Improwizacja w kanonie - o tacu ludowym, komunizmie i wolnoci rozmowa z kosem Engelmayerem

Co sprawio, e pod koniec lat szedziesitych na Wgrzech modzi ludzie zwrcili si tak zdecydowanie w stron wasnej kultury ludowej? Byo to zjawisko z jednej strony kulturowe z drugiej polityczne. Mianowicie po 1956 roku krgosup narodu wgierskiego zosta przetrcony, a wszelkie objawy patriotyzmu i przywizania do tradycji byy okrelane jako przejawy nacjonalizmu. Po 1956 roku przyjedalimy do Polski rozczarowani socjalizmem, a take rozczarowani do Zachodu, ktry wtedy, mwic wprost, nas po chamsku zdradzi. W Polsce widzielimy t "polsk drog do socjalizmu" - prywatne gospodarstwa rolne, koci, pami o bohaterach AK... Poza tym Polska bya dla nas, na pocztku lat 60-tych, oknem na wiat - malarstwo abstrakcyjne, kluby studenckie, Warszawska Jesie, etc. (Bartok by czciej grany w filharmonii warszawskiej ni w Budapeszcie). Do Polski przyjeday tysice modych Wgrw. Nawiasem mwic inteligencja polska tego zjawiska niestety nie zauwaya i nie wykorzystaa. Po 1968 roku modzi Wgrzy, gwnie studenci i uczniowie, zaczli jedzi do Rumunii. Odwrcono si od Polski w stron Siedmiogrodu, gdzie odkryto ywy jeszcze folklor wgierski, ktry na terenie Wgier ju nie istnia. Ponownie pasj wielu modych Wgrw sta si Siedmiogrd, ktry by ostoj myli niepodlegociowej w czasach niewoli tureckiej i za panowania Habsburgw, da take pocztek narodowemu stylowi wgierskiemu w XIX w. Odegra wic podobn rol jak Podhale w okresie Modej Polski. Czy wyobraacie sobie Pastwo sobie Najjaniejsz Rzeczpospolit bez Podhala? Skierowanie si w stron Siedmiogrodu - i to chciabym podkreli - nie miao jednak nic wsplnego z nacjonalizmem, byo wiadectwem patriotyzmu i nie by to patriotyzm skierowany przeciwko komukolwiek. Byo to rwnie podjcie na nowo wielkiego dziea Bartka i Kodly'a z pocztku wieku. Co si przez ten czas dziao z recepcj kultury ludowej? Bartk i Kod(ly odkryli, e najbardziej archaiczne pozostaoci muzycznego jzyka ojczystego Wgrw pochodz sprzed tysicy lat, kiedy Prawgrzy yli jeszcze na stokach Uralu z ludami ugrofiskimi i turecko-bugarskimi. Dorobek naukowy i twrczy Bartka i Kodaly'a trudno przeceni, wspomn tylko, e zawdziczamy im pierwsze archiwa zbiorw muzycznych i model edukacji opracowany w oparciu o muzyk ludow (Kodaly), ktry i dzisiaj wykorzystywany jest w praktyce pedagogicznej, nie tylko na Wgrzech. Znamienne jest, e w czasie tej mozolnej pracy Bartk doszed do wniosku, e "...wszystkie nasze melodie ludowe odznaczaj si najwysz artystyczn doskonaoci. Uwaam je za takie same arcydziea jakimi w wiecie wikszych form s fuga Bacha czy sonata Mozarta". W latach trzydziestych atakowano Bartka i Kodaly'a z pozycji nacjonalistycznych i pseudopatriotycznych - prbowano wtedy zacierajc rnice regionalne stworzy "oglnonarodowy styl". Po 1950 roku z kolei komunici wprowadzili tzw. "ludowo". Ja jako czternastolatek musiaem z kadej okazji, czy to byy wybory czy wito rewolucji, piewa jakie "ludowe" pieni (w tym jedn polsk) i taczy "ludowe" tace. To by po prostu obd - stuprocentowa kolektywizacja i "ludowo" narzucana z

