eerceodYeieJeodieerlee keer eLeeJele megyeesOe JeeKee

Yeeie 1
ke#ee 1 mes 5 leke

efJee kes meYeer efJeeeefLe&eeW kes efuees

eLeeLe& ieerlee kes eCesleemJeeceer De[ie[evevopeer cenejepe

~~ eLeeLe& ieerlee ~~

ceeveJecee$e kee Skecee$e Oece&Meem$e

yees Je meye e$e ieerlee kes mees hee$e

cetue . 55.00/- cee$e

meescekeej

cebieuekeej

yegOekeej

iegkeej

Megkekeej

Meefvekeej

~~ eer meoddiegosJeee vece: ~~

Yeeie 1
ke#ee 1 mes 5 leke

efJee kes meYeer efJeeeefLe&eeW kes efuees

yeeeW kes mebmkeejJe&ve nsleg
hetpe mJeeceer eer De[ie[evevopeer cenejepe
kes eercegKe mes efve:me=le
efMe#eeeo Dece=leJeeefCeeeW kee mebkeueve

yees Je meye e$e ieerlee kes mees hee$e

ekeeMeke :

eer hejcenbme mJeeceer De[ie[evevopeer Deeece ^m

29S, eWe jes[, ceeX keueye kes meeceves, eewheeer, cegcyeF&7

ekeeMeke :

eer hejcenbme mJeeceer De[ie[evevopeer Deeece ^m

29 S, eWe jes[, (ceeX keueye kes meeceves)
eewheeer, cegcyeF& 400 007
heesve (022) 66555300
hewkeme (091-22) 23643109
F&-cesue contact@yatharthgeeta.com
JesyemeeF www.yatharthgeeta.info

ekeeMeke

mebmkejCe

meved

cegke :

pe@ke efeCme& ee.efue.

cegcyeF& 400 027, Yeejle

2010

10,000 eefleeeB

ekeeMekeere efveJesove
eer ieg hete|Cecee heJe&, Je<e& 1983 ceW F&ejere esjCee mes eke eLeeLe& ieerlee kees kesJeue
Yeejle ner veneR Jejved hetje efJee mJeerkeej kej jne nw~ kejes[eW ueesie Fme eLeeLe& %eeve mes DeehueeefJele
nes jns nQ~ Fmeer ece ceW efMe#ekeJe=vo, DeefYeYeeJekeieCe Deewj YeeefJekeeW kes Deeen hej, hetpe mJeeceer
peer keer esjCee mes efJeeeefLe&eeW kes efuees ieerlee-%eeve keer Fme hegefmlekee kee ekeeMeve efkeee ieee
nw pees efke Yeejle ner veneR, hetjs efJee kes YeeJeer veeieefjkeeW kees mecyeesefOele nw~
Jemlegle: ieerlee ceW eege Meyo eewefieke Meyo nQ~ Gvekee Dehevee Ske DeefYeeee nw,
Deeke<e&Ce nw~ Gvekees lees yeouee veneR pee mekelee; neB! GvnW mejue, megyeesOe he ceW emlegle kejves
kee eeeme efkeee ieee nw~
DeeMee nw, meYeer ceelee-efhelee, DeefYeYeeJeke SJeb efMe#ekeJe=vo Deheves yeeeW SJeb efJeeeefLe&eeW
kees F&ejere ieeeve ieerlee mes heefjefele kejeeWies~ Gvekes eMveeW SJeb efpe%eemeeDeeW kee meceeOeeve
kejWies, efpememes GveceW es mebmkeejeW kee me=peve nesiee, Gvekes hegCe-heg<eeLe& ceW Je=ef nesieer Deewj
Jes peerJeve kes nj #es$e ceW meheuelee eehle kejWies~
Deehe ueesieeW mes Dehes#ee nw efke en hegefmlekee Deewj eLeeLe& ieerlee eleske Iej, efJeeeuee,
hegmlekeeuee Deewj eleske efJeeeLeea kes yemles ceW nesveer eeefnes~ Jemlegle: leceece ef{eeW,
DevOeefJeeemeeW SJeb hetJee&eneW mes cege yees ner ieerlee kes mees hee$e nQ~
Fmekes efuees Deeheueesie efveece yeveeeWies efke meye efJeeeLeea
eefleefove megyen ee Meece eLeeLe& ieerlee kes eej MueeskeeW kee DeLe&meefnle memJej

hee" kejWies~

eefle mehleen Ske Mueeske keC"mLe (eeo) kejWies~

eefle mehleen Ske ieerlee DeYeeme hegefmlekee ceW leerve Mueeske neLe mes efueKekej ueeeWies~

eefle mehleen Ske IeCs kee %eeveieeser kee Deeeespeve kej eLeeLe& ieerlee kes MueeskeeW
kee DeLe&meefnle meecetefnke memJej hee" Deewj heefjeee& kejWies~ efMe#ekeJe=vo SJeb DeefYeYeeJekeieCe
Gvekes efpe%eemeeDeeW kee meceeOeeve kejWies~

Fme hegefmlekee kees yeeeW kes pevceeslmeJe, ceebieefueke DeeeespeveeW Deewj efJeeeueeeW ceW
cegenmle efJeleefjle kejW~ Fmemes yeeeW kee mebmkeejJe&ve lees nesiee ner, meeLe ner Deehekee Yeer
keueeCe nesiee~
Deehekes meYeer yeeeW Deewj efJeeeefLe&eeW kees ekeeMekeere MegYekeeceveeSB!
ekeeMeke

mecyeesOeve
efJee kee Deeefo Oece&Meee eerceodYeieJeodieerlee
efee yeees!h
Deehe peevevee eenWies efke ieerlee kee eekee keneB ngDee! mechetCe& efJee kees Ske pewmeer
Meeefvle, mece=ef, meceoee SJeb YesoYeeJecege Yeele=lJe-mvesn-mecceeve Deewj hejceheo eoeefeveer
ieerlee keer Glheefe Yeejle ceW ngF& nw~
me=ef kes DeejcYe ceW, kejes[eW Je<e& hetJe& efnceeuee keer lehemLeueer ceW YeieJeeve veejeeCe ves
Fmes mete& mes kene~ mete& mes Deeefo cenejepee ceveg kees eehle ngDee~ ceveg ves F#Jeekeg mes kene Deewj
F#Jeekeg mes jepeef<e&eeW ves peevee~ Fme cenlJehetCe& keeue mes en DeefJeveeMeer eesie Fmeer ueeske ceW
ueghle nes euee Lee~ DeefJeveeMeer kee efJeveeMe lees neslee veneR, mce=efle Oetefceue nes ieeer Leer~ efpemes
YeieJeeve eerke=<Ce ves ehej ceW ceneYeejle Jee|Cele keg#es$e keer jCeYetefce ceW Deheves meKee-efce$eefMe<e Depeg&ve kes eefle kene~
yeees! keeue-ece kes Devlejeue mes Jener DeeefoMeee ieerlee Deepe Deheves cetue DeeMee kes
meeLe megjef#ele Deehekes mece#e nw, neLeeW ceW nw~ Fme Deveghece, ogue&Ye Meee kee pevce-mLeeve Yeejle
ner nw~ Fmeefuees en Yeejle kee je^ere oMe&ve (evLe) Deewj efJee kes ceeveJe-cee$e kees mecyeesefOele
nesves mes Devleje&^ere evLe nw~
Dele: Deveeefokeeue mes Gme Ske hejceefhelee hejceelcee kee oMe&ve Deewj Gmekees OeejCe
kejeves kes efJeefOe-efJeOeeveeW mes ege eerceodYeieJeodieerlee ner efJee kee Deeefo Oece&Meee nw~ pees GvneR
hejceelcee kes eercegKe kee meerOee emeejCe nw~
megKe, Meeefvle, mece=ef SJeb meheuelee keer meeOevee ieerlee!
mJeeceer eer De[ie[evevo peer cenejepe

efJeJejCe-meteer

efJe<ee

he= mebKee

1. eeLe&vee
2. Jevovee
3. DeeMeerJe&eve
4. efJeeefJeegle (efJeeefJeKeele) ieerlee hej efJeeveeW kes efJeeej
5. ieerlee Deewj Yeejleere mJelev$elee Deevoesueve
6. ieerlee hej je^efhelee cenelcee ieeBOeer kes efJeeej
7. %eeveece=le ieerlee kee eeogYee&Je ceneYeejle keLee
8. eerceodYeieJeodieerlee
9. ieerlee keer eLeeJeled megyeesOe efnvoer JeeKee eLeeLe& ieerlee
10. eLeeLe& ieerlee kes eCeslee
11. ieerlee kes ecegKe efmeevle
12. efJeeej efyevog
13. efJeeeefLe&eeW kes kee&Je
14. ieg ceefncee SJeb ieg-efMe<e hejcheje
15. ieewjJeMeeueer Fefleneme-evLe ceneYeejle
16. ceneYeejle Je ieerlee kes efMe#eeeo esjke emebie

1
2
3
4
7
8
9
15
17
19
20
22
24
26
27

meheuelee kee met$e

31

efMe#ee ceW esjCee Deewj ueieve kee cenJe

32

ie=nkeee& (nesceJeke&) kees oebiece kejles ngS hetje kejW

33

keeuheefveke Yetle-esle kee DeefmlelJe veneR, lees [j kewmee?

34

Ske hejceelcee keer ner hetpee kejveer eeefnes

35

mJeeLe& Deewj Pet" kee heefjCeece

36

~~ ~~

 keer ceefncee

veece kes meeyegve mes, pees ceve kee cewue g[eesiee~

efvece&ue ceve kes cebefoj ceW, YeieJeeved kee oMe&ve heeesiee~~

Deesced kes GeejCe mes ceve Meevle neslee nw Deewj Meefe, meenme,
meeceLe& kee meeej neslee nw~ hejceosJe hejceelcee kes efvekelee keer
DevegYetefle nesleer nw~
efvejeMee, Demeheuelee SJeb efJeheefe ceW F kee Oeeve Deewj
kee pehe kejW~

ieerlee-ceefncee
ieerleeee: Mueeskehee"sve ieesefJevomce=eflekeerle&veeled~
meeOegoMe&veecee$esCe leerLe&keesefheueb ueYesled~~
ieerlee kes Mueeske kes hee" mes, YeieJeeved eerke=<Ce kes mcejCe Deewj
Yepeve (Deesced kes pehe) mes leLee mevle kes oMe&vecee$e mes kejes[eW leerLeeX
kee heue eehle neslee nw~

Meeefvle:! Meeefvle:!! Meeefvle:!!!

~~ eer hejceelceves vece: ~~

eeLe&vee
ns eYees ! Deevevooelee !
ns eYees! Deevevooelee! %eeve ncekees oerefpees ~~
MeerIe meejs ogieg&CeeW kees, otj ncemes keerefpees ~~
ueerefpees ncekees MejCe ceW, nce meoeeejer yeveW ~~
yeeeejer, Oece&j#eke, Jeerj eleOeejer yeveW ~~
efvevoe efkemeer keer nce efkemeer mes, Yetuekej Yeer vee kejW ~
F&<ee& keYeer Yeer nce efkemeer mes, Yetuekej Yeer vee kejW ~~
mele yeesueW Pet" leeieW, cesue Deeheme ceW kejW ~~
efoJe peerJeve nes nceeje, eMe lesje ieeee kejW ~~
ceele=Yetefce efheleg-ceeleg mesJee, nes DeefOeke heejer nceW ~~
osMe keer mesJee kejW, efvepe osMe efnlekeejer yeveW ~~
keerefpees nce hej ke=hee, Ssmeer ns hejceelcee ~~
ceesn ceo celmej jefnle, nesJes nceejer Deelcee ~~
esce mes nce iegpeveeW keer, efvele ner mesJee kejW ~~
esce mes hejceelceved! nce Deehekee efevleve kejW ~~
eesieefJeee yeeefJeee, nes DeefOeke heejer nceW ~~
yeeefmLeefle eehle kejkes, meJe&efnlekeejer yeveW ~~

~~ ~~
1

~~ eer meodiegosJeee vece:~~

Jevovee
lJecesJe ceelee e efhelee lJecesJe,
lJecesJe yevOege meKee lJecesJe~
lJecesJe efJeee efJeCeb lJecesJe,
lJecesJe meJe cece osJeosJe~~
DeLe& legce ner ceelee nes, legce ner efhelee nes, legce ner yevOeg
nes, legce ner meKee nes, legce ner efJeee nes, legce ner Meefe (meeceLe&)
nes~ ns osJeeW kes osJe! meodiegosJe! legce ner cesjs meyekeg nes~

iegye&ee iege|Je<Ceg: iegoxJees censej:~

iegmee&#eeled hejyee lemcew eeriegjJes vece:~~
DeLe& ieg ner yeee nQ (me=ef kes jeefelee nQ), ieg ner efJe<Ceg nQ (efJee kes DeCeg-DeCeg,
keCe-keCe ceW Jeehle nQ), ieg ner censej nQ (ceneved F&ej, hejceelcee nQ) leLee ieg ner mee#eeled
meekeej yeemJehe nQ DeLee&led Fve meyekeer GheueefyOe kee meeOeve-ceeOece (peeie=efle) meodieg
mes ner nw~ ceQ Gve iegosJe kees vecemkeej kejlee ntB~
Oeevecetueb iegjescet&efle&: hetpeecetueb iegjeshe&oced~
ceb$ecetueb iegjesJee&keeb cees#ecetueb iegjeske=&hee~~

