Wstp matematyczny

Pochodna funkcji
Ze wzgldu na ograniczon dokadno przyrzdw pomiarowych, posugujemy si skoczonymi przyrostami wielkoci, np. x, t, V, itd. Czsto zdarza si, e jedna wielko fizyczna wyraa si przez stosunek przyrostw dwch innych wielkoci, jak np. prdko i przypieszenie. Generalnie jednak zapis y x jest nieodpowiedni, gdy wystpujce w nim przyrosty s niejednoznacznie okrelone; warto tego stosunku zaley na og od wartoci granicznej przy x dcym do zera, o ile tylko x jest dostatecznie mae. Warto graniczna to pochodna funkcji y(x) wzgldem x y dy y' = = lim dx x 0 x Wyraenie dy = y'dx nazywa si rniczk funkcji y(x), za dx rniczk argumentu x. Obliczanie pochodnej nazywamy rniczkowaniem.

Interpretacja geometryczna pochodnej

y y x=dx O B(x1,y1) dy=ydx

A(xo,yo)

xo

x1

Interpretacja geometryczna pochodnej funkcji y(x) Gdy punkt B zblia si do punktu A (tzn. gdy x 0 i w granicznym przypadku pokrywa si z punktem A), prosta AB przechodzi w styczn do krzywej w punkcie A, a kt jest rwny ktowi jaki tworzy ta styczna z osi x. Zatem

y dy = = tg x 0 x dx
lim
Pochodna funkcji w danym punkcie jest rwna tangensowi kta nachylenia stycznej do wykresu funkcji w tym punkcie do osi x

Moemy wic powiedzie, e rysunku pokazano rwnie przyrost argumentu x i przyrost funkcji y. Nie ma istotnej rnicy midzy interpretacj geometryczn przyrostu argumentu x, a jego rniczk dx, jest natomiast zasadnicza rnica midzy przyrostem funkcji y a jej rniczk dy = y'dx. Pochodna sumy dwch funkcji Jeeli y = u + v, przy czym u i v s funkcjami tego samego argumentu x, wwczas dy d ( u + v ) du dv = = + . dx dx dx dx Jeeli y = uv, wwczas

dy d ( uv ) du dv = = . v +u dx dx dx dx
Pochodna ilorazu dwch funkcji Jeeli y = u/v, mamy

du dv v u dy dx dx . = dx v2

Pochodna funkcji zoonej Niech z bdzie funkcj zmiennej y, za y funkcj zmiennej x; np. z = cosy, y = 3x2, czyli z = cos3x2. Wwczas dz dz dy . = dx dy dx Jeeli funkcja f zaley od kilku zmiennych niezalenych, np. f(x,y,z,t), wwczas pochodne po kadej z nich nazywa si pochodnymi czstkowymi i oznacza nieco innym symbolem, np. f x , f y , itd. Pochodne te oblicza si identycznie, jak zwyke pochodne, traktujc zmienne po ktrych nie wykonuje si rniczkowania, jako stae.

Rachunek cakowy
Operacj odwrotn do rniczkowania jest cakowanie (nieoznaczone). Cak nieoznaczon lub funkcj pierwotn funkcji y = f(x) nazywamy tak funkcj F(x), ktrej pochodna jest rwna danej funkcji f(x), czyli dF(x)/dx = f(x). Cak nieoznaczon zapisujemy symbolicznie
F ( x ) = f ( x )dx = dF ( x ) .

Cak funkcji f(x) jest kada funkcja bdca sum funkcji F(x) i dowolnej staej C, poniewa zawsze d[F(x) C]/dx = dF(x)/dx = f(x). Caka nieoznaczona funkcji f(x)
F ( x ) = f ( x )dx + C .

Cakowanie przez zmian zmiennej (metoda podstawienia) Jeeli w funkcji f(x) za zmienn x podstawimy funkcj x = (t), to

f ( x )dx = f [( t )]' ( t )dt .

