Najbardziej podoba mi si myl, e nie bd biern ofiar, kiedy naskoczy na mnie omioletnia dziewczynka. Ale... przerwaa. Co pani jeszcze niepokoi? Tak! Faktem jest, e powinnam bya przygotowa ten lunch, i gryzie mnie, e tego nie zrobiam. Pytanie brzmi powiedzia doktor Ginott: Co pocz ze swoim poczuciem winy? I znowu jest kilka moliwoci. Moemy z kim porozmawia: z przyjacik, z mem, z rabbim, z ksidzem, z nami tutaj, z terapeut z kimkolwiek, kto nas wysucha bez wydawania osdu. I moemy porozmawia ze sob. Moemy sobie powiedzie: Poradz sobie z moj win bez pomocy dzieci. Nie potrzebuj ich rozgrzeszenia. Nie musz sysze sw przebaczenia z ust maego dziecka. Wystarczy, e sama postanowi, i nastpnym razem si poprawi". Evelyn nie bya przekonana. Nie wiem, czy dobrze to wszystko pojmuj, doktorze Ginott. Niedawno zdarzyo si co, nad czym si cigle zastanawiam. Interesuje mnie paskie stanowisko. Mam na myli ten wieczr, kiedy mj m Marty wsta z krzesa, eby sobie wzi co do picia. Gdy tylko wsta, moi dwaj chopcy zajli jego miejsce. Kiedy Marty wrci, nie chcieli zej z krzesa. Nie rozumieli,

152

dlaczego maj to zrobi. Dlaczego tata zawsze siedzi na najlepszym krzele? Tylko dlatego, e jest dorosy? To nie fair! Dzieciom te si co naley!" Pomylaam sobie: Maj racj. To rzeczywicie jest jedyne wygodne krzeso". Syszaam, jak Marty tumaczy: Wiek daje pewne przywileje. Kiedy bdziecie mie dzieci, odbijecie to sobie!" Chopcy nic nie powiedzieli. Marty rozsiad si z powrotem i powiedzia: Powiem wam, co trzeba zrobi". Obaj chopcy pochylili si ku niemu. Trzeba zada! powiedzia Marty. Wtedy dostaniecie to, czego chcecie". Wydawao mi si, e Marty by troch za ostry, ale teraz nie jestem pewna. Doktor Ginott zapyta: Co pani teraz czuje? Wydaje mi si, e moe jednak postpi waciwie odpara Evelyn. Zgodnie z tym, co pan powiedzia, jeli Marty miaby z powodu dzieci poczucie winy, nie byoby to dobre dla nich. Doktor Ginott przytakn. Pani m udzieli dzieciom cennej lekcji. Wane jest, ebymy wiedzieli, e jako rodzice nie musimy si dzieciom tumaczy z tego, co robimy. To nie znaczy, e dzieci nie bd prboway zapa nas w puapk poczucia winy. Ale lepiej wemy przykad z Marty'ego i nie dajmy si zapa. Dzieci pytaj: Dlaczego jedziecie sami na wakacje? Dlaczego nas nie zabieracie? Dlaczego mama nie wrci do pracy? Mielibymy wicej pienidzy. Dlaczego mi nie kupicie nowego aparatu fotograficznego? Dopiero co kupilicie nowy samochd". Nie musimy si tumaczy ani broni nawet w takich draliwych momentach. Jako rodzice musimy podejmowa pewne decyzje, ktre wynikaj z naszej oceny sytuacji. A w procesie podejmowania decyzji dzieci nie musz uczestniczy, nie musimy si te kierowa ich ocen. Moemy powiedzie: Sysz, co mwisz, ale to nie jest twoje zmartwienie. To mama i tata decyduj o tych sprawach". Kiedy rodzice zdaj sobie spraw ze swoich praw, kiedy wiedz, e poczucie winy jest nie na miejscu, wtedy pomagaj dziecku zebra siy . Rozmylaam o tym przez ca drog do domu. Czy rzeczywicie dodajemy dziecku siy, jeli nie obarczamy go naszym poczuciem winy? Przypomniao mi si zdarzenie sprzed kilku lat. Pada nieg i David poprosi, ebym podwioza go do przedszkola.

153

Ale gdy pomylaam, e musiaabym zabra ze sob dwoje modszych dzieci, powiedziaam mu, eby poszed sam. Kiedy tylko wyszed, wiatr si wzmg i osaczyo mnie poczucie winy. Popoudnie si duyo. Pierwsze sowa Davida po przyjciu do domu brzmiay: Dlaczego mnie nie podwioza, mamo? Spniem si. Nie mogem uj, tak wiao. Musiaem si zatrzymywa i opiera o drzewa". Nie mogam tego spokojnie sucha. Chciaam go przytuli i powiedzie: Och, moje biedne malestwo! Jaka ze mnie okropna matka". Ale nie zrobiam tego. Powiedziaam: Ojej! Ale miae spacer! Taki kawa drogi na silnym wietrze. To wymaga wytrzymaoci! Czyn godny Abe Lincolna, a nie szecioletniego chopca!" Wtedy byam zadowolona, poniewa David wydawa si taki dumny z siebie. Teraz lepiej zdaj sobie spraw z tego, co zaszo. Gdybym obarczya go swoim poczuciem winy, odebraabym mu si, zaczby uala si nad sob i miaby nade mn wadz. Zamiast tego wyraziam podziw dla jego zmaga, a to mu uwiadomio, e jest silny; e potrafi sobie poradzi w trudnych sytuacjach. Tak wiele do przemylenia... Tak wiele nowych idei, ktre trzeba sobie przyswoi i uczyni wasnymi.

154

12. Gniew
1. Drzemica w nas bestia Doktor Ginott wskaza na atrakcyjn mod kobiet siedzc koo niego. Drogie panie powiedzia mamy dzisiaj gocia, jest nim panna Bennet, dziennikarka z magazynu o zasigu oglnokrajowym, ktra chce napisa o nas artyku. Pomylaam: Jaka zarozumiaa! Siedzi tam spokojnie z wyrazem wyszoci na twarzy. Jak ta obca osoba, nie majca pojcia o naszych metodach, moe po jednych zajciach napisa artyku prawdopodobnie kilka paragrafw o pracy, ktra zaja nam kilka lat?! Dzisiejszy wieczr bdzie dla niej objawieniem". Kada z nas bya bardziej byskotliwa ni zwykle. Poruszaymy problemy, ktre sprawiyby kopot Salomonowi. Opowiedziaymy nawet dla przykadu kilka starych historii. Przeszymy same siebie. Kiedy zajcia dobiegy koca, panna Bennet podzikowaa nam uprzejmie: To by wspaniay wieczr powiedziaa ale odnosz wraenie, e najwikszym problemem pa jest radzenie sobie z wasnym gniewem. Czy nie mam racji? Byymy zdumione. Jeli po wszystkim, co usyszaa, potrafia wycign jedynie taki wniosek, to najwidoczniej nawet nie dotknymy tematu. Kilka kobiet zaczo mwi naraz: ROSLYN: Nie powiedziaabym! Gniew jest problemem, ale z pewnoci nie najwikszym. ,

155

EVELYN: Mwi oczywicie tylko we wasnym imieniu, ale dla mnie najtrudniejsze jest zagadnienie rywalizacji pomidzy rodzestwem. Helen wyprostowaa si w krzele i powiedziaa z wyszukan dykcj: Panno Bennet, przedmiotem naszej troski jest szeroka skala ludzkich uczu. Radzenie sobie z gniewem nie jest oczywicie atw spraw, ale faszywe jest mniemanie, e ta jedna z ludzkich emocji stanowi nasz najwikszy problem", jak si pani wyrazia. By moe, gdyby zdecydowaa si pani odwiedzi nas ponownie, stwierdziaby pani, e gniew jest tylko fragmentem wikszej caoci. Panna Bennet stracia animusz po tej reprymendzie. W drodze do domu wydziwiaymy nad jej brakiem inteligencji. Zupenie nic nie zrozumiaa. Jest za moda stwierdziymy w kocu. Pewnie nawet nie ma dzieci. Potem nie powicaymy ju pannie Bennet wicej uwagi. W nastpnym tygodniu telefon zadzwoni akurat w chwili, kiedy egnaam si z dziemi. To bya Helen. Wydawaa si spita. Czy ju poszli? Dlaczego pytasz? Co si stao? Wszystko stao si tak szybko opowiadaa Helen. Billy by ju przy drzwiach, kiedy zauwayam, e ma na nogach tylko teniswki. Cay ubiegy tydzie chorowa, a na dworze jeszcze ley nieg. Czuam, e bierze mnie zo, ale zapanowaam nad sob. Powiedziaam spokojnie: Billy, ciepe buty". Odpar: Nie potrzebuj ich, tylko dzieci nosz ciepe buty". I nagle zaczam na niego wrzeszcze: Co si z tob dzieje? Jeste gupi. Czy chcesz by znowu chory? I to dlatego, e jaki idiota z czwartej klasy stwierdzi, e ciepe buty wyszy z mody! Ju chyba dosy zaj szkolnych opucie tej zimy? Rzuciam mu buty pod nogi. Billy wrzasn z caej siy: Nienawidz ci!" , a Ja trzepnam go w twarz. Billy krzycza: Moje ucho! Moje ucho!" I wtedy zauwayam lad mojej doni na jego policzku i uchu. No nie wymamrotaam (Pomylaam o tym okropnym zatargu midzy mn i Davidem, do ktrego doszo w zeszym tygodniu. Miaam ochot opowiedzie o tym Helen, ale co mnie wstrzymywao).

156

 To jeszcze nie wszystko powiedziaa Helen. Billy poszed do azienki, przejrza si w lustrze i krzykn: Zobacz, co mi zrobia! Poka wszystkim w szkole, co mi zrobia!" Tego byo za wiele. Zacisnam zby i postanowiam jej powiedzie. Ja te zrobiam ostatnio co, z czego nie jestem dumna. Uderzya Davida? zapytaa Helen z nadziej w gosie. Gorzej powiedziaam. Nazwaam go krlem szczurw. Ju mi lepiej westchna Helen. Przynajmniej nie jestem osamotniona. Czym David zasuy sobie na taki tytu? To byo takie dziwne. Nawet nie wiem, co zrobi. Po prostu mylaam, e co zrobi. Usyszaam, jak Andy krzyczy: David, przesta!" Chciaam do nich pj, ale po namyle stwierdziam, e nie bd si wtrca. Niech sobie sami radz. I wtedy Andy znowu krzykn, ale tym razem brzmiao to tak, jakby go kto dusi. A David mia si radonie. Wpadam w sza. Wtargnam do pokoju i zapaam Davida za konierz. Wiesz kim jeste? krzyknam. Jeste szczurem. Jeste krlem szczurw! I wiesz co? Nie jeste moim synem. Twoj matk musiaa by szczurzyca!" A potem odepchnam go. Wydal mi si nagle taki may pokonany. Od tamtej pory niedobrze mi si robi, kiedy sobie o tym przypomn. Nie wiem, dlaczego to powiedziaam. Ale nie mogam si powstrzyma. To byo w tym wszystkim najbardziej przeraajce. Tak jakby w mojej skrze mieszkay dwie osoby. Jedna wyrzuca z siebie jad, a druga stoi i patrzy jak jaka bezradna idiotka. Helen milczaa przez chwil. Potem powiedziaa tonem penym niedowierzania: Jan, wiesz, co wanie stwierdziymy? e przy caej naszej wiedzy, nadal nie potrafimy si kontrolowa, kiedy ogarnia nas gniew. Ja uderzyam dzi Billy'ego w twarz, a ty zmieszaa z botem Davida. I to za co? Za to, e nie woy ciepych butw? e dokucza bratu? Nie wiem... Zaczynam myle, e wszystko, czego si nauczyymy nie ma znaczenia, bo s sytuacje, kiedy po prostu o tym zapominamy. I ona to dostrzega. O kim mwisz? Ta dziennikarka. Natychmiast to zauwaya. e nie potrafimy zapanowa nad zoci. Ale byymy tak zajte sob, e nawet nie zastanowiymy si nad jej sowami. Gdybym j dzi spotkaa, powiedziaabym: Panno Bennet, jest pani bardzo spostrzegawcz

157

kobiet. Rzeczywicie mamy problem. Jestemy kochajcymi, zrwnowaonymi, znajcymi si na rzeczy matkami, dopki nie wpadniemy w gniew. I wtedy trach! Wszystkie cywilizowane maniery znikaj i znowu zachowujemy si jak ludzie pierwotni". Podaam tokiem mylenia Helen i dodaam ponuro: To zbyt pochlebna ocena. W tych momentach cofamy si chyba bardziej w rozwoju. Czytaam o eksperymencie, ktry mia na celu okrelenie reakcji szczurw i map w momencie gniewu. Naukowcy razili je prdem, bili w gow i stosowali wszelkie moliwe metody wywoania zoci. ^ I co? spytaa Helen. Biedne stworzenia atakoway si nawzajem: gryzy, biy si apami, czasem na mier. Wygldao na to, e kiedy doprowadzi si zwierzta do zoci, to zachodz pewne zmiany psychiczne i rado sprawia im wykaczanie si nawzajem. Czy sugerujesz odezwaa si Helen e kiedy dzieci nas zoszcz, zachowujemy si jak zwierzta? e musimy je atakowa, poniewa to nam sprawia rado? W takim przypadku nie ma dla nas nadziei! Na nastpnych zajciach przedstawiymy doktorowi Ginotto-wi te przykre spostrzeenia. Zainteresowao go to, ale nie wydawa si zaniepokojony. To prawda powiedzia kiedy si nas sprowokuje, chcemy atakowa. Ale nie jestemy mapami ani szczurami. Jestemy ludmi. I dlatego mamy wybr. Moemy wyraa zo jak ludzie, w cywilizowany sposb. To nie takie atwe wtrcia Helen. Nieatwo jest by czowiekiem odpar doktor Ginott. To jest zawsze walka. I wie pani, kiedy mona znale wytchnienie od tej walki? Po mierci. Lepiej mie wiadomo, co si w nas czai. Niech nas los uchroni przed spotkaniem z ludmi, ktrzy nie zdaj sobie sprawy z wasnej zdolnoci do okruciestwa, podliwoci i bestialstwa. Helen zaczerwienia si. Znam swoje moliwoci powiedziaa. W zeszym tygodniu uderzyam Billy'ego. Ale to powiedziaa! rozemiaa si Katherine. Pomylaby kto, e jeste kryminalistk. Co zego w tym, e przyoy si dziecku na pup we waciwym momencie? Odkryam, e to powoduje cuda.

158

 Katherine powiedzia doktor Ginott jeli to odnosi skutek w twoim przypadku w porzdku! Ale czekam na inne odpowiedzi. Wiem, e mona klapsem zmusi dziecko do posuszestwa. Ale nie oszukujmy si! Za kadym razem kiedy dajemy dziecku klapsa, uczymy je: Kiedy jeste zy bij!" Niestety nie syszaem, eby kto wychowa w ten sposb bardziej kochajc ludzk istot. Chyba nie wyraziam si jasno, doktorze Ginott powiedziaa Helen. To nie by po prostu zwyky klaps. Pokcilimy si, bo nie chcia woy ciepych butw, i skoczyo si tym, e uderzyam go w twarz. Co ciekawsze, dwie sekundy wczeniej powiedziaam sobie: Nie bd robi awantury z powodu gupich butw. To mieszne. Zapanuj nad sob i bd spokojna". Doktor Ginott unis brwi. Czy kiedykolwiek mwilimy, e rodzice powinni przemawia ze spokojem, gdy w rodku a si gotuj? (Nie chodzi o to, eby powstrzymywa zo, ale o to by wyadowywa j po trochu, a nie w Jednym wielkim wybuchu. Nie jest moliwe zachowanie cierpliwoci, kiedy ogarnia nas zo. To tak jakbymy jedn nog przyciskali hamulec, a drug peda gazu! W ten sposb nie da si prowadzi samochodu. Bdcie dla siebie przynajmniej tak dobrzy jak dla wasnego samochodu. Evelyn umiechna si z przymusem. Zastanawiam si, czy zachowywanie cierpliwoci ponad wszystko nie jest czasem moim problemem. Wiem tylko, e kiedy w kocu wybucham, to... No nie bij, ale zachowuj si podle. I nie jestem pewna, czy moje sowa nie s gorsze od bicia. Doktor Ginott przytakn. Sowa tn jak n. Mog nawet zostawia blizny. I dlatego gniew bez ubliania jest jedyn alternatyw dla niehumanitarnych metod. Ale nadal nie znamy wszystkich odpowiedzi. Poszukiwanie nowych i bardziej ludzkich sposobw wyraania tak starych i silnych emocji jak gniew moe trwa cae ycie. W takim razie powiedziaa Helen najlepiej bdzie, jeli zaczn od razu. Doktorze Ginott, czy moglibymy dzisiaj porozmawia o tym, jak radzimy sobie z uczuciem gniewu? Myl, e to byoby dla mnie pomocne. Powiem ci, co odmienio moje postpowanie powiedziaa Nell powoli. Dawniej biegaam za Kennethem, kiedy bawi si pik w salonie i wyjaniaam ze zoci, e lampy s drogie,

159

e ciko na to pracuj i e oczekuj, i okae troch szacunku dla mojej wasnoci. Moje sowa nie robiy na nim wraenia, wic mylaam, e nie wyraam si do jasno. A pewnego dnia doktor Ginott powiedzia: Autorytet wymaga odwagi. Tylko sabi si tumacz". To by wany dzie w moim yciu. Kiedy znowu przyapaam Kennetha z pik w salonie, powiedziaam stanowczo: Kenneth, zasada jest nastpujca: pik wolno si bawi na dworze!" Musiaa go zaskoczy ta zmiana postpowania, bo spojrza na mnie, raz jeszcze odbi pik, po czym wyszed na dwr. Helen suchaa z zainteresowaniem. Podoba mi si to powiedziaa. adnych bezsensownych dyskusji, tylko sprowadzenie wszystkiego do prostej zasady. Wiesz, co mi pomogo, Helen? powiedziaa Roslyn. Zazwyczaj gdy dzieci mnie rozzociy, groziam im. Ale na zajciach mwilimy kiedy, e trzeba da wybr, zamiast si odgraa. Wyprbowaam to po powrocie do domu i musz przyzna, e od razu zauwayam rnic. Na przykad, kiedy dzieci w domu bawi si pik, mwi: Macie do wyboru: moecie bawi si na dworze albo tracicie przywilej. Decyzja naley do was". To nie zawsze odnosi skutek, ale jest lepsze ni mwienie, e dostan za swoje, kiedy wrci tata. Lee wygldaa tak, jakby nie moga si doczeka, a Roslyn skoczy mwi. Jeli chcesz dowiedzie si czego na temat zoci, Helen powiedziaa to ja jestem osob, ktra ma najwicej dowiadczenia. Ja zupenie nie mam cierpliwoci. Mj m mawia, e najpierw krzycz, a potem myl. Ale postanowiam si zmieni. Nadal krzycz, bo taka ju jestem, ale zamiast przezywa dzieci, krzycz to, co chc, eby zapamitay. Po ostatniej burzy nienej mj starszy syn rzuca niekami w modszego, ktremu ju si chciao paka. Normalnie krzyknabym do drzwi: Przesta, ty stary byku! Nie zncaj si nad mniejszym od siebie!" Ale tym razem powiedziaam sobie: Spokojnie. Musz przeksztaci swoj zo w co poytecznego". No wiecie, tak jak przetwarza si energi wodn w elektryczno. Wic co chc im przekaza? I jak powiedzie to w prosty sposb, eby do nich trafio? Kiedy w kocu wymyliam odpowiednie zdanie, otworzyam drzwi i zawoaam: Tylko za obopln zgod wolno si rzuca niekami!"

