W ywej tradycji piewu 1 - rozmowa z ks.

Bolesawem Bartkowskim
aciskie stwierdzenie "qui cantat - bis orat" znaczy: kto piewa - ten modli si podwjnie. Akt piewu od niepamitnych czasw zblia ludzi do Boga. Towarzyszy domowemu praktykowaniu wiary i ksztatowa pikno suby Boej w naszych wityniach. W kulturze muzycznej dzisiejszego kocioa zaczynaj dominowa nowe melodie , zarazem jednak fenomenem jest ywotno polskiego religijnego piewu ludowego. Dlatego chciaem prosi ksiedza profesora o przyblienie tego zjawiska, zadajc na wstpie podstawowe pytanie: co to jest religijny piew ludowy? Religijne piewy ludowe, pieni, piewane modlitwy, psalmy funkcjonoway od setek lat i funkcjonuj czciowo do dzi wrd ludu (lud to nie tylko mieszkacy wsi), suc wyaraaniu pobonoci czowieka, ekspresji jego relacji do nadprzyrodzonoci. Wierny nawet, kiedy piewa pieni religijne w domu, prywatnie, to nie traktowa tego jako rozrywk, a jako rodzaj modlitwy. Ludowe piewy religijne nie byy nigdy przedmiotem normowania przez jakiekolwiek przepisy kocielne, w przeciwiestwie do "pieww koscielnych", ktre wchodziy do rozmaitych zbiorw piewnikowych i byy wykonywane w ramach mszy w. czy rnych naboestw. Co wiadomo o genezie tych pieww? To zagadnienie bardzo skomplikowane. Repertuar, jaki udao nam si nagra od pocztku lat 70-tych (ponad 20 tys. nagra) na obszarze caej Polski, jest szalenie zrnicowany. Do atwo rozpozna melodie stosunkowo nowe XIX i XX-wieczne, poniewa charakteryzuj si pewnymi typowymi "ckliwymi" zwrotami i s mocno osadzone w tonalnoci dur-moll. Jest jednak wiele melodii, ktre maj cechy ewidentnie archaiczne i teraz: jak doj do tego, czy dana melodia pochodzi z wieku np. XV czy XVI? Czsto nie bya ona nigdzie notowana, nie bya wprowadzana do adnych zbiorw oficjalnych, a funkcjonowaa w ywej tradycji tzn. ludzie uczyli si jej od siebie nawzajem, przekazywali j sobie drog wycznie ustn. Taka melodia moga byc piewana przez par stuleci, zachowujc w miar wiernie swoje cechy pierwotne Do jakich wzorw nawizuj owe cechy pierwotne? Przez cae stulecia w liturgii piewany by chora gregoriaski. Oczywicie chora od pewnego momentu by piewem tak kunsztownym i wysublimowanym, e mogli go wykonywac tylko ci, ktrzy mieli do tego stosowne przygotowanie. Jest jednak faktem, e wierni uczestniczcy w liturgii suchali tego chorau w kociele, choby w tej postaci, e celebrans piewa po acinie prefacj czy Pater noster na melodi choraow. Brali udzia w pogrzebach czy innych obrzdach sakramentalnych z elementami piewu choraowego. Mieli wic wiele okazji, eby go sobie przyswoi. Badania, ktre prowadz, wskazuj, e wiele melodii religijnych, tych ludowych, ma swoj genez w chorale gregoriaskim, nawizuje do jego tonw i recytacji psalmowych. Wpywy te
1

pierwodruk tekstu ukaza si w "Brulionie" (nr 1/98)