bolszewick przemoc. Organizowano setki i tysice zespow ludowych, ktre taczyy jak na komend, a o ich powstawaniu prasa donosia jak o wynikach wspzawodnictwa pracy. Chodzio wycznie o cele polityczne. Oznaczao to wszystko absolutny odwrt od tradycyjnych wartoci. Efekt by oczywicie taki, e spoeczestwo odwrcio si ze wstrtem od folkloru, ludzie zaczli si wstydzi i wyrzeka wiejskiego pochodzenia. Muzyka ludowa przetrwaa jedynie w szkoach, gdzie stanowia podstaw nauczania piewu, ale bdc przedmiotem obowizkowym nie pobudzaa zainteresowa modziey. W tym okresie krlowaa ju muzyka beatowa. No wanie... Co takiego w okresie szczytowego powodzenia beat generation odkryli modzi Wgrzy w Siedmiogrodzie? Podrujc po Siedmiogrodzie trafili do Szek, gdzie istnia dom taca, w ktrym zabawa odbywaa si wedug dawnego porzdku. Zabaw otwieray zawsze tace starsze, przewanie mskie, potem przychodzia pora na nowsze - szybkie i wolne czardasze oraz polki w okrelonej kolejnoci. Okazao si, e we wszystkich formach w jakich wyraa si kultura tradycyjna (wanie w tacu jak i np. w stroju), zawarty jest cile okrelony porzdek, w ramach ktrego jednak kady moe wyy si w indywidualny sposb. Chodzi o improwizacj... ...w kanonie? Tak. Po powrocie do Budapesztu, ci chopcy, tancerze, etnografowie, prbowali ten rodzaj taczenia wprowadza do zespow typu "Mazowsze", okazao si to niemoliwe. Zaczto wic zakada domy taca, w ktrych prbowano taczy i gra (bez wzmacniaczy, co byo prawdziw rewolucj) w sposb autentyczny i zindywidualizowany. Nawet kiedy taczono pewn ogln choreografi, to kady w zespole taczy inaczej, wedug swoich upodoba, uzdolnie i w zwizku z wasnym yciem, z tym, e kocha t a nie inn dziewczyn. W zespoach oficjalnych ilo figur tanecznych bya ograniczona do dwudziestu, trzydziestu, w tradycyjnych czardaszach takich figur mona byo naliczy kilkaset. W ruchu domw taca modzie szukaa swojej tosamoci, nie tylko poznajc tace i muzyk ale take ludow literatur, rzemioso itp. Pocztki ruchu domu taca wyglday czasem anegdotycznie: Ferenc Seb( (zaoyciel pierwszej kapeli domu taca) zobaczy po raz pierwszy lir korbow - kiedy bardzo popularny instrument na Wgrzech - na festiwalu folklorystycznym we Francji w rkach belgijskiego artysty. Zapytany Belg powiedzia, e instrument ten wykona dla niego... sdziwy, wgierski chop, ostatni yjcy na Wgrzech mistrz liry korbowej. Seb( zamwi instrument i nauczy si gra od starca. Jak wie wgierska zareagowaa na modych ludzi z miasta zainteresowanych tymi tradycjami, ktrych kazano si przez tyle lat wypiera? Podam taki przykad. Razem z zespoem Seb( pojechalimy do maej wioski, gdzie dyrektor orodka kultury uwaa, e teraz ma sens granie big-beatu a nie muzyki ludowej. Zesp Seb( zacz jednak koncert, zesza si caa wioska. Mija p godziny, godzina, dwie, sala jest pasywna, wtedy para tancerzy z domu taca prbuje pokaza jeden z tacw, w tym momencie wstaje staruszek, odpycha modego tancerza od dziewczyny i mwi - synu, to nie tak - i zaczyna z ni taczy. Ci starzy wieniacy, Matko Boska, jak oni tacz!!! W tym momencie, jak tama zerwana, wszyscy rzucaj si do taca,

