dr in. K. Fuzowski PGE Grnictwo i Energetyka Konwencjonalna S.A. mgr N.

Szubska Wodarczyk Katedra Ekonomii Rozwoju U

5.1 Przedsibiorstwo energetyczne i moliwoci jego proekologicznego rozwoju na drodze ku zrwnowaeniu

Wstp Po ukazaniu si raportu Brundtland w 1987 roku oraz po Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku obserwuje si ksztatowanie i rozpowszechnianie nowego podejcia do funkcjonowania gospodarki jako caoci adu spoecznego, przestrzennego, politycznego oraz kulturowego. W Polsce koncepcja zrwnowaonego rozwoju zostaa uwzgldniona w Konstytucji RP w 1997 roku. Co raz czciej zauwaa si owe pojcie w dokumentach strategicznych i programowych stanowicych wytyczne kierunku rozwoju. Upowszechnianie idei zrwnowaonego rozwoju nie zawsze generuje prawidowe dziaania wrd przedstawicieli ycia spoeczno gospodarczego. Zauwaa si naduywanie pojcia uwarunkowane tym, e bycie zrwnowaonym jest po prostu modne. Dodatkowo interpretujc zrwnowaony rozwj czsto jako synonim funkcjonuje ekorozwj. Natomiast naley przyj, e ekorozwj jest pojciem wszym skierowanym gwnie ku ochronie rodowiska naturalnego oraz ekologizacji trybu ycia spoeczestw. Ekorozwj jest czci zrwnowaonego rozwoju. Poniszy tekst stanowi prb nakrelenia cieki proekologicznego rozwoju przedsibiorstwa energetycznego jako jednego z etapw prowadzcego podmiot gospodarczy do adaptacji zaoe koncepcji zrwnowaonego rozwoju. Charakterystyka rynku przedsibiorstw energetycznych Pierwsze rozmowy o liberalizacji rynku energetycznego pojawiy si na pocztku lat 90 tych wraz z inicjacj przeksztacenia polskiej gospodarki centralnie planowanej w gospodark wolnorynkow. Liberalizacja rynku energetycznego obejmuje nastpujce reformy: korporatyzacj (komercjalizacj), prywatyzacj, deregulacj oraz wprowadzenie konkurencji. Uwarunkowaniami zmian w sektorze energetyki s przede wszystkim: postp technologiczny,

wzrost konkurencji, wzrost wiadomoci i wymaga konsumentw oraz globalizacja. Rozwj sieci informatycznych umoliwi atwo komunikacji oraz przyczyni si do spaszczenia wiata 1. Rynek energii rni si od innych rynkw nastpujcymi cechami: maa elastyczno cenowa popytu; widzialna rka rynku zapewniajca rwnowag; problem z magazynowaniem produktu; maa elastyczno produkcji; due moliwoci monopolizacji rynku wynikajce z jego specyfikacji 2. Jednym z podstawowych zaoe polityki energetycznej Unii Europejskiej jest poprawa konkurencyjnoci na rynku energii elektrycznej. Dlatego te powinno dy si do przeksztacenia rynku energetycznego w rynek o strukturze wolnorynkowej. Struktura taka jest moliwa do osignicia poprzez rozbicie monopolu wystpujcego zarwno po stronie wytwrcw jak i dystrybutorw energii elektrycznej. Jak mona zauway w tabeli nr 1 w wikszoci krajw Unii Europejskiej udzia trzech najwikszych podmiotw zarwno w sektorze produkcji energii elektrycznej jak i jej dystrybucji przekracza 70%. Fakt ten uwarunkowany jest konsolidacj przedsibiorstw energetycznych oraz wzajemnymi fuzjami oraz przejciami. W Polsce przed 2004 rokiem rynek ten by rozproszony. Nastpstwem byo powstanie czterech duych Grup Energetycznych (Enea, Energa, PGE, Tauron), ktre posiadaj znacznie wiksze zdolnoci inwestycyjne oraz konkurencyjne na europejskim rynku energetycznym.

M. Kwiatkowski, Proces formuowania strategii rozwoju firmy obrotu energi elektryczn, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006, s. 17 19. 2 A. Chochowski, F. Krawiec [red.], Zarzdzanie w energetyce. Koncepcje, zasoby, strategie, struktury, procesy i technologie energetyki odnawialnej, Difin, Warszawa 2008, s. 49, 50.
1

Tabela 1: Struktura wasnociowa mocy wytwrczych i usug dystrybucyjnych na rynku europejskim w latach 2000-2007

Kraj Austria Belgia Bugaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa otwa Luksemburg Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Sowacja Sowenia Szwecja W. Brytania Wgry Wochy

rdo: T. Motowidlak, Konsolidacja przedsibiorstw energetycznych na europejskim rynku energii elektrycznej, Energetyka 2008;