DeLe& ieg kes mJehe kee ner Oeeve, ieg kes eerejCeeW keer hetpee, ieg kes eercegKe mes
efvekeues ngS Jeeve ner cev$e nQ leLee ieg keer ke=hee ner cees#e kee DeeOeej nw~
2

efee efJeeeefLe&ees!
DeeheueesieeW kes peerJeve kee en meyemes cenJehetCe& SJeb Ssefleneefmeke #eCe nw efke
Deehe ieerlee mes heefjefele nesves pee jns nQ~ ieerlee %eeve kee meeiej nw Deewj F&ejere
ieeeve kee DeeefoMeee nw~ me=ef kes Deeefo (eejcYe) ceW emeeefjle ieerlee%eeve efJee
ceeveJelee keer meyemes eLece SJeb eeeervelece Decetue efveefOe nw~
Deveeefokeeue mes Fmeves meleevJesef<eeeW (mele keer Keespe ceW Devegje) SJeb
efpe%eemegDeeW kes meYeer eMveeW kee meceeOeeve efkeee nw Deewj Deepe Yeer kej jner nw~
DeeheueesieeW kes Yeer ceefmle<ke ceW Gce[vesJeeues eMve, pewmes Fme me=ef kee efvecee&Ce
kewmes ngDee? Fmekee efvecee&Cekeee&
keewve nw? cesjs pevce Deewj peerJeve kee
GsMe keee nw? Deeefo peerJepeieled, yeeeC[ SJeb DeOeelce mes
mecyeefvOele meYeer efpe%eemeeDeeW
Je eMveeW kes Gej ieerlee ceW nQ~
keeueeJeefOe DeLee&led mecee
kes Devlej mes ieerlee kee
cetue DeeMee Kees ieee Lee~
5200 Je<eeX yeeo eesiesej
eer k e= <Ce kes DeeMee
kees eLeeJeled (peeW-keeleeW) eLeeLe& ieerlee
ceW emlegle efkeee ieee nw~
eLeeLe& ieerlee kes emeejCe mes Oece& Deewj Oece& kes veece hej heveheer meYeer kegjerefleeeW,
ef{eeW SJeb DevOeefJeeemeeW kee meceeOeeve kejles ngS F&ejeeefhle kes mecee meeOeveefJeefOe kees hegvehe&keeefMele efkeee ieee nw~
efee efJeeeefLe&ees! ieerlee kee DevegmejCe SJeb DevegMeerueve kej Deehe Deheves
peerJeve kes meYeer ue#eeW kees eehle kejWies~ Gheeesieer efMe#ee, Deer DeepeerefJekee,
megKe-mece=ef, Ssee& SJeb efJeYetefle Deehekee JejCe kejsieer Deewj DeeOeeeflceke heLe hej
eceesVele GlLeeve kejles ngS Deehekees cees#e keer Yeer eeefhle nesieer~ Deehe meYeer yeeeW
kee Deeece ceW mJeeiele nw~ efJee kes Deehe meYeer YeeJeer veeieefjkeeW kee Deeeve nw efke
eLeeLe& ieerlee eje efJeeMeeefvle SJeb JemegOewJe keggcyekeced kees meekeej kejWies~
Deehe meyekee peerJeve cebieuecee nes!
mJeeceer eer De[ie[evevo peer
eer ieg hetefCe&cee, 18 pegueeF&, meved 2008 F&.
eer hejcenbme Deeece, ee. Je hees. Mees<eie{,
egveej efcepee&hegj (G. e.)
3

efJeeeefLe&ees!

ieerlee-heefjee mes henues DeeFes Fme efJeeefJeegle (efJeeeefme) efoJe %eeve hej ueesieeW
kes efJeeejeW kees peeve efueee peee~

Yeejleere Oece&, oMe&ve, mebmke=efle SJeb ieerlee hej

efJee kes meble, oeMe&efveke Deewj FeflenemekeejeW kes efJeeej
YeieJeodieerlee efJee keer meyemes megvoj SJeb ceneved %eeve keer
oeMe&efveke ke=efle nw~
- [yuet Jeeve ncyeesu[ ( pece&ve efJeeved )
l

hetJeea peieled keer meYeer mcejCeere JemlegDeeW ceW YeieJeerlee mes es

keesF& Yeer Jemleg veneR nw~ ieerlee kes meeLe leguevee kejves hej peieled kee
DeeOegefveke mecemle %eeve cegPes leg ueielee nw~ ceQ efvele eele:keeue Deheves
oe Deewj yegef kees ieerlee-%eeve kes heefJe$e peue mes Oeesee kejlee ntB~
l

eeeerve egie keer meJeexece JemlegDeeW ceW ieerlee mes es keesF& Jemleg
veneR nw~ ieerlee ceW Ssmee Gece Deewj meJe&Jeeheer %eeve nw efke Gmekeer jevee
kes DemebKe Je<e& nes iees efhej Yeer Ssmee otmeje, Ske Yeer evLe veneR efueKee
ieee nw~
- ceveer<eer Leesjes (Decesefjkeer oeMe&efveke)
l

ieerlee ogefveee keer yesnlejerve Fuceer leesnhee nw~ Fme Ske

efkeleeye ceW ogefveee kes meejs efhejkeeW kee efveees[ hesMe kej efoee ieee
nw~
- Deueyesveer (Dejye kes ceveer<eer)
l

nce Yeejleere oMe&ve SJeb %eeve kes ncesMe $e+Ceer jnWies~ Yeejle ves
ner nceW efievevee efmeKeeee Deewj Metve (peerjes) keer peevekeejer oer~ efyevee
Gmekes keesF& Yeer Jew%eeefveke Keespe ve nes heeleer~
l

Deueye& DeeFvmeerve (Decesefjkeer Jew%eeefveke)

4

Oece& kes #es$e ceW Deve meYeer efveOe&ve nQ peyeefke Yeejle FmeceW
efMejceewj nw~
ceeke& dJesve (Decesefjkeer efJeeved)

Yeejle nceejs ceeveJecetue keer ceele=Yetefce nw Deewj mebmke=le etjeshe

kes meYeer Yee<eeDeeW keer peveveer nw~ en nceejs oMe&ve, ieefCele, efJe%eeve,
mJejepe SJeb pevelev$e keer peveveer nw~ Fme ekeej Yeejle ceelee
(ceoj FefC[ee) yengle lejn mes nce meyekeer ceelee nw~
l

efJeue [tjeC (Decesefjkeer Feflenemekeej)

Deiej cegPemes hete peee efke Fme he=LJeer hej hetCe& efJekeefmele
ceeveJe %eeve keneB nw? peerJeve kes meYeer iet{ eMveeW hej ienve efevleve
kej Gmekee meceeOeeve Keespee nw, lees ceQ Yeejle kee veece uetBiee~
l

cewkeme cetuej (pece&ve oeMe&efveke)

efpeme ceveg<e ves ieerlee kee Lees[e-mee Yeer DeOeeve efkeee

nw, Jen mebmeej-yevOeve mes cege neskej Deeleefvleke Deevevo kee
DeefOekeejer nes peelee nw~
peieodieg DeeeMejeeee&
l

ceQves etjeshe Deewj SefMeee kes meYeer OeceeX kee DeOeeve efkeee
nw, hejvleg cegPes Gve meyeceW efnvotOece& ner meJe&es efoKeeeer oslee nw~
cesje efJeeeme nw efke Fmekes meeceves mecemle peieled kees efmej Pegkeevee
he[siee~
jesceeb jesueeb (eebmeermeer efJeeved)

ieerlee Jen iegueomlee nw efpemeceW JesoeW Deewj Gheefve<eoeW kes

meYeer DeeOeeeflceke %eeve-heg<he mepes ngS nQ~
l

mJeeceer efJeJeskeevevo (Yeejle)

5


The Bhagvad Geeta is the most beautiful and profound philosophical work in the
world.
- W. Von Humboldt
In the morning I bathe my intellect in the stupendous and cosmogonal philosophy

of the Bhagvad - Geeta, in comparison with which our modern world and its

literature seem puny and trivial.
- Henry David Thoreau

I owed a magnificent day to the Bhagvad-Geeta. It was the first of books; it was
as if an empire spoke to us, nothing small or unworthy, but large, serene,
consistent, the voice of an old intelligence which in another age and climate had
pondered and thus disposed of the same questions which exercise us.
- Ralph Waldo Emerson

India was the motherland of our race and Sanskrit the mother of Europes
languages: she was the mother of our philosophy; mother, through the Arabs of
much of our mathematics; mother, through the Buddha, of the ideals embodied
in Christianity; mother, through the village community of self-government and
democracy. Mother India is in many ways the mother of us all.
- Will Durant (American Historian)

We owe a lot to the Indians, who taught us how to count, without which no

worthwhile scientific discovery could have been made.
- Albert Einstein (American Scientist)
If I were asked under what sky the human mind has most fully developed some

of its choicest gifts, has most deeply pondered on the greatest problems of life

and has found solutions, I should point to India.
- Max Mueller (German Scholar)
If there is one place on the face of earth where all the dreams of living men

have found a home from the very earliest days when man began the dream of

existence, it is India.
- Romain Rolland (French Scholar)
So far as I am able to judge, nothing has been left undone, either by man or

nature, to make India the most extraordinary country that the sun visits on his

rounds. Nothing seems to have been forgotten, nothing overlooked.
- Mark Twain

efee yeees! DeeheueesieeW ves osKee efke efJeeeefme ieerlee %eeve kee DeieeOe meeiej nw Deewj
Fmeves eeeerve mecee mes Deepe leke kes meYeer ceeveJe heeref{eeW kees eYeeefJele efkeee nw, ceeie&oMe&ke
jner nw~ Deeheueesie Yeer YeeieMeeueer nQ efke Fme ieewjJeevLe ieerlee mes heefjefele nesves pee jns nQ~

ieerlee Deewj Yeejleere mJelev$elee Deevoesueve

efee yeees!
Yeejle kes mJelev$elee DeevoesuevekeeefjeeW keer esjCee-eesle Yeer ieerlee
jner~ ueeskeceeve yeeueiebieeOej efleueke, ueeuee ueepehele jee, evMesKej
Deepeeo, megYee<eev yeesme, Jeerj meeJejkej Deeefo ieerlee mes esefjle Les~ cebieue
heeC[se, Kegoerjece yeesme, mejoej Yeiele eEmen, jeceemeeo efyeefmceue, megKeosJe,
jepeieg Deeefo osMeYee heeBmeer kes hevos hej Petue iees~ Gve meyekes neLeeW ceW
ieerlee Leer Deewj pegyeeve hej Lee

ueesk

ecee
ve yeeu eOej efleueke
eiebie

megYee<eev yeesme

evM

esKej Deepeeo

Jeemeebefme peerCee&efve eLee efJenee

veJeeefve ie=Ceeefle vejeshejeefCe~
leLee MejerjeefCe efJenee peerCee&veveeefve mebeeefle veJeeefve osner~~

vewveb efvoefvle MeeeefCe vewveb onefle heeJeke:~

ve ewveb keuesoevleehees ve Mees<eeefle ceele:~~
DeseeseceoeeesecekeueseesMees<e SJe e~
efvele: meJe&iele: mLeeCegjeueeseb meveeleve:~~

ueeuee

ueepehele jee

(ieerlee, 2/22-24)