Cakowanie przez czci Jeeli u oraz v s funkcjami tej samej zmiennej x, to

uv dx =uv u vdx .
Caka oznaczona funkcji f(x) w granicach od a do b jest definiowana jako
b a b

f ( x )dx = F ( x )
a

= F( b ) F( a ).

Z cak oznaczon mamy do czynienia przy rozpatrywaniu wielkoci globalnych, zalenych od wartoci innej wielkoci w pewnym skoczonym przedziale argumentu. Klasycznym przykadem jest praca wzdu pewnej drogi. Jest ona rwna sumie prac na dostatecznie maych odcinkach drogi, na jakie dzieli si j w przypadku siy zalenej od pooenia. Przy dostatecznie drobnym podziale mona przyj, e sia na kadym z odcinkw jest staa. Suma fi xi xi rwna jest polu figury ograniczonej krzyw

( )

schodkow. Warto tej sumy nie jest jednoznacznie okrelona, gdy zaley od sposobu podziau drogi (a,b). W analizie matematycznej dowodzi si, e suma ta niewiele si rni od swej wartoci granicznej przy wszystkich xi dcych do zera. Ta granica to wanie caka oznaczona. Moemy wic zapisa
b a

f (x )dx = nlim f (xi )xi .

i =1

y y=f(x)

x1 x1

x2 x2

x3 x3

x4 b x4

Interpretacja geometryczna caki oznaczonej W fizyce mamy czsto do czynienia z cakami po krzywych, powierzchniach (strumienie), bd te obszarach trjwymiarowych. Wszystkie takie caki rozumiemy w podobnym sensie, jak to opisywalimy powyej. Obszar cakowania dzielimy mylowo na mae fragmenty; na kadym z nich funkcj cakowan uwaamy za sta, a nastpnie tworzymy sum iloczynw tych wartoci i miar odpowiadajcych im fragmentw.

W przypadku cakowania po krzywej, rol xi odgrywa dugo si i-tego uku krzywej; przy cakowaniu po powierzchni xi naley zastpi przez pole Si i-tego wycinka powierzchni; za w cakach objtociowych uywamy elementw objtoci Vi. Graniczne wartoci tak utworzonych sum nazywaj si odpowiednio cakami: krzywoliniowymi, powierzchniowymi i objtociowymi. Moemy zatem zapisa

caka krzywoliniowa

f (x , y , z )ds = nlim f (x i , y i , zi ) si ,
i =1 n

caka powierzchniowa

f (x , y , z )dS = nlim f (x i , y i , zi ) Si ,
i =1

caka objtociowa

f (x , y , z )dV
V

= lim

f (x i , y i , zi ) Vi . n
i =1

Jeeli krzywa C lub powierzchnia S, na ktre rozciga si cakowanie, jest zamknita, to na symbolu caki zwyko si dopisywa kko: lub .
C S

Liczby zespolone
Liczb zespolon z nazywamy liczb

z = a + ib ,
gdzie a i b s dowolnymi liczbami rzeczywistymi, za i jednostk urojon speniajc zwizek i2 = 1. Liczb a nazywamy czci rzeczywist liczby zespolonej z, a liczb b czci urojon liczby z, co zapisujemy a = Rez, b = Imz. Zapis powyszy nazywamy postaci algebraiczn liczby zespolonej. Dwie liczby zespolone z1 = a1 + ib1 oraz z2 = a2 + ib2 s rwne, gdy rwne s ich czci rzeczywiste i urojone, tzn. a1 = a2, b1 = b2. Nie istnieje natomiast pojcie wikszej lub mniejszej liczby zespolonej. Liczb zespolon mona przedstawi jako punkt na y z = a + ib paszczynie zespolonej. Na osiach ukadu b wsprzdnych paszczyzny zespolonej odkadamy wsprzdne punktu bdcego obrazem r geometrycznym liczby z; na osi rzeczywistej x liczb a, za na osi urojonej y liczb b. Korzystajc z powyszej interpretacji geometrycznej, liczb zespolon mona przedstawi w postaci 0 a x trygonometrycznej Interpretacja geometryczna liczby z = a + ib = r cos + ir sin = r (cos + i sin ) = re i zespolonej Kt nazywa si argumentem liczby zespolonej.