160

Mj starszy syn zapyta: Co to znaczy za obopln zgod?" To znaczy, e dwoje ludzi musi si na co zgadza" odparam. Ja si nie zgadzam" powiedzia modszy syn. No dobrze, to koczymy" zgodzi si starszy. I o to mi chodzio. To interesujca koncepcja powiedzia doktor Ginott. Dziecko tak krtko jest z rodzicami, a tak wiele trzeba je nauczy, zanim pjdzie w wiat. Czy nie byoby wspaniale, gdyby mona byo przetwarza nasz zo i wykorzystywa j nie do obraania, ale do przekazywania dzieciom wartociowych informacji? Do koca zaj rozmawialimy o tym, jak wyraa gniew w poyteczny sposb. Kiedy wyszymy, byam zupenie odrtwiaa. Na szczcie Helen prowadzia samochd. Miaam czas na mylenie. Helen bya taka szczera, a ja nie odezwaam si ani razu. Dlaczego? Czy nadal byo mi przykro na wspomnienie awantury z Davidem? Czy dlatego, e inne kobiety wydaway si tak pewne siebie? Co mnie gryzo przez cae zajcia? Czy strach? Strach, ktry podszeptywa: To nie ma sensu. Naleysz do innej kategorii. adna metoda na wiecie nie uchroniaby ci przed tym starciem z Davidem. Zoci, ktr wtedy czua, nie daoby si wyrazi innymi sowami. Nic nie byo w stanie powstrzyma tej trujcej erupcji. S takie sytuacje i tacy ludzie, e adne sowa nie odnosz skutku!" Kontrola... Prbowaam sobie przypomnie to, co doktor Ginott mwi o kontroli. Czy za bardzo staraam si siebie kontrolowa? Czy co by si zmienio, gdybym si nie powstrzymywaa tamtego ranka, ale wbiega do pokoju po pierwszym krzyku Andy'ego i zawoaa: To mnie doprowadza do furii!" A Helen? Czy byoby inaczej, gdyby nie staraa si za wszelk cen zachowa spokoju? Czy mona by byo unikn okropnego wybuchu, gdybymy od razu wyraziy swj gniew? Koncepcja wyraania zoci bez ubliania nie trafiaa do mnie szybko ani atwo. (Co innego gdy chodzio o wyraanie mioci. Nigdy nie sprawiao mi kopotu chwalenie dzieci czy okazywanie czuoci). Czy nie na tym polega problem? Czy mojej zoci nie powodowa przynajmniej czciowo fakt, e nie potrafiam Jej wyrazi? Czy gdybym potrafia w kadej chwili przywoa nie

161

krzywdzce sowa wyraajce zo, to mj gniew nigdy by si tak nie skumulowa? Nie musiaabym cierpie upokorzenia i nie miaabym poczucia winy, e zaatakowaam wasne dziecko? Po raz pierwszy tego dnia gboko odetchnam. Powiedziaam Helen, e mamy wiele do zrobienia. Musiaymy wymyli, zapisa i zapamita pidziesit rnych sposobw wyraania zoci. Gdyby udao nam si znale jzyk wyraania rnych odcieni gniewu, to moe byybymy w stanie wyeliminowa na zawsze grone wybuchy! 2. Dopasowanie sw do nastroju Nastpnego ranka zabraymy si do pracy. Zaopatrzone w owki i due kartki papieru, usiadymy przy stole w kuchni. Nasz cel by jasny: stworzy jzyk wyraania zoci bez ubliania. Musiaymy wymyli sytuacj, ktra nieodmiennie powoduje irytacj rodzicw. Skoncentrowaymy si na przypadku zaniedbywania zwierztka. Ile byo rodzicw, ktrzy kupili dzieciom zwierztko i po pierwszej fali dziecicego zapau do karmienia kota, wyprowadzania psa i czyszczenia akwarium, musieli oprcz Innych obowizkw zajmowa si zwierztkiem, kiedy entuzjazm dziecka ostyg? Nie dalej jak w zeszym tygodniu zauwayam, przechodzc obok klatki z ptaszkiem, e kanarek George siedzi na stercie pirek i z przeraeniem skubie dzibkiem pusty pojemnik na jedzenie. Ogarna mnie wcieko. Powiedziaam dzieciom przez zacinite zby, e s okrutne, zepsute i nieodpowiedzialne; e nie zasuguj na to, eby mie jakiekolwiek zwierztko; e moe nie dam im dzisiaj kolacji, eby poznay, co to gd. Teraz, siedzc spokojnie w kuchni, bez krccych si dzieci, chciaymy zanotowa inne moliwoci wyraenia gniewu (wszystko powinno by lepsze od tego, co zostao powiedziane). Przeledzimy razem kolejne stopnie gniewu: od agodnej irytacji od ekstremalnej zoci i postaramy si dopasowa do nich jzyk wyraania gniewu bez ubliania. Opiszemy nastrj rodzicw, to, co podpowiada im gos wewntrzny, a nastpnie podamy przy-

162

kady wykorzystania jzyka dopasowanego zarwno do nastroju, jak i do wewntrznego przekazu. Przypumy, e matka (w tym przypadku ja) ma pocztkowo dobry nastrj. Wchodzi do pokoju i spostrzega zaniedbanego kanarka. Jej nastrj nieznacznie si pogarsza. Nastrj: lekkie poirytowanie GOS WEWNTRZNY S tylko dziemi. Jeszcze przez wiele lat bdzie im trzeba przypomina o rnych rzeczach czsto o jednym i tym samym. Moim zadaniem jako matki jest przypomina i kierowa. JZYK I Gest Gest ma natychmiastowy, dramatyczny skutek. Czsto pozwala oszczdzi sowa. a) Mog wskaza znaczco na pusty pojemnik. b) Mog wyj z klatki pojemnik na jedzenie i wrczy go jednemu z dzieci. II Notatka Notatka jest bardzo skutecznym sposobem porozumiewania si z dziemi, szczeglnie gdy podpis brzmi: Kochajca mama". a) RATUNKU!!! PTAK CIERPI NIEDOL. KTO GO OCALI??? b) Zagadka: Jest ty, piewa jak ptak i potrzebuje wieego jedzenia. Zgadnijcie i rozwicie problem. c) (Nie tak pomysowe, ale rwnie skuteczne) GEORGE'A TRZEBA NAKARMI I TO ZARAZ! III Proste, opisowe stwierdzenie Naley do tej samej kategorii co Mleko si rozlao". Gdy opisujemy, zamiast wydawa polecenia, zachcamy dziecko do odpowiedzialnoci. a) George jest godny". b) George skubie dziobem puste naczynie".

163

IV Powtrzenie prostego opisowego stwierdzenia. Gdy pierwsze stwierdzenie zostao zignorowane, istnieje pokusa uciekania si do tumacze i oskare. Ale jeli nadal jestem w tym samym nastroju i wiem, e moje stwierdzenie jest dobre, to powtarzam je spokojnie: a) George jest godny". b) George skubie dziobem puste naczynie". V Zachcenie dzieci, eby same wypracoway rozwizanie Jeli chcemy osign dalekosine cele, nic nie zastpi wczenia dzieci w proces rozwizywania problemu. Obojtnie jakie wymyl rozwizanie a niektre z ich pomysw s bardzo odlege istnieje szansa na sukces, jeli jest to plan, ktry same opracoway. Czuj wtedy wewntrzny przymus sprawdzenia, czy to odniesie skutek. (Nawet jeli nie, to zawsze mog potem dokona poprawek). Dzieci, co mnie martwi. Potrzebuj waszej pomocy. Na pocztku George by karmiony regularnie. Zauwayam, e teraz, kiedy chodzicie do szkoy i macie rne zajcia, czsto nie dostaje posikw. Czy sdzicie, e udaoby si wam uoy harmonogram karmienia, na ktry wszyscy wyrazicie zgod? Jeli tak, to pokacie mi go po kolacji". (Kluczem do sukcesu jest magiczne wyraenie: na ktry wszyscy wyrazicie zgod"). Nastrj: rozdranienie GOS WEWNTRZNY Zaczyna mnie to denerwowa, wic lepiej bdzie jeli wyaduj swoj zo konstruktywnie. JZYK I Dobitne okrelenie, co czuj Moemy powiedzie po prostu: Jestem za" albo stosujemy bardziej wyszukane zdania: a) Wanie przechodziam koo klatki i przerazio mnie to, co zobaczyam!"

164

b) Jestem zaniepokojona i rozczarowana. Pewne dzieci obiecyway, e bd si troszczy o swoje zwierztka!" c) (To stwierdzenie moe nawet poszerzy ich sownictwo). Jestem strapiona, skonsternowana, oburzona i niezadowolona!" (Mona jeszcze doda: zaenowana" i sfrustrowana", ale trzeba uwaa, eby nie przedobrzy). II Dobitne okrelenie moich wartoci Jeli ju podnosz gos, to mog powiedzie co, co warto zapamita: a) O zwierzta trzeba si troszczy". b) Kiedy los zwierztka zaley od nas, nie moemy zawie!" III Dobitne okrelenie moich oczekiwa a) Oczekuj, e dzieci w tej rodzinie bd si troszczy o swoje zwierztka". b) Jestem przekonana, e moje dzieci zrobi wszystko, co konieczne, eby ich zwierztko nie cierpiao". IV Okrzyk zoony z dwch sw Okrzyk zoony z dwch sw pozwala zagniewanym rodzicom na gone, ostre i krtkie wyraenie tego, o co im chodzi. Jednoczenie dziecko ma szans samodzielnie wywnioskowa, co naley zrobi. a) David, ptak!" b) Jill, ziarno". c) Andy, naczynie!" Nastrj: chc by niedobra Chc nimi troch wstrzsn, chc, eby przestali by z siebie zadowoleni i troch si pomartwili. GOS WEWNTRZNY Chciaabym wrzasn: Jeli nie nakarmicie ptaszka, zanim policz do trzech, to..." Ale nie robi tego. (Wiem, e groba prowokuje dziecko do zrobienia tego, co jest zabronione, ponie-

165

wa chce si ono przekona, czy rodzice mwi serio. Nie mog wpa w t puapk. S inne sposoby dotarcia do nich). JZYK I Wybr Dzieci, wybr naley do was. Moecie zaraz nakarmi ptaka albo stan twarz w twarz z rozgniewan matk. Co wolicie?" II Alarm Dzieci, macie szczcie. Daj wam trzy minuty na nakarmienie ptaka, zanim dojdzie do gosu mj gniew". III Zastpienie wyraenia .Jeli nie" wyraeniem gdy tylko" Gdy tylko nakarmicie ptaka, porozmawiamy o ogldaniu waszego ulubionego programu. Na razie nie jestem w nastroju do przyznawania przywilejw". Nastrj: wcieko! Ptak, pomimo kilku napomnie, nie zosta nakarmiony. Chc ich ukara, skrzywdzi, odegra si. Puste naczynie jest symbolem. Przypomina mi o torbie szkolnej, o ktr si wczoraj potknam, rowerze, ktry odholowaam z podjazdu, o wszystkich zabawkach, butach i fragmentach ukadanki, ktre podnosiam i uprztaam, poniewa nie miaam ju siy prosi ich, eby sami to zrobili. GOS WEWNTRZNY Mam zamiar wyadowa wcieko, ale nie wyrzdza krzywdy. JZYK I Zdanie zaczynajce si od kiedy" Kiedy kto jest wcieky, ma ochot zacz zdanie od jeste", a potem wypowiedzie cig inwektyw. Jeli chcemy tego unikn, moemy zacz zdanie od kiedy", a nastpnie opisa, co widzimy i co czujemy.

166

a) Kiedy prosz kilka razy, ebycie nakarmili ptaszka, i wci jestem lekcewaona, to wpadam we wcieko! Sama nakarmi to stworzenie, ale Jestem wcieka, e musz robi to, co naley do waszych obowizkw". b) Kiedy widz, e niewinne stworzenie cierpi na skutek waszego niedbalstwa, to ogarnia mnie wcieko! Mam ochot was trzepn i odda ptaszka komu, kto bdzie si nim waciwie zajmowa. Lepiej trzymajcie si ode mnie z daleka, bo nie odpowiadam za swoje czyny i sowa!" Nie byymy w stanie prowadzi tego wiczenia dalej. Czy Istnia jeszcze jaki dalszy etap? Nie wiedziaymy, jaki. Raz jeszcze przeczytaymy nasze notatki i byymy zadowolone z tej pracy. Pozostao jedynie pytanie: Co si stanie, kiedy naprawd bdziemy wcieke? Czy bdziemy wtedy w stanie znale sowa dopasowane do nastroju i nie wyrzdza krzywdy? Zobaczymy. 3. Kiedy sowa nie skutkuj Poprosiam o pozwolenie na rozpoczcie zaj. Najpierw opisaam wydarzenia i uczucia, ktre skoniy Helen i mnie do podjcia tej dobrowolnej pracy, a potem przeczytaam to, co napisaymy. Kiedy skoczyam, doktor Ginott pokiwa gow. Janet, Jeli samokontrola bya jednym z pani celw, to wydaje mi si, e zmierza pani w dobrym kierunku. Im wicej znamy sposobw wyraania zoci, tym wiksza szansa na kontrolowanie swojego zachowania. To wanie wtedy, gdy tamsimy w sobie uczucie zoci, dochodzi do niebezpiecznych wybuchw. Ale osignycie, panie, wicej. Mona by bez przesady powiedzie, e wykonaycie prac alchemikw. Wziycie metal nieszlachetny, krzywdzce uczucie zoci, i przemieniycie go w czyste zoto w jzyk, ktry w najlepszym razie pomaga, a w najgorszym nie wyrzdza krzywdy. I jak rnorodny i urozmaicony jest ten jzyk! Pokazaycie, e rodzice maj do wyboru znacznie wicej ni wyzwiska i bicie.

167

 Nie chc by drobiazgowa powiedziaa Katherine ale wydaje mi si, e gdyby ta sytuacja zdarzya si w moim domu, gdybym dosza do ostatniego stopnia wciekoci i krzykna, e rozwal klatk i wydam komu ptaszka, a dzieci nadal by mnie lekcewayy, to po prostu czuabym si jak skoczony gupiec. I nie bez powodu przyzna doktor Ginott. Pewne sytuacje nie mog si powtarza bez koca. Jest to szkodliwe dla rodzicw i dla dzieci. Nigdy przedtem o tym nie mylaam odezwaa si Evelyn ale co maj zrobi rodzice, kiedy sowa nie skutkuj? Czasem jestem szorstka dla chopcw, ale mwi to, co trzeba. Wyraam swoje uczucia; opisuj problem; staram si zrozumie, co czuj ale czsto dzieje si tak, e nawet nie racz na mnie spojrze. Jakbym mwia do ciany. Nie wiem... czasami wydaje mi si, e nie panuj nad wasnymi dziemi. To one panuj nade mn. I tak bdzie odpar doktor Ginott jeli nie poczuj, e mwi pani powanie. Jest pani wiksza ni oni. Nie musi si pani godzi na nieodpowiednie zachowanie. Byoby dobrze, gdyby dzieci zdaway sobie spraw, e za pani sowami kryje si gotowo do podjcia dziaania. Evelyn wygldaa na zaskoczon. Ale doktorze Ginott zaprotestowaa sdziam, e jest pan przeciwny karom. Zgadza si powiedzia. Jestem przeciwny. W kochajcej si rodzinie nie ma miejsca na kar. Co by si stao, gdyby m ukara pani za to, e obiad nie by gotowy na czas? Ale ja nie mwi o karaniu; mwi o dziaaniu. Jeli dziecko nie wie, e jestemy gotowi podj dziaanie, aby broni wartoci bd narzuci pewne zasady, nasze sowa s pozbawione znaczenia. Jeli mwi do dziecka: Niepokoj si, kiedy grasz w pik w domu. Moesz bawi si na dworze albo odoy pik. Decyzja naley do ciebie", to musz by gotw zabra pik, jeli mnie nie posucha. Kiedy odbieram pik, mog powiedzie: Jimmy, to twoja decyzja". Czy wyraam si jasno? Czy zauwayycie, panie, e moj intencj byo przerwanie nieodpowiedniego zachowania dziecka i jednoczenie chronienie jego godnoci? Nie byem mciwy; nie mwiem o jego charakterze; nawet nie prbowaem da mu

168

nauczki. A jednak odbierajc pik, pokazaem dobitnie, e moje sowa naley traktowa powanie, e moich uczu nie wolno lekceway. Evelyn bya zaintrygowana. Ale jaki to ma zwizek z problemem Janet? Przypumy e naprawd coraz bardziej martwi si o ptaszka i e prbowaa wszystkich metod, ktre opisaa, ale to nie poskutkowao. Jakie dziaanie powinna podj? Jedyn rzecz, jak mogaby zrobi byoby oddanie komu ptaszka ale to zbyt okrutne. Okrutne wobec kogo? spyta doktor Ginott. Okruciestwem jest naraanie rodzicw na codzienne borykanie si z tym samym problemem. Ale znowu najwaniejsza jest nasza postawa. Nie moemy powiedzie: Dobrze, macie to, na co zasuylicie. Moe to was czego nauczy!" Nie. Nawet w tak drastycznej sytuacji, jak jest odebranie dziecku ulubionego zwierztka, musimy odwoywa si do uczu i wartoci. Dzieci moemy powiedzie nie mog patrze na to, jak w moim domu cierpi stworzenie. To mnie za bardzo przygnbia. Jeli bd musiaa zdecydowa, czy chc zatrzyma ptaszka i by rozgniewan matk, czy te wyda go i by mi matk wiecie, co wybior". Evelyn, najwyraniej zmartwiona, powiedziaa: A jeli bd paka i awanturowa si? Czy kiedykolwiek sugerowaem, e kiedy zaczynamy dziaa, dzieci przyjmuj to z wdzicznoci? Kade dziecko bdzie protestowa i narzeka. I wtedy mona powiedzie: Chciaby, ebymy zatrzymali kanarka. Wnosi wiele radoci do naszego domu. Ale musi przebywa w takim miejscu, gdzie bdzie mia waciw opiek". Evelyn nadal si niepokoia. A jeli poprosz o jeszcze jedn szans? Jeszcze jedn szans! wybuchna Katherine. Przecie mieli ju tysic szans. Dzieci powinny mie tysic szans wyjani doktor Ginott. I wiecie co? umiechn si. Kiedy ju wszystkie wykorzystaj... powinny dosta jeszcze jedn szans. Moemy powiedzie agodnie: Nie teraz. Teraz nie pora rozmawia o drugim kanarku. Za miesic albo sze tygodni moemy znowu poruszy ten temat i zobaczymy, jak si bdziemy na to zapatrywa".