Wytwrcy energii elektrycznej Sprzedawcy energii elektrycznej % udzia w rynku trzech najwikszych podmiotw 2000 2004 2007 2000 2004 2007 68 54 53 46 40 50 97 95 95 100 94 61 55 100 100 100 100 100 100 77 76 76 95 99 75 40 74 32 98 95 99 95 93 54 40 55 40 33 98 96 93 96 96 95 100 97 99 100 100 100 79 74 62 94 85 80 64 69 71 80 83 83 97 93 93 97 99 98 98 92 89 100 100 95 95 94 0 79 96 100 . 34 72 62 40 14 45 63 47 48 85 76 72 90 98 98 . 90 86 88 100 19 90 87 96 77 82 77 45 82 52 50 50 44 39 39 37 59 58 66 66 67 51 100 79 65 67 93 93 91

Ciga konsolidacja, wzajemne fuzje i przejcia przedsibiorstw energetycznych doprowadziy do koncentracji na rynku wytwarzania. Natomiast postpujce dziaania w zakresie liberalizacji po stronie sprzedawcw energii elektrycznej uwarunkoway spadek poziomu koncentracji. Rezultat stanowi powstanie kilku konkurencyjnych rynkw europejskich (Niemcy, Polska, Austria, Holandia, Wielka Brytania, kraje skandynawskie) z koncentracj trzech najwikszych podmiotw sektora poniej 50%. Kolejnym wanym problem majcym wpyw na charakterystyk rynku elektroenergetycznego i jego denie do proekologicznego rozwoju jest lokalno. Lokalno rynkw wynika przede wszystkim z ograniczonej moliwoci przesyu energii elektrycznej, wynikajcej zarwno z niewystarczajcej liczby pocze midzysystemowych, jak i wysokich cen za przesy pomidzy pastwa czonkowskimi. Inne czynniki warunkujce lokalno to rozwj gospodarczy danego kraju, dostpno surowcw energetycznych oraz technologii produkcji energii. Struktura wytwarzania energii elektrycznej w poszczeglnych krajach Unii Europejskiej jest mocno zrnicowana (rys 1.). O ile kraje Europy Zachodniej

maj mocno zdywersyfikowane rda wytwarzania, o tyle kraje Europy rodkowej i Wschodniej swj potencja energetyczny maj oparty gwnie na paliwach kopalnych (wglu kamiennym i brunatnym). Doskonaym przykadem jest tutaj porwnanie ssiadujcych krajw Niemiec (Europa Zachodnia) z mocno zdywersyfikowana struktura wytwarzania energii elektrycznej i Polski (Europa rodkowo Wschodnia) opartej w 95% na wglu kamiennym i brunatnym.

Wgiel kamienny
100% 80% 60% 40% 20% 0%

Wgiel brunatny

Paliwo jdrowe

Gaz ziemny

Pozostae/OZE

Niemcy

Polska

UK

Francja

Hiszpania

UE

Rys 1. Struktura wytwarzania energii elektrycznej w wybranych krajach UE. rdo: Eurostat, ARE S.A.

Kolejnym problemem, ale i niezwykle istotnym sprzyjajcym proekologicznemu rozwojowi w sektorze elektroenergetyki jest konieczno zwikszania udziau produkcji energii z odnawialnych rde. Zgodnie z Dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z dnia 23 kwietnia 2009, w sprawie promowania energetyki odnawialnej, udzia OZE w oglnym zuyciu energii UE powinien ksztatowa si na poziomie 20% do 2020 roku. W 2020 roku Polska powinna zgodnie z ww. Dyrektyw osign co najmniej 15% energii ze rde odnawialnych w kocowym zuyciu energii brutto. W 2010 roku, zgodnie z rozporzdzeniem, poziom zuycia OZE w ogle powinien uksztatowa si na poziomie 10,4% ogu. Cel ten nie zosta osignity. Dlatego te dla spenienia dalszych wymogw Unii Europejskiej przyjto, e naley dy do spalania/wspspalania biomasy w elektrowniach. Tabela 2 przedstawia produkcj energii z OZE w latach 20062009. Wspspalanie biomasy/biogazu w elektrowniach zawodowych posiada najwikszy potencja. Dodatkowo obserwuje si bardzo intensywny rozwoju energetyki wiatrowej (z 306,2 MW mocy zainstalowanej w 2007 roku do 1054,7 MW w 2010 roku, co stanowi wzrost o ponad 340%). Ilo wyprodukowanej energii elektrycznej wzrosa z 520,3 GWh w 2007 roku do 1 643 GWh w 2010 roku. Stanowi to 12,5% cakowitej produkcji energii elektrycznej z OZE

w 2010 roku. Dlatego te intensywny wzrost nie tylko spalania/wspspalania biomasy w elektrowniach zawodowych, ale i przystosowanie maych lokalnych ciepowni do produkcji energii elektrycznej i ciepa w skojarzeniu w oparciu o OZE stanowi moe istotne dziaanie w kierunku proekologicznego rozwoju przedsibiorstw energetycznych.
Tabela 2: Produkcja energii z OZE w latach 2006 2009.

2006
Elektrownie zawodowe wspspalanie biomasy/biogazu wodne (przepywowe) Elektrownie przesyowe i niezalene biogazownie na biomas wodne wiatrowe Razem produkcja ze rde odnawialnych Udzia produkcji ze rde odnawialnych w zuyciu energii elektrycznej przez odbiorcw kocowych

2007
GWh

2008 4 555 2 685 1 8870 1 926 149 667 276 834 6 481 5,5%

2009 6 244 4 159 2 085 2 338 179 752 333 1 074 8 582 5,9%

2 948 1 155 1 793 1 266 95 670 248 252 4 213 3,7%

3 691 1 636 2 056 1 651 123 715 293 520 5 343 4,5%

rdo: opracowanie wasne na podstawie ARE S.A.

