FENOMENOLOGIA Nr 9 2011

{{

Rafa Ilnicki Fenomenologia techniki

Sowa kluczowe: fenomenologia, technika, eksperyment, zjawiska zinstrumentalizowane Keywords: phenomenology, technics, experiment, instrumentalized phenomena

Uka, w jaki sposb fenomenologia analizuje stechnicyzowany1 wiat, wytwarzajc wasne narzdzia badawcze. Postuluj zastosowanie metody fenomenologii eksperymentalnej2, ktra pozwoli w peni analizowa problematyczne relacje czowieka z technologi. Jej powstanie jest prb zrozumienia, w jaki sposb dochodzi do transmisji kultury poza czowiekiem. Ominicie nie polega na tym, e co nie-ludzkiego moe tak jak czowiek realizowa si bez jego uczestnictwa, lecz odnosi si do takiej organizacji systemw technicznych, ktre produkuj zinstrumentalizowane fenomeny3 niemogce zosta zweryfikowane przez ludzkie wadze poznawcze. Ten pozapodmiotowy tryb przekazywania, produkowania oraz funkcjonowania fenomenw stanowi gwne pole docieka fenomenologw techniki i jest przez nich na rny sposb tematyzowany oraz problematyzowany. W tej tendencji odchodzi si od wiernoci historyczno-filozoficznie pojtej fenomenologii na rzecz rnych uj z zakresu informatyki, cybernetyki, nauk
________________

Podstaw tego artykuu jest wystpienie na konferencji Fenomenologia a filozofia praktyczna (Warszawa 26-27.10.2011). 1 Zaznaczam, e planetarne rozprzestrzenienie si urzdze technicznych jest epifenomenem technicyzacji rozumianej w sposb filozoficzny. 2 Prezentujc propozycj fenomenologii eksperymentalnej, abstrahuj od tej proponowanej przez Dona Ihdea. Uwaam, e podporzdkowujc egzystencjalizm scjentyzmowi, wyraa ona ide czystego pragmatyzmu technologicznego, ale nie fenomenologii. Sdz, e fenomenologia nie moe ogranicza si jedynie do rozwizywania percepcyjnych rebusw, jakim jest wyszukiwanie przykadw statycznych obiektw wizualnych, ktre nie poddaj si atwemu opisowi fenomenologicznemu. Por. D. Ihde, Experimental Phenomenology. An Introduction, New York 1986. 3 Bernard Stiegler mwi o instrumentalnych moliwociach dostpu do przeszoci. W ten sposb nie moemy myle o procesie instrumentalizacji fenomenw poza podmiotem, bowiem wnikaj one bezporednio w jego pami. B. Stiegler, Technics and Time: The Fault of Epimetheus, Standford 1998, s. 241.

96

RAFA ILNICKI

cisych, ktre, uzupeniajc jej metod, modyfikuj j. Z tego powodu rezygnuj z omawiania osigni poszczeglnych mylicieli, przybliajc ich najwaniejsze ustalenia w perspektywie kluczowych problemw, ktre zwizane s z fenomenologicznym ogldem zjawisk technicyzacyjnych. Po zarysowaniu gwnych obszarw problemowych fenomenologii techniki wskazuj, i wymaga ona rozszerzenia oraz uaktualnienia, ktre najpeniej wyraa postulowana przeze mnie fenomenologia eksperymentalna. Za pionierw fenomenologii techniki naley uzna Martina Heideggera4 oraz Hansa Blumenberga5. Refleksja prezentowana przez tych mylicieli ugruntowuje t dyscyplin jako filozofi praktyczn, odnoszc si do okrelenia zadania mylenia w dobie planetarnego rozprzestrzeniania si techniki6. czy ona badania ontologiczne, bowiem pytamy o to, co jest oraz w jaki sposb nam to si jawi, etyczne i pedagogiczne jakie s dopuszczalne granice ingerencji techniki w nasz wiat oraz jakie zmiany to moe przynie dla istniejcych form organizacji kultury. Pytania te podnosi Bernard Stiegler7, ktry, wykorzystujc Husserlowsk teori pamici, ukazuje konsekwencje technicyzacji dla ontologii, edukacji oraz antropologii filozoficznej. Stawia tez, e technika modyfikuje nie tylko magazynowan zewntrznie pami, ale ingeruje te w subiektywno czowieka. O tych wszystkich przemianach wiadczy ju sam proces medialnego zaporedniczenia, ktry modeluje i warunkuje poznanie filtrowane przez okrelone urzdzenia techniczne, co podkrela Don Ihde8. Najnowsze rodki przeka________________

Szczeglnie jest tutaj istotna praca Przyczynki do filozofii, w ktrej Martin Heidegger kreli moliwo popadnicia czowieka w stan stechnicyzowanego zwierzcia lub te wybawienie przez innego boga. Oddaje to podstawow ambiwalencj niemieckiego filozofa w stosunku do techniki, ktra, ze-stawiajc (Ge-Stell) rzeczywisto do postaci zasobu, staje si zagroeniem, pozwalajc jednak na uruchomienie obronnych mechanizmw czowieka pozwalajcych na odkrycie przesania dziejowego (Geschick), ktre sprowadza technika i odpowiednie na zareagowanie. 5 H. Blumberg, wiat ycia a technicyzacja w perspektywie fenomenologicznej, [w:] idem, Rzeczywistoci, w ktrych yjemy, prze. W. Lipnik, Warszawa 1997. Por. H. Blumenberg, Hhlenausgnge, Frankfurt am Main 1996, s. 377-395. 6 Blumenberg mwi bardziej o niewystarczajcym potencjale metody fenomenologicznej Husserla do analizy techniki. Odczytuje jednak jego sowa jako zapowied koniecznoci poszukiwania nowych narzdzi bardziej ni rezygnacj z podjcia takich dziaa. Eric Alliez wskazuje take na kryzys filozofii spowodowany tym, e w stechnicyzowanym wiecie rodowisko (Umwelt) jest jedynie interfejsem pomidzy czowiekiem a maszyn. E. Alliez, Fr eine Realphnomenologie der virtuellen Bilder, [w:] Telenoia. Kritik der virtuellen Bilder, Hrsg. E. von Samsonow, E. Alliez, Wien 1999, s. 20. 7 B. Stiegler, La technique et le temps. 3, Le temps du cinma et la question du mal-tre, Paris 2001. 8 D. Ihde, Technology and the Lifeworld. From Garden to Earth, Bloomington 1993.
4