169

Evelyn zastanawiaa si przez chwil. Akceptuj wszystko, co pan mwi, ale po prostu nie potrafi wyobrazi sobie takiej sytuacji w moim domu. Widz ca scen: moje dzieci dostayby histerii, a ja czuabym si z matk, odpowiedzialn za to, e s nieszczliwe. Nie zniosabym tego^ Rodzice nie s odpowiedzialni za szczcie dzieci, ale za ich charakter. Koncentrowanie si tylko na tym, eby dzieci czuy si szczliwe, nie jest niczym dobrym! Jakie wartoci przekazalibymy dzieciom, pozwalajc na okruciestwo wobec zwierzt? Czy wiecie, e nie" moe by odpowiedzi kochajcych rodzicw? Czy wiecie, e jeli podejmujemy dziaanie, ktre ma na celu pooenie kresu niewaciwemu zachowaniu dziecka, to wywiadczamy mu przysug? Co wicej, dajemy mu przykad, jak broni tego, w co si wierzy. Rozejrzaam si po sali. Podczas gdy Evelyn umieraa z niepokoju, pozostae kobiety gorczkowo notoway. Nie byy w stanie pisa dostatecznie szybko. Ja nie notowaam. Gowa mi pkaa od nowych myli i starych wspomnie. Wiele lat temu, gdy nie miaam jeszcze dzieci, staam w sklepie jak sparaliowana, obserwujc pewn kobiet i jej syna. Matka wrzeszczaa, pokazujc uzbienie: Kupimy ten sweter obojtnie, czy ci si to podoba, czy nie!" Chopiec, blady i zbuntowany, powiedzia: Wanie e nie. Nie moesz mnie zmusi". Ale mog!" Nie bd go nosi!" Na szyi kobiety byo wida napite yy. Jej oczy zamieniy si w szpareczki. Sam si prosisz o nastpn kar, wiesz? Jeszcze ci mao? Dobrze, zabior ci rower. Czy tego chcesz? Nie wystarczy ci, e nie daj ci kieszonkowego i nie pozwalam oglda telewizji?" Ten moment najbardziej utkwi mi w pamici. Twarz chopca a staa z nienawici, oczy mu pony. Odegram si na tobie!" Matka, gotujca si z wciekoci, zostaa zapana w puapk wasnych sw. Pozostawao jej speni kad z grb albo wyj na kamczuch. Poprzysigam sobie, e kiedy bd miaa dzieci, nie znajdzie si w naszych relacjach miejsce na kar. Nigdy nie dam si wplta w ten okropny wze zbrodni i kary bez wzgldu na to.

170

jak silna bdzie moja potrzeba wyrwnania rachunkw. By moe dlatego nie byam w stanie pozby si ptaka! Nawet na papierze. Dla mnie byoby to rwnoznaczne z kar. Ale teraz doktor Ginott powiedzia nam, e rodzice mog podejmowa zdecydowane dziaania i nadal sta po stronie dziecka. Moemy dziaa nie w duchu zemsty, nie po to, eby odegra si na dzieciach, lecz by pooy kres nieodpowiednim zachowaniom. Moemy by jednoczenie zdecydowani i kochajcy. Odkryam dzisiaj co niezwykle wanego, ale nie wiedziaam, czy bd umiaa zrobi z tego uytek. Zapisaam w zeszycie: NIE KARA. DZIAANIE! 4. Dziaanie i jego granice Nie mogam si doczeka, kiedy bd moga wprowadzi dziaanie" w ycie. Dzieci wcale nie chciay da mi stosownej okazji. Przez kilka nastpnych dni byy nienaturalnie ugodowe nawet wobec siebie nawzajem. Ale to nie mogo trwa bez koca. Pewnego dnia nadarzya si sposobno. David zachowywa si okropnie: dokucza Jill i Andy'emu, doprowadzajc ich niemal do ez. Kilka razy odwoaam si do lepszej strony jego charakteru, a kiedy nie odnioso to skutku, wkroczyam do akcji. Wydawao mi si, e jest to w tej sytuacji najlepsze dziaanie. Miao na celu powstrzymanie Davida, a nie ukaranie go. Byam z siebie tak zadowolona, e paaam chci opowiedzenia kobietom ze szczegami, co osignam. Ale na nastpnych zajciach wszystkie rce byy w grze. Helen zaproponowaa, ebymy losoway kolejno, ale Evelyn wstaa z krzesa i zadaa gosu jako pierwsza. Evelyn, ktra kadym gestem dawaa do zrozumienia, e si waha; Evelyn, ktra kiedy ze smutkiem okrelia siebie jako galaretowat"; Evelyn, ktra cigle si baa, czy nie jest zbyt surowa, wstaa i powiedziaa: Dokonaam tego. Podjam dziaanie. Jestem tygrysic! Wszyscy si rozemiali.

171

 Prosz nam o tym opowiedzie poprosi doktor Ginott. To si stao nazajutrz po ostatnich zajciach. Byam w sklepie obuwniczym z moimi bliniakami, panowa tok. Nagle chopcy zaczli wojn przy pomocy miary do butw. Pooyam temu kres, ale wtedy zaczli si goni wok stokw do przymierzania. W takiej sytuacji szepnabym normalnie: Ale mi wstyd!" i modliabym si, eby jak najszybciej przyszed sprzedawca. Ale nie tym razem. Tym razem schwyciam kadego z nich za rami i powiedziaam stanowczo: Ludzie w tym sklepie nie ycz sobie, eby im przeszkadza! Macie do wyboru: siedzicie spokojnie albo wychodzimy ze sklepu. Decyzja naley do was". Przez jakie trzydzieci sekund zachowywali si przyzwoicie, a potem znowu zaczli biega. Nie wahaam si ani chwili. Wstaam, woyam paszcz i powiedziaam: Widz, e podjlicie decyzj. Idziemy". I wyszam ze sklepu. Pobiegli za mn, krzyczc i cignc mnie z powrotem: Ale powiedziaa, e nam kupisz nowe teniswki". Zgadza si odparam kupi, kiedy bdziecie w stanie spokojnie poczeka". Bdziemy spokojni" odparli chrem. I wtedy powtrzyam dokadnie pana sowa, doktorze Ginott. Powiedziaam: Nie czuj si w tej chwili przyjanie usposobiona" i zapaliam silnik. Jak to si panu podoba? Waniejsze jest, jak pani si to podobao odrzek doktor Ginott. Byam zachwycona odpara Evelyn. Czuam si taka silna, czuam, e panuj nad sytuacj i nawet ich krzyki mnie nie przeraay. Nie przeszkadzao mi nawet, e pod koniec tygodnia bd musiaa znowu si wybra do sklepu obuwniczego. Zanim ktrakolwiek z kobiet zdya skomentowa metamorfoz Evelyn, Helen oznajmia: A teraz nastpna wyzwolona kobieta da wiadectwo. Evelyn, byam w tym tygodniu w podobnym nastroju. Spisaam to, co si zdarzyo. Helen zacza czyta: Pitek rano, 3 listopada. Otwieram oczy i myl nerwowo: Czy Billy zdy dzi na autobus czy znowu bd musiaa go odwozi do szkoy?" Chocia codziennie rano budz si z t myl, i tak znam odpowied. Na pewno za godzin

172

bd siedzie za kkiem w paszczu narzuconym na nocn koszul, z wakami we wosach, miertelnie przeraona, e skoczy si paliwo albo zatrzyma mnie policja. Na pocztku roku sdziam, e Billy ma jakie kopoty z chodzeniem do szkoy i dlatego rano tak marudzi. Ale po rozmowie z nim doszam do przekonania, e wszystko jest w porzdku. By zadowolony z nauczycieli, z przedmiotw i mia wielu kolegw. Kiedy ju znaam odczucia syna, powiedziaam mu o swoich. Powiedziaam, jak bardzo nie lubi gra roli budzika i szofera w jednej osobie i e chciaabym, eby tak zaplanowa sobie poranek, aby zdy na autobus. Przez kilka dni po tej rozmowie naprawd si stara, ale potem, krok po kroku, wrciy dawne zwyczaje. Billy, jest 8:15. Masz autobus o 8:30". Billy, jest 8:20, a ty jeszcze nie woye butw". Billy, czy mam ci spakowa torb? Zostao ci pi minut". Billy, doprowadzasz mnie do szau! Jest 8:29, a ty si bawisz kartami!" Billy, jestem wcieka! Wanie uciek ci autobus. Wskakuj do samochodu". Helen odoya na chwil kartki. Na ostatnich zajciach wspomina pan, doktorze Ginott, e nie mona pozwoli, eby pewne sytuacje powtarzay si bez koca, bo szkodzi to zarwno dzieciom, jak i rodzicom. Kiedy to usyszaam, powiedziaam sobie: Jestem w takiej sytuacji. Nie tylko co rano si denerwuj, ale na dodatek Billy nie zna konsekwencji spniania si. Jego punktualno staa si moim problemem, a nie jego". Ale nadal nie wiedziaam, jak dostanie si do szkoy, jeli go nie podwioz. Nie trzeba by nadopiekucz matk, eby stwierdzi, e mila to kawa drogi dla maego chopca. I po drodze s pewne niebezpieczne rejony. Porozmawiaam o tym z mem. Powiedzia na poy artujc: Moe powinna go nastpnym razem wsadzi do takswki. I niech za ni zapaci ze swojego kieszonkowego". Jack artowa, ale ten pomys wyda mi si dobry. Helen wzia swoje notatki i czytaa dalej:

173

Tego samego wieczora powiedziaam Billy'emu, e odwoenie go do szkoy denerwuje mnie i irytuje i dlatego wicej nie bd tego robi. Jeli znowu nie zdy na autobus, zadzwonimy po takswk i za pierwszym razem nawet za ni zapac. Wysucha mnie, ale chyba to do niego nie dotaro, bo powiedzia tylko: Tak, tak" i wyszed z pokoju. Nastpnego ranka obudziam si z takim uczuciem, jakby spad mi z serca ciki kamie. Patrzyam na zegar: mina 8:15, 8:20 i 8:29, a ja nawet nie przypomniaam Billy'emu, e czas ucieka. Okoo 8:35 Billy w kocu podnis wzrok znad komiksu i spojrza na zegar. Mamo, uciek mi autobus. Musisz mnie podwie" powiedzia. Wtedy odparam: Billy, wczoraj powiedziaam, e w takiej sytuacji zadzwonimy po takswk". Podeszam do telefonu, a Billy wisia mi na ramieniu, kiedy wykrcaam numer. Ale ja nie chc sam jecha takswk!" Rozumiem to". Narzeka a do przyjazdu takswki ale pojecha. I od tego czasu ani razu si nie spni! Wczoraj rano nawet mnie popdza. Powiedzia: Mamo, czy zrobia mi ju niadanie? Nie chc znowu jecha t gupi takswk". Helen podniosa gow znad notatek, nagle troch niepewna. Czy sdzi pan, e byam zbyt surowa? Nawet jeli to odnioso skutek? Moja siostra twierdzi, e to byo pode z mojej strony. Kiedy suchaem pani historii, Helen odpar doktor Gi-nott powiedziaem sobie: Oto matka, ktra zauwaya, e grozi jej niebezpieczestwo zostania suc, znalaza w sobie do siy, eby to zmieni. Znalaza twrcze rozwizanie, eby obroni siebie i dziecko". Pomylaam: To jest to, prawda? Jeli nie przechodzisz do czynu, to wszystkie sowa na wiecie s funta kakw nie warte. Rzeczywicie stajesz si suc czasem poyteczn, ale kto sucha sucej?" Na gos powiedziaam: Mi te przytrafia si sytuacja, kiedy sowa nie skutkoway i musiaam przej do czynw. Tylko e miaam doros publiczno moj ssiadk. Staymy na podjedzie, wymieniajc grzecznoci, kiedy Andy

174

przybieg woajc: David nie pozwala mi si pohuta. Powiedzia, e tata kupi hutawk dla niego". Ssiadka spojrzaa na mnie uwanie. Odparam ze spokojem: Powiedz Davidowi, e mama powiedziaa, e w naszej rodzinie hutawki s dla wszystkich". Zwrciam si z powrotem do ssiadki. Opowiadaa mi ze szczegami, jak to jej syn zosta przyjty do Yale, gdy pojawia si zapakana Jill. David mnie uderzy!" szlochaa. Ssiadka wpatrywaa si we mnie. (Nienawidz jej pomylaam. Jej syn dosta si do Yale, a moje dzieci s na etapie hutawki"). Objam Jill i powiedziaam: Nie lubisz, jak ci bije, prawda? Powiedz Davidowi, e obowizuje nastpujca zasada: "Bicie jest zabronione! Jeli jest zy, moe to wyrazi sowami"". Jill przestaa paka, rozwaya moje sowa i pobiega z powrotem. Gdy tylko znikna, pojawi si Andy. Tym razem on paka. David mnie bije" zawodzi. Byam wcieka. Do diaba z ssiadk! Nie obchodzi mnie, co sobie pomyli. Wrcia caa wcieko, ktr czuam jako najmodsze, przeladowane dziecko w rodzinie. Chciaam tam pobiec i bi tego bysia, a bdzie baga o lito. ZEMSTY!!! To wanie chciaam zrobi, ale postanowiam wyprbowa nowy sposb. Wkroczy do akcji, eby pooy kres wstrtnemu zachowaniu, ale nie mci si. Jak to zrobi w tym przypadku? Nie mogam nawet myle, kiedy gapia si na mnie ta kobieta. Przeprosiam j, podeszam do hutawek i powiedziaam: David, do domu!" Pooyam do na jego ramieniu i skierowaam go do domu. Nie uderzyem go tak mocno" zaprotestowa. Do domu!" To nie fair!" A kto powiedzia, e ma by fair? odparam. Mwi o moich uczuciach. Czuj, e powiniene zosta odseparowany od brata i siostry, a nie nauczysz si z nimi bawi". Ojej! wykrzykna Evelyn z aprobat. Ani razu nie obrazia Davida, a jednak uderzenie byo mocne. Moe wanie tego wszyscy szukalimy. Wydaje si, e to bdzie skuteczne w kadej sytuacji. Nie tak szybko powiedzia doktor Ginott. Chocia podoba mi si dziaanie Jan, to jednak jestem daleki od tego, eby jedn metod uzna za lekarstwo na wszystko. Relacje

175

midzyludzkie rzadko kiedy s takie proste. Czy kto jeszcze/ mia takie pozytywne dowiadczenia? Gdzie si podziay wszystkie podniesione rce? Niech nas nie oniemielaj sukcesy innych. Zawsze mona si te podzieli swoimi wtpliwociami, Niestety musz troch ostudzi zapa, chocia tego nie lubi powiedziaa Roslyn. Musicie przyzna, e s sytuacje, kiedy rodzice maj zwizane rce, kiedy nic nie mog zrobi, a dzieciom uszaby na sucho najgorsza zbrodnia. Kilka kobiet poprosio o przykad. W zesz niedziel wybieralimy si na obiad do mojej matki. Popdzaam wszystkich, poniewa moja matka martwi si, kiedy si spniamy. Zawsze ma obiad gotowy punktualnie co do minuty. Kiedy ju mielimy wychodzi, mj szecioletni syn postanowi zdj buty. I za adne skarby nie chcia ich z powrotem woy. Chcia, eby mamusia to zrobia. Nie byam jeszcze gotowa, wic pozostae dzieci chciay mnie wyrczy, ale on je kopa. Mj m siedzia Ju w samochodzie i popdza nas klaksonem. Chciaam co zrobi, o tak. Chciaam go zostawi w domu. Ale skd miaam wzi opiekunk w niedziel o drugiej po poudniu? Wic przykucnam przy nim i zawizaam mu sznurowada chopcu, ktry co dzie robi to samodzielnie. Dobrze zaprezentowaa pani ten problem, Roslyn. Dzieci czsto stawiaj nas w sytuacjach, w ktrych mamy ograniczone moliwoci dziaania. Ale jeli odwoamy si do podstawowych zasad, to znajdziemy si na mocnym gruncie. A jedn z zasad jest szczero wobec dzieci. Jeli w kocu ulegniemy daniu dziecka, moemy mu okaza swoje niezadowolenie. Na przykad: Synu, nie podoba mi si, e musz ci wkada buty, ale zrobi to. Jednak jestem niezadowolona". Ale czy nie jest to jednak poddanie si, przyznanie dziecku palmy zwycistwa? zapytaa Roslyn. Dziecko szybko si przekonuje, e zwycistwo odniesione kosztem dobrego samopoczucia rodzicw jest pyrrusowym zwycistwem odpowiedzia doktor Ginott. Dezaprobata matki bardzo dziecku ciy. Odbiera mu rado. Babcia moe upiec mu ulubione ciasto, ale nie bdzie ono tak sodkie. Zapada duga, brzemienna cisza. W kocu odezwaa si Evelyn: Moe i tak, ale jeli doszoby do tego, e okazaabym kt-

176

remu z chopcw swoje niezadowolenie, to od razu usyszaabym: Nie kochasz mnie!" Doktor Ginott zmarszczy brwi, patrzc na wyimaginowane dziecko. Powiedzia surowo: To nie jest odpowiednia chwila, eby rozmawia o mioci. Teraz czas woy buty, eby babcia nie musiaa na nas czeka! Pniej w samochodzie moemy porozmawia o mioci. Rozumiem przytakna Evelyn. Nie pozwoli pan, eby dziecko zmienio temat albo wpdzio pana w poczucie winy. Skoncentrowa si pan na tym, co trzeba zrobi. Jeli rozmawiamy o tym, jak radzi sobie w trudnych sytuacjach powiedziaa Lee to niech mi bdzie wolno stwierdzi, e wierz w zespoowe dziaanie. Wiele mog zrobi sama, ale w pewnym momencie potrzebuj pomocy. Na przykad wczoraj wieczorem Jason bbni na perkusji, kiedy pospiesznie szykowaam kolacj. Poprosiam go, eby przesta gra i wrci do tego po kolacji, poniewa dwik perkusji mnie denerwuje. Powiedzia, nie przestajc wali: A tam, wszystko ci denerwuje. Starzejesz si. Kup sobie korki do uszu". Miaam ochot go zabi. Pomylaam: Jakie dziaanie mog podj? Zabra perkusj? Jest za cika. Wyrzuci Jasona z pokoju? Te jest za ciki" Nie wiedziaam, co zrobi. W tym momencie na szczcie wpad do pokoju mj m, wyrwa Jasonowi paeczki i wykrzykn: Syszaem wszystko i wcale mi si to nie podoba! Twoja matka powiedziaa: po kolacji!" Doktor Ginott pokiwa z aprobat gow. To wanie jedno z zada ojca: broni on przed obelgami dzieci. W ten sposb mwimy dzieciom, e nie pozwolimy, eby krzywdzono czy to fizycznie czy sowami ludzi, ktrych kochamy. Znowu zapada cisza. Po chwili podniosa rk Mary, nowa uczestniczka zaj. Chyba co robi le powiedziaa. W tym tygodniu przeszam do czynu, ale bez rezultatu. Jody wanie skoczy cztery lata i dziadkowie kupili mu wspania stra poarn na urodziny. Tak bardzo mu si podoba ten samochd, e najchtniej by w nim spa. Kopot polega na tym, e jego pokj jest powoli dewastowany. Ju nie wspomn o rysach, ale w cianach s nawet dziury. Jego zabawa polega na tym, e przyciska dzwonek, wali w cian i krzyczy: Poar!"