DeLee&led nceeje Mejerj Ske Jee nw, Jee yeouekej nce efhej ueewWies Deewj ue[Wies~ legce nceejer
Deelcee kees veneR ceej mekeles~ Deelcee kees Meeeefo mes keee veneR pee mekelee; Deefive, peue SJeb
Jeeeg eceMe: Fmes ve peuee mekeles nQ, ve ieeruee kej mekeles nQ Deewj ve ner megKee mekeles nQ~ en
Deelcee meJe&Jeeheke, Deeue, efmLej jnvesJeeuee Deewj meveeleve nw~

ieerlee hej je^efhelee

cenelcee ieeBOeer kes efJeeej
ieerlee keer ner MejCe ueskej ieeBOeerpeer ves
Yeejle kees Deepeeo kejeee Deewj je^efhelee
keer GheeefOe eehle keer~ peye Yeer peerJeve ceW
Jes Deheves kees nleeMe-efvejeMe heeles Les, lees
ieerlee kee Deeee ueskej hegve: DeeMee SJeb
Meefe mes lejesleepee nes peeles Les~

ieerlee cesjer ceelee nw~ ieerlee cesjer

yeeFefyeue ee kegjeve ner veneR, yeefuke ele#e
ceelee ner nw~ en peieled peveveer nw, en meYeer
kees le=hle kejleer nw~