Fenomenologia techniki

97

zu, jak Internet, ledzi i ukazuje ich znaczenie z perspektywy fenomenologicznej Hubert Dreyfus9. Gilbert Simondon10 stworzy ogln fenomenologi maszyn11, wskazujc na to, e obiekty techniczne s penoprawnymi i autonomicznymi bytami i nie s podporzdkowane adnej wyrnionej dziedzinie kultury. Zatem fenomenologia techniki raz jeszcze podejmuje fundamentalne twierdzenie Martina Heideggera stanowice, e istota techniki ley poza ni sam i w tym sensie otwiera si ona na wiat analizy praktycznej, ktrym jest wymiar spoeczny i kulturowy ycia czowieka. Technicyzacja jako globalizacja techniczna12 zmusza do podjcia w perspektywie fenomenologicznej najbardziej podstawowych problemw czowieka oraz wiata. Od konkretnego interfejsu zalene s jawice si nam fenomeny. Moemy mwi o fenomenologii techniki dotyczcej caoci przeobrae zwizanych z rozprzestrzenianiem si technologii oraz o fenomenologiach poszczeglnych interfejsw badajcych okrelone i wyspecjalizowane technicznie fenomeny: warunki transcendentalne poznania s oznaczane przez dan technologi. Moemy zatem mwi o fenomenologii poszczeglnych maszyn: telewizji, radia, komputera, interfejsw: klawiatury, monitora, tabletu. Technicyzacji podlega caa rzeczywisto, jednak gwnie odnosi si ona do kultury. Technika zamyka nas w uniwersum kulturalistycznym. Istotne s same modyfikacje w procesie poznania, poniewa technika umeblowuje nasz subiektywno od wewntrz. Czowiek zawsze kierowa si na co na jaki symbol, pewn tre wypeniajc jego wiadomo, co w fenomenologii zostao okrelone mianem intencjonalnoci13 i dotyczyo
________________
9 H. Dreyfus, On Internet. Jednak, odnoszc si do analizy fenomenologicznej, warto podkreli wczeniejsze dokonania tego filozofa, ktry, krytykujc filozoficzne podstawy sztucznej inteligencji, stwierdza, e komputery nie maj dowiadczenia fenomenalnego. Mwi take o Heideggerowskiej sztucznej inteligencji, proponujc alternatyw wzgldem uj redukujcych bycie w wiecie maszyn jedynie do wykonywania oblicze. Zamiast tego miayby one by wraliwe na kontekst wasnego funkcjonowania. 10 G. Simondon, On the Mode of Existence of Technical Objects, London 1980. 11 Por. G. Schmigden, Thinking Technological and Biological Beings: Gilbert Simondons philosophy of machines. http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0104-802320050002 00002&lng=en&nrm=iso&tlng=en [dostp 20.06.2011]. 12 Por. R. Ilnicki, Globalizacja techniczna jako autonomizacja przemysu programw (w recenzji). 13 Tutaj jednak to nie intencjonalno czowieka, lecz maszyn odgrywa gwn rol ona ma bowiem za zadanie kontrolowanie przepywu zinstrumentalizowanych fenomenw i wywietlaniu ich na odpowiednim urzdzeniu technicznym. Intencje czowieka mog zosta odrzucone, moe on zosta bdnie nakierowany. Std te w paradygmacie user friendly intencjonalno czowieka podlega koordynacji, dostosowaniu do urzdze technicznych. Zamiast narzdzia winimy ludzki

98

RAFA ILNICKI

zawsze bezporedniej uchwytnoci danego fenomenu. Fenomenolog zawiesza naturalne nastawienie i dochodzi do tego, czym jest idea czego, niezwizana ju z okrelonym przedmiotem, lecz przysugujc mu waciwoci. Zwracam take uwag na to, e problematycznym jest rozrnienie pomidzy fenomenologi i hermeneutyk. Ju samo wyodrbnianie fenomenw techniki jest interpretacj. Rnica jest niejednoznaczna take z tego wzgldu, e fenomenologia techniki rezygnuje z czci podstawowych poj filozoficznych waciwych dla opisu fenomenologicznego. Do najwaniejszego z nich naley odwrcenie14 lub odrzucenie redukcji ejdetycznej15. Mona zada zatem pytania o to, co pozostanie z fenomenologii. Sdz, e nie chodzi tutaj o rodzaj permanentnego odrzucenia, lecz wskazanie na fakt, e jest jeszcze za wczenie, by fenomeny, ktre zmieniaj si z ogromn prdkoci, podlegay fenomenologicznym operacjom. Nie wypracowano jeszcze odpowiednich metod. W takim przypadku pragmatyzm jest najatwiejszy do zastosowania. Uwaam, e dojdzie do wyksztacenia zupenie nowych metod badania zmian technicyzacyjnych16. Redukcja ejdetyczna nie jest konieczna, poniewa stechnicyzowany wiat ycia jest z koniecznoci samozrozumiay i tej samozrozumiaoci udziela czowiekowi17 Hans Blumenberg nie wypowiada tego wprost, lecz tak interpretuj jego krytyk uycia metody fenomenologicznej do analizy technicyzacji kultury18.
________________

aparat intencjonalny. Por. Bdy ludzkie jako gwnie bdy intencji, [w:] M. Sikorski, Interakcja czowiek-komputer, Warszawa 2010, s. 46-48. 14 Odwrcenie polega na zawieszeniu rzeczywistoci po to, by poczy si ze wiatem kreowanym na danym interfejsie. 15 Wtedy fenomenologia zostaje sprowadzona do pragmatyzmu. Por. C. Mithcam, From Phenomenology to Pragmatism: Using Technology as an Instrument, [w:] Postphenomenology. A companion to Ihde, ed. E. Selinger, Albany 2006. Jednak, jak uka w dalszej czci artykuu, pragmatyzm i materializm nie stanowi przeznaczenia metody fenomenologicznej, lecz jedno z moliwych jej rozwini. W przypadku fenomenologii eksperymentalnej postuluj przywrcenie metody ejdetycznej, jednak w zmienionej formie. 16 Metoda fenomenologiczna suy do oczyszczania zinstrumentalizowanych fenomenw. To tak, jakby technika bya odczytywana w kategoriach osadu, brudu, zanieczyszczenia na prawdziwej rzeczywistoci. Takie rozumienie jest jedn z gwnych przyczyn uniemoliwiajcych adaptowanie metody fenomenologicznej do analizy technicyzacji kultury. 17 Idea ta zawarta jest w przywoywanym artykule Hansa Blumenberga. 18 Krytyka ta jest suszna, jednak nie uwzgldnia ona tego, e stechnicyzowany zostaje nie tylko jaki zewntrzny wzgldem podmiotu wiat, ale on sam. W takim wypadku naley zrezygnowa z silnej definicji podmiotowoci na rzecz wpisania jej w sie relacji konstytuujcych dowiadczenie w projektowanej przez technologi egzystencji.

Fenomenologia techniki

99

Istota techniki, by uy okrelenia Martina Heideggera, nie jest ide, ktr trzeba pozna, zawieszajc pozosta cz wiata, lecz by jej dowiadczy, wystarczy abstrahowa od obiektw technicznych. Z tego powodu problematycznym jest bezporednie przenoszenie sdw fenomenologw na temat techniki bez uwzgldnienia radykalnych modyfikacji w jej metodzie. Don Ihde w tym kontekcie mwi o postfenomenologii. Nie oznacza to, e filozofia zostaje pozbawiona historycznego odniesienia, lecz e przedmiotem dociekania jest posanie bycia (Geschick), a nie sam rozstaw19 obiektw technicznych. Fenomeny techniki istniej bowiem tylko w interpretacji ich materialne, immaterialne bycie nie jest zawsze fenomenem dla ludzkiej wiadomoci20. Naley zrozumie technicyzacj, nie sprowadzajc jej wpywu do obiektw technicznych ani te nie zatrzymujc si na wyrnieniu jej istoty21. Dostarcza ona czowiekowi fenomenw i na swj automatyczny sposb je interpretuje jedna z procedur w programowaniu nie bez powodu nazywa si interpretacj kodu22. Jest to jednak operacja, ktra nie jest zwizana z rozumieniem, lecz przetwarzaniem (computation).