Dugo wektora wodzcego r nazywamy moduem lub wartoci bezwzgldn liczby zespolonej

z = r = a2 + b2 .
Liczb zespolon

z = a ib = r (cos i sin ) = re i ,
nazywamy liczb zespolon sprzon z liczb z = a + ib. Zauwamy, e moduy liczb zespolonych sprzonych s rwne

| z |= a 2 + b 2 =| z | ,
oraz, e
zz = a 2 + b 2 = r 2 .

atwo sprawdzi, e

z1z2 = r1e i1 r2e i2 = r1r2e i (1 + 2 ) = r1r2 [cos (1 + 2 ) + i sin(1 + 2 )],

| z1z2 |=| z1 || z2 | ,

z1 r1e i r r = = 1 e i ( ) = 1 [cos (1 2 ) + i sin (1 2 )], z2 r2 e i r2 r2

1 1 2 2

z z1 = 1. z2 z2

z z
z n = re i

re i re i

= e 2i ,

( )n = r ne in = r n [cos(n ) + i sin(n )].

Dziaania na wektorach
Wikszo podstawowych wielkoci fizycznych ma charakter kierunkowy, w zwizku z czym reprezentowane s przez wektory. Pocztek wektora mona umieszcza w dowolnym miejscu, chocia w niektrych przypadkach jest on narzucony z gry (np. przy wektorze pooenia lub siy). Kady wektor ma okrelon warto rwn dugoci odcinka czcego pocztek i koniec r r wektora. Dugo wektora a oznaczamy zwykle symbolem | a | lub po prostu a.

r r Mnoenie wektora a przez liczb rzeczywist to nowy wektor a , o tym samym ( > 0) r r r lub przeciwnym ( < 0) zwrocie co wektor a . Dugo wektora a wynosi | a | = ||a.

Dodawanie wektorw
Dwa wektory tego samego rodzaju dodaje si metod rwnolegoboku. Dwa sposoby dodawania wektorw: przez sprowadzenie ich do wsplnego pocztku, przez umieszczenie pocztku drugiego wektora w kocu pierwszego W pierwszym sposobie wypadkowa wektorw jest przektn rwnolegoboku zbudowanego r r na wektorach a i b ; w drugim wektor wypadkowy to odcinek o pocztku pokrywajcym si z pocztkiem pierwszej skadowej i kocu pokrywajcym si z kocem drugiej skadowej.

c
b

Dodawanie dwch wektorw

r r r Wektor wypadkowy c = a + b , a jego dugo mona wyznaczy z twierdzenia cosinusw

c = a 2 + b 2 2ab cos , r r gdzie jest ktem midzy wektorami a i b .

Sum wikszej liczby wektorw najlepiej jest tworzy sposobem drugim, jak pokazano na rysunku. Wynik dodawania nie zaley od kolejnoci poszczeglnych skadnikw. czc pocztek wektora r pierwszego z kocem wektora ostatniego otrzymujemy wektor r r r r wypadkowy s = a + b + c + d .

c d c d b a
b

s a

Dodawanie geometryczne dowolnej liczby wektorw

Iloczyn skalarny dwch wektorw

Czsto w fizyce dwie wielkoci wektorowe wystpuj cznie dajc w rezultacie wielko skalarn. Zazwyczaj jest to iloczyn dugoci jednego wektora przez rzut drugiegor na r r pierwszy. Iloczyn taki nazywamy iloczynem skalarnym dwch wektorw a i b i b , i r r oznaczamy symbolem a b r r a b = ab cos ,

r r r gdzie jest ktem midzy wektorami a i b i b (rys. 1.6). Iloczyn skalarny dwch wektorw jest wic skalarem. Z definicji iloczynu skalarnego wida, e jego warto nie zaley od r r r r kolejnoci czynnikw, tzn. a b = b a .
Interpretacja geometryczna iloczynu skalarnego wektorw

(a)

(b)

os ac

a
bcos

b a

Iloczyn skalarny dwch wektorw prostopadych jest rwny zeru, gdy cos90 = 0. r r Klasyczny przykad iloczynu skalarnego to praca siy F na odcinku s rwna iloczynowi r r skalarnemu tych wektorw F s .