ceQ lees eenlee ntB, ieerlee kesJeue je^ere

MeeueeDeeW ceW ner veneR yeefuke eleske efMe#eCe
mebmLeeDeeW ceW he{eeer peee~ Ske efnvot
yeeueke ee yeeefuekee kes efuees ieerlee kees
ve peevevee Mece& keer yeele nesveer eeefnes~
en mee nw efke ieerlee efJeeOece& keer Ske
hegmleke nw~

~~~~
eer
eer hejceelceves
hejceelceves vece:~~
vece:~~

%eeveece=le ieerlee kee eeogYee&Je

efee efJeeeefLe&ees!
ueieYeie 5200 Je<e& hetJe& cene|<e JesoJeeme
eje mebmke=le ceW jefele ceneYeejle efJee kee
cenevelece Fefleneme-evLe nw pees Yeejle keer ner
veneR, efJee keer meYeer eeefuele Yee<eeDeeW ceW
Devetefole nw~ Ske ueeKe MueeskeeW ceW mebkeefuele
ceneYeejle kes DeOeee : Yeer<ceheJe&
ceW YeieJeeved eerke=<Ce keer JeeCeer kees cenef<e&
JesoJeeme ves Deueie mes eerceieJeerlee kes
he ceW mebkeefuele efkeee nw~
DeeFes! meb#eshe ceW ceneYeejle Deewj Gmekes ceneveeeke, ieerlee-eoelee YeieJeeved eerke=<Ce kes
yeejs ceW peevee peee~

~~ ceneYeejle keLee ~~
eeeervekeeue ceW eeeefle veece kes ye[s eleeheer jepee jepe kejles Les~ Gvekeer oes jeefveeeB
LeeR osJeeeveer Deewj Meefce&e~ osJeeeveer kes oes heg$e ngS eog Deewj legJe&meg~ eog kes veece mes eogJebMeer
jepeeDeeW keer hejcheje eueer~ Fmeer JebMe ceW Deeies euekej eerke=<Ce ngS~
otmejer jeveer Meefce&e kes leerve heg$eeW ceW heg meyemes ess, yegefceeved Deewj ceneved hejeeceer
Les~ eeeefle ves GvnW ner Dehevee GejeefOekeejer yeveeee~ Fmeer evJebMe kes jepee og<evle kes heg$e

Yejle kes veece hej Fme osMe kee veece Yeejle he[e~ jepee Yejle kes JebMe ceW jepee nefmleved ngS,
efpevneWves efouueer kes meceerhe nefmleveehegj veeceke veiej kees yemeeee~ Fmeer JebMe ceW keg veece kes
jepee ngS, efpememes en JebMe keewjJe JebMe kenueeee~
Deepe mes ueieYeie 5400 Je<e& hetJe& nefmleveehegj kes Fme efJeMeeue meeceepe hej keewjJe JebMe
kes jepee Meevleveg jepe kejles Les~ Gvekeer oes jeefveeeB LeeR~ eLece jeveer iebieeosJeer kes heg$e osJeele
Les, pees Yeer<ce veece mes peeves peeles nQ~ otmejer jeveer oemejepe kevee celmeesojer LeeR pees efJeJeen kes
yeeo meleJeleer kenueeeeR~ en efJeJeen Yeer<ce keer eefle%ee kes yeeo ngDee Lee efke ceQ DeepeerJeve
yeeeejer jntBiee~ efpememes jeveer meleJeleer kee heg$e ner jepe kee GejeefOekeejer nesiee~ Fme eefle%ee
kes keejCe ner Jes Yeer<ce kenueees~ Jes DeepeerJeve yeeeejer jnkej keewjJe JebMe keer j#ee kejles jns~
jeveer meleJeleer kes oes heg$e ngS efe$eebieo Deewj efJeefe$eJeere&~ efe$eebieo keer efve:mebleeve ce=leg
kes yeeo Yeer<ce ves efJeefe$eJeere& kees eEmenemeve hej yew"eee Deewj Gvekee efJeJeen keeMeer vejsMe keer
hegef$eeeW Deefcyekee Deewj Decyeeefuekee mes kejeee~ cenef<e& JesoJeeme kes DeeMeerJee&o mes Deefcyekee mes
Oe=leje^ SJeb Decyeeefuekee mes heeC[g veeceke heg$e ngS Deewj Decyeeefuekee keer oemeer ves Yeer Ske heg$e
kees pevce efoee efpevekee veece efJeogj Lee~

10

Oe=leje^ kee efJeJeen ieevOeej osMe keer jepekevee ieevOeejer

mes ngDee~ heeC[g kee efJeJeen jepee kegefvleYeespe keer heg$eer kegvleer Deewj
ce osMe keer jepekegceejer ceeer mes ngDee~ Oe=leje^ pevce mes DevOes
Les, Fmeefuees Yeer<ce efheleecen ves jepeeEmenemeve hej heeC[g kees yew"eee
Deewj efJeeved efJeogj kees ceb$eer yeveeee~
ieevOeejer kees ogeexOeve, og:Meemeve, og:men Deeefo meew heg$e leLee
og:Meuee veece keer Ske kevee Leer~ es meYeer YeeF& keewjJe veece mes
eefme ngS~
kegvleer mes leerve heg$e egefOeefj, Yeerce, Depeg&ve leLee ceeer mes
oes heg$e vekegue Deewj menosJe ngS~ heeC[g kes heg$e nesves mes heeBeeW YeeF& heeC[Je kenueees~ heeC[Je
MetjJeerj, hejeeceer Deewj MeerueJeeved Les~ meYeer keewjJe SJeb heeC[Je ieg ke=heeeee& mes Ske meeLe
efJeee enCe kej jns Les~ yeeo ceW Yeer<ce kes DevegjesOe hej ieg esCeeeee& ves meYeer jepekegceejeW kees
OevegefJe&ee efmeKeueeeer~ meYeer jepekegceejeW ceW leerj eueeves ceW Depeg&ve leLee ieoeeg ceW Yeerce Je
ogeexOeve efvehegCe Les~
keg Je<eeX leke jepe kejves kes yeeo heeC[g keer ce=leg nes ieeer~ heeC[Je jepeeEmenemeve kes
JeemleefJeke GejeefOekeejer Les uesefkeve ogeexOeve kees en yeele hemevo ve Leer~ heg$eceesn ceW DevOes
Oe=leje^ keer Yeer Fe Leer efke jepe Gmekes yess ogeexOeve kees efceues~
Oe=leje^ kes heg$e keewjJe heeC[JeeW mes peueves ueies Deewj GvnW lejn-lejn mes ke hengBeevee Meg
kej efoee~ GvneWves Yeerce kees penj efoee, uee#eeie=n kee efvecee&Ce kejekej GmeceW kegvleermeefnle
heeBeeW heeC[JeeW kees peueeves kee Gheee Yeer efkeee~ yewjYeeJe ye{lee ieee~ Devle ceW efheleecen Yeer<ce
kes mecePeeves hej keg jepe kes oes efnmmes efkees iees~ keewjJe nefmleveehegj ceW jepe kejles jns Deewj
heeC[JeeW kees Ske Deueie jepe os efoee ieee, pees FvemLe kes veece mes efJeKeele ngDee~ Fme
ekeej keg mecee leke Meeefvle jner~
keg Je<eeX yeeo og ogeexOeve kes Deecev$eCe hej eewmej (pegS kes Kesue) ceW kegefue Mekegefve ves
egefOeefj kees nje efoee, efpemekes heuemJehe heeC[JeeW
kee jepe efve ieee Deewj GvnW yeejn Je<e& kee JeveJeeme
Deewj Ske Je<e& kee De%eeleJeeme Yeesievee he[e~ meejer MeleX
hetjer kej JeveJeeme mes ueewves hej Yeer ueeueeer ogeexOeve
ves jepe Jeeheme kejves mes Fvekeej kej efoee~ heeC[JeeW
kes JeveJeeme kes oewjeve Jen elegjbefieCeer mesvee Fkeer kej
ceoevOe nes ieee Lee~
11

Deefvlece eeemensleg eesiesej eerke=<Ce Meeefvleotle kes he ceW cenejepee Oe=leje^ mes efceues,
uesefkeve ceoevOe ogeexOeve ves metF& keer veeWke yejeyej Yetefce Yeer osves mes Fvekeej kej efoee~ Devle
ceW eg ngDee~
eg ceW ogeexOeve meefnle meejs keewjJe ceejs iees Deewj heeC[JeeW keer efJepee ngF&~ heeC[JeeW ves
MejMeee hej uess efheleecen Yeer<ce mes DeeMeerJee&o ueskej Oece&-meeceepe keer mLeehevee keer~
yeeeW! Oe=leje^ DevOes Les efhej Yeer jLeeeueke mebpee kes ceeOece mes eg kee meeje efJeJejCe
megve jns Les~ cene|<e JesoJeeme eje eoe efoJeef mes meee meeje efJeJejCe megvee jns Les Deewj
yelee jns Les efke jepeved! Fme eg ceW heeC[JeeW keer ner efJepee nesieer; keeeWefke YeieJeeved eerke=<Ce
Gvekes meeLe nQ~ jepeved! peneB YeieJeeved nQ Deewj Devegjeieer Yee nw, JeneR hej Ssee&, efJepee Deewj
F&ejere efJeYetefle nw~
YeieJeeved eerke=<Ce ves ceneYeejle eg ceW Deheves efee meKee-efce$e-efMe<e Depeg&ve kes meejLeer
yevekej Gmes Ssee&, efJepee, efJeYetefle, meeceepe Deeefo meyekeg GheueyOe kejeee~
meb#eshe ceW ener ceneYeejle keer keLee nw, pees Yeejle kee eeceeefCeke Fefleneme nw~ Fmeer Ieefle
12

Ievee kes ceeOece mes Deewj Fmekes hee$eeW kees eleerke yeveekej YeieJeeved eerke=<Ce ves ieerlee%eeve
kee eeogYee&Je efkeee, GheosMe efoee~
ceneYeejle kee Ssefleneefmeke eg meebmeeefjke nw, peyeefke ieerlee kee eg DeeOeeeflceke
nw~ efpemeceW Ske ner ceveg<e kes Devle:kejCe ceW efmLele Deer Deewj yegjer eJe=efeeeW kee mebIe<e& nw
efpemekee efe$eCe ieerlee ceW efkeee ieee nw~
YeieJeeved peeveles Les efke Devle ceW Fme meebmeeefjke mebIe<e& ceW peerleves Jeeuee Yeer keg veneR
heeesiee, nleeMe Deewj efvejeMe jnsiee~ mebmeej pevce-ce=leg kes yeere kee he[eJe nw, veej nw~ Devle
ceW ceeveJe Keeueer neLe ner peelee nw~
Fmeefuees YeieJeeved eerke=<Ce ves Fme Ieefle Ievee kes veeekeeW kees eleerke yeveekej JeemleefJeke
eg (DeelceoMe&ve keer efJeefOe) kees mecePeeee nw~ Fme DeeOeeeflceke eg ceW efJepeeer ceveg<e Deheves
peeseflece&e DeelcemJehe (menpe mJehe) keer GheueefyOe eje meoe jnves Jeeuee peerJeve, meoe jnves
Jeeueer mece=ef, meoe jnves Jeeuee Oeece Deewj Meeefvle eehle kejlee nw~ pees meYeer kes efuees megueYe nw~
JeemleJe ceW Jen Ske peeseflece&e hejceelcee ner mele nw, Meeele nw, meveeleve nw~ Devlele:
eeueg Yee Gmeer ceW efmLeefle eehle kejlee nw~ Jen eens keneR Yeer pevcee nes, efkemeer Yeer keguekeyeeruee Je GheeefOe Jeeuee nes, ee Deewj mecehe&Ce kes meeLe ueie peeesiee, Jen YeieJeeved kes Jejodnmle
kes veeres euekej DeHevee menpe mJehe DeJeMe hee peeesiee~ JeemleJe ceW heeves kee ener efJeOeeve nw~
efee efJeeeefLe&ees!
Deye DeeheueesieeW kees ceneYeejle kes ceneveeeke YeieJeeved eerke=<Ce kes yeejs ceW peeveves keer
Glmegkelee nesieer~

hejceelcee, YeieJeeved, F, meodieg, eesiesej.....eerke=<Ce

YeieJeeved eerke=<Ce kees mecyeesefOele Ghejese meYeer GheeefOeeeB Ske ner nQ, efJeMes<eCe nQ, pees
meeOevee keer hetCe&lee hej F&ej-eeefhle keer efmLeefleeeB nQ~ eerke=<Ce Ske hetCe& eesieer Les~ yeeueheve
ceW ieg cenef<e& meevoerheefve peer keer MejCe, meeefVeOe, mesJee SJeb meeOevee eje meejer efJeeeDeeW ceW
heejbiele neskej eesiesej eerke=<Ce DeepeerJeve ceeveJe-keueeCe kejles jns~ eesiesej Jen neslee nw pees
hetCe&eesieer nes, ceneheg<e nes, meodieg nes Deewj Deheves Devegjeieer efMe<e ceW Fmekee mebeej kejves ceW
meceLe& nes~ Deehekeer DeieefCele ueerueeSB nQ, efpeveceW meyemes ecegKe nw Deehekes eercegKe mes emeeefjle
ieerlee%eeve~ Deeheves hetjer efJee ceeveJelee kees DeefJeveeMeer eesie ieerlee%eeve eoeve kej F&ejeeefhle
kes meeOeve kees peve-peve leke megueYe kejeee nw~
JeemleJe ceW eesiesej eerke=<Ce ves ceesnemle Depeg&ve kees DeefJeveeMeer eesie ieerlee eje eg
ceW eJe=e kej Meeele efJepee eoeve kejeeer Leer~ meebmeeefjke eg ceW lees efJepee-nej-efJepee
13

kee ece euelee jnlee nw, peyeefke ieerlee kes eg eje Meeele efJepee eehle nesleer nw efpemekes
heers nej veneR nw~
ieerlee Ske mechetCe& meeOeveelceke evLe nw, ieg-efMe<e mebJeeo nw~ meodieg nQ ceneheg<e
eesiesej eerke=<Ce Deewj efMe<e nw Ske Devegjeieer meeOeke Depeg&ve~ nce meyekeer Devegjeiehetefjle ueieve
ner Depeg&ve nw~
yeeeW, Oeeve oWies! hetjer ieerlee kee Ske Yeer Mueseke yeenjer ceejkee kee meceLe&ve veneR
kejlee~ ieerlee ceW JeefCe&le eg#es$e keesF& Yet#es$e (YetKeC[) veneR nw~
ieerlee Jeee eerke=<Ce ves mJeeb ner yeleeee nw efke Fob Mejerjb keewvlese #es$eefceleefYeOeereles~
keewvlese! en Mejerj ner Ske #es$e nw (he{W, eLeeLe& ieerlee, 13/1)~ en eg efkemeer Devegjeieer
meeOeke kes Devle:kejCe ceW ner euevesJeeueer Deer Deewj yegjer eJe=efeeeW kee mebIe<e&/eg nw~ Fmekee
heej heevee ner efJepee nw~
eesiesej eerke=<Ce ves ceneYeejle kes hee$eeW kee GoenjCe oskej, GvnW GsMe yeveekej ieerlee
kee GheosMe efoee nw~ efpemeceW Oece&#es$e Deewj keg#es$e, eke=efle SJeb heg<e, owJeer SJeb Deemegjer