Instrumentalizacja fenomenw
To, co technicznie jawione, ma swoj istot23. Sprawa komplikuje si wraz z wprowadzeniem w kulturze technologii sieci i programw24, ktre spra________________

Pojcia tego uywa Wojciech Chya na okrelenie wspczesnej funkcji techniki, jak jest roz-stawianie si na planetarn skal. Jeli ze-staw (Ge-Stell) oznacza czenie wszystkiego z technik, to roz-staw oznacza biotechnosystemowe usieciawianie rzeczywistoci. 20 Umyka uwadze migotanie techniki nage pojawianie si i znikanie elementw, ktre wymyka si wszelkiemu okreleniu i sownej artykulacji. 21 Istota techniki jest do pewnego stopnia zindeterminowana dziaalnoci czowieka, ktry moe nada jej bieg. 22 Istniej take podejcia w ramach studiw nad oprogramowaniem (software studies), w ktrych mwi si o hermeneutyce kodu programu komputerowego. Por. R. Ilnicki, Od programu komputerowego do kultury jako programu. Perspektywa studiw nad oprogramowaniem (software studies) (artyku w recenzji). 23 Instrumentalizacj fenomenw poprzedza instrumentalizacja obiektw technicznych. Komentujc myl Gilberta Simondona, Gilbert Hottois zauwaa, e instrumentalizacja obiektw technicznych podporzdkowuje czowieka uytecznoci technicznej. Sdz, e fenomeny nie s tosame z obiektami technicznymi, jednak s konsekwencj instrumentalizujcej rzeczywisto technicyzacji, bowiem rdo ich jawienia si zmienio, wpywajc take na ich sposb istnienia dla podmiotw. Zinstrumentalizowany fenomen pozostaje zjawiskiem poczonym z innymi, nie jest czysty w znaczeniu przypisywanej mu niezalenoci, nie moe zosta wyabstrahowany spord
19

100

RAFA ILNICKI

wiaj, e fenomeny techniki radykalnie rni si (na sposb ontologiczny) od siebie25. Problematycznym jest identyfikacja danego fenomenu. Jak bowiem mona wyrni fenomen, skoro wszystko jest poukrywane i wydarza si we wntrzu maszyny? Tak wspczenie konstruuje si technologie, ktre maj mie jedynie widoczny interfejs, natomiast caa ich infrastruktura techniczna ma zosta ukryta i pozosta niewidzialna dla uytkownikw. Na prawach metafory moemy powiedzie: redukcje ejdetyczne wykonuj za nas urzdzenia, bowiem przez nie docieramy do coraz gbiej ukrytych warstw zinstrumentalizowanych technicznie fenomenw26. Don Ihde wskazuje na rozmaito zinstrumentalizowanych fenomenw. Nie trzeba instalowa programu funkcjonalnego fenomenu stanowi on raczej dziejowe wymagania epoki, ktre wyraa si w dostpnoci okrelonych narzdzi i aparatury technicznej zdolnej produkowa i przetwarza zjawiska. Hubert Dreyfus mwi o inteligencji bez reprezentacji27. W takim ujciu robot28, by funkcjonowa, nie musi posiada dowiadczenia fenomenalnego. Odpowiedzialny jest take za tworzenie fenomenw, ktre nie maj charakteru innego poza instrumentalnym odwzorowaniem wiata rzeczywistego. Hiroshi Ishiguro tworzy roboty, ktre s jego klonami. Fenomen bycia zostaje ucieleniony w maszynie, nawet jeli mwimy o technologicznej implementacji i funkcji mimesis wzgldem czowieka. Fenomenologia robotyki sprowadza si do zestawu hermeneutyk, ktre pozwalaj interpretowa wspczesne fenomeny technicyzacji. Impas ten na gruncie techno-nauki stara si przezwyciy Don Ihde, mwic o tym, e yjemy w otoczeniu zjawisk instrumentalnych. Moemy powiedzie, e urzdzenia technicznie w kulturze dostarczaj nam dostpu do zjawisk przez nie produkowanych. W przypadku techno-nauki s one
________________

zoonego ukadu relacji, ktrego jest produktem. Zinstrumentalizowane fenomeny s niechtne abstrakcji, ktra jest podstaw wszelkiego przemyliwania w sensie oglnym oraz szczeglnym, gdy pod uwag wemiemy refleksj nad technik. Bez niej wszelkie operacje mentalne nie nale do sfery filozofii (fenomenologii techniki), lecz do inynierii. Por. G. Hottois, Gilbert Simondon et lat philosophie de la culture technique, Bruxelles 1993, s. 105. 24 Okrelenie Wojciecha Chyy stosowane za Jeanem Baudrillardem. 25 Problemem jest tutaj zagadnienie pluralizacji fenomenw techniki. Czy moemy mwi o internetowatoci, remiksowatoci jako o fenomenach przynalenych najnowszym paradygmatom technologicznym? 26 Lub w sabszym sensie moemy twierdzi, e redukcja ejdetyczna jest wspomagana technologicznie. 27 H. Dreyfus, What computers can't do. The limits of artificial intelligence, New York 1984. 28 C. Mitcham, Thinking Through Technology, Chicago 1994, s. 71.

Fenomenologia techniki

101

czciowo intersubiektywne, komunikowalne, bowiem interfejs gwarantuje okrelone odczytanie wartoci poszczeglnych parametrw. Jednak gdy uwzgldnimy ich funkcjonowanie w kulturze, to ucieleniaj/aktualizuj/informuj nasze dowiadczenie, ktre nie jest komunikowalne przez kalkulacj29. Moemy bowiem zrozumie krzesowato, idee mioci, smutku i wielu innych rzeczy, zawieszajc nasze powszednie mniemanie (epoch). Co jest jednak istot? podstawow i nieusuwaln waciwoci wygenerowanych przez media techniczne instrumentalnych fenomenw? Ich geneza to produkcja, zestawianie z niezliczonej liczby elementw. Czy jeli wszystko podlega poczeniu ze wszystkim, to moemy mwi o istocie wyprodukowanego tak zjawiska? Czy moemy mwi o istocie samego urzdzenia technicznego? Inaczej mwic jakim zjawiskiem jest remiks30, ktry przez Lva Manovicha zosta ogoszony dominujc waciwoci wspczesnej kultury? Jak mona zrozumie proces zestawiania i roz-stawiania stechnicyzowanych fenomenw? Czy mona hermeneutycznie analizowa czyje intencje stojce za remiksem? Co jest wsplne wszystkim remiksom? Jak mona uj fenomenologicznie czyst zjawiskowo technicyzacji? Podstawow wad podejcia Ihdea jest stosowanie anachronicznych przykadw, ktre nie obejmuj wspczesnych dokona techniki31. Korzystajc z tej teorii, nie jestemy w stanie satysfakcjonujco odpowiedzie na pytania, poniewa ustalenia zyskuj spjno historyczn, tracc wspczenie zasadno, bowiem relacje czce czowieka z technologi s o wiele bardziej zoone ni te krelone przez amerykaskiego filozofa. Instrumentalizacja fenomenw technicyzacji32 jest o tyle problematyczna, e by mc bada j fenomenologicznie, naley wprowadzi warunki opisu oraz rozumienia tego procesu, nie mona bowiem wyrni i zanalizowa caej zoonoci autoregulacyjnych systemw techniki33. Fenomeny pojawia________________