Iloczyn wektorowy dwch wektorw

Sporo wielkoci fizycznych o charakterze wektorowym wyraa si poprzez inne wielkoci r r r wektorowe rprzy pomocy tzw. iloczynu wektorowego. Iloczyn wektorowy a i b i b jest wektorem c o kierunku prostopadym do obu wektorw i zwrocie zgodnym z kierunkiem r r ruchu ruby prawoskrtnej wkrcanej tak, by pierwszy wektor a naoy na drugi b po mniejszym kcie. Warto iloczynu wektorowego rrwna jest - na mocy definicji - polu r r rwnolegoboku utworzonego przez wektory a i b i b , czyli r r r c = a b = ab sin .
z

c = ab

y
b

Konstrukcja geometryczna iloczynu wektorowego

Jest to wic iloczyn dugoci jednego z tych wektorw (obojtnie ktrego) przez skadow drugiego wektora prostopad do niego. Przy pomocy pojcia iloczynu wektorowego definiuje si rne wielkoci fizyczne, jak np. moment pdu, moment siy, a ponadto zapisuje si szereg praw z mechaniki i elektrodynamiki.

Rniczkowanie wektorw
Jeeli wielko wektorowa jest funkcj pewnej zmiennej (np. czasu t), wwczas czsto zachodzi potrzeba obliczenia jej pochodnej po t. Pochodna wektora jest rwnie wektorem, ktry otrzymuje si przez przejcie do granicy z przyrostami skoczonymi: r r r r r da a = lim ; a = a (t + t ) a (t ). t 0 t dt Pochodna wektora ma na og inny kierunek ni wektor rniczkowany, co pokazana na nastpnym rysunku. Zgodno kierunkw ma miejsce tylko wtedy, gdy wszystkie wektory r r a (t ) maj ten sam kierunek. Jeeli natomiast wszystkie wektory a (t ) maj t sam dugo, r r to da / dtr jest prostopady do a . Pochodna ta jest rna od zera, gdy zmienia si kierunek wektora a .

a(t + t)

da dt

a( t)

Interpretacja rniczkowania wektora po czasie

Wsprzdne wektora
Wektory opisuje si przez podanie trzech liczb zwanych wsprzdnymi wektora. W najprostszym przypadku s to trzy rzuty na trzy wzajemnie prostopade osie, majce wsplny pocztek umieszczony w pocztku wektora. Osie te nazywa si najczciej osiami Ox, Oy, Oz. Zesp tych trzech wsprzdnych wektora czsto utosamia si z samym r r wektorem piszc np. a = ( a x , ay , az ) cho poprawny jest tylko taki zapis, w ktrym wektor a przedstawia si w postaci sumy trzech jego skadowych w kierunkach osi ukadu wsprzdnych: r r r r a = ax i + ay j + az k ,

r r r r gdzie wektory i , j i k i k s wektorami jednostkowymi w kierunkach trzech osi wsprzdnych.

az a

Dugo wektora wyraa si przez jego wsprzdne w nastpujcy sposb

2 2 2 a = a x + a y + az .

k i

j ay ax
y

Podstawowe operacje na wektorach, zapisane przy uyciu wsprzdnych, maj posta

Skadowe wektora w ukadzie prostoktnym

r r a b = ax bx + ay by + az bz ,

r i r r a b = ax bx

r j ay by

r k r r r az = (ay bz az by )i + (az bx ax bz ) j + (ax by ay bx )k = bz = (ay bz az by , az bx ax bz , ax by ay bx ), r da da x day daz = dt , dt , dt . dt