177

Normalnie w takiej sytuacji powiedziaabym mu, e jest niegrzeczny i za kar odebraabym mu stra poarn. Ale tym razem postanowiam, e wykorzystam to, czego si tu nauczyam. Powiedziaam mu: Jody, nie podobaj mi si dziury w cianach. Masz wybr: moesz bawi si stra poarn i nie robi dziur w cianach albo przesta si bawi samochodem w domu. Zastanw si przez chwil i powiedz mi, co postanowie". Jody odpowiedzia od razu: Ju wiem. Bd si bawi moim samochodem, ale bd uwaa". I rzeczywicie uwaa przez p godziny. To naprawd poskutkowao" mylaam. Potem znowu usyszaam huk. Byam wcieka i powiedziaam sobie: To dziecko musi si nauczy raz na zawsze! Czas wkroczy do akcji". Weszam do pokoju i podniosam go z podogi. Kopa i wrzeszcza. Potem popchnam samochd do swojego pokoju i zamknam drzwi na klucz. Kiedy si uspokoi, powiedzia oskarycielskim tonem: Zabraa moj stra poarn. To nie twj samochd, tylko mj". Odpowiedziaam ze spokojem: Nie podobaj mi si dziury w cianach". Nie miaam zamiaru go kara i nie byo takiego elementu w moim postpowaniu. Podjam tylko dziaanie, ktre miao na celu powstrzyma go. Ale kiedy wieczorem oddaam mu samochd, znowu zaczo si to samo. Nie wiem, co mam teraz zrobi. Mary powiedzia doktor Ginott gdybymy wiedzieli, jakie dziaanie moe dzieci nauczy raz na zawsze", zrobilibymy list, opublikowali j i wysali do rodzicw na caym wiecie. Ale niestety nie wiemy. Kiedy rodzice mwi sobie: Mam zamiar raz na zawsze pooy kres niewaciwemu zachowaniu", to ju w tym momencie stoj na straconej pozycji. Dzieci nigdy nie ucz si raz na zawsze". Ucz si na chwil, a potem cigle od nowa. Ale niech pani nie myli, e jej dziaanie zawiodo. Wcale nie. I moe pani sprbowa innych sposobw. By moe dobrze by byo da mu w fantazji to, czego nie moe mie w rzeczywistoci. Mogaby pani powiedzie: Jody, na pewno chciaby mieszka w domu z mikkimi cianami. Mgby wtedy wali w nie samochodem bez koca". Jeli to nie da rezultatu, to moe trzeba by umieci w Jego pokoju znak drogowy o treci: OGRANICZENIE PRDKOCI CIANA. Moe to do niego trafi. Ale najlepiej przedstawi Jody'emu problem i zapyta, jakie widzi rozwizania. I jeli adna

178

z tych metod nie poskutkuje, to mona jeszcze ograniczy zabawy stra poarn, pozwoli na nie tylko na podwrku. Chc powiedzie, e podjcie dziaania nie oznacza ostatecznego" rozwizania. To dziaa tylko przez jaki czas, jest to jedno z wielu dostpnych narzdzi. Owszem, przydatne, ale nie zastpi wszystkich innych. Stolarz nie uywa motka, kiedy wystarczy sia jego doni. Z pewnoci pani zauwaya. Mary, e nie koncentruj si na posuszestwie, ale na procesie pozyskiwania dziecka do wsppracy. To nie sztuka trzyma Jody'ego z dala od cian. Mona go uderzy, wyzwa, ukara i nigdy ju nie tknie cian. Ale co si stanie we wntrzu Jody'ego? Bdzie si nienawidzi, yczy pani wszystkiego najgorszego i co wicej, bdzie si czu winny, e ma takie myli. Dlatego te przedmiotem mojej troski jest poszukiwanie ludzkich rozwiza. Chyba rozumiem, co pan ma na myli powiedziaa Kat-herine powanym tonem. Mogabym to nawet sprbowa zastosowa. Na ostatnich zajciach co we mnie pko. Wszystko, co wtedy usyszaam, zaczo si jako wiza w mojej gowie: sprawozdanie Jan i Helen o gniewie, paskie komentarze na temat rnicy midzy kar a podejmowaniem dziaania. Myl, e to cakowicie odmienio moje stosunki z Dian. Dotd niewiele o niej mwiam. Raczej opowiadaam o modszych dzieciach. A powd jest nastpujcy. Miaam wraenie, e tego, czego si tu nauczyam, nie mona zastosowa w Jej przypadku. Jest taka zbuntowana, prowokujca. Nie" nic dla niej nie znaczy. Narzuca swoje wasne prawa. Odpowiada niegrzecznie nawet na najprostsze, najbardziej rozsdne proby. Ostatnio jest po prostu nie do zniesienia. Przypuszczalnie dlatego, e wesza w wiek dojrzewania. Wystawia mnie na takie prby, e w kocu musz j ukara. Nie mam wyboru. Nic innego nie skutkuje. I nawet kara dziaa na ni tylko przez jaki czas. le si czuj, traktujc j w ten sposb. To jest sprzeczne ze wszystkim, czego si tu nauczyam, ale mj m pochodzi ze starej szkoy i traci cierpliwo, kiedy stosuj niektre z naszych metod. Mwi, e pozwalam jej na zbyt wiele. Ale to nieprawda. Ju nie pamitam, ile razy j ukaraam. A zrobiam to tylko dlatego, e nie widziaam innej moliwoci. Ale podczas ostatniego spotkania zrozumiaam sens innej drogi i pojam, e teraz musz postpowa inaczej,

179

Tego samego wieczora Dian zachowaa si w typowy dla niej sposb. Cae popoudnie jedzia w parku na ywach i wrcia do domu o sidmej. Oczywicie gsto si tumaczya (zdarzyo si to po raz trzeci w cigu dwch tygodni). Na szczcie ma nie byo w domu. By moe uyby pasa. Och, chciaam j ukara, chciaam zabroni jej korzysta z telefonu i przez trzy miesice nie pozwala na spotkania z koleankami! I wtedy zrozumiaam, e to zamknite koo: Dian robi co nie tak. Wyznaczam kar. Robi co jeszcze gorszego, eby si odegra. Wyznaczam surowsz kar. Ona znowu mi odpaca z nawizk. I tak w kko! Musiaam si z caej siy powstrzymywa, eby nie wpa z powrotem w te tryby. Okropnie si martwiam! krzyknam. Czy wiesz, co moe si przytrafi modej dziewczynie, ktra wczy si wieczorem po parku? Przez dwie godziny chodziam w t i z powrotem po pokoju. Ju chciaam wezwa policj!" Zacza si tumaczy, ale przerwaam jej. Jeszcze jedno tumaczenie i wyjd z siebie. Moe powiesz mi rano. W kadym razie ciesz si, e jeste ju w domu. Dobranoc!" I wyszam z pokoju. Moe to nie jest wielkie osignicie, ale dla mnie to wielka odmiana. P godziny pniej wesza do pokoju jakby nigdy nic. Powiedziaa wesoo: Mamo, potrzebuj nowe waki do wosw. Sklep jest jeszcze otwarty. Moesz mnie podwie?" Rozwaaam przez chwil jej prob. Po chwili pokrciam przeczco gow. Och, mamo! powiedziaa z pogard. Z powodu dzisiejszego wieczoru? To mieszne. Nikt mnie przecie nie napad. Zawsze robisz ze wszystkiego wielkie halo". Odpowiedziaam cichym gosem: W parku nie jest wieczorem bezpiecznie". Zupenie zmienia front. Wic chcesz mnie ukara, tak? I pewnie nie pozwolisz, eby tata mnie zabra do sklepu?" Nie wiem, co zrobi ojciec. To jego sprawa odparam. Jeli bdzie chcia ci zabra, to mu nie przeszkodz... Nie mog. Jestem jeszcze za bardzo za". Dian nie dawaa za wygran. Zao si, e nie pozwolisz, eby jutro nocowaa u mnie koleanka, prawda?" Jedno z drugim nie ma nic wsplnego" odpowiedziaam. I rzeczywicie tak sdziam.

180

Byy te inne zdarzenia i w kadym razie co si zmieniao. Nastpia nieznaczna odwil, osabienie wzajemnej wrogoci. I pewnego dnia zdarzya si najdziwniejsza rzecz. Dian poyczya ode mnie okulary soneczne i zgubia je. Kiedy powiedziaam, e jestem za, przybraa prowokacyjn poz i spytaa: Nie ukarzesz mnie? Co mi zrobisz?" Jakby bagaa mnie, ebym wrcia do dawnych metod postpowania. Przez chwil nie wiedziaam, co powiedzie. Sowa przychodziy mi z trudem. Dian, wydaje mi si, nie kara jest najwaniejsza, ale to, eby wiedziaa, co czuj. Wane jest te, ebym ja wiedziaa, co ty czujesz. Jestem za, e zgubia moje okulary, i myl, e wolaaby mi je odda". Posaa mi spojrzenie, ktre byo takie... chyba najlepiej pasuje sowo przyjazne". Nie wiem, co bdzie dalej, ale nie chc ju nigdy wraca do dawnych metod postpowania. Katherine powiedzia doktor Ginott zasuya na szacunek. Wydaje mi si, e stosujesz w praktyce wiele z tych zasad, o ktrych tu mwimy, a twoja crka naley raczej do trudnych dzieci. Na wasnej skrze odczua rnic midzy karaniem, ktre prowadzi donikd, a nieskoczonymi moliwociami, jakie daje relacja oparta na wzajemnym poszanowaniu wasnych uczu. Zwrci si do caej grupy: Kiedy karzemy dziecko, odbieramy mu szans przyjrzenia si sobie samemu. Niektrzy ludzie mwi: Ale jeli si go nie ukarze, ujdzie mu na sucho najgorsza zbrodnia". Wprost przeciwnie. Kiedy karzemy dziecko, wszystko staje si dla niego zbyt atwe. Dziecko czuje, e zapacio za swoj zbrodni, e wyrok zosta wykonany. Teraz moe swobodnie kontynuowa wystpek. Czego waciwie wymagamy od dziecka, ktre zrobio co zego? Chcemy, eby zajrzao do swego wntrza, eby troch po-cierpiao, pomylao o tym, co czuje, zaczo ponosi pewn odpowiedzialno za swoje ycie. Katherine suchaa i przytakiwaa z zapaem. Chciaabym wspomnie o jeszcze jednej rzeczy. Myl, e kiedy rodzice przestaj kara, to oni te na tym korzystaj. Po raz pierwszy od wielu lat nie czuam si winna wobec Dian. Miaam zwyczaj kupowa jej jakie ciuchy albo zabiera gdzie, kiedy wcale tego nie chciaam po prostu po to, eby jej wynagrodzi to, e byam taka surowa. Teraz mam wicej swobody,

181

mog powiedzie nie" i nawet nie czuj potrzeby, eby si tumaczy. Po raz kolejny zapado dugie milczenie. Niechtnie to mwi powiedziaa Nell tak cicho, e ledwie j byo sycha. Wszyscy sobie tak dobrze radz... Wprowadz dysonans... ale musz wyzna, e mnie si nie udao. Chodzi mi o to, e podjam dziaanie naprawd ale potem zabrako mi siy, eby wytrwa przy swoim stanowisku. Wszyscy spojrzelimy na Nell z szacunkiem. Mwienie o sobie zawsze przychodzio jej z trudem. Tak si niepokoiam, e Kenneth oglda tyle przemocy w telewizji, e postanowiam ograniczy ogldanie do jednej godziny dziennie. Myl, e to jeszcze za duo, ale Kenneth czuje si przeladowany. Zawsze udaje mu si wybaga dodatkowe pitnacie czy dwadziecia minut, ale kiedy wczoraj odkryam, e siedzia przed telewizorem przez trzy godziny, stwierdziam, e pora przej do czynu. Sprawy zaszy za daleko. Jedna godzina dziennie ma by od tej pory surowo przestrzegana. Nastpnego wieczora postanowiam dziaa. Sprawdzaam czas co do minuty. Kiedy upyna godzina, weszam do pokoju i zgasiam telewizor. Dosy telewizji na dzisiaj, Kenneth. Ale, mamo... Powiedziaam: dosy telewizji na dzisiaj. Ale mamo powiedzia bagalnie dzisiaj jest program o wielorybach. Ojej pomylaam akurat dzisiaj! On uwielbia programy o wielorybach, a ja te bym to chtnie obejrzaa. Ale musz by twarda". Spojrzaam na jego zasmucon twarz i nie wiedziaam, co mam zrobi. W kocu powiedziaam: Kenneth, nie zapomniaam, co byo wczoraj... Postanowiam, e dzisiaj moesz oglda telewizj!" Wiecie, co zrobi? Pocaowa mnie w rk. Prosz powiedzie, Nell odezwa si doktor Ginott dlaczego pani sdzi, e poniosa porak? No c, byam niekonsekwentna. Na pewno Kenneth ju doszed do wniosku, e jego matka jest mikka i e nastpnym razem te uda mu si co wybaga. Gdy w gr wchodz dzieci, nie warto si martwi, co bdzie nastpnym razem. To od nas zaley, co dziecku ujdzie lub nie

182

ujdzie pazem nastpnym razem. Moim zdaniem, Nell, nie poniosa pani poraki. Czua pani, e przyjemne spdzenie czasu z synem Jest waniejsze ni konsekwencja. Zaufaa pani wewntrznemu gosowi, a kiedy postpujemy zgodnie z nim zamiast trzyma si sztywnych regu, to zwykle nie popeniamy bdu. Zwykle moemy bez obaw zademonstrowa nasze ludzkie wahania, mwic: Przemylaem to...", Rozwayem to jeszcze raz..." albo Dzisiaj zrobimy mae odstpstwo od reguy". Suchaam i mylaam: Jestem uprzywilejowana. Znalazam si w doborowym towarzystwie: doktor Ginott z uporem tumaczy, jak stosowa metody, ktre poprawiaj stosunki midzy ludmi; kobiety postanowiy nie zbacza z tej drogi, w najtrudniejszych sytuacjach nie chc bi, kara, grozi czy obraa". Nic z tego, co tu usyszaam, nie brzmiao typowo ani nawet znajomo. adna z kobiet nie zachowywaa si mciwie: Paczesz, bo nie dostae teniswek? Dobrze! Bardzo dobrze! Moe to ci czego nauczy!" Nigdy nie stosoway zasady oko za oko": Mylisz, e mona bi brata, David? Dobrze, teraz ja ciebie uderz". Nigdy nie udaway: Jody, jest mi bardziej przykro ni tobie, ale musz ci zabra stra poarn". Nigdy nie dokonyway charakterystyki, kiedy dziecko zrobio co niewaciwego: Wic zgubia moje okulary soneczne? Wcale mnie to nie dziwi. Zawsze bya niedbaa". Nigdy nie reagoway przesadnie: Kup je sobie sama, Dian. Za to, e si znowu spnia, nie wolno ci przez miesic jedzi na ywach". Nigdy nie reagoway w sposb nie pasujcy do wykroczenia: Billy, za to, e znowu nie zdye na szkolny autobus, odbieram ci kieszonkowe". Zamiast opisanych reakcji, wyrzdzajcych krzywd dzieciom, syszaam uczciwy i umiejtny jzyk, ktry nie czyni szkody, jzyk, ktry koncentruje si na jednym konkretnym wydarzeniu, odnosi do okrelonego momentu. Usyszaam, jak podejmowano dziaania majce na celu pooenie kresu niewaciwemu zachowaniu dziecka i jednoczenie dajce mu moliwo zastanowienia si nad sob. Zmiana. Rozwj. Nagle bardzo zapragnam znale si w domu z rodzin.

