Prawo naturalne w ujciu w.

Tomasza z Akwinu

19

PERSPECTIVA Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne Rok IV 2005 Nr 2

KS. DOMINIK DRAPIEWSKI

PRAWO NATURALNE W UJCIU W. TOMASZA Z AKWINU

Prawo naturalne nie jest niczym innym, jak wiatem poznania zoonym w nas przez Boga; przez nie poznajemy, co naley czyni, a czego naley unika. To wiato lub to prawo da Bg stworzeniu1. W Summie Teologicznej w. Tomasz z Akwinu2 prawo deniowa nastpujco: Prawo jest to decyzja rozumu, majca na celu dobro wsplne, promulgowana przez tego do kogo naley troska o spoeczno3 tj. przez prawowit wadz. (...) Prawo jest pewnego rodzaju regu i miar czynw, regu i miar, ktre prowadz dan osob do spenienia okrelonego czynu, lub te j od spenienia jakiego rwnie okrelonego czynu odwodz. Mwi si bowiem lex od ligando gdy wie (zobowizuje) do pewnego postpowania. Ot regu i miar czynw ludzkich jest rozum, gdy on to jest pierwsz zasad (primum principium) ludzkich czynw4. U Tomasza spotykamy rwnie termin ius. Stosunek midzy ius a lex jest jak stosunek powinnoci dziaania do normy prawnej determinujcej dziaanie. Ustalenia te wyprzedzaj co prawda pytanie o tre prawa jednake tym co stanowi istot prawa s realizowane przez nie cele.

TOMASZ Z AKWINU. Collationes in decem praeceptis. Cyt. za: KKK 1955. Dziea w. Tomasza z Akwinu to: Summa theologiae, Summa de homine, Summa de bono et virtutibus, ktre nawizuj do prawa. 3 TOMASZ Z AKWINU. S. Th. I-II, q. 90, a. 4. 4 Tame. I, q. 90, a. 1.
1 2

20

KS. DOMINIK DRAPIEWSKI

Mwic o prawie naturalnym w ujciu Tomasza z Akwinu, naley zaznaczy, e jest ono wplecione w kontekst prawa wiecznego i ludzkiego. Wydaje si wic zasadne zasygnalizowanie zagadnienia tych praw5. Prawo wieczne (lex aeterna) to zamys Boga okrelajcy miejsce i cele poszczeglnych rzeczy. Tylko to prawo istnieje samo przez si (per se), a pozostae rodzaje prawa istniej przez partycypacj w prawie wiecznym. Stworzenia nierozumne uczestnicz w prawie wiecznym instynktownie. Ludzie za przy pomocy swojego rozumu6. Prawo natury7 (lex naturalis) jest odbiciem prawa wiecznego w umyle i porednio przez wnioskowanie oddziauje na wiadomo i dziaania czowieka. Tomasz nazywa je uczestnictwem prawa wiecznego w stworzeniu rozumnym8. Oparte jest ono nie na koniecznoci zycznej, lecz na gosie sumienia. Nie jest ide czy postulatem, lecz empirycznie sprawdzalnym wnioskiem pyncym z moliwych do zaobserwowania de i waciwoci czowieka. Jest to prawo niepisane i nie wymaga potwierdzenia przez pastwo. Prawo stanowione tylko w takim stopniu jest autentycznym prawem, w jakim zakorzenione jest w prawie naturalnym; jeli za w czym kci si z prawem naturalnym, nie bdzie ju prawem, lecz niszczeniem prawa9.
5 Zob. K. J. KOWALSKI. Nauka w. Tomasza o miosierdziu chrzecijaskim. Lww 1932 oraz TENE. System etyczny w. Tomasza z Akwinu a etyka wspczesnego pozytywizmu. Verbum 1938 z. 3. s. 417-443. 6 R. TOKARCZYK. Filozoa prawa w retrospektywie prawa natury. Biaystok 1996 s. 79. 7 Koncepcj prawa natury wypracowaa ju przedchrzecijaska staroytno. Gosili j m.in. dramatopisarz Sofokles (496-406), lekarz Hipokrates (460-377), lozofowie: Platon (427-347), Arystoteles (384-322) i Cyceron (106-43). W obrbie tego cigu mylenia o prawie rnice zachodziy nie tylko co do uzasadnienia tej koncepcji. Rozbienoci dotyczyy take odpowiedzi, co czyni w sytuacji kolizji midzy prawem stanowionym a tym co rozpoznane jako prawo naturalne. Sokrates jak wiadomo by zwolennikiem krytyki obowizujcego prawa jednoczenie przy bezwzgldnym posuszestwie wzgldem niego. Za ten element pozytywizmu prawnego zapaci dziki demokracji ateskiej yciem. 8 S. Th. I-II, q. 90, a. 4. 9 Tame. I-II, q. 95, a. 2. Np. Platon dozwala na krytyk sakralizowanego podwczas prawa ze wzgldu na dwa kryteria: sprawiedliwo i dobro wsplne. Nie s prawdziwymi prawami pisa Platon prawa, ktre s ustanowione nie ze wzgldu na dobro wszystkich w caym pastwie. Zdaniem Platona, prawo naturalne obowizuje waciwie tylko prawodawc (...) na ewentualn niezgodno prawa pisanego z prawem naturalnym wolno wskazywa z najwiksz jednak dyskrecj przedstawicielom elity spoecznej. Natomiast przecitnym obywatelom nie wolno jej nawet zauwaa. Arystoteles z kolei obok prawa pozytywnego wymienia prawo naturalne.