Okrelone powyej wsprzdne wektora nazywane s jego wsprzdnymi kartezjaskimi i s najbardziej naturalnymi wsprzdnymi wektorowymi. Oprcz nich stosuje si rwnie inne trjki liczb do scharakteryzowania wektora. Najczciej stosowanymi wsprzdnymi s: wsprzdne biegunowe na paszczynie, wsprzdne walcowe w przestrzeni trjwymiarowej, oraz wsprzdne sferyczne (take przestrzenne). Wsprzdnymi biegunowymi s: dugo wektora a i kt jaki on tworzy z dodatnim kierunkiem osi Ox. Zwizek midzy wsprzdnymi kartezjaskimi ( ax , ay ) i biegunowymi (a, ) jest nastpujcy:

ax = a cos

a y = a sin .

Wsprzdnymi tymi posugujemy si czsto przy opisie ruchu odbywajcego si w jednej paszczynie.

y ay
a

Wsprzdne walcowe r (cylindryczne) to: dugo rzutu wektora a na paszczyzn Oxy, kt azymutalny w paszczynie Oxy oraz wsprzdna kartezjaska az (rys. 1.11)
2 2 ax = ax + ay cos = a cos ,

2 2 a y = ax + ay sin = a sin ,

ax
Wsprzdne biegunowe w paszczynie Oxy

az = az .

Wsprzdne te s stosowane w zagadnieniach wykazujcych symetri obrotow wok osi Oz.

z az

z az

a
O ax x
Wsprzdne walcowe

ay a y
ax x

ay

dodatni posi Oz oraz kt azymutalny . Zwizek ze wsprzdnymi kartezjaskimi jest nastpujcy:

ax = a sin cos ,

r Wsprzdnymi sferycznymi s: dugo wektora a, kt biegunowy jaki tworzy wektor a z

Wsprzdne sferyczne

ay = a sin sin ,
az = a cos .

Wsprzdne te s wygodne w rozwizywaniu zagadnie o symetrii sferycznej.

Analiza wektorowa
Jeeli funkcja V(x,y,z) jest okrelona w kadym punkcie przestrzeni to mwimy, e funkcja V(x,y,z) okrela pewne pole skalarne. Funkcja V(x,y,z), ktra przyporzdkowuje kademu punktowi pola pewn wielko skalarn, nazywa si funkcj pola. Typowym przykadem takiej funkcji jest potencja pola elektrostatycznego V(x,y,z). W podobny sposb mona zdefiniowa temperatur jako funkcj wsprzdnych T(x,y,z). Jeeli w kadym punkcie przestrzeni s okrelone trzy funkcje A1(x,y,z), A2(x,y,z) i A3(x,y,z), to mona je traktowa jako wsprzdne wektora: r A[A1( x , y , z ),A2 ( x , y , z ),A3 ( x , y , z )]. Mona zatem uwaa, e kademu punktowi przestrzeni zosta przyporzdkowany pewien r r wektor A = A(x , y , z ). Przestrze, gdzie w kadym punkcie zosta zdefiniowany wektor wedug okrelonego prawa, nazywamy polem wektorowym. Tak wic kademu punktowi r pola elektrostatycznego mona przyporzdkowa wektor natenia pola E , a kademu r punktowi pola magnetycznego wektor indukcji magnetycznej B .