Istotnym moliwoci

aspektem

na

drodze nadwyki

proekologicznego finansowej w

rozwoju wdroenie

przedsibiorstwa proekologicznych

energetycznego jest zwikszanie przychodw i rentowno ekonomiczna, ktra stwarza zainwestowania przedsiwzi, dywersyfikacje mocy wytwrczej, ochron rodowiska oraz polepszenie warunkw pracy. Polskie Grupy Energetyczne pod wzgldem rentownoci ekonomicznej s konkurencyjne w porwnaniu z przedstawicielami zachodnich rynkw (tabele 3, 4). Natomiast porwnujc wydajno pracy i przerostu zatrudnienia wedug wskanika przychodw na jednego zatrudnionego, przedstawiciele rynku polskiego zajmuj dalsz pozycj (tabela 5).
Tabela 3: Podstawowe dane ekonomiczne w europejskich koncernach energetycznych i polskich grupach energetycznych w latach 2006-2008
Grupy energetyczne E.ON EDF GDF RWE Vattenfall PGE Tauron ENERGA ENEA Rybnik Przychody 2007 2008 mln euro 68 731 86 753 59 637 64 227 71 228 83 053 42 507 48 950 13 130 15 041 5 792 2 002 1 811 1 246 330 5 150 3 071 2 189 1 486 344 Dynamika % 126,22 107,70 116,60 115,16 114,55 88,91 153,38 120,86 119,22 104,17 Aktywa 2007 2008 mln euro 137 294 157 045 186 149 200 288 . . 83 420 93 430 30 917 40 752 11 327 3 484 2 197 270 11 798 3 533 2 200 2 773 318 Dynamika % 114,39 107,60 . 112,00 131,81 104,16 101,39 126,21 117,90 Kapita wasny 2007 2008 mln euro . . . . . . . . . . 7 355 3 445 1 155 1 866 174 7 544 3 452 1 242 2 428 191 Dynamika % . . . . . 102,57 100,20 107,56 130,13 109,48

rdo: opracowanie wasne na podstawie ARE S.A.

Tabela 4: Podstawowe dane ekonomiczne w europejskich koncernach energetycznych i polskich grupach energetycznych w latach 2006-2008 (cd.)
EBITDA Koncerny E.ON EDF GDF RWE Vattenfall PGE Tauron ENERGA ENEA Rybnik 2007 2008 mln euro 12450 13385 15210 14240 13886 12539 7902 8314 4188 4201 1185,75 35,3 1461,75 44,675 Dynamika % 107,51 93,62 110,74 105,21 100,31 123,28 126,56 EBIT 2007 mln euro 9208 9991 6520 2613 533,5 12,75 11,25 19,675 2008 9878 7911 6826 2724 815,5 12 78,25 29,5 25,8 Dynamika % 107,28 79,18 104,69 104,25 152,86 94,12 262,22 131,13 Zysk netto 2007 2008 mln euro 7724 1604 5618 3400 5754 6504 2659 2558 2605 2733 1192,75 63,5 107,75 18,7 667,5 108,75 50,75 23,825 Dynamika % 20,77 60,52 113,03 96,20 104,91 55,96 171,26 47,10 127,41

rdo: opracowanie wasne na podstawie ARE S.A.

Tabela 5: Efektywno wytwarzania na jednego zatrudnionego

Grupy energetyczne E.ON EDF GDF RWE Vattenfall PGE Tauron ENERGA ENEA Rybnik

Przychody/zatrudnienie 2007 2008 tys. euro / 1 zatrudnionego 783 927 376 399 375 415 670 743 468 458 121 74 148 151 303 111 111 177 147 327

rdo: opracowanie wasne na podstawie ARE S.A.

Z powyszej analizy wynika, e implementacja zasad proekologicznego rozwoju (biorc pod uwag charakter i stan struktury wytwrczej, zaostrzanie prawa energetycznego i rodowiskowego, a take coraz bardziej wiadome spoeczestwo) wydaje si koniecznoci. Aspekt ten jest niezbdny do moliwoci konkurowania polskich przedsibiorstw energetycznych na rynku europejskim. Proekologiczny rozwj przedsibiorstwa energetycznego Wzrost zainteresowania obszarem rodowiska naturalnego uwarunkowany jest popularyzacj ekonomii zrwnowaonego rozwoju. rodowisko jako jeden z trzech rwnolegych filarw koncepcji wpywa na popraw i utrzymanie w rwnowadze adu spoeczno gospodarczo. Zrwnowaony rozwj jest ostatnio pojciem bardzo popularnym, co nie zawsze wpywa korzystnie na prawidowe rozumienie oraz rozpowszechnianie idei. Naley pamita, i zrwnowaony rozwj to odpowiednia harmonizacja instrumentw ekonomicznych, rodowiskowych i spoecznych. Zrwnowaony rozwj to odpowiedzialno za przysze pokolenia oraz dziaania lokalne korzystnie wpywajce na ad globalny.