Prawo naturalne w ujciu w. Tomasza z Akwinu

21

Poniewa czowiek stworzony jest na podobiestwo Boga i cae stworzenie czerpie swe istnienie z uczestnictwa w wiecznych ideach Stwrcy, tote sam czowiek jest w stanie stworzy doczesne, czyli wypracowane przez siebie prawa harmonizujce z prawem wiecznym, a to dziki wykorzystaniu wiecznego prawa wyrytego w umyle czowieka. Prawo ludzkie (lex humana) rozumie Tomasz jako rozrzdzenie rozumu dla dobra wsplnego przez prawowit wadz wydane i ogoszone. Na tym poziomie jest to decyzja rozumu, majca na celu dobro wsplne (bonum commune), promulgowana przez tego, do kogo naley troska o spoeczno100. Dobro wsplne jest tu podstaw obowizywania prawa. Kade prawo ukierunkowane jest ku dobru wsplnemu ludzi i std czerpie swoj moc oraz autentyczno jako prawo. W stopniu w jakim brak mu tego nie posiada mocy obowizujcej11. Prawo ludzkie dzieli si na prawo pastwowe i prawo kanoniczne12. Prawo naturalne nie jest w stanie da ludziom wszystkich niezbdnych regu postpowania. Prawo ludzkie uzupenia oglne zasady prawa naturalnego za pomoc wnioskowania (conclusio) i bliszego uszczegowienia tych zasad (determinatio). Nie wszystko to, co jest przedmiotem powinnoci moralnej ma by regulowane przez prawo13, ale te nie moe by cakiem niezalene od moralnoci czy nakazywa za14. Jak stwierdza w. Tomasz w swym Traktacie o prawie, chrzecijaska koncepcja prawa naturalnego zostaa po raz pierwszy rozwinita przez w. Augustyna w dialogu O wolnej woli. W dialogu tym w. Augustyn, idzie ladami Platona odrniajc niezmienne Boskie prawo wieczne od ulegajcych zmianom praw tworzonych przez czowieka, ktre jednak podporzdkowane s prawu wiecznemu. Zgodnie z tym, co pisze w. Augustyn w pimie O wolnej woli prawo wieczne jest wyryte na naszej naturze. Z tego za wynika, i kiedy rozum, czy umys, czy duch, kieruje irracjonalnymi poczynaniami duszy, wtedy czowiek kontrolowany jest przez to, co powinno go kontrolowa, na mocy tego prawa, ktre uznajemy za wieczne.

Tame. I-II, q. 90, a. 4. Tame. I-II, q. 96, a. 6. 12 Na podkrelenie zasuguje okrelenie prawa kanonicznego jako prawa ludzkiego. Ma to swoje implikacje take wtedy, gdy chodzi o odmow posuszestwa. 13 S. Th. I-II, q. 96, a. 2. 14 Tame. I-II, q. 92, a. 1.
10 11