183

5. A jednak nadal wybuchamy Wiedziaam tak duo i byam z tego zadowolona. Nie byoby dnia, ebym nie tona w burzliwych falach ycia uczuciowego mojej rodziny, gdyby nie umiejtnoci, ktre posiadam. Wemy przykadowo zwyczajny poranek. Budz si na znajomy dwik elektrycznej maszynki do golenia Teda przemieszany z gosami rozmawiajcych dzieci. Myl sobie: Jestem szczliw kobiet: mam kochajcego ma i wspaniae dzieci". Jeszcze nie cakiem rozbudzona, wkraczam do kuchni i nie denerwuje mnie nawet chrzst chrupek pod kapciami. Czy to wane? Mwi uprzejmie Dzie dobry", wrczam Davidowi miot, Jill szufelk i nalewam Tedowi soku. Nie rusza mnie nawet widok odciskw brudnych palcw na stole. Ze sowami: Szybko, Watsonie, usu dowody, zanim przyjdzie tata!" wrczam Andy'emu szmatk. Kiedy sprztaj, wymieniamy szybkie arciki. Myl: Co za matka! Co za dzieci! Co za wspaniaa rodzina! Szkoda, e nikt nas nie widzi!" I wtem pierwsza przepychanka, pierwsze wyzwiska. Dzieci od razu wydaj si mniej zachwycajce. Nie mija sekunda, a ju si bij na mier o ostatniego banana patrz ze zgroz, jak wycieka z niego sok. Po chwili sok Teda leje si po stole, bo zwycizca trca okciem szklank. Nagle znajduj si w centrum zupenie innej sceny z udziaem zupenie innych aktorw. W cigu pitnastu minut narzucono mi rol udrczonej matki, ktrej m wejdzie lada moment i bdzie marudzi, e nie ma soku na niadanie. A dzieci! Te wstrtne dzieci to banda dzikusw. Nastrj sprzed chwili, ktry tak uprzyjemni mi poranek, znikn bezpowrotnie (nawet nie mog go sobie przypomnie). W jego miejsce pojawia si pierwotna tsknota do AGRESJI! Mam nieprzepart ochot bi ich gdzie popadnie ale wiem, do czego prowadz takie spontaniczne odruchy. Teraz nadesza chwila prawdy. Pozostay mi tylko moje metody. Wybr jest duy: mog opisa problem; pomc dzieciom znale wasne rozwizanie; ustali zasad; wyrazi swoje oczekiwania; okreli swoje wartoci; okaza oburzenie; napisa notk; da wybr; podj dziaanie etc. Mam wiele moliwoci. Dziaam skutecznie.

184

Jestem niemal zbyt dobra, by mogo to by prawd. Narastaj we mnie podejrzenia. Moe, jeli potrafi wytrwa, nigdy nie bd Ju na asce maych tyranw, nigdy wicej nie stan si krzyczcym, atakujcym, histerycznym kbkiem nerww. Wreszcie bd woln! Ostronie odliczaam dni, ktre mijay bez adnych powanych incydentw. Obojtnie jaki by problem, radziam sobie z nim. Na nastpnym spotkaniu inne kobiety opowiaday z przejciem, e dziki nowym metodom znacznie zmalaa wrogo w ich domach. Oto odpowied pomylaam triumfalnie. Pasteur odkry szczepionk przeciw wcieklinie, Salk wyeliminowa polio, a my znalazymy sposb na ograniczenie wybuchw w rodzinie". Pozwoliam sobie na chwil fantazji. Oto jestem w Szwecji i wchodz na podium, aby w imieniu naszej grupy odebra Pokojow Nagrod Nobla za zlikwidowanie przemocy w rodzinie. Czujc, e wypeniam misj dziejow, obwieszcz szanownej publicznoci, e metoda jest trudna, nieco skomplikowana, ale moliwa do zastosowania. Mona j upowszechni i wykorzystywa na caym wiecie. Kto wie, jaki by to miao wpyw na pokj na wiecie? Brawo... Szalone oklaski! Ale ycie nie pozwala na triumf. Obserwowaam z przeraeniem, jak kada z nas kolejno przeywaa moment pewnego zaamania, i to z rnych powodw. Zdarzay si takie chwile, kiedy wydarzenia nas przytaczay; sytuacje, w ktrych nie pomagay nasze metody, zawodzia wytrzymao; sytuacje, ktre zmuszay nas do zachowa sprzecznych ze wszystkim, w co wierzyymy i co z takim trudem osignymy. W drodze do miasta Helen opowiedziaa mi, na jak prb zostaa wystawiona. Wymamrotaa z ponur min, e nie wie, po co jedzie na spotkanie, poniewa i tak nie jest w stanie zastosowa tego, czego si nauczya. Potem opowiedziaa mi o przykrociach, ktre spotkay j tego ranka. Ju od duszego czasu niepokoia si, e jej m pno wraca i jest ustawicznie zmczony. Tego ranka wyglda na tak wyczerpanego, e zacza namawia go, eby zmieni prac. Jack nieprzychylnie odnis si do jej rady. Gwatownie odstawi filiank, krzykn: Do diaba, ale z ciebie zrzda! Przesta kierowa moim yciem!", po czym wyszed z kuchni, nie zjadszy niadania. Nie zdya doj do siebie po tym przejciu, kiedy do kuchni wszed Billy, rozoy kanapk, ktr mu przygotowaa i powie-

185

dzia ze wstrtem: O rany! Znowu te stare mierdzce parwki! Nigdy mi nie szykujesz nic dobrego. Inne mamy szykuj dzieciom dobre rzeczy". Helen powiedziaa, e co w niej pko. Nie mw mi o innych matkach sykna. Jeli nie jeste ze mnie zadowolony, to znajd sobie inn matk. Zreszt, kto by ci chcia. I nie obchodzi mnie, czy bdziesz jad, czy nie. Moe dobrze ci zrobi, jak troch si przegodzisz!" Billy rzuci kanapk na podog, kopniakiem otworzy drzwi i z paczem pobieg do szkoy. Helen siedziaa potem w pustej kuchni, wpatrujc si w jedzenie rozrzucone na pododze i cigle syszaa swoje sowa: Zreszt, kto by ci chcia...", Nie obchodzi mnie, czy bdziesz jad, czy nie". Dwiczajej take w uszach gos Jacka: Przesta kierowa moim yciem". Czua si, jak gderajca ona, paskudna matka. Czua si przegrana. Innym razem Katherine, ktra bya taka zachwycona, e tak dobrze si ukada pomidzy ni a Dian, opowiedziaa nam z przygnbieniem, co si zdarzyo. Przez kilka ostatnich tygodni Dian gorzko narzekaa na pode" nauczycielki od francuskiego i od matematyki. Mwia, e jej nienawidz". Katherine przez chwil suchaa ze wspczuciem, a potem nabraa podejrze, e to fantazja. Dlaczego kto miaby jej nienawidzi? Ale poczua dawny niepokj. Czy Dian znowu bdzie sprawia kopoty? Czy to pocztek nowego problemu? Moe rzeczywicie to dla niej zbyt wiele. Potem zaczy przychodzi uwagi ze szkoy. Dian jest nie przygotowana do lekcji", nie uwaa", nie przykada si do pracy". Katherine natychmiast zadzwonia do szkoy i spotkaa si z obiema nauczycielkami. Zapewniy j, e crka Jest inteligentna i zdolna. Katherine wrcia do domu w nieco lepszym nastroju i powiedziaa Dian, e nie miaa racji w ocenie nauczycielek. W rzeczywistoci maj o niej bardzo dobre zdanie. Poprosia crk, eby si bardziej staraa. Miesic pniej przysano ze szkoy wykaz ocen. Dian miaa z ocen z matematyki i francuskiego. Dopisano te uwag, e ustawicznie przeszkadza na lekcjach".

186

Katherine wpada w zo. Do diaba z metodami powiedziaa sobie. Cay czas uwaaam na sowa i przez to nie powiedziaam jej tego, co powinnam. Ale teraz wyo kaw na aw". Powiedziaa Dian, e jest niewdzicznym bachorem i e oczernia dwie nauczycielki, ktre dokadaj wszelkich stara, eby jej pomc. Stwierdzia, e wstydzi si chodzi do szkoy i przyznawa, czyj jest matk. Powiedziaa, e nie ma ju zamiaru wieci za ni oczami i e ma od tej pory radzi sobie sama. Dian popatrzya na ni chodno i wysza z pokoju. Katherine, doprowadzona do ostatecznoci, posza za ni i krzykna: I nie myl, e moesz sobie po prostu odej! Bdziesz aowaa, e to si w ogle zdarzyo. Nie myl sobie, e nie powiem o wszystkim ojcu. I przez nastpny miesic nie wolno ci zaprasza koleanek!" Katherine powiedziaa, e przez chwil czua ulg. Dian zasuya sobie na to, nieprawda? Moe po szczerej rozmowie nabierze rozumu. A potem przytoczy j al i poczucie winy. Co ja zrobiam? Otworzyam buzi i w trzydzieci sekund zniszczyam to, co z takim wysikiem odbudowywaam przez kilka miesicy". Suchaam obu kobiet z mieszanin wspczucia i chodnego zainteresowania. Byo mi przykro, e cierpi, ale wiedziaam, co spowodowao taki stan rzeczy. Istniao kilka elementw, ktre doprowadziy do kadego wybuchu. Po pierwsze niepokj. Zdarza si Jaki incydent albo kilka incydentw i rodzice dr z obawy. Trudno postpowa umiejtnie, kiedy czowiek jest bezgranicznie przestraszony. Niepokj Katherine sprawi, e zboczya z waciwej drogi. Katherine obawiaa si, e crce ju zawsze bdzie si le wiodo w szkole i przez to zlekcewaya swoje umiejtnoci. Ostateczny wybuch by niemal nieunikniony. Przez cay czas Katherine ignorowaa uczucia crki, a w kocu powiedziaa jej, eby si bardziej staraa, dowodzc w ten sposb braku zaufania do niej. Takie podejcie niewiele moe zmieni. Kolejny element, ktry mg doprowadzi do wybuchu, nie ma wiele wsplnego z dziemi, w kadym razie w mniejszym stopniu. Napicie wywoane czym innym moe sta si przyczyn przesadnej reakcji. To w efekcie sprzeczki z Jackiem Helen za-

187

atakowaa syna. W normalnych okolicznociach bez trudu poradziaby sobie z marudzeniem Billy'ego. Na pewno powiedziaaby: Nie lubi by porwnywana do innych matek. Jeli nie lubisz jedzenia, ktre ci szykuj, to mw o jedzeniu!" Dziwne, ale czuam si niepokonana. Wydawao mi si, e pod presj niepokoju czy innych uczu bd wiedziaa, co robi. Ale nie wziam pod uwag Innego problemu: niemal szalona reakcja w sytuacji, ktra cigle si powtarza i nie znajduje rozwizania. Dla Mary tak sytuacj byo: Znowu wybieg na ulic", a dla mnie: Znowu skrzywdzi brata". Gdy zobaczyam, e David rzuci w Andy'ego noyczkami i niewiele brakowao, a trafiby go w oko, wpadam w sza. Zapaam Davida i biam gdzie popadnie. Potem rzuciam go na ko i wrzeszczaam: Co ty wyczyniasz? Chcesz zabi brata? Wyku mu oko? Stwarzasz zagroenie. Zachowujesz si jak potwr!" Nagle poczuam ostry bl kciuka. By spuchnity i siny. Musiaam si skaleczy, kiedy biam Davida. Wyszam z jego pokoju i stanam jak wryta. Co si ze mn dzieje? mylaam. Jak mogam si tak zachowa? Jak zwierz. Moe David mi przebaczy, ale czy ja bd w stanie sobie przebaczy? I jaka ze mnie hipokrytka! Chciaabym zmienia wiat, a nie potrafi zmieni siebie". Tak wic wszystkie wkroczyymy z powrotem na star drog: atak, wyrzuty sumienia i poczucie winy. Mylaam z rozpacz: Wszystko na nic. Tylko strata czasu i energii. Tak si staraam, oszukiwaam si, e robi postpy, a zatoczyam pene koo i teraz znowu jestem na etapie tych oszalaych map i szczurw". A ile wysiku kosztowao mnie osignicie wyszego stopnia rozwoju! Pisaam sprawozdania o zaniedbywanych ptaszkach, uwaaam na kade sowo, analizowaam uczucia, kontrolowaam dziaania, obserwowaam reakcje innych. To wszystko wywoywao czasami gsi skrk. Ale gorszy od moich myli by strach. Obawiaam si, e wyrzdziam mojemu dziecku nieodwracaln szkod; obawiaam si, e David nigdy mi ju nie zaufa i chocia najbardziej na wiecie pragnam powrotu do dawnego ukadu, obawiaam si, e nie potrafi. Chciaam wbiec do pokoju Davida i baga o przebaczenie,

188

a jednoczenie miaam ochot wbi mu do gowy, jak niebezpiecznie jest rzuca ostrymi przedmiotami. Wiedziaam, e jedno i drugie tylko by pogorszyo spraw, wic nic nie zrobiam. Poszam na dugi spacer do skrzynki pocztowej. I nawet nie miaam nic do wysania. 6. Droga powrotna W czasie spaceru prowadziam wewntrzny dialog. Dlaczego do tego doszo?" Bo bracia si posprzeczali". Ale dlaczego David jest zawsze stron atakujc?" Jest zazdrosny. Zdaje si, e byo mu przykro, kiedy wszed wczoraj do pokoju akurat wtedy, kiedy tuliam Andy'ego. Czy dlatego rzuci w niego noyczkami?" Moe to nie jest takie skomplikowane. Moe Andy go sprowokowa. Czasami Jest nieznony". Ale David powinien lepiej sobie radzi w takich sytuacjach". Dlaczego?" Bo jest wikszy i starszy". I znowu to samo, znowu utosamiasz si z modszym dzieckiem. Pomyl przez chwil. Postaw si w sytuacji Davida. Jak si mona czu, kiedy jest si najstarszym z rodzestwa? Jak by si czua, gdyby modszy brat cigle ci dokucza, a matka oczekiwaa, e dasz sobie z nim rad?" Ualaabym si nad sob. Byabym za na matk i czuabym niech do brata. Miaabym ochot wyrzdzi mu krzywd". Przypumy, e w kocu go uderzya i matka ci przyapaa. Przypumy, e nazwaa ci potworem i uderzya". Okay, rozumiem. Ale co mam teraz zrobi? Co mog zrobi?" Co to znaczy co mog zrobi*? A co z Davidem? Jak odpowiedzialno on ponosi? To przecie on ma zrozumie konsekwencje tego, co si stao. A ty masz tego dopilnowa". Czuam, e odzyskuj siy. Mogam teraz wrci do syna. Nie wiedziaam dokadnie, co powiedzie, ale to nie miao znaczenia. Kierunek by wyrany: wysucham uwanie Davida. Potem okre-

189

l swoje zasady, zdecydowanie, a jeli trzeba nawet ostro. Ale nie bd go obraa i nie bd przeprasza. Kiedy wrciam ze spaceru, zapukaam do jego drzwi. Nie byo odpowiedzi. Weszam do rodka. David lea na ku z twarz ukryt w poduszce. Usiadam obok niego. Czy moesz mnie wysucha, Davidzie?" Odpowiedzi by pomruk. Na pewno cierpisz przez to, co si dzisiaj stao, zarwno fizycznie, jak i psychicznie". Nie musiaa mnie bi wymamrota w poduszk. Moga mi powiedzie". Tak byoby lepiej". Wic dlaczego mnie uderzya?" Chyba sam wiesz. Wiesz, e to, co si zdarzyo, rozwcieczyo mnie do granic wytrzymaoci". Andy te mnie rozwciecza do granic wytrzymaoci". Czujesz, e posuwa si za daleko, czasami tak dugo ci dokucza, a si nie rozzocisz". No wanie! I co mam wtedy robi? Sta jak gupek, kiedy ten wcibski dzieciak grzebie mi w szufladach?" Takie co rzeczywicie moe zdenerwowa". Nie artuj sobie! Zawsze kaesz mi mwi, Jaki jestem wcieky. Ale to nie zawsze dziaa. Jedyne, co moe powstrzyma tego paralityka, to cios pici". I wanie w tym punkcie si nie zgadzamy. Rozumiem, e musisz powstrzyma Andy'ego, nawet rkoma, jeli to konieczne, ale przemoc? Cios pici? Rzucanie noyczkami? O nie! wstaam i pochyliam si nad nim. W tym domu przemoc nie jest dozwolona. Jest surowo zakazana! ADNE DZIECKO NIE MOE WYRZDZA KRZYWDY DRUGIEMU DZIECKU!" David znowu ukry twarz w poduszce. Nie kochasz mnie" wymamrota. Byam nieubagana. Ale tak! Kocham ci takiego, jakim jeste. Oczekuj, e bdziecie rozwizywa nieporozumienia bez stosowania przemocy. I jeli kiedykolwiek zabraknie ci pomysu na pokojowe rozwizanie, moesz przyj do mnie albo do taty i postaramy si co wymyli". David przekrci si na plecy i spojrza na mnie. To bez sensu. Zawsze stajesz po stronie Andy'ego. Jego bardziej lubisz". Tak ci si wydaje?"