mecheod, mepeeleere SJeb efJepeeleere eJe=efeeeW kes mebIe<e& kees Fme Ieefle Ievee kes hee$eeW kes he
ceW mecyeesefOele kejkes mecePeeee nw Deewj Devle:kejCe kes efJekeejeW leLee hejceelcee keer eeefhle kes
meeOeveeW kee efe$eCe efkeee nw~
ieerleese eg ceW efJepeeer meeOeke kees Meeele efJepee eehle nesleer nw~ meeOeke, DeeJeeieceve
(pevce-cejCe-pevce) kes ee mes cege neskej hejceelcee kes hejceOeece kees eehle neslee nw~
Fmekees mecePeves kes efuees Deheves iegpeve SJeb ceelee-efhelee mes hetW Deewj eLeeLe& ieerlee he{W~

14

meeO
eveiece nw~
oe ceW osKee peele

ueieYeie 5200 Je<eeX hetJe& eesiesej eerke=<Ce ves Deheves eercegKe mes DeefJeveeMeer
eesie (hegjeleve %eeve) kee GheosMe Devegjeieer efMe<e Depeg&ve kees ceeOece
yeveekej meYeer ceveg<eeW kees eoeve efkeee~ DeefJeveeMeer eesie DeLee&led Ssmeer
efJeee pees Depej-Decej hejceelcee mes eesie keje os, efceuee os, hejceelcee kees
OeejCe keje os~ ener Oece& keer Yeer heefjYee<ee nw~

Jes

Yep

eve
Jes

een

l ee n

SJe Hejceelcee

w, cet{ nw~

He

nw,

eje
YeieJeeve Jee efJ

eerceodYeieJeodieerlee

eeCe
efyevee pees Jeu

lelkeeueerve cene|<e JesoJeeme ves Fme F&ejere JeeCeer kees meJe&eLece mebkeefuele
kejkes eerceodYeieJeodieerlee Meee kee he eoeve efkeee~
Jej
W~

efee efJeeeefLe&ees! en eejeW Jeso Deewj Gheefve<eoeW kee meej nw~ FmeceW yeleees
iees efveoxMeeW kee heeueve kejkes Deehe Deheves peerJeve ceW meyekeg hee mekeles
nQ meJeexece efMe#ee, Deer DeepeerefJekee, megKe-Meeefvle, mece=ef, veece,
eMe Deewj hejceelcee kee hejceOeece, cees#e leke~ ener ieerlee kee oMe&ve
nw, eLeeLe& nw~ heeueve kejkes lees osKeW!

15

v ce
leHem
ee mes Fmeer pe

leer
mecHeefe nes pee
eefe

es M

e$eg e

efJeH

ee
e~

ceW p

esj

le

efJ
eer m
eJe&%e Heo Jees eeHle

eye ke=Hee kejles nQ

ev
DeefJ
eeM

eeve
p

fo
eeWkeej
meee
meoieg e

Deel
"
cee ner le nw, Je
me

ke
D

w~
eevee pee meJelee n

e
es efmeJeee JeesF& mel

Deu
SJe

u ee
nJ

eR nw~

m
ewj
eer M
ejCe, eOoe De

efJeeeefLe&ees! Deepe kes eeefuele meYeer ce]penye, hevLe SJeb meceoee

eerke=<Cekeeue ceW veneR Les~ Gvekes npeejeW Je<eeX heeeled efpeve ceneheg<eeW
ves Ske F&ej kees mele yeleeee, Jes meYeer ieerlee kes ner mevosMeJeenke
nQ~ mebmeej kes meYeer ceneheg<e Ske ner nQ~ Jewefokekeeue kes cenef<e&ieCe,
YeieJeeved eerjece SJeb eerke=<Ce, cenef<e& cetmee, cenelcee pejLege,
YeieJeeved ceneJeerj, ieewlece yeg, F&mee cemeern, cegncceo meenye,
DeeeMejeeee&, eesieer celmesvveeLe, mevle keyeerj,
ieesmJeeceer leguemeeroeme, iegveeveke, mJeeceer oeevevo
mejmJeleer , eer jeceke= <Ce hejcenb m e,
ven

F&
Ske

ej
k

vee~

le
SJe F&ej ner me

eeOe

cepo
e

nw~

De

ngj

e
peH
ele nw, Jee

J
Yeie

n er m

nw~

eel
Hejc
c ee

Q,
fce$e nes peeles n

mJeeceer efJeJeskeevevo Deewj mJeeceer eer hejceevevo peer Deeefo meYeer ceneheg<eeW ves ieerlee kes Ske
F&ejJeeo mevosMe kees ner Deheves-Deheves osMe-keeue keer Yee<eeDeeW ceW mecePeeee nw Deewj Gme F&ej
kees yee, hejceelcee, Deelcee, Dengjcepoe, iee@[, Kegoe Deeefo heee&eJeeeer veeceeW mes mecyeesefOele
efkeee nw~
mele keer ener eefleOJeefve eejeW Jeso, Gheefve<eod, jeceeeCe, DeJesmlee, pewve meeefnle, yeew
meeefnle ceneheefjefveyyeevemege, yeeFefyeue, kegjeve, eerjeceeefjleceeveme, keyeerjJeeCeer meeKeer,
ieg evLemeenye Fleeefo Oeee|ceke evLeeW ceW nw pees efke ieerlee kes ner efJemleej nQ, Fmeerefuees Yeejle
efJeeieg nw~

hetpeeer kes eercegKe keer JeeCeer

.....nceejer en mebmke=efle nw efke nce meYeer keeeeX kee eejcYe Je meceeheve
eYeg kee mcejCe kejles ngS kejles nQ~ Fmeefuees efee yeees! meesles-peeieles, Meewe
peeles, veneles, Keevee Keeles, heeveer heerles, G"les-yew"les, mketue peeles, he{lesefueKeles, Kesueles-ketoles, peerJeve kes nj cees[ hej Ske hejceelcee kee mcejCe
yevee jns lees meesves ceW megneiee nw~ neB! megyen-Meece hevn-yeerme efceve yew"kej
kes pehe kes efuees mecee DeJeMe oW~ meYeer yees, peJeeve, yet{s, eer-heg<e
efpemes Yeer ceeveJe-leve efceuee nw, meYeer kees kee pehe kejvee eeefnes~.....

mJeeceer eer De[ie[evevopeer cenejepe

16

eerceodYeieJeodieerlee keer eLeeJeled megyeesOe efnvoer JeeKee

~~ eLeeLe& ieerlee ~~
ceeveJecee$e kee Skecee$e Oece&Meee
efee efJeeeefLe&ees!
keeueevlej mes ieerlee kee DeeMee
efJeueghle nes euee Lee, Oetefceue nes ieee Lee
efpememes ieerlee kes veece hej leceece Oeee|ceke
Dee[cyej SJeb meeceeefpeke kegjerefleeeB hevehe
ieeer LeeR ee meeceeefpeke JeJemLee kes veece
hej mJeeLe&JeMe hevehee oer ieeer LeeR~ meceepe
ceW peeefle-heeBefle, JeCe&-JeJemLee, TBe-veere,
Oece&-DeOece& Je hevLeevlejCe keer efJeke=le
JeJemLee pe[ pecee egkeer Leer~ Fme Yeefcele
(mebMee) keeue ceW DeeueeskemlecYe kes he ceW eLeeLe& ieerlee kee ekeeMeve ngDee nw~ DeeFes
eLeeLe& ieerlee keer mebef#ehle peevekeejer ueer peee~
5200 Je<eeX kes uecyes Devlejeue kes yeeo mJeeceer eer De[ie[evevo peer cenejepe ves eerke=<Ce
kee efoJe mevosMe ieerlee pees efke mebmke=le ceW nw, Gmekee efnvoer ceW menpe, megyeesOe ele#eevegYetle
JeeKee eLeeLe& ieerlee kes he ceW efkeee nw~ F&ejere esjCee mes eer ieg hetefCe&cee, 24 pegueeF&
Je<e& 1983 ceW ekeeefMele eLeeLe& ieerlee DeeeJeefOe ceeveJecee$e kee efoMee-efveoxMeve kej jner nw~
YeieJeeved eerke=<Ce kes DeeMee kees eLee-DeLe& (peeW-kee-leeW) Jee kejves kes keejCe Fmekee
veece eLeeLe& ieerlee nw~ cenejepeeer ves eLeeLe& ieerlee emlegle kejkes mele kes veece hej hewueer
Deewj mele-meer eleerle nesvesJeeueer leceece kegjerefleeeW kee Meceve kejkes nce meYeer kees keueeCe
kee jemlee efoKeueeee nw~
keeuepeeer ke=efle eLeeLe& ieerlee Yeejle keer meYeer ecegKe Yee<eeDeeW efnvoer, ceje"er, hebpeeyeer,
iegpejeleer, Got&, mebmke=le, Gef[ee, yebieuee, leefceue, lesueiet, ceueeeuece, keVe[, Deemeeceer SJeb
efmevOeer Deewj efJeosMeer Yee<eeDeeW Debespeer, pece&ve, eWe, vesheeueer, mhesefveme, veeJexefpeeve, eeeveerpe,
Dejyeer, heejmeer, [e, Feefueeve SJeb meer Yee<eeDeeW ceW Yeer Devetefole SJeb GheueyOe nw~
17

eLeeLe& ieerlee kee DeYegoe yeermeJeeR Meleeyoer keer cenevelece jevee, Ievee SJeb GheueefyOe
nw~ Jen mecee Deye otj veneR nw peye eLeeLe& ieerleeheer De#ee JeJe=#e keer eBJe ceW mechetCe& efJee
keer ceeveJelee Meeefvle heeesieer~
ieerlee kees eLeeJeled mecePeves kes efuees, meebieesheebie peevekeejer kes efuees eLeeLe& ieerlee
kees leerve-eej yeej DeJeMe he{W~

Meeefvle:! Meeefvle:!! Meeefvle:!!!

18

eLeeLe& ieerlee kes eCeslee

meodieg mJeeceer eer De[ie[evevo peer cenejepe

eLeeLe& ieerlee kes eCeslee Ske

hejceelceef m Lele ceneheg <e nQ ~ Deehekeer
Mewef#eke GheeefOeeeB lees keesF& Yeer veneR nQ;
uesefkeve meodieg ke=hee mes hetCe&lJe eehle
kej ceeveJecee$e kes keueeCe ceW jle nQ
meJe&Yetleefnles jle:~ uesKeve kees Deehe
meeOevee-Yepeve ceW JeJeOeeve ceeveles jns
efkevleg eerceodYeieJeodieerlee Yee<e eLeeLe&
ieerlee kes eCeeve ceW F&ejere efveoxMeve ner
efveefcee yevee~

YeieJeeved ves Deehekees DevegYeJe ceW
yeleeee efke Deehekeer meejer Je=efeeeB Meevle
nes egkeer nQ, kesJeue Ske eser-meer Je=efe
Mes<e nw ieerlee-%eeve kes DeeMee kee eLeeJeled
hegvee&keeMeve! henues lees Deeheves Fme Je=efe
kees Yepeve mes keeves kee eeeme efkeee;
efkevleg YeieJeeved kes DeeosMeeW kee cete& mJehe
nw eLeeLe& ieerlee~

eLeeLe& ieerlee kes jeveekeeue ceW
Yee<e ceW peneB Yeer $egef nesleer, YeieJeeved Gmes
megOeej osles Les~ hetpeeer keer mJeevle:megKeee
en keeuepeeer ke=efle meJee&vle:megKeee nes
eueer nw~ en efmehe& Deeee&Jele& Yeejle ner
veneR, efJee kes ceeveJecee$e kes keueeCe ceW
jle nw, mebueive nw~

eLeeLe& ieerlee kes Deeueeske ceW Deehe
Yeer ekeeefMele neW!
19

ieerlee kes ecegKe efmeevle

efee efJeeeefLe&ees!
me=ef kes eejcYe mes emeeefjle DeefJeveeMeer eesie ieerlee mes efJee keer meYeer ceeveJe heeref{eeW ves
ueeYe G"eee nw~ meYeer kes efuees en jesMeveer keer ceerveej, Deeueeske-mlecYe jner nw~ DeeFes, Fmekes
Deeueeske ceW nce Yeer ekeeefMele neW~
ieerlee kes ecegKe efmeevle nQ
Ske hejceelcee ner mele nw (DeLee&led meeeF& nw), Meeele nw (DeLee&led Depej, Decej, DeefJeveeMeer

nw) Deewj meveeleve nw (DeLee&led meoe mes jne nw Deewj jnsiee)~

yeees! Gmeer Ske hejceelcee kees Deelcee, F&ej, yee, iee@[ ee Kegoe Yeer kenles nQ~ es meYeer
Gme Ske F&ej kees ner mecyeesefOele veece nQ, osMe-keeue Deewj Yee<ee kes Devegmeej Deueie-Deueie
veecekejCe nQ~

nce meye Gmeer Ske hejceelcee kes DebMe nQ, Gmekeer ner mebleeve nQ~

(ieerlee, 2/24)

(ieerlee, 15/7)

Dele: meYeer yeeeW kees peeefle-heeBefle, TBe-veere, ese-ye[e, Deceerj-iejerye Deewj efjefuepevecele kes YesoYeeJe kees Kelce kej osvee eeefnes Deewj meceevelee kes DeeOeej hej Deehemeer JeJenej
kejvee eeefnes~

Jen hejceelcee ee F&ej meYeer eeefCeeeW kes oe ceW efveJeeme kejlee nw~

(ieerlee, 18/61, 15/15)

Dele: oe ceW efmLele Gme Ske F&ej kes ner MejCe ceW peevee eeefnes Deewj mechetCe& YeeJeeW kes
meeLe Gmekee Oeeve-hetpeve-Yepeve kejvee eeefnes~ Ssmee veneR efke Deve osJeer-osJelee ceW Deheves
ee-YeeJe kees yeeB oW~ hetCe& ee Deewj mecehe&Ce kes meeLe Ske F&ej kees hetpevesJeeuee
meyekeg eehle kejlee nw, eneB leke efke F&ej kees Yeer~
(ieerlee, 18/62)

Ske yeele Deewj! Deehe pees Yeer meeseles nQ, Gmekes henues ner F&ej meyekeg peevelee nw; keeeWefke
Jen Deehekes oe ceW ner efmLele (efJejepeceeve) nw~ Dele: ncesMee MegYe meeseW~

F&ej kees Deveve Yeefe (Deve ve DeLee&led Ske F&ej kes DeueeJee efkemeer Deve osJeer-osJelee

keer Yeefe veneR) eje osKee pee mekelee nw, peevee pee mekelee nw Deewj Gmes eehle Yeer efkeee
pee mekelee nw~

(ieerlee, 11/54)

20

 pees Deve osJeer-osJeleeDeeW kees hetpeles nQ, Jes DeefJeJeskeer nQ~ Gvekee hetpeve efJeefOehetJe&ke veneR

nw, Fmeefuees ve nes peelee nw~

(ieerlee, 7/20, 9/23, 7/23)

lees yeees! hetpee keer efveele efJeefOe nw kee pehe, Ske hejceelcee kee mcejCe (Oeeve)

Deewj efkemeer mevle, ceneheg<e keer MejCe Deewj mesJee~ yeme Flevee ner nw Oeeve-hetpeve-Yepeve
keer efveOee&efjle efJeefOe~
(ieerlee, 8/13)

Ske hejceelcee kes Yepeve mes Deehekes meYeer keeceveeDeeW keer hetefle& nes peeesieer~

(ieerlee, 9/20)