22

KS. DOMINIK DRAPIEWSKI

Std to, co Augustyn okrela prawem naturalnym, jest wiecznym prawem odcinitym na naturze stworze obdarzonych rozumem. Czowiek dziaa w harmonii z prawem naturalnym, jeli obdarza mioci rzeczy wieczne raczej ni doczesne. Tak wic prawo naturalne pochodzi z prawa wiecznego i odkrywane jest poprzez prawidowe wykorzystanie umysu. Ukochanie rzeczy efemerycznych, tzn. stworzonych, a nie samego Stwrcy, stoi w sprzecznoci z prawidowym wykorzystaniem rozumu, jest naruszeniem prawa naturalnego i dlatego w sposb konieczny prowadzi do nieszczcia, zarwno w przypadku jednostki jak i spoeczestwa, ktre yje wedug takiego porzdku. Jeliby wszyscy ludzie kochali to, co jest wieczne w oparciu o prawidowe wykorzystanie rozumu, niepotrzebne byoby prawo doczesne utworzone przez czowieka to znaczy prawo rzdzce codziennym yciem spoeczestwa poniewa jest ono wymagane tylko dla powstrzymania dziaa tych ludzi, ktrzy w sprzecznoci z prawidowym uyciem rozumu, kochaj rzeczy doczesne. Augustynowska koncepcja prawa rozwinita jest przez w. Tomasza z Akwinu w Traktacie o Prawie w Summie Teologicznej, gdzie stwierdza, e prawo wieczne jest rodzajem Boskiej Mdroci. Poniewa wszystko, co podlega opatrznoci Boskiej, jest normowane i mierzone przez prawo wieczne, dlatego jasne jest, e wszystko w jakim stopniu ma udzia w prawie wiecznym, w tym znaczeniu, e na skutek wdroenia (tego prawa w kad rzecz), rzecz ta ma w sobie skonno do waciwych jej czynnoci i do celu. Wrd za wszystkich rzeczy, w najdoskonalszy sposb opatrznoci Boskiej podlega stworzenie rozumne. Ma bowiem udzia w tej opatrznoci poprzez to, e samo siebie opatruje, a take i innych. Std te i ono ma w sobie udziaowo prawo wieczne. Dziki niemu jest w nim skonno do naleytego dziaania i do celu. I wanie to udziaowo istniejce w stworzeniu rozumnym prawo wieczne zwie si prawem naturalnym15. Na tej podstawie Akwinata dowodzi, e wiato naturalnego rozumu jest wdroeniem w ludzi Boskiego wiata i niczym innym jak uczestnictwem stworzenia rozumnego w prawie wiecznym.
15 Wedug Augustyna poznanie wiata jest nie tylko zbyteczne, bo nie przydaje czowiekowi szczcia, lecz take niewaciwe, bo zabiera czas potrzebny na rzeczy waniejsze. Co wicej, jest nawet niebezpieczne, poniewa poznajc tylko rzeczy materialne mona doj do przekonania, e poza materi i ciaami nic nie istnieje; jest w kocu szkodliwe, poniewa ugruntowuje w czowieku pych, czowiek zamiast sug Boga, chce by panem wiata, zamiast kontemplowa prawdy w Bogu, sam chce ich docieka. A. KASIA. w. Augustyn. Warszawa 1960 s. 54.

Prawo naturalne w ujciu w. Tomasza z Akwinu

23

w. Tomasz podobnie jak Augustyn pojcie prawa naturalnego wyprowadza z faktu, e czowiek jest stworzony na podobiestwo Boga. Akwinata twierdzi, e czowiek poczony jest z Bogiem przez jego rozum lub umys, w ktrym znajduje si obraz Boga. Co wicej, prawo naturalne, ktre jest umieszczone w umyle czowieka za spraw Boga, tak aby byo poznawalne przez niego w sposb naturalny, jest wyprowadzane z uczestnictwa w prawie wiecznym, ktre jest Sowem Boskiej Mdroci. Fakt, i Doktor Anielski deniuje prawo naturalne w taki sposb dowodzi, e jego koncepcja prawa naturalnego, tak samo jak koncepcja w. Augustyna, jest oparta na metodzie Platona, a nie Arystotelesa16. w. Tomasz uznaje istnienie innych ni rozum drogowskazw prawa naturalnego. Czowiek ma naturalne skonnoci, zgodne z natur, ktra posiada takie cechy jak natura wszystkich innych substancji, a take zwierzt. Wszystkie substancje d do zachowania ich wasnego istnienia i wszystkie zwierzta maj naturalny popd pciowy, i instynkt kacy im wychowywa potomstwo, itd. Poniewa prawo naturalne opiera si na naturze ludzkiej jako takiej, wsplnej wszystkim ludziom, odnosi si zasadniczo do tych rzeczy, ktre s konieczne dla natury ludzkiej. Chocia istnieje przykadowo obowizek zachowania ycia, to nie znaczy, e kady czowiek ma si troszczy o ycie w taki sam sposb. Oznacza to, e czyny mog by dobre i zgodne z natur, lecz nie by obligatoryjne17. Podobnie jak w. Augustyn, Tomasz z Akwinu czyni rozrnienie pomidzy prawem wiecznym, ktre nie ulega zmianie oraz zmieniajcym si prawem doczesnym, czyli ludzkim. Doczesne, ludzkie prawa pochodz od prawa wiecznego dziki naturalnemu rozumowi. Z uwagi na to, e prawo wieczne nie jest znane czowiekowi dokadnie