Gradient pola skalarnego

Niech funkcja V(x,y,z) okrela pewne pole skalarne. Punkty dla ktrych funkcja ta ma sta warto [V(x,y,z) = const] le na pewnej powierzchni. Zmieniajc warto const otrzymujemy rodzin powierzchni, ktre nazywamy powierzchniami ekwipotencjalnymi. Obliczmy rniczk dV funkcjir V(x,y,z) przy przejciu od punktu (x,y,z) okrelonego r r r wektorem wodzcym r = xi + yj + zk , do punktu (x+dx,y+dy,z+dz) lecego na bliskiej, ssiedniej r powierzchni ekwipotencjalnej i okrelonego wektorem wodzcym r r r r = (x + dx )i + (y + dy ) j + (z + dz )k . Rniczka ta jest rwna

dV =

V V V dz . dy + dx + x y z

Rniczk dV mona przedstawi w postaci iloczynu skalarnego wektora V r V r V r gradV = i + j+ k, x y z r r r r nazwanego gradientem funkcji skalarnej V(x,y,z) i wektora dr = i dx + j dy + kdz , gdy
r r r r V r V r V r dV = i +j +k i dx + j dy + kdz = gradV dr . y z x

dr
z

grad V

r
V O y

V+dV

GradV jest wektorem prostopadym do powierzchni ekwipotencjalnej i jest skierowany od powierzchni o potencjale niszym do powierzchni o potencjale wyszym (rys. 1.13). Dugo wektora gradV wynosi:
dV V V V . gradV = + + = dr x y z
2 2 2

Gradient pola skalarnego

Operator nabla. Dywergencja i rotacja pola wektorowego

Operatorem nazywamy symbol okrelajcy przepis dziaania matematycznego na jakiej wielkoci. Np. symbol d/dx jest operatorem rniczkowania po zmiennej x. Oznaczony symbolem operator r r r = i + j + k, x y z nazywany jest operatorem nabla lub operatorem Hamiltona. Sam operator nie oznacza adnej wielkoci, lecz dziaajc na jak wielko (skalar lub wektor) nabiera sensu wielkoci. Operator nabla ma charakter wektora, dziaa wic na inne wielkoci tak, jak gdyby by wektorem.

Iloczyn operatora nabla i skalara

r r r r r r = i + j + k = i + j+ k = grad . y z x y z x

Iloczyn skalarny operatora nabla i wektora

r r a x a y az r r r r r a = i + j + k a x i + a y j + az k = + + . y z x y z x

r Sum pochodnych czstkowych kolejnych wsprzdnych wektora a , wzgldem r kolejnych r zmiennych x, y, z, nazywamy dywergencj wektora a i oznaczamy symbolem diva . Zatem r ax ay az + + , div a = x y z
oraz
r r a = div a .

Iloczyn wektorowy operatora nabla i wektora

r az ay r a x az r ay a x r a = y z i + z x j + x y k .

r Wektor wystpujcy po prawej stronie tej rwnoci nazywa si rotacj wektora a . r az ay r ax az r ay a x r rot a = y z i + z x j + x y k .
Mnoc wektorowo operator przez wektor otrzymujemy jego rotacj r r a = rot a .

Iloczyn skalarny dwch operatorw nabla

2 2 2 2 r r r 2 j + k = 2 + 2 + 2. = = i + y z x y z x

Otrzymujemy w ten sposb nowy operator, zwany operatorem Laplace'a lub laplasjanem i oznaczamy symbolem

2 + 2 + 2 . = x 2 y 2 z 2
Laplasjan ma charakter skalara, a nie wektora jak operator nabla.

Twierdzenie Stokesa i twierdzenie Gaussa-Ostrogradzkiego

Podstawowe twierdzenia analizy wektorowej, twierdzenie Stokesa mwi, e dla pola r r wektorowego a( x , y , z ) caka krzywoliniowa wektora a po obwodzie zamknitym C jest r rwna cace wektora rota po powierzchni ograniczonej przez ten obwd (rys. 1.14). r r r r ads = rot adS .

r Wektor ds o dugoci rwnej dugoci elementu ds jestr wektorem stycznym do obwodu i wskazuje kierunek cakowania po obwodzie. Wektor dS jest prostopady do powierzchni r ograniczonej obwodem i ma dugo rwn polu elementu dS. Zwrot wektora dS wskazuje r przesuw ruby prawoskrtnej obracajcej si zgodnie ze zwrotem wektora ds .
z rota dS a ds O y dS

Twierdzenie Gaussa-Ostrogradzkiego mwi, e dla r r pola wektorowego a ( x , y , z ) caka wektora a po r powierzchni zamknitej S jest rwna cace diva po objtoci V ograniczonej powierzchni S. r r r a dS = diva dV .

