PODRCZNIK BARDACHA I WYKADY: CZ I KRLESTWO POLSKIE: I RP ROZDZIA II MONARCHIA PATRYMONIALNA

II. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA

9. Polskie prawo zwyczajowe: rda praktyki dyplomy ksice potwierdzajce czynnoci prawne osb prywatnych, ksice akty nadania, akty sdowe i prywatne Ksiga Henrykowska akty prawne i opis transakcji zawieranych przez klasztor cystersw w Henrykowie na lsku w XIII i XIV wieku, rodzaj ksigi uposae formularze czynnoci prawnych znane z wiekw XIII i XIV, ich stosowanie prowadzio do ujednolicenia prawa, byy one praktycznymi podrcznikami prawa Ksiga elblska spis prawa zwyczajowego sporzdzony w jzyku staroniemieckim, nazywany te Najstarszym zwodem prawa polskiego, odkryty w bilbliotece w Elblgu w XIX wieku, podkrelano rodzinne pochodzenie i odrbno prawa polskiego, zachowane przepisy reguluj organizacj sdw, postpowania sdowego i prawa karnego roczniki powstay z tablic paschalnych, okrelay dat wielkanocy i kalendarz liturgiczny, wystpoway w kocioach wikszych, mnisi dokonywali na nich zapiskw marginalnych i interlinearnych, z ktrych powstay roczniki: witokrzyski z 1122 r., poznaski, kamieniecki hagiografia ywoty witych paskich Vita sanctia Adalberti z 1004 roku, ywot w. Ottona z XII w. itd. kroniki bezporedni przekaz wydarze kroniki: Vidukinda informacje o Mieszku I, Kietmara informacje o Bolesawie Chrobrym, Kroniki Krzyackie, Kronika Kosmasa, Pulavy, KRONIKI POLSKIE: Galla Anonima, Kadubka, Mierzwy, lskie, Janka z Czarnkowa, Historia Polska Jana Dugosza listy poznaje si fakty, o ktrych piszcy listy wiedzieli z autopsji 10. Prawo stanowione: przywileje jednostkowe wydawane na rzecz osb fizycznych, monowadcw, rycerzy czy osb prawnych przywileje immunitetowe najwiksza grupa przywilejw jednostkowych, ograniczay prawo ksice na rzecz ich odbiorcw (panowie duchowni i wieccy), reguloway ycie ludzi zamieszkaych w ich dobrach przywileje ziemskie obejmoway wszystkich czonkw jednego lub wicej stanw statuty ustanawiane przez panujcego normy prawne regulujce poszczeglne dziedziny ycia pastwowego, np. statuty Krzywoustego dotyczce np. zasad dziedziczenia tronu pryncypackiego edykty wydawane przez wadc, dotyczyy np. prawa sdowego 11. Prawo kocielne a prawo kanoniczne: prawo kanoniczne zesp norm prawnych wytworzyonych przez koci a regulujcych stosunki kocioa wewntrz i zew. prawo kocielne zesp norm regulujcych stosunki kocioa wewntrz i na zew. bez wzgldu na to, przez kogo s stworz. rda p. kanonicznego w PL zwd prawa kanonicznego Collectio tripartitia, Dekrety Grzegorza IX, Dekret Gracjana statuty prowincjonalne uchwalane na synodach prwoincjonalnychz udziaem legatw papieskich, zebrane czciowo w synodykuarcybiskupa Jarosawa w 1357 r. statuty diecezjalne wydawane na synodach diecezjalnych, uzupeniay statuty prowincjonalne 12. Prawo niemieckie na ziemiach polskich: przywileje lokacyjne wystawiane przez panujcego dokonujcego lokacji miasta lub wsi na prawie niemieckim lub zezwalajc na ni odbiorcy przywileju dokument lokacyjny wystawiany przy lokacji w dobrach prywatnych dla osadnikw, okrela ustrj miasta / wsi, prawa i obowizki osadnikw, jeli lokacji dokonywa monarcha to przywilej i dokument lokacyjny byy jednym aktem Zwierciado Saskie podstawowe rdo prawa niemieckiego w Polsce pouczenia prawne rdo prawa miejskiego, wydawane dla miast polskich przez Magdeburg ortyle jednostkowe wyroki o charakterze precedensowym, wydawane przez Magdeburg dla niektrych miast polskich

USTRJ
Patrymonialna zasada wadzy pastwowej: - monarcha posugiwa si wzgldami pastwa oraz swoich poddanych oraz zasadami prawa cywilnego prywatnego obowizujcego na terenie Polski - monarcha traktuje pastwo jako swoj prywatn wasno, od aciskiego patrimonium = ojcowizna - kolejny wadca przejmuje spadek po swoim ojcu - pastwo ulega podziaom, bo kady spadkobierca ma prawo domaga si swojej czci rozbicie dzielnicowe, bo posugiwano si prawem prywatnym - spadkobiercami nieruchomoci mogli by tylko mczyni Sposoby nabycia praw do spadku: - zabicie kogo kto rwnie ubiega si o spadek (forma nielegalna) - wedug statusu Krzywoustego nie obowizuje zasada patrymonialna, kady ma wydzielon swoj dziak i nie moe ubiega si o inne

- zawierano umowy midzy spadkobiercami np. Bolesaw miay i Wadysaw Herman - prawo pierwokupu naleao do czonkw rodziny System wadzy: - ksi i krl maj te same uprawnienia, a tytu mia znaczenie tylko w stosunkach na zewntrz - penia wadz w rkach monarchy: ust., wyk., najwysza sdownicza mimo to krl podlega ograniczeniom - akty prawne monarcha wydaje ustnie podczas wiecw (zebra ludzi na ktrych monarcha ogasza zmiany w prawie) - wiec feudalny forma ograniczenia krla moni, urzdnicy i duchowni wyraali zgod na prawo nadane przez monarch - krl wada wojskiem i nadaje urzedy (tylko dla elity) - prawo oporu aden panujcy nie moe naduywa swoich wadz, bo spoeczestwo moe si usun go z tronu - jeli kogo wywal, to i tak potem intronizuj osob z tej samej dynastii Wadza sdownicza: - krl stwierdza co jest przestpstwem i jaka bdzie kara, postpuje arbitralnie - mir monarszy instytucja prawna ktra strzega pokoju na terytorium podlegym wadcy - krl moe by we wadzy sdowniczej zastpowany przez urzdnikw najczciej wojewodw lub kasztelanw koronacja akt religijny o znaczeniu pastwowym, namaszczenie krla i nadanie mu wadzy immunitet przywilej nadawany przez monarch, zwalnia obdarowanego od pewnych obowizkw i nadaje pewne przywileje dotychczas nalece do wadzy, wyrniamy immunitety ekonomiczne, sdownicze lokacje nadawanie praw miastu, powodujce wyrnienie go od reszty terytorium strukrtur zawodow ludnoci, struktur przestrzenn i form zabudowy, organizacj odrbnych wadz i sdw miejskich, odrbnym pooeniem prawnym ludnoci

ROZDZIA III MONARCHIA STANOWA

II. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA
84. Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego: statuty Kazimierza Wielkiego najwaniejsze rdo prawa stanowionego w Polsce - wydane byy osobno dla Maopolski i Wielkopolski, odzwierciedlao to rnice w stosunkach wewntrznych obu dzielnic - statuty powstaway stopniowo w latach 50. i 60. XIV wieku - statut wielkopolski wczeniejszy, wydany przy wspudziale abp gnienieskiego, praatw i szlachty na wiecu ustawod., liczy okoo 50 przepisw - statut maopolski zoony ze statutu uchwalonego na wiecu w Wilicy oraz zwodu szeregu ustaw pniejszych, liczy okoo 100 przepisw - statuty KW zawieray przepisy ustrojowe, prawa sdowego (gwnie karnego), nie wyczerpyway adnego dziau prawa - dokonyway odwieenia prawa i jego unifikacji, gwnym ich zadaniem miao by wg krla ujednolicenie prawa - ze statutem maopolskim poczono ustawy KW i jego nastpcw wydane w XIV wieku (ekstrawaganty) i prejudykaty artykuy sformuowane jako kazusy - z tego wszystkiego powstay zwody (redakcje) statutw maopolskiego i wielkopolskiego - w XV poczono je w Statuty Maopolsko-Wielkopolskie, na kocu dopisano petyta projekty norm prawnych, jeszcze nie sformuowanych - dygesta redakcja obejmujca w jednolitym ukadzie wszystkie przepisy maopolskie i wybr wielkopolskich (okoo 130) - najstarszy polski przekad statutw dokonany zostra w poowie XV w. przez witosawa z Wojcieszyna statut warcki uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez krla przywileje oglne i indywidualne, przywileje generalne koszycki, cerkwicko-nieszawski, itp. edykty wydawane przez krla w sprawach wojska i religii, dekrety w sprawach handlu i ce, ordynacje normujce organizacje up solnych lauda uchway partykularnych norm prawnych dla poszczeglnych ziem dokonane przez sejmiki i wiece lokalne, nie potrzeboway zatwierdzenia krlewskiego do wanoci prawo dzielnicowego Mazowsza stanowio osobn odmian prawa polskiego 85. Prawo niemieckie: ortyle wydawane przez Magdeburg dla miast wilkierze statuty uchwalane przez rady miejskie

MONARCHIA STANOWA (poowa XIV w. poowa XV w.) USTRJ:

- powstao pojcie Korony Krlestwa Polskiego, wyodrbniy si stany i powstaa reprezentacja stanowa. Korona Krlestwa Polskiego pojcie uksztatowao si za K. Wielkiego korona jako symbol wadzy, traktowano j jako instytucj prawn, skupiay si w niej wszelkie prawa nalene pastwu, krl by tylko ich realizatorem, nie mg ich uszczupla mg je poszerza, pojcie Korony = pojcie Pastwa Terytorium Cechy ustroju: - zasada niepodzielnoci terytorium pastwa koniec z przekazywaniem terytorium po odejciu krla jego nastpcom zarzdza tylko jeden nastpca - pastwo nie jest majtkiem prywatnym krla, a Krlestwo Polskie jest pastwem suwerennym - aden wadca nie moe uznawa siebie za podwadnego innego europejskiego monarchy

- krl nie moe decydowa swobodnie o zarzdzie terytorium pastwowym (stosowali si do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie) - dziedziczenie tronu: najstarszy z synw zmarego krla, od Jagiey elekcyjny - podzia spoeczestwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczaski tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy) - dwa inne stany: wociaski (w Statutach Kazimierza Wielkiego); ydzi mieli swoje prawa sdowe i inne podatki SZLACHTA najszersze prawa, mogli siga po peni wadzy politycznj, stan zamknity; warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musia by szlachcicem, nobilitacja podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywa go krl w zamian za pomoc finansow, umarzanie dugw krlewskich, mogy to by osoby spoza rodzin szlacheckich, nagana szlachecka zarzut szlachcica, e kto nosi bezprawnie tytu szlachecki dobra rycerskie w XIV w. przyjto FIKCJ PRAWN, e wszystkie dobra szlacheckie objte s immunitetem sdowym rwno w stanie szlacheckim magnaci chcieli si wyodrbni, rozbijanie szlachty na posesjonatw i goot PRZYWILEJE SZLACHECKIE: - koszycki 1374 zwolnienie z wikszoci podatkw, urzdy dla szlachty, krl nie moe zarzd. podatku bez zgody szlachty - czerwiski 1422 - nietykalno majtkowa, szlachcic odpowiada przed sdem tylko w oparciu o prawo pisane - jedlneski 1430-33 - nietykalno osobista, nie mona pozbawi nikogo wolnoci bez udowodnienia mu winy - cerkwicko-nieszawski 1454 - krlowi potrzebna jest aprobata sejmikw szlacheckich (zebrania ogu szlachty na danym terytorium) do zwoania pospolitego ruszenia, podatkw, nowego prawa DUCHOWIESTWO stan powsta najwczeniej i jest najstarszy, stan otwarty wystarczao powoanie, w XIII w. otrzyma prawo do rozpoznawania swoich sporw wg prawa kanonicznego i zosta wyksztacony w peni, elita duchowiestwa miaa duo do powiedzenia w pastwie, panowao zrnicowanie majtkowe MIESZCZANIE stan powstay w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta dostaway uprawnienia ekonomiczne i rywalizoway wobec monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan by zrnicowany), by to stan otwarty za przyjcie si pacio, albo wystarczyo kupi jak nieruchomo, wypchnity z udziau w yciu politycznym ZGROMADZENIE STANOWE (GENERALNE, PROWINCIONALNE): - wspuczestnicz w stanowieniu prawa i uchwalaj ustawy podatkowe - aden z monarchw nie moe cofa przywileju a ogranicza moe tylko za zgod uprawnionego - krl decyduje o liczbie posw i wysokoci ich diety oraz o dugoci zjazdu - kompetencje Zgromadzenia Stanowego ulegay rozszerzeniu, bo krl chcia si nimi podzieli, a przedstawiciele stanw szantaowali monarch - przywilej nieszawski ograniczy kompetencje ZS szlachta wybieraa swoich przedstawicieli ktrzy na sejmikach szlacheckich decydowasli o sprawach wszystkich mieszkacw ADMINISTRACJA OGLNA: krl pena wadza ustawodawcza, elekcji dokonywaa po mierci Jagiey Rada Krlewska za opini Zgromadzenia Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko czonkw rodziny krlewskiej, jego wadza ograniczona bya przywilejami stanowymi, jako sdzia najwyszy jst wizany prawem stanowionym przez siebie i poprzednikw, rezygnuje z dowolnoci procesu, musi opiera si na prawie stanowionym, nie moe sam wykonywa wadzy Rada Krlewska organ doradczy krla, brak samodzielnych uprawnie (oprcz prawa zmiany wartoci monety), w wypadku maoletnoci krla i bezkrlewia przejmuje peni wadzy (za Warneczyka rzdzia 10 lat, bo najpierw by maoletni a potem wyjecha), potem przeksztacia si w senat skad Rady Krlewskiej: wybiera Krl, wyrniano 3 grupy dygnitarzy: urzdnikw ziemskich wojewodowie, kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyszi urzdnicy krlewscy (marszakowie, podskarbiowie i kanclerze marszakowie penili wadz ruchom tzn. tam, gdzie krl si znajduje, ich wadza dziaaa w promieniu 5 mil od dworu krlewskiego, stali na czele sdu marszakowskiego, byli szefami protokou dyplomatycznego, zajmowali si sprawami policji i porzdku publicznego, symbolem ich wadzy bya LASKA, byo ich dwch w pastwie kanclerze byo ich dwch, zastpowali si, byli ministrami sprawiedliwoci i spraw zagranicznych, stali na czele adm. oglnej, najblisi wsppracownicy krla, zastpuj krla w penieniu wadzy sdowniczej, stali na stray prawa (co w rodzaju TK), kieruj niszymi urzdnikami kancelarii krlewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem wadzy bya piecz podskarbiowie zarzdzali majtkiem korony nieruchomociami ziemskimi i przedsibiorstwami pastwowymi, nadzr nad mennic pastwow, dbaj o jako monety, cigaj podatki, symbolem wadzy byy klucze od skarbca koronnego na Wawelu ministrowie penili wadz doywotnio, powoywa i odwoywa ich krl, stawali si wic dygnitarzami, nie mona byo te piastowa 2 stanowisk ministerialnych naraz ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:

podzia terytorialny na wojewdztwa z wojewod na czele i na ziemie (bez wojewody), obie te jednostki miay sd ziemski i sejmik ziemski sejmik ziemski zebranie ogu czonkw stanu szlacheckiego z danej jednostki terytorialnej sd ziemski najwaniejszy wedug szlachty sd dla stanu okrgi grodowe wprowadzone za Jagiey, na czele starostowie grodowi, pokryway si terenowo z jednostkami podlegajcymi sdom ziemskim wojewdztwa dawne ksistwa dzielnicowe, pozostawiono wojewodw jako urzdnikw krlewskich w terenie, nowodoczane tereny staway si automatycznie wojewdztwami prowincje duy region w kraju majcy pewne odrbnoci prawne, zarzdzany przez starostw generalnych zastpowali oni monarch, ale nie mieli prawa nadawania przywilejw i decyzji w polityce zagranicznej URZDNICY: - dzielono ich na dwie grupy: starostw i urzdnikw ziemskich staroci zwizani z krlem, krl mg ich swobodnie powoywa i odwoywa oraz przenosi z miejsca na miejsce, musieli by Polakami, zarzdzali administracj skarbow, wojskow i policyjn, urzdnicy ziemscy - musieli pochodzi z terytorium, ktrym zarzdzali, i mie tam majtek, funkcja ta bya doywotnia, do urzdnikw ziemskich zaliczano: wojewodw, podkomorzych, sdziw ziemskich i kasztelanw wojewodowie stali na czele pospolitego ruszenia, sprawowali sdownictwo zwierzchnie nad ydami, regulowali niektre ceny w miastach swojego okrgu kasztelanowie za czasw monarchii patrymonialnej byli podstawowymi urzdnikami w terenie, od teraz mieli tylko tytu i mogli zasiada w Radzie Krlewskiej podkomorzowie i sdziowie ziemscy sprawowali wymiar sprawiedliwoci GRUPA NISZA URZDNIKW: pisarz, chorowie i wojski opiekun on i crek rycerzy podczas pospol. rusz. GRUPA NAJNISZA: czenik, koniuszy, miecznik (tylko tytuy) SDOWNICTWO: - wystpowaa odrbnoc sdowa stanw kady mia wasne prawo: szlachta prawo polskie (ziemskie), duchowni prawo kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie: lubeckie, chemiskie, magdeburskie, chopi prawo ziemskie potem wiejskie sdy szlacheckie sd ziemski, sd podkomorski, sd grodzki (system przetrwa a do reform sejmu 4letniego) SD ZIEMSKI: - uznawany przez szlacht za najwaniejszy dla swojego stanu, - orzeka w wikszoci spraw karnych i cywilnych szlachty-posesjonatw, - do ich ksig wpisywano cay obrt prawny nieruchomociami szlacheckimi, ksigi te byy ustaw niezmienialn i miay charakter wieczysty; - o obsadzie sdu decydowaa szlachta krl wybiera sdziw spord kandydatw przedstawionych przez szlacht na sejmikach, - jest jeden taki sd w kadym wojewdztwie i ma charakter objazdowy (brak staej siedziby), - w kadym z powiatw sdowych sd zbiera si raz na kwarta i przyjmowa pozwy, - urzdnicy sdowi: sdzia i podsdek, 4-6 asesorw, pisarz, wony (Maopolska) starosta, sdzia, podsdek, wojewoda, podkomorzy, chory (Wielkopolska) SD PODKOMORSKI: przewodniczy mu podkomorzy, ktry dobiera sobie asesorw, sd ten orzeka w sprawach o rozgraniczenie dbr szlacheckich zbiera si na polu aby wytyczy granice, komornicy stawiali kamienie graniczne SD GRODZKI-STAROCISKI: - na czele sta starosta grodu, nie musia orzeka sam, gdy mia od tego sdziw grodzkich - orzeka w sprawach ludzi lunych i szlachty nieosiadej, oraz w czci spraw publicznych - by sdem mieszanym dla szlachty i nieszlachty - od Statutu Wardzkiego 1423 mogli orzeka w sprawie szlachty osiadej z 4 artykuw grodzkich: gwat, podpalenie, zbrojna napa na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej - w ich skad wchodzili urzdnicy egzekucyjni dzisiejsi komornicy i policja - prowadzone s ksigi otwarte dla wszystkich, ale nie miay prawa wiecznoci, dopiero od koca XVII w. wszystkie sdy mogy prowadzi ksigi wieczyste SD WIECOWY: (do przywileju nieszawskiego): by sdem wyszym, sd rwnych sobie dla monych, elity stanu szlacheckiego, rozpatrywa sprawy waniejsze i sprawy przesane mu przez sd ziemski, zbiera si trzy razy w roku, W Wielkopolsce: starosta, asesorowie: wojewoda i kasztelanowie, W Maopolsce: wojewoda jako przewodniczcy, w obu terytoriach dodatkowo sdzia, podsdek i pisarze SD SEJMIKOWY: po zamarciu sdw wiecowych, orzekali w nich dygnitarze ziemscy, sdzia i podsdek pod przewodnictwem wojewody i w obecnoci ogu szlachty SD OPRAWCY: justycjariusz-oprawca ciga szczeglnie gronych przestpcw, chwyta ich, przeprowadza ledztwo i odbywa sd, istniao to tylko w Maopolsce, postpowanie arbitralne, sd zniesiono przywilejem czerwiskim (szlachta sdzona wg prawa pisanego) SD KOCIELNY / DUCHOWNY: sd oficjalny, opiera si na prawie kanonicznym, sdzi w sporach midzy suchownymi i rwnie midzy osobami wieckimi nnp. o herezje, o naruszenie przykaza kocielnych, o spory maeskie

SDY SYNODALNE: sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa, w kadej parafii ludzie zeznawali na temat narusze prawa, co stawao si podstaw do wszczcia postpowania SD RADY MIEJSKIEJ rajcowie i burmistrz jako przewodniczcy, sd ten opiera si na prawie niemieckim, sdzili sami albo razem z aw, wtedy tworzyli sd radziecko-awniczy instancj wysz dla sdw awniczych i cechowych SD WYSZY PRAWA NIEMIECKIEGO NA ZAMKU KRAKOWSKIM powoany przez K. Wielkiego jako prowincjonalny sd leski dla wjtw i sotysw z dbr krlewskich, wydawa ortyle innym sdom prawa niemieckiego SD SZECIU MIAST instancja odwoawcza od sdu wyszego na zamku krakowskim, sdzili komisarze (po dwch z szeciu wikszych miast Maopolski) tok instancji w sdownictwie prawa niemieckiego: I sd awy i rady, II sd wyszy prawa niemieckiego, III sd szeciu miast SDY GAJONE dziaay we wsiach na prawie polskim, pan lub wyznaczony urzdnik sdzili z udziaem przysinych SDY AWY WIEJSKIEJ funkcjonoway we wsiach na prawie niemieckim, orzekali sotys i awnicy SDY DOMINIALNE: dla chopw poddanych SD KRLEWSKI: - by sdem powszechnym i dla wszystkich stanw, sdzi by krl, wyroki wydawano w jego imieniu, krl musia akceptowa wyrok wydany przez jego z-cw, na wyrokach widnia podpis krla; - by ostatni instancj, sdem odwoawczym (sprawy przysyane z sdw niszych lub na danie krla) - rozstrzyga w sprawach: o najcisze przestpstwa, sprawy przeciw szlachcie z zagroeniem utraty ycia, czci i maj tku (z wyjtkiem 4 artykuw grodzkich), skargi przeciw urzdnikom, sprawy majtku krlewskiego, sprawy z zakresu prawa pastwowego - sd nadworny odbywa si na dworze krlewskim, krl nie musia by w skadzie orzekajcym - sd zadworny (komisarski) orzeka wskazany przez krla urzdnik, ktry by wysyany na miejsce sporu; rozwizywa si ten sd po zamkniciu sprawy - sd sejmowy w czasach demokracji szlacheckiej, sdzi podczas zjazdu sejmu, o sprawach rozpatrywanych decyduje monarcha, asesorami krla s czonkowie rady krlewskiej, jego wyroki staway si precedensami - sdziowie sdu monarszego mieli boja bo, prawdomwno, mdro, roztropno, stateczno, powag, sdzi wedug prawa pisanego - przeszkody w byciu sdzi niemowa, lepy, guchy, chory umysowo, mniej ni 20 lat, yd, nie-chrzecijanin, wyklty, kobieta