W ten sposb Martin Heidegger rozumia upadek metafizyki na rzecz cybernetyki, wanie poprzez zamian komunikacji na przekazywanie wiadomoci. Por. idea ksiki Co zwie si myleniem? tego autora. 30 L. Manovich, Software Takes Command, http://softwarestudies.com/softbook/manovich_ softbook_11_20_2008.pdf [dostp 20.06.2011] 31 Mwi on midzy innymi o teleskopie. 32 Zatem bdziemy mwi o technicyzacji jako procesie, a nie o technice jako dziedzinie przedmiotowej H. Blumenberg, W perspektywie fenomenologicznej, [w:] idem, wiaty, w ktrych yjemy, s. 17. Dlatego te, mwic o fenomenach techniki, bd odnosi si do procesu ich rozumienia, nie redukujc ich do pojedynczych obiektw technicznych. 33 Wspczenie mwi si o naukach w paradygmacie zoonoci. Opis fenomenologiczny by moliwy poprzez zaadaptowanie myli Husserla do analizy interfejsu w postaci teleskopu, nie jest moliwy w przypadku nanotechnologii i nanobiologii, przynajmniej bez modyfikacji metody.
29

102

RAFA ILNICKI

j si i znikaj ani obserwator przy swoim naturalnym wyposaeniu zmysowym, ani te wspomagajcy si rozszerzeniami wasnego ukadu poznawczego nie moe zatrzyma fenomenw techniki i podda ich ogldowi oraz poszczeglnym etapom redukcji ejdetycznej. Dlatego mwi o pozapodmiotowej transmisji kultury34, bowiem podmiot jako obiekt makrowiata dziaa na zupenie innej prdkoci, wedug innych praw funkcjonuje jako byt symboliczny. Kod technologii mikrowiata nie podlega prostej translacji i przeniesieniu, a przede wszystkim umyka dostpnoci przez wykonanie okrelonych operacji mentalnych. W tej sytuacji to sama technika dostarcza narzdzi do analizy jej fenomenw oraz interpretacji jej dziaania.

Jawienie si fenomenw jako wywietlanie (problem zaporedniczenia)

Gilles Deleuze twierdzi, e mzg jest ekranem35, na ktrym moemy powiedzie, adaptujc to stwierdzenie do wspczesnoci wywietlaj si zinstrumentalizowane fenomeny kultury popularnej. Problem zaporedniczenia fenomenw, ktre przejawiaj si przez wywietlenie technicznie uobecnienie ich na ekranie sprowadza si do relacji pomidzy zawieszeniem sdu (epoch)36 a technonauk. Nie ma wiata czystych technicznych idei, a nawet jeliby byyby, to trudno byoby je wyrni i odda ich istot
________________
34 Mam na myli upadek dowiadczenia (W. Benjamin), ktrego konsekwencj jest perspektywizm. Perspektywy, niemajce podmiotu dowiadczenia, s jedynie opcjami, dlatego te mwi o nieobecnym byciu (W. Chya) jako stanie bezpodmiotowoci. Perspektywy s tylko opcjami uwolnione s spod kurateli kulturowo ustanowionej koniecznoci patrzenia z wyznaczonego regulacjami symbolicznymi punktu widzenia. Zatem brak tutaj orodka rda intencjonalnoci, w mocnym sensie. Jedna intencja moe zosta przeczona wraz z przyjciem innego punktu widzenia. Zakaday one bowiem skoczono intencji moliwych do przyjcia pogldw, rl spoecznych, myli. W przeciwiestwie do tego technika umoliwia realizacj nieskoczonych moliwoci bycia intencji, dziki umoliwieniu przyjcia nieograniczonej liczby punktw widzenia (W. Chya). 35 G. Deleuze, The Brain is the Screen: An Interview with Gilles Deleuze, [w:] The Brain is the Screen: Deleuze and the Philosophy of Cinema, ed. Gregory Flaxman, Minneapolis 2000, s. 365-373. 36 C. W. Harvey, Epoch, Entertainment and Ethics: On the Hyperreality of Everyday Life, Ethics and Information Technology 6 (4) 2004. Autor wprowadza metod ludycznego epoch, dziki ktrej uytkownicy intuicyjnie zawieszaj wiat, eby egzystowa w medialnie wykreowanej rzeczywistoci.

Fenomenologia techniki

103

w caej zoonoci relacji, w ktre wchodz. Nieprzypadkowo Martin Heidegger, mwic o istocie techniki, utosamia j z tendencj technicyzacyjn, abstrahujc od obiektw technicznych jako jej jedynej realizacji. Fenomeny, takie jak internetowato, ipodowato, komputerowato, s czysto postulatywne. Zmienia si zatem sposb prezentacji fenomenw. Naturalno-obecne fenomeny jawiy si jako te dostpne dla naszych zmysw. Teraz formuje je element zaporedniczenia w technicznych mediach, ktre sprawia, e fenomeny wywietlaj si bezistotowo, lub te, zwiastujc pewn tendencj technicyzacyjn. Zawieszanie sdu o rzeczywistoci nie ma sensu wszystko jest takie, jakie jest, to znaczy takie, jakie widzimy37. Wywietlanie jako uniwersalny model dostpu umysu do wiata zinstrumentalizowanych fenomenw ujmuje wiat jako pask ontologi38.