Zrwnowaony rozwj to czowiek mylcy i odpowiedzialnie gospodarujcy. Okrele koncepcji jest wiele. Niezbdna jest wiadomo, e odpowiedzialne dziaania w jednym obszarze przy pomijaniu pozostaych nie wpisuj si w zaoenia idei. Zrwnowaony rozwj wymaga wszechstronnego, interdyscyplinarnego oraz dugookresowego podejcia do kreacji przyszych zada spoeczno gospodarczych. Obecnie prowadzenie przedsibiorstwa z uwzgldnieniem ochrony rodowiska jest jednym z czynnikw umoliwiajcych wzrost konkurencyjnoci organizacji. Jeszcze w XX wieku sdzono, e restrykcyjne przepisy dotyczce ochrony rodowiska utrudni funkcjonowanie przedsibiorstw i przyczyni si do powstania kryzysu w danej gazi gospodarki poprzez wysokie odszkodowania za szkody rodowiskowe. Przedsibiorstwo dostosowujce si do nowych wymogw rodowiskowych, pod przymusem bd te z wasnej inicjatywy generuje wysze koszty produkcji, a przy tym zmniejsza swoj konkurencyjno. Dodatkowo trudnoci z wycen walorw rodowiskowych umacniaj zaoenia zwolennikw tego podejcia. Obecnie zauwaa si trend ekologizacji konsumpcji zwizany m.in. ze zmian gustw i mody, jak rwnie chci poprawy szeroko rozumianej jakoci ycia spoeczestw. Dlatego te, metoda wytwarzania produktw, ktre minimalizuj negatywny wpyw na rodowisko naturalne staa si instrumentem umoliwiajcym utrzymanie obecnych klientw i pozyskiwanie nowych. Co wicej, umoliwia zwikszenie opacalnoci produkcji. Inicjatorem podejcia o wzrocie konkurencyjnoci przedsibiorstwa za spraw odpowiednich, bardziej restrykcyjnych wymogw rodowiskowych by M. Porter. Produkcja generujca powstawanie duej iloci odpadw zwizana jest ze zym zagospodarowaniem dostpnych czynnikw produkcji, a w tym z nieefektywnym wykorzystaniem zasobw rodowiska naturalnego. Popularyzacja ekologii w zarzdzaniu przedsibiorstwem uwarunkowana jest rwnie przez tworzenie si nowego paradygmatu rozwoju, ktry nie jest ju tylko wielkoci o charakterze ilociowym, ale przede wszystkim posiada cechy jakociowo strukturalne. Zaangaowanie przedsibiorstwa w zakresie ochrony rodowiska moe wpyn korzystnie na funkcjonowanie organizacji poprzez popraw zarzdzania ryzykiem, rnicowanie produktu oraz obnienie kosztw. Zrnicowanie produktu to przede wszystkim nadanie cech jakociowych, ktrych nie posiadaj inne produkty na rynku. Uwzgldnia si tu przede wszystkim wpyw danego wyrobu na rodowisko w rnych etapach cyklu ycia. Zrnicowanie produktu moe wiza si z wysz cen rynkow, dlatego te przedsibiorstwo powinno znale klientw gotowych zapaci nieco wysz cen za towar mniej szkodliwy dla rodowiska, bd te znale odpowiednia luk rynkow. Dodatkowo

powinno uwzgldni moliwo pojawienia si schumpeterowskich naladowcw. Niezbdne jest posiadanie odpowiednich systemw i narzdzi zabezpieczajcych. Wiarygodno marki jako speniajcej wysokie wymogi ekologiczne stanowi instrument, ktry moe okaza si niezbdny w przypadku wystpienia spowolnienia gospodarczego. W celu budowy zaufania przedsibiorstwo skorzysta moe z dostpnych na rynku certyfikatw, norm rodowiskowych oraz ekoetykietowania. Kolejnym czynnikiem wpywajcym korzystnie na funkcjonowanie przedsibiorstwa w zakresie ochrony rodowiska jest zmniejszenie kosztw wytwarzania produktu finalnego poprzez redukcj iloci zuywanych zasobw naturalnych, emisji szkodliwych substancji do atmosfery, gleb i wd, uwzgldnienie w etapie projektowania materiaw wywierajcych mniejszy negatywny wpyw na rodowisko naturalne. Ostatnim z wymienionych czynnikw jest poprawa zarzdzania ryzykiem. W literaturze przedmiotu wyrnia si wiele rodzajw ryzyka. W przypadku analizy rodowiskowej wyrniamy ryzyko zwizane z moliwoci wystpienia negatywnego wpywu na zdrowie ludzkie bd rodowisko naturalne zwizane z prowadzon dziaalnoci organizacji. Kolejnym rodzajem jest ryzyko zwizane z moliwoci wystpienia nieprzewidzianego wycieku substancji lub te awaria urzdze wykorzystywanych przy produkcji. Ten rodzaj ryzyka moe powodowa powane konsekwencje, ktre przyczyni si do poniesienia odpowiedzialnoci finansowej przez przedsibiorstwo. Inny rodzaj ryzyka wystpujcy w tym obszarze to brak poczucia odpowiedzialnoci kadry zarzdzajcej przedsibiorstwem za rodowisko przyrodnicze 3. Zastosowanie odpowiednich systemw zarzadzania rodowiskowego przedsibiorstwem tj., ISO 14001 lub EMAS czy te uczestnictwo w programie Czystsza Produkcja moe ograniczy ryzyko rodowiskowe wynikajce z funkcjonowania organizacji w danych uwarunkowaniach ekonomicznych, spoecznych oraz przestrzennych. Istnieje wiele definicji ryzyka ekologicznego. Przykadowo ryzyko ekologiczne mona ograniczy tylko do nieprzewidzianych zdarze losowych tj.: klski ywioowe, awarie sprztu i technologii, wystpujcych na terenie dziaalnoci przedsibiorstwa. Tak zdefiniowane ryzyko ekologiczne nie uwzgldnia chociaby degradacji rodowiska naturalnego wynikajcej z cigej emisji zanieczyszcze do atmosfery, ktrych skutki widoczne s w dugim okresie. W literaturze przedmiotu napotyka si rwnie, i ryzyko rodowiskowe to prawdopodobiestwo wystpienia zdarzenia lub zdarze, ktre maj
R. Kudak, Ochrona rodowiska a konkurencyjno przedsibiorstw, [w:] J. Demianowicz, Ekonomia i rowisko. Czasopismo Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistw rodowiska i Zasobw Naturalnych, nr 2(38) 2010, Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, Biaystok 2010, s. 31 37.
3