ROZDZIA IV PRAWO SDOWE REDNIOWIECZA (PL)

I. PRAWO PRYWATNE
140. Zdolno prawna i zdolno do czynnoci prawnych: zdolno prawna - moliwo zajcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowizku, kady, kto t zdolno posiada, by osob w obliczu prawa, nie byli nimi za wywoacy zdolno do czynnoci prawnych zdolno do tego, aby przez dokonane przez siebie akty prawne powodowa powstanie, zmian lub wyganicie stosunku prawnego warunki z.d.c.p. penoletno: pocztkowo dojrzao fizyczna, potem ustalono wiek przecitny z.d.c.p., a Statut Warcki ustali lata sprawne na 15 dla mczyzn a dla kobiet 12 Czynniki wpywajce na zakres zdolnoci do czynnoci prawnych i zdolnoci prawnych: - przynaleno do grupy spoecznej / stanu: rycerstwo/szlachta mieli najwiksz z.d.c.p., niewolnicy nie mieli wcale - pe: peni praw mieli mczyni, kobiety pozostaway pod opiek rodziny a do wydania za m, do XIII w. nie mogy spadkobra dbr ziemskich, mogy jednak posiada rzeczy ruchome, wdowy miay lepsz sytuacj - przynaleno pastw.: ograniczono prawa cudzoziemcw spadek po bezdziedzicznym cudzoziemcy przypada krlowi - przynalenoc etniczno-wyznaniowa: powane ograniczenia w stosunku do ydw: nie mogli zawiera maestw z chrzesc, mogli zamieszkiwa tylko w oznaczonych miejscach, ale za to mogli udziela poyczek na procent, zaostrzono sankcj karn za zabicie yda

A. MAESTWO I RODZINA
141. Zawarcie i rozwizanie maestwa: poligamia panowaa na ziemiach pogaskich, korzystali z niej tylko moni monogamia wprowadzona po chrzcie Polski, wymuszana poprzez stosowanie kar za poligami zawarcie maestwa w redniowieczu wystarczyo tylko wsplne zamieszkanie + owiadczenie woli zawarcia maestwa, kobieta musiaa uzyska zgod rodziny, wdowa ju nie, dodatkowo zawierano dwie umowy: zmwiny przedlubna umowa midzy dwoma rodzinami, okrelano czas i warunki maestwa, przy zawieraniu m. poredniczy dziewosb zdawiny oddanie panny modej panu modemu, towarzyszyy temu przerne obrzdy m.in. przenosiny forma kocielna maestwa wprowadzona do Polski w 1197 roku przez legata papieskiego Piotra z Kapui zapowiedzi wprowadzone od Soboru 1215, 3krotne ogaszanie zamiaru maestwa w parafiach obu stron, aby ewentualne przeszkody mogy by ujawnione, szlachta osiada zwolniona z tego obowizku od XV wieku zarczyny zawierane obok dawnych zmwin, umowa wstpna, zawierajca zobowizanie zawarcia ma i jego warunki

rozwizanie maestwa mier jednego z maonkw, przed form kocieln by te rozwd wydalenie maonki z domu 142. Posag i wiano: pozycja ony: gow rodziny by m, ona zobowizana bya do posuszestwa i wiernoci mowi stosunki majtkowe oparte byy na wkadach obu stron: wyprawa / szczebrzuch wnoszona przez on: ruchomoci do jej osobistego uytku i przedmioty gospodarstwa kobiecego; posag cz majtku rodzinnego, jaka naleaa si crce otrzymywaa go od ojca dziewczyna wychodzca za m wiano zabezpieczenie posagu przez ma i odwzajemnienie si za niego skadao si z 2 rwnych czci 1. zabezpieczenia sumy posagu podjtego przez ma; 2. wiano w znaczeniu cisym (przywianek) list wienny zapisywano nim wiano, wpisywano go do ksig sdowych od XIV wieku 143. Stosunki majtkowe midzy maonkami: Systemy prawa majtkowego maeskiego: wsplnota majtkowa majtek ma i ony stanowi cao, w wypadku mierci maonka przechodzi na drugiego rozdzielno majtkowa przez cay czas trwania majtek ma i ony jest rozdzielony jedno zarzdu m administrowa majtkiem ony przy istnieniu majtku rozdzielonego (rzd posagowy) 144. Stanowisko majtkowe ony: odznaczao si samodzielnoci wdowa rozporzdzaa swoim posagiem i wianem, moga na rwni z synami zarzdza majtkiem po zmarym mu do czasu swojej mierci lub powtrnego maestwa 145. Pokrewiestwo naturalne i sztuczne. Wsplnoty rodzinne: pokr.w linii prostej jedna osoba pochodzi od drugiej, linia zstpnaod rodzicw do dzieci, wstpnaod rodzicw w gr w linii bocznej bracia, siostry, bratankowie, siostrzecy pokrewiestwo sztuczne powstaje w wyniku aktu prawnego: przysposobienie (adopcja) wsplnota domowa tworzya j rodzina: ojcowska na czele ojciec lub dziad, reprezentowa wsplnot na zewntrz, wewntrz decydowa w sprawach gospodarstwa; braterska naleeli tu krewni boczni rwno czonkw tej wsplnoty, starszy niedziau reprezentowa wsplnot na zewntrz 146. Opieka: wdza ojcowska nad potomkami niedojrzaymi, albo nad dorosymi, ale stuknitymi lub chorymi fizycznie opieka naturalna opieka nad potomkami po mierci ojca najpierw wdowa, a po jej mierci lub powtrnym zampjciu najblisi krewni opiekun pobiera dochody z majtku pupila, ale mia obowizek utrzymywania tej osoby opieka zapisana od Statutu Warckiego ojciec zosta zobowizany do wyznaczenia opiekuna na wypadek mierci opieka nadana w szczeglnych przypadkach ustanawiana przez krla lub jaki urzd kuratela inaczej opieka nad podeszymi wiekiem osoba starsza lub chora przybieraa sobie opiekuna, ktremu oddawaa si w opiek i obron wraz z caym majtkiem

B. WASNO I INNE PRAWA RZECZOWE

147. Wasno w redniowieczu: wadanie rzecz, jej fizyczne dzierenie z podaniem jego tytuu, podstaw wasnoci stanowio wadanie w dobrej wierze 148. Dobra dziedziczne i nabyte: nieruchomoci ziemia i wszystko trwale z ni poczone reszta rzeczy to ruchomoci dobra dziedziczne inaczej rodowe, waciciel otrzyma je po przdkach, byy przedmiotem praw rzeczowych caej rodziny dobra nabyte dzieliy si na nadane waciciel mg swobodnie nimi zarzdza; oraz kupne; z chwil przejcia w wyniku testowania na drug osob staway si dobrami dziedzicznymi 149. Posiadanie: posiadanie byo stanem faktycznym a nie prawnym, okrelano je w dawnym polskim prawie mianem dzierenia, dzielono je na prawne i bezprawne proces petytoryjny jeli kto odebra si ziemi posiadaczowi, sd sprawdza tytu nowego waciciela zakad pieniny ustanawia go ksi lub starosta w celu zapobieenia samopomocy w sprawach majtkowych zajazd osoba roszczca pretensj do danych dbr wywalaa dotychczasowego posiadacza przy pomocy rodziny itp. proces posesoryjny posiadacz si pozbawiony rzeczy mg w drodze procesu przed sdem grodzkim da przywrcenia posiadania, bez pbadania jego prawnego tytuu 150. Wasno podzielona: jej istota polegaa na tym, e pan mia wasno zwierzchni ziemi, a chopi wasno podleg (uytkow) prawo zakupne prawo o charakterze wasnoci podlegej przysugujce chopu-czynszownikowi: nie mona byo chopu odebra ziemi bez odszkodowania, w wypadku mierci chop przekazywa swoje gospodarstwo zstpnym w linii prostej, mg j sprzeda za zgod pana 151. Niedzia: wasno posplnej rki wasno ziemi miaa charakter niedziau stanowicego wasno wsplnoty rodzinnej

cechy niedziau wspwaciciele nie mieli prawa do czci idealnych rzeczy, wystpowali jako jedna zbiorowo wadajc wsplnie CA rzecz, w wypadku mierci wspwaciciela jego prawa majtkowe pozostaway we wsp. majtku niedziau niedzia ojcowski synowie nie mieli z reguy prawa dania wydzielenia im czci rzeczy w dzieraw niedzia braterski; zbiorowa wasno wsi w stosunkach majtkowych wiejskich niedzia czciowy wasno gruntw czya si z niedziaem lasw, wd 152. Ograniczenia wasnoci: 1) regalia zastrzeone wycznie dla monarchy dziedziny dziaalnoci gospodarczej: owieckie wyczno polowania; rybostwa, grnicze, solne, grodowe budowanie i posiadanie grodw; wodne, mynne, targu i karczmy 2) prawo bliszoci zapewniao uprawnionemu moliwo wyczenia od wasnoci dbr dziedzicznych osb posiadajcych gorsze ni on prawo, w jego skad wchodziy: prawo pierwokupu w razie zamiaru zbycia dbr dziedzicznych krewni mogli si domaga od waciciela, aby im zaproponowa ich nabycie prawo retraktu jeli w procesie zbywania dbr dziedzicznych pominito krewnych, nastpowao odzyskanie dbr dziedzicznych w drodze skupu odebrania rzeczy od nabywcy za zwrotem sumy zapaconej 3) prawa ssiedzkie gdy chmiel przerasta z jednego ogrodu do drugiego, waciciel terenu, na ktry przerasta chmiel mg da jego usunicia, jeli tego nie zrobiono, przeronity chmiel przypada mu na wasno 4) wolnoci ograniczenia w uytkowaniu waciciela stanowice uprawnienia osb 3cich: prawo swobodnego przechodu, przejazdu, wypasu byda i polowania na cudzych gruntach po zbiorach 5) przymus uprawy przy podziale anu na 3 niwy gospodarze musieli zgodnie uprawia ssiadujce niwy, obsiewajc je zboem ozimym lub jarym, bd pozostawiajc je odogiem 153. Sposoby nabycia wasnoci: NABYCIE PIERWOTNE nastpowao bez zgody i bez udziau poprzedniego waciciela rodzaje: 1) zawaszczenie (occupatio) na rzeczy cudzej lub porzuconej, rzecz ruchom zawaszczano przez zabr, ziemi zawaszczano przez stae uytkowanie gospodarcze upraw gruntu zapowied (interdictio) forma najpierw zawaszczenia, a potem potwierdzenia wasnoci dkonanie w sposb ustalony aktu zakazyjcego innym osobom wstpu i jakiegokolwiek uytkowania danej ziemi oznaczenie granic dokonywa go tylko monarcha akt utwierdzajcy stosunki wasnociowe na rozgraniczonym obszarze 2) zasiedzenie stanowio tytu nabycia wasnoci nieruchomej na podstawie upywu czasu, w ktrym istniao spokojne i nieprzerwane posiadanie nie bya do tego potrzebna adna inna postawa 3) zdobycz wojenna rzeczy zagarnite u nieprzyjaci zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy, dzieleni po powrocie z wyprawy 4) prawo nadbrzene (ius naufragii) zezwalao mieszkacom wybrzea na zawaszczanie rzeczy, ktre morze wyrzucio na brzeg 5) polowanie i rybowstwo nabycie wasnoci z tego tytuu nastpowao w granicach okrelonych przez prawo NABYCIE POCHODNE przeniesienie prawa wasnoci z jednej osoby na drug nie mona przenie wicej praw ni si posiadao samemu 1) nabycie drog spadku 2) nadanie przez panujcego ziemi bezwarunkowo lub prawem lennym 3) nabycie przez umow rzeczow przenoszc wasno umowy kupna-sprzeday naleay do zobowiza i stwarzay jedynie prawo wzgldne dania od zbywcy, aby realizujc umow obligacyjn przenis wasno na nabywc wasno przenosia dopiero umowa rzeczowa (wzdanie, zdanie) obok ktrej dokonywano aktu wwizania przenosi posiadanie UTRATA WASNOCI nastepowaa w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inn osob, jeli chodzi o wasno monarsz, to nastpowao to w formie nadania dawno istniejce prawo wasnoci lub inne prawa rzeczowe, ktre mogy by zaczepione, staway si niewzruszalne, byo to sposobem utwierdzenia prawa wasnoci, a nie jego nabycia, prowadzio do utraty prawa nieuywanego lub niedochodzonego przez osob uprawnion przez dugi czas 154. Zastaw: zastaw prawo przysugujce wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia swoich wierzytelnoci, zastawnik wierzyciel, zastawca dunik, osoba ktra ustanawia zastaw na jakim przedmiocie zastaw ruchomoci mia znaczenie gwnie w stosunkach handlowych zastaw nieruchomoci by dogodn form nabywania nieruchomoci z ominiciem prawa bliszoci, albo zastawca nie traci prawa wasnoci, bo zastawnik zaspokoi swoje wierzytelnoci poytkami z danej rzeczy zastaw z dziereniem przenosi na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i uytkowanie rzeczy najczciej ruchomej poytkw wierzyciel nie zalicza na poczet spaty dugu by to zastaw uytkowy czysty, antychretyczny, antychreza przedmioty zastawu z dziereniem nieruchomoci i gospodarstwa, dochody z up, ce, uposaenia, dochody z urzdw zastaw na upad w razie niewykupienia zastawu przez zastawc, jego warto przechodzi na zastawnika ekstenuacja zastaw do wydzierenia, pojawi si w XIII-XIV wieku uytkownik zalicza poytki z dbr zastawionych na poczet dugu

zastaw bez dzierenia dunik obcia swe dobra pewn sum, nie oddajc ich w uytek zastawnikowi, powstawao to przez zapis w ksidze sdowej, jeli po okrelonym terminie dunik nie spaci dugu, zastaw ten mg si zamieni w zastaw na upad lub zastaw z dziereniem podzastaw zastawnik mg zastaw zastawi osobie trzeciej, ake drugi zastaw musi by niszy ni pierwszy 155. Kupno renty i lichwa: kupno renty posiadacz kapitau dawa wacicielowi nieruchomoci pewn sum pienidzy, w zamian za to waciciel musia spenia okrelone wiadczenia (najczciej pienine) w okrelonym terminie i przez okrelony czas (doywotnio lub wieczycie) na rzecz waciciela kapitau, waciciel uwalnia si od wiadcze poprzez wykup renty spaca dug, a waciciel nigdy nie mg wypowiedzie renty lichwa poyczka na procent, do ktrej w dawnej Polsce uprawnieni byli tylko i wycznie ydzi

C. SPADKI
156. Dziedziczenie beztestamentowe: spadek og praw i obowizkw majtkowych, ktre pozostawia po sobie zmary i ktre przechodziy na spadkobiercw dziedziczenie synw dzedzictwo po ojcu przypadao wszystkim synom, w rwnej czci dla kadego, byli oni dziedzicami koniecznymi dziedziczenie krewnych bocznych w XIII w. dziedziczyli krewni boczni do IV stopnia, krewni blisi odsuwali od spadku krewnych dalszych przy wasnoci indywidualnej, w niedziale spadkobrania nie byo, w niedziaach wspwasnociowych opartych na posiadaniu czci idealnych cz zmarego przyrasta na rwni do majtku pozostaych wspwacicieli dziedziczenie kobiet ograniczone najpierw do ruchomoci z ich posagu, od XIV w. crki rycerzy-szlachty mogy dziedziczy dobra ziemskie, ale tylko wtedy gdy nie byo synw, jeli synowie byli, crkom dawano posag w pienidzach, dobra macierzyste crki dziedziczyy na rwni z synami dobra macierzyste dobra posagowe i oprawne matki, take otrzymane w spadku, po mierci matki przysugiway one na rwni synom i crkom (penoletnim), a wydziela je ojciec; jeli wdowa po raz drugi si hajtaa, musiaa dzieciom z poprzedniego maestwa da w caoci dzierone dobra wienne i poow dbr macierzystych dobra ojczyste po mierci matki ojciec powinien odpisa jej dzieciom poow wasnych dbr ojczystych, zwyczaj ten uchylony zosta przez statut Kazimierza Wielkiego 157. Testamenty: testament znany w PL od koca XIII wieku, pocztkowo ustny, od XIII pisemny, zwykle w testamencie cz majtku zapisywa spadkodawca Kocioowi, t. okrela co komu przypada, albo suy do wydalenia majtku od bliskich wpyw Kocioa domaga si swobody testowania nieruchomoci, testamenty miay by sporzdzane w obecnoci duchow. 158. Pucizna: pucizna inaczej kaduk, w wypadku braku dzieci i krewnych bocznych z prawem do spadku majtek jako bezdziedziczny zabiera panujcy, pucizna zniesiona zostaa statutem Kazimierza Wielkiego

D. ZOBOWIZANIA
159-160. Istota zobowizania i jego powstawanie: zobowizanie wiadczenie oparte na wierzytelnoci czyli stosunku prawnym pomidzy wierzycielem i dunikiem, na mocy ktrego wierzyciel ma prawo domaga si od dunika okrelonego wiadczenia pod rygorem egzekucji powstanie zobowiza - albo przez umow (ex contracto) stosowano szeroko tutaj symbole prawne (znaki i czynnoci), forma pisemna umw upowszechnia si w XIII wieku; lub jako skutek wystpku (ex delicto) 161. Odpowiedzialno z tytuu zobowizania: moliwoci dunika albo od razu wykonywa wiadczenie, albo dawa wierzycielowi zastaw, lub stawia rkojmi rkojmia inaczej porczyciel, wierzyciel majcy rkojmi nie mg domaga si wiadczenia od dunika, ale mg si o nie zwrci do rkojmi, dunik stawiajcy rkojmi nadal by duny, ale nie by odpowiedzialny, rkojmia odpowiada, ale nie by duny, dopiero gdy rkojmia wykona wiadczenie, mg domaga si od dunika zwrotu nakadw, dunik musia zastpowa i broni rkojmi gwarancje osobiste dunik rozporzdza swoimi prawami osobistymi (ycie, wolno), ktre wtedy byy zbywalne gwarancje majtkowe dunik/rkojmia odpowiada caym majtkiem, potem tylko czci 162. Sposoby umacniania umw: przysiga jej naruszenie powodowao kar bo, umacniano tak umowy prywatne litkup zwyczaj biesiady lub poczstunku dla umocnienia umowy, potem niewielka suma pienina zaoga zwyczaj szlachecki, dunik w razie niewykonania zobowizanmia mia zjecha do gospody wraz z okrelon liczb suby i koni i przebywa tam na wasny koszt dopki nie wykona wiadczenia ajanie dunik godzi si z gry na takie umocnienie ajano (bluzgano) ustnie albo na pimie albo przez listy ajce zakad (vadium) umowny lub urzdowy, ustanowienie obowizku zapacenia okr. sumy na wypadek niewykonania wiadczenia lub na wypadek dokonania czynu, ktrego spenieniu chciano przeszkodzi (np. zajazdu) cenzura kocielna dodawana do umowy jako groba typu: naraenie si na gniew Boga lub witych zadatek dawano kontrahentowi pewn sum na dowd i dajcy chce dotrzyma umowy, zaliczano go na poczet wiadczenia strony, ktra go uicia a w razie odstpstwa od umowy przez nabywc traci on zadatek na rzecz zbywcy zastaw wiadomo; rkojmia patrz wyej

163. Zastp (ekwicja): bya to odpowiedzialno zbywcy za wady prawne na wypadek zbycia rzeczy przez osob nieuprawnion lub te z naruszeniem praw osb trzecich 164. Rodzaje umw: zamiana (frymark) obie strony wiadczyy sobie wzajemnie przedmioty, stosowano j w akcji scalania ziemi darowizna darczyca dawa obdarowanemu rzecz ruchom lub nieruchom, powodowao to powstanie prawa wasnoci obdarowanego do przedmiotu darowizny darowizna wzajemna pierwotna forma darowizny, obdarowany musia si odwdziczy czym darczycy kupno-sprzeda powstao z zamiany jedna strona nie wiadczya rzeczy w naturze, lecz oznaczon sum forsy lub namiastek pienidza (dawniej futro, sl, bydo itd.), jeli do forsy jedna strona doczaa jaki przedmiot niezamienny, to umowa miaa charakter mieszany kupno-sprzeda poczone z zamian umowa o usugi odpatna umowa o prac umowa zlecenia otrzymujcy zlecenie musia wykona pewne czynnoci za mocodawc najem rzeczy (arenda) odpatne oddanie rzeczy w uywanie; dzierawa najem rzeczy przynoszcej poytki upowaniajcy do ich pobierania poyczka umowa nieodpatna, odsetki byy tu zakazane, dlatego pobr odsetek ukrywano pod form zastawu uytkowego i kupna renty Statuty KW ograniczyy odpowiedzialno dunika tylko do wysokoci dugu 165. Zmiana i wyganicie zobowizania: zmiana zmieniano tre zobowizania albo osoby nastpowao to w drodze umowy lub bez niej w wypadku mierci osoby na jej miejsce wchodzili spadkobiercy wyganicie zobowizanie gaso przez akt sama zapata nie powodowaa jego wyganicia wierzyciel musia odpowiednim aktem uwolni dunika od odpowiedzialnoci (kwit)