190

Wcale mi si nie wydaje. Tak jest". Zastanawiaam si przez dug chwil. Wreszcie powiedziaam powoli: Powiem ci, jak ja to widz. Sdz, e kade z moich dzieci Jest inne i absolutnie nie do zastpienia. I chyba dlatego kade z nich kocham, nie tak samo, ale kade na swj sposb. Czy jest na wiecie kto taki jak mj syn David, czy kto ma taki umiech, takie myli, uczucia, a nawet piegi?" David wyglda na zadowolonego, ale stara si tego nie okaza. Zapyta pogardliwie: Kto by tam lubi piegi?" Ja lubi. Poniewa s czci ciebie". I to wszystko. Mielimy to za sob. I cieszyam si, e znowu jestem rozsdn matk Davida. Helen podja podobn prb naprawienia relacji z synem. Najpierw miaa wyrzuty sumienia, a potem zamartwiaa si, czy uda jej si poskada rozbite kawaki. Bardzo jej pomg fakt, e zrzucia z siebie ciar, opowiadajc mi w samochodzie o caym zajciu. Nie oceniaam jej i nie radziam, co ma robi. Powiedziaa, e kiedy tego popoudnia wrcia do domu, chciaa natychmiast zadzwoni do Jacka i zaagodzi spraw, ale ostatecznie postanowia tego nie robi. Dosy gadania, pomylaa. Jack potrzebuje czego innego, trzeba go troch odciy. Dzisiaj sama pomoe dzieciom odrobi lekcje; sama pooy je spa. Kiedy podja to postanowienie, zawoaa Billy'ego. Wszed z pospn min. Billy, duo rozmylaam o tym, co si stao rano. Bylimy na siebie li, prawda?" Krzyczaa na mnie" powiedzia Billy. Tak, wiem. Ale chyba oboje si czego nauczylimy. Ja Ju wiem, e mj syn nie lubi kanapek z parwk, a ty wiesz, e twoja matka wychodzi z siebie, kiedy zwracasz si do niej w taki sposb". Billy nie by przekonany. To jak mam si zwraca? "Droga matko, cauj twoje stopy. Prosz, nie szykuj mi wicej kanapek z parwk, wasza krlewska mo". Helen umiechna si. To jedna moliwo. Inna jest taka: Mamo, czy mogaby mi szykowa co innego, nie kanapki z pa-

191

rwk? Ju mi si znudziy". Kiedy kto zwraca si do mnie w ten sposb, Billy, wtedy naprawd mam ch mu pomc". Billy z zamyleniem obgryza skrk przy paznokciu. Ale ja nie chc cigle mwi tego, co chcesz". Rozumiem powiedziaa Helen, chwilowo na przegranej pozycji. To moe napiszesz swoje propozycje". Nie powiedzia. Pisanie jest gupie. Musz ju i, mamo. Jimmy na mnie czeka". No dobrze rozmylaa Helen. Nie wyszo mi tym razem. Ale przynajmniej znowu ze sob rozmawiamy. Moe nastpnym razem zastanowi si, zanim o co poprosi". Bya zdumiona, kiedy nazajutrz rano znalaza na swoim biurku kartk z menu na cay tydzie: Poniedziaek tuczyk Wtorek galaretka roda tuczyk Czwartek galaretka Pitek parwka, ale tylko jak nie bdzie tuczyka Tydzie pniej Katherine opisaa, jak si czua po awanturze z Dian. Przez kilka godzin bya tak przygnbiona, e na niczym nie moga si skupi. Bez przerwy rozmylaa: I znowu mam w niej wroga. Mimo e tyle si nauczyam i tyle potrafi, znowu wpdziam nas w t lep uliczk, bez koca bd kara. Teraz Dian moe si kompletnie opuci i zwali win na "okrutn matk. I bdzie miaa racj. Tylko e nie jestem okrutna. Jestem po prostu gupia". Dlaczego si oskaram? Nie byam doskona matk, ktra doskonale postpuj. Czy dziecko nie ma ponosi odpowiedzialnoci za to, co robi? To nie ja przeszkadzam na lekcjach. Dian jest... Co by powiedzia doktor Ginott? Pewnie by powiedzia, e nie potrzebowaa kary. Chyba bya jej potrzebna matka, ktra stanaby po jej stronie zamiast zwraca si przeciwko niej, kiedy stara si samodzielnie znale rozwizanie! Nie wiem, czy to potrafi. Nie wiem, czy mam umiejtnoci i si". Stopniowo Katherine zacza si zastanawia nad narzekaniami Dian na szko. Moe powinna bya uzna jej negatywne odczucia. Jeli uwaaa, e nauczyciele jej nienawidz, to co w tym musi by. A nawet jeli nie, to i tak trzeba zrozumie jej uczucia.

192

A druga strona medalu? Dian zawalia oceny z dwch przedmiotw, a podli nauczyciele" to tylko wygodna wymwka. Trzeba jej wyranie da do zrozumienia, e to nie jest dobra metoda rozwizywania problemw. Wtedy Katherine przypomniaa sobie, e szkoa organizuje dodatkowe lekcje za niewielk opat. Dziecko ssiadw z tego korzysta z bardzo dobrymi rezultatami. Moe to byoby dobre dla Dian: przyjanie nastawiony ucze redniej szkoy, z ktrym atwo nawizaaby kontakt; obiecujcy mody czowiek, ktry by j zainspirowa. Katherine od razu poczua si lepiej. Uoya sobie w gowie cay zestaw zda, ktre powinna skierowa do Dian. Po pierwsze, wyrazi, co naprawd czuje, ale tym razem bez obraliwych uwag. Kiedy zobaczyam zawiadomienie ze szkoy, byam tak wstrznita, tak rozczarowana i tak wcieka, e a si wszystko we mnie gotowao. Nie mylaam, co mwi. Ale teraz jestem ju spokojna". Po drugie, pozwoli Dian swobodnie si wypowiedzie. Wysucha jej uwanie i wyrazi zrozumienie dla jej uczu. Nie jest atwo si uczy, szczeglnie tak trudnych przedmiotw jak matematyka i francuski, jeli masz wraenie, e nauczyciele ci nie lubi". Bdzie si staraa nie przeszkadza Dian, jeli ta zechce poruszy jeszcze jak spraw. Moe s inne okolicznoci, ktrych poznanie umoliwi otwarta rozmowa. Po trzecie, postara si razem z Dian znale rozwizanie problemu. Dian, musisz zda te przedmioty. Od ciebie zaley, jak to zrobisz". Moe razem rozwa rne moliwoci. Moe pomocne oka si jej sugestie. Moe chciaaby poradzi si swojego opiekuna?" Czy nie chciaaby skorzysta z dodatkowych lekcji w szkole?" Katherine zacza lepiej rozumie, na czym polega jej rola. Miaa udzieli dziecku wsparcia, kiedy samodzielnie szuka ono rozwiza. Kiedy w kocu doszo do rozmowy z Dian, sowa nie przychodziy jej tak atwo jak te, ktre wiczya w mylach, ale trzymaa si waciwej drogi. Dian nic nie mwia, dopki nie

193

zosta poruszony temat dodatkowych lekcji. Wtedy pokrcia przeczco gow. Nie potrzebuj korepetycji, mamo powiedziaa. W mojej klasie Jest dziewczyna, ktra ma wspaniae oceny. Moe mi pomc i nie bdzie to nic kosztowao". Katherine opowiadaa, e przez chwil kusio j, eby si upiera przy korepetycjach, ale powstrzymaa si i powiedziaa: Wic masz zamiar sama si tym zaj. Rozumiem". Potem bezwiednie otoczya crk ramieniem. Przez dugi czas rozmylaam o gniewie. Uczepiam si tego tematu jak stary buldog koci, obracaam go na wszystkie strony, eby nie pomin adnego elementu. Teraz mogam ju przesta o tym myle. Te trzy dowiadczenia: Katherine, Helen i moje uzmysowiy mi wany fakt: Niepotrzebnie tak mnie przeraa moja zo. Ona nikogo nie zniszczy. Nawet jeli trac kontrol to i tak nie wszystko jest stracone. Zawsze istnieje droga powrotna. Jaka ulga! Nie bd ju musiaa szamota si midzy win i rozpacz. Zawsze mona zrobi kolejny krok do przodu. Wiedziaam, jak mog sobie pomc. To nie jest koniec wiata. Kady moe pogwaci swoje zasady postpowania, jeli zostanie dostatecznie sprowokowany. Nie bd dla siebie taka surowa. Nie potpiaj si tak bardzo. Moesz wykorzysta to poczucie winy, ono pomoe ci dokona zmian. Ca reszt odrzu, bo ci obezwadni". Powiem sobie: Chwilowe zaamanie nie wiadczy o moim charakterze. Nie okrela, kim jestem. Jestem tym, kim zechc by, i moje cechy nie s jeszcze okrelone. Ten proces cigle trwa. To, co si stao, jest przygnbiajce, auj tego, ale waniejszy jest fakt, jak si teraz zachowam". Powiem sobie: Nie wpadaj w panik, jeli nie potrafisz natychmiast wymyli, jak naprawi szkody. Daj sobie troch czasu, przeanalizuj swoje uczucia. Daj sobie czas na znalezienie odpowiedzi. Czas na niepewno. Nie istniej drogi na skrty. Dopiero kiedy dasz sobie troch czasu, moesz zacz myle o tym, jak okaza si pomocn. A to musi potrwa". Kiedy bolesne emocje nieco opadn, postaram si myle konstruktywnie. Zadam sobie pytanie, czy mona co ocali z caego

194

zamieszania. Czy z tego zniszczenia mona wyowi co, co pomoe w przyszoci? Czy musz dokona jakich zmian? Czy s jakie zmiany, ktrych musi dokona moje dziecko? Czy potrafi sama znale to, czego szukam, czy te potrzebuj czyjej pomocy? I jeli znajd uyteczn prawd, pomyl o tym, jak oznajmi j w prosty i treciwy sposb bez moralizowania i obwiniania. Uyj jzyka empatii; jzyka, ktry opisuje; jzyka, ktry wskazuje nowe kierunki; jzyka, ktry leczy. Miaam tyle wewntrznego spokoju, e trudno byo mi uwierzy, i mogam kiedy tak si przejmowa. Czego si tak obawiaam? Czemu nie byam bardziej na luzie? Wiele razy syszaam, jak ludzie mwi: No i wyszedem z siebie. Uderzyem go i powiedziaem, e jest gupi. No to co? Wie, e wcale tak nie myl. Ale przynajmniej oczycio to atmosfer. Teraz moemy zapomnie o caej sprawie. Nic wielkiego si nie stan" A jednak si stao. Moje obawy nie byy bezpodstawne .^Szkody wyrzdzone przez niepohamowany gniew zawsze s due. Dowiadczyam na wasnym przykadzie, e kilka wybuchw moe popsu nawet najlepszy zwizek, uczyni go sabym i podatnym na ciosy. Jeli raz wypowie si sowa pene nienawici lub zrobi okropn rzecz, to na zawsze staje si to skadnikiem przykrych wspomnie wspomnie, ktre mog troch zblakn, ale nigdy nie odejd w niepami. Wiedziaam teraz, e po kadym wybuchu jestemy mdrzejsi, ale zyskujemy te kolejn blizn. Zawsze jest jaka szkoda, kolejna skaza. Chyba najwiksza korzy, wynikajca z gwatownego zaatakowania dziecka, tkwi w tym, e jest si zmuszonym do skoncentrowania si na sytuacji, ktra wymaga uwagi. Mylaam kiedy, e jeli przeanalizuj istot uczucia zoci, to potrafi opanowa w przyszoci gwatowne reakcje. Moe byo w tym jakie szalestwo, ale moja praca wydawaa si tak znaczca, niemal magiczna, e mylaam: Dlaczego by nie? Dlaczego nie miaabym dokona tego malekiego, ostatniego cudu?" Byo to jednak niemoliwe. I kiedy spadam z obokw, musiaam si jako pocieszy. Nie otrzymam Pokojowej Nagrody Nobla, ale przecie zyskaam kilka mniejszych nagrd, rwnie cennych.

195

Posiadam wiele cennych umiejtnoci, na ktrych mog si opiera. Zdaam sobie spraw, e ani ja sama, ani nikt z mojej rodziny nie jest tak delikatny, jak si kiedy obawiaam. Pogodziam si z myl, e nigdy cakowicie nie zapanuj nad uczuciem zoci. Kiedy ogarnie mnie gniew, bdzie on tak samo gwatowny jak poprzednim razem. Za kadym razem bd czyni wysiki, aby wymyli cywilizowane sposoby wyraenia tych nienawistnych uczu. Doktor Ginott mia racj. To jest praca na cae ycie.

196

13. Nowy portret rodzicw

Ucieszyymy si, e Evelyn znowu zasiada na swoim miejscu. Nie uczestniczya w trzech ostatnich spotkaniach. Doktor Ginott powita j ciepo i zapyta o rodzin. Evelyn umiechna si blado. Dzieci maj si dobrze, ale m nie jest w dobrej formie odpara i opowiedziaa nam, e jej m, Marty, mia atak serca. By Ju w domu, a lekarze twierdzili, e szybko wraca do zdrowia, ale pojawiy si inne problemy. Chopcy pocztkowo cieszyli si, e tata wrci ju ze szpitala, ale potem zaczy si narzekania: Tatu nie jest taki jak dawniej. Nigdy si z nami nie boksuje i nie zanosi nas do ek. Nawet nie chce z nami gra w baseball!" Prosz sobie wyobrazi, jak Marty si tym gryzie powiedziaa Evelyn. Wydaje mi si, e rozczarowanie dzieci przysparza mu wikszych cierpie ni atak serca. Nie czuje si ju prawdziwym ojcem. Doktor Ginott sucha ze wspczuciem. Evelyn, bycie ojcem nie ma nic wsplnego z boksowaniem czy baseballem. Wiem, e obraz ojca grajcego z dziemi w pik jest atrakcyjny. Ale gry w baseball mona si nauczy od kadego. Zadanie ojca polega na tym, eby pomc synowi dobrze myle o sobie samym. Dobrze myle o sobie samym? powtrzya Evelyn z niepokojem. Doktor Ginott rozwin temat. Najwaniejszym zadaniem ojca jest sprawi, aby dzieci polubiy siebie, przekaza im, e s dobrymi, godnymi szacunku ludmi, ktrych uczucia i myli maj warto.

197

 Szkoda, e nie mam magnetofonu westchna Evelyn. To by poprawio nastrj Marty'emu... Chciaabym rwnie mc jako pocieszy chopcw. To byo dla nich bardzo cikie przejcie. Okropnie si martwili, kiedy ojca zabrano do szpitala, a teraz, kiedy jest w domu, narzucono im tyle nowych ogranicze. Nie mog zaprasza przyjaci. Musz chodzi na paluszkach i rozmawia szeptem. Wcale nie s z tego powodu szczliwi. Doktor Ginott powiedzia nieco niecierpliwym tonem. Evelyn, rola rodzicw nie polega na tym, eby robi wszystko, co daje dzieciom szczcie. Na tym te zaprotestowaa Evelyn. Przecie adna matka nie chce, eby jej dziecko byo smutne i zapakane. Moim zdaniem odpar doktor Ginott miech dziecka jak i jego zy maj tak sam warto. Nie chciabym pozbawia dzieci rozczarowa, smutku, alu. Te uczucia uszlachetniaj charakter. Im wicej potrafimy odczuwa, tym peniejszymi ludmi si stajemy . Dla Evelyn byo to trudne do zaakceptowania. Wic twierdzi pan, e nieszczcie moe by dla dziecka czym dobrym? Nie wolno pragn nieszczcia. Ale kiedy ju pojawiaj si problemy, to daj one moliwo wczenia dzieci w proces poszukiwania rozwiza. Evelyn, okres rekonwalescencji pani ma moe sta si dla synw czasem dojrzewania. Bdzie si od nich wymaga wicej rozwagi. Musz wzi na siebie dodatkowe obowizki. To dowiadczenie moe pomc im dorosn oczywicie, jeli pani tego nie zniszczy. Evelyn wydawaa si zaskoczona. Chyba nie do koca rozumiem. Doktor Ginott nic nie powiedzia. Evelyn zacisna usta i zmarszczya brwi, wbijajc wzrok w podog. Czy chodzi panu o to, e moje podejcie do chopcw moe co zmieni? A jak pani sdzi? Myl powiedziaa Evelyn z przygnbieniem e byo mi Ich al i przez to litowali si nad sob. Przerwaa. Powinnam ju wiedzie! Mwi pan setki razy, e nasze zadanie nie polega na tym, eby dzieci czuy si szczliwe, ale na tym,

198

eby stay si w peni ludmi. Ile razy jeszcze musz usysze t myl, eby j sobie przyswoi? Doktor Ginott machn rk z rezygnacj. Ile razy trzeba stroi skrzypce, eby wydaway waciwe dwiki? Przez moment Evelyn patrzya na niego nie rozumiejc, wreszcie umiechna si nieznacznie. Zabraa gos nastpna kobieta, ktra niecierpliwie czekaa, eby podzieli si swoim problemem. Nie mogam si skupi na dyskusji. Poruszyo mnie to, co usyszaam, i chciaam o tym pomyle... Evelyn miaa dwa wyobraenia, Jacy powinni by rodzice: ojciec, ktry gra w pik z synami, matka, ktra robi wszystko, by dzieci byy szczliwe. adne z tych wyobrae nie okazao si pomocne dla niej i dla rodziny. Na dzisiejszym spotkaniu poznaa zupenie inne interpretacje roli rodzicw, by moe lepiej posu one rodzinie. Przyszo mi do gowy, e kady z nas prowadzi ze sob gr. Mamy oglne wyobraenie, jacy powinni by dobrzy rodzice, i prbujemy dopasowa siebie do tej wizji. Kiedy nasze odczucia i zachowanie wspgraj z wewntrznym wyobraeniem, jestemy zadowoleni, mamy uczucie spenienia. Kiedy stoj w sprzecznoci, jestemy niespokojni, zrozpaczeni, mamy poczucie winy. Odnosimy wraenie, e zawiedlimy dzieci i siebie. Rozejrzaam si po sali. Jedna kobieta mwia z oywieniem, inne pochyliy si i uwanie suchay, kilka notowao. Nagle uwiadomiam sobie, e przez ostatnich pi lat dziao si tutaj co bardzo wanego. Krok po kroku korygowaymy nasze wyobraenie dobrych rodzicw. Wicej! Malowaymy zupenie inny portret. Ogromnie pragnam zobaczy skoczony obraz. Przede wszystkim chciaam wiedzie, w jakim stopniu rni si od pierwotnego wyobraenia, z ktrym przyszymy na pierwsze spotkanie. Doktor Ginott wspomnia o kilku istotnych rnicach. Jakie byy inne? Pierwsz rzecz, jaka wpada mi do gowy, byo podejcie do problemu zoci. Zwykymy sdzi, e dobrzy rodzice s cierpliwi, spokojni, rozsdni. Nigdy nie krzycz.

199

Teraz nie widzimy ju potrzeby hamowania naszego gniewu. Moemy go wyraa, ale zamiast krzywdzcych zniewag, okrelamy nasze uczucia, wartoci i oczekiwania. Zwykymy sdzi, e dobrzy rodzice zawsze s gotowi zrobi co dla dziecka: pomc mu w lekcjach, odpowiedzie na wszystkie pytania, znale rozwizanie jego problemw. Teraz wiemy, e czasami rodzice najbardziej pomagaj nie pomagajc, wycofujc si. Zwykymy sdzi, e rodzice za wszelk cen powinni by konsekwentni. Teraz mamy wiksz swobod, wiemy, e mona zmieni zdanie, by w zgodzie z tym. co czujemy w danej chwili. Zawsze mylaymy, e niektre nasze negatywne uczucia s niemie", nierozsdne, nawet przynoszce nam ujm, niegodne rodzicw. Teraz wiemy, e nie ma dobrych albo zych uczu. Po prostu s takie, jakie s. Waniejsze jest, ebymy potrafili sobie z nimi radzi. Jak dotd podoba mi si obraz, ktry zobaczyam. Na pewno rodzicw nie obciao tak bardzo poczucie winy i nie byli pod cig presj. Ten obraz by o wiele askawszy dla rodzicw ni stary wizerunek. Czy rwnie wielkie korzyci czerpay dzieci? Zawsze sdziymy, e to, w jaki sposb zwracamy si do dzieci, nie ma znaczenia, dopki wiedz, e s kochane. Wyznawaymy zasad: co w mylach, to na jzyku. Nadal cenimy spontaniczno. Ale teraz zdajemy sobie spraw z olbrzymiej siy naszych sw i staramy si oddzieli to, co pomaga, od tego, co szkodzi. Nigdy nie wiedziaymy, jak sobie radzi z silnymi emocjami dzieci. Sdziymy, e naley je pohamowa albo zmieni: Nie mw tak, kochanie. W gbi serca kochasz przecie siostr". Teraz wiemy, e kiedy uznajemy uczucia dziecka, dajemy mu dobre samopoczucie i si.