efee yeees! ye[s Yeeie mes en ceeveJe-Mejerj efceuelee nw pees osJeleeDeeW kees Yeer ogue&Ye nw~ Fme

ceeveJe-leve keer meeLe&kelee nw Ske F&ej kes Yepeve eje meyekeg eehle kej uesvee....
F&ej kees Yeer~

(ieerlee, 9/33)

efJee kes meYeer ceveg<eeW kee Deewj Deehekee Yeer Oece&Meee ieerlee nw~

(ieerlee, 15/20)

me=ef kes DeejcYe mes emeeefjle Fme efoJe%eeve kees cene|<e JesoJeeme ves ueieYeie 5200 Je<e&
hetJe& mebkeefuele kejkes efveCe&e efoee efke ieerlee Oece&Meee nw~
ieerlee megieerlee kele&Jee efkecevew: MeeeefJemlejw:~

DeLee&led peye F&ejere ieeeve ieerlee Meee nw lees efhej Deve MeeeeW kes efJemleej ceW peeves
keer keee pejle nw? Dele: ceeveJecee$e kes Deeefo Oece&Meee ieerlee kee DevegmejCe kejW~

Ske YeieJeeved, ceneheg<e, meodieg, eesiesej (es meye Gme Ske hejceelcee kees ner mecyeesefOele

veece nQ) kes eefle hetCe& mecehe&Ce ner Oece& nw~

(ieerlee, 18/66)

Oecee&ejCe Gme eYeg kees heeves kes efuees ieerlee keer efveOee&efjle efJeefOe kee DeeejCe ner

Oecee&ejCe nw~

(ieerlee, 2/40)

Oece& keer eeefhle hetCe&eesieer, eesiesej, hejceelceefmLele meodieg keer MejCe, mesJee Deewj Gvekeer

ke=hee eje ner Oece& keer eeefhle mecYeJe nw~

(ieerlee, 4/34, 14/27)

efJemle=le peevekeejer kes efuees eLeeLe& ieerlee keer leerve-eej DeeJe=efe kejW, he{W~

21

~~ efJeeej efyevog ~~
efee yeees! ieerlee Ske mechetCe& meeOeveelceke
evLe nw~ hetjer ieerlee ieg-efMe<e mebJeeo nw~ FmeceW
Devegjeieer efMe<e Depeg&ve kes meYeer eMveeW kee Gej
eesiesej DeLee&led meodieg eerke=<Ce ves efoee nw~ Jes meYeer
eMve Deehekes Yeer nQ, meYeer DevegjeefieeeW kes nQ Deewj
nesves Yeer eeefnes; leYeer nce hejcemele keer Keespe kes
efuees esefjle neWies~ ieerlee ener yeleeleer nw~ ieerlee
kees eLeeJeled mejue he mes mecePeves kes efuees eLeeLe&
ieerlee kees DeJeMe he{W~

ieerlee%eeve emeejCe kes mecee efJee ceW keesF& Yeer ce]penye ee meceoee (efjefuepeve) veneR
Lee~ Jele&ceeve ceW eeefuele meYeer ce]penye-meceoee ieerlee kes npeejeW Je<e& yeeo eeueve
ceW Deees~ Dele: ieerlee ce]penye, meceoee Je YesoYeeJe mes cege %eeveevLe nw~

Jemlegle: ieerlee%eeve kees ner efJee kes meYeer ceneheg<eeW ves Deheves-Deheves osMe-keeue keer

Yee<ee ceW mecePeeee nw~ DeLee&led F&ej kenW ee iee@[, hejceelcee kenW ee Kegoe Fmeer lejn
heeveer kenW ee Jeej, peue kenW ee Deeye; keesF& Devlej veneR he[lee~ pees Devlej [eueles
nQ, ee lees Jes peeveles veneR ee Deheves mJeeLe&JeMe peevevee veneR eenles~ Gvekees mecePeeeW
Deewj en hegefmlekee Deewj eLeeLe& ieerlee he{ves kes efuees oW~

ieer l ee Ske meeJe& k eeef u eke (meYeer meceeeW ceW

Gheege), meeJe&ueewefkeke (meejs mebmeej ceW Jeehle)

Deewj meeJe&peveerve (meyekes efuees Gheege) ceeveJeMeee

nw~ hejceelcee kees OeejCe kejeleer nw Fmeefuees Oece&Meee
nw~
efee yeees! ieerlee kes DevegmejCe (heeueve) kes efuees

Deehekees ve lees efkemeer cele, meceoee ee efjefuepeve

kees es [ vee nw Deew j ve ef k emeer ceW eJes M e
uesvee nw (oeref#ele nesvee nw)~ en yeenjer Dee[cyejeW
SJeb kece&keeC[eW mes cege nw~
22

 ieerlee efkemeer efJeMes<e Jeefe, Jeie&, meceoee, osMe-keeue kee evLe veneR nw~ en eleske

osMe, meceoee Deewj meYeer eer-heg<e SJeb yeeeW kes efuees nw~

en meeOeve-evLe eLeeLe& ieerlee hetjs efJee kes nj Iej ceW Deewj nj Jeefe kes heeme nesvee

eeefnes~ Deehekes mketue, efJeeeuee, hegmlekeeuee Deewj mketue-yewie ceW Yeer nesvee eeefnes~

eLeeLe& ieerlee kee heeueve kejkes Deehe Deheves osMe ner veneR, efJee kees Yeer mecemeeefJenerve

kejWies~ efJeeMeeefvle Deewj JemegOewJe keggcyekeced kees meekeej kejWies~

Deehekee keueeCe nes! Deehe meheue neW!! Deehe eMemJeer neW!!

Ske F&ej keer DeejeOevee mes meYeer keeceveeDeeW keer hetefle& nesleer nw~

ieerlee ceW YeieJeeved eerke=<Ce kenles nQ

elege|JeOee Yepevles ceeb pevee: megke=efleveespeg&ve~
Deeleex efpe%eemegjLee&Leea %eeveer e Yejle<e&Ye~~ (ieerlee 7/16)

ns Yejlees Depeg&ve! cegPes eej ekeej kes Yeepeve Yepeles nQ Deele& pees
og:Keer nQ, DeLee&Leea pees meebmeeefjke heoeLeeX Je keeceveeDeeW keer hetefle& eenles nQ,
efpe%eemeg pees cegPes eLeeLe& he mes, meceelee mes peeveves keer FeJeeues nQ
Deewj %eeveer pees meeOevee kes heefjhekeJekeeue ceW cesjs ele#e oMe&ve Deewj cegPeceW
eJesMe keer efmLeefleJeeues nQ~ Fme ekeej eej ekeej ks Yepeve cegPekees Yepeles
nQ! ceQ GvnW meyekeg oslee ntB~
(ieerlee 7/16)

23

efJeeee|LeeeW kes kee&Je

efvecveefueefKele met$eeW kee heeueve kej Deehe Deheves peerJeve kes meYeer ue#eeW kees eehle kej
mekeles nQ~ heeueve kejkes lees osKeW!

- efveele efoveeee& eefleefove yeeecegntle& ceW eele: eej yepes DeJeMe G" peevee eeefnes~

G"kej efkemeer Ske F, hejceelcee ee meodieg (meYeer Ske nQ, heee&eJeeeer mecyeesOeve nw)
kee eehetJe&ke ome efceve leke Oeeve kejvee eeefnes~
Oeeve oe ceW ner Oeje peelee nw; keeeWefke hejceelcee JeneR efveJeeme kejlee nw~
F kes Oeeve kes yeeo hevn efceve leke Deesced kee pehe cegBn mes yeesuekej kejW~ eeme Devoj

peee lees Deesced, yeenj Deees (eeeme) lees Deesced~ Fme ekeej eeme-eeeme keer mJeeYeeefJeke
ieefle kes meeLe Deesced kee ueehetJe&ke OeejeJeener pehe kejW~ pehe kejles mecee eeme-eeeme
kes meeLe Deesced kes Gleej-e{eJe hej Oeeve jKeW~
jespe megyen ye[eW kees, ceelee-efhelee SJeb iegpeveeW kees meeoj eCeece kejW~ Iej kes ye[s-yet{eW

keer mesJee kejW Deewj meYeer keer Dee%ee kee heeueve kejW~ Fmemes Deehekeer Deeeg, efJeee, eMe
Deewj yeue ceW Je=ef nesieer~
eefleefove megyen ee Meece eLeeLe& ieerlee kes eej MueeskeeW kee DeLe&meefnle ueehetJe&ke,

memJej (ieeles ngS) hee" kejW~

efveeefcele he mes efJeeeuee peeeB~ he{eF& ceW hetje Oeeve oW Deewj mketue kee nesceJeke& jespe-

kee-jespe hetje kejW~

Gece mJeemLe SJeb meewJe kes efuees jespe Meejerefjke heefjece Deewj Kesueketo ceW Yeeie ueW

ee Jeeeece kejW~
jele ceW veew yepes leke mees peeeB, efpememes eele: eej yepes yeeecegntle& ceW G" mekeW~ meesves-

peeieves kes mecee kee efveeefcele heeueve kejW~ Fmekes Deehekes meejs keee& JeJeefmLele jnWies~
DeeJeMeke jele ceW meesves mes henues F kee Oeeve kejW Deewj ome efceve leke Deesced kee

pehe Ghejese efJeefOe mes kejles-kejles mees peeeB~

24

- eefle mehleen ieerlee kee Ske Mueeske keC"mLe (eeo) kej ueW~
Ske eLeeLe& ieerlee-DeYeeme-hegefmlekee yeveeeW Deewj GmeceW eefle mehleen leerve Mueeske neLe

mes efueKeW~
Fme meehleeefnke keee& kees Deheves ceelee-efhelee SJeb efJeeeuee ceW iegpeve kees efoKeeSB Deewj

keC"mLe Mueeske GvnW ieekej megveeSB~

efJeeeuee ceW, Iej ee he[esme ceW Deheves menhee"er Deewj efce$eeW kes meeLe Ske IeCs kee

eLeeLe& ieerlee%eeveieeser kee eefle mehleen Deeeespeve kejW~ Fme ieeser ceW eLeeLe& ieerlee
kee meecetefnke hee" kejW Deewj Gme hej Deehemeer heefjeee&
kej Deheves %eevekeesMe kees ye{eeW~ Fme keee&ece
ceW Deheves ieg peve SJeb Deef Y eYeeJekeeW kees Yeer
Deeceefv$ele kej Gvekee ceeie&oMe&ve SJeb
DeeMeerJee&o eehle kejW~

25

~~ eer meodiegosJeee vece: ~~

ieg-ceefncee

jece ke=<Ce mes kees ye[e, eflevnng lees ieg keerve~

leerve ueeske kes es Oeveer, ieg Dee%ee DeeOeerve~~

YeieJeeved eerjece, eerke=<Ce mes Yeer ye[e keesF& hetpeveere nw, Jes Yeer lees ceeveJe leveOeejer Les~ yeeueheve
ceW GvneWves Yeer ieg efJeeeefce$e, JeefMepeer leLee meeboerheefve cegefve kes MejCe ceW peekej meYeer ueewefkeke
SJeb heejueewefkeke efJeee eehle kej ceeveJe mes ceneceeveJe, heg<e mes ceneheg<e keer efmLeefle eehle keer~

Dele: yeees! meodieg keer MejCe, Gvekeer mesJee Deewj Gvekeer Dee%ee kee heeueve meYeer efJeeeDeeW
keer peveveer nw~ en Deehekees meeceLe&Jeeved, efJeeeJeeved Deewj ceneved yeveeleer nw~

Oevee ceelee efhelee Oevees, iees$eb Oeveb kegueesJe:~

Oevee e JemegOee osefJe e$e meeodiegYeelee~~

efpemekes Devoj iegYeefe nw Gmekeer ceelee Oeve nw, Gmekes efhelee Oeve nQ, Gmekee JebMe Oeve
nw, Gmekes JebMe ceW pevce uesvesJeeues Oeve nQ, mecee Oejleer ceelee Oeve nw~

efJee keer cenevelece mebmke=efle Yeejle keer

ieg-efMe<e hejcheje

26

~~ eer hejceelceves vece: ~~

ieewjJeMeeueer Fefleneme-evLe ceneYeejle

efee efJeeee|Leees!

cene|<e JesoJeeme eje mebkeefuele Fefleneme-evLe ceneYeejle Deeee&Jele& Yeejle kee
eeceeefCeke Fefleneme nw~ FmeceW me=ef kes DeejcYe mes ueskej ehej leke (Deepe mes 5200 Je<e& hetJe&
eerke=<Cekeeue leke) keer Yeejleere meYelee Deewj mebmke=efle kee efJeJejCe Debefkele nw~ ceeveJepeerJeve
kee Ssmee keesF& Yeer henuet veneR nw pees Fmemes Detlee nes~ Ssmee keg Yeer veneR pees ceneYeejle ceW ve
nes ueeskeveerefle, jepeveerefle, egveerefle, JeJenejveerefle, peerJeve-oMe&ve, DeOeelce Deewj Oece&~

27


Yeejleere $e+ef<e-cegefveeeW kee meleevJes<eCe (mele Skecee$e hejceelcee keer Keespe), meeOevee
Deewj F&ejeeefhle kee mechetCe& efJeJejCe ceneYeejle ceW GheueyOe nw~ ceneYeejle ceW JeefCe&le meYeer keLeeveke
Deewj IeveeSB mele nQ, nceejs hetJe&peeW kes keerefle&ceeve nQ~ nce meye GvneR hetJe&peeW keer mevleeve nQ~

cene|<e JesoJeeme eje Ske ueeKe MueeskeeW ceW mebkeefuele ceneYeejle kes "JeW DeOeee
Yeer<ceheJe& ceW JeefCe&le 700 Mueeskeere eerceodYeieJeodieerlee nceueesieeW kee Oece&Meee nw, efpemeceW
yeleeee ieee nw efke mele keee nw Deewj Gmes kewmes eehle kejW~ Fme ceneved %eeve ieerlee keer mebef#ehle
peevekeejer Fme hegefmlekee kes eejcYe ceW oer ieeer nw~ hetCe& peevekeejer ieerleeYee<e eLeeLe& ieerlee
ceW GheueyOe nw~

28


Fefleneme ceeveJe heeref{eeW kes megKe-og:Ke keer IeveeDeeW kee mebkeueve neslee nw, peyeefke
Oece& Devevle peerJeve, Meeele Meeefvle, hejceelcee kee hejceOeece eehle kejelee nw Deewj DeevesJeeueer
heeref{eeW kee ceeie&oMe&ke neslee nw~ peneB Oece& nw JeneR efJepee nw elees Oece&mlelees pee:~

ieerlee ceeveJecee$e kee eesieoMe&ve nw, hejceefhelee hejceelcee mes eesie DeLee&led efceueve
kejevesJeeueer efJeee nw~ YeieJeeved eerke=<Ce peeveles Les efke meebmeeefjke eg ceW peerlevesJeeueeW kees Yeer
Meeele efJepee veneR efceueleer, eens Jes eeJeleea mecee ner keeeW ve neW~ Fmeefuees GvneWves Deheves
Deveve meKee-efce$e-efMe<e Depeg&ve kees ceeOece yeveekej ieerlee kes GheosMe eje Meeele efJepee
kee %eeve ceeveJecee$e kees eoeve efkeee~