przychodz miejscowi muzykanci.... Czego takiego nie przeyem - bya to po prostu orgia, ktra trwaa przez 24 godziny. To byo niesamowite, do ludzi, ktrzy wstydz si swoich korzeni, bo nie miejskie, przyjedaj modzi muzycy z Budapesztu i prbuj gra tak, jak u nich kiedy, i nagle wioska wraca do siebie! Takie historie zdarzay si zreszt czciej, mona powiedzie, e folklor wraca na wgiersk wie przez Budapeszt. Trzeba jednak dostrzec i drug stron caego zjawiska. Dla chopw, ktrzy przyjedali z Siedmiogrodu do domw taca bya to sytuacja schizofreniczna, zwaszcza na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, kiedy to reim Ceau(escu prowadzi zakrojon na szerok skal akcj represjonowania Wgrw. Przyjeda wtedy taki Wgier, przemycajc swj strj z Siedmiogrodu, wystpuje w domu taca, przyjmowany jest w najlepszych domach Budapesztu, pije palink z intelektualistami, przytula si do najadniejszych dziewczyn. Sowem, wszyscy nosz go na rkach, po czym mija kilka dni i wraca do siebie, gdzie nie moe rozmawia po wgiersku, i w ogle jest obywatelem ostatniej kategorii. Jestem w tej chwili bardzo cyniczny ale wanym powodem kultywowania najstarszych warstw folkloru siedmiogrodzkiego bya wiadomo, e istnieje na to zapotrzebowanie w Budapeszcie. Jednoczenie jednak obstawanie przy tradycji byo wiadom obron przed wynaradawianiem. Na Wgrzech jak i w Siedmiogrodzie byo wiele prawdziwie wiejskich zespow, czsto obudzonych z upienia, ktre gray fantastycznie t najstarsz, archaiczn muzyk, z czasem jednak okazywao si, e wykonyway j czsto na pokaz, na zamwienie etnografw. Dla siebie, dla wasnej przyjemnoci gray zupenie inny nowszy repertuar, popularne szlagiery. Jest to problem, bo przecie nie mona tego zabrania, a zarazem jeli ta najstarsza warstwa folkloru zostanie zgubiona i zapomniana bdzie to oznacza ogromn strat dla kultury. Trzeba wic ratowa ale nie narzuca. Dlatego tak istotna jest postawa tych ludzi z miasta, ktrzy staraj si kontynuowa tradycj, ich poczucie odpowiedzialnoci oraz szczero, rzetelno, sowem jako ich dowiadczenia w zetkniciu z ostatnimi spadkobiercami tradycji, starymi mistrzami? To, o czym pan mwi dotyczy tylko elity i to si na Wgrzech w duej mierze udao. Ale udao si take w szerszej skali, gdzie chodzi nawet o to, eby folklor przetrwa nie tylko jako repertuar operetkowy. Obserwuj ruch domw taca od ponad dwudziestu lat i widz jak wielu ludziom uczestnictwo w nim przynioso zwyczajn rado i satysfakcj. Dlatego te ciesz si, e powsta dom taca rwnie w Warszawie i z uznaniem ledz od dwch lat jego rozwj. Jaka bya reakcja wadz na ruch domw taca? Przede wszystkim rozptano w mediach kampani propagandow skierowan przeciwko domom taca. Paday oskarenia o ludomani i nacjonalizm, e cytuj - "dzisiaj Siedmiogrd, jutro Owicim". Natomiast na dole byo troch inaczej, na przykad kierownicy domw kultury raczej rozumieli co jest grane, w co warto inwestowa, niekoniecznie finansowo i generalnie byo zrozumienie wagi i wartoci dziaa podjtych przez domy taca. Natomiast centralna propaganda ziaa nienawici. Z kolei choreografowie zawodowych, oficjalnych zespow bronili si przed ruchem domw taca, zarzucajc mu amatorszczyzn, ludomani etc. Dlaczego? Bo okazywao si czasem, e