200

Zawsze mylaymy, e rodzice powinni decydowa, co jest najlepsze dla dzieci. Teraz wiemy, e ilekro pozwalamy dziecku przebrn przez skomplikowany proces podejmowania decyzji, dajemy mu nieocenione dowiadczenie, ktre moe wykorzysta teraz i w dorosym yciu. Wydawao nam si, e obowizkiem rodzicw jest hamowa zapdy dziecka, wyjania, dlaczego niektre z jego planw s szalone i nierealne. Teraz rozumiemy, e ycie zbyt szybko podcina skrzyda i dlatego rodzice powinni pielgnowa marzenia dziecka. To ich przywilej . Zwykymy sdzi, e mwic dziecku, co robi le, sprawimy, e si poprawi. Jeli nazwiemy je kamczuchem, bdzie mwio prawd; jeli nazwiemy je tpakiem, bdzie bystre; Jeli nazwiemy je leniuchem, bdzie pracowite. Teraz wiemy, e zachowanie dziecka moe si poprawi, jeli bdziemy traktowa dziecko tak, jakby byo ju tym, kim ma si sta. To tylko wybircza lista. Byo tak wiele innych rnic, ktre wpyny na nasze zachowanie. Ju nie karaymy dzieci; nie osdzaymy ich bez przerwy; nadal nalegaymy, wymagaymy i miaymy wobec nich pewne oczekiwania, ale zawsze wypowiadaymy je w sposb nie naruszajcy godnoci dziecka. Godno/ To bya podstawowa rnica midzy starym portretem a nowym! Nowy wizerunek w o wiele wikszym stopniu ochrania godno rodzicw i dziecka. Przyszy mi na myl wasne dzieci. Czy byy wiadome wszystkich zmian, ktrych dokonywaam w ich imieniu? Czy byy w stanie doceni, jak trudne byo dla mnie przeamywanie dawnych schematw i stosowanie nowych? Pomylaam o wczorajszej rozmowie z Jill. Przez cay wieczr bya nieznona. Siedziaam na jej ku i wysuchiwaam dugiej listy problemw: pokcia si z przyjacik, Emily; wanie zaczli przerabia algebr i ona nic nie rozumie; jej referat o hitlerowskich Niemczech mia by gotowy za dwa dni, a ona nawet go nie zacza.

201

Natychmiast uaktywni si zestaw dawnych wyobrae na temat roli dobrych rodzicw". Co z ciebie za matka? syszaam. Nie sied tak. Twoje dziecko jest nieszczliwe. Zrb co! Zapewnij j, e zrozumie algebr. Powiedz jej, e jest bystra, ale potrzebuje troch czasu. Przypomnij jej, eby na drugi raz nie odkadaa referatu na ostatni chwil. W sprawie Emily porad Jej, eby zapomniaa o urazach". Ale znaam ju nowy obraz i szybko przezwyciyam stare przyzwyczajenia. I siedziaam tam po prostu, niewiele mwic, ale suchajc wszystkich jej przemyle i uczu niektrych po kilka razy. Po jakim czasie zacza rozwaa kilka moliwych rozwiza. I znowu tylko suchaam. Potem delikatnie zasugerowaam kilka rzeczy. aden z problemw nie zosta rozwizany, ale po chwili zauwayam, e przestaa si denerwowa. Otuliam j kodr i powiedziaam: Widz, e musisz sobie poradzi z wieloma problemami". Przez chwil trzymaa mnie za rk. Pocaowaam j, zgasiam wiato i ruszyam do drzwi. Jill zawoaa mnie. Mamo?" Tak?" Niemal czuam, jak szuka sw, eby wypowiedzie to, co ley jej na sercu. W kocu powiedziaa powanym tonem: Mog z tob porozmawia... Wiesz, co myl? Co?" Myl, e gdyby Hitler mia tak matk jak ty, to nie byby Hitlerem". Umiechnam si. Czy rzeczywicie uwaaa, e jej matka mogaby zmieni histori? Potem rozwaaam jej komplement". Jill w istocie spacia dug, nie swojej konkretnej matce, ale metodzie porozumiewania si, metodzie, ktra wywara tak gboki wpyw na ni i na jej rodzin. Z wolna docierao to do mnie. Moje szczere dziecko moe mie racj. Jeli tak, jeli mio pobudzona w czasie tego procesu rzeczywicie wystarczyaby, eby powstrzyma Hitlera, to... aden przypadek nie byby beznadziejny! Pochyliam si i pocaowaam j jeszcze raz. Moda damo powiedziaam daa mi do mylenia. Dobranoc".

202

Posowie
Kilka tygodni po wydaniu tej ksiki otrzymaymy pierwszy list. Byymy poruszone. Kto naprawd przeczyta nasz ksik! I spodobaa mu si! Z dum postawiymy na pce nowy segregator i podpisaymy go LISTY. Moe dostaniemy jeszcze jak korespondencj. Teraz, prawie dwadziecia lat pniej, ca szuflad wypeniaj te listy, z ktrymi nie potrafiymy si rozsta. Oto wyjtki z niektrych: Pakaam czytajc o tych piknych i penych mioci rzeczach, ktre pomagaj radzi sobie z dziemi. Dziki temu zmieniam postanowienie, ktre towarzyszyo mi od trzynastego roku ycia: Nigdy nie bd mie dzieci Nie chciaam ich krzywdzi i zaniedbywa, a obawiaam si, e tak wanie postpi, poniewa nie znaam innych sposobw. To dla mnie objawienie, wiem teraz, e s inne metody, ktrych mona si nauczy i stosowa je. P.S. Oczekujemy dziecka. Teraz przejdziemy prawdziwy sprawdzian! Wasza ksika ogromnie pomoga wszystkim czonkom naszej rodziny i pokazaa nowe moliwoci radzenia sobie w sytuacjach bez wyjcia. Do naszego domu wkroczy spokj i blisko. Moje ukady z dziemi zmieniy si ju radykalnie. Mio i szczero towarzyszy nam coraz czciej, w miar jak z coraz lepszym rezultatem wprowadzam w ycie te idee.

203

Jestem oswobodzona! Przez jedenacie lat mylaam, e aby by dobr mam, musz robi to, co chc dzieci, a do skrajnego wyczerpania. Teraz wiem, e mog respektowa swoje potrzeby i nadal by dobr mam. Pisali do nas nie tylko rodzice. Nastpny fragment pochodzi z listu od ucznia ostatniej klasy szkoy redniej: Wasza ksika tak wiele mi daje. Kilka dni temu moja dziewczyna opowiadaa mi z paczem o swoim kuzynie, ktry jest chory na leukemi. Wysuchaem jej i sprbowaem opisa jej uczucia. Kiedy w kocu przestaa paka, powiedziaa, e do niego napisze. Tego samego dnia mj ojciec narzeka, e mia wyrywany zb i w tym samym dniu odpad kawa tynku ze sufitu w jego sklepie meblowym. Powiedziaem, e ciko jest czowiekowi, kiedy jednoczenie spadaj na niego dwa nieszczcia. Po chwili samopoczucie mu si poprawio. Oto, co napisaa do nas nauczycielka: Nie mam wasnych dzieci, ale zastanawiaam si, czy nie mona by zastosowa waszych metod w szkole. Kiedy przeczytaam, jak Ted pomg zwanionym synom rozwiza konflikt, sprbowaam zastosowa te metody w mojej szkole podstawowej. Zdarzenie, ktre chc opisa, skoczyoby si normalnie wysaniem jednego z chopcw do dyrektora. Oto jego przebieg: (W szkolnej stowce. Mam akurat dyur). CHRISTOPHER: (popycha Jose) Zabij Jose! Stuk go! NAUCZYCIELKA: (powstrzymujc go) Ojej, ale jeste na niego zy! CHRISTOPHER: Zrzuci mj owek ze schodw! NAUCZYCIELKA: Jose, Christopher nie lubi, jak si rzuca jego owkiem. To go doprowadza do wciekoci!

204

JOSE: Po prostu patrzyem, jak daleko doleci. NAUCZYCIELKA: (do Christophera) Rozumiem. Jose nie chcia ci rozzoci. Po prostu chcia zobaczy, jak daleko doleci owek. Teraz kiedy wie, e tego nie lubisz, na pewno ju tego nie zrobi. CHRIsTOPHER: Nie radz. JOSE: (podajc owek) Prosz, moesz rzuci mj owek. NAUCZYCIELKA: Nie wolno rzuca w szkole owkami. Moecie si tak bawi po lekcjach, na dworze. Koniec bitwy. Czuam, e jestem genialna! Pewna kobieta podzikowaa za to, e nasza ksika pomoga jej maestwu: Mniej wicej rok temu mj m przechodzi kryzys redniego wieku i nasz zwizek zaczyna si rozpada. Mona powiedzie, e w ostatniej chwili przeczytaam -wasz ksik. (Kiedy po raz pierwszy zastosowaam opisane metody, mj m powiedzia: Wiem dokadnie, co robisz, ale podoba mi si to!") miem twierdzi, e do ocalenia naszego maestwa i wzbogacenia go przyczynia si w rwnej mierze terapia indywidualna i grupowa, jak i wasza ksika. Ludzie przypisywali nam rwnie cuda: Dziki waszej ksice przestaam cierpie na uderzenia krwi do gowy. Mylaam, e to pocztek klimakterium (mam czterdzieci dwa lata), ale odkd staram si zmieni podejcie do dzieci, przestao mi to dolega. Mj lekarz utrzymywa, e to z nerww, ale nie wierzyam mu. Nie wszyscy byli nastawieni entuzjastycznie: Protestuj przeciwko takim metodom, ktre pozwalaj dzieciom prawie na wszystko. Moi rodzice byli zwolennikami kar cielesnych. Dostawalimy lanie i bylimy karani za ze zacho-

205

wanie i wszelkie wykroczenia. Cae moje rodzestwo wyszo na ludzi. Mamy dzi do rodzicw wielki szacunek, a wtpi, czy dzieci z tej ksiki bd go miay. Gdybym miaa postpowa tak, jak opisano w ksice, musiaabym zmieni cakowicie swj sposb mwienia. Myl, e mieszne jest zastanawianie si nad kadym wypowiadanym sowem. Poza tym w moich ustach brzmiaoby to sztucznie. Zaczy te nadchodzi listy z zagranicznymi znaczkami. Oto korespondencja z Nowej Zelandii: Nie miaam miego dziecistwa, poniewa moi troskliwi, ale nieumiejtni rodzice nie potrafili sobie poradzi z moim upartym charakterem. Dlatego te postanowiam zosta psychologiem. Jednake kiedy zostaam matk rwnie upartego syna, zauwayam, e postpuj tak samo jak rodzice. Moja wiedza, poparta praktyk uniwersyteck, bya bardzo teoretyczna i nie pomoga mi w wychowaniu szecioletniego syna. I wtedy kupiam wasz ksik! Uzupenia moj teoretyczn wiedz i, co dla mnie okazao si najwaniejsze, uzmysowia mi, e potrzeba wielu lat pracy, aby zosta wykwalifikowan matk. W kadym razie pomoga mi zmieni podejcie i dodaa pewnoci siebie. Mj syn jest teraz cudownym, normalnym szeciolatkiem i przyjemnie jest przebywa w jego towarzystwie. Fragment listu ze Szwecji: Po przeczytaniu waszej ksiki mam ochot wybiec na ulic i krzycze: Eureka! Odkryam to! Odkryam to!" Newton czu si pewnie tak samo, kiedy odkry si cikoci. Wanie odkryam, e jest jaka nadzieja dla rodzicw!

206

Z Indonezji otrzymaymy dugi i przemylany list od modego czowieka. Ksika skonia go do refleksji nad tym, w jaki sposb sam by wychowywany. Oto fragmenty: Na imi mi Zubir. Mam dwadziecia pi lat, jestem kawalerem i najmodszym z czwrki rodzestwa. Mam problemy ze sob. Jestem ju dorosy, ale nic nie osignem. Problem zawiera si w pytaniu: Dlaczego jest mi tak trudno sta si dojrza osob? Przyjaciele mwi, e jestem dziecinny, i zdaje si, e maj racj. Nie chc powiedzie, e moi rodzice nie s dobrzy. Ale jest jedna rzecz, ktr odczuwaem ju w wieku piciu, szeciu lat: rzadko kiedy prosz mnie, ebym wzi w czym udzia. Rzadko kiedy pytaj mnie o zdanie. Przykad: Zubir, czy tata moe tak postpi? Jak sdzisz?" albo Co sdzisz o tym filmie?" Nigdy nie czuem swobody wyraania swoich pogldw przy rodzicach, nigdy nie dano mi szansy porozmawiania w cztery oczy i od serca. Zamiast tego uczono mnie, ebym siedzia cicho, wykonywa wszystkie polecenia i nie dyskutowa! Kiedy miaem kilkanacie lat, nigdy nie miaem miaoci odzywa si przy caej klasie albo w jakim towarzystwie. Brakowao mi pewnoci siebie. Dlatego te szukam wszystkiego, co mogoby mi pomc. Ale czasami myl, e bardzo trudno jest zmieni charakter, ktry zosta ju uksztatowany. Oto list z Turcji: Jestem matk, a jednoczenie wykadam socjologi i psychologi spoeczn i brak mi sw, eby wyrazi rado z odkrycia tak niezwykej ksiki. Mam nadziej, e nadejdzie dzie, kiedy ludzie uwiadomi sobie, jaki wpyw na przyszo spoeczestw oraz jednostek maj przeycia z dziecistwa, i wtedy osoby takie jak my, ktre usiuj sprawi, eby suchano, co mwi dzieci, nie bd stanowiy mniejszoci.

207

Byymy zadowolone, kiedy nadeszy pierwsze sygnay, e nasze metody pomagaj take w pracy z dziemi specjalnej troski: Moja crka Sara ma cztery i p roku i cierpi na czciowe uszkodzenie suchu. Niedawno jej nauczycielka polecia mi wasz ksik. Przeczytaam j dwukrotnie. Chciao mi si mia. Chciao mi si paka. Ale przede wszystkim skonia mnie do refleksji. Zmusia mnie do wsuchania si w sowa, ktre mwi (bd pisz) do crki. Zadaam sobie pytanie: Jak wiadomo przesyam mojemu dziecku? Jak inaczej mogam postpi w danej sytuacji? Dostrzegam ju du rnic w moim podejciu do crki... Nie przestaje mnie zdumiewa. Pojawiy si te listy od rodzicw, opisujcych szczegowo, ktre metody, zaczerpnite z ksiki, stosuj. Uja nas ich pomysowo: Wrciam do domu po caym dniu spdzonym w szkole. Pada nieg. Chopcy krcili si po kuchni. Powiedziaam: Przeczytaam wanie ksik o rodzicach i dzieciach. Pisz tam, e dzieci nie lubi dugich wyjanie. Rodzice powinni wypowiada si zwile. Wic posuchajcie: nieg... Szufla... Na dwr! I zrobili to, co kazaam. * Najgorsze s ranki. Mj m i ja wychodzimy do pracy o tej samej godzinie i nasze mae creczki musz by gotowe na czas. (Zawozimy trzyletni do opiekunki a szecioletni do szkoy). Problem polega na tym, e ubieranie si zajmuje im cae wieki. Cigle za nimi chodz: Czy woya buty? Czy umya zby?" Przez cay czas musz je popdza. Tak wic pewnego wieczoru po kolacji usiedlimy razem i przy-

208

gotowalimy list rzeczy, ktre musz rano zrobi (dla modszej narysowaam odpowiednie obrazki). Umy buzi Wyczyci zby Ubra si Pocieli ko Zje niadanie To mnie uratowao. Teraz co rano sprawdzaj na licie, co musz zrobi. Wczoraj byy gotowe do wyjcia przed nami! Mam nadziej, e tak zostanie. Mj m nie ma cierpliwoci, eby czyta ksiki o wychowaniu dzieci, wczajc w to wasz ksik, ktr wanie skoczyam i chciaam mu podsun. Ale widz, e obserwuje moje prby stosowania nowych metod. Wczoraj wieczorem powiedziaam synowi: Masz do wyboru, Scotty: moesz i do ka albo biec do niego na jednej nodze. Decyzja naley do ciebie". Scotty pobieg do ka. Mj m by pod wraeniem. Dzisiaj wcieka si na syna, e nie odstawi rowerka. Krzycza: Masz dwie rzeczy do wyboru!" (Nie wierzyam wasnym uszom). Potem pomyla chwilk i powiedzia: Mama ci powie, jakie!" Pewna matka, ktrej dziecko miao powtarzajcy si problem, opisaa, co si zdarzyo, gdy zastosowaa po raz pierwszy nowe metody:

209

Mam dziewicioletni crk, ktra ma cigle napady zego humoru. Przy urodzeniu miaa kolk i trwa to od tamtej pory. Kiedy ma taki atak, robi si purpurowa, wali gdzie popadnie rkoma i wydaje ten mrocy krew w yach, rozdzierajcy krzyk. Czasami trwa to nawet kilka godzin. Ona nigdy nie ustpuje. To ja musz ustpi. Prbowaam wszystkiego: Ignoruj to. Krzyczy goniej. To istna tortura. Poddaj si. Powstrzymuj j. Zaczyna drapa i bi. Poddaj si. Izoluj j. Robi spustoszenie w pokoju. Poddaj si. Trzymam j i mwi, e j kocham. Wyrywa si i krzyczy goniej. Daj jej benadryl (sugestia lekarza). pi przez dwanacie godzin, a ja mam ogromne poczucie winy. Daj jej lanie. O Boe! Krzyczy ciszej. Patrzy na mnie bykiem przez kilka dni i przy kadej sposobnoci wyraa swoj nienawi i al. Wczoraj wieczorem, kiedy koczyam wasz ksik, dostaa wyjtkowo silnego napadu. Krzyczaam: Ale jeste wcieka! No szybciutko, we papier i owek i narysuj mi, jak si czujesz". Ucicha i popatrzya na mnie. Potem powiedziaa wyniole: To najgupszy pomys, jaki w yciu syszaam!" A potem zaja si swoimi sprawami, jak gdyby nigdy nic. PRZESTAA WRZESZCZE! Po raz pierwszy. Pomylaam, e moe chciayby panie o tym wiedzie. Najwyraniej wiele ludzi chciao, ebymy wiedziay". Kiedy zaczymy prowadzi w caym kraju zajcia na podstawie naszej ksiki, spotkaymy mnstwo rodzicw, ktrzy opowiadali nam, jak wykorzystuj nasze metody z wasnymi dziemi. Byymy zachwycone takim oddwikiem i gdy syszaymy historie, ktre mogyby si okaza przydatne dla innych rodzicw, prosiymy o spisanie ich. Nastpne dwie relacje przekazay nam samotne matki, ktre cieszyy si, e potrafi da dzieciom w wyobrani to, czego nie mog im da w rzeczywistoci":