w wielu przypadkach mona udowodni, s to oczywiste nawizania, dosowne cytaty, a jeeli nawet ich brak, to bezsprzecznie czuje si ducha chorau. IMPERATYW LOKALNY ywioowi wyobrani muzycznej ludu polskiego nie oparo si wiele oficjalnych, piewnikowych pieni kocielnych. S wrd nich takie, ktre przetrway jedynie w ludowych wersjach. Tak. Z bada moich i moich kolegw wynika, e mona mwi o ludowym take pieww kocielnych, tych, ktre zamieszczano w piewnikach na uytek liturgii. Jak Pan wie, w Polsce powszechne pieni kocielne, te wszystkim znane, jak np. wielkopostne Rozmylajmy dzi wierni chrzecijanie czy Wisi na krzyzu bywaj piewane nieco odmiennie w poszczeglnych regionach czy parafiach. Jak to si dzieje? Przecie wydawano piewniki z nutami, organici dbali o to, eby pieni te wykonywano zgodnie z norm piewnikow. A jednak nie! Wydaje mi si, e ludzie piewali je po prostu w harmonii z duchem wasnej kultury lokalnej. Jest jaki imperatyw, tkwicy w mieszkacach danego regionu czy nawet jednej wioski, w duchu ktrego muzykuj, piewajc piosenki wieckie i grajc na instrumentach. Oto ci sami ludzie przychodz do kocioa i piewaj pieni kocielne. W moim przekonaniu niemoliwe jest, aby wyzbyli si cakowicie swoich przyzwyczaje z zakresu wykonawstwa muzyki ludowej. W rezultacie pieni kocielne otrzymuj rne postaci wariantowe, co jest dla mnie jako badacza tych zjawisk fascynujce. Okazuje si, e dana spoeczno parafialna wcale nie musi piewa tak samo jak inne, e moe piewa po swojemu i to ma swj niezaprzeczalny urok. Niektrzy powiadaj, e jest to brak kultury muzycznej, brak wyrobienia itp., e gdybymy byli bardziej umuzykalnieni, to ten piew byby bardziej poprawny, ujednolicony. No dobrze, ale praktyka wskazuje na to, e jeli w parafii x nauczy si ludzi jakiego nowego piewu w sposb bardzo poprawny, to bd go wykonywa dzi, jutro, pojutrze prawidowo, a po miesicu okae si, e w tej melodii s ju pewne zmiany. Oni t melodi dostosowali do wasnego modelu piewania, modelu kultury, ktry jest w nich tak mocno zakodowany, e nie mog si go pozby. LOGOS TONALNY Jak dalece muzyka ludowa wiecka oddziaywaa na kocieln? S reminiscencje, wpywy czy te bezporednie zapoyczenia z ludowej muzyki wieckiej i mona niekiedy znale takie melodie pieni religijnych, ktre pierwotnie piewano z tekstem wieckim. W wielu pieniach religijnych, zwaszcza koldach i pastorakach, pojawia si rytmika o charakterze tanecznym. Z kolei najwicej podobiestw do wzorcw choraowych, jeli chodzi o muzyk wieck, wystpuje w pieniach obrzdowych. Gbiej rzecz ujmujc: chora gregoriaski i muzyka ludowa, a take ludowa pie religijna uksztatowane zostay przez ten sam tonalny logos. Historycznie nie byo tak, e ludzie mocno rozgraniczali sacrum od profanum. Te elementy zawsze si ze sob wizay i, jak przypuszczam, ludzi to nie dranio. Mona przytacza na to wiele dowodw, take z muzyki

profesjonalnej. W renesansie znana bya np. technika "parodiowania" (nie zwizana z popularnym znaczeniem tego sowa), polegajca na tym, e kompozytor wykorzystywa struktur wielogosow, funkcjonujca jako muzyka wiecka, do tworzenia utworw religijnych - std "missa parodia". Znamienne jest, e melodia pierwszego odcinka Bogurodzicy pokrywa si z melodi Litanii do Wszystkich witych z XII-wiecznego rkopisu z Grazu oraz z melodi piosenki pastourelle francuskiego truwera. WYMIAR CZASU piewanie w ogle, take pieni religijnych, byo wanym elementem ycia spoecznego. Miao ogromne znaczenie jako czynnik integrujcy wsplnot na poziomie wsi czy parafii. W tym te tkwi tajemnica jego ywotnoci. Ja spdziem dziecistwo na wsi. Pamitam, jak wiele byo jeszcze wtedy okazji do wsplnego piewania w kociele i w domu. W owych czasach, gdy kto szed do kocioa 7 kilometrw piechot, to nie po to, eby by 45 minut na mszy i wraca do domu. Szed na kilka godzin. Najpierw piewa raniec przed sum, potem odprawiaa si suma. Potem chop wychodzi na papierosa, pogada sobie z kolegami, odpocz troch i wchodzi znw do kocioa, bo byy piewane np. Gorzkie ale, a po nich jeszcze Droga krzyowa. Byo wiele zwyczajw i obrzdw zwizanych z wydarzeniami roku kocielnego. Zanika ju np. w wielu parafiach obrzd nocnej adoracji Grobu Paskiego w Wielki Pitek i Sobot. Pamitam, uczestniczyem kiedy w takiej adoracji w Zakowie Kocielnym koo owicza. piewano wtedy m.in. pie Witaj Matko uwielbiona , ktra to liczy 156 zwrotek! piewano j bardzo powoli, rozwlekle, a towarzyszyo temu miarowe uderzanie w rodzaj kota, ktry sta pod chrem. Wraenie byo niesamowite. Taka bya ekspresja pobonoci tych ludzi. Oni si po prostu w ten sposb modlili. Nigdzie im si nie pieszyo. To jest wanie ten wymiar czasu czowieka, ktry odnajduje sie w kociele, czasu powiconego cakowicie modlitwie. Tego, przyzna pan, zaczyna troch dzisiaj brakowa. Podobnie w kociele, jak i w domu. Mona za ks. Mioduszewskim powtrzy, e "niewiele jest dzisiaj pocieszajcych przykadw domowego naboestwa", zwaszcza takiego, ktremu towarzyszy piew. Ze zwyczajw domowych stosunkowo ywe s jeszcze tzw. puste noce piewanie przy zmarym m.in. w pn.-wsch. i wsch. Polsce, a take na lsku. Zauwayem przy tym rzecz ciekaw: kiedy pojawia si ksidz, ludzie zwykle przestaj piewa. Moe jest to typ kultury religijnej, ktry staraj si oni chroni przed ludmi z zewntrz, take przed duchowiestwem. To, e w grupie prowadzcych badania jest obecny ksidz, niekoniecznie wic uatwia kontakt z miejscowymi. Pewnie dlatego te nigdy nie udao nam si nagra lamentacji pogrzebowych. Na Biaostocczynie i na Kurpiach spotyka si jeszcze zwyczaj wydawania "boych obiadw" - przyj czasem niemal dla caej wioski, podczas ktrych, ludzie modl si za dusze zmarych ze swoich rodzin, piewaj odpowiednie pieni, jedzc w midzyczasie i popijajc. Interpretacja tego ceremoniau byaby bardzo interesujca, bo podejrzewam, e u jego podoa s elementy bardzo archaiczne, jeszcze pogaskie. Z DUCHA KULTURY