ceneYeejle kee eefme Ssefleneefmeke eg keg#es$e kes cewoeve ceW ngDee Lee~ ueieYeie : Dejye
ueesie Jeerjieefle kees eehle ngS~ efJepeeer mecee egefOeefj kees Meeefvle veneR eehle ngF&, GvneWves
jepehee meyekeg leeiekej efnceeuee keer jen heke[ ueer~ eg kes DeejcYe ceW eehle ieerlee kee
GheosMe Gvekes ceefmle<ke ceW ietBpe jne Lee, Jen Yepeve kejves efvekeue iees~

ogeexOeve kee Ske YeeF& egeglmeg eg DeejcYe nesves kes hetJe& ner heeC[Je-he#e ceW Dee iees Les~
cenejepee egefOeefj kees Jeveieceve kejles osKe yeesues Yewee! keneB pee jns nQ? eeJeleea meceeeW
kes Fme jlvepeefle eEmenemeve hej keewve yew"siee? cenejepee egefOeefj ves kene egeglmeg! Fme
hej let yew" Deewj osKe efke FmeceW efkelevee megKe nw~ DeeefKej mJepeveeW kee mebnej Fmeer kes efuees lees
ngDee~ egeglmeg ves kene Yewee! en cegPes keoeefhe veneR eeefnes~ leye cenejepee egefOeefj ves
kene heew$e hejeref#ele keneR Kesuelee nesiee, Gmemes kenvee, Jen yew"siee lees "erke DeveLee es[
Fmekeer efevlee~ Yeuee veej kes efuees keewve DeeBmet yenees! Jes ieerlee kes efveefo& Yepeve-heLe hej
eue he[s~

Fme ekeej ceneYeejle Deeee&Jele& Yeejle kes Fefleneme kes meeLe-meeLe Fmekes mebmke=efle kee
Yeer Meee nw Deewj Fmeer kes Ske DeOeee ceW mebkeefuele eerceodYeieJeodieerlee nceeje Oece&Meee nw~

29

ceneYeejle Je ieerlee kes efMe#eeeo esjke emebie

Deehe meYeer efJeeeefLe&eeW kes %eeveJe&ve kes efuees emlegle nw ceneYeejle Je ieerlee kes keg
efMe#eeeo esjke emebie~ es meYeer keLeeveke, Je=eevle Deewj evle hetpe iegosJe eer De[ie[evevo
peer cenejepe kes eJeeveeW mes mebkeefuele nQ, Deehekes eercegKe keer JeeCeer nQ~ Deehekes jeseke,
GheosMeelceke cegKeefjle JeeCeer ceW es meejs emebie peerJevle nes G"les nQ, cevees-ceefmle<ke ceW eueefe$e
keer lejn eueves ueieles nQ~ Gvekees MeyoMe: emlegle kejves kee eeeme efkeee ieee nw~ DeeMee nw,
es efMe#eeeo esjke emebie Deehe meYeer efJeeeefLe&eeW kes efMe#ee SJeb meeOevee ceW meneeke neWies~ Fvekee
DevegMeerueve kej Deehe Deheves peerJeve ceW megKe-Meeefvle, mJeemLe, mece=ef Deeefo meye keg eehle
kejWies~

30

esjke emebie 1
meheuelee kee met$e

Deehekee ue#e mhe nes Deewj Fmekes efuees meleled eelveMeerue jnW~

Skeee neskej, meye Deesj mes ef meceskej Skecee$e ue#e (Oese) hej Oeeve kesefvle
kejvesJeeuee ner meheue neslee nw~ Ske yeej Meeieg esCeeeee& ves Ske he#eer-ev$e (ke=ef$ece efeef[ee)
yeveeee Deewj Gmes Ske Je=#e hej uekee efoee~ GvneWves meYeer efMe<eeW mes Gmekeer DeeBKe kee efveMeevee
meeOeves kees kene~ ieg esCe eceMe: efMe<eeW kee Deeeve kejles, kegske eMve kej GvnW ueewe
osles~ egefOeefj mes Yeer GvneWves hete, keee efoKeeeer os jne nw~ GvneWves yeleeee, Jen efJeMeeue
Je=#e, Gmekeer MeeKeeSB, GmeceW yew"e he#eer Deewj Thej Devevle DeekeeMe! ieg esCe ves Gvemes Yeer
leerj jKe osves kees kene~ ogeexOeve mes Yeer ener hete, keee efoKeeeer oslee nw? Jen lecekekej
yeesuee, meye iegYeeF& efoKeeeer os jns nQ, Deehekees Yeer osKe jne ntB Deewj he#eer kees Yeer osKe jne
ntB, DeeosMe oW! Gmemes Yeer yeeCe jKe osves kees kene~

Devle ceW Depeg&ve keer yeejer Deeeer~ Gmemes Yeer iegosJe ves hete, keee efoKeeeer os jne nw?
peJeeye Lee, iegosJe! kesJeue DeeBKe~ DeeosMe efceuee, eueeDees yeeCe! meVe mes leerj DeeBKe
JesOelee efvekeue ieee~ emeVe Deeeee& ves Depeg&ve kees ieues ueiee efueee~ Ske efove ener e$e Depeg&ve
efJee kee Deefleere OevegOe&j ngDee~

Dele: efJeeeLeea kee ue#e mhe nesvee eeefnes Deewj Gmekeer eeefhle kes efuees meleled
eelveMeerue jnvee eeefnes~ Ssmes ueesie ner meheue nesles nQ~

31

esjke emebie 2
efMe#ee ceW esjCee Deewj ueieve kee cenJe
eefleYee eleske efJeeeLeea ceW nesleer nw~ efMe#eke Gvekes emeghle eefleYeeDeeW kees peeie=le kejles
nQ~ esjCee Deewj eeslmeenve eoeve kej mecYeeJeveeDeeW kes ej Keesue osles nQ~ Deheveer ueieve kes
Devegmeej ner efJeeeLeea Gmes enCe kejles nQ~ ieg esCeeeee& ves Ske-pewmeer ner efMe#ee meYeer efMe<eeW
kees oer Leer; efkevleg eJeerCe ngS Depeg&ve!

Je=eevle nw Yewee Yeerce kes meeLe yew"kej Depeg&ve jeef$ekeeueerve Yeespeve kej jns Les~ Dekemceeled
ekeeMe keer JeJemLee Yebie nes ieeer~ DeBOesje nes ieee~ Depeg&ve Ieyejees Deye ceQ Yeespeve kewmes
keBiee? efkevleg mJeYeeJeJeMe neLe G"e, eeme cegBn ceW euee ieee~ Jen yeesues, Yewee! efoKeeeer lees
veneR oslee, efhej Yeer cesje neLe meerOes cegBn ceW ner peelee nw~ Ssmee keeeW? Yeerce ves kene, DeYeeme
Depeg&ve! DeYeeme! Fmekee DeYeeme nes ieee nw; Fmeefuees Yeespeve "es{er ee veeke kee mheMe& ve
kej meerOes cegBn ceW peelee nw~

yeme! Depeg&ve kees esjCee efceue ieeer~ Jen efove kes Gpeeues ceW JeJe=#e kes he$eeW hej efveMeeve
yevee uesles Les Deewj DeOe&jeef$e kes Ieves DeBOesjs ceW Gve hej leerj eueeles Les~ Ske efove Oeveg<e keer
bkeej ieg esCe kes keeveeW ceW he[er~ GvneWves osKee, Depeg&ve DeOe&jeef$e kes Ieves DeBOesjs ceW Yeer meVe-meVe
mener ue#eJesOe kej jne nw~ ieg esCe DeJeeked! Depeg&ve! en efJeee lees nceves veneR efmeKeeeer~
Depeg&ve yeesues, iegosJe! efMe#ee lees Deeheves ner oer Leer~ neB, esjCee Yewee Yeerce kes Yeespeve-Jeelee& mes
efceueer~

ueeskeesefe nw nesvenej efyejJeeve kes nesle eerkeves heele DeLee&led YeefJe<e ceW GVeefle
kejvesJeeueeW kes ue#eCe henues mes ner oerKeves ueieles nQ~ Depeg&ve Ssmee ner efJeeeLeea Lee~ Jen efJee kee
ceneved OevegOe&j yevee Deewj ceneYeejle eg ceW efJepeeeer eehle keer~

Dele: meYeer efJeeeefLe&eeW kees Deheveer efMe#ee Deewj ue#eeeefhle nsleg ueieveMeerue nesvee eeefnes~
efMe#ee Je ue#eeeefhle ceW meneeke henuet esjCee Deewj evleeW kes eefle peeieke efJeeeLeea ner
meheue neslee nw~ efJee kes meYeer ceveeref<eeeW kee Yeer ener efveece Lee~

32

esjke emebie 3
ie=nkeee& (nesce Jeke&) kees oebiece kejles ngS hetje kejW
efJeeeefLe&eeW kees ie=nkeee& osves keer hejcheje eeeervekeeue mes ner jner nw~ Ske yeej Deeeee&
ves keewjJe-heeC[Je meYeer efJeeeefLe&eeW kees efMe#ee oer

1. pees Dehekeej kejlee nw, Gmekee Yeer Ghekeej kejvesJeeuee ceneved neslee nw~
2. efpemes kenves ceW Yee ueies, Gmes Yeer mee-mee ken osvesJeeuee ceneved neslee nw~
Deewj Dee%ee oer Fme hee" kees keue eeo kejkes Deevee~

otmejs efove iegpeer ves hete lees meyeves yelee efoee; efkevleg egefOeefj ves kene, iegosJe!
hee" eeo veneR ngDee~ ueieYeie meele efoveeW leke ener ece euelee jne~ iegpeer kees efkeefeled
eesOe Dee ieee~ GvneWves egefOeefj kees Ske [er ceej oer~

egefOeefj keg osj leke eghe jns, efhej yeesues, iegosJe! hee" eeo nes ieee~

henuee Dehekeej kejvesJeeues kee Yeer Ghekeej kejvesJeeuee ceneved neslee nw~ iegkegue kees
efveoxMe nw efke jepekegceejeW kees [er veneR ueieeeer peee DeveLee Jes yeg]peefoue Deewj keeej nes
mekeles nQ~ keoeefeled keesF& [er ueiee os lees Gmes ce=legoC[ efoee peee~ Deeheves cegPes [er ceejer,
efhej Yeer ceQves Deehekees #ecee kej efoee~

otmeje efpemes kenves ceW Yee ueies, Gmes Yeer mee-mee ken osvesJeeuee ceneved neslee nw~ cegPes
Yee nw efke eefo ceQ mee kenlee ntB lees Deehe cesjer efMe#ee ceW keewleer kej oWies, cesjs eefle Deehekee
Oeeve kece nes peeesiee, efhej Yeer ceQves mee-mee ken efoee~

iegpeer ves egefOeefj kees ieues ueieekej kene, yese! legce mees efJeeeLeea nes, Ske efove
DeJeMe ceneved yeveesies~

keesF& hee" j uesvee ner heee&hle veneR nw~ he{eF& Jen nw pees oebiece nes peee DeLee&led oe
ceW mLeeve hee peee Deewj DeeejCe ceW {ue peee~

33

esjke emebie 4
keeuheefveke Yetle-esle kee DeefmlelJe veneR, lees [j kewmee ?

Yetle Ske heefJe$e SJeb eewefieke Meyo nw~ Jeso, Gheefve<eod Deewj ieerlee kee Meyo nw~ Yetle ceeves
peerefJele eeCeer Deewj esle ceeves ce=le eeCeer~
ceneYeejle eg kes cegneves hej Ke[s ceesnemle Depeg&ve kees ieerlee kee GheosMe osles ngS YeieJeeved
eerke=<Ce kenles nQ

cecewJeebMees peerJeueeskes peerJeYetle: meveeleve:~

(ieerlee,15/7)

Depeg&ve! Fme osn, Mejerj ceW (efmLele) en peerJeelcee (peerJeYetle) cesje ner meveeleve DebMe nw~ DeLee&led
nce meye Gme hejceefhelee hejceelcee kes DebMe nQ, Gmekeer ner mevleeve nQ; Deewj Gleves ner heeJeve nQ
efpeleves heeJeve hejceelcee~

F&ej: meJe&Yetleeveeb sMespeg&ve efleefle~

(ieerlee, 18/61)

Depeg&ve! Jen F&ej meYeer Yetle-eeefCeeeW kes oe-osMe ceW efveJeeme kejlee nw~ DeLee&led Jen F&ej
meJe&Meefeceeve nw, keCe-keCe ceW Jeehle nw, peeseflece&e nw Deewj meYeer YetleeW (eeefCeeeW) kes oe
ceW efveJeeme kejlee nw~

YeieJeeved kees YetleveeLe Yeer kene peelee nw~ YeieJeeved meYeer eeefCeeeW (YetleeW) kes veeLe nQ,
mJeeceer nQ, eYeg nQ~

efee efJeeeefLe&ees! osKee Deeheves! efkelevee heeJeve Meyo nw Yetle~ keeueevlej ceW Fme heefJe$e
Meyo Yetle kees esle mes pees[ efoee ieee, esle eeefve pees cej egkes nQ, Gvemes pees[ efoee ieee efpememes
Ske Yee kee mJehe Ke[e nes ieee~ Fmekee cetue DeeMee ner Kees ieee~ Yetle-esle-efheMeee Deeefo
keeuheefveke veece eoeve kej Deewj Yee mes pees[kej ueesieeW eje Deheves peerves-Keeves keer JeJemLee
os oer ieeer~ {mebkeefuhele efJeeeefLe&ees! peveceeveme ceW Jeehle Fme kegjerefle SJeb DevOeefJeeeme kees
keoeefhe ve ceeveW, menhee"er efce$eeW kees Yeer peeieke kejW~

peye Yetle-esle kee DeefmlelJe ner veneR nw, lees Fvemes [j kewmee? DeefYeYeeJekeeW mes Dehes#ee nw
efke Fme keeuheefveke JeJemLee ceW ve efJeeeme kejW, ve keYeer yeeeW kees Yetle-esle Deeefo MeyoeW
mes [jeeW Deewj ve keYeer GvnW [jves oW~ keeeWefke es [j Gvekee DeepeerJeve heere kejles nQ, Gvekeer
eieefle ceW yeeOeke nQ~ yeeeW kees efveYeeake yeveeeW, YeeYeerle lees keoeefhe ve kejW~

efee yeees! keoeefeled Ssmee keg nw ee keesF& Deve [j-Yee nw lees Fmekes efuees eLeeLe&
ieerlee kees leerve-eej yeej he{ peeeB~ Ske hejceelcee ceW ee efmLej kejkes Gvekee mcejCe, Oeeve
kejW Deewj kee pehe kejW~ Deheves iegpeveeW kee Deeoj kejW~ Deehe ncesMee-ncesMee kes efuees efve[j,
DeYee nes peeeWies~

34

esjke emebie 5
Ske hejceelcee keer ner hetpee kejveer eeefnes

evle nw yeeueke Depeg&ve efheleecen Yeer<ce keer ieeso ceW uess Les~ Yeer<ce ves kene, Deepe
Mee-hetpee nesieer~ Depeg&ve ves hete, efheleecen! Mee keesF& YeieJeeved nw pees Gmekeer hetpee nesieer?