II. PRAWO KARNE

A. PRZESTPSTWA
166. Uwagi oglne: Podzia przestpstw: cigane z urzdu lub dochodzone na podstawie skargi prywatnej 167. Mir: mir (rka paska) instytucja umoliwiajca ciganie z urzdu i karanie przestpstw zagraajcych porzdkowi publicznemu, w wypadku zamania miru oprcz kary prywatnej pobierano kar pastwow i czasem rwnie sdow mir miejscowy obejmowa pewne miejsca (drogi, targi, pola); mir osobowy obejmow. pewne kategorie osb np. kobiety mir mieszany obejmowa i kategorie osb i miejsce (np. biskup+parafia); mir sdowy obejmowa sd, sdziego i urzdnikw sdowych 168. Zwizek przyczynowy i wina: - pocztkowo karano fakt powizany z osob sprawcy, niezalenie od umylnoci czy nieumylnoci czynu - od XIII wieku rozrniano zabjstwo umylne od przypadkowego - od Statutw KW odrniano win umyln od winy nieumylnej, ale kazuistycznie 169. Przypadki wyczajce przestpczo: pocztek zaczepka sowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komu z jej bliskich lub poddanych, ktra powodowaa bezkarno czynu skierowanego przeciw zaczepiajcemu wystarczyo udowodni pocztek i odparcie go, aby uwolni si od winy wykonanie odwetu wyczao przestpczo i karalno czynu, ale tylko przy zachowaniu form przepisanych wykonanie przez wierzyciela uprawnie wynikajcych z odpowiedzialnoci umownej, umocnionej prawami osobistymi dunika nie byo karalne, bo suyo do realizacji umowy zabicie polnego zodzieja ktry krad zboe noc i ktrego przyapano na gorcym uczynku nie byo to karalne 170.Rodzaje przestpstw: Podzia: sprawy wiksze (causae maiores) i sprawy mniejsze (causae minores) Najcisze przestpstwa cigane z urzdu: dziaania antyustrojowe wymierzone przeciw krlowi w celu odebrania mu wadzy lub zamach na jego ycie zdrada najcisze formy: poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie do kraju nieprzyjaci, bunt przeciw wadcy p-stwa przeciw religii panujcej herezja; p-stwa przeciw interesom skarbowym pastwa uywanie obcej monety w obiegu, faszerstwo monety i puszcz. w obieg p-stwa przeciw wadzom i sdom nieposzanowanie wadzy krlewskiej przez wyciganie miecza w jego obecnoci, zranienie kogo w obecnoci krla lub jego namiestnika-starosty, niewykonanie wyroku przez brak zadouczynienia itd. p-stwa urzdnicze dokonywane przez urzdnikw sdowych: wymuszanie apwek od niewinnie pozwanych otrostwa zawodowy rabunek i kradziee Przestpstwa cigane w wyniku skargi prywatnej: mobjstwo jeli zabito szlachcica, to dodatkowo kara pastwowa, poza tym wspsprawcy te mogli bekn

uszkodzenie ciaa zranienie: rany krwawe, rany sine, pobicie; okaleczenie: obcicie czci ciaa lub ochromienie obraza czci zniewaga przez sowa obraliwe, zarzucenie komu przestpstwa, nazwanie matki szlachcica nierzdnic gwaty czyo je to, e w kadym przypadku uywano siy fizycznej, obok kary prywatnej kara pastwowa gwaty na osobie bezprawne uwizienie, porwanie lub zgwacenie kobiety gwaty na majtku kradzie (chdba), tajemne uprowadzenie czyjego poddanego/niewolnika podpalenie osobna forma gwatu, nbywajca nieraz form odwetu karano to surowo kradzie podzia na kradziee zwyke i kradziee kwalifikowane: na dworze krla lub rycerza, zboa z pola, konia ze stada , za kad kradzie grozia obok kary prywatnej kara pastwowa wiksza liczba sprawcw pocztkowo wszyscy wspsprawcy odpowiadali jednakowo podeganie i pomocnictwo traktowano jako osobne przestpstwa, zagroone byy kar pastwow 171. Odpowiedzialno indywidualna i zbiorowa: odpowiedzialno indywidualna w XII i XIII wieku za przestpstwa kary na ciele i yciu ponosi sprawca, a kary majtkowe spaday rwnie na rodzin pozostajc w niedziale ze sprawc odpowiedzialno zbiorowa dotyczya osb, ktre nie bray udziau w przestpstwie, ale prawo obarczao je wspodpowiedzialnoci za to przestpstwo, stosowana bya w krgu najciszych przestpstw czonkw rodziny karano wywoaniem i mierci w razie zbrodni przeciw panujcemu; gdy znaleziono zwoki na terenie opola a sprawca by nieznany odpowiadao cae opole stosowano to w celu wykrycia sprawcy Statuty KW ojciec nie odpowiada za syna i oswrotnie, zniesiona zostaa odpowiedzialno krewnych, ograniczona odpowiedzialno karna sug za szkody i krzywdy wyrzdzone przez parobka cakowita odpowiedz. spadaa na pana

B. KARY
172. Wrda, odwet i pokora: odwet po zabiciu rycerza powstawa stan wrdy midzy rodzin sprawcy a rodzin zabitego, uprawniao to do odwetu usankcjonowanego przez prawo odpowied forma ograniczenia odwetu od XV w. strona, ktra chciaa dokona odwetu musiaa publicznie obwoa wobec krla sprawc w terminie do 6 tygodni po pogrzebie ofiary obwoanie takie wpisywano do ksig sdowych i ogaszano 3 razy na rynku (robi to wony) pojednanie (jednanie) forma ugodowego zaatwiania sporw w wyniku zabjstwa winny musia zapaci gwszczyzn i dopeni pokory zabjca obnaony do pasa, z orszakiem i mieczem wydobytym do poowy prosi o wybaczenie 173. Zasady wymiaru kary: zasada talionu w Polsce stosowana rzadko, oko za oko, zb za zb kary odzwierciedlajce dostosowane do charakteru przestpstwa stosowa je Chrobry wybija zby za naruszenie postu recydywa okoliczno obciajca za recydywistw uwaano osoby osdzone trzy razy za ten sam czyn gorcy uczynek okoliczno obciajca stosowano tu najczciej kary mierci lub kary mutylacyjne pozostawienie na asce sankcja fakultatywna za niektre przestpstwa naruszenie miru, czci rycerskiej wykonanie kary zaleao od uznania osoby uprawnionej byo to warunkow kar arbitraln kumulacja kar nastpowaa przy zbiegu przestpstw 174. Rodzaje kar: Podziay kar: publiczne oraz kary prywatne (na rzecz poszkodowanego); kary zwyke (w wypadku mierci- cicie i powieszenie) oraz kary kwalifikowane (dodatkowe udrki); kary indywidualne i zbiorowe; kary wiksze i mniejsze kary krwi kary mutylacyjne, kara mierci, kary pienine inne kary niewola, wygnanie, nieaska, konfiskata majtku, kary na czci kara mierci dzieliy si na zwyke i kwalifikowane (dodatkowe udrki); pocztkowo kamienowanie, potem amanie koem, obcicie czonkw, wiartowanie, palenie na stosie, krzyowanie, kar mierci stosowano te przy przestpstwach pospolitych, gdy sprawca nie by w stanie zapaci kary pieninej kara proskrypcji inaczej wywoanie fikcyjna mier sprawcy, przestawa on istnie dla prawa jako osoba konfiskowano majtek, ona moga ponownie wyj za m, proskrypcj ogaszano publicznie kary niewoli i wygnania pocztkowo jako zagodzenie kary mierci, banicja kara wygnania dla rycerzy konfiskata majtku do XIII w. kara dodatkowa do kary mierci i proskrypcji, od XIII wieku samodzielne kary mutylacyjne obcicie ucha (szelmowanie), przekucie/ucicie rki, dotykanie rozpalonym elazem, wyrywanie jzyka, ucicie nosa kary pienine system kar pieninych okrelano jako kompozycyjny, bo bya to forma wykupienia si od kary mierci czy mutylacji, okary te oznaczane byy w srebrnych grzywnach, dzieliy si na publiczne (pobiera ksie lub sdzia a w dobrach immunowanych ich pan) i prywatne (pat przypaday powodowi gdy wygra spraw) wysoko kary pieninej 70, 50, 15, 12 grzywien kary wielkie; 6 grzywien i trzysta kary mae pat prywatne kary pienine otrzymywa pokrzywdzony, a jeli byo zabjstwo to rodzina zabitego, wielko tej kary ustalona bya zwyczajowo, do kar pieninych prywatnych naleaa gwszczyzna suma skadana za gow zabitego na rzecz jego rodziny; oraz nawizka za okaleczenie, zranienie lub pobicie kary na yciu i ciele w pniejszym redniowieczu w miastach lokowanych na prawie niemieckim i w prawie ziemskim mier za fasszerstwo, herezj, dla rabusiw i zawodowych zodziei, kar mierci i kary mutylacyjne wykonywa kat ktry dodatkowo torturowa winnych, katw utrzymyway miasta, wypoyczay ich sdy szlacheckie, kat by wyczony ze spoecznoci a ta profesja staa si dziedziczna

kary na czci stosowane wobec szlachty infamia pocigaa za sob utrat czci szlacheckiej infamis nie by pozbawiony wszelkich praw, ale tylko czci szlacheckiej; odwoanie zniewagi odszekane psim gosem przez sprawc spod stou, jeli niesusznie nazwa on szlachcica synem nierzdnicy zakad ustalany dla kadego przypadku z okrelon sum, w celu zapobieenia przestpstwom paci t sum winny w wypadku popenienia czynu zabezpieczonego zakadem kary kocielne orzekane przez sdy duchowne ekskomunika wyczenie ze spoecznoci chrzecijaskiej, mienie danej osoby konfiskowaa wadza; interdykt miejscowy zakaz naboestw, udz. sakramentwi pogrzebw na danym terenie; pokuta najbardziej powszechna kara kocielna, dzielono j na uroczyst (przywizanie kolesia do drabiny i wystawienie na widok publiczny), publiczn (leenie krzyem podczas naboestwa) i prywatn

III. POSTPOWANIE SDOWE

A. ROZWJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU
175. Samopomoc i ugody sposb zaatwiania sporw poza drog sdow, stosowany rzadko 176. Postpowanie arbitralne: najdawniejszy rodzaj postpowania z urzdu, panujcy nie by zwizany praktyk postp. sdowego represja i wymiar kary zaleay od uznania monarchy, przestpca nierzadko nie mia prawa do obrony 177. Postepowanie skargowe (akuzacyjne): proces skargowy wszczynany tylko na podstawie skargi, forma sporu, w ktrym obie strony uczestniczyy przed sdem (kontradyktoryjno), by on ustny i jawny, cechowa go formalizm obowizek przestrzegania okrelonych form w postpowaniu (np. pozew, przysiga); nieprzestrzeganie danej formy wizao si z negatywnymi skutkami dyspozytywno strony mogy umwi si co do zmiany regu procesowych sdzia by nimi zwizany

B. POSTPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
178. ciganie podejrzanego w sprawach karnych: lad instytucja prawna obowizek ludnoci danego opola cigania przestpcy do granicy nastpnego opola pod rygorem sankcji prawnych, lad nie dotyczy wsi immunizowanych, gdzie mieszkacy musieli tylko udostpnia mieszkania kasztelanowie do nich naleao wykrywanie przestpstw, sd i egzekucja w ciganiu zabjcw naruszajcych mir i otrw mincerze cigali i karali faszerzy monet justycjariusze-oprawcy cigali oskarali i sdzili w sprawach przestpstw zawodowcyh: rabunku i kradziey, proces w sprawach karnych by ustny, a pismo odgrywao rol drugorzdn 179. rodki zapobiegawcze: uwizienie wiadomo rkojemstwo stosowane wobec szlachty osiadej rkojmia zobowiza si, e obwiniony stawi si nma sd we wskazanym terminie lub e skazany zadouczyni wyrokowi gwarancj rkojemstwa byy dobra nieruchome rkojmi lub pewna kwota pienina, ktra przepadaa na rzecz skarbu jeli pozwany nie stawi si 180. Zawieszenie lub uchylenie cigania i karania: azyl jeli podejrzany schroni si w miejscu dajcym azyl, nie mona byo go osdzi ani wykona wyroku azylu udziela koci katedralny lub dwr monarszy przemirze inaczej azyl wojewodziski miao na celu zabezpieczenie szlachty i tylko szlachty przed samowol i postpowaniem arbitralnym wadzy wojewoda udziela takiego azylu aby szlachcic mg si wytumaczy przed krlem jeli tego nie udao si dokona, wojewoda szlachcica wyprowadza za granic listy elazne inaczej glejty, monarcha wydawa je okrelonym osobom, ktre dziki nim miay nietykalno osobist listy inhibicyjne zakazyway pozywania danej osoby przez oznaczony sd, lub wstrzymyway post powanie amnestia i prawo aski wiadomo

C. POSTPOWANIE PRZED SDEM

181. Strony i ich zastpcy: strony procesu skargowego powd (pierca) i pozwany (spierz) zdolno sdowa prawo bycia stron w procesie zdolno procesowa dziaanie w procesie osobicie, bez zastpcw ograniczenie zdolnoci procesowej chopi mieli tylko ZP wobec waciwego sdu dominialnego, w innych sdach wymagano asysty pana, kobiety: tylko wdowy mogy same wystpowa przed sdem, nieletni: jeli popenili przestpstwo, to czekano z ich osdzeniem do lat sprawnych, mogli by powodami ale tylko w asycie opiekuna zastpstwo procesowe osoba trzecia wystpuje w imieniu strony w procesie, a skutki jej dziaania spadaj na stron zastpstwo ustawowe z mocy prawa np. opiekun dla nieletniego zastpstwo umowne ustanawiane pisemnie lub przed sdem, z-cy prywatnie czyli prokuratorzy ustanawiani byli najczciej przez panw duchownych z-stwo szczegowe z-ca dokonywa okrel. czynn. sd. z-stwo generalne prowadzi spraw lub og spraw osoby rzecznicy pomagali stronom przestrzega formu procesowych, w XIV wieku przeksztacili si w zastpcw procesowych 182. Waciwo sdu: - obowizuje zasada, i sdem waciwym w procesie skargowym by sd pozwanego (actor sequitir forum rei) - wyjtki: od XIV w. wyczono spod sdw miejskich i wiejskich sprawy podpalenia i gwatu - w razie zranienia lub zabjstwa szlachcica przez mieszczanina odpowiada on przed sdem krlewskim

183. Skarga i pozew: aoba skarga powoda wniesiona przed sdziego, rozpoczynajca proces skargowy pozew wezwanie strony na rozpraw do sdu, dokonywane najpierw przez komornika sdowego z lask sdziego w rku pozew ustny jego uprzywilejowan form byy pozwy z pieczci lub piercieniem monarchy, nie stosowany dla szlachty osiadej i traktowany jako uwaczenie godnoci szlacheckiej pozew pisemny pojawi si w XIII w., zaopatrzony by w piecz ksic (potem krlewsk) lub sdu, sta si obowizkowy w pierwszej poowie XV wieku, bo najpierw obowizywa szlacht osiad tre pozwu ustalona ostatecznie w XIV wieku, pozew by sporzdzany w 2 egzempl., jeden z nich zatrzymywa powd dorczanie pozwu dokonywa tego wony w asycie wiadkw w dobrach pozwanego jeli by osiady, relacj do ksig z tego zdarzenia wpisywa wony, co byo dowodem zoenia pozwu 184. Terminy i odroczenia: rok termin wyznaczony w pozwie, w ktrym pozwany musia si stawi w sdzie dylacja odroczenie sprawy na nastpny rok, dokonane w wyniku usprawiedliwionej przez np. chorob, uwizienie, spraw o wicej w innym sdzie, lekka choroba moga usprawiedliwi tylko raz, obona raz lub dwa niestanne kara sdowa nakadana na pozwanego, ktry nie stawi si w 1 i 2 terminie, wyznaczano oprcz tego termin trzeci niewzruszalny (pod rygorem przegrania procesu) rok zawity 185. Rozprawa: cechy ustna, jawna, wedug statutw KW miay odbywa si rano Przebieg rozprawy: 1. danie skargi przedstawia je cile wedug pozwu powd, pozwany wyjania swoje stanowisko: odpr 2. Jeli pozwany uzna roszczenia powoda koniec proc.; jeli nie uzna, nastpowao litis contestatio wdanie si w spr jeli pozwany nie skorzysta z ekscepcji, sdzia wyznacza termin na postpowanie dowodowe 3. Pozwany mg przed wdaniem si w spr obroni si ekscepcj: ekscepcje peremptoryjne powoduj oddalenie pozwu przedawnienie, fatalia iuris powd ola spraw przez rok i 6 tyg ekscepcje dylatoryjne odraczay spraw wystpienie bez asystencji, niewaciwo sdu ze wzgldu na stan 4. Po zaatwieniu ekscepcji rozpoczynao si meritum sprawy przedstawiano swoje racje przed sdem, od przywilejw nieszawskich mona byo tylko korzysta z ab (twierdze) i odeprzy (odpierania twierdze) 186. Bliszo do dowodu: pierwszestwo w przeprowadzaniu dowodw im wyej stan, tym wiksze pierwszestwo, gdy szlachcica oskarono o otrostwo lub kradzie mia on bliszo do dowodu jeli cieszy si dobr saw, w procesie o zbiegostwo waciciel zbiega, jeli rwna pozycja stanowa stron pierwszestwo z reguy mia pozwany formalna teoria dowodw prawo ustalao ktre dowody s waniejsze prawidlnik osoba zaufania publicznego, przed ktr toczono postpowanie dowodowe 187. rodki dowodowe: przysiga dowd samodzielny, rota przysigi bya ustalana przez sd w zalenoci od sprawy, jej zaufanie wizao si z karami za krzywoprzysistwo, rozrniano przysigi oczyszczajc i oskarajc, rota przysigi najczciej bya po polsku, jakakolwiek pomyka powodowaa niewano przysigi uroczyste przyrzeczenie mwienia prawdy skadali je biskupi i inne osoby szczeglne zaufane zamiast przysigi wspprzysinicy musieli zoyu przysig wraz ze stron w sprawach ciszej wagi, gwarantowlai oni prawdomwno i rzetelno strony, nie stanowili odrbnego rodka dowodowego, jedynie popierali przysig ordalia inaczej sdy boe Bg nie dopuci do krzywdy niewinnego, sprawi, e niewinny wyjdzie z niej zwycisko, natomiast winny w niej polegnie, stosowano, gdy brak byo innych dowodw pozwanemu Rodzaje ordaliw: prba wody zimnej wrzucano gostka do wody zwizanego i unieruchomionego jeli ton, wygrywa spraw i go wycigano; prba wody gorcej kole zanurza rk w kotle gorcej wody i wyjmowa z niej jaki przedmiot pojedynek sdowy prowadzone midzy chopami (na kije), midzy rycerzami (na miecze) lub mieszane (na bro pozwanego), duchowni i rycerze pozwani przez chopw mogli stawi zastpcw prba elaza stosowano jeli strona nie moga walczy w pojedynku, niesienie w rce przez 3 kroki rozpalonego elaza, lub przejcie 3 krokw po gorcym elazie jeli nie przeszed / nie utrzyma elaza to przegrywa, wygrywa jel w trzy dni po opatrzeniu witym woskiem nie byo ladw oparze wstecz stosowana w procesie ustnym, jeli jedna ze stron stwierdzia e dane postpowanie toczyo si w innym sdzie, wysyano do tego sdu posaca komornika, komornik zdawa sdziemu relacj z tego czegfo si dowiedzia wiadkowie zeznania wonych sdowych wony stwierdza naocznie zdarzenie i wnosi relacj; wg statutw KW mg zeznawa ekskomunikowany (jeli brak byo innych wiadkw), ale nie mg pozbawiony dobrej sawy dokument wraz z rosncym znaczeniem prawdy materialnej, niekiedy waniejszy ni wiadkowie 188. Wyrok: ogaszano publicznie, ustny, od XIII w. na danie i koszt strony pisemny, opatrujc pieczci ksicia i asesorw, od XIV w. wyroki wpisywano do ksig sdowych, a stronom za opat wydawano wycig z nich, wyrok kocowy by zawsze stanowczy

formy ustalenia wyroku prawomocnego klauzula zobowizujca przegranego do wiecznego milczenia, lub zakad trzesne potem pamitne, opata skadana sdziemu po wyroku przez wygrywajcego 189. rodki odwoawcze od wyroku: remisja w toku procesu sd przekazywa spraw do rozstrzygnicia sdowi wyszemu, czyniono to te na danie strony, jeli dowioda e sd wyszy jest dla niej waciwy nagana sdziego strona niezadowolona z wyroku pozywaa sdziego o to, i sdzi niesprawiedliwie nagany sdziego mona byo dokona natychmiast po zapadniciu wyroku (tylko i wycznie), sdzia naganiony proszony by o wonego, ktry pozywa go pozwem ustnym, sdzia naganiony musia si wstrzyma od sdzenia spraw dochodzio do procesu z sdzi jako pozwanym, bliszo do dowodu (wiadkowie) przysugiwaa sdziemu, proces naganowy wstrzymywa proces waciwy, jeli sdzia przegra, traci urzd kocz zakad wnoszony przez naganiajcego, przypada sdziemu jeli nagana sdziego okazywaa si niesuszna 190. Postpowanie polubowne: jednanie w czasie procesu z zakresu prawa prywatnego w kadej chwili strony mogy pj na ugod

D. POSTPOWANIE EGZEKUCYJNE
191. Egzekucja osobista: szybka, dokonywana zaraz po wyroku, przegrywajcego wizano i oddawano w rce wygrywajcego 192. Egzekucja majtkowa: cienie (cia) najpierw na bydle i trzodzie, potem innych rzeczach ruchomych egzekucja na nieruchomociach jeli powysza nie starczya, urzdzano egzekucj na nieruchomociach polegao to na wwizaniu sdowym w okrelon nieruchomo, jeli i to nie dao rezultatu egzekucja osobista egzekutorzy egzekucji dokonywali najpierw komornicy delegowani przez sd

E. POSTPOWANIE SPECJALNE
193. Proces o zbiegych poddanych: procesy specjalne proces graniczny i proces o zbiegych poddanych proces o zbiegych poddanych toczy si przed ksiciem na wiecu, skarcy musia udowodni swoje prawo zaprzysigajc je wraz z 6 wspprzysinikami; jeli procesowano si o zbiegych z dbr ksicych wystarczao pismo wadcy o zwrot zbiega lub wysanie penomocnika, ktremu wydawano zbiegw bez procesu

ROZDZIA V RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA

III. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA
203. Konstytucje i lauda: konstytucje sejmowe podstawowe rdo prawa, dzieliy si na k. wieczyste obowizywanie nieograniczone w czasie; i na k. czasowe okres obowizywania by z gry wyznaczony akty inkorporacyjne wydawane w formie przywilejw,wczay pewne dzielnice do Korony, lauda sejmikowe wpisywane byy do ksig sdowych, co byo form ich publikacji 204. Prd kodyfikacyjny: Statut askiego wydrukowane zostay w nim najwaniejsze statuty i konstytucje z inicjatywy sejmu radomskiego 1505, redagowa go kanclerz koronny Jan aski Formulla processus opracowany przez komisj kodyfikacyjn wybran w 1520 roku na sejmie bydgoskim, kodyfikacj ukoczono w 1523 roku Korektura Praw (Correctura iurium) zwana te Korektur Taszyckiego, opracowana w 1532 roku, 929 arrtykuw, ustrj sdw, proces, prawo karne, prywatne, stanw i formuy czynnoci prawnych, projekt odrzucony przez sejm w 1534 roku prywatne kodyfikacje Jakuba Przyuskiego, Jana Herburta, Stanisawa Sarnickiego Volumina Legum zapocztkowane w poowie XVIII wieku, autorzy: Jzef A. Zauski, Stanisaw Konarski, zawieraa cao ustawodawstwa RP od czasw dawnych po wspczesne, ukazao si 6 tomw w latach 1732-1739, objy ustawodawstwo od Xiv wieku do 1736 roku 205. Prawo miejskie: Artykuy prawa magdeburskiego wydane w 1556 roku przez Bartomieja Groickiego, traktowano je jako urzdow wykadni prawa miejskiego 206. Prawo wiejskie: wilkierze / ordynacje ustawy wiejskie, zawierajce normy okrelajce ycie wewntrzne wsi, powinnoci chopskie, organizacj wadz i sdu, dotyczyy te prawa cywilnego i karnego, do najobszerniejszych naley Ordynacja w dobrach w Zegrzu i Ratajach wydana przez Pozna w 1733 roku 207. Prawo mazowieckie:

Zwd Goryskiego kodyfikacja prawa mazowieckiego doknana przez Piotra Goryskiego i zatwierdz. przez krla w 1540 ekscepta mazowieckie kodyfikacja dokonana przez szlacht, zatwierdzona w 1577 roku, obejmowaa 46 artykuw 208. Korektura pruska: korektura pruska odrbne prawo szlachty Prus Krlewskich, skodyfikowane przez sejm koronny, zatwierdzone w 1598 roku, oparta bya na prawie chemiskim i uwzgldniaa wzroy polskiego prawa ziemskiego, nasycona bya elementami prawa rzymskiego rewizja toruska kodyfikacja prawa chemiskiego dla miast Prus Krlewskich 209. Prawo litewskie: Statuty litewskie powstay z powodu korzystnych warunkw do kodyfikacji na Litwie I w 1529, II w 1566, III w 1588 roku, zredagowane byy w jzyku ruskim (starobiaoruskim), w 1614 roku ukaza si te polski przekad III Statutu, prawo litewskie obowizywao te w woj. woyskim, kijowskim, bracawskim (II Statut), III Statutem z kolei posugiwano si jako prawem pomocniczym w Koronie

DEMOKRACJA SZLACHECKA (1454-1764) USTRJ:

PODSTAWY PRAWNE DEMOKRACJI SZLACHECKIEJ: 1) Przywileje cerkwicko-nieszawskie - 1454 rok: - krl nie bdzie nakada nowych podatkw ani nie bdzie zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmikw ziemskich - szlachta ma prawo do wydawania instrukcji sejmowi i do jednomylnoci 2) Konstytucja Nihil Novi 1505 rok: - bya ustaw sejmu radomskiego, wszelkie uchway krla wymagay zgody izby poselskiej i senatu - nic o nas bez nas (szlachta) 3) Akt unii polsko-litewskiej - 1569 rok: - wprowadzenie federacji: zoone pastwo z dwch rwnorzdnych czci: Korony i Litwy pod nazw Rzeczpospolita Obojga Narodw ze wsplnie obieralnym krlem, wsplnym sejmem i polityk zagraniczn - system republikaski, a nie monarchia, pastwo w ktrym wadzy monarszej nie ma, a wybieraj ludzie - krl jest doywotni gow pastwa wybieran wsplnie dla Korony i Litwy, ale szlachta moe go odwoa - wsplna moneta (o tej samej wartoci), swobodny przepyw ludzi i kapitau, ludzie mogli swobodnie nabywa nieruchom. 4) Artykuy henrykowskie 1573 rok: - nazywane I konstytucj Rzeczpospolite, zawieraa prawo fundamentalne, obowizujce oglnie - ustawa ta nie powinna by zmieniana ani ograniczana w teorii (nieudana prba zmiany przez Jana Zamoyskiego) - okrelaa zasady obejmowania tronu: elekcyjno, wybiera mg kady szlachcic, zawsze by 1 kandydat, nie wolno byo wybiera nowego krla za ycia obecnego, obowizywaa wolna elekcja - okrelaa zasady zwoywania sejmu: krl nie moe rzdzi bez sejmu, co najmniej raz na 2 lata musi zwoa sejm - przywrcono prawo oporu moliwo obalenia krla jeli nie przestrzega praw i zwyczajw: konfederacja zwizek przeciwnikw krla chccych go obali, krl uwaa to za bunt; sejm pacyfikacyjny krl i ludzie id na ustepstwa: krl zostaje na tronie ale przysiga popraw - przesanki tolerancji religijnej nie mona ogranicza ludzi w prawach ze wzgldu na wyznanie - potwierdzono przywileje szlacheckie 5) Akt Konfederacji Warszawskiej 1573 rok wczona zostaa do artykuw henrykowskich 6) Ustawa o Trybunale Koronnym - 1578 rok: - ograniczeni wadzy krlewskiej w sdownictwie, krl zrzek si uprawnie sdowych, - powstay sdy II instancji, na ktre wpyw miaa szlachta, a nie krl Instytucje ustrojowe Demokracji Szlacheckiej: 1) Sejmiki; 2) Sejm; 3) Krl; 4) Sdy 1) SEJMIKI - szlachta realizowaa poprzez nie swoje prawa, byy narzdziami demokracji bezporedniej - byy to zebrania ogu szlachty z danego terytorium, decydujc rol odgrywaa szlachta-posesjonaci - decyzje podejmowane s zgod powszechn nie ma gosowania, przewodniczy MARSZAEK - udzia w sejmiku by prawem a nie obowizkiem - sejmiki odbyway si w staych miejscach i tych samych miejscowociach koci / cmentarz przykocielny - zwoywane byy przez krla, a cz z mocy prawa; limitacja obrad odraczanie obrad na nastpny rok - miay kompetencje w sprawach skarbowych, wojskowych rzdzili nimi magnaci - w 1717 na Sejmie Niemym ustalono, i sejmiki nie mog decydowa w sprawach podatkw i wojska (tylko krl moe) sejmiki przedsejmowe opiniowanie propozycji krlewskich zgoszonych na najbliszy sejm, wyraa wic opini o projektach ustaw w formie instrukcji poselskich, dawano je posom i sejmiki uzurpoway sobie inicjatyw ustawodawcz sejmiki relacyjne posowie zdawali na nich sprawozdania z obrad sejmu sejmiki gospodarcze wyksztaciy si z sejmikw relacyjnych, decydoway w sprawach podatkw sejmiki deputacyjne wybieray sdziw do trybunau sejmiki kapturowe przejmoway zarzd jednostk admin., upowaniay miejscowe sdy do dziaalnoci

sejmiki generalne byy prowincjonalne uzgadniano na nich stanowisko kadej prowincji na sejmie walnym, odbyway si pomidzy sejmikiem przedsejmowym a obradami sejmu, przetrway najduej sejmiki elekcyjne wybieray kandydatw na urzdy 2) SEJM SENAT: - powsta z dawnej Rady Krlewskiej, obradom przewodniczy krl, jeden z marszakw lub kanclerz - w jego skad wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i ministrowie bez hetmanw, - senatorowie penili funkcj doywotnio i pochodzili z nominacji krla, byo ich okoo 130-140 - senat nie mia samodzielnych uprawnie, uczestniczy w dyskusji nad projektem ustaw, ale to Krl mia ostatnie sowo - dziaa jako izba parlamentu i jako Rada Krla IZBA POSELSKA: - skadaa si tylko z posw wybranych na sejmikach, posowie mieli ograniczony mandat, postpowali zgodnie z instrukcj swoich wyborcw i byli ich penomocnikami; liczba posw od okoo 50 (pocztek) do ponad 200 (XVIII wiek) - pose mg modyfikowa, przyjmowa i odrzuca propozycje rzdowe - Izbie Poselskiej przewodniczy marszaek wybierany spord posw KOMPETENCJE PARLAMENTU: - penia wadzy ustawodawczej (z zastrzeeniem niektrych jej dziedzin dla monarchy); uchway podatkowe - decyzje o polityce zagranicznej, poprawianie starego prawa, wydawanie nowych praw w formie konstytucji: czasowych, wieczystych, fundamentalnych i zwykych - obcienia finansowe dla wszystkich stanw, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, kontrola wadzy wykonawczej - po mierci Batorego mg nadawa prawa szlacheckie obcokrajowcom i nieszlachcicom PROCES USTAWODAWCZY: - na pocztku sejmu wsplne posiedzenie 3 sejmujcych, na ktrym przedstawiano projekty ustaw - prowadzono potem oddzielne dyskusje sejm debatowa nad ustawami, krl+senatorowie = sd sejmowy - dyskusji przewodniczy marszaek by cigle czynny i nie mia zastpcw, mg te wprowadza modyfikacje projektu - nie byo quorum o tym, czy jest wystarczajca liczba posw decydowa marszaek - marszaek musia pozostawac w staym kontakcie z krlem, bo musia uzyska zgod na unifikacj - 2 czci dyskusji: 1 marszaek przedstawia projekt, a posowie mwi czy si zgadzaj na jego przyjcie; 2 w wypadku braku aprobaty argumentowano wszystkie za i przeciw, marszaek decydowa kiedy przerwa dyskusj, od Batorego wystarczy sprzeciw 1 posa, aby projekt odoy - marszaka wybierano w gosowaniu na pocztku sejmu, raz z Wielkopolski, raz z Maopolski, zawsze musia by bogatym ziemianinem - marszaek wydawa przyjcia i reagowa na porzdek w izbie, insygniem wadzy bya drewniana laska marszakowska - obrady izby poselskiej byy jawne - potem marszaek przekazywa projekt do senatu i krla, krl nadawa sankcj ustawie podpisujc j - ustawa wchodzia w ycie w momencie publikacji, ogaszana bya przez heroldw miejskich 3) KRL - traci cz swoich uprawnie zmieniona zostaje zasada wyboru krla, przywrcone prawo oporu wadza ustawodawcza uprawnienia w stanowieniu prawa dotyczce miast krlewskich, dbr pastwowych (wasno krla), spraw wyznaniowych (wydawanie edyktw), systemu celnego wadza wykonawcza by gow pastwa, powoywa urzdnikw publicznych, nadawa godnoci, kontrolowa administracj, kierowa polityk zagraniczn, dysponowa majtkiem pastwowym wadza sdownicza by sdzi najwyszym, do niego naleaa wykadnia prawa, rozpatrywa problemy odsyane do niego przez sdy, Zygmunt Stary zrzek si na rzecz wocian sdownictwa nad chopami, Batory zrzek si wikszoci praw sdowych a swoje uprawnienia apelacyjne przekaza trybunaom, Sd Krlewski rozbi si na mniejsze sdy bez udziau krla WYBR KRLA: - zmieni si sposb wyboru krla po mierci Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonw - krl by wybierany przez og czonkw stanu szlacheckiego - nie mona byo wybiera nastpcy krla za jego ycia - interrex w okresie bezkrlewia by nim prymas nie mia wszystkich uprawnie krla, zwoywa sejm, prowadzi negocjacje z chtnymi do objcia tronu ETAPY PROCESU WYBIERANIA: 1) Sejm Konwokacyjny negocjacje z kandydatami na tron w celu wyonienia najlepszego, izba poselska dokonuje spisu orbitancji narusze systemu prawa przez poprzedniego krla, 2) Sejm Elekcyjny zbiera si wraz ze zjazdem elekcyjnym caej szlachty, decydowali ktry z kandydatw zostanie przedstawiony Sejmowi Koronacyjnemu, ukada pacta conventa (umowy pomidzy szlacht a nowym krlem, stawiajce mu okrelone warunki)

3) Sejm Koronacyjny najpierw przysiga koronacyjna (artykuy henrykowskie, przywileje szlacheckie i pacta
conventa), w momencie koronacji przestaway dziaa sejmiki kapturowe, interrex i konfederacja generalna, po koronacji krl decydowa czy przyjmuje ustawy uchwalone przez sejmiki kapturowe, interrexa i konfederacj gener. 4) SDOWNICTWO Sdownictwo stanowe: Sd Monarszy, Sdy Centralne (powszechne), Sd Sejmowy, pozostae sdy stanowe Sdy Kocielne, prawa niemieckiego, ziemskie, grodzkie i podkomorskie bez zmian Sdy Dominialne umocnienie ich pozycji apelacje rezygnacja krla ze zwierzchnich praw sdowych nad stanem szlacheckim, przekazano ostateczno orzecze dla Trybunaw (Koronnego i Litewskiego), ustawa procesowa z 1532 wprowadzia instytucj apelacji od orzecze sdw ziemskich, grodzkich i podkomorskich SD KRLEWSKI by instancj najwysz TRYBUNA KORONNY: powoany w 1578 roku, zbiera si w Lublinie wiosn i latem, w Piotrkowie jesieni i zim - sdzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich (27 deputatw szlacheckich i 6 duchownych) - w sprawach szlacheckich sdzili tylko deputaci szlacheccy, sd mieszany (1:1 duchowni:szlachta) w sprawach w ktrych jedn ze stron by duchowny i chodzio o dobra duchowne - na czele Trybunau sta Marszaek, duchowni wybierali prezydenta - rozpatrywa apelacje od wyrokw sdw ziemskich, grodzkich, podkomorskich, - wyroki wymagay jednomylnoci, wikszo dopiero w 3 gosowaniu, jeli brak wikszoci sprawa kierowana do sdu krlewskiego - w 1581 roku powoano Trybuna Litewski dla Wielkiego Ksistwa SDY CENTRALNE (za S. Batorego): SD ASESORSKI sprawy o rozgraniczenie dbr pastwowych i prywatnych, o naduycia i przestpstwa wysokich urzdnikw, sdy w miastach krlewskich, spory pomidzy miastami, orzekali: kanclerz, referendarze, sekretarze i senatorowie rezydenci, opiera si na prawie polskim i niemieckim (Magd. i Chem.) SD REFERENDARSKI sdz referendarze, sprawy o dobrach pastwowych, o powinnoci i obcienia chopskie, odwoania chopw i w sprawach karnych, posugiwa si jzykiem poslkim, uproszczona bya procedura, mogy da stronom zastpstwo procesowe z urzdu i same egzekwoway swoje wyroki SD MARSZAKOWSKI sprawy o najem lokali w Wawie midzy szlacht a mieszczastwem, sprawy gier hazardowych i oszustw, sprawa porzdku i bezpieczestwa na dworze krlewskim, Sd Najwyszy w pastwie, sdzi sprawy w I i II instancji SD SEJMOWY sd kasacyjny od wszystkich sdw i trybunaw, moe sam wyda nowy wyrok, decydowa o wznowieniu postpowania, mia prawo przyjmowania remisji, funkcjonowa tylko podczas sejmu, przewodniczy mu krl, a jeli krl by stron, to przewodniczy marszaek koronny - orzeka w sprawach: o zbrodnie obrazy majestatu, zdrady stanu, naduyciach skarbowych wyszych urzdnikw, gwaty na sejmach, rozbijanie Trybunau czy sejmiu, zbrodnie szlachcica zagroone kar mierci, banicji, konfiskaty dbr, wane dla skarbu pastwa sprawy cywilne SD RELACYJNY rozpatrywa odwoania od wyrokw ksit lennych i prawosawnych biskupw, bo zlikwidowano patriarchat SDY KAPTUROWE I KONFEDERACYJNE w okresie bezkrlewia jako sd apelacyjny i najwyszy, rozwizyway si w momencie koronacji nowego krla SDY POLUBOWNE (KOMPROMISARSKIE) orzekali desygnowani przez kad ze stron arbitrzy, oni z kolei powoywali superarbitra przewodniczcego

ROZDZIA VI PRAWO SDOWE RP SZLACHECKIEJ

II. PRAWO PRYWATNE
A. OSOBY
292. Osoby fizyczne i prawne: lata sprawne od XVI w. chopcy 15, dziewczyny 12, w 2 poowie XVII w. podniesiona do 18 dla chopcw, 14 dla dziewczyn, lata dojrzae uzyskiwane przez mczyzn w wieku 24 lat, po zakoczeniu lat sprawnych (18-24) lata roztropne w prawie miejskim w wieku 21 lat u faceta, po zakoczeniu lat sprawnych (14-21) osobowo prawna miay jbiskupstwa, kapituy, klasztory, w prawie wiejskim gromady z wasnymi pastwiskami kami i lasami, w miejskim miasta z wadzami miejskimi i cechami zdolno prawna i do czynno prawnych pene mieli tylko ci szlachcice, ktrzy cieszyli si dobrym imieniem i czci cudzoziemcy spadek mogli przekaza tylko tym, ktrzy mieszkali w RP, inaczej jako kaduk przypada krlowi, nie mogli nabywa nieruchomoci na wasnoc czy w zastaw, posiadane musieli sprzedawa

krl nie mg nabywa dbr dziedzicznych dla swojej rodziny, wyjazdw za granic, hajta si bez zezwolenia sejmu 293. Ustawy amortyzacyjne: ograniczay wzrost dbr kocioa, nie naruszay stanu posiadania zakazyway alienacji dbr ziemskich na rzecz kocioa i na rzecz duchownych w zakonach, , od XVI w. zakonnice i zakonnicy nie mogli osobicie zarzdza odziedziczonym majtkiem ruchomym, obowizek ten spada na najbliszego krewnego mskiego

B. MAESTWO I RODZINA
294. Zawarcie maestwa i jego wano: kocielna forma obowizkowa od 1577 obie strony musiay wyrazi wol maestwa przed proboszczem w obecnoci przynajmniej dwch wiadkw inaczej byo to maestwo potajemne niewane uniewanienie maestwa uzyskanie urzdowego potwierdzenia, e maestwo nie zostao wanie zawarte przeszkody zrywajce powodoway niewano maestwa - brak awiadomego owiadczenia woli zawarcia maestwa, przymus, bd co do osoby, chory umysowo, pominicie istotnej formy zawarcia maestwa, impotencja, bigamia, brak chrztu, wysze wicenia duchowne, luby zakonne, uprowadzenie kobiety, pokrewiestwo w linii brostej i w linii bocznej (ale do IV stopnia) przeszkody wzbraniajce zabraniay maestwa, ale jeli ju je zawarto mimo ich istnienia, maestwo takie byo wane: rnorodno wyznania wrd chrzecijan, dalsze pokrewiestwo przy braku dyspensy separacja od stou i oa staa lub czasowa, przerwanie wsplnoci ycia maeskiego za zgod obu stron lub na moczy orzeczenia sdu 295. Stosunki majtkowe midzy maonkami: intercyza umowa zawierana razem z zarczynami, okrelaa szczegowo skad wyprawy, wysoko posagu i wiana w prawie ziemskim po mierci ojca obowizek wyposaenia crki przechodzi na braci, jelibracia utracili dobra po ojcu, obowizek ten przechodzi na wierzycieli, posag by wypacany w gotwce lub zapisywany na dobrach przekazanych w zastaw uytkowy w prawie miejskim prawo magdeburskie ustanawiao odrbno majtkow maonkw, prawo chemiskie wsplnot majtkow dobra maonmkw czyy si w cao, dysponowa ni m, po mierci jednej ze stron p majtku dostawaa druga strona a drugie p spadkobiercy doywocie zapis ma na rzecz ony na wypadek wdowistwa, dajcy jej doywotnie uywanie majtku (caego), ale bez prawa zbycia lub obciania, od XVI w. doywocie rwnie zapisywano na ma, wzajemne doywocie stao si regu 296. Stosunki majtkowe midzy rodzicami a dziemi w prawie wiejskim: niedziay likwidowano je z woli czonkw rodziny lub z woli administracji dominialnej wydzia w wypadku oenku syna lub crki otrzymywali od rodzicw cz ich niedziau i inwentarza 297. Przysposobienie, dzieci nielubne: przysposobienie (adopcja) celem jego byo przekazanie spadku adoptowanemu, adoptowany dziedziczy rwnolegle w swojej rodzinie i nie przybiera nazwiska adoptujcego do czasu jego mierci, kobieta adoptowaa tylko za zgod krewnych adopcja braterska wzajemne dziedziczenie po sobie adopcja do herbu umoliwia przenikanie do szlachty elementw mieszczaskich, zakazanaw 1616 roku bkarty dzieci pozalubne, lub zrodzone z maestwa, ktre wspyo ze sob przed lubem; nie miay prawa do dziedziczenia po ojcu, nie korzystay z praw szlacheckich, nie nosiy nazwiska ojca 298. Opieka i kuratela: inwentarz sporzdzany przy obejmowaniu opieki, dotyczy majtku osoby objtej opiek, sporzdzano go w obecnoci dwch wiadkw, na opiekunie ciy obowizek wyksztacenia nieletnich, opiekun mg by na wniosek protegowanego zwolniony z opieki kurator ustanawiany dla osb w latach sprawnych (ale przed latami dojrzaymi - do 24 roku), powoywano te ich dla opieki nad starymi lub chorymi obonie, dla marnotrawcw (na wniosek rodziny), dla dojrzaych panien, ktre nie wyszy za m, dla kobiet separowanych, dla wdw

ROZDZIA VII POCZTKI MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ

I. ZMIANY W STRUKTURACH SPOECZNYCH I UMYSOWOCI
331. Czynniki przemian: Starcie dwch idei: - petryfikacji ustroju szlacheckiego i poddaniu Polski pod wadz mocarstw ssiednich (Prawa Kardynalne) - ruch reformatorski: spoeczno-ekonomiczny, polityczny, administracyjny Inne czynniki: - wzrost ludnoci pastwa - oywienie handlowe warstw i stanw, rozwj gospodarczy

332. Polskie owiecenie: Trzy kierunki myli owieceniowej: 1) liberalna w dziedzinie wiatopogldu i w niektrych ujciach politycznych, ale zachowawcza spoecznie 2) reformatorska 3) rewolucyjna myl owieceniowa: wiara we wszechmoc rozumu, odkrywanie praw naturalnych, wiara w znaczenie reform pastwowych 333. Ruch reformatorski: - wyrnianie szlachty redniej i inteligencji przez Stanisawa Augusta - element inteligencki w Sejmie Czteroletnim: najpierw 69 dziaaczy, potem 112 razem 181 osb byli najbardziej aktywni w sejmie i byli zwolennikami krla - sojusz krla z buruazj miejsk - osoby walczce w Insurekcji Kociuszkowskiej: rzemielnicy, plebejusze, ludzie luni, chopi, inteligenci, ksia Koncepcje reformatorskie: - odejcie od narodu szlachecko magnackiego - tworzenie si narodu-posiadaczy na zasadzie kompromisu szlachecko-mieszczaskiego - tworzenie si narodu jako wszystkich mieszkacw kraju bez wzgldu na majtek i stan

II.

RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA

334. Prawo ziemskie i oglnopastwowe: Za rda prawa uwaa si: 1) Prawa Kardynalne z 1768 i 1775 2) Konstytucja III Maja z 1791 3) Prawa Kardynalne uchwalone na sejmie grodzieskim (1793) 4) Konstytucje Sejmowe 5) Akty i Uniwersay krlewskie / Marszakw Sejmu 4letniego 6) Uniwersay i rezolucje Rady Nieustajcej 7) Akt powstania uznawany jako ustawa zasadnicza z 1794 VOLUMINA LEGUM: - tom VII i VIII ustawodawstwo 1764-1780 - tom IX konstytucje sejmowe z 1782 1792 - tom X konstytucje 1793

III.

PIERWSZE REFORMY

337. Typ i forma pastwa Do czasw Sejmu Czteroletniego i po upadku jego dziea cieray si dwie przeciwne sobie formy ustrojowe: Rzeczpospolita Szlachecka i Monarchia Konstytucyjna. 338. Zmiany w ustroju spoeczno-ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie. 1) KOMPROMIS SZLACHECKO-MIESZCZASKI: Stan szlachecki sta si otwarty dla zamonego mieszczastwa. Nobilitowani mieszczanie mieli obowizek wykupi ziemie na okrelon warto w cigu roku pod rygorem utraty szlachectwa. Ponadto szlachta trudnica si kupiectwem w miastach nie moga utraci tytuu. 2) REFORMY W MIASTACH: zniesienie jurydyk dokonane w 1764 roku, zniesiono prywatne dzielnice miejskie wyczone spod wadzy miasta zniesienie serwitoratw 1764 czyli zwalniania od podatkw kupcw i rzemielnikw, wyczania ich spod wadzy miast, podporzdkowanie ich krlowi Komisje Dobrego Porzdku powoywane od 1775, zajmoway si modernizacj i uzdrawianiem zarzdu miast Reforma Asesorii uznana za sd najwyszy dla miast, wyroki miay egzekwowa urzdy grodzkie, zmiany w skadzie 340.Chopi: emfiteuza oddawanie gruntw w dugoletni dzieraw z prawem pobierania poytkw i wznoszenia budowli 1) akty uwalniania chopw z poddastwa byy nieliczne 2) wydany w 1768 341. Ludzie luni: Byli to ludzie yjcy z pracy najemnej lub wczgostwa dano paszportw wydawanych przez panw wsi oraz zaczto zmusza do pracy przymusowej 343. Program reform: Jego autorem by Andrzej Zamoyski (w oparciu o O skutecznym rad sposobie Konarskiego), wystpi z tym programem na konwokacji 1764:

- rozwj ekonomiki i rozbudowa administracji - stworzenie nowoczesnej owiaty, usprawnienie dziaa pastwowych 344. Zmiany w sejmowaniu: a) usunicie szlachty-gooty z sejmikw b) instytucja delegacji sejmowych sejm przekazywa wybranemu gronu posw i senatorw prawo decydowania w jego imieniu c) deputacje- komisje sejmowe przygotowujce projekty uchwa d) wprowadzenie hetmanw do Sejmu i podskarbiego nadwornego Reformy sejmowe Czartoryskich: - posowie nie musieli zaprzysiga ju tego co mwili; uchwalenie regulaminu obrad sejmu - ograniczanie zasady jednomylnoci: materie ekonomiczne sprawy mniej wane, uchwalane wikszoci gosw; materie status sprawy wane (podatki np.) wymagay jednomylnoci - jeli jednomylnoci nie byo w 3 prbach gosowania, decydowaa wikszo 345. Komisja Skarbowa: Reforma Czartoryskich: - ugrupowanie powstae pod koniec panowania Augusta III, przywdcy Micha i August Czartoryscy - reformy oparte na myli pogldach Stanisawa Konarskiego - reforma centralnych wadz wykonawczych w resortach skarbowym i wojskowym - zastpienie jednoosobowych doywotnich urzdw organami wybieralnymi, kadencyjnymi i odpowiedzialnymi - usunicie z sejmikw szlachty-gooty, wprowadzenie zasady wikszoci gosw Komisja Skarbowa centralny urzd administracji, kolegialny z Komisj Wojskow utworzono po dwie (dla Litwy i Korony) , zastpiy one podskarbich, wybierane byy przez izby parlamentu, po 16 komisarzy na resort, kadencja 2 lata, musiay uzyska absolutorium od izby poselskiej i skda sprawozdania Kompetencje Komisji Wojskowej: - rekrutacja do wojska, jego zaopatrzenie i szkolenie - orzekanie we wszystkich sprawach, w ktrych pozwanym jest czonek armii Kompetencje Komisji Skarbowej: - sd powszechny w sprawach skarbu pastwa dla wszystkich mieszkacw, sprawy naduy urzdniczych - zarzdzanie majtkiem pastwa: nieruchomociami, kopalniami, warzelniami soli - rozwj gospodarczy: poszukiwanie surowcw, wydobywanie i przetwaezanie, chopi jako sia robocza - reforma monetarna i projekt reform krlewszczyzn, reformy systemu celnego, udzielanie zgd na monopol; 346: Ca, miary, wagi i moneta: Zniesiono ca i myta wewntrzne, ujednolicono miary i wagi, ujednolicono i polepszono monet. 347. Budet: Wprowadzony przez Komisj Skarbow w 1768 r. Zasady budetowe: 1) jawnoci 2) jednoci okrela cao wydatkw i dochodw pastwa (nie przestrzegano: wyczono z niego Fundusz Edukacyjny) 3) kontrola jego wykonania przez sejm 348: Komisja Edukacji Narodowej: Powoana w 1773 r. wyniku kasaty zakonu jezuitw, ktry skupia u siebie szkolnictwo RP, wsplna dla Litwy i Korony. Komisj kontrolowa krl, a Sejm jedynie w zakresie sprawozda finansowych i linii programowych, Sejm wybiera te czonkw KEN. Kompetencje KEN: - ksztacenie modziey szlacheckiej - nadzr nad szkolnictwem (oprcz szk wojskowych) Dziaalno KEN: 1) utworzenie Towarzystwa do Ksig Elementarnych 2) ogoszenie w 1783 ustaw okrelajc zasady organizacyjne i hierarchii szk 350: Gabinet Krlewski: Kompetencje: - prowadzenie sekretariatu osobistego

- administracja dbr ekonomii - korespondencja dyplomatyczna - stosunki z Kocioem i Kuri Rzymsk, sprawy WKL

IV.

PRAWA KARDYNALNE

352. Prawa kardynalne z 1768 r.: Reformy Sejmu Repninowskiego 1767-1768: - umocnienie starego systemu demokracji szlacheckiej: jednomylno, przywileje szlachty, wolna elekcja - pogbienie i realizacja reform Czartoryskich w tych dziedzinach, w ktrych interes szlachty nie doznaje uszczerbku - podzia praw obowizujcych na terenie RP na trzy grupy: prawa kardynalne, polityczne i ekonomiczne - prawa kardynalne niezmienne na wieki, moliwo poszerzania, wasny katalog praw - prawa polityczne mogy by zmieniane, jednomylno wymagana dla przyjcia zmian, wasny katalog praw - prawa ekonomiczne po 3 razach jeli brakuje jednomylnoci marszaek zarzdzi gosowanie, nie mona si wstrzyma Zaoenia praw kardynalnych: - normy o religii, tolerancji, prawie wyznaniowym, religi panujc jest rzym-kat, inne wyznania maj prawo do kultu - zasady ustrojowe: wolna elekcja, zakaz wybierania krla za ycia panujcego, kandydatem moe by tylko Piast i katolik - zasada jednomylnoci w uchwalaniu praw politycznych, organizacja sejmu jak w art. henrykowskich ustawy nie potrzeboway sankcji krlewskiej - potwierdzenie przywilejw szlachty: rwno szlachty wewntrz stanu, zwierzchnictwo nad chopami, zakaz karania chopw mierci przez sd dominialny, wyczno szlachty w piastowaniu urzdw, nietykalno majtkowa i osobista, za umylne zabjstwo kara mierci Zaoenia praw politycznych: - dotyczyy podatkw, organizacji sdw i prawa sdowego (materialne i procesowe), organizacji i kompetencji wadz oprcz sejmu i krla - polityka zagraniczna, nobilitacje, indygenaty (szlachectwo dla cudzoziemcw), pospolite ruszenia i prawo o zajazdach Ustawa o sejmikach: - usunicie gooty, zasada wikszoci gosw Konfederacja barska (1768-1772): - cel: zniesienie gwarancji rosyjskich i wycofanie wojsk rosyjskich z Polski, powrt do norm czasw demokracji szlacheckiej - ukara Czartoryskich (pod sd sejmowy) i Poniatowskiego (won z tronu) - zamienia si w 4-letni wojn partyzanck

V.

RADA NIEUSTAJCA

RN zostaa utworzona w wyniku reform Sejmu Rozbiorowego z 1773 roku, zlikwidowana 1789 na Sejmie Czteroletnim. Powstaa jako wynik de centralistycznych. Rada Nieustajca nowy organ rzdowo wykonawczy wsplny dla obu czci RP Skad Rady Nieustajcej: 36 czonkw powoywanych przez Sejm co 2 lata, z tym e przynajmniej 1/3 wybieranych musiaa by w poprzedniej kadencji (ktrzy to decyduje losowanie). Skad grupowy: 18 reprezentantw Senatu, 18 reprezentantw szlachty Organizacja Rady: Formalnie na czele sta krl, ale spord szlachty wybierano Marszaka Rady. Kompetencje oglne RN: - ustalanie kierunkw polityki rzdu i instrukcje dla resortw, ogldaa sprawozdania z dziaalnoci resortw - miaa inicjatyw ustawodawcz, prawo zwoania parlamentu jakby krl zwleka, obsada wanych urzdw razem z krlem - krl przewodniczy sdowi sejmowemu, pocigaa parlamentarzystw do odpowiedzialnoci przed tene sd - kontrol nad Rad Nieustajc sprawowa Sejm Departamenty RN (po 4-8 osb) kierowane przez ministrw: 1) Interesw Cudzoziemskich - z krlem jako przewodniczcym, mia stworzy sie polskiej suby zagranicznej w Europie - udziela instrukcji agentom z zagranicy i przyjmowa od nich info na temat Polski od innych krajw 2) Policji - kierowa administracj ogln pastwa, nadzr administracyjny nad miastami krlewskimi - kontrolowa rady miejskie i burmistrzw, uchyla niezgodne z prawem normy wewntrzne w miastach - by sdem w drobnych sprawach miejskich, rozpatrywa skargi na dziaalno urzdnikw w miastach - nadzr nad ludmi lunymi, zadanie stworzenia i kontroli sub sanitarnych RP, stworzenie systemu opieki spoecznej - zaoenie poprawczakw domw poprawy

3) Wojskowy przej uprawnienia Komisji Wojskowych 4) Sprawiedliwoci ustala interpretacj i przestrzeganie prawa, by ostatni instancj w rozpatrywaniu skarg na korupcj sdw - wypiera komisj kodyfikacyjn Andrzeja Zamoyskiego, prowadzi statystyki rzdowe - ujednolicenie sdownictwa w RP, kierowany przez ktrego z kanclerzy wchodzcego w skad Rady Nieustajcej 5) Skarbowy te same kompetencje co Komisja Skarbowa

VI.

ZMIANY W PRAWIE SDOWYM

357. Idee przewodnie: Rozwj badania prawa natury, prawo miao by wieckie, uniwersalne rwno wobec prawa, miao suy dobru oglnemu 358. Nowoci w prawie prywatnym: a) zniesienie prawa ycia i mierci szlachty w stosunku do chopw b) prawo nabywania dbr ziemskich dla mieszczan c) lata sprawne w szlachcie 20, pena penoletno 24 d) zakaz nabywania przez koci dbr ziemskich i miejskich 359. Spki: tworzenie spek akcyjnych 360. Prawo wekslowe: Ustanowione w 1775 roku, powoanie instytucji weksla, ale z powodu naduywania jej przez szlacht w 1780 roku zakazano jej wystawia weksle. 361: Prawo karne: - zniesiono kar mierci za czary i tortury - kara pracy przymusowej 362. Prawo graniczne: - rozgraniczenie dbr w prowincjach - powoanie Komisji Granicznych (kada po 10 osb, wybierane przez sejmiki co 4 lata) 363. Palestra (Adwokatura): - zakaz nabywania przez adwokatw ziem ich klientw - adwokatura dla szlachty (1764 i 1768) potem te dla mieszczan (1791) i znowu tylko dla szlachty (1793) 364. Projekt Zbioru praw sdowych: - powoanie komisji kodyfikacyjnej w 1776 roku z Andrzejem Zamoyskim na czele Zaoenia projektu (1778): - umocnienie wadzy monarszej - podporzdkowanie kocioa pastwu - uwolnienie czci chopw z poddastwa - stosunki chop > dwr pod kontrol pastwa Projekt zosta odrzucony na zawsze na sejmie z 1780 roku. 365. Projekt kodeksu Stanisawa Augusta: - miaa obj cao prawa cywilnego, karnego i procesu - zasada nullum crimen sine lege i nullum poena sine lege penale anteriori, - zasada domniemania niewinnoci - zasada i kara ma suy poprawie przestpcy - uzalenienie od stanu posiadania sprawcy kar majtkowych

VII.

KONSTYTUCJA 3 MAJA I DALSZE USTAWODAWSTWO SEJMU CZTEROLETNIEGO

366. Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej: Trzy ustawy uchwalone w 1791 roku: 1) Ustawa o sejmikach (marzec) 2) Ustawa o miastach krlewskich (kwiecie) 3) Ustawa Rzdowa (maj) Autorzy Konstytucji 3 Maja:

Krl Stanisaw August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kotaj dokona ostatecznej redakcji Pogldy twrcw: Krl zmierza do systemu Monarchii Parlamentarnej (jak w Anglii) Potocki gwarancja gwnej roli w pastwie dla zreformowanego Sejmu Kotaj reformy wymierzone przeciw oligarchii przy utrzymaniu sojuszu szlachecko-mieszczaskiego Uchwalenie K3M prowadzone byo w trybie przyspieszonym przez Stronnictwo Patriotyczne (ze St. Maachowskim na czele) Zgromadzenie Przyjaci Ustawy Rzdowej 3 Maja wyodrbnio si ze Stronnictwa Patriotycznego, miao na celu dalsze ustawodawstwo o sejmie, organizacji wadzy wykonawczej, projekty kodeksw Konstytucja 3 Maja liczya 11 artykuw.

A. USTRJ SPOECZNY
367. Szlachta (artyku 2): Postanowienia co do szlachty ziemskiej Posesjonatw: - ochrona ich praw, swobd i wolnoci oraz pierwszestwa w yciu prywatnym i publicznym - zapewniono nietykalno osobist - utrzymanie zwierzchnoci dominialnej nad chopami - pene prawo wasnoci; rwno szlachty wewntrz stanu - odsunicie szlachty nieosiadej i czynszowej od sejmikw - wiea szlachta nie moe piastowa wyszych urzdw w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu) 368. Mieszczanie (artyku 3): - neminem captivabimus nisi iure victum rwnie dla ydw w miastach - nabywanie dbr ziemskich, nietykalno majtkowa i osobista - nisze urzdy administracyjne i sdowe, dostp do palestry i niszych godnoci wojskowych - nobilitacja zamonych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego - nie mieli prawa do wybvoru plenipotentw miast do Sejmu (wybieray zgromadzenia wydziaowe) 369. Chopi (artyku 4): - opieka prawa i rzdu nad chopami, utrzymana wadza dominialna - umowy indywidualne i zbiorowe pomidzy dziedzicami i chopami nie mogy by jednostronnie zerwane - wolno osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszw z zagranicy i zbiegw powracajcych do RP - ochrona chopw w rkach Komisji Policyjnych i porzdkowych Ustawa o sprzeday krlewszczyzn 1792: - chopi osiedli na krlewszczyznach maj wasno wieczyst uytkow ziemi - moliwo odejcia z gruntu po rozwizaniu kontraktu z dziedzicem - uwolnienie z poddastwa wszystkich ludzi bez gruntu i kontraktu 370. Stosunki wyznaniowe (artyku 1): - swoboda wyzna, pierwszestwo dla religii katolickiej - zakaz odstpstwa od tej religii - autokefalia uniezalenienie kocioa prawosawnego od czynnikw zewntrznych (Pisk 1791)\ 371. Nard i obywatele: - nard to nie tylko szlachta, ale i mieszczanie oraz chopi

B. USTRJ POLITYCZNY
PODZIA WADZY: USTAWODAWCZA (artyku 6): SEJM, SEJMIKI ZIEMSKIE I ZGR. WYDZIAOWE WYKONAWCZA (artyku 7): KRL, STRA PRAW, KOMISJE RZDOWE, KOMISJE PORZDKOWE, MAGISTRATY MIAST WOLNYCH SDOWNICZA (artyku 8): SD SEJMOWY, TRYBUNA KORONNY LITEWSKI, SDY ZIEMIASKIE, ASESORIA, SDY MIEJSKIE, SDY DOMINIALNE 372. Pastwo jednolite czy zacienienie unii ? - brak deklaracji unifikacji dualistycznej RP w Konstytucji - wyrazy odrbnoci Wielkiego Ksistwa Litewskiego 373. Zwierzchnictwo narodu i podzia wadzy (artyku 5): Wszelka wadza spoecznoci ludzkiej bierze swj pocztek z woli narodu (Rousseau) Trjpodzia Wadzy (Montesquieu): Wadza prawodawcza w stanach zgromadzonych, sdownicza i wykonawcza (krl i stra)

374. Sejm: Organizacja Sejmu: - nie jest sejmem trzystanowym, nie ma w nim krla skada si z izby poselskiej i senatu IZBA POSELSKA: - skadaa si z 204 posw wybieranych na sejmikach - ponadto w jej skad wchodzio 24 plenipotentw miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziaowe SENAT: - 132 osoby w tym: 102 (wojewodowie i kasztelanowie) oraz 30 (biskupi diecezjalni i ministrowie w tym metropolita kijowski unicki)- wpierw pochodzili z nominacji krla, potem z wyboru (po mierci Poniatowskiego) Sejm: - wydawa ustawy w imieniu krla, mia by zawsze gotowy - mg si zbiera z mocy prawa, jeli krl nie rozpisa wyborw i nie zwoa sejmu. - mg si te zbiera na zarzdzenie Marszaka sejmu jeli krl nie zwoa sesji nadzwyczajnej mimo potrzeby. Senat: - mia prawo weta zawieszajcego w zakresie spraw politycznych, karnych, cywilnych. - mia stanowi Rad Starszych na Sejmie konstytucyjnym (co 25 lat dla rewizji konstytucji). - nie otrzyma inicjatywy ustawodawczej. W gosowaniach mniej wanych gosy zliczano razem, ale izby obradoway osobno. Celem kontroli rzdu izby zbieray si razem. USTAWODAWSTWO: 1) Prawa niewzruszalne - zmieniane na sejmie konstytucyjnym co 25 lat, obradowaa podwjna liczba posw, decyzja zapadaa wikszoci kwalif. - ustawa rzdowa, o miastach krlewskich i o sejmikach 2) Prawa oglne - wchodz w ycie w formie ustaw - okrela zasady organizacji wadz rzdowych, administracji, sdw, prawa sdowego, cywilnego, karnego, podatkw - projekty oglne ustaw trafiaj do sejmikw, ktre wybieraj posw - przez instrukcje poselskie trafiaj nastpnie do izby poselskiej - najpierw przedmiotem dyskusji w sejmie s instrukcje poselskie - potem izba poselska wybiera komisje, a nastpnie plenarne posiedzenie i dyskusja + gosowanie - nastpnie projekt do Senatu moliwo veta zawieszajcego, wtedy Izba Poselska moe uchwali powtrnie ten projekt i wtedy ma on moc prawn 3) Prawa pozostae (uchway sejmowe) - projekty trafiaj bezporednio do izby poselskiej, dyskusja, komisje i posiedzenie plenarne (jak wyej) - zawsze projekt trafia do senatu i potem sumuje si gosy w obu izbach, eby projektprzeszed - w ten sposb uchwalano podatki nadzwyczajne, zacignicie dugu publicznego, budet, umowi i traktaty midzynarodowe, nobilitacje i indygenaty publikacja po niej nastpuje wpis danej ustawy czy uchway do ksig sdu grodzkiego 375. Organizacja sejmu: - zniesienie instrukcji dla posw uchwalanych przez sejmiki - posowie wybierani na 2 lata, wyborcy mogli posa odwoa i pozbawi mandatu sesje zwyczajne: odbywa si miay co dwa lata, trway 70 dni (przeduanie do 100) sesje nadzwyczajne: konflikt Krl Stra Praw i Stra Praw Komisje, wojna, klska ywioowa, rozruchy, jaki defekt monarchy itp - obradom sejmu przewodniczy marszaek sejmu wybierany spord posw - zniesienie liberum veto, w sprawach mniejszej wagi wikszo prosta (zwyka), dla innych kwalifikowana (2/3, ) - prace szczegowe powierzane wybieranej przez Sejm komisji 376. Sejmiki: - gos dla szlachty dziedzicw i >18-letnich synw, zastawnicy, profesorowie doywotni (jeli pacili podatek) 377. Stanowisko krla: - zasada dziedzicznoci tronu, utrata prawa sankcji dla ustaw i samodzielnego wadztwa, udzia w posiedzeniach Sejmu - posiada inicjatyw ustawodawcz razem ze Stra Praw, przewodniczy Senatowi, mg przysa swj gos na pimie - nie by ju odpowiedzialny za ustawy, mg da decydujcy gos w wypadku rwnoci, stosowa prawo aski - powoywa ministrw pod kontrol sejmu, zwoywa sejm i sejmiki, nie mia prawa weta zawieszajcego - kontrasygnata kady akt wydawany w Stray Praw musia by podpisany przez konkretnego ministra, ktry bra na siebie odpowiedzialno za niego

378. Stra Praw: - miaa najwysz wadz wykonawcz SKAD: Krl jako przewodniczcy, prymas jako gowa kocioa i przewodniczcy KEN, 5 ministrw (2 kanclerzy ministrowie sprawiedliwoci i spraw zagranicznych, 1 hetman minister wojny, 1 podskarbi minister skarbu, 1 marszaek minister policji, penoletni nastpca tronu bez prawa gosu, marszaek sejmu bez prawa gosu stanowczego. Ministrowie powoywa ich do Stray Praw krl spord 14 wszystkich ministrw, nominacji dokonywano podczas sesji sejmu, mogli by pocigani do odpowiedzialnoci jeli: a) jeli naruszyli Konstytucj lub inne prawo do odpowiedzialnoci sdowej (konstytucyjnej) przed Sdem Sejmowym b) z tytuu postawionych im zarzutw politycznych do odpowiedzialnoci parlamentarnej wikszoci 2/3 dwch izb uchwalano wotum nieufnoci Kompetencje: - wprowadzaa w ycie ustawy i uchway sejmowe, obrady byy protokoowane - czuwaa nad przestrzeganiem prawa - cz zada wypeniaa samodzielnie, cz przez komisje rzdowe, 379. Komisje rzdowe: Komisje wielkie (podlegajce SP, zoone z czonkw wybieranych przez Sejm na 2 lata): 1) Policji (dla miast) 14/15 komisarzy, 6 plenipotentw miast 2) Wojska 14/15 komisarzy, osoby cywilne miay przewag 3) Skarbu - 14/15 komisarzy, 6 plenipotentw miast 4) Edukacji Narodowej Kompetencje: KOMISJA SKARBU: ciganie podatkw, zakadanie i popieranie manufaktur, rozwj handlu, infrastruktury i rolnictwa, sdownictwo KOMISJA POLICJI: nadzr nad miastami, sprawy bezpieczestwa, wygody publicznej (administracja), podzia kraju na 26 okrgw KOMISJA WOJSKOWA: sdownictwo i sprawy wojskowe 380. Komisje porzdkowe: Powoano je w 1789 roku pod nazw Komisje Porzdkowe Cywilno-Wojskowe, byy organem admin. terytorialnej Skad: - 15 komisarzy wybieranych na sejmikach co 2 lata spord szlachty osiadej w tym okrgu - po reformie miejskiej z Sejmu 4letniego, do kadej komisji wprowadzono po 3 mieszczan Kompetencje: - rekrutacja do wojska, kwaterunek - wydawanie paszportw i kontrola ruchu ludnoci 381. Ustrj miast: Unifikacja miast wolnych urzdzano je w jednakowy sposb. Czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatw. USTRJ: Rozrniano zgromadzenia uchwalajce i magistraty miejskie (urzdy wykonawcze). W miastach mniejszych: jedno zgromadzenie oglne dla wszystkich posesjonatw W miastach wikszych: podzielono je na cyrkuy,odbyway si zgromadzenia cyrkuowe i oglne (dla caego miasta) Kraj podzielono na wydziay, w kadym pewna ilo miast z prawem urzdzania zgromadze wydziaowych zoonych z deputatw wybieranych przez zgromadzenia oglne (miasta mniejsze) lub przez cyrkuy (wiksze). Na czele magistratw miast wikszych sta prezydent z radnymi, a w cyrkuach osobny wjt, w miastach mniejszych wjt. Odebrano prawo wydawania statutw i wilkierzy miastom. 382. Reforma sdownictwa na Sejmie 4-letnim: Sdy komisji porzdkowych i rzdowych sprawy sporne objte kompetencjami tych urzdw Komisja Skarbowa i komisje porzdkowe sdziy WSZYSTKICH obywateli w sprawach skarbowych, handlowych i wekslowych Sdy ziemiaskie powstay w wyniku poczenia grodzkich, ziemskich i podkomorskich, 10 sdziw wybieranych w sejmikach deputackich na 4 lata Trybunay jeden dla Wielkopolski (siedziba Piotrkw), drugi dla Maopolski (Lublin) Sd sejmowy zoony z 12 senatorw i 24 posw sdzi ministrw i najwyszych urzdnikw z tytuu odpowiedzialnoci konstytucyjnej SDY MIEJSKIE: Magistratw miejskich I instancja Apelacyjne wydziaowe II instancja Asesorski III instancja senatorowie, posowie i plenipotenci miejscy jako asesorowie wybierani przez sejm na 2 lata, sdom asesorskim przewodniczyli kanclerze spoza Stray Praw

VIII. UPADEK DZIEA SEJMU CZTEROLETNIEGO. TARGOWICA I KONSTYTUCJE GRODZIESKIE

386. Najazd rosyjski. Targowica: Najazd Rosji: - pretekst zawizanie konfederacji przeciwko K3M przez 13 jej przeciwnikw 27.04.1792 w Petersburgu z inspiracji Katarzyny II - przywdcy: Szczsny Potocki, Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski - akt konfederacji ogoszono pod faszyw dat 14.05.1792 w Targowicy - Targowiczanie zwoali sejm do Grodna na 1793 rok 387. Konstytucje grodzieskie: Ustanowiy nowe prawa kardynalne potwierdzono przywileje szlachty i pen wadz dominaln szlachty nad chopami. Skasowano plenipotentw miast w Sejmie, pozostawiono prawa dla mieszczan z Konstytucji. Wadza najwysza w rkach Sejmu szlachecko-magnackiego, na czele rzdu postawiono znowu Rad Nieustajc z prawem liberum veto. Zakadano pene poddanie Polski Rosji. Sejm Grodzieski uchwali traktat rozbiorowy z 1793 roku.

CZ DRUGA ROZDZIA I POLSKA POD ZABORAMI (1795-1864)

I. PODZIA ZIEM RZECZYPOSPOLITEJ
1. Terytoria: Rosja: ziemie litewskie, biaoruskie, ukraiskie 462 000 km2; 5.5 mln ludnoci Prusy: Mazowsze+Warszawa, Wielkopolska, Prusy Krlewskie 131 000 km2; 2.6 mln ludnoci Austria: Maopolska z Lublinem i Krakowem, wojewdztwo ruskie z Lwowem i Halicz 129 000 km2; 4.0 mln ludnoci

II. RDA PRAWA I RDA POZNANIA PRAWA

3. Wzrost prawodawstwa: Czasopisma prawnicze: Themis Polska (Krlestwo Polskie), Gazeta Sdowa Warszawska (Warszawa), Przegld Prawa i Administracji (Lww) 4. Ksistwo Warszawskie: - Dziennik Praw 4 tomy - Ustawodawstwo Ksistwa Warszawskiego. Akty Normatywne wadzy najwyszej - diariusze sejmw Ksistwa 1809, 1811, 1812 - Dzienniki Departamentowe akty prawne, zarzdzenia lokalne i obwieszczenia 5. Krlestwo Polskie i Rosja: - Dziennik Praw Krlestwa Polskiego przepisy prawne wydawane przez krla i wadze centralne - Zbir Praw po likwidacji Dziennika - Kodeksy: cywilny z 1825, karzcy dla KP z 1818, kar gwnych i poprawczych 1847 - Zbir przepisw administracyjnych KP dwa tomy - Raporty Rady Stanu KP z dziaalnoci rzdu w latach 1816-1828 6. Zabr pruski, Prusy i Niemcy: - Landrecht Pruski z 1794r. - kodeks cywilny BGB (obowizywa od 1900) 7. Galicja, Ksistwo Cieszyskie i Austria: - Constitutio statuum Regni Galiciae et Lodomeriae cum Bukovina (1817 przepisy dotyczce ludnoci polskiej) - Prowincjonalny zbir praw(1827-1861); Dziennik Praw i Rozporzdze krajowych Krlestwa Galicji w okr. autonomii - Dziennik Praw i Rzdowy Cesarstwa Austriackiego - ABGB 1811, Kodeksy karne z lat 1803, 1852 8. Wolne Miasto Krakw: - Dziennik Praw Wolnego Miasta Krakowa - Dziennik Rzdowy RP normy prawne, manifesty, dekrety itp.

III. KSISTWO WARSZAWSKIE (1807-1815)

9. Po stronie Napoleona: Komisja Rzdzca: - obja ziemie centralne i zachodnie z II i III rozbioru, po pogromie Prus przez Napoleona - na czele Stanisaw Maachowski, pod nim dyrektorzy kierujcy resortami

- dziaalno: rekrutacja wojska i zaopatrywanie w ywno wojsk Napoleona; przywrcenie polskiego prawa zamiast Landrechtu - wpyw na Konstytucj KW: elementy ustrojowe z czasw Konstytucji III Maja: wiksza rola sejmu, przewaga szlachty Traktat w Tyly 1807: - powstaje Ksistwo Warszawskie z oktrojowan konstytucj podpisan, w Drenie w lipcu 1807 - obejmuje ziemie II i III zaboru pruskiego bez dostpu do morza i bez obwodu biaostockiego (trafi do cara Aleksandra I) - w 1809 doczono Galicj Zachodni z Krakowem wtedy obszar KW 154 000 km2; ludno 4 miliony - konstytucja liczya 89 artykuw podzielonych na 12 tytuw

A. USTRJ SPOECZNO - POLITYCZNY

11. Rwno wobec prawa a pozycja szlachty: Prawa obywatelskie: wolno osobista, rwno wobec prawa i sdu, wolno wyznania przy czym naczelne stanowisko ma religia rzymskokatolicka Prawa polityczne: prawo piastowania urzdw, czynne i bierne prawo wyborcze do sejmu, prawo wyboru na wybieralne urzdy samorzdowe i sdowe Szlachta: szlacheccy waciciele ziemscy mieli przewag i pierwszestwo w sejmie, samorzdzie, sdach pokoju 12. Szlachta i mieszczastwo: Dowd szlachectwa: szlacht i urzdnikw-mieszczan uprzywilejowa krl saski i ksi warszawski Fryderyk August ustanowiono dla nobilitowanych instytucj munduru obywatelskiego 13. ydzi: - zawieszenie postanowie konstytucji na 10 lat w stosunku do ydw: ograniczone prawa polityczne i wolno osobista a take swobodne zarobkowanie - konieczno uzyskiwania zezwolenia na maestwo ydw (konsens); dzielnice i ulice ydowskie w Warszawie - zwolnienie ze suby wojskowej i podatek dla ydw 14. Chopi: - koniec stosunku poddaczego i wolno osobista + rwno wobec prawa - moliwo opuszczenia gospodarstwa przy zwrocie ziemi, zaogi i zasieww - pena wasno gruntu naley do pana, chopi tylko dzierawili - umowy rejestroway wiadczenia chopw na rzecz panw rola notariuszy

B. SYSTEM WADZY
15. Wadza monarsza: - korona ksica warszawska bya w osobie krla saskiego; jego akty wymagay kontrasygnaty odpowiednich ministrw - krl mia siln pozycj w oparciu o szlacht i mieszczastwo; nadawa ordery - dziedziczno tronu regulowana przez prawo saskie, centralizacja administracji i jednoosobowe urzdy - wyczno ustawodawstwa w zakresie ustrojowym prawo zmiany Konstytucji poprzez dekrety - kierowanie rzdem i wpyw na sejm; inicjatywa ustawodawcza; powoywanie / odwoywanie urzdnikw; - krl peni og funkcji pastwowych, bez ustawodawstwa sejmowego i sdowego wymiaru sprawiedliwoci 16. Sejm: - sejm dwuizbowy Izba Poselska (nisza) i Senat (wysza) - Senat: Kasztelanowie, Biskupi i Wojewodowie (po 10) wybiera krl doywotnio - Izba poselska: 100 posw szlacheckich wybieranych na sejmikach ziemskich przez szlacht osiad, 66 deputowanych wybieranych na zgromadzeniach gminnych przez wacicieli gruntw i zakadw pracy (kadencja obu 9 lat, ale co 3 lata odnawiano 1/3 skadu Izby Poselskiej), 13 czonkw Rady Stanu z gosem stanowczym Prawo wyborcze: - czynne: 21 lat, penia praw obywatelskich; bierne: 24 lata, penia praw obywatelskich, umiejtno czytania i pisania po polsku; praw wyborczych nie przyznano wikszoci chopw, ydom i cudzoziemcom; posem mg by tylko szlachcic Kompetencje Sejmu: - podatki, prawo cywilne i karne, sprawy monetarne - budet i sprawy administracyjno-ustrojowo-polityczne naleay do krla - Sejm nie mia moliwoci kontroli Rzdu - Senat kontrolowa czy izba poselska przestrzega Konstytucji i przepisw procesu ustawodawczego, oraz wano wyborw Proces ustawodawczy: - inicjatyw ust. mia tylko krl, na jego polecenie Rada Stanu opracowywaa projekt ustawy i przekazywaa je Izbie Posels. - Izba Poselska przekazywaa projekt waciwej komisji (ds. skarbu / prawa cywilnego / p. karnego wy. w gos. tajnym) - poprawki wprowadzay komisje sejmowe, zatwierdzenie poprawki wymagao zgody Rady Stanu - gos w sprawie ustawy zabierali tylko czonkowie komisji sejmowych - ustaw uchwalano w gosowaniu tajnym, zarzdzanym przez Marszaka, uchw. ustaw przekazywano do Senatu - jeli Senat spreciwi si ustawie, krl mg j i tak ogosi, albo skierowa do ponownego rozpatrzenia

- jeli projektowi nadal sprzeciwiaaby si Izba Poselska, krl mg j rozwiza, a jeli Senat krl mianowa nowych senatorw Sejm zebra si tylko trzy razy: w 1809, 1811, 1812 17. Rada Stanu: Skad: Krl jako przewodniczcy, prezes Rady jeli krla nie byo, ministrowie, sekretarz Rady, 4 referendarze, od 1808 6 radcw stanu, od 1810 10 radcw stanu i 6 referendarzy Kompetencje: - opracowywanie projektw ustaw sejmowych i dekretw krlewskich na wniosek Rady Ministrw - rozstrzyganie sporw kompetencyjnych pomidzy organami sdowymi i administracyjnymi - rozpatrywanie sporw administracyjnych w II instancji: odwoania od decyzji rad prefekturalnych - orzekanie o oddaniu pod sd ministrw i urzdnikw - orzecznictwo kasacyjne: sprawdzanie czy wyrok jest zgodny z prawem materialnym i przepisami proceduralnymi - sprawy budetowe, urzdzanie dbr narodowych, rozkad podatkw na departamenty - wszystkie decyzje Rady Stanu oprcz orzecznictwa kasacyjnego podlegay zatwierdzeniu krla

C. ADMINISTRACJA
18. Organizacja rzdu: - rzd skada si z 6 ministrw: wojny, skarbu, sprawiedliwoci, policji, spraw wewntrznych i wyzna - dodatkowo w skad rzdu wchodzi sekretarz stanu porednik midzy rzdem a monarchi - resortem spraw zagranicznych kierowa minister spraw zagranicznych Saksonii - dziaali take rezydenci francuscy przedstawiciele Napoleona - kontrola Rady Ministrw naleaa do Rady Stanu; istniaa tylko odpowiedzialno sdowa, nie byo sejmowej Kompetencje resortw: Sprawiedliwoci: czuwano nad organizacj sdw i zapewnieniem waciwych zmian ustawowych w prawie Skarbu: rda dochodw i dozr wydatkw, wykonanie budetu Sprawy Wewntrzne: zarzd kraju, sprawy wyznaniowe i owiaty Policji: kontrola grup spoecznych, bezpieczestwo i porzdek w pastwie Wojny: przekazano ministrowi wojny naczelne dowdztwo z woli krla Rada Ministrw: - zbieraa si pod nieobecno monarchy w kraju, na czele sta Prezes, ciao niesamodzielne - rozpatrywaa sprawy wykraczajce poza uprawnienia danego ministra w celu uzyskania dla nich zatwierdz. krlewskiego - od poowy 1810 r. kierowaa administracj krajow, a do decydowania w sprawach nagych pod nieobecno krla uprawniono ministrw, poddanych kontroli RM - od maja 1812 . przekazano jej og konst. uprawnie krla z wyjtkiem zmian w sdownictwie i powo./odwo. ministrw 19. Dyrekcje, Izby i Rady: Dyrekcja Edukacyjna towarzystwa dla utrzymania szk, dozory szkolne, Towarzystwo do Ksig Elementarnych Izba Obrachunkowa kontrolowaa finanse administracji, utworzona w 1808 roku, ciao kolegialne, Rada Lekarska i Handlowa reprezentoway grupy zawodowe Krl wybiera czonkw do Rady Handlowej, Izby Obrachunkowej i Dyrekcji Edukacyjnej 20. Administracja terytorialna: Podzia administracyjny: departamenty >> powiaty >> gminy miejskie i wiejskie Prefekt: na czele departamentu, wypenia sprawy policji porzdkowej i politycznej, sprawy administracyjne Rady prefekturalne: - utworzone w departamentach, zoone z 3-5 radcw mianowanych przez krla - organ doradczy prefekta sprawy miejscowe - rozstrzyganie w I instancji sporw administracyjnych (odwoa od decyzji prefektw i podprefektw) Podprefekt: sta na czele powiatu, pochodzi z nominacji krla, podporzdkowany prefektowi Prefekci i podprefekci podlegali ministrowi spraw wewntrznych, ale speniali polecenia wszystkich ministrw, pochodzili z nominacji krla Zarzd miast: - na czele wikszych miast (municypalnoci): prezydenci municypalni z nominacji krla, podlegajcy prefektowi - na czele gmin miejskich burmistrzowie mianowani przez ministra spraw wewntrznych - na czele gmin wiejskich wjtowie mianowani przez prefektw i zatwierdzani przez ministra spraw wewntrznych Zadaniem wszystkich tych urzdnikw byo sprawowanie miejscowej administracji i policji 21. Samorzd terytorialny: Rady municypalne: ukadanie budetu i rozkd ciarw publicznych na miasta, pochodziy z wyboru na zgromadzeniach gminnych Rady miejskie i wiejskie: zaalenia na wadze miejskie i wiejskie, sprawy lokalne, pochodziy z nominacji prefekta spord kandydatw przedstawionych przez wacicieli nieruchomoci

Rady departamentalne: - organ doradczo kontrolny, rozkaday ciary publiczne na powiaty, wyraay opinie na temat usprawnienia adm. krajowej Rady powiatowe: - ograniczone kompetencje w stosunku do rad departamentalnych Oba organy zoone byy z radcw mianowanych przez krla z podwjnej listy kandydatw przedst. przez sejmiki ziemskie 25. Sdownictwo: PION CYWILNY: Sdy Pokoju: sprawy cywilne (sdzili sdziowie pokoju mian. przez krla spord kandydatw sejmikw i podsdkowie), Trybunay Cywilne I instancji: prezes + 6 sdziw, waniejsze sprawy cywilne w I instancji, odwoania od decyzji sdw pokoju w II instancji Sd Apelacyjny: jeden na cae Ksistwo Warszawskie, odwoania od wyrokw wydanych w I inst. przez Trybunay Cwyilne PION KARNY: Sdy Policji Prostej: sdzi 1-osobowo podsdek sdu pokoju, wykroczenia zagroone do 5 dni aresztu lub 30 z grzywny Sdy Policji Poprawczej: odwoania od sdw policji prostej w II inst., i wyrokowanie w I inst. w sprawach zagroonych kar do 5 lat wizienia lub grzywn powyej 30 z Sdy Sprawiedliwoci Kryminalnej: odwoania w II inst. od orzecze sdw policji poprawczej, wyrokowanie w I i II inst. w sprawach zagroonych kar powyej 5 lat PION ADMINISTRACYJNY: Rady prefekturalne rozstrzygay spory administracyjne w I instancji Rada Stanu rozstrzygaa spory administracyjne w II instancji Rada Stanu orzecznictwo kasacyjne, bya sdem najwyszym zarwno dla spraw karnych i cywilnych Cechy sdw: niezawiso sdziw gwarantowana w Konstytucji KW; zniesienie sdownictwa stanowego; sdziowie wybierani doywotnio przez krla, wymagane odpowiednie wyksztacenie 26. Prba odnowy unii polsko-litewskiej: - obietnice Aleksandra I dla litewskiej arystokracji: odbudowa Wlk. Ksistwa Litewskiego na zasadach Konstytucji III Maja - na sesji Sejmu KW w 1812 roku utworzono konfederacj proklamujc utworzenie Krlestwa Polskiego w sojuszu z Wielkim Ksistwem Litewskim; ze wzgldu na kampani rosyjsk Napoleona pomys ten pozosta jedynie w sferze umysowej

IV. KRLESTWO POLSKIE W OKRESIE KONSTYTUCYJNYM (1815-1831)

28. Postanowienia Kongresu Wiedeskiego: - Austria odzyskuje cz Galicji Wschodniej i Zachodniej - Krakw + okrg = Wolne Miasto Krakw, protektorat 3 mocarstw i oktrojowana konstytucja - Prusy odzyskay zachodnie ziemie KW utworzono z nich Wielkie Ksistwo Poznaskie - z pozostaych ziem KW utworzono Krlestwo Polskie zczone z Rosj przez Konstytucj i Uni Dynastyczn (krl polski = car Rosji) obszar 127 700 km2; 3.2 mln ludnoci (1815); 4.2 mln w 1831 - Galicja i Wielkie Ksistwo Poznaskie miay mie wasne organy rzdowe 29. Zasady Konstytucji Krlestwa: - podpisana w Warszawie 27.11.1815 przez Aleksandra I; autorzy: Aleksander I, M. Nowosilcow, A. J. Czartoryski i inni - KP miao zapewnione osobny byt pastwowy, prawa narodowe i wolnociowe - konstytucja opieraa si na Karcie Konstytucyjnej Ludwika XVIII z 1814 roku - wiele niejasnych przepisw, pena dowolno wadz w ich stosowaniu Liberalizm Konstytucji: - rozszerzone kompetencje Sejmu i nawizanie do tradycji RP - czynne prawo wyborcze do Sejmu posiadao 100 000 osb, wybory bezporednie, wybieray wszystkie warstwy spoeczne - rozszerzenie praw obywatelskich (jednak tylko pozorne) Prawa obywatelskie: - rwno wobec prawa tylko dla chrzecijan (dyskryminacja ydw) - wolno osobista ograniczona przez przepisy admin.-policyjne Uprzywilejowanie szlachty: - szlachectwo rodowe nadawane byo przez krla rwnie dla profesorw, mieszczan i wojskowych - urzd heroldii prowadzcy ksigi ze spisem szlachty - utrzymanie wikszoci szlachty w Sejmie 30. Unia polsko-rosyjska. Krl i namiestnik: Krl: - krl by monarch konstytucyjnym, wizaa go konstytucja a za jego akty odpowiedzialni byli ministrowie (kontgrasygnata) - pocztkowa wyczno ustawodawstwa w zakresie konstytucji dopenianie jej przez statuty organiczne

- mianowanie czci urzdnikw i nominowa duchownych wszystkich wyzna, nadawa nobilitacje i tytuy honorowe - prawo sankcji wobec ustaw sejmowych i cao funkcji rzdowo-administracyjnych - wyczne prawo inicjatywy ustawodawczej; kierowanie siami zbrojnymi w czasie wojny i pokoju Namiestnik: - by zastpc krla pod jego nieobecno w Krlestwie wraz z Rad Stanu (pierwszy: Jzef Zajczek) - powoywany i odwoywany by przez krla, przewodniczy Radzie Stanu, - przedstawia kandydatury na urzdy obsadzane przez krla, reszt urzdw obsadza sam - jego postanowienia miay by wydawane w Radzie Administracyjnej i kontrasygnowane przez jednego ministra - po mierci Zajczka funkcje namiestnika przekazano Radzie Administracyjnej - dodatkowy urzd: Komisarz Cesarski przy rzdzie Krlestwa Mikoaj Nowosilcow 31. Sejm: Skad Sejmu i wybr Sejmu: - sejm skada si z Izby Poselskiej, Senatu i Krla - skad Izby Poselskiej: 77 posw wybranych na sejmikach, 51 deputowanych gmin (na zgromadzeniach gminnych obowizyway cenzusy posiadania, suby publicznej i przynalenoci do wolnego zawodu) - skad Senatu: Biskupi, Wojewodowie i Kasztelanowie, nie wicej ni 64, senatorowie wieccy wybierani przez Krla z podwjnej liczby kandydatw przedstawionych przez Senat Organizacja Sejmu: - posowie i deputowani byli nietykalni na czas obrad (prawo to amano >> wywz Niemojowskich) - immunitet - mia si zbiera co 2 lata lub w razie potrzeby (zebra si: 1818, 1820, 1823, 1830) Prawo wyborcze: czynne 21 lat, penia praw, bierne: umiejtno czytania i pisania, 30 lat, opacanie podatkw Kompetencje Sejmu: - ustawodawstwo dotyczce prawa sdowego i administracyjnego; decydowanie o zacigu do wojska - stanowienie w sprawach: system menniczy, podatki, budet; prawo do ograniczonej kontroli rzdu - ustawodawstwo konstytucyjne po pierwszych Statutach Organicznych - komisje sejmowe wprowadzay poprawki do ustaw w porozumieniu z Rad Stanu - wysuchiwanie sprawozda Rady Stanu o stanie pastwa, po nich prawo do odezw do Krla Odpowiedzialno: - ministrowie, radcy stanu i referendarze odpowiadali konstytucyjnie przed Sejmem w trybie impeachment - oskaraa ich Izba Poselska a sdzi Sd Sejmowy Sd Sejmowy sdzi te zbrodnie stanu 32. Rzd i administracja: Rada Stanu: - bya nadal centralnym, kolegialnym organem wadzy i administracji. - dzielia si na Zgromadzenie Oglne i Rad Administracyjn Kompetencje Zgromadzenia Oglnego: - rozstrzyganie sporw kompetencyjnych pomidzy organami sdowymi i administracyjnymi - rozpatrywanie sporw administracyjnych: odwoa od decyzji rad prefekturalnych - orzekanie o oddaniu pod sd ministrw i urzdnikw - sprawy budetowe, urzdzanie dbr narodowych, rozkad podatkw na departamenty Rada Administracyjna: - w jej skad wchodzio 5 ministrw i inni czonkowie powoani przez krla - bya organem doradczym wobec krla i namiestnika w sprawach przekraczajcych zakres funkcji ministrw - wprowadzaa w ycie postanowienia krlewskie i namiestnika - w 1826 roku staa si najwyszym organem rzdowym Komisje Rzdowe: - podlegay Radzie Administracyjnej, nalea do nich zarzd kraju - 5 komisji: sprawiedliwoci, wyzna relig. i owiecenia publicznego, spraw wew. i policji, wojny, przychodw i skarbu - u boku krla w Petersburgu urzdowa minister-sekretarz stanu, poredniczy midzy krlem a organami wadzy w KP Organy podlege Komisjom Rzdowym: - dyrekcje generalne (Poczt, Grnicza, Lasw i Dbr Pastwowych) - Rady: Budownictwa, Lekarska, Szpitali oraz Rada Oglna Handlu i Rkodzielnictwa - Izby Handlowe i Rkodzielnicze (4) oraz Izba Obrachunkowa podlega krlowi Komisje wojewdzkie zarzdzay wojewdztwami, a w obwodach ich organami byli komisarze obwodowi Rady wojewdzkie: zoone z przedstawicieli sejmikw i zgromadze gminnych (2:1), donosiy o wykroczeniach urzdnikw i przedstawiali rzdowi uwagi dotyczce dobra wojewdztwa Zarzd miast: - na czele miast najwikszych prezydenci z czonkami rady miejskiej wybierani przez rzd - na czele reszty miast burmistrzowie i awnicy wybierani przez rzd - we wsiach wjtami stali si z mocy prawa waciciele ziemscy

35. Organizacja sdw: PION CYWILNY: Sdy Pokoju: sprawy cywilne (sdzili sdziowie pokoju i podsdkowie) Trybunay Cywilne: sprawy niemajtkowe i powaniejsze majtkowe Sd Apelacyjny: odwoania od dwch poprzednich, by w Warszawie Sd Najwyszej Instancji: kasacje w sprawach cywilnych, skad: 7 sdziw-senatorw i sdziw zawodowych PION KARNY: Sdy Policji Prostej: sprawy o wykroczenia (wtedy: przewinienia policyjne) Sdy Policji Poprawczej: wykroczenia zagroone kar do 3 lat aresztu lub kar pobytu w domu poprawczym Sdy Sprawiedliwoci Kryminalnej: sprawy o zbrodnie Sd Apelacyjny: sd kasacyjny w sprawach karnych Sd Sejmowy skada si ze wszystkich senatorw, sdzi parlamentarzystw z tytuu odp. konst. i zbrodnie stanu

IX.

KRLESTWO POLSKIE W LATACH 1831-1846

48. Statut Organiczny z 1832 roku: - by legaln zmian konstytucji; inkorporowa Krlestwo Polskie do Cesarstwa Rosyjskiego jako jego prowincj - nie weszo w ycie Zgromadzenie Stanw Prowincjonalnych, ktre miao si naradza nad przedstaw. przez rzd sprawami - nie utrzymano sejmikw ziemskich i zgromadze gminnych; nie wszed w ycie samorzd miejski i wiejski - przyrzeczono: wolno osobist i wyznania, nietykalno osobist i prawo wasnoci z wyczeniem konfiskaty za najcisze przewinienia przepisy te nie weszy w ycie ze wzgldu na stany wyjtkowe i wojenne 49. Stan wyjtkowy i stan wojenny: stan wyjtkowy: zniesienie mocy powszechnych sdw i prawa karnego stan wojenny: w czasie wojny lub zaburze rewolucyjnych w czasie pokoju stan oblenia: jeli oblone przez wroga zostao jakie miasto-twierdza sdy wojskowe: sdzenie przestpstw politycznych w czasie stanu wyjtkowego, po 1859 rwnie sdziy buntujcych si chopw sdy wojenno-polowe: sdziy przestpstwa polityczne w stanie wojennym, sd dorany, skrcony, kary mierci czsto w obu sdach: jawno, ustno, prawo do obrony i swobodna ocena dowodw 50. Likwidacja Autonomii Krlestwa Polskiego i ycie spoeczestwa polskiego: - likwidacja Rady stanu i Sdu Najwyszej Instancji w roku 1841 - w ich miejsce powoano: Departament IX Rzdzcego Senatu rozpoznajcy odwoania ostatniej instancji w sprawach cywilnych, a X w sprawach karnych - uprawnienia sdowe RS uzyskao Oglne Zebranie Departamentw Warszawskich Rzdzcego Senatu - zlikwidowano Towarzystwo Przyjaci Nauk i Uniwersytet Warszawski 52. Reformy spoeczne Aleksandra Wielopolskiego: - zarzdzenie oglnego oczynszowania w 1861 roku, na skutek wystpie antyfeudalnych w KP - Wielopolski by przeciwny uwaszczeniu chopw w KP - rwnouprawnienie ydw w zakresie prawa cywilnego, zakaz sprawowania urzdw dla ydw na 10 lat 53. Reforma administracji: - przywrcono odrbne organy rzdowe (na przykad Komisj WRiOP) - reforma owiaty: powoanie szk ludowych, gimnazjw i szk wyszych (np. Szkoa Gwna w Warszawie) - szkoy ludowe podlegay kierownictwu dozorw szkolnych - powoanie trzeciej Rady Stanu w miejsce Zgromadzenia Oglnego Zebrania Departamentw Warszawskich Rzdzcego Senatu - dodanie dwch zastpcw namiestnika: do spraw wojskowych i cywilnych w 1862 roku - powoanie organw samorzdu terytorialnego (szerzej o tym pare linijek w d :P) Rada Stanu: - dzielia si na Zgromadzenie Oglne i Rad Administracyjn - skad: namiestnik jako przewodniczcy, radcy stanu, czonkowie Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, prezesi i czonkowie rad gubernialnych, wysze duchowiestwo (wszyscy mianowani przez cesarza), 6 referendarzy, 4 podreferendarzy Kompetencje: - obrady nad projektami ustaw dotyczcych KP oraz budetu krajowego - obrady nad sprawozdaniami gubernatorw i naczelnikw powiatw, rad gubernialnych i rady miejskiej Warszawy - rozstrzyganie sporw kompetencyjnych pomidzy organami sdowymi a administracyjnymi - kontrola nad urzdnikami i oddawanie ich pod sd za naduycia prawa i wadzy Organy samorzdu terytorialnego:

Rady Powiatowe: - powoane w powiatach i wybierane na 6 lat; skaday si z 15-18 czonkw; przewodniczcy by mianowany, obrady tajne - kompetencje: pomoc organom rzdowym w rozkadzie podatkw, pozbawione byy organw wykonawczych Rady Gubernialne: - skaday si z czonkw wybieranych przez rady powiatowe, przedstawiay rzdowi opinie o stanie guberni, obrady tajne Samorzd miejski: - wprowadzony w 33 miastach wikszych, rady miejskie wybieray spord siebie magistrat zatwierdzany przez rzd - waniejsze uchway musiay by zatwierdzane przez organy rzdowe, obrady w wikszoci byy tajne Rady gminne (pozostay w sferze projektw, nie weszy w ycie z powodu Powstania Styczniowego): - powoywane miay by w wyborach opartych na cenzusie majtkowym - w ich skad wchodzi mieli z urzdu proboszczowie i nauczyciele - wjtowie mieli by wybierani spord trzech kandydatw

XI. AUTONOMIA GALICJI

61. Instytucje autonomiczne i Sejm Krajowy: Sejm Krajowy zosta utworzony dyplomem cesarskim z 1860 roku i patentem z 1861 roku w patencie ogoszono statut krajowy i ordynacj wyborcz. Wybory do Sejmu Krajowego: Oparto je na podziale wyborcw na 4 kurie: 1) Kuria wielkiej wasnoci ziemskiej arystokracja i szlachta zamona, wybieraa 44 posw 2) Kuria izb przemysowo-handlowych wybieraa 3 posw reprezentujcych izby: lwowsk, krakowsk i brodniesk 3) Kuria miast wikszych wybieraa 28 posw, cenzus majtkowy, dochodowy i wyksztacenia 4) Kuria miast mniejszych i gmin wiejskich wybieraa 74 posw, waciciele nieruchomoci miejskich i gospodarze wiejscy, tu wybory byy porednie (prawyborcy wybierali wyborcw, a wyborcy dopiero posw) Skad Sejmu Krajowego: - 149 posw pochodzcych z wyborw; Marszaka Sejmu mianowa cesarz - wirylici: 3 abp lwowskich wyznania aciskiego, unickiego, ormiaskiego; 5 bp katolickich, prezes Akademii Umiejtnoci w Krakowie; rektorzy Uniwersytetw: lwowskiego i krakowskiego; rektor Politechniki Lwowskiej Kompetencje Sejmu Krajowego: - uprawnienia ustawodawcze w zakresie kultury krajowej (rolnictwo, lenictwo, produkcja, infrastruktura) - ustawodawstwo w zakresie stosunkw gmina >> dwr; ukadanie budetu - wydawanie zarzdze w sprawach: szkolnictwa, administracji, sdownictwa, kocioa, wojska, dobrobytu i potrzeb kraju - ustawy krajowe wymagay sankcji cesarskiej - sejm mg si zwrci do wadz centralnych w Wiedniu o wydanie norm wykraczajcych poza jego kompetencje - sprawowa kontrol administracji rzdowej i samorzdowej poprzez dyskusj nad corocznym sprawozdaniem namiestnika - posowie mieli prawo wnosi interpelacje co do sprawozda namiestnika Wydzia Krajowy: - wybierany przez Sejm na 6 lat organ wykonawczy i przygotowawczy Sejmu - sprawowa w imieniu Sejmu kontrol samorzdu terytorialnego i reprezentowa kraj wobec rzdu Rada Szkolna Krajowa: - bya szczegln instytucj samorzdow - Skad: przewodniczy namiestnik z urzdu, zastpc namiestnika by wiceprezydent Rady (jaki profesor najczciej), czonkw wybiera cesarz: 2 przedstawiciele nauki, fachowi pedagogowie, 5 duchownych rnych wyzna, reprezentanci Wydziau Krajowego i rad miejskich Lwowa i Krakowa - kierowaa caoci szkolnictwa poza uniwersytetami (nimi kierowao Ministerstwo Owiaty w Wiedniu) - kontrol nad Rad Szkoln Krajow sprawowa Sejm Krajowy Minister do spraw Galicji: - przez jego rce miay przechodzi wszystkie akty dotyczce tego kraju Pozostae organy: Rady Powiatowe, Wydziay Powiatowe, Rady Szkolne Powiatowe, Rady i zwierzchnoci gmin miejskich i wiejskich, obszary dworskie wydzielone Administracja rzdowa: namiestnik, namiestnictwo i starostowie powiatowi

ROZDZIA II ZIEMIE POLSKIE U SCHYKU XIX WIEKU I NA POCZTKU WIEKU XX

I. PODZIA I USTRJ ADMINISTRACYJNY ZIEM POLSKICH
73. Krlestwo Polskie: - podzia administracyjny z 1815: 8 wojewdztw, 39 obwodw, 77 powiatw - w 1837 wojewdztwa przemianowano na gubernie - w 1842 obwody przemianowano na powiaty - w 1866 zreformowano podzia administracyjny: 10 guberni i 85 powiatw - w 1912 z guberni siedleckiej i lubelskiej utworzono guberni chemsk 74. Zabr pruski: - ziemie wchodziy w skad prowincji: Prusy Wschodnie, Zachodnie, Wlk. Ksistwo Poznaskie, Pomorze, Brandenburgia, lsk - w latach 1815-1820 prowincje podzielono na rejencje a rejencje na powiaty 75. Galicja: - stanowia jeden z krajw koronnych, podzielonych pocztkowo na 19 cyrkuw - w 1846 roku wprowadzono podzia na 74 powiaty a w 1908 na 79 powiatw, Krakw i Lww byy wydzielonymi powiatami miejskimi - ziemie na zachd od Sanu to Galicja Zachodnia, na wschd od Sanu Galicja Wschodnia 76-77. Ustrj administracji rzdowej. Jednostki podziau terytorialnego: PRUSY: Szczebel I: prowincje z nadprezydentami na czele (w WKP namiestnik do 1830) Szczebel II: rejencje z prezydentami rejencji na czele Szczebel III: powiaty ze starostami na czele Szczebel IV: wydzielone obszary dworskie z wacicielem ziemskim jako zarzdc administracyjnym na czele KRLESTWO POLSKIE: Szczebel I: genera-gubernatorstwo (cay obszar KP) z namiestnikiem do 1874, a od 1874 z genera-gubernatorem na czele Szczebel II: wojewdztwa do 1837 roku, od 1837 roku gubernie Szczebel III: powiaty z naczelnikami powiatw na czele Szczebel IV: zarzd gminny cile zwizany z rosyjskim aparatem wadzy GALICJA: Szczebel I: kraj koronny (Galicja bya sama krajem koronnym) z namiestnikiem na czele Szczebel II: powiaty ze starostami na czele Szczebel III: wydzielone obszary dworskie z wacicielem ziemskim jako zarzdc administracyjnym na czele 78. Administracja zespolona i niezespolona: administracja zespolona szef urzdu by rwnoczesnym kierownikiem wielu jego wydziaw, podporzdkowanych ministrom administracja niezespolona przydzielona bya osobnym urzdom, naleaa do niej administracja wojskowa, skarbowa, celna, szkolna, grnicza, lena itp. adm. wojskowa dowdcy korpusw wojska, komendanci garnizonw w miastach, komendanci rejonw uzupenie adm. skarbowa kierowana przez izby lub dyrekcje skarbowe, urzdy skarbowe w powiatach adm. szkolna kuratorzy okrgw szkolnych i inspektorzy szkolni adm. stosunkw pracy okrgowi i obwodowi inspektorzy pracy adm. lasw pastwowych dyrekcje lasw podzielone na nadlenictwa 79. Samorzd i jego rodzaje: samorzd korporacyjny- okrelony przymusowy zwizek osb, naleay tu samorzdowa organizacja terytorialna, samorzd zawodowy, samorzd gospodarczy samorzd terytorialny - wszyscy zamieszkali na danej jednostce terytorialnej samorzd gospodarczy - izby: przemysowo-handlowe, rolnicze, rzemielnicze tylko osoby czynne w zakresie gospodarki samorzd zawodowy - osoby wykonujce wolne zawody 80. Samorzd terytorialny: PRUSY: prowincje: sejmik prowincjonalny (uprawnienia uchwaodawcze i doradcze w sprawach powierzonych mu przez pastwo); wydzia prowincjonalny z dyrektorem krajowym jako reprezentantem spoeczestwa i kierownikiem spraw biecych rejencje: nie byo tu organw samorzdowych, a wydzia obwodowy by organem doradczym prezydenta rejencji i sdem administracyjnym II instancji

powiaty: sejmik powiatowy prawo wyborcze do niego mieli w wikszoci posiadacze; wydzia powiatowy ze starost na czele organ wykonawczy sejmiku, sd administracyjny I instancji miasta: rady miejskie jako organy uchwaodawcze, magistraty jako wykonawcze wsie: przedstawicielstwa gminne (uchwaodawcze) i zarzdy gminne (wykon.) zoone z naczelnika gminy i awnikw GALICJA: powiaty: rada powiatowa (uchwaodawcza) i wydzia powiatowy (wykonawczy bez starosty powiatowego w skadzie) gminy miejskie: rady miejskie (uchw.) i magistraty (wyk.) na czele obu w Krakowie i Lwowie prezydenci gminy wiejskie: rady gminne (uchw.) i zwierzchnoci gminne (wyk.) zoone z wjta i przysinych KRLESTWO POLSKIE: - po reformach Wielopolskiego utrzymaa si tylko jedna instytucja samorzdowa: zbiorowa gmina wiejska ze zgromadzeniem gminnym, wjtem, urzdem i sdem gminnym - gminy skaday si z gromad, a w nich byy zgromadzenia gromadzkie i organy wykonawcze z sotysem na czele

ROZDZIA III PRAWO I SD POD ZABORAMI

94. Trzy paszczyzny regulacji prawnej: Trzy paszczyzny regulacji stosunkw spoecznych: 1) prawo administracyjne bezporednia ingerencja w te stosunki wadzy pastwowej 2) prawo cywilne regulacja stosunkw pomidzy obywatelami na drodze umw 3) prawo karne ochraniao ustrj spoeczny i pastwowy, dobra osobiste i majtkowe jednostek

I.

PRAWO CYWILNE

95. Problem recepcji francuskiego kodeksu cywilnego w Polsce KODEKS CYWILNY FRANCUSKI: - likwidacja ciarw patrymonialnych; liberalne reformy prawa spadkowego i rodzinnego - zniesienie wadzy ojcowskiej nad penoletnimi; penoletni: 21 lat - wprowadzenie rozwodu i wieckiego maestwa oraz ksig stanu cywilnego Kodeks wszed w ycie w marcu 1804 roku, trzy ksigi: o osobach, majtkach i o rnych sposobach nabywania wasnoci. Kodeks wprowadzony do KW w artykule 69 jego konstytucji. Szlachta przeciwna bo ziemiastwo miao dugi, a wg kodeksu dugi miay by skutecznie egzekwowane Duchowiestwo przeciwne laickiemu prawu maeskiemu, chopi nieuregulowany stosunek majtkowy paszczyzna zniesiona dopiero w 1861. Zmiany w Kodeksie cywilnym francuskim: 1) zamiast przepisw o przywilejach i hipotekach prawo hipoteczne uchwalone przez sejm w 1818 (zmiany 1825) 2) zamiast ksigi I i tyt. 5 ksigi III kodeks cywilny Krlestwa Polskiego z 1825 autor 1 i 2 : Antoni Wyczechowski 3) przepisy laickie: sprawy maeskie rozstrzygay WYCZNIE sdy duchowne: rzym-kat, gr-kat, prawosawny i protestancki inne wyznania lub we wasnym obrzdku, ale akt lubu spisywa urzdnik cywilny 96. Prawo cywilne w zaborze pruskim: Pruskie prawo krajowe uchwalone 1794, obowizywao do 1900 cechy: - nierwno wobec prawa uzaleniona od przynalenoci do stanw; pierwiastki wyznaniowe w prawie rodzinnym - wspistnienie wasnoci penej i podzielonej, upoledzenie dzieci - czelad pod kontrol wacicieli ziemskich, przewaga ojca w rodzinie Zmiany: - prawo wasnoci, serwituty, lenna wasnoci pen wszystko to w fideikomisy fideikomisy mona przej majtek odziedziczony w spadku bez prawa sprzeday i dzierawy - 1869 zniesiono przeszkody stanowe w prawie maeskim - 1874 wiecka forma zawierania maestw Kodeks cywilny niemiecki (BGB) ukoczony w 1896, wszed w ycie 1.01.1900 cechy: pena wasno prywatna, swoboda umw i testowania, gitkie normy w orzecznictwie sdowym, ograniczenie wasnoci przepisami administracyjnymi, utrzymanie: upoledzenie dzieci pozamaeskich, uprzywilejowana pozycja facetw 97. Prawo cywilne w zaborze austriackim: 1811 r. ABGB kodeks cywilny austriacki (powszechna ksiga ustaw cywilnych): obowizywa w czasie II rzeczpospolitej, w Austrii do dzi (ze zmianami) formalna rwno wobec prawa, (z wyjtkami), regulacja zasady wasnoci

kapitalistycznej, wolno umw, chopi: niepodzielno ich gospodarstw, prawo rodzinne: wadza ma, elementy wyznaniowe, dzieci pozamaeskie, upoledzenie ony, 98. Wpywy dawnego prawa polskiego: doywocie: umowa na mocy ktrej jedna strona (doywotnik) zobowizuje si do przeniesienia wasnoci na drug osob (nabywc) a nabywca zapewnia utrzymanie doywotnie osobie, na rzecz ktrej ustanowiono t umow wymowa: wymwienie doywotniego utrzymania 99. Zasady oglne prawa cywilnego: 1) Nienaruszalno wasnoci prywatnej swobodne uytkowanie, korzystanie i rozporzdzanie dan rzecz - w Kodeksie Napoleona nie mona czyni uytku z prawa, ktre zabronione jest w ustawie, w BGB prawo wasnoci jest tylko NAJSZERSZE spord praw rzeczowych 2) Zasada rwnoci podmiotw prawa cywilnego brak rwnouprawnienia kobiet, wyzna, dzieci nielubnych 3) Zasada swobody umw swoboda zawarcia umowy, wyboru kontrahenta, wolno co do formy i treci umw umowy typowe kontrahent musia akceptowa warunki strony silniejszej 4) Zasada bezpieczestwa obrotu gwarancja pewnoci przy wymianie dbr dla kontrahentw poprzez lex retro non agit i pacta sunt servanta , rozwj abstrakcyjnych czynnoci prawnych weksle, czeki 5) Zasada harmonijnoci wspycia podstawowe reguy wspycia w spoeczestwie, powoywanie si na pojcia wartociujce dobro spoeczne, dobre obyczaje, krzywda spoeczna itp.; klauzula rebus sic stantibus ograniczaa obowizki stron do stanu , w ktrym stosunki faktyczne w chwili zawarcia umowy nie ulegy zmianie stosunek prawny moe ulec zmianie jeli nastpia zmiana stosunkw faktycznych 100. Hipoteka i prawo hipoteczne: hipoteka instytucja, w ktrej kada nieruchomo ma osobn ksig wieczyst / przepisy dotyczce ustalania, ograniczania i przenoszenia prawa wasnoci nieruchomoci ustawa hipoteczna (1818, zm. 1825) przejmowaa z kodeksu francuskiego przepisy o rodzaju, skutkach i umarzaniu zwizanych z wpisami [praw rzeczowych ksiga wieczysta posiadaa j kada nieruchomo: a) ksiga umw b) zbir dokumentw c) wykaz hipoteczny ZASADY USTAW HIPOTECZNYCH: 1) jawno materialna wszelkie prawa wasnoci nabywao si / ograniczao tylko w drodze wpisu do ksig hipotecznych 2) publiczna wiara ksig hipotecznych tre ksigi wizaa osoby dziaajce w dobrej wierze 3) legalno hipoteczna prawidowo czynnoci stanowicej podstaw wpisu i jej badanie 4) szczegowo obcianie konkretnej nieruchomoci 5) pierwszestwo hipoteczne pierwszestwo zaspokojenia wierzytelnoci wierzycielowi, o ile jego tytu wpisano do ksigi wczeniej 6) niepodzielno wierzytelnoci ewentualny podzia majtku dunika nie wpynie na uprawnienia wierzyciela Trzy rodzaje hipotecznego prawa zastawu: 1) umowne wynikajce z zawarcia umw 2) sdowe oparte na wyrokach 3) ustawowe oparte na faktycznym stanie prawnym, nie wymagay wyroku ani sankcji do zabezpieczenia ksigi gruntowe zakadane w zaborze austriackim ustawa hipoteczna 1871 w Austrii ksigi gruntowe zaczy zabezpiecza posiadoci wiejskie, brak wpisu do ksigi nie narusza wanoci transakcji (ugicie si przed tradycjami chopskimi)

V.

PRAWO KARNE

113. Na przeomie XVIII i XIX wieku: ZABR PRUSKI: Prawo karne Landrechtu opierao si na tendencji feudalno-absolutystycznej, szczeglnie rozwinite kary za dziaanie przeciw ustrojowi, prawo karcenia w stosunku do suby, przeciw tajnym zwizkom i buntom, zniesienie tortur w procesach inkwizycyjnych. ZABR AUSTRIACKI: Jzefiski kodeks karny zaboru austriackiego z roku 1787 ogranicza stosowanie kary mierci, chosta, przykucie, pitnowanie Zachodniogalicyjski kodeks karny (1796) podstawa oglnopastwowego kodeksu karnego z 1803 odejcie od kazuistyki, ale nadal sdy uwzgldniay rnice stanowe Austriacka ordynacja procesowa (1788) wikszo starych zasad w procesie karnym

114. W Ksistwie Warszawskim i Krlestwie Polskim: Utrzymano prawo pruskie jako pomocnicze, a na terytoriach doczonych w 1809 prawo karne austriackie. Dekret Krlewski z 1810 podzieli kary na kary za: ZBRODNIE, WYKROCZENIA, WYSTPKI, odrzucono francuskie prawo karne jako niekorzystne dla ziemiastwa Kodeks karzcy dla Krlestwa Polskiego uchwalone w 1818 roku, formalna rwno wobec prawa, nullum crimen sine lege, wina jako podstawa odpowiedzialnoci a) ograniczono kar mierci do 7 najciszych przestpstw b) kary wizienia warownego i wizienia cikiego c) mier cywilna utrata praw osobistych, zniesiona w 1825 potem ograniczenia praw w zalenoci od przestpstwa 115. Kodeks kar gwnych i poprawczych z 1847 roku: uchwalony przez cara Mikoaja I, podstaw rosyjski kodeks karny, tworzony przez komisj z Romualdem Hube. Przewidywa 11 rodzajw kar, kada dzielia si na stopnie, kary zalene od wyznania sprawcy, zakaz kar cielesnych w stosunku do szlachty i duchownych, urzdnikw, kupcw, fabrykantw, kary religijne: pokuta i zakaz pochwku, alimenty, 116. Prawo karne i nauka o nim na ziemiach polskich w drugiej poowie XIX i pocztku XX wieku: Kodeks karny rosyjski z 1866 roku (nowelizacja 1885): obowizywa do koca rzdw rosyjskich, rozrnianie kar poprawczych (zesania na Syberi, Kaukaz) i kar kryminalnych (mier, cikie roboty) 1863 ZNIESIENIE KAR CIELESNYCH, ale wzmoono pniejszymi aktami kary administracyjne, sprawy polityczne pod sdownictwo wojskowe kodeks karny oglnoniemiecki: wydany w 1871 na podstawie nowego prawa karnego pruskiego z 1851, nacisk na czynniki indywidualne ujawnione przez sprawc przestpstwa, przestpstwa niebezpieczne ze wzgldu na nosicielstwo stanu niebezpieczestwa przez sprawc socjologia prawa karnego Franciszek Liszt, Gabriel Tarde, Juliusz Makarewicz spoeczna funkcja kary, ze wzgldu na spoeczne pobudki i charakter przestpczoci, dostosowanie kary do osobowoci przestpcy Leon Petraycki uwaa e prawo karne powinno wspdziaa w ksztatowaniu poczucia moralno-prawnego i odrazy prowadzcej do potpienia za ZABR AUSTRIACKI: Kodeks karny austriacki (1852) jego nowelizacje: zniesienie kary chosty, zakazu koalicji, ustawa prasowa i ustawa o wczgach ZABR ROSYJSKI: Ustawa o postpowaniu karnym (1864) i Kodeks Tagancewa (1903), w Krlestwie (1915) Zaoenia rozwoju prawa karnego: 1) cele, granice i charakter represji karnej zostay okrelone przez utylitaryzm, racjonalizm itp. 2) Rwno wobec prawa 3) Nullum crimen, nulla poena sine lege poenali anteriori 4) Rozbudowa katalogu przestpstw i kar 116. Represje karne w zaborze rosyjskim: Zsyki na Sybir, przestpstwa polityczne karane mierci, sdownictwo wojskowe w stanie wojennym

VI.

SD I PROCES

118. Czynnik spoeczny w sdownictwie: przysigli- zaczerpnici z Anglii w dobie Rewolucji Francuskiej, ograniczono ich funkcj tylko do orzekania o winie (zabrano oskarenie), byo ich 12, nie wprowadzono przysigych w KW i KP, w Austrii od poowy XIX wieku, w Prusach od 1869, w Rosji w 1864 ale nie w KP sd gminny w KP obieralni awnicy i sdziowie, opieranie si na prawie zwyczajowym rady familijne sprawuj wadz opiekucz 119. Procedury: Zmiany: rwnouprawnienie stron procesowych, niezawiso sdw, postpowanie zgodne z normami proceduralnymi Nowe procedury niemieckie: wydane w 1877 cywilne i karne, jawno procesu, kontradyktoryjno, prawda materialna / obiektywna Nowe procedury rosyjskie: pochodziy z 1864, wprowadzone w KP 1876, jzyk rosyjski w sdach, Rosjanie sdziami i urzdnikami sdowymi, zerwanie z procesami inkwizycyjnymi, sdy wojenno polowe z 1905 roku, Procedury austriackie 1873 (karna) 1895 (cywilna) proces karny: poczenie zasady ledczej i skargowej, ustno, jawno, swoboda oceny dowodw, proces cywilny: poczenie ustnoci i pisemnoci 120. Adwokatura: Podzia adwokatw w KP:

a) adwokaci przysigli prawnicy z wyksztaceniem, 5-letnia praktyka b) obrocy sdowi zdawali egzamin z praktycznej znajomoci prawa, nie wystpowali w wyszych instancjach

ROZDZIA IV ZIEMIE POLSKIE W LATACH I WOJNY WIATOWEJ (1914-1918)

121. Sprawa polska i rne orientacje: Naczelny Komitet Narodowy powsta w 08.1914 w Krakowie, zwizany z Austri i pastwami centralnymi, Wadysaw Leopold Jaworski, Polski Komitet Narodowy przewodnictwo: ND z Romanem Dmowskim, jesieni 1917 opowiedzieli si za koalicj zachodni w Paryu 122. Udzia Polakw w wojnie: Legiony (NKN), Zwizek Strzelecki (Pisudski) kadra legionw, I Brygada cznie 20 tys. onierzy Legion Puawski po stronie Rosji, ND Polska Organizacja Wojskowa Rydz-migy lipiec 1917 I i III brygada odmwiy przysigi braterskiej z D i Austro-Wgrami internowanie, rozformowanie legionw, Pisudski i Sosnkowski w Magdeburgu Polska Sia Zbrojna powstaa w miejsce Legionw, 10 tys. onierzy, zaakceptowaa przysig 3 korpusy na wschodzie 33 000 ludzi Armia Ochotnicza we Francji 15 000 ludzi Powstania lskie 1919-1921 75 000 ludzi 123. Krlestwo Polskie w latach okupacji: sierpie 1815 na teren KP wkraczaj wojska pruskie i austriackie, dwa generalne gubernatorstwa Warszawa (niemieckie 32 powiaty) i Krakw (austriackie 27 powiatw) Rada Gwna Opiekucza opieka spoeczna 124. Akt 5 listopada i jego konsekwencje: Zawarty przez: cesarzy Niemiec i Austrii: Wilhelma II i Franciszka Jzefa I (5.11.1916) Tre aktu: - utworzone Krlestwo Polskie, majce suy celom i uzalenione od mocarstw centralnych - narusza prawo midzynarodowe zabraniajce dokonywania zmian na terenach okupowanych - monarchia w KP Tymczasowa Rada Stanu (1916 W-wa) powoana przez gen-gub-w w-wskiego i lubelskiego, 25 czonkw (15 okup niem i 10 okup austr) aktywici stawiali na wygran Austro-Wgier, pasywici na wygran koalicji. W sierpniu 1917 TRS podaa si do dymisji. Uniwersytet Warszawski otwarty w 1915 jako uczelnia polska 125. Pocztki administracji polskiej: Zarzd Cywilny Generalnego Gubernatorstwa niemiecki w Wawie i austriacki w Lublinie sprawowa wadz okupacyjn Krajowa Rada Szkolna organ opiniodawczy w sprawach owiaty przy ZCGG, od 1.10.1917 owiata w rkach polskiej administracji, przeksztacenie Departamentu Owiaty w Ministerstwo Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego Sdy Krlewsko-Polskie powoano je na terenie KP 1.09.1917 I instancja Sdy Pokoju, a w sprawach wikszej wagi Sdy Okrgowe II instancja sdy apelacyjne W-wa i Lublin III instancja Sd kasacyjny SD NAJWYSZY 126. Samorzd terytorialny w okresie okupacji: wybory do Rad Miejskich czynne pw 25 lat, bierne pw 30 lat, faceci, Warszawa: 6 kurii, kada po 15 radnych, w Lublinie 5 kurii (nierwno wyboru), w mniejszych miastach 3 kurie w Wawie i Lublinie prezydent miasta, w pozostaych burmistrz Organ samorzdu powiatowego sejmik powiatowy: kurie wybieray deputowanych w potrjnej iloci, a z nich wadze okupacyjne wybieray czonkw W okupacji niemieckiej na czele sejmiku powiatowego naczelnik powiatu W okupacji austriackiej na czele wydziau powiatowego sta tene naczelnik 127 Rosja rewolucyjna i mocarstwa zachodnie wobec sprawy polskiej: odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatw Robotniczych i onierskich - 1917 rok yczy Polsce niepodlegoci

deklaracja o uniewanieniu traktatw rozbiorowych 29.08.1918 woska izba posw jesie 1917 w myl zasady Risorgimento wysuna postulat niepodlegoci Polski ordzie Woodrowa Wilsona skierowane do Kongresu stanw w styczniu 1918, punkt 13: niepodlega Polska jako konieczno dla adu pokojowego, dostp do morza i ziemie etniczne Lloyd George 5.01.1918 odbudowa polskiej pastwowoci ograniczona do ziem bezspornie polskich Deklaracja rzdw UK, FR, IT 5.06.1918 128. Rada Regencyjna: Ustanowiona we wrzeniu 1917, miaa peni swe funkcje do czasu objcia tronu przez przyszego krla Skad: ksi Zdzisaw Lubomirski, kard. Aleksander Krakowski, hr. Jzef Ostrowski (prezydent Wawy) RR sprawowaa zwierzchnictwo nad si zbrojn, pod koniec 1917 powoaa KRLEWSKO-POLSKI RZD Janusz Radziwi kierownik resortu spraw politycznych Rada Stanu: Namiastka wadzy ustawodawczej, powoana dekretem RR w lutym 1918, rozwizaa 7.10.1918 Skad: 110 osb: - 12 wirylistw - 43 mianowanych przez RR - 55 z wyboru (rady miejskie, sejmiki powiatowe) RR przekazaa dowdztwo wojskowe Pisudskiemu 11.11.1918, 14.11 ogosi si Tymczasowym Naczelnikiem Pastwa

CZ TRZECIA ROZDZIA I ODRODZENIE PASTWA POLSKIEGO W 1918 R.

1. Pierwsze dzielnicowe organy pastwowe: Polska Komisja Likwidacyjna powoana 28.10.1918 w Krakowie, na czele Wincenty Witos, tymczasowy organ ustawodawczy i wykonawczy Ukraiska Rada Narodowa w Galicji Wschodniej proklamowaa 1.11.1918 utworzenie Zachodnio-Ukraiskiej Republiki Ludowej, stumione zostao to przez wojska polskie Tymczasowy Komitet Rzdzcy utworzony 25.11.1918 z siedzib we Lwowie Rada Narodowa Ksistwa Cieszyskiego na lsku Cieszyskim Tymczasowy Rzd Ludowy powoany 7.11.1918 w Lublinie z Ignacym Daszyskim na czele, wg ich manifestu: Polska ma by demokratyczn republik parlamentarn, 8-godzinny dzie pracy, reformy gospodarcze 2. Powstanie centralnych organw pastwowych: Tymczasowy Rzd Ludowy RP zatwierdzony 14.11.1918 z Jdrzejem Moraczewskim na czele (bo Daszyski nie sformowa gabinetu) Jzef Pisudski naczelny dowdca wojsk polskich i tymczasowy naczelnik pastwa o wadzy najwyszej do czasu zwoania Sejmu Ustawodawczego Wybory do Sejmu Ustawodawczego zarzdzone 28.11.1918 na dzie 26.01.1919, gosowanie powszechne, rwne, tajne, bezporednie i proporcjonalne, prawo wyborcze czynne i bierne od 21 roku ycia (rwnie kobiety) Naczelna Rada Ludowa powstaa 3.12.1918 w Wielkopolsce, nie podejmowaa decyzji co do usunicia administracji niemieckiej w oczekiwaniu na konferencj pokojow Komisariat NRL powsta po powstaniu Wielkopolskim na ziemiach wyzwolonych, nieufny wobec Pisudskiego, za odrbnoci Wielkopolski, podporzdkowa si Wawie po traktacie pokojowym z Niemcami Komitet Narodowy Polski dziaa w Paryu, powoano Paderewskiego na premiera 17.01.1919, a Komitet rozwizano 15.08.1919 Maa Konstytucja (patrz II, III, A, 17) 3. Midzynarodowe uznanie pastwa polskiego: - pismo Pisudskiego do USA i rzdw europejskich o powstaniu pierwszych organw wadzy 16.11.1918 - stosunki dyplomatyczne z pastwami zaborczymi listopad 1918 - uznanie Polski przez pastwa konferencji wersalskiej stycze-luty 1919 4. Ustalenie granic pastwa polskiego: Rada Najwysza zwyciska koalicja: USA, UK, Francja, Wochy, Japonia Rada Czterech bez Japonii od marca 1919 Koncepcja inkorporacyjna autor: ND, wczy do Polski ziemie wschodnie z Wilnem i Lwowem i polonizacja ludnoci Koncepcja federacyjna Jzef Pisudski Ukraina, Biaoru, Polska i Litwa miay by federacj pastw zwrcon przeciw dominacji Rosji

Traktat pokojowy z Niemcami Wersal, 28.06.1919: do Polski trafia cz Wielkopolski nieoswobodzonej w powstaniu oraz Pomorze, a w okrgu kwidzyskim i olsztyskim plebiscyt (11.07.1920 plebiscyt niepomylny dla Polski, 20.03.1921 niekorzystny plebiscyt na Grnym lsku, przyczyna III powstania lskiego); 20.10.1921 podzia Grnego lska pomidzy Niemcy i Polsk przez Rad Ambasadorw Gdask + okrg = Wolne Miasto pod kontrol Ligi Narodw, jego polityka zagraniczna w rkach Polski Traktat pokojowy z Austri Saint-Germain-en-Laye, 10.09.1919, Austria zrzeka si ziem austro-wgierskich wykraczajcych poza nowe ziemie Austrii lsk Cieszyski: - 5.11.1918 podzia oparty na kryterium narodowociowym przez RNKC i czesk Krajow Rad Narodow dla lska - 3.02.1919 ugoda midzy PL i CZ podpisana w Paryu tymczasowa linia demarkacyjna na lsku - 10.07.1920 arbitra wielkich mocarstw decyzja 28.07.1920: 1270 km2 dla CZ, 1012 dla PL Granica wschodnia ustalona tymczasowo 8.12.1919 (wsch. Granice KP bez Augustowa i Suwak), potem wojna polskorosyjska i traktat ryski 18.03.1921 Wileszczyzna: 10.07.1920 Wilno dla Litwy (konferencja w Spa), 12.07.1920 Rosja odstpuje wileszczyzn Litwie 7.10.1920 umowa PL-LIT w Suwakach tymczasowa linia demarkacyjna na terytorium spornym 9.10.1920 eligowski przekracza linie i zajmuje Wilno utworzono Litw rodkow 20.02.1922 uchwaa Sejmu o wczeniu wileszczyzny do Polski, 3.03.1922 podpisanie aktu na ten temat Uchwaa Rady Ambasadorw z dnia 15.03.1923, ostatecznie uznaa wschodnie i pnocne granice Polski 5. Spoeczny charakter pastwa polskiego: Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 12.1918 powstaa z PPS-Lewicy i SDKPiL, powoaa Rady Delegatw Robotniczych 6. Obszar, ludno i jej skad narodowociowy: 388600 km2, w 1938 doczono 2/3 lska Cieszyskiego (1000 km2) 27,2 mln ludnoci (1921); 35,1 mln (1939): Polacy 69,2%, Ukraicy 14,3; ydzi 7,8%, Biaorusini i Niemcy po 3,9%, inni 0,9% Jzyk Polski: 68,9% Religie: rzym-kat 64,8%, grec-kat 10,4%, prawosawie 11,8%, mojeszowa 9,8%, ewangelicka 2,6% 7. Obywatelstwo pastwa polskiego: obywatelstwoog uprawnie i obowizkw jednostki w zakresie jej stosunkw z pastwem, wynikajcych z przynalenoci pastwowej; podst. prawne: Konstytucja Marcowa, ustawa o obywatelstwie 20.01.1920 i traktaty midzynar. May Traktat Wersalski podpisany 28.06.1919, - obywatele polscy to osoby (niemieckie, austriackie, wgierskie, rosyjskie) ktre zamieszkiway na stae w momencie wejcia w ycie traktatu terytorium uznane za cz Polski, - obywatelami polskimi s osoby (niem, austr, ros, wg) urodzone z rodzicw stale tam zamieszkujcych - osoby nieposiadajce innego obywatelstwa nabywa polskie z samego prawa przez fakt urodzenia si na terenie Polski Inne traktaty: zakaz podwjnego obywatelstwa i prawo opcji (wybr obywatelstwa) dla okrelonych obszarw Ustawodawstwo wewntrzne: - obywatelem PL jest osoba zamieszkaa lub urodzona na terenie PL, chyba e ma inne obywatelstwo - obywatelem PL jest osoba ktra za takiego uznana zostaa przez traktaty midzynarodowe - nabywanie obywatelstwa: zampjcie, urodzenie, przysposobienie, nadanie - utrata obywatelstwa: nabycie innego, przyjcie urzdu publicznego, wstpienie do wojsk innego pastwa bez zgody PL, dziaanie na szkod PL za jej granicami, odmowa powrotu do Polski - obywatelstwa pozbawia i nadawa je minister spraw wewntrznych

ROZDZIA II USTRJ PASTWOWY

I. RDA PRAWA PASTWOWEGO
8. Ustawy Konstytucyjne: 1) dekret o najwyszej wadzy reprezentacyjnej RP 22.11.1918 2) dekrety o ordynacji wyborczej do SU 28.11.1918 3) Maa Konstytucja 20.02.1919 4) ustawa konstytucyjna zawierajca statut organiczny woj. lskiego 15.07.1920 5) Konstytucja Marcowa 17.03.1921 6) Ustawa Przechodnia 18.03.1921 7) Ordynacja Wyborcza do Sejmu i Senatu 28.07.1922 8) Regulamin Zgromadzenia Narodowego + ordynacja wyborw prezydenckich 27.07.1922 9) Ustawa o Trybunale Stanu 27.04.1923 10) Ustawa po zamachu stanu Pisudskiego 2.08.1926

11) Konstytucja Kwietniowa 23.04.1935 12) Ustawa o TS 14.07.1926 13) Ordynacja wyborcza do sejmu, senatu i na prezydenta 8.07.1935

III. USTRJ POLITYCZNY W LATACH 1918 1926

A. SYSTEM POLITYCZNY DO KONSTYTUCJI MARCOWEJ
16. System ustrojowy stworzony przez dekret 22.11.1918: - tymczasowy ustrj pastwa na okres przejciowy do zwoania Sejmu Ustawodawczego - Pisudski wadza najwysza, Tymczasowy Naczelnik Pastwa, przekazuje swoj wadz potem dla Sejmu Ustawodawczego - Rzd = prezydent ministrw + ministrowie, powoywany i odwoywany przez Pisudskiego - wadza ustawodawcza: TNP + Rada Ministrw, ich dekrety byy niewane, jeli nie zatwierdzi ich Sejm Ustawodawczy 17. Ustrj polityczny wg Maej Konstytucji z 20.02.1919: - Jzef Pisudski Naczelnikiem Pastwa - Sejm Ustawodawczy: koncentracja wadzy, wadza suwerenna, brak kadencji, uzalenienie od niego organw wykonawczych, Naczelnika i ministrw - gwne zadanie SU: uchwalenie konstytucji, ustawy ogasza marszaek za kontrasygnat prezydenta ministrw i ministra - ministrowie i rzd jako cao odpowiedzialni przed sejmem Naczelnik pastwa: podporzdkowany sejmowi, polityka zagraniczna, wadza nad administracj rzdow i wojskow, odpowiedzialno przed sejmem, kontrasygnata jego aktu przez ministra, powoywa rzd na podstawie porