Bartosz Gobek Uniwersytet Jagielloski

MIDZYNARODOWA KONFERENCJA ROSJA-UE A SPRAWA POLSKA

Integracja Europejska we wspczesnej rosyjskiej filozofii politycznej.

, ; , , ,
. .

Kwestia relacji Rosji i Europy na licznych kulturowych paszczyznach zawsze budzia wielkie emocje, poruszajc tak wielkie umysy, jak choby cytowanego wyej Aleksandra Puszkina. Europa - Zachd przenikaa do rosyjskiej myli na rnych poziomach wiadomoci kulturowej, zaraajc rosyjsk elit swym uniwersalizmem. Odwane geopolityczne i obyczajowe decyzje cara Piotra Wielkiego na nowo postawiy i wyostrzyy kwesti kulturowej tosamoci rosyjskiego pastwa. Do dzi trwaj spory, czy rozstrzygnicia Piotra I realnie wprowadziy surow rosyjsk pastwowo w europejski system znakw kultury i polityki, czy te, jak twierdzi wielu badaczy, osadziy j gbiej w ju istniejcych

tam europejskich wzorcach, nabytych ju wczeniej na przestrzeni minionych stuleci, a dotd jakby upionych. Dawne rozterki rosyjskiej elity intelektualnej, podsycane zwrotami historii i kolejnymi etapami dwutorowej modernizacji imperium1 pozostay wci ywe. Rosyjska myl polityczna staje dzi wobec nowego wyzwania, jakim jest zjednoczona i wci jednoczca si, na niespotykan dotd skal, Europa. Kryzys roli Rosji we wspczesnym wiecie, dekonstrukcja radzieckiego systemu a potem take niepowodzenie projektu integracyjnego Wsplnoty Niepodlegych Pastw2 powoduj, i w skali globalnej, mimo kryzysu wywoanego upadkiem projektu wsplnej konstytucji, Unia Europejska wci pozostaje jedynym tego rodzaju tworem polityki midzynarodowej. Rosyjskie elity nie pozostaj w zwizku z tym obojtne. Wyrazem tego moe by renesans zainteresowania tradycj myli rosyjskiej w jej europejskim kontekcie. Po wielu latach powrcia na ksigarskie pki, wydana po raz pierwszy w 1926 roku, analityczna praca profesora Wasilija Ziekowskiego zatytuowana 3 ukazujca intelektualn drog rosyjskich pisarzy i filozofw, oraz ich stosunek wobec Zachodu - Europy. Dynamicznie zmieniajca si sytuacja zmusza analitykw biecych wydarze polityki midzynarodowej do komentowania rosyjskich planw i postaw wobec Unii Europejskiej, jej instytucji a coraz rzadziej w stosunku do poszczeglnych jej czonkw z osobna. Unia w swym dzisiejszym ksztacie moe inspirowa i podsuwa rne warianty rozwiza dla politycznej przyszoci Rosji.
1

O dwutorowym modelu modernizacyjnym w historii rosyjskiego imperium pisze Siergiej Gawrow. Wyrnia on imperialny i liberalny model modernizacyjny w historii rosyjskiego pastwa. Por. . , 2004. 2 Coraz czstsze i goniejsze s komunikaty pochodzce od niektrych czonkw WNP o braku sensu kontynuacji tego tworu politycznego w jego dotychczasowej formule. Chodzi tu gwnie o strony ukraisk i gruzisk. Por. 05.05.2006. 3 Symbolicznym moe by fakt, i pozycja ta ukazaa si nakadem wydawnictwa Respublika nalecego do Ministerstwa Kultury Rosyjskiej Federacji. . . , 2005.

Moe take budzi swego rodzaju ukryt niech, bdc wyrazem europejskiego kompleksu, tak charakterystycznego dla niektrych grup intelektualnych w Rosji i innych krajach sowiaskiego Wschodu. Dla przeledzenia wspczesnych postaw rosyjskich mylicieli politycznych i analitykw wobec procesw integracyjnych oraz instytucji Wsplnot Europejskich warto rozpatrzy idee, ktre maj szans dociera do odbiorcw szerokim strumieniem. Wydaje si susznym zaoenie, i w bogactwie rosyjskiej ideosfery, w centrum naszego zainteresowania powinni by gwnie ci myliciele, ktrzy posuguj si penym spektrum moliwoci komunikacji z odbiorcami swych tekstw tradycyjnymi mediami, jakimi s ksika i prasa oraz mediami elektronicznymi Internetem, radiem i telewizj. Biorc pod uwag powysze zastrzeenia, warto skoncentrowa si na ideach kilku popularnych w Rosji politologw i mylicieli politycznych: Natalii Narocznickiej, Alieksieja Mitrofanowa, Aleksandra Dugina i nieyjcego ju Aleksandra Panarina. Osobowoci wymienionych mylicieli, ich aktywno medialna i edytorska sprawiaj, i to wanie te koncepcje docieray i docieraj do szerokiej rzeszy odbiorcw. Natalia Narocznickaja jest historykiem, specjalistk ds. stosunkw midzynarodowych, czonkini parlamentarnej frakcji Rodina i jednoczenie zastpczyni szefa komisji Dumy FR ds. midzynarodowych. W 2004 roku opublikowaa historiozoficzn prac zatytuowan 4. Z okazji obchodzonej w 2005 roku 60 rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej wydaa niewielkich rozmiarw okolicznociow publikacj pt. 5, w ktrej z polemicznym zaciciem ostro skrytykowaa niewdziczn jej zdaniem postaw krajw nadbatyckich i Polski wobec Rosji. Koncepcje Narocznickiej w kwestii Europy i integracji europejskiej odnale
4 5

. , , , 2004. . , , , 2005.

mona w stanie rozproszonym w formie wywiadw i publicystyki zamieszczanej gwnie na stronie internetowej autorki (www.narochnitskaia.ru). Wedug informacji pochodzcych wanie z tego rda, w przygotowaniu jest kolejna historiozoficzna pozycja publicystki: , . Natalia Narocznickaja wypowiada si w kwestiach integracji europejskiej poprzez pryzmat politycznego interesu rosyjskiego. W jednym ze swych artykuw podkrela niebyway charakter relacji Rosjan i Niemcw. Jak dowodzi, wanie takie poczenie si powinno nada ton w nowej, wolnej Europie: - , .6 Dla Narocznickiej bardzo wanym czynnikiem jest kwestia chrzecijastwa i jego jednoci. Badaczka krytykuje podejcie eurazjatw do historii, w ktrym, jej zdaniem, zatraca si wsplnota chrzecijaska wschodu i zachodu w mariau azjatyckiej i prawosawnej kultury. Jak dowodzi, to jedynie Niemcy i Rosjanie mog odpowiedzie adekwatnymi dziaaniami politycznymi na nowy Pax Americana, ktry, jak twierdzi, jest szkodliwy dla Europy7. Natalia Narocznickaja poszukuje optymalnego zespolenia Rosji z Europ, jak si wydaje, wyranie skaniajc si ku idei cisego sojuszu z Niemcami. Publicystka jest zdania, e wykorzystujc charakterologiczn bliskoci tych dwch narodw, rosyjski czynnik moe wycign Europ z nihilistycznej, technokratycznej cywilizacji, w ktrej si pogra. Mimo wielu zastrzee artykuowanych wobec niektrych czonkw UE
6

Zdanie to pochodzi z artykuu pt. : . zamieszczonego na stronie internetowej: http://www.narochnitskaia.ru Wydruk artykuu zachowany w archiwum autora. 7 Autorka podaje tu za przykad naloty NATO na Jugosawi w 1999 roku.

badaczka jednoznacznie stwierdza, i przyszo Rosji to rwnie przyszo Europy8. Jedno bdzie moliwa do osignicia tylko poprzez uznanie i poczenie wszystkich konfesjonalnych i kulturowych europejskich tradycji: romaskiej, germaskiej, sowiaskiej Europy aciskiej i Europy prawosawnej. Bardzo zblion koncepcj, jeli chodzi o wspprac geopolityczn Rosji z Niemcami, w ramach Europy prezentuje lider ruchu eurazjatyckiego, geopolityk i filozof Aleksander Dugin. Bardzo szczegowo objania on sw wizj w fundamentalnej dzi, po dziesiciu latach od jej pierwszego wydania w Rosji, pracy . . Ide Dugina jest stworzenie w ramach wsppracy europejskiej osi Moskwa Berlin. Europa rodkowa jako naturalny byt geopolityczny o specyfice ldowej, zbienej z rosyjsk, moe by konsolidowana przez Niemcy. Geopolityczn stolic Europy rodkowej jest oczywicie Berlin. ( ) .9 Jak twierdzi Dugin, tylko Niemcy maj taki potencja aby stworzy silny blok sprzyjaj temu ich historyczna wola, wietnie rozwinita gospodarka, oraz etniczna jednorodno i wiadomo wasnej misji. Niemcy tradycyjnie wystpoway przeciw Anglii, ktra jak wiadomo nie jest wedug koncepcji Dugina czci Europy10.

8 9

Por. . , , 2005, s. 77. . , . . 1997, s. 222. 10 Dugin nazywa Angli eksterytorialn pywajc baz USA. Zob. . , op. cit. s. 221.

Myliciel zwraca rwnie uwag na geopolityczn dychotomi Francji. Twierdzi, i w pewnych historycznych okresach Francja, tak jak atlantycka cywilizacja, podtrzymywaa rozbicie niemieckich ksistw i wystpowaa przeciw Austro-Wgrom. Z drugiej za strony docenia ldowy wektor polityki Napoleona Bonaparte. Zdaniem Dugina, terytorium Francji oraz jej bezporednie przechylenie w kierunku ldu, utworzy w peni zrealizowane Eurazjatyckie Imperium, ktre swym potencjaem moe dorwnywa USA. Jako gwny postulat, majcy sprzyja usuniciu wszelkich barier w stosunkach midzy Niemcami a Rosj, zaegnujc tym samym bratobjcz wojn, filozof wysuwa zwrot Kaliningradu Niemcom11. Sojusz z Niemcami spowodowaby zrwnowaenie si midzy kontynentem eurazjatyckim a potencjaem USA. Imperium eurazjatyckie ale bez udziau Niemiec marzyo si nieyjcemu ju filozofowi, Aleksandrowi Panarinowi. W pracy 12 Panarin podkrela samobytno i wyjtkowo rosyjskiej kultury i jej oddziaywania na narody wschodu, ktre, jak twierdzi: odczuwaj bankructwo instrumentalno-utylitarnych praktyk Zachodu. Integracja w duchu rosyjskim polegaa na stworzeniu typu wsplnej przestrzeni, swoistego komunikacyjnego pola, ktre dobrze opisuje metafora wielkiej rwniny. Zdaniem myliciela to swoiste pole komunikacyjne, w ktrym usunite zostay stojce na drodze wymiany przeszkody. Wedug niego rwnina to nie tylko kategoria geograficzna, ale wytwr kultury specyficznego, rosyjskiego typu jej komunikacyjno integratywnych waciwoci

11 12

. , op. cit. s. 228. , 1999.

() , - , , 13. Zmikczane s midzyetniczne paszczyzny konfliktu i sprzecznoci, dziki czemu uatwiona jest kooperacja regionw, etnosw, ustrojw. Rosja, wedug filozofa, jest swoistym katalizatorem, uatwia wymian kulturow na paszczynie Wschd - Zachd. Jej przestrze nie posiada charakterystycznej dla Europy funkcji muru. Impulsy idce z Zachodu poprzez specyfik rosyjsk s mikko absorbowane na Wschodzie i odwrotnie. Dlatego te Panarin upatrywa wielk szans dla Rosji jako lidera integracji WNP, co dzi w obliczu komunikatw docierajcych ze strony ukraiskiej i gruziskiej zdaje si by kwesti mocno zdezaktualizowan. Zupenie inn wizj Rosji w dobie integracji europejskiej przedstawia w swej publikacji o znamiennym tytule Alieksiej Mitrofanow. Polityk, deputowany do Dumy FR z ramienia Liberalno-Demokratycznej Partii Rosji, szef komisji geopolityki bolenie odczuwa brak wpywu Rosji na kraje nadbatyckie, bdce czonkami NATO i UE po rozpadzie ZSRR. Zauwaa take z gorycz, i po 2004 roku, w wyniku pomaraczowej rewolucji, miejsce tradycyjnego sojusznika Rosji opucia rwnie Ukraina. Wedug Mitrofanowa, USA i UE miay jednak wobec Ukrainy rozbiene plany dziaania, na czym Rosja moe skorzysta. Stany Zjednoczone realizoway swj geopolityczny plan przeniknicia do eurazjatyckiej przestrzeni w planie wojskowym, zgodnie z wytycznymi klasykw geopolityki. Unia Europejska z kolei, twierdzi politolog, prbuje przesun rodek politycznej cikoci Ukrainy w kierunku ekonomiczno-kulturowej integracji europejskiej. Dzisiejsza sytuacja
13

Por. . , op. cit. s. 220.

geopolityczna Rosji wyglda zatem nastpujco: od Zachodu rozwija si UE z nowymi pastwami czonkowskimi Litw, otw, Estoni, silne oddziaujcymi na Ukrain. Jak zauwaa Mitrofanow coraz mocniej akcentowane s rwnie zamiary wczenia do tych struktur Modawii i Gruzji, co politolog uwaa za cakiem prawdopodobne. Ze Wschodu za napiera blok chiski. Taka sytuacja nie jest jednak, wedug myliciela, zagroeniem, lecz katalizatorem podjcia decyzji o wejciu Rosji w cisy sojusz z Europ. Bdzie to pocztek superglobalizacji, poniewa moc poczonych Rosji i Europy wielokrotnie przewyszy potencja USA. , 14. Zwrot Ukrainy w kierunku Unii musi spowodowa reorientacj rosyjskiej polityki. Zdaniem Mitrofanowa, aby zblienie Rosji i UE mogo by zrealizowane efektywnie, Rosja powinna wyrzec si szkodliwego federacyjnego ukadu na rzecz ustroju unitarnego, ktry uatwi integracj ze strukturami zachodniej Europy. Przedstawione powyej koncepcje i wizje Rosji w kontekcie jednoczcej si Europy, mimo pewnych rnic maj wspln cech. Idee integracyjne, czy to z Uni Europejsk, czy w ramach Wsplnoty Niepodlegych Pastw, s niestety motywowane negatywnie, w kontrakcji wobec mocy i hegemonii USA, bardzo bolenie odczuwanych przez rosyjskich geostrategw zwaszcza na terytoriach tradycyjnie uznawanych za rosyjsk stref wpyww. Zdaniem mylicieli dziaanie obliczone na odsunicie Unii Europejskiej od sojuszu z USA, granie na

14

. , , 2005, s. 16.

antyamerykaskich nastrojach we Francji czy Niemczech moe by jedyn strategi obrony interesw Rosji15. Wymienione przykady s symbolicznymi znamionami, dobranymi w sposb nieco tendencyjny. Tendencyjno wynika jednak nie ze zych intencji piszcego te sowa, lecz pochodzi z rosyjskiej przestrzeni kulturowej, z siy i czstotliwoci oddziaywania medialnego zaprezentowanych mylicieli i ich koncepcji. Przedstawienie tych nurtw intelektualnych, ktre s mocno obecne na ksigarskich pkach, na falach radiowych i na telewizyjnych ekranach przywodzi do smutnych wnioskw. Poprzez ich pryzmat ujawnia si negatywna tendencja integracyjna, wywoana lkiem i powracajcym kompleksem, tak jak niegdy wobec europejskiego Zachodu, tak dzi wobec potgi Stanw Zjednoczonych. Prezentowane wyej koncepcje nie powstaj w ramach idei doskonalenia przestrzeni kulturowej, technologicznej i gospodarczej w globalnej rzeczywistoci na eurazjatyckim kontynencie, lecz zamykaj Rosj na poziomie integracji wewntrznej, w procesie spoecznej konsolidacji z wyranie zakrelonymi politycznymi granicami i wok mocno eksploatowanego obrazu wroga. Bardzo obrazowo uj to zjawisko, pozycjonujc je w przestrzeni kultury, ukraiski pisarz i eseista Jurij Andruchowycz: () W czasie moich wielokrotnych wystpie i publicznych dyskusji na temat Granic Europy na rozmaitych forach zachodnich, niejednokrotnie spotykaem si z pewnym typem obrocy Rosji. Ktrego razu jeden z nich poprosi o sowo w odpowiedzi na moje rzeczno-geograficzne metafory, z ktrych wynikao, e Ukraina w caoci i zupenoci naley do wiata Atlantyckiego. I Rosja powiedzia niech pan nie prbuje wykluczy z Europy Rosji! By Niemcem, cho swoj powierzchownoci przypomina
15

Jak si wydaje, w obliczu doniesie o chci wystpienia z WNP Ukrainy i Gruzji geopolityczne zagroenia i sposoby reakcji staj si tym bardziej aktualne.

inteligenta u Czechowa przynajmniej takim czyniy go szka okularw. Rosja to kraj wysokiej kultury europejskiej - owiadczy. Osobicie znam wspaniaych ludzi z Nowosybirska, ktrzy suchaj Mozarta! Zgodziem si z tym, e Europa rzeczywicie nie ma granic i w tym sensie nie omiel si wyczy z niej nie tylko Rosji ale i Stanw Zjednoczonych Ameryki. To sprowokowao go do kolejnego zaprzeczenia: Ameryka? Nigdy! To co zupenie innego, to adna Europa! Ale ja osobicie znam wspaniaych ludzi z San Francisco, ktrzy suchaj Mozarta- odpowiedziaem16. W tych warunkach Stany Zjednoczone pozostaj gwnym motorem i impulsem wszelkich integracyjnych idei kontynentu, poczwszy od dokonanych ju koncepcji Wsplnot Europejskich a skoczywszy na ideach majcych w perspektywie wydosta Rosj z cienia, w monopolarnym wiatowym ukadzie si. Problem potgi Stanw Zjednoczonych sta si inspiracj europejsko-rosyjskiej idei politycznej, wprowadzajc je od kulis na aren geopolitycznych rozgrywek Starego Kontynentu.

16

Cytat pochodzi ze zbioru esejw pt. Sarmackie krajobrazy, pod red. Martina Pollacka. W Polsce zbir ten ukaza si w maju 2006 r. nakadem Wydawnictwa Czarne. Paralelna publikacja zostaa wydana w Niemczech (S. Fischer Verlag, Frankfurt nad Menem). Cyt. Za: J. Andruchowycz Strefa sejsmiczna, Rzeczpospolita 06.05.2006r.

10