efheleecen ves kene, veneR heieues! hetpee lees YeieJeeved keer ner nesieer, Fme GsMe mes nesieer efke
YeieJeeved cegPes Mee-efJeee ceW eJeerCe kej oW~

en Yeejleere mebmke=efle nw~ Kesle keer pegleeF& mes henues efkemeeve Oejleer Deewj nue kees eCeece
kejlee nw~ keee& eejcYe kejves mes henues ueesnej Deheves DeewpeejeW kees neLe pees[lee nw~ mes" ueesie
yener-KeeleeW keer hetpee kejles nQ, cegbMeer ueesie keuece-oeJeele keer hetpee kejles nQ Deewj efJeeeLeea
Deheves hegmlekeeW kees neLe pees[les nQ~

Fve meyekee DeeMee nw efke Gme Ske hejceelcee kees meceefhe&le neskej nj keee& DeejcYe
kejvee~ peerJeve kes nj keee&-Jeeheej ceW Gve eYeg keer eeo yeveer jns, ener nceejer mebmke=efle nw~
me: ceeves Jen hejceelcee Deewj ke=efle ceeves Deehekes mechetCe& keee&~ Dele: meYeer ueesieeW kees Ske
hejceelcee ee F kee mcejCe kejles ngS meYeer keee& kee eejcYe Deewj meceeheve kejvee eeefnes~

35

esjke emebie 6
mJeeLe& Deewj Pet" kee heefjCeece

meYeer yeeeW SJeb efJeeeefLe&eeW kees yeeheve mes ner Deheves ceW meodiegCeeW kee efJekeeme kejvee
eeefnes~ Des DeeejCe keer veeRJe [eueveer eeefnes~ mJeeLe&, kehe, Pet", F&<ee&, DeefYeceeve Deeefo
ogieg&Ce DeepeerJeve og:Keoeeer nesles nQ~ Ske ceger eves kes kehe mes megoecee ves efpevoieer Yej kes efuees
Deeheoe ceesue ues ueer, peyeefke Jes Les YeieJeeved eerke=<Ce kes yeeuemeKee!

evle nw peye YeieJeeved eerke=<Ce Deheves Deepe yeuejece kes meeLe meeboerheefve $e+ef<e kes
Deeece (iegkegue) ceW iees lees megoecee veeceke Ske yeeeCe yeeueke (pees henues mes ner JeneB Lee)
ves Gvekee mJeeiele efkeee~ yeesuee, iegYeeFees! Deehekee mJeeiele nw~ Fme kegefee ceW ceQ jnlee
ntB, yeieue ceW ner Deehekee Deemeve leweej nw~ Jen peue ues Deeee, GvnW efheueeee Deewj yeleeee,
iegpeer ye[s oeeueg nQ~ iegkegue ceW Fleves e$e jnles nQ~ DeeheueesieeW mes efceuekej cegPes KegMeer
ngF&~ efkemeer ekeej keer keesF& DeeJeMekelee nes lees kenves ceW mebkeese cele kejvee, meerefveej pees
ntB~.... en Leer Gme mecee keer jweEieie DeLee&led heefjee eehle kejves keer efJeOee, cesue-peesue
ye{eves keer Mewueer~

36


eerke=<Ce ves kene, megoecee! Deepe mes legce nceejs efce$e ngS~ megoecee ves kene, veneR
meKes! neLe efceueekej hekekeer efce$elee cele kejes~ legce "njs jepekegceej Deewj ceQ iejerye yeeeCe!
efce$elee lees yejeyejJeeueeW ceW efveYeleer nw~ eerke=<Ce ves kene, megoecee! cew$eer kee neLe ceQves ye{eee
nw lees efveJee&n Yeer ceQ ner keBiee~ GvneWves neLe efceueeee, ieues efceues Deewj efce$e nes iees~

Ske yeej iegceelee ves pebieue mes uekeef[eeB ueeves eerke=<Ce kes meeLe megoecee kees Yespee~
mJeuheenej kes efuees oes ceger eves efoes efke Deeheme ceW yeeBkej Kee uesvee~ pebieue ceW eJesMe kes
meeLe ner cetmeueeOeej Je=ef nesves ueieer~ letheeveer nJee Deewj "C[ke kes efove! Ske Je=#e hej eerke=<Ce
Deewj otmejs hej megoecee ves Deeee efueee~ megoecee kees YetKe ueieer lees oes oevee cegBn ceW [eue efueee~
YetKe ceW Jen Flevee mJeeefo ueiee efke Dehevee efnmmee Kee iees~ YetKe Deewj peesj heke[ves ueieer lees
meesee, keg Deewj Kee uetB, keee eerke=<Ce ves eves efieve jKes nQ? Ske-Ske kejkes peye eves
kee Deefvlece oevee cegBn ceW [eue efueee, leye eerke=<Ce ves hete, megoecee! iegceelee ves eves efoes
Les~ megoecee ves kene, Yewee! ceQves lees oesveeW neLeeW mes hes[ heke[ jKee nw, ueielee nw eves keneR
efiej iees~ eerke=<Ce ves hete, es oeBle keeeW efkeefkee jns nes? megoecee yeesues, Yewee! ogye&ue
yeeeCe ntB, "C[ pees ueie jner nw~ eerke=<Ce ves kene, "erke nw megoecee! Deepe mes cesje Ske ceger
evee legcnejs Thej $e+Ce jne~ megoecee mecePe iees, en peevelee nw efke ceQ Kee ieee ntB~ iegpeer
ves megvee lees GvneWves heeeleehe kejles ngS kene, megoecee! legceves Deheves heeBJe ceW kegune[er ceej
ueer~ es lees YeieJeeved kes efJeMeg DebMemJehe nQ~ nceueesieeW kees ke=leeLe& kejves Deees nQ~ iegkegue
eJeeme kes efmehe& eewme" efoveeW ceW ner eerke=<Ce meejer efJeeeDeeW ceW heejbiele nes iees~

iegkegue mes efJeoe nesves kes yeeo eerke=<Ce nes iees eefjkeeOeerMe! Deewj megoecee nes iees
oefjeOeerMe! efoveYej efYe#ee ceeBieles efhej Yeer Meece kees Yejhes Yeespeve
veneR efceue heelee Lee~ yees Yeer DeeOee hes Keekej mees peeles Les~
megoecee keer Je=eJemLee Dee ieeer Deewj oMee Leer heer ogheer,
neLe ceW uekeger Deewj efIemeleer ie=nmLeer~ heefC[leeFve kes yeej-yeej
Deeen, Deheves yeeuemeKee eerke=<Ce mes Ske yeej lees efceue ueW!
Meeeo oefjlee otj nes peee~
megoecee eue he[s eefjkee keer Deesj! meeLe ceW Leer leerve ceger et[s
keer heesueer! eerke=<Ce efJeeesie ceW megoecee YetKes-heemes eueles-eueles
hengBe iees eefjkee~ ejheeue mes yeesues, Yewee! eerke=<Ce mes yelee oW
efke yeeuemeKee megoecee Deees nQ~ ejhee} ves Thej mes veeres leke
osKee, Jeen js yeeuemeKee! peekej yeleeee, YeieJeved! heer
ogheer Deewj neLe ceW uekeger efuees Ske ke=Mekeee yeeeCe ej hej
37

Ke[e nw~ kenlee nw efke yeeuemeKee eerke=<Ce mes efceuevee nw, veece megoecee nw~ megoecee!!....megveles
ner eerke=<Ce oew[ he[s~ keneR cegkeg efke ieee, keneR heerleecyej efieje, keneR yeeBmegjer lees keneR
nej! peekej ues iees megoecee kes ejCeeW ceW~ meKee megoecee kees ieeso ceW G"eee, ueekej Deheves
eEmenemeve hej yew"eee~ hejele kes heeveer Deewj esceeeg kes Oeej mes ejCeeW kees heKeej [euee~

hheveeW JeeveeW mes mepeer Leeue Dee ieeer~ yeeheve keer yeeleW kejles oesveeW efce$e ueies Skeotmejs kees efKeueeves, hejeefveeeB ueieer eBJej [gueeves~ Fme efce$e-efceueehe ceW hevn efove Ssmes yeerle
iees pewmes oes efove~ hevn efove ceW ner megoecee jesDeeB Pee[ efoes, mJemLe nes iees~ megoecee kees Dehevee
Iej eeo Deeves ueiee; efkevleg yeeuemeKee eerke=<Ce kes DevegjesOe hej hevn efove Deewj ke iees~

efJeoeF& keer yesuee Dee ieeer! YeJe jLe hej yew"ekej eeJeleea vejsMeeW keer lejn efce$e megoecee
kees veiej kee YeceCe kejeee~ uesefkeve JesMeYet<ee Jener jner heer ogheer Deewj neLe ceW uekeger~
efkeceCeermeefnle hejeefveeeB eBJej [guee jner LeeR, eerke=<Ce ejCe menuee jns Les~ eefjkee mes oes
keesme Deeies leke peekej eerke=<Ce ves yeeuemeKee megoecee kees MebKeOJeefve kes meeLe Ske cenejepee
keer lejn efJeoe efkeee~ jepeheefjJeej eefjkee ueew Deeee~

megoecee peye Dekesues he[s lees yengle Peuueees, megvenueer meeef[eeW kee Decyeej ueiee Lee!
eej mee[er Deheveer YeeYeer kees lees os oslee! cesjer ogheer leke veneR yeoueer! Oeve-mecheoe keer lees
yeele ner es[ oes! Fleves ceW Deheveer heesueer eeo Deeeer, osKee lees leerve ceger keer peien Ske
ceger et[e ner yeee Lee~ megoecee efeefvlele, uees! hee oes ceger Jees Yeer Kee ieee, YetKe ceW lees oes
ceger ner yengle cenJe jKeles nQ~ ueies YegveYegveeves es heefC[leeFve ner heers he[ ieeer....peeDees!
yeeuemeKee mes efceue DeeDees! oefjlee otj nes peeesieer... veneR lees ceQ keeeW peelee? ceQ lees yeeheve
mes ner peevelee Lee efke es efueee nw~

megoecee kee eeeefele hetje nes egkee Lee~ YegveYegveeles peye Jes Iej hengBes lees Iej ner ieeeye!
yeesues, eYeg! cesjer Peeshe[er keneB ieeer? ef Iegceeeer lees osKee efke Ske YeJe cenue "erke
Jewmee ner pewmee eefjkee ceW Lee~ megoecee nwjeve-hejsMeeve! efkemekee cenue nw, Fleveer peuoer kewmes
yeve ieee? uesefkeve cesjs yeeue-yees keneB iees? heefC[leeFve keneB nw? Fleves ceW Jee-DeeYet<eCeeW
mes ueoer, meesueneW e=bieej efkees heefC[leeFve PejesKes mes PeeBkeer~ megoecee osKeles jn iees~.... Jener
efkeceCeer peer kee Jee-e=bieej, Jener keewmlegYe ceefCe kee ieues ceW nej~ ne|<ele heefC[leeFve oew[eroew[er Deeeer, megoecee kees ieeso ceW G"eee, cenue ceW ues ieeer~ DeJeeked megoecee!....Jener eefjkee
pewmee YeJe cenue, Jewmee ner eEmenemeve~...Jewmes ner Petues ceW Pegueves ueies megoecee~ hheveeW ekeej
kes Jebpeve efceueves ueies~ eefjkeehegjer keer lejn megoeceehegjer yeme ieeer~ eefjkeehegjer lees meceg ceW
mecee ieeer, uesefkeve megoeceehegjer kes DeJeMes<e Deepe Yeer oMe&veere nQ~
38


iegkegue ceW efoes Jeeve megoecee! cew$eer kee neLe ceQves ye{eee nw lees efveJee&n Yeer ceQ ner
keBiee~ YeieJeeved eerke=<Ce ves GvnW meyekeg efoee Jewmee ner efoee pewmee eefjkee ceW Lee~
Fmeefuees nceW meleled meeJeOeeve jnvee eeefnes~ helee veneR nceejs ceOe keewve! YeieJeeved kee mJehe
efJejepeceeve nw~ Ssmee ve nes efke nce Yeer megoecee keer lejn Yetue ee ieueleer kej peeeB~

Dele: YeieJeeved peye Deheveeles nQ, ke=hee kejles nQ lees Deheveer YeieJeee ner os osles nQ~ pewmes
YeieJeeved, Jewmee ner Gvekee Deveve Yee! Fmeefuees YeieJeeved, F ee meodieg kes MejCe ceW peeeB
lees Deveve ee Deewj Yeefe kes meeLe~ ceve ceW mJeeLe&, ue, kehe, Pet", DeefYeceeve lees keoeefhe
ve nes~ YeieJeeved kee kenvee nw

efvece&ue ceve peve mees ceesefnb heeJee~

ceesefnb kehe ue ef ve YeeJee~~

~~ YeieJeevegJeee ~~
Deveveeefevleevlees ceeb es pevee: heeg&heemeles ~

les<eeb efveleeefYeegeeveeb eesie#esceb Jenecenced ~~

- ieerlee, 9/22
Deveve YeeJe mes cegPeceW efmLele Yeepeve cegPe hejceelcemJehe kee efvejvlej efevleve kejles nQ, heeg&heemeles
uesMecee$e Yeer $egef ve jKekej cegPes Gheemeles nQ ~ Gve efvele SkeerYeeJe mes mebege ngS heg<eeW kee eesie#esce ceQ mJeeb
Jenve kejlee ntB DeLee&led Gvekes eesie keer megj#ee keer meejer efpeccesoejer ceQ Deheves neLe ceW ueslee ntB~ Flevee nesves hej
Yeer ueesie Deve osJeleeDeeW kees Yepeles nQ ~

me=ef< kes eejcYe mes emeeefjle DeefJeveeMeereesie - ieerlee ner ceeveJecee$e kee Deeefo Oece&Meem$e nw ~
ieerlee - meceoee, cepenye Je YesoYeeJe cege Oece&Meem$e nw~ en DeeHekees mJeie&-veke& kes vo ceW ve

hebmeeles ngS F&ejoMe&ve Deewj F&ejlJe efke eeefHle kejeleer nw ~

eLeeLe& ieerlee - F&ejere esjCee mes Je<e& 1983 ceW eke eLeeLe& ieerlee 5200 Je<eeX yeeo eerke=<Ce kes

DeeMee kee eLeeJeled Hegvee&keeMeve nw; pees GvneR keer DevlemesjCee mes efueKeer ieeer nw ~

- mJeeceer eer De[ie[evevo cenejepe peer - eLeeLe& ieerlee kes eCeslee

eer hejcenbme mJeeceer De[ie[evevopeer Deeece ^m

29 S, eWe jes[, (ceeX keueye kes meeceves) eewheeer, cegcyeF& 400 007
heesve (022) 66555300 hewkeme (091-22) 23643109
F&-cesue contact@yatharthgeeta.com
JesyemeeF - www.yatharthgeeta.com