publiczno lepiej taczy ni oni na scenie. Mimo tego rozmaite festiwale i przegldy folklorystyczne, chocia finansowane przez pastwo, dosy szybko zostay zdominowane przez zespoy autentyczne najczciej zwizane z domem taca. Ruch domw taca nie by ruchem stricte politycznym ale stanowi ogromne zagroenie dla ustroju poprzez swj patriotyzm, tradycjonalizm i co najwaniejsze tworzenie maych wsplnot. Komunizm przez lata stara si rozbija wszelkie wizi regionalne, ruch domw taca te wizi przywraca i w jakiej skali integrowa na powrt rozbite na atomy spoeczestwo. Notabene ci, ktrzy mwili wtedy o faszyzmie, dzisiaj mwi o kotustwie, zaciankowoci, prowincjonalizmie i ciemnogrodzie. W wiecie kultury tradycyjnej, ktry przecie nie czarujmy si nie by idealny, modzi ludzie odnajdywali wane dla siebie zasady i wartoci, rwnie pewien ad moralny. Dziki temu mogli skutecznie radzi sobie z systemem realnego socjalizmu, mieli rwnie, co zwaszcza pniej stao si wane, naturalny dystans do zachodniej kultury masowej - "ja nie siedz przed sprawiedliwym z Teksasu tylko piewam wasne piosenki". Trzeba w tym miejscu podkreli, e uczestnikami ruchu domw taca byli ludzie rnych wyzna i narodowoci. Zaraz po powstaniu pierwszych wgierskich domw taca zakadano nastpne, kultywujce folklor innych narodw i kultur. Czym co czyo wielu uczestnikw ruchu domw taca byo odkrycie najstarszych, wci ywych korzeni, sigajcych czasw pogaskich. To nie arty, w wierzeniach i zwyczajach wgierskich, rwnie w muzyce, istniej pozostaoci szamanizmu. Jake wymowny jest fakt, e w kwaterze 301 w Budapeszcie, gdzie zosta pochowany Imre Nagy i kilkuset zamordowanych w 1956 roku, postawiono nie krzy, lecz znaki nagrobne w formie czna, pogaskie znaki, ktre przetrway przez tysic lat w chrzecijaskim kraju. Dla mnie jest to wielka rzecz, e wanie w kwaterze 301, gdzie le katolicy, protestanci, ydzi i ateici stoj te znaki nagrobne, jakby zamane drzewca kopii, ktre mona spotka tylko na terenach etnicznie wgierskich. To jest znak naszej ponad tysicletniej obecnoci w Europie. Jak rol odegra ruch domw taca na drodze Wgrw do niepodlegoci? Dokona rzeczy nieprawdopodobnej - rozbicia socjalistycznej "ludowoci" tak si miaa odkryta w Siedmiogrodzie wolno zaklta w najbardziej tradycyjnych tacach wgierskich. Twierdz, e bya to pierwsza cegieka wyjta z budowy realnego socjalizmu na Wgrzech. Podoba mi si to, co powiedzia wybitny wgierski poeta i eseista - Sandor Csori - "taniec ludowy mia dwa historyczne momenty: kiedy trafi na scen a potem, kiedy powrci ze sceny na ziemi. Ale nie jako sztuka lecz tylko po to, aby mg pozosta tacem, jak wiatr wiatrem, deszcz deszczem". Dzikujemy bardzo za rozmow. rozmawiali - Beata Wojtkowska i Remigiusz Mazur-Hanaj ____________________________________
kos Engelmayer - etnograf, ambasador Republiki Wgierskiej w Polsce i na Biaorusi w latach 1990-1995, wykadowca w WSH w Putusku