Arystoteles odrzuci platoskie wieczne idee oraz koncepcj uczestniczenia stworzonej natury w tych ideach. By pierwszym lozofem, ktry ostatecznie wyodrbni prawo natury od praw przyrodniczych przez odniesienie prawa natury do natury czowieka. Jest przecie rzecz oczywist pisa w Retoryce, e jeli prawo pisane nie odpowiada faktom rzeczywistoci, naley odwoa si do prawa powszechnego i do poczucia prawoci jako rzeczy bardziej sprawiedliwej. TENE. Retoryka Poetyka. Warszawa 1988 1375a. Donioso Arystotelesa polega rwnie na tym, e obok krytyki prawa dopuci odmow posuszestwa. Pisa m.in., e lepszy jest czowiek, ktry woli przestrzega i y raczej w zgodzie z prawami niepisanymi ni z przepisami prawa. TENE. Retoryka Poetyka. 1375b. 17 F. COPLESTON. Historia lozoi. T. III: Od Augustyna do Szkota. Warszawa 2000 s. 465.
16

24

KS. DOMINIK DRAPIEWSKI

takim, jakim jest, prawa ustanowione przez ludzi nie mog by cakowicie pozbawione bdw. Ludzki rozum nie jest w stanie w peni uczestniczy w prawie Boskiego Rozumu, lecz jedynie zgodnie z jego wasnym sposobem i niedoskonaoci. Zgadzajc si, e pewne drugorzdne zasady prawa naturalnego s czasem pominite w rezultacie jego zaguszenia przez ze zwyczaje i skorumpowane przyzwyczajenia, Tomasz utrzymuje, e prawo naturalne, w jego uniwersalnym charakterze, nie moe by w aden sposb usunite z ludzkiego serca. Rwnie zasady moralne Dekalogu s obowizujce tylko dlatego i tak dalece jak nale do prawa naturalnego18. Prawo naturalne wyraa si w sposb bierny w naturalnych skonnociach czowieka, a zostaje ogoszone dziki wiatu rozumu dokonujcego reeksji nad nimi. Z racji tego, e nie wszyscy ludzie maj czas, zdolnoci i cierpliwo, by odczyta tre prawa naturalnego, a niezgodne z rozumem uczucia i skonnoci mog sprowadzi czowieka na manowce, koniecznym moralnie byo objawienie prawa naturalnego w sposb pozytywny w Dekalogu. Poniewa czowiek zosta przeznaczony do szczliwoci wiecznej, koniecznym byo, by oprcz prawa naturalnego i prawa ludzkiego kierowao go do celu rwnie prawo Boe stojce ponad prawem naturalnym19. Metazyczn podstaw prawa naturalnego jest prawo wieczne, ktre jest niezmienne, poniewa opiera si na Boej istocie. Bg z pewnoci chce tego prawa, chocia nie zaley ono od arbitralnego aktu Jego woli, tzn. nie mogoby by inne. Nie oznacza to, e istnieje jakie prawo ponad Bogiem. Prawo moralne jest wartoci, poniewa partycypuje w Bogu rdle wszystkich wartoci a nie dlatego, e Bg arbitralnie przypisuje mu charakter wartoci20. Chocia w. Tomasz uznaje fakt, e to wanie intelekt, a nie inne czci ludzkiej duszy ma zdolno rozpoznania Boga, nie opisuje on rygorystycznie rnicy midzy podrzdn racjonalnoci lub dedukcyjnym rozumem, a nadrzdnym intelektem, czyli zdolnoci umoliwiajc twrcze rozumowanie21.
Istniejce w Bogu prawo wieczne jest rdem i podstaw prawa naturalnego, ktre jest partycypacj prawa wiecznego. 19 COPLESTON. Historia Filozoi. T. III s. 468. 20 Tame. s. 469. 21 Kuzaczyk rozumia, i to wycznie twrczy intelekt czowieka sprawia, e jest on istot stworzon na podobiestwo Boga (imago viva Dei). Wychodzc z tego zaoenia, udao mu si przej na wyszy poziom hipotezy, wymaganej dla rozwizania politycznego problemu wspoddziaywania midzy takimi elementami jak forma rzdw i prawo a umiejtnoci prostych obywateli.
18