210

Mj syn (siedem lat) od czasu odejcia ojca sta si przewraliwiony. Pacze z byle powodu. W czasie Halloween pomogam mu wydry dyni (zwykle robi to jego ojciec) i Powiedziaam, eby zanis j na ganek. Niestety upuci j. Polay si zy. Dynia stracia jedyny zb. Wiedziaam, e musze szybko co wymyli, wic powiedziaam: Wiem, pooymy zb pod dyni i zobaczymy, czy przyjdzie zbowa dyniowa wrka i co zostawi". Natychmiast przesta paka i powiedzia: Nie ma adnych zbowych dyniowych wrek!" Ale umiechn si Zapytaam: Skd wiesz? Czy widziae kiedy swoj zbow wrk?" Oczywicie powiedzia, e nie, wic dodaam: ..Zobaczysz Dzisiaj wielka dynia przyleci na werand i zostawi co dla twojej maej dyni". Ta historia go rozbawia. W kocu osadzilimy zb z powrotem przy pomocy wykaaczki. Czuam si wspaniale, mogc mu pomc w chwili rozczarowania. Moja pitnastoletnia crka znalaza idealn" sukni ktra bya do droga. Powiedziaam jej, e teraz, kiedy si rozwiodam z jej ojcem, mam mao pienidzy i nie sta nas na to. Bya za i pospna. Prbowaam przemwi jej do rozsdku. Bezskutecznie. Wtedy pomylaam o wyobrani" Zmieniam taktyk mwic: Na pewno wolisz mie t sukni ni samochd". O tak powiedziaa. Sprzedaj samochd; Bdziemy mogy kupi sukienk". Pewnie dom te by sprzedaa?" Jasne! I dorzuciabym meble". Wszystkie?" Nawet twoj sypialni". Zmienia temat, ale pniej powiedziaa mi, w jaki sposb mogaby zarobi pienidze na sukienk. Nastpn histori zaczerpnymy od kobiety, ktra bya w trakcie rozwodu:

211

Jeden mj syn ma trzy lata, a drugi siedem. Pracuj i moja wkrtce eks-teciowa opiekuje si starszym chopcem po szkole. Nienawidz odbiera go po pracy. Zawsze to samo. Mwi: Musimy i". On odpowiada: Nie chc i". Docza si modszy: Chcemy tu zosta z babci". Babcia rzuca mi spojrzenie: Co ja za to mog? Lubi tu by". Koczy si na tym, e zostaj o wiele za dugo i jestem za. Kiedy przeczytaam rozdzia Rodzice te s ludmi", zdaam sobie spraw, e pozwalam, eby wszyscy mn manipulowali. Usiadam z chopcami i powiedziaam im, co czuj: Suchajcie, pracuj cay dzie, a potem odwo ludzi subowym samochodem. Potem musz odebra Billy'ego z przedszkola i pojecha po Marka do babci i wcale nie chce mi si czeka. To mnie zoci. Chc po prostu pojecha do domu, poby z moimi dziemi, zje obiad, odpocz i mie troch czasu dla siebie". Starszy syn by zaszokowany. Powiedzia: Nie chc, eby bya za. Bd gotowy, kiedy po mnie przyjedziesz". Modszy powiedzia: A Ja poczekam na was w samochodzie. Wtedy nie bdziesz za". Nie wierzyam wasnym uszom. Kiedy teraz Mark chce duej zosta u babci, dzwoni do mnie i prosi o pozwolenie. Nawet w dniu urodzin babci powiedzia, e nie moe zosta. Powiedzia, e mama si zoci, kiedy nie jest gotowy. Moja teciowa zadzwonia i zapytaa, czy nie mam nic przeciwko temu, eby zosta duej tylko ten raz". Czuam si wspaniale. Wyzwolona! Cieszyy nas rwnie listy od przybranych rodzicw. Informoway nas, jak wane jest w takich rodzinach uczciwe wyraanie uczu, ktre nikomu nie wyrzdza krzywdy. Liciki byy ulubionym sposobem na to. Trudno jest mi porozumie si z moj czternastoletni przybran crk, ktra teraz mieszka z nami na stae. Jestemy bardzo ostrone, kiedy rozmawiamy. Sprzeczki wybuchaj gwnie o to, e jest niedbaa. Przywyka do tego, e matka po niej sprztaa. Ja nie bd.

212

Kiedy par dni temu wrciam do domu, zauwayam, e byy u niej przyjaciki. W pokoju walay si brudne naczynia i resztki jedzenia. Rozzocio mnie to. Wiedziaam, e moje sowa do niej nie trafi. Bdzie wrogo nastawiona. Obawiaam si rwnie, e jeli zaczn z ni rozmawia, to mog powiedzie co, czego potem bd aowaa. Napisaam wic nastpujcy licik: Droga Jennifer! Bardzo mnie zmartwi baagan w pokoju gocinnym. Masz prawo zaprasza przyjaci, a ja mam prawo do porzdku w domu. Jeli nie chcesz sprzta po swoich gociach (nie bd ci za to obwinia), moe powinna ich poprosi, eby sami po sobie sprztnli. Byabym bardzo wdziczna. Bya w stanie przyj to do wiadomoci. Jej wrogo zacza sabn. Dosy nagle zostaam matk, poniewa wyszam za m za ojca dwch maych chopcw: trzy i picioletniego. Przeczytaam wasz ksik i od razu spodoba mi si pomys pisania licikw. Wiem, e to nie do wiary, ale liciki znakomicie zdaj egzamin z dziemi, ktre nie potrafi czyta. Na przykad chopcy zawsze zapominali o podnoszeniu klapy, kiedy korzystali z ubikacji. Rezultat: musiaam siedzie na mokrej klapie. Napisaam wielki list i przyczepiam go do spuczki. Brzmia tak: Nienawidz mokrej klapy! Kochajca Rachel Piciolatek spyta: Co jest napisane na kartce w ubikacji?" Przeczytaam mu j. Umiechn si i powiedzia: Aha, rozumiem!" Wkrtce potem przeczyta" list modszemu bratu. Przez ostatnie dwa tygodnie prawie mi si nie zdarzyo siedzie na mokrej klapie. To bya ogromna poprawa. Najbardziej zdumieway nas listy od ojcw. Kiedy zaczymy prowadzi wykady, naszymi suchaczami byy przewanie matki i co najwyej kilku zabkanych ojcw. W cigu ostatnich dzie-

213

siciu lat ich liczba wyranie wzrosa. Dzisiaj ojcowie stanowi prawie jedn trzeci naszych suchaczy. Jak to si stao? Sami mczyni udzielili nam odpowiedzi: Nigdy nie byem z ojcem w zayych stosunkach. Chciaem, eby ze mn i moimi dziemi byo inaczej. Mj ojciec by zawsze t surow, dalek osob. Cay dzie pracowa, a wieczorem chowa si za gazet. Chc, eby moje dzieci mnie znay. Ostatnie opracowania podkrelaj donioso pragnienia tych ojcw, by wicej zajmowa si dziemi. Artyku w Psychology Today przytacza wypowiedzi dwustu ojcw z ostatnich czterdziestu lat. Ich wnioski? Ciepo i zainteresowanie ze strony ojca sprawia, e chopcy s pewni siebie, zdolni i dojrzali, a dziewczynki samodzielne". Ale jeli mczyzna nie dowiadczy ojcowskiego uczucia i zainteresowania, ten nowy sposb wychowywania stanowi dla niego wyzwanie. Na jednym z wykadw pewien mczyzna domaga si wyrozumiaoci. Powiedzia: Wy, kobiety, cae ycie uczycie si, jak by matkami. Wikszo z nas nie uczya si, jak by ojcem. Chcielibymy, eby doceniono nasze wysiki. Popeniamy bdy, ale potrzeba nam zachty". A teraz przekazujemy z radoci, co powiedzieli nam w listach ojcowie: Kiedy moja ona odesza i przyznano mi opiek nad trojgiem dzieci, dotaro do mnie, e w domu byo czysto dlatego, e ona go sprztaa. Chciaem skoni dzieci do pomocy, ale kiedy krzyczaem, eby posprztay, wydaway si przytoczone. Nie wiedziay, co robi i od czego zacz. Teraz mwi: Dobrze, dzieci. Trzy rzeczy!" Wiedz wtedy, e kade z nich musi uprztn jeden przedmiot do wyboru. Zapewniam, e kiedy uprztnie si dwanacie (ja te si wczam) przedmiotw, to naprawd wida rnic.

214

Moja crka (osiem lat) przez duszy czas zbieraa pieniki na specjaln lalk. Kiedy zobaczya w pobliskim sklepie reklam, e lalka pojawia si na wyprzeday. Bya bardzo podniecona. W sobot poszlimy do sklepu w czasie nieycy tylko po to, eby przekona si, e lalki nie ma. Co gorsza, sprzedawcy byli niesympatyczni. Crka cay dzie bya smutna. Nie pomagaa empatia. Prawie nic nie zjada na kolacj. Wtedy doznaem olnienia. Podaem jej kartk papieru i powiedziaem: Czy chciaaby napisa do sklepu z zabawkami, eby powiedzie im, jak si czujesz?" Oto, co napisaa: Drogi Toysrus"! Byam wcieka z powodu tej lalki, ktr reklamowalicie, chocia nie byo jej w sklepie. Poszlimy z tat do sklepu specjalnie po to, eby j kupi. Bya wtedy nieyca. Kiedy wrciam do domu. bardzo pakaam. Jeli chcecie do mnie napisa, podaj swj adres... Kiedy napisaa list, bya w stanie co zje. Niedawno odbyem zupenie zwariowan rozmow z moim dwuletnim synem Matthew. Jedlimy razem niadanie w pokoju. Z jakiego powodu Matthew cay czas patrzy w stron kuchni. Co tam jest, tatusiu?" zapyta. Nic tam nie ma" odparem. Nie by zadowolony. Ale co tam jest?" nie dawa za wygran. Zadaem mu to samo pytanie. Co tam jest?" Potwr" powiedzia, patrzc na mnie szeroko otwartymi oczyma. W pierwszej chwili chciaem temu zaprzeczy: Nie bd niemdry. W naszej kuchni nie ma adnego potwora". Ale powstrzymaem si i zapytaem: A jak on wyglda?" Jest zielony". Co robi?" Jest godny. Szuka czego do jedzenia". Chcesz go poprosi, eby tu przyszed i co zjad?"

215

Nie". No to powiedz mu, eby sobie poszed". Matthew popatrzy na kuchni i krzykn ile si w pucach: Id sobie, potworze!" I co?" zapytaem. Odjecha samochodem" wyjani Matthew. Opisane historie ukazuj rodzicw, ktrzy stosuj nowe metody w konkretnych sytuacjach. Ostatni list pochodzi od matki, ktra stosowaa zasady przedstawione w ksice niemal przez pitnacie lat. Pisz, poniewa chc, ebycie panie wiedziay, ile wasza ksika znaczya dla mojego syna chocia on o tym nie wie. Zaczn od pocztku. Kiedy Jeffrey by maym chopcem, nie miaam z nim powaniejszych problemw. Zaczam si niepokoi, kiedy poszed do szkoy. Zauwayam, e jest samotny i ma niewielu kolegw. Jednak wydawa si szczliwy i mia do dobre oceny. Dopiero kiedy skoczy trzynacie lat, zaczy si prawdziwe zmartwienia. Co byo z nim nie w porzdku. By przygnbiony i draliwy. Dostawa ze oceny. Nie wiedziaam, co si dzieje. Cigle si kcilimy. On mwi to, Ja tamto i wybucha. Zauwayam rwnie, e dziwnie wyglda. Mia rozszerzone renice. Poszam z nim do pediatry i okulisty. Nic nie stwierdzili. W kocu zabraam go do psychiatry na wstpne badanie. Byam przeraona tym, co stwierdzi. Jeff bra narkotyki marihuan i inne ale bardziej zmartwi mnie wniosek psychiatry po kilku rodzinnych sesjach. Powiedzia, e kiedy m albo ja prawimy Jeffreyowi kazania, syn czuje si upokorzony, mimo e mamy jak najlepsze chci. Byam oszoomiona. Ostatni rzecz, jakiej pragnam, byo upokarzanie wasnego dziecka. Potem zdarzyy si dwie rzeczy: kto dal mi egzemplarz waszej ksiki i zadzwonia moja matka. Zapytaa o Jeffa i popeniam bd, mwic jej prawd. Natychmiast zacza mnie urabia: Czy bya z nim u lekarza? Czy zrobi badanie moczu? Skd wzia tego psychiatr? Gertruda go polecia? Nie mam do niej zaufania. Nie wiem, kogo za to wini, ale nie rozumiem,

216

jak co takiego moe si przydarzy dziecku z jego zdolnociami i inteligencj". Kiedy odoyam suchawk, czuam si okropnie. Osaczyy mnie straszne myli. Sowa matki sprawiy, e poczuam si gupia i nieodpowiedzialna. I przemawiaa do mnie dokadnie tak, jak ja do Jeffa! Nagle wszystko, co przeczytaam w ksice, nabrao wikszego sensu. Przeczytaam ksik jeszcze raz, tylko e tym razem skoncentrowaam si bardziej na jzyku i metodach. Po trochu zaczam si zmienia. Kiedy przeamywaam swj dawny sposb mwienia i suchaam syna, dziay si dziwne rzeczy. Przypominao to otwieranie drzwi. Na przykad dosta kiedy mierny z angielskiego. Normalnie powiedziaabym: Nie ma adnego usprawiedliwienia dla takiej oceny! Jestem bardzo rozczarowana. Wiesz, e sta ci na wicej. To dowodzi, e si nie starasz. Nie wykorzystujesz swoich moliwoci". Zamiast tego powiedziaam jednak: No i co o tym sdzisz?" Wzruszy ramionami. Ale pniej wyzna, e nie jest zadowolony. Tylko przytaknam. Nastpnym razem dosta czwrk z angielskiego, ale nie powiedziaam mu, e jestem z niego dumna. Stwierdziam: Jeff, poprawie ocen z miernego na czwrk! Na pewno jeste z siebie zadowolony". Ale najdziwniejsze jest to, e zmieniajc sposb mwienia, zaczam inaczej myle. Naprawd chciaam wiedzie, co czuje. I naprawd cieszyam si, e jest z siebie zadowolony. Nawet kiedy nie radzi sobie dobrze, staraam si znale co godnego pochway. Mj m rwnie prbowa traktowa go tak, jakby by ju tym, kim chcielimy, eby si sta". Nie wiedzielimy dokadnie, kiedy przesta zaywa narkotyki, ale ktrego dnia zrozumielimy, e nie ma ju tego problemu. Nastpny kopot pojawi si, kiedy Jeff ubaga nas, ebymy pozwolili mu zaprzesta nauki w normalnym trybie i wpisa si do nowej eksperymentalnej klasy, ktra powstaa w jego szkole. Brak programu, szczeglnie w przypadku osoby takiej jak Jeff, nie wydawa mi si niczym dobrym. Mogam zmusi go, eby pozosta w tradycyjnej klasie, ale mojemu mowi spodoba si pomys Jeffa, wic w kocu ustpiam. Okazao si to najlepsz rzecz, jak kiedykolwiek zrobiam. Jeff niesamowicie si rozwin. Zosta redaktorem gazety, gra

217

w sztukach, pisa wiersze, krtkie opowiadania itp. Nigdy nie widziaam go tak szczliwego. Stao si dla mnie jasne, e ten wybuch twrczej energii jest rezultatem nowego programu oraz tego, co robilimy w domu. Mylaam, e najgorsze mamy ju za sob, ale lata spdzone przez Jeffa w college'u okazay si koszmarem. Moe to nie bya waciwa szkoa dla niego. Moe by za daleko od domu i nie mia przyjaci ani adnego prawdziwego celu. W kadym razie jego depresja pogbiaa si, kiedy wspomnia nawet o samobjstwie. Byam zrozpaczona (brat mojego ma popeni samobjstwo) i przekonaam syna, eby zasign porady u psychiatry, co te zrobi. W cigu tych paru lat tylko kilka razy rozmawialimy przez telefon. Za kadym razem to ja dzwoniam. Rozmowa przypominaa gadanie do obrazu. Rozpaczliwie pragnam znale jakie sowa, ktre pomogyby mu pokona depresj. Ponownie odwoaam si do zasad. Wiedziaam, e nie wystarczy tylko podtrzymywa go na duchu. Staraam si zrozumie jego smutek i po trochu przedstawia to, co jest pozytywne w jego charakterze. Pod koniec rozmowy by znowu sob. Na ostatnim roku zacz bardziej optymistycznie widzie swoje dalsze ycie i zapyta nas, co bymy powiedzieli, gdyby zapisa si na studia doktoranckie. Oboje go do tego zachcalimy. Moecie mi wierzy albo nie, ale Jeffjest dzisiaj wykadowc w college'u. Cieszy si dobr opini wrd swoich wsppracownikw, a studenci lubi go i szanuj. Ale nadal ma skomplikowan, trudn i bardzo zmienn osobowo. Kiedy pomyl, jak drog przeby i jakie przeszkody razem pokonalimy, jestem gboko wdziczna. Kiedy nie lubi nas. Teraz lubi. Nie ufa nam. Teraz ufa. Na nic by si zdao posyanie go do wszystkich psychiatrw na wiecie, gdybymy z mem nie zmienili naszego podejcia. Gdybymy nie wbili sobie do gowy tych zasad, to nie wiem, jaki byby dzisiaj Jeff. By to pierwszy list tego typu. Nigdy jeszcze nie pisali do nas rodzice, ktrzy pracowali wedug naszych zasad przez tak dugi czas. Znowu nasuno nam to jeden wniosek: wadza rodzicw jest ograniczona. ycie naszych dzieci zaley od tak wielu czynnikw: temperamentu. Inteligencji, wygldu, zdrowia, kultury,

218

epoki i wreszcie od szczcia wszystko to wymyka si spod naszej kontroli. Tak niewiele moemy zmieni, tak wiele musimy zaakceptowa. Jednake jestemy w stanie decydowa o tym, w jaki sposb bdziemy porozumiewa si z wasnymi dziemi. Moemy wybra sowa i metod postpowania. I czasami od naszego wyboru zaley przyszo dziecka.

Koniec

219