negatywny wpyw na otoczenie. Takie definiowanie zjawiska nie uwzgldnia m.in. sposobu korzystania ze rodowiska, rda ryzyka, przyczyn i skutkw. Naley przyj, i ryzyko rodowiskowe sensu stricte to zakcenie rwnowagi rodowiskowej, nieodwracalne zmiany w walorach rodowiskowych, pogorszenie jakoci oraz klski ywioowe. Ryzyko sensu largo to wszelkie nastpstwa wynikajce z wystpienia ryzyka sensu stricte tj.: ryzyko zdrowotne, kulturowe, materialne i finansowe. Oczywicie taka klasyfikacja ryzyka ekologicznego jest jedn z wielu moliwych. Dodatkowo mona wyrni jeszcze klasyfikacj na ryzyko klsk ywioowych (elementarne) oraz ekologiczne ryzyko spoeczne (spowodowane dziaalnoci czowieka i spoeczestwa). Problematyka tego podziau polega na tym, i biorc pod uwag awari elektrowni jdrowej napotyka si trudnoci w odpowiednim nazewnictwie. Poniewa jest to ryzyko spoeczne wynikajce z dziaalnoci czowieka oraz take ryzyko klsk ywioowych ze wzgldu na specyfikacje cech 4. W celu denia do cigego rozwoju gospodarczego oraz wzrostu w przyszoci niezbdna jest realizacja zasad zrwnowaonej produkcji, jak rwnie porzucenie orientacji krtkookresowego, szybkiego zysku. Istnieje potrzeba edukacji oraz wykazania, e przyjcie tej metody jest opacalne w dugim okresie. Inwestycja poczyniona na rzecz prawidowo zaprojektowanego produktu/usugi z uwzgldnieniem bezpieczestwa pracy i nowych zielonych technologii umoliwia przetrwanie organizacji. Zrwnowaona produkcja wedug Lowell Center for Sustainable Production (University of Massachusetts Lowell) to wytwarzanie dbr i usug przy zastosowaniu odpowiednich technik i procesw, ktre uwzgldniaj: nieszkodliwo dla rodowiska naturalnego; oszczdno energii i surowcw naturalnych; racjonalno ekonomiczn; bezpieczestwo dla zdrowia konsumentw, spoeczestwa i pracownikw; kreatywny rozwj zasobw ludzkich. wynikw przedsibiorstwa. Zrwnowaenie produkcji przynosi

Spenienie powyszych warunkw umoliwia osignicie w krtkim i w dugim okresie satysfakcjonujcych pozytywne efekty dla pracownikw, konsumentw, spoeczestwa, rodowiska i organizacji. Zrwnowaona produkcja wymaga zaangaowania pracownikw w realizacj zaoe, aby zamierzone cele zostay osignite.
4

G. Borys, Ryzyko ekologiczne i jego systematyka na gruncie teorii ubezpieczeniowej, [w:] S. Czaja [red.], Instrumenty rynkowe w ochronie rodowiska, Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistw rodowiska i Zasobw Naturalnych, Oddzia Polski, Biblioteka Ekonomia i rodowisko nr 29, Katedra Ekonomii ekologicznej Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocawiu, Jugowice Wrocaw, Wrocaw 2002, s. 19 21.