Intencjonalno a pozapodmiotowy program uwagi nakierowany ku obiektom technicznym

Wedug Svena Arvidsona uwaga to dynamiczne napicie transformacji zawartoci obejmujce wymiary zasad organizacyjnych i zasad transformacyjnych39. Edmund Husserl uywa pojcia uwaga dla niedajcego si w sobie opisa i zrnicowa ogldania40. Ta techniczna definicja podkrela jej rol dla funkcjonowania wszelkich procesw mentalnych. Rozrnienia dokonywane przez uytkownika kultury dotycz wyboru rodowisk uczestnictwa, w ktrych selekcja interfejsu oznacza wybr programu intencjonalnoci, czyli programu uwagi spoza podmiotu. W urzdzeniach technicznych s zaimplementowane pewne strategie dystrybucji uwagi inaczej funkcjonujemy, w odmienny sposb przejawiaj si fenomeny w przypadku podczenia do Internetu, inaczej do elektronicznej protezy rki. Interfejs
________________

Nie chodzi o symulacyjno czy pozorno tak wywietlajcych si zjawisk, lecz o sam proces ich atwego samouzasadniania, ktre nie wymaga porczenia w relacjach symboliczno-jzykowych. 38 Jest to pojcie Manuela DeLandyego (idem, Intensive Science and Virtual Philosophy, London 2002, s. 58). Przeciwstawione s one hierarchicznym ontologiom. Paska ontologia bazuje na opisie pojedynczych zdarze i relacji bez prb ich kategoryzacji. Te dwa podejcia reprezentuj odmienne perspektywy i nie wykluczaj si. 39 S. Arvidosn, Experimental Evidence for Three Dimensions of Attention, [w:] Gurwitschs Relevancy for Cognitive Science, ed. L. Embree, Dordrecht 2004, s. 152. 40 E. Husserl, Idea fenomenologii, prze. J. Sidorek, Warszawa 2008, s. 24.
37

104

RAFA ILNICKI

z koniecznoci poredniczy pomidzy intencjonalnoci (generalnym ukierunkowaniem wiadomoci) a uwag (szczegow selekcj skupienia wiadomoci). Carl Mitcham twierdzi, e Ge-stell41 to bezpodmiotowa42 rama poznawcza43. W niej uwaga jest zestawiona i ograniczona przez stechnicyzowane otoczenie podmiotu. Zestawianie tworzy czyste obiekty techniczne44, w ktrych nie ma miejsca na czowieka, chyba e dostosuje si on do typu rozstawiania odpowiedniego gatunku techniki. Za kadym razem, gdy czowiek konfrontuje si z rozstawionymi czystymi obiektami technicznymi, w sferze jego egzystencji odczuwa on t niekompatybilno, ktra jednoczenie jest wezwaniem do adaptacji. Odbywa si ona przez dezautonomizacj podmiotu, ktry musi zrezygnowa z siebie, instalujc odpowiedni interfejs pozwalajcy na interaktywn komunikacj z idealnymi obiektami technicznymi45. Czste zmiany interfejsw powoduj, e towarzyszce im przeycia wynikajce z zaangaowania s przerywane po odczeniu si od interfejsu przez dowiadczenie prni46. Wie si to z cigym destabilizowaniem podmiotowej uwagi przez pozapodmiotowe interfejsy techniczne. Nie wzywaj one do zrozumienia i przemylenia tego, co rozgrywa si wewntrz czowieka, odnoszc si przewanie do powierzchownej warstwy zinterfejsjonowanego przeywania przekazw medialnych zinstrumentalizowanych fenomenw, ktre wymuszaj okrelon dystrybucj uwagi. To wymuszenie dokonuje si spoza podmiotu, bdc jednoczenie jakby jego czci47. Pobono mylenia ustpuje pogaskim48 popdom dezautonomizujcym
________________
41 Pod tym pojciem M. Heidegger rozumie zestaw procesualny aspekt techniki, ktry dy do integracji rzeczywistoci technologicznymi rodkami i uczynienie z niej zasobu. 42 W sensie bezosobowa. Rama poznawcza na tyle zobiektywizowana, e przekracza podmiot jednoczenie najazujc mu przyjcie okrelonego nastawienia i ukierunkowania uwagi. 43 C. Mitcham, op. cit., s. 53. 44 Ich przykadem mog by nanomolekuy oraz media cyfrowe. 45 S to obiekty inynieryjnie wyidealizowane. 46 Przerwanie jest tosame z prni, poniewa nagle poczenie z danymi fenomenami zostaje zerwane na rzecz innych. Czowiek za pomoc technicznych ekstensji wasnego ukadu poznawczego szybko adaptuje si do tych zmian, pozostawiajc jednak dowiadczenie permanentnej niekompletnoci i niecigoci egzystencji. 47 Nie twierdz, e technika posiada wasn subiektywno, jednak poprzez pozapodmiotowe programy transmisji kultury na tyle si ona autonomizuje, e to czowiek, dostosowujc si do jej autoregulacji, ma wraenie, e to, co przeywa, w pewnym sensie naley do niego, jednak w takim samym stopniu pozostaje on wzgldem tego zdystansowany. Jest to zudzenie wynikajce ze wspdzielenia zasobw przez czowieka i media techniczne. 48 W rozumieniu odchodzcym od sfery sacrum.

Fenomenologia techniki

105

podmiot do postaci, w ktrej moe on bez straty i bez opnienia wchodzi w relacje z czystymi obiektami technicznymi, bdcymi zinstrumentalizowanymi fenomenami. Intencjonalno zostaje wyczona, podczas gdy aktywnymi pozostaj pozapodmiotowe programy uwagi. Jest ona z koniecznoci zaporedniczona i nie wystpuje ju w stanie czystym, niezakconym przez techniczne ingerencje. Gilles Deleuze twierdzi: Kino moe nam przyblia rzeczy, oddala, obraca si wok nich, ignorujc zarwno zakotwiczenie podmiotu, jak i horyzont wiata. Dlatego implicytnym poznaniem i wtrn intencjonalnoci zastpuje warunki percepcji naturalnej49. Dynamika zinstrumentalizowanych fenomenw pod postaci medialnych obrazw zastpuje naturalne nastawienie w rozproszonej transmisji. Zastpienie intencji uytkownikw kultury przez bezpodmiotowe mechanizmy uwagi oznacza pytk i bezsensown selekcj zjawisk. Urzdzenia tworz martwe pola uwagi pola zaptlonej uwagi, ktra do pewnego stopnia jest zautomatyzowana, bowiem nie wynika z naturalnego ukierunkowania, rdowej intencjonalnoci, tylko podpowiedzi systemw technicznych, ktre oferuj pozapodmiotowe programy uwagi. Michael Marder twierdzi, e uwaga dla Husserla oznacza typ relacji z obiektem, a myli Levinasa jest tosama z samym yciem50. W tym sensie technika, nakierowujc nasz uwag na okrelone obiekty, w sposb bardzo wyrany zarzdza nasz uwag oraz procesami egzystencjalnymi.

Urzdzenia przechwytujce uwag i intencjonalno

Przechwytywanie intencjonalnoci dotyczy staych programw, a przechwytywanie uwagi51 zmiennych sposobw jej dystrybucji. Uwaga podporzdkowana intencjonalnoci, bdc odpowiednio skupion, potrafi zmieni kierunek wypenienia wiadomoci przeprogramowa j. Przechwycenie uwagi realizuje si w sferze mediw elektronicznych komunikacyjny, stanowic ekwiwalent wartoci dodanej przepywu52. Jeli co zostanie przechwycone, to moe zosta zdezaktywowane i osabione. Mechaniczne
________________

G. Deleuze, Kino, prze. J. Margaski, Gdask 2008, s. 68. M. Marder, What Is Living and What Is Dead in Attention?, Research in Phenomenology, 39, 2009, s. 36. Merkantylizowane jest wtedy martwe pole uwagi. 51 Attentional capture. 52 F. Cormerais, Innovation, valeur de la production et conomie de la contribution, [w:] Le design de nos exitences. A l'poque de l'innovation ascendante, ed. B. Stiegler, Lamnay 2008, s. 47.
49 50

106

RAFA ILNICKI

powtarzanie poznawczych wzorcw prowadzi do nieuwagi; zdaniem Mardera, nieuwaga to tryb, ktry jest, by tak powiedzie, martw wiadomoci czego53. Jeli jestemy atakowani przez bodce spoza nas, ktre wymagaj cigej inwestycji uwagi, interaktywnego ustosunkowywania si przedkadanych zjawisk, to urzdzenia techniczne przechwytuj intencjonalno (wypeniajc wiadomo wasnymi treciami) oraz uwag (czynic z niej narzdzie selekcji treci zasobw wtrnej intencjonalnoci). Micha Ostrowicki twierdzi: Wczenie monitora wydaje si codziennym mikrowybuchem stwarzajcym realis wiata elektronicznego, rozbysk wie ludzk intencjonalno niczym wietlista brama do elektronicznej codziennoci54. Intencjonalno jednak inaczej wypenia kady z wywietlanych wiatw. Przechwytywanie uwagi oznacza tendencj i moe przybiera rne formy, zarwno humanizujce, jak i dehumanizujce czowieka.

Fenomenotechniki
Gaston Bachelard mwi o fenomenotechnikach55 czcych instrument z obserwacj. Rne fenomenotechniki dokonuj operacji na fenomenach: identyfikuj je, przeksztacaj w energi, wyznaczaj ich sposb jawienia si. Czowiek peni funkcj operatora. Takim czynnociom odpowiadaj postacie pojciowe: inyniera-fenomenologa, programisty-fenomenologa, czy wreszcie uytkownika-fenomenologa56. Takie postawienie sprawy domaga si powoania do ycia fenomenologii obsugi urzdze technicznych. Jest to konsekwencja odejcia od zawieszania nastawienia, obiektywizacji i kategoryzacji zinstrumentalizowanych fenomenw technicznych, ktre najpeniej odsaniaj si w konkretnym uyciu57. S to take fenomeny autoorganizacji, pozostajce cigle w ruchu i technicznym ucielenieniu58, w cigoci uycia, co pozwala na zrozumienie fenomenotechnik.
________________

M. Marder, op. cit., s. 42. M. Ostrowicki, Krtka historia wiata, [w:] Materia sztuki, Krakw 2010, s. 569. 55 Por. . Afeltowicz. Laboratorium w dziaaniu. Innowacja technologiczna w wietle antropologii nauki, Warszawa 2011, s. 59. 56 Nie wyczerpuje to, oczywicie, nawet podstawowego katalogu postaci pojciowych. 57 Mona zastanawia si, na ile zasadnym jest wprowadzenie kategorii uycia kontemplacyjnego lub refleksyjnego. 58 Por. Y.M. Boutang, Du design capitalism au capitalisme cognitif: art et industrie, nouveaux liens, novouelles tensions?, [w:] Le design de nos exitences. A l'poque de l'innovation ascendante, red. B. Stiegler, Paris 2008, s. 47.
53 54

Fenomenologia techniki

107

Fenomenologia eksperymentalna
Korzystam z ustale cybernetyki, informatyki, robotyki jako dziedzin, ktre dostarczaj poj do opisu fenomenw wspczesnej technicyzacji kultury. Abstrahuj od naturalistycznych uj omawianych zagadnie, wskazujc na humanistyczny wymiar praktyki fenomenologicznej. Bdem byoby odinstrumentalizowanie i oczyszczenie zjawisk z techniki. Sdz, e nie jest to moliwe ani przez bezporedni moliwo przeniesienia analizy Husserlowskiej, co szczegowo wykaza Hans Blumenberg59, nie proponujc jednak innej moliwoci dla fenomenologii ani te traktowania ich jako czego nieistotnego z perspektywy funkcjonowania podmiotu. Punktem wyjcia fenomenologii techniki w moim rozumieniu jest takie opisanie fenomenw na zoonych paszczyznach ich przejawiania si, ktre wychodziyby poza ich wasn samozrozumiao. Moe to odbywa si poprzez odnajdywanie bdw, niekoherencji, niekonsekwencji, zerwa we wspczesnej silnie zmediatyzowanej technicznie rzeczywistoci60. Miejsce redukcji ejdetycznej zajmuj pojcia filozoficzne, ktre mog j zarwno zawiesza, jak i modyfikowa. Ich komponowanie, zestawienie z pojciami cybernetyki, informatyki, czy szerzej bio-techno-nauki, pozwala na rozumienie przekraczajce samozrozumiao wynik z automatycznej adaptacji zinstrumentalizowanych fenomenw do czowieka. Mylenie i towarzyszcy mu wgld jest moliwe, jednak przy koniecznoci budowy nowej aparatury pojciowej zdolnej opisa to, co z racji swojej prdkoci i zoonoci wymyka si wszelkim prbom metodycznego opisania. Proponuj mwi o wspczesnych zadaniach fenomenologii w kategoriach eksperymentalnych. eby uwyrani to przejcie, odwoam si do trzech nastawie filozoficznych wzgldem kryzysu rzeczywistoci spowodowanego technicyzacj. Husserl proponuje redukcj fenomenologiczn, Heidegger zawieszenie mylenia o obiektach technicznych i wsuchanie si posanie bycia, podczas gdy wspczeni myliciele o nastawieniu fenome________________

Por. H. Blumenberg, op. cit., s. 52. Przypomina to poszukiwanie przez uytkownikw/programistw bdw w kodzie, ktre pozwalaj na inne wykorzystanie danej aplikacji inaczej wzgldem zamysu jej producentw. F. Flores oraz T. Wingradow twierdz, e program jest zawsze o czym. Nie przypisuj mu intencjonalnoci, wskazujc jedynie, e cechuje go immanentny mu rodzaj ukierunkowania operacyjnego. Redukcja ejdetyczna nie moe przebi si przez ca zoono zinstrumentalizowanych fenomenw, ktre nie bdc nigdy neutralnymi, nie s do koca w peni zdeterminowanymi.
59 60

108

RAFA ILNICKI

nologicznym Ihde, Dreyfus, Flores, Wingradow zajmuj pozycj deskryptywn lub te neutraln wobec metody fenomenologicznej, kierujc si w stron pragmatyzmu61. Sdz, e nie naley rezygnowa z metody, lecz przenie j w sfer eksperymentaln i w ten sposb poszukiwa jej twrczych rozszerze oraz aplikacji. Dzi nie mona zinstrumentalizowanych fenomenw opanowa nastawieniem teoretycznym metafizycznie nada im rytm, ktremu miayby si podporzdkowa, bdc (jako podmiot) usytuowanym poza nimi w teoretycznej oddali. To, w jaki sposb fenomenologia techniki bdzie moliwa, zaley od eksperymentw prb i bdw, ktre doprowadz do powstania nowych metod oraz adaptacji ju proponowanych przez fenomenologw rozwiza. Laboratoriami tego podejcia s rodowiska elektroniczne, robotyczne pokoje, w ktrych to obserwator moe bezporednio konfrontowa si z okrelonymi zinstrumentalizowanymi fenomenami. Nastawienie medytacyjne jest nadal podane, jednak ju nie w formie osigania mentalnego dystansu wzgldem maszyn te bowiem na tyle zintegroway si z rzeczywistoci, e mentalna redukcja technicyzacji jest nie do pomylenia. Uznajc stechnicyzowane fenomeny za penoprawne zjawiska, przenosimy fenomenologi na grunt wspczesnoci na kultur popularn, mass media62 oraz szerzej: poczenie technologii, nauki i sztuki. Fenomenologia eksperymentalna w tym kontekcie polega na badaniu tego, co ley za przedstawieniami. Sprawdza ich wytrzymao i oczywisto. Takie odniesienie do kultury popularnej, mass mediw, nonikw informacji, komunikacji nie oznacza redukcji samej metody fenomenologicznej, lecz jej otwarcie na wspczesno zinstrumentalizowanych fenomenw. eby mc wyodrbni fenomeny, naley w odpowiedni sposb funkcjonowa w danych sferach ycia, w ktrych dziaanie jest programowa________________
61 Wynika to z krytycznej roli tych uj. Negujc okrelone rozwizania i nie wprowadzajc nowych moliwoci analizy, sprowadzaj si one do aktywnej opozycji wobec pragmatyzmu, lecz nie d do jego przezwycienia, proponujc pozytywne rozwizania. To, e komputery nie myl, co stara si wykaza Hubert Dreyfus, nie powoduje, e mylenie czowieka zostaje dziki temu zachowane. Wrcz odwrotnie takie stwierdzenia usypiaj potencja modyfikacyjny, skoro technika nie jest w stanie przej funkcji ludzkich. Owszem, trudno wyobrazi sobie maszyny uprawiajce fenomenologi, jednak taki eksperyment mylowy nie stanowi gwarancji zachowania cigoci mylenia realizujcego si w sferach praktycznych egzystencji. 62 Zinstrumentalizowane fenomeny to w takim samym stopniu nanotechnologia i biotechnologia, jak i kultura popularna. Stanowi one dostpn ludziom faktyczno podstaw dominujcej czci dowiadcze.

Fenomenologia techniki

109

niem63. Zatem radykalnie zmienia si sytuacja podmiotu, ktry przestaje by postrzegany jako niezaangaowany obserwator, a staje si aktantem. Jest to dziaanie egzystencjalne, ktre nie ogranicza si do funkcji ciaa, angaujc w rnym stopniu ca podmiotowo. Istota techniki objawia si poprzez jej uycie i czasem jest swoj wasn reprezentacj widzialnym fenomenem, czasem pozostaje ukryta w technologicznej gbi64, ktr naley eksplorowa poprzez szereg eksperymentw. Bada ona epokowe urzdzanie rzeczywistoci przez technicyzacj. Istota techniki ley poza istot techniki jako przesaniem dziejowym i jest programowaniem65. Fenomenologia eksperymentalna posiada take swoj funkcj inynieryjn, pozostaje ona jednak jednym z wielu komponentw, poniewa musi uwzgldnia take technologiczne aspekty mediw, przez ktre dokonywana jest obserwacja. Zatem, jak twierdzi Ernst Jnger, Eksperymentalno naley w rzeczy samej do cech charakterystycznych takie mylenia. Jest to styl okrelajcy nie tylko malarstwo, nie tylko nauk, ale take byt jednostki66, a wic zyskuje wymiar egzystencjalny w nastawieniu, w ktrym: Odpowiedzi udziel nie tyle operacje i metody67, ile raczej nowe moce. Pozwala to oczywicie
________________

Sens osadzony jest w przyszoci jako stan zaprogramowanych fenomenw. Dostpny jest dziki teleportacji ejdetycznej. Uzupenia j redukcja ontoelektroniczna, ktra polega na wybraniu jednego rodowiska medialnie zaporedniczonego i tymczasowym zawieszeniu w wiecie pozaelektronicznym. 64 Por. M. Ostrowicki, Czowiek w przestrzeni technologicznej gbi, [w:] idem, Wirtualne realis. Estetyka w dobie elektroniki, Krakw 2006. 65 Istotne s tutaj wielostopniowe inspiracje metod fenomenologiczn Husserla. Programowanie zawiera si w uywaniu okrelonych instrukcji do realizowania poszczeglnych celw. W tym sensie fenomenologia eksperymentalna wynajduje sposoby pozwalajce samozaprogramowa ludzk intencjonalno. 66 E. Jnger, Przez lini, prze. W. Kunicki, Kronos 1/2011, s. 142. 67 Pewna metoda oraz zakres przyjtego postpowania bdzie konieczna. Nie chodzi tutaj o fenomenologi w wydaniu anarchizmu metodologicznego. Obecnie pracuj i zastanawiam si, w jaki sposb mona stosowa obserwacj oraz eksperymenty czce nauk, sztuk i technologi, by nie redukowa metody fenomenologicznej do pragmatyzmu. Bdzie ona opieraa si na metodyce obserwacji (w tym samoobserwacji wspomaganej technologicznie), rejestracji, interakcji, koordynacji zachowania. Por. Znaczenie obserwacji, [w:] L. Embree, Analiza refleksyjna. Wprowadzenie do bada fenomenologicznych, prze. A. agodzka, Warszawa 2006, s. 29. Sdz, e dziki temu mog zosta wypracowane nowe metody redukcji ejdetycznej, w silnie skontekstualizowanym przez procesy technicyzacyjne rodowisku. Zbudowanie takiej metody jest konieczne, by mc dochodzi do tego, czym s fenomeny nie tylko w nastawieniu teoretycznym, post factum, odtwarzajc przebieg interakcji z urzdzeniami technicznymi, lecz bada bezporednio zinstrumentalizowane fenomeny live, pniej dopiero wyznaczajc ich teoretyczny charakter. Nie mona abstrahowa podmiotu z jego otoczenia, eby niejako z zewntrz, na podstawie pamici, dokonywa
63

110

RAFA ILNICKI

przypuszcza, e metody miay od samego pocztku inne cele od tych zakadanych68. Immersja jako wczucie pozwala myle o fizycznych i elektronicznych terytoriach jako polach eksperymentalnych dla nowej fenomenologii. W ten sposb moemy bada, kiedy technika przekracza czowieka, a kiedy czowiek technik. Amplituda tego napicia wyznacza ramy przyszej fenomenologii. Propozycja eksperymentalnej fenomenologii techniki oznacza dowiadczenie metafizyczne zinstrumentalizowanych zjawisk, w ktrym eksperyment69 oswaja paradoks codziennej stechnicyzowanej egzystencji czowieka. Natalie Depraz twierdzi: Dosownie przekierowuj (re-ducere, zurckfhren) moje wasne dowiadczenie, ktre pod moim spojrzeniem prezentuje bezporednio swoje nieznane wewntrznie implikacje, wskazuje inne rda dowiadczenia, zwaszcza za uwalnia mnie od przedmiotu, dziki czemu wyania si paszczyzna nakierowanego na w przedmiot aktu wiadomoci70. W tym sensie przeczanie midzy punktami widzenia, warstwami dowiadczenia, modusami bycia, ktre moe oznacza wnikanie w rne struktury i paszczyzny sensu, rozszerza redukcj fenomenologiczn, czynic z niej teleportacj ejdetyczn, czyli przechodzenie midzy heterogenicznymi wiatami dowiadczenia, zachowujc cigo sensu dokonywanych tak operacji71. Jest to abstrahujce przeczenie, niemniej z obecn
________________

obrbki fenomenologicznej przeytego dowiadczenia. Oznacza to take grupowe sesje fenomenologiczne, gdzie intencjonalno byaby w rny sposb zakcana/wspdzielona przez uytkownikw-uczestnikw. Celem projektowania takich metod nie jest stosowanie ich jedynie do eksperymentw filozoficzno-artystyczno-technologicznych, lecz fenomenologiczna analiza technicyzacji dnia codziennego z uwzgldnieniem nowych sensw, ju nie sabych, lecz mocnych, bowiem technologia daje oparcie wspomaganie ludzkiej intencjonalnoci. Nie mona jednak udawa, e obiekty techniczne nie maj wpywu na czowieka i po ich wyczeniu przestaj istnie. W szczeglnym sensie odpowiada to metodzie neurofenomenologicznej, poniewa czy rejestracj trzecioosobow (dokonan automatycznie lub przez innego fenomenologa) z pierwszoosobow (wiadome rejestrowanie siebie z intencj teraniejszego oraz pniejszego sczytania. poniewa: Celem jest zestrojenie ze sob obydwu rejestrw eskperymentalnego (exprimental) i dowiadczeniowego (exprimentiel): N. Depraz, Zrozumie fenomenologi. Konkretna praktyka, prze. A. Czarnacka, Warszawa 2010, s. 120. 68 E. Jnger, Przez lini, prze. W. Kunicki, Kronos 1/2011, s. 142. 69 Eksperyment fenomenologiczny dotyczy zarwno metody wraz z uwzgldnieniem egzystencji czowieka pojmowanej holistycznie. 70 N. Depraz, op. cit., s. 149. 71 Jest to szczeglnie istotne w rodowiskach elektronicznych oraz interfejsach, poniewa podmiot moe funkcjonowa rwnoczenie w wielu rnych terytoriach egzystencjalnych. Takie paralelne istnienie wymaga przeczania uwagi, zmieniania sfery ycia, co czsto doprowadza do

Fenomenologia techniki

111

wci map podstawowych relacji zinstrumentalizowanych fenomenw z do-pewnego-stopnia-stechnicyzowanym intencjonalnie podmiotem. Oznacza to radykalne otwarcie si fenomenologii na cybernetyk oraz kognitywistyk i informatyk jako dziedziny wiedzy dostarczajce wzorcw midzyinterfejsowego przeczania uwagi. W ten sposb mona wypracowa powrt do intencji, przywrci sens dowiadczeniu, nie redukujc go jedynie do serii wgldw podporzdkowanych danej metodologii rejestracji. Podejcie to oznacza immanentn eksperymentalno, obecn w samej metodzie, ktra stara si relacyjnie scali fenomenalne dowiadczenie zmediatyzowanych technicznie jednostek oraz podmiotw72. W myl powyszych ustale naley raz jeszcze zrewidowa, uzupeni i zaktualizowa twierdzenie Husserla: fenomenologia jednake oznacza zarazem, i przede wszystkim, pewn metod i postaw mylow, specyficznie filozoficzn postaw mylow i specyficznie filozoficzn metod73. Wykazujemy pewn postaw mylow wzgldem techniki nie tylko dlatego, e wprowadza ona zinstrumentalizowane fenomeny do obiegu naszej wiadomoci, ale dlatego, e warunkuj one nasze poznanie oraz podstawowe wadze umysowe (poznanie, pami, wyobrani). Postawa zawiera si w refleksyjnym ustawieniu (zastpujc nastawienie), ktrego metod jest eksperyment poznawczy, kulturowy, technologiczny, artystyczny, uwypuklajcy rol dziaania w praktyce fenomenologicznej. Francisco Varela twierdzi: Reprezentacje poznawcze s o czym dla systemu, s intencjonalne74. Intencjonalno zatem funkcjonuje w okrelonym systemie, ktry nie ma jednoznacznie i definitywnie zdefiniowanych elementw (wynika to z ich nieustannej zmiennoci). Dlatego te intencjonalno nie jest snopem wiata, ktre wszystko owietla, lecz naley j kadorazowo mentalnie, technologicznie i spoecznie konfigurowa tak, aby zdolna bya uchwyci czyste fenomeny techniczne w naturalnym, uywaj________________

zerwa, niecigoci dowiadczenia. W tym aspekcie teleportacja ejdetyczna jest eksperymentaln metod polegajc na wgldzie sieciowym w istot zinstrumentalizowanych fenomenw. 72 Moemy mwi o fenomenologii dowiadczenia zbiorowego, w ktrej podmioty podczone w tym samym czasie do tego samego interfejsu uzgadniaj sens, starajc si jednoczenie zaaplikowa okrelone czynnoci fenomenologiczne, eksperymentujc z przeczaniem intencjonalnoci oraz uwagi, rejestrujc, nagrywajc oraz poddajc wyniki refleksji w nastawieniu teoretycznym. 73 E. Husserl, Idea fenomenologii, prze. J. Sidorek, Warszawa 2008, s. 36. 74 F.J Varela, Whence Perceptual Meaning? A Cartography of Current Ideas, [w:] Understanding Origins, ed. F.J Varela, J.P Dupuy, Netherlands 1992, s. 240.

112

RAFA ILNICKI

cym technologi nastawieniu. Nie redukuj intencjonalnoci do sygnau, szumu, nie ograniczam jej do znaturalizowanego cybernetycznego pojcia, wskazujc na to, e swoje ycie zyskuje ona zawsze na styku. Fenomenologia techniki, jeli ma uwzgldnia sfer duchow, psychiczn, cielesn czowieka, musi funkcjonowa na sposb eksperymentalny, eby wypracowa metody badawcze uwzgldniajce egzystencj czowieka w jej wszystkich przejawach.

Phenomenology of technics
Summary In this article I have shown what describes basic approaches to technics realized by phenomenologists. They are characterized by their strengths and weaknesses. Followed by this analysis Im showing how this crisis of phenemonological method applied do technicization could be overcame by experimental phenomenology approach. Im arguing that phenomenology of technics should be considered as an existential practice, not only as specialized process of conceiving instrumentalized phenomena. In the end Im underlying consequences of that proposition.