Prawo naturalne w ujciu w. Tomasza z Akwinu

25

Z faktu, i prawo naturalne opiera si na naturze ludzkiej, wynika to, e nie moe by ono zmienione (por. KKK 1958, KDK 10), gdy natura ludzka jest niezmienna. Moe by natomiast uzupenione w tym znaczeniu, e nakazy korzystne dla ycia moe promulgowa prawo Boe i prawo ludzkie, nawet kiedy nakazy nie podpadaj wprost pod prawo naturalne. Nie moe jednak by zmienione, gdy przez zmian rozumie si uszczuplenie prawa. Z racji oparcia prawa naturalnego na ludzkiej naturze, ludzie nie mog o nim nie wiedzie (KKK 1956) i nie zna jego najoglniejszych zasad, chocia pod wpywem emocji mog nie by zdolni do zastosowania go w konkretnym przypadku. Nakazw wtrnych ludzie mog nie zna na skutek uprzedze lub uczu i to jest racj, dla ktrej prawo naturalne winno znale potwierdzenie w pozytywnym prawie Boym. Z zaoenia, i wiat jest stworzony i rzdzony przez Boga wynika, e mdro Boga naley pojmowa jako przyporzdkowujc czyny czowieka jego celowi. Mwic jzykiem antropomorcznym Bg ma ide wzorcz czynw ludzkich odpowiadajcych jego naturze i koniecznych do osignicia celu czowieka. Boa mdro natomiast kierujc czowieka na osignicie tego celu ustanawia prawo wieczne. Z uwagi na to, e Bg jest wieczny i Jego idea czowieka, ogoszenie prawa take jest wieczne ex parte Dei, chocia nie jest wieczne ex parte creature22.
NATURAL LAW IN UNDERSTANDING OF ST THOMAS AQUINAS Summary Eternal law (lex aeterna) is an intention of God determining the place and goals of individual things. It is being per se, and other laws are being in existence by participation in this law. In opinion of St Thomas Aquinas the natural law is a reection of the eternal law in the human mind and indirectly by conclusion inuences on consciousness and the actions of the human being. The natural law is not based on physical necessity but on the voice of conscience. It is unwritten law and is not required to be approved by state. Tum. Jarosaw Sempryk

22

COPLESTON. Historia lozoi. T. III s. 467.

26
BIBLIOGRAFIA:

KS. DOMINIK DRAPIEWSKI

ARYSTOTELES: Retoryka Poetyka. Warszawa 1988. BOCHESKI J.: Zarys historii lozoi. Krakw 1993. COPLESTON F.: Historia lozoi. T. III: Od Augustyna do Szkota. Warszawa 2000. GBUROWSKI A.: Doskonao chrzecijaska w myl zasad w. Tomasza z Akwinu. Gniezno 1934. JDRZEJKO M.: Historia myli spoecznej i politycznej na tle porwnawczym. Bydgoszcz 1986. KASIA A.: w. Augustyn. Warszawa 1960. Katechizm Kocioa Katolickiego. Pozna 1994. KOWALSKI K. J.: Nauka w. Tomasza o miosierdziu chrzecijaskim. Lww 1932. KOWALSKI K. J.: System etyczny w. Tomasza z Akwinu a etyka wspczesnego pozytywizmu. Verbum 1938 z. 3 s. 417-443. SWIEAWSKI S.: wity Tomasz na nowo odczytany. Pozna 1995. TATARKIEWICZ W.: Historia lozoi. T. 2. Warszawa 1993. TOKARCZYK R.: Filozoa prawa w retrospektywie prawa natury. Biaystok 1996. TOMASZ Z AKWINU: Summa teologiczna. Londyn 1963.