Reasumujc zrwnowaona produkcja czy stabilno rodowiska naturalnego z rozwojem siy roboczej oraz dodatnich wynikw finansowych organizacji. Pojcie zrwnowaony dotychczas stanowi problem w definiowaniu uwarunkowany wieloaspektowoci zjawiska. Zrwnowaony rozwj, jak rwnie zrwnowaona produkcja to proces cigego udoskonalania, a nie okrelony puap moliwych do osignicia wynikw 5. Prowadzenie dziaalnoci przedsibiorstwa zgodnie z zasadami zrwnowaonej produkcji winno uwzgldnia nastpujce obszary: spoeczestwo, rodowisko, pracownicy, klienci. Niezbdne jest prowadzenie monitoringu w kadym z wymienionych obszarw, ktry potwierdzi bd wykae niezgodnoci z przyjtymi wczeniej zaoeniami. Zanim przedsibiorstwo zacznie prowadzi monitoring powinno ustali misj oraz poziom istotnoci wyej wymienionych obszarw, ktry bdzie rny w zalenoci od gazi gospodarki w jakiej funkcjonuje organizacja. Dla przedsibiorstwa energetycznego obszarem priorytetowym bdzie rodowisko naturalne, ktrego specyficzne zasoby naturalne bdce nonikami energii przeksztacane s w produkt finalny. Przykadowe wskaniki zrwnowaonej produkcji: ilo osb przyjtych na bezpatne lub patne praktyki w przedsibiorstwie, ktre wykazuj ch rozwoju i dalszej edukacji w tym kierunku; ilo osb odbywajcych sta posiadajcych status bezrobotnej w duszym okresie czasu lub znajdujcych si w grupie naraonych/wykluczonych spoecznie np.: 50+;
5

ilo dziaa dokonanych w ramach wolontariatu pracowniczego; prowadzenie dokumentacji z pomocy udzielonej NGOs; ilo skadanych i uwzgldnianych reklamacji; ilo wody zuytej do wytworzenia jednostki produktu; ilo emisji CO2, SO2, NOx do atmosfery na jednostk produktu lub w okrelonym przedziale czasu; ilo zanieczyszcze powstajcych w procesie produkcji; ilo odpadw powstaych przy produkcji; ilo surowca zuytego na jednostk wytworzonego produktu; ilo modernizacji technicznych i technologicznych w cigu piciu lat; ilo przebytych szkole pracowniczych;

T. J. Greiner, Indicators of Sustainable Production. A Case Study on Measuring Sustainability Production, Greiner Environmental for the Lowell Center for Sustainable Production, Spring 2001, s. 1 6.

ilo substancji szkodliwych dla zdrowia pracownikw uytych w procesie produkcji; procentowy wskanik rotacji pracownikw; ilo wypadkw osb zatrudnionych podczas pracy.

Proces przejcia przedsibiorstwa na ciek zrwnowaonej produkcji powinien zosta rozpoczty od oceny oddziaywania organizacji na rodowisko przyrodnicze. Naley dokona przegldu zgodnoci dziaalnoci przedsibiorstwa z wymogami prawnymi i innymi normami. Dodatkowo powinno si oceni oraz zidentyfikowa oddziaywania i sposoby agodzenia negatywnych wpyww. Oddziaywanie na rodowisko stanowi zdarzenie lub czyn, ktre bezporednio powoduje nieodwracalne zmiany w ekosystemie np.: pod wzgldem krajobrazu, fauny, flory. Oddziaywanie przedsibiorstwa na rodowisko naturalne wywouje skutki, ktrych oszacowanie jest bardzo powierzchowne i stanowi trudnoci w prawidowej wycenie. Dodatkowo naley pamita, i w miar wzrostu obcienia zdolnoci regeneracyjne ekosystemu zmniejszaj si. Skutkiem tego jest zmniejszenie iloci moliwych do wykonania usug rodowiskowych (np.: kurczenie si zasobw nieodnawialnych
6

sucych

do wytworzenia energii, ktrego skutkiem bdzie spadek produkcji energii) . Gospodark najbardziej emisyjn w 2008 roku posiadaa Estonia, Polska i Grecja. Zestawienie to uwidacznia konieczno wzrostu zaangaowania podmiotw gospodarczych, w tym przedsibiorstw energetycznych w rozwizania proekologiczne produkcji.

Rys 2. Emisyjno wybranych krajw E. rdo: K. mijewski, Wizja Ojcw Zaoycieli- czyli rzecz o zasadach UE, Nowa Energia nr4/2008.
6

B. Poskrobko, Oceny oddziaywania na rodowisko jako narzdzie wdraania zrwnowaonego rozwoju, [w:] B. Poskrobko [red.], Ekonomia zrwnowaonego rozwoju. Materiay do studiowania, Wysza Szkoa Ekonomiczna, Biaystok 2010, s. 157 160.

Tabela 6 stanowi wykaz emisji zanieczyszcze przedsibiorstw energetycznych w Polsce w 2008 roku.
Tabela 6: Emisje zanieczyszcze polskich przedsibiorstw energetycznych w 2008 roku.