Ilustracja do twierdzenia Stokesa

r Wektor dS jest prostopady do powierzchni i skierowany na zewntrz powierzchni, element objtoci dV = dxdydz.

Prawdopodobiestwa. Wartoci rednie

Rachunek prawdopodobiestwa i oparta na nim statystyka matematyczna nale do podstawowych narzdzi wspczesnej fizyki. Prawie wszystkie prawa opisujce zachowanie mikroczstek formuowane s w kategoriach prawdopodobiestwa, a nie pewnoci - jak w fizyce klasycznej. Rachunkiem tym posugujemy si take w badaniu waciwoci ukadw zoonych z bardzo duej liczby czstek. Jest on take podstaw rachunku bdw przy opracowywaniu danych pomiarowych. W fizyce wystarcza elementarna definicja prawdopodobiestwa P(x) jako graniczna warto stosunku liczby zdarze (sytuacji) odpowiadajcych danej wartoci x, do oglnej liczby zdarze (sytuacji), moliwych do zaistnienia w okrelonych warunkach. Zmienna losowa x moe by dyskretna lub ciga; odpowiednio do tego mamy dwa rodzaje funkcji P(x). Dodajmy, e funkcj okrelajc rozkad prawdopodobiestw nazywa si zwykle funkcj rozkadu (prawdopodobiestwa) lub krtko rozkadem.

P(x)

Jawna posta funkcji rozkadu zaley oczywicie od konkretnej sytuacji i jej okrelenie jest czsto gwnym celem rozwiza problemw fizycznych.

Typowa funkcja rozkadu ma ksztat dzwonu, z wyranie zaznaczonym maksimum dla pewnej wartoci x0 zmiennej x. Bardzo x x wan charakterystyk takiej krzywej jest 2 szeroko 2 tego maksimum. Wikszej Przykad funkcji rozkadu dla zmiennej szerokoci odpowiada wikszy rozrzut losowej cigej wartoci zmiennej x. Jeeli wielko x moe przyjmowa rne wartoci z prawdopodobiestwem P(x), to naley j uredni. Sposb uredniania zaley od charakteru tej wielkoci. Przy dyskretnych wartociach tej zmiennej, rwnych x1, x2, x3, i.t.d., warto rednia x zmiennej x oblicza si wedug reguy: x = x j P (x j ).
o

Nietrudno zauway, e jest to zwyka rednia arytmetyczna. Dla cigej zmiennej losowej mamy analogicznie

x = xP ( x )dx ,
przy czym cakowanie rozciga si na cay przedzia zmiennoci x.

Warto zwrci uwag na pewn subteln rnic midzy rozkadami P(x) wystpujcymi w dwch powyszych definicjach. W przypadku dyskretnej zmiennej losowej prawdopodobiestwa P(xj) s liczbami bezwymiarowymi, natomiast w ostatnim wzorze wielkoci bezwymiarow jest iloczyn P(x)dx. Iloczyn ten ma znaczenie prawdopodobiestwa wystpienia wartoci zmiennej losowej na odcinku dx wok biecej wartoci x. Samo P(x) ma wic znaczenie gstoci prawdopodobiestwa, czyli prawdopodobiestwa odniesionego do jednostkowego przedziau wok x. rednia warto x jest zwykle zbliona do xo, cho na og rna od niej. Szczeglnie wan redni jest tzw. odchylenie kwadratowe zdefiniowane jako

(x x o )2

Liczba ta okrela szeroko rozkadu (rozmycie centralnego maksimum); w ten sposb definiuje si wanie wprowadzon wczeniej liczb . W rachunku bdw nazywa si bdem rednim kwadratowym; liczby xj to wyniki kolejnych pomiarw.