Co jest wedug ks. prof. w dawnych piewach takiego, czego nie ma w nowych? Dawne piewy maj przede wszystkim ten kapitalny walor, e s bardzo mocno osadzone w tym, co bym nazwa kontekstem kultury polskiej. Czsto mwi studentom, e napisanie melodii do tekstu przez kogo, kto opanowa sztuk komponowania, nie jest trudne. Ale napisanie takiej melodii, ktra wyrastaaby z ducha naszej kultury jest trudne szelenie. Dlatego nie dziwi mnie wcale, e nowe, dzisiejsze melodie wprowadzane do obiegu czasem troch na si, s raczej niechtnie przyjmowane przez og wiernych. One mog by bardzo zgrabnie napisane, lecz decyduje to, powtrz raz jeszcze, e nie nawizuj do polskiego idiomu kulturowego. PIE KONTRA SZLAGIER Z penym szacunkiem i podziwem odnosz si rwnie do tego repertuaru, ktry sysz w wykonaniu rnych grup modzieowych. Jeli piewaj te piosenki radonie, sprawia im to przyjemno i chwal tym sposobem Boga jest to co pozytywnego. Zarazem jednak trzeba wzi pod uwag, e ludzie w moim wieku, a nawet modsi, nie potrafi utosami si z tym, co si dzisiaj wprowadza. Z sentymentem i chtnie piewamy raczej repertuar starszy. auj wic, e pozbywamy si tych piknych, dawnych pieni, bardzo cennych, o wartociowych literacko i gbokich teologicznie tekstach. Czy spucizn, o ktrej ks. prof. mwi, a ktra jest wiadectwem dawnej kultury muzycznej Polski i Europy zarazem, mona jako chroni? Przede wszystkim nie warto wprowadza do kociow szlagierw. Z wysikiem i trudem uczy si ludzi przez wiele niedziel nowych pieni czy piosenek po to, eby ich wkrtce zaniecha. Jeli uczy ludzi w kociele, to dobrze zapisanej czy dobrze zachowanej melodii z dobrym tekstem, nawet starodawnym, a zapomnianym. Prosz zwrci uwag, e zasadniczy korpus pieni piewnikowych trwa przez cae dziesitki lat i wci jest piewany. Krtki ywot jest tym, co rni szlagier od melodii ludowych w ogle. W tym roku jest piewany, w nastpnym ju nieaktualny i zapomniany. Natomiast prawdziwa pie czy piosenka nawet ma to do siebie, e chtnie si do niej wraca. Powinnimy broni si w kociele przed jakimikolwiek szlagierami. Dziekuj bardzo za rozmow. rozmawia Remigiusz Mazur-Hanaj Lublin 1997
ks . B ol es aw B ar tk ows k i - wyb i tn y h ymn ol og , p rof es o r w I ns tytu c i e Mu z yk ol og i i K o c i e l n ej K UL , p ror ek to r te j u c ze l n i ; z ma r w 199 8 r. ; j eg o p i on i e rs k i e bad an i a doty c z c e l ud owy ch p i eww re l i g i jn ych w Po l s c e k on tyn uu je d r. An ton i Z o a