2008 L.p. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 18 19 20 Nazwa Instalacji PGE Elektrownia Bechatw S.A. PGE Elektrownia Opole S.A. PGE Elektrownia Turw S.A. Elektrownia Kozienice S.A. Elektrownia Poaniec S.A. Elektrownia Rybnik S.A. Elektrownia Skawina S.A. Elektrownia "Stalowa Wola" S.A. PKE S.A. Elektrownia Jaworzno III PKE S.A. Elektrownia "Blachownia" PKE S.A. Elektrownia Jaworzno II PKE S.A. Elektrownia aziska PKE S.A. Elektrownia Halemba PKE S.A. Elektrownia- agisza PKE S.A. Elektrownia Siersza Zesp Elektrowni Dolna Odra S.A. Zesp Elektrowni Ostroka S.A. ZE PAK S.A. EC ELCHO Razem Py [Mg] 3 654 416 2 782 1 570 910 876 263,5 142,5 167 31 64 697 129 1 074 610 1 477 681 1 614,5 69,8 17 228 SO2 [Mg] 61 256 5 055 38 132 32 595 21 131,3 21 073 8 104 089 6 138,5 6 977 100 1 894 6 475 2 374 10 553 7 341 15 593,1 6 251 86 593,2 2 567,3 8 436 189 NOx [Mg] 40 876 12 103 11 913 21 824 9 265,1 15 806 3 404 317 2 416,9 8 914 662 1 052 7 626 588 4 775 2 831 12 625,4 5 076 9 794,2 785,8 3 573 251 CO2 [Mg] 30 862 790 6 891 000 10 004 452 5 132 835 8 121 792 1 670 678 1 213 293 5 635 994 327 068 905 772 4 860 191 345 769 2 352 368 2 501 893 6 875 440 3 225 402 7 072 196 1 239 836 99 238 769

rdo: opracowanie wasne na podstawie ARE S.A.

Jedny z moliwoci rozwoju proekologicznego przedsibiorstwa energetycznego jest program Czystszej Produkcji (Cleaner Production CP). W duszym okresie, program ten wraz z uwzgldnieniem aspektu spoecznego moe skutkowa przejciem organizacji na ciek zrwnowaonej produkcji i rozwoju. Zgodnie z UNEP Czystsza Produkcja jest strategi przedsibiorstw warunkujc ochron rodowiska poprzez cige doskonalenie zintegrowanego planu produkcji zmierzajcego do minimalizacji negatywnego wpywu na rodowisko naturalne. Jednym z zaoe CP jest zapobieganie powstawaniu zanieczyszczeniom, a nie usuwanie ich skutkw. Program ma na celu zmniejszenie ryzyka dla ludzi oraz rodowiska przyrodniczego. CP to przeciwstawienie si marnotrawstwu zasobw naturalnych i ludzkich. Wzrost zainteresowania ide CP w Polsce nastpi w 1989 roku podczas zrealizowania przez przedstawicieli UNEP w Warszawie regionalnego seminarium Przemys i rodowisko. Spotkanie zakoczyo si podpisaniem porozumienia polsko norweskiego inicjujcego polski program Czystszej Produkcji.

Filozofia koca rury odesza na rzecz filozofii u rda. CP jest procesem a nie jednorazowym osigniciem, ktry kieruje przedsibiorstwo do coraz to lepszych rozwiza proekologicznych. W myl koncepcji jest cigy proces poprawy cech jakociowych produktu przy minimalizacji negatywnych skutkw produkcji na rodowisko uwzgldniajc cay cykl ycia produktu. Analizujc przedsibiorstwo energetyczne, produkt tzn. energia, pozyskiwana przez ostatecznego uytkownika powinna spenia powysze wymogi. Przedsibiorstwo energetyczne chcce wej na ciek rozwoju proekologicznego winno od momentu pozyskania surowca energetycznego po sprzeda produktu realizowa cele CP. Ujcie to skierowane jest ku rozwojowi produktu zorientowanego na ekologi. Przedsibiorstwo energetyczne na etapie projektowania produktu finalnego winno skupi si na analizie wszystkich moliwych oddziaywaniach na rodowisko, ktre mog wystpi przy produkcji i sprzeday energii. Na etapie projektowania naley zwrci uwag na charakter surowcw potrzebnych do wytwarzania, w szczeglnoci winno dy si do maksymalizacji wykorzystania surowcw odnawialnych przy minimalizacji surowcw nieodnawialnych, zmniejszajc toksyczno, biodegradowalno, materiaochonno, energochonno oraz okrelajc charakter technologii. Etap ten wymaga analizy czynnikw na wejciu (input) w procesie produkcji poprzez rozwinite zaplecze naukowo badawcze. Kolejnym etapem jest pozyskiwanie surowcw, ktry obejmuje wydobycie, wytworzenie, uszlachetnianie, transport oraz magazynowanie. Tu istotne jest kierowanie si nastpujcymi zasadami: wydobywa tyle surowcw energetycznych ile potrzebujemy; eliminowa degradacj rodowiska; minimalizowa emisj zanieczyszcze; minimalizowa zuycie energii i wody; nie powodowa zmian w krajobrazie; dy do zachowania rwnowagi ekologicznej.

W fazie wytwarzania produktu finalnego energii naley uwzgldnia najlepsze, czyste technologie, oszczdno, zapobiega powstawaniu odpadw oraz recykling. W procesie dystrybucji energii winno si uwzgldnia najlepsze dostpne sieci przesyowe, odpowiedzialny marketing i reklam oraz bezpieczestwo odbiorcy. Potencjalni nabywcy energii powinni natomiast zuywa tyle ile potrzebuj. Etap ostatni zwizany jest z etapem spoywania produktu finalnego. W przypadku zuywania energii naley dy do oszczdzania w celu minimalizacji emisji zanieczyszcze do atmosfery. Analiza

przedsibiorstwa energetycznego wymaga indywidualistycznego podejcia ze wzgldu na specyfik wytwarzanego produktu. Z reguy analizuje si gwnie energochonno poszczeglnych wyrobw. Natomiast w tym przypadku to energia jest produktem finalnym. Realizacja zaoe Czystszej Produkcji w przypadku przedsibiorstwa energetycznego wymaga wiadomoci ekologicznej, cigego doskonalenia, wsppracy z jednostkami naukowymi oraz inwestycji umoliwiajcych modernizacj. Dodatkowo niezbdne jest take zwikszenie motywacji do zastosowa rozwiza proekologicznych. Cel ten moe przybliy zaangaowanie odpowiednich instytucji pastwa oraz cige udoskonalanie instrumentw prawnych 7. Koncepcja Czystszej Produkcji umoliwia obnienie kosztw wytwarzania poprzez minimalizacj wykorzystania czynnikw input oraz oszczdne gospodarowanie wszystkimi dostpnymi czynnikami produkcji. Okrelenie oszczdne gospodarowanie w tym przypadku nie uwzgldnia zmniejszenia wynagrodze pracownikw. Zakoczenie Powysza analiza wykazuje, i przed sektorem energetycznym jest jeszcze duga droga do spenienia zaoe zrwnowaonej produkcji. Naley dy do modernizacji sieci przesyowych, urzdze technicznych oraz metod wytwarzania energii. Dodatkowo rynek energii posiada cechy rynku monopolistycznego, dlatego te daleko mu do zrwnowaenia. Sektor energetyki moe powoli zacz dopasowywa si do nowego pojcia rozwoju zaczynajc od wdraania rozwiza proekologicznych. Natomiast niezbdne jest poczynienie inwestycji dotyczcych unowoczenienia urzdze w celu podniesienia efektywnoci produkcji energii. Odnawialne rda energii stanowi istotny element w kreacji rozwoju proekologicznego gospodarki tym bardziej, i Polska posiada potencja w zakresie produkcji biomasy. OZE nie rozwin si zadowalajco jeeli nie uwzgldnione zostan powysze warunki dotyczce modernizacji. Niezbdne jest take szerzenie edukacji i wiadomoci wrd przedstawicieli sektora energetyki poprzez wspprac z orodkami naukowymi. Bibliografia
Borys G., Ryzyko ekologiczne i jego systematyka na gruncie teorii ubezpieczeniowej, [w:] Czaja S. [red.], Instrumenty rynkowe w ochronie rodowiska, Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistw rodowiska i Zasobw H. Rouba, Czystsza Produkcja a zarzdzanie rodowiskiem, [w:] S. Czaja [red.] Ekologizacja zarzdzania firm zielone zarzdzanie, Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistw rodowiska i Zasobw Naturalnych, Odzia Polski, Biblioteka Ekonomia i rodowisko, nr 26, Katedra Ekonomii Ekologicznej Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocawiu, Wrocaw 2000, s. 66 71.
7

Naturalnych, Oddzia Polski, Biblioteka Ekonomia i rodowisko nr 29, Katedra Ekonomii ekologicznej Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocawiu, Jugowice Wrocaw, Wrocaw 2002; Chochowski A., Krawiec F. [red.], Zarzdzanie w energetyce. Koncepcje, zasoby, strategie, struktury, procesy i technologie energetyki odnawialnej, Difin, Warszawa 2008; Greiner T. J., Indicators of Sustainable Production. A Case Study on Measuring Sustainability Production, Greiner Environmental for the Lowell Center for Sustainable Production, Spring 2001; Kudak R., Ochrona rodowiska a konkurencyjno przedsibiorstw, [w:] Demianowicz J., Ekonomia i rodowisko. Czasopismo Europejskiego Stowarzyszenia Ekonomistw rodowiska i Zasobw Naturalnych, nr 2(38) 2010, Wydawnictwo Ekonomia i rodowisko, Biaystok 2010; Kwiatkowski M., Proces formuowania strategii rozwoju firmy obrotu energi elektryczn, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006; Motowidlak T., Konsolidacja przedsibiorstw energetycznych na europejskim rynku energii elektrycznej, Energetyka 2008; Rouba H., Czystsza Produkcja a zarzdzanie rodowiskiem, [w:] Czaja S. [red.] Ekologizacja zarzdzania firm zielone zarzdzanie, Europejskie Stowarzyszenie Ekonomistw rodowiska i Zasobw Naturalnych, Odzia Polski, Biblioteka Ekonomia i rodowisko, nr 26, Katedra Ekonomii Ekologicznej Akademii Ekonomicznej im. O. Langego we Wrocawiu, Wrocaw 2000; mijewski K., Wizja Ojcw Zaoycieli- czyli rzecz o zasadach UE, Nowa Energia nr4/2008;