Helena Grzegoowska-Klarkowska Rozdzia 4: Obserwacja swobodna.

Umiejtno obserwowania drugiego czowieka peni w sytuacji wywiadu trzy zasadnicze funkcje: a) dane obserwacyjne s rdem hipotez na temat osoby badanej, hipotezy te natomiast mog posuy do modyfikowania przebiegu wywiadu oraz pomc w doborze pyta, wpywajc tym samym na tre wywiadu b) staa, wnikliwa, ale dyskretna, obserwacja osoby badanej podczas trwania wywiadu pozwala kontrolowa jej stan emocjonalny, modyfikowa przebieg wywiadu zgodnie z tym stanem, a wic w konsekwencji utrzymywa dobry kontakt z osob badan c) dane z obserwacji prowadzonej w trakcie wywiadu stanowi dodatkowy zbir informacji do pniejszej interpretacji

4.1. Istota i przedmiot obserwacji swobodnej w czasie wywiadu.

Gwn czynno diagnosty stanowi prowadzenie wywiadu, obserwacja osoby badanej jest czynnoci pomocnicz, przebiegajc niejako "obok". Wymaga to od diagnosty podzielnoci uwagi i umiejtnoci modyfikacji oglnego planu wywiadu na podstawie informacji uzyskanych w wyniku obserwacji. Szczeglnie istotne s tu wskaniki emocji przeywanych przez osob badan. Podczas trwania wywiadu diagnosta zazwyczaj nie dokonuje systematycznego zapisu swoich obserwacji, odbywa si to dopiero po zakoczeniu wywiadu, czsto w syntetycznej formie, np. na odpowiednich skalach ocen. Aby obserwacja swobodna moga by rdem wartociowych danych, diagnosta musi by wiadom tego, na co warto zwrci uwag. Elementy warte wnikliwej obserwacji to przede wszystkim: a) wygld zewntrzny osoby badanej - cechy fizyczne, ubir, higiena, stosowanie kosmetykw b) waciwoci zachowania, ktre mog stanowi wskanik przede wszystkim cech temperamentalnych i stanw emocjonalnych c) wasne odczucia i wraenie diagnosty w kontakcie z osob badan - wraenia wstpne, wraenia w trakcie wywiadu oraz wraenia po jego zakoczeniu

4.2. Wygld zewntrzny osoby badanej jako przedmiot obserwacji swobodnej.

4.2.1. Cechy fizyczne. Wygld czowieka to przede wszystkim cechy fizyczne - rne waciwoci budowy i funkcjonowania organizmu, ktre mog wiadczy o predyspozycjach temperamentalnych, energetycznych, sprawnociowych i zdrowotnych: wzrost, budowa ciaa, wygld twarzy, wosw, uzbienia, paznokci, ewentualne wady budowy, kalectwo i oznaki chorb. Cechy fizyczne mog: a) by przez jednostk akceptowane bd nie akceptowane b) by traktowane przez jednostk jako wane bd mao wane c) w otoczeniu spoecznym budzi ca gam emocji i zwizanych z nimi reakcji, od zachwytu po odrzucenie, pogard czy wstrt Zatem cechy wygldu fizycznego (zarwno trwae, niezalene od indywidualnych zabiegw, jak i te wiadomie wprowadzane przez jednostk) mog stanowi bogate rdo hipotez na temat tego, jakimi zasobami fizycznymi czowiek dysponuje, na ile siebie akceptuje, ile czasu chce lub musi powica swemu ciau, jaka jest jego pozycja spoeczna, jak atwo bd trudno jest mu nawizywa kontakty spoeczne i jakie wzbudza reakcje otocznia. Jednake wszystkie hipotezy oparte obserwacji cech fizycznych musz by weryfikowane, poniewa ludzie zdolni s do wielkiego wysiku rekompensujcego fizyczne braki i niedoskonaoci. 4.2.2. Ubir. Ubir jest cakowicie zaleny od czowieka (za wyjtkiem dzieci, u ktrych jest on gwnie odzwierciedleniem dziaalnoci opiekunw), cho nie kada jednostka w rwnym stopniu ma sama wpyw na to co nosi i jak nosi. Funkcje ubioru: a) ochrona przez zimnem i uszkodzeniem ciaa; wszelkie znaczne odstpstwa w tym wzgldzie (np. noszenie ciepych swetrw w upalny dzie lub bardzo skpego ubioru w dzie mrony) powinny zwrci uwag diagnosty, poniewa mog by sygnaem specyficznego funkcjonowania fizjologicznego czy stanu zdrowotnego jednostki bd te stanowi o symbolicznym znaczeniu tych odstpstw dla jednostki lub by komunikatem dla otoczenia spoecznego lub konkretnych osb w tym otoczeniu b) funkcje ekspresyjne; ubir jako ekspresja wasnej osobowoci - potrzeb, obrazu wasnej osoby, postaw wobec ludzi c) funkcje spoeczne; ubir jako wyraz konformizmu wobec mody, jako wyraz identyfikacji z okrelon grup spoeczn, religi, wiatopogldem itp. c) funkcje komunikatu; np. jako wyraz buntu przeciwko tradycji, okrelonym wymaganiom spoecznym, jako zewntrzna manifestacja pogardy lub wyszoci wobec okrelonych osb i 2

grup spoecznych d) funkcje kompensacyjne; dla pokrycia defektw ciaa, poczucia niszoci lub jako wyraz aspiracji spoecznych Nie naley jednak zbyt kategorycznie wyciga wnioskw na podstawie tych danych. 4.2.3. Kosmetyka i higiena. Uywanie kosmetykw moe peni podobne funkcje jak ubir. Wymogi odnonie higieny osobistej zmieniay si w czasie. Jednak mona mniej wicej ustali pewien stan normalny w tym wzgldzie w dzisiejszych warunkach. Kade odstpstwa od tego stanu normalnego, zarwno w kierunku niedbaoci, jak i przesadnej dbaoci o higien osobist, powinny zwrci uwag diagnosty. a) niedbao - moe by wynikiem zarwno zaniedba kulturowych (brak odpowiednich standardw czystoci), jak i trudnych warunkw mieszkaniowych, wiadomie przyjtego systemu wartoci, manifestowania swojej wrogoci wobec otoczenia bd choroby psychicznej b) przesadna dbao - moe nasuwa hipotez, e obserwowana osoba cierpi na nerwic natrctw lub niewiadome poczucie winy

4.3. Zachowanie osoby badanej jako przedmiot obserwacji swobodnej.

Grupy zmiennych psychologicznych w zakresie obserwowanego zachowania, podlegajce obserwacji: a) formalne cechy zachowa wiadczce o takim bd innym temperamencie osoby badanej b) zachowania ekspresyjne wiadczce o aktualnym stanie emocjonalnym, nastroju oraz bardziej staych cechach funkcjonowania emocjonalnego osoby badanej c) zewntrzne przejawy fizjologicznych skadnikw procesw emocjonalnych d) zachowania werbalne e) zachowania spoeczne w interakcji z diagnost f) zachowania bdce przejawem stosowania mechanizmw obronnych w trakcie wywiadu 4.3.1. Wskaniki temperamentu. Cechy temperamentalne przejawiaj si w formalnych waciwociach zachowania niezalenie od ich treci. 3

Elementy, na ktre warto zwraca uwag: a) wskaniki wraliwoci i wydolnoci b) dua/ maa mczliwo c) szybkie/ wolne tempo, np. ruchw, mowy d) umiejtno wysuchania do koca tego, o co pyta diagnosta e) impulsywno odpowiedzi i tym podobne... Wiele formalnych cech zachowa zalene jest od poziomu pobudzenia emocjonalnego i moe by diagnostyczne tylko dla specyficznych emocji wzbudzonych w trakcie wywiadu. Wiele z nich moe by take przejawem dziaania mechanizmw obronnych (np. zahamowanie i maa dynamika jako wyraz wyparcia). 4.3.2. Ekspresja emocjonalna i wegetatywne wskaniki emocji. W trakcie wywiadu wanym przedmiotem obserwacji s wszelkie przejawy emocji, zarwno ekspresyjne cechy mimiki i pantomimiki jak i fizjologiczne wskaniki napicia (np. napicie miniowe, tempo oddechu, pocenie si, wydzielanie liny, itp.). Dokadna obserwacja emocji moe nam wiele powiedzie o motywach, wartociach, konfliktach i integracji osobowoci osoby badanej. Powinnimy zwraca szczegln uwag na: - oglny nastrj osoby badanej, fluktuacje w tym nastroju oraz na zewntrzne wskaniki pobudzenia emocjonalnego - bardziej stabilne przejawy funkcjonowania emocjonalnego, ktre mog zalee zarwno od zmiennych temperamentalnych, jak i wpyww kulturowych bd wpyww otoczenia; np. maa ekspresja emocjonalna, labilno, adekwatno reakcji emocjonalnych do treci sytuacji, itp. 4.3.3. Formalne cechy zachowania werbalnego. Podczas obserwacji zachowania werbalnego osb badanych, wane s przede wszystkim jego pozatreciowe aspekty, takie jak: a) ekspresyjne cechy jzyka, ktre stanowi porednio zarwno wskanik temperamentu, jak i stanu emocjonalnego, samooceny, wpyww kulturowych itp.; nale do nich m.in.: - intensywno gosu (gony/ cichy) - dynamika (zmiana intensywnoci) - tembr gosu ("ciepy"/ "zimny", "ostry"/ "mikki") - cechy artykulacji i wymowy - wyrano/ niewyrano 4

- tempo i jego zmiany - atwo wypowiadania si - czas latencji po pytaniach diagnosty - pynno b) logiczno wypowiedzi i jej adekwatno do pytania c) bogactwo sownika, adekwatno stosowanych wyrazw, zrnicowanie kategorii pojciowych uywanych do opisu ludzi i zjawisk, itp. d) ewentualne wady wymowy, np. jkanie si e) regionalizmy f) poziom oglnoci i abstrakcyjnoci jzyka g) stopie emocjonalnoci jzyka h) oryginalno stylu 4.3.4. Zachowanie badanego w interakcji z diagnost. Sytuacja wywiadu moe by zarazem prbk innych interakcji spoecznych osoby badanej, jak i prbk jej strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych, nie do koca okrelonych, nowych. Obserwacja zachowa badanego w interakcji z diagnost, w poczeniu z innymi danymi zebranymi w trakcie wywiadu, moe posuy konstruowaniu hipotez dotyczcych sposobw interakcji osoby badanej z innymi ludmi (np. postaw dominujcych/ ulegych, skonnoci do reagowania agresj w sytuacji zagroenia, aktywnoci/ biernoci w kontaktach spoecznych, itp.). 4.3.5. Niespjnoci i niezgodnoci. Niespjnoci i niezgodnoci s istotnym rdem danych nt. badanego. Inne wnioski bdziemy wyciga wtedy, gdy osoba badana zawsze np. mwi wyszukanym, logicznym i starannym jzykiem, a inne wtedy, gdy styl wypowiedzi rni si bardzo, np. ze spotkania na spotkanie lub przy zmianie tematu. To samo dotyczy wszystkich wymienionych wczeniej kategorii obserwacyjnych.

4.4. Wraenia diagnosty jako rdo danych obserwacyjnych.

Autoobserwacja (wasnych reakcji i emocji) w kontakcie z osob badan moe by cennym rdem danych na temat tej osoby. Autoobserwacji warto podda m.in.: - wraenia wstpne, jakie wywiera osoba badana; mog by one z jednej strony rdem wanych hipotez nt. osoby badanej, ale z drugiej strony mog by rwnie rdem nie w peni uwiadomionych uprzedze - wiadomo takich uprzedze oraz ich umiejtne analizowanie i korygowanie pozwala unikn bdw w budowaniu kontaktu i formuowaniu hipotez i wnioskw diagnostycznych 5

- wasne reakcje w trakcie wywiadu - oglniejsze wraenia po zakoczeniu wywiadu

4.5. Sposb rejestrowania danych obserwacyjnych. Kategorie obserwacyjne.

Obserwacja prowadzona w trakcie wywiadu diagnostycznego peni funkcje pomocnicze, zatem nie moe by tak drobiazgowa i dokadna jak obserwacja, ktra jest gwnym celem jakiego badania. Sporzdzanie drobnych notatek od czasu do czasu jest dopuszczalne, aczkolwiek czasami moe to zwrci uwag badanego i wpyn tym samym na jego zachowanie, np. wzrost samokontroli. Opis danych typu obserwacyjnego zaleca si zatem sporzdzi jak najszybciej po zakoczeniu wywiadu. Mona rwnie nagra cay wywiad, dziki czemu utrwalimy wiele formalnych cech wypowiedzi czy ekspresji emocjonalnej. W przeciwiestwie do obserwacji typu naukowego, w obserwacji podczas wywiadu diagnosta zbiera dane sam dla siebie i sam te je interpretuje, zazwyczaj w celu pniejszego sporzdzenia ekspertyzy czy opinii na temat osoby badanej. Dane z obserwacji powinny by zatem ujmowane w kategoriach istotnych zmiennych psychologicznych (np. napity, emocjonalny, pobudzony, depresyjny) lub takich, z ktrych o zmiennych psychologicznych mona bezporednio wnioskowa (np. sztywny, paczliwy, zaniedbany, blady z gbokimi sicami pod oczami, odpowiada monosylabami). Wane jest rwnie stosowanie skal ocen do oceny nasilenia okrelonych waciwoci lub te stopnia ich zgodnoci z przecitn. Przykady skal:
Bardzo wysoki, zwraca uwag swoim wzrostem Raczej wysoki Raczej niski Bardzo niski, zwraca uwag swoim wzrostem

lub
Niezwykle ekspresyjny, teatralny Ekspresja dostosowana do sposb mwienia nawet przy wtkach emocjonalnego adunku emocjonalnie bahych przekazywanych treci Aemocjonalny sposb mwienia nawet przy sprawach emocjonalnie istotnych

Jednak wikszo danych obserwacyjnych w ogle nie podlega utrwaleniu, suc jako "materia roboczy" w trakcie samego wywiadu. Jednak po zakoczeniu wywiadu warto dokona oceny zmiennoci emocji w trakcie wywiadu, rejestrujc przy ktrych tematach czy problemach pojawiay si dane emocje.

4.6. Wykorzystywanie danych obserwacyjnych.

Umiejtno dostrzegania subtelnych bodcw pozawerbalnych oraz umiejtno modyfikowania swojego postpowania w trakcie wywiadu naby mona tylko w praktyce. Dane uzyskane na podstawie obserwacji swobodnej maj charakter pomocniczy i suy mog do: - formuowania hipotez; natomiast weryfikacja tych hipotez wymaga caociowego spojrzenia na wszystkie dane z wywiadu - pomocy w weryfikacji hipotez pochodzcych z analizy treci wywiadu lub innych materiaw diagnostycznych Dane uzyskane na podstawie obserwacji same rzadko mog stanowi wystarczajc przesank do formuowania ostatecznych wnioskw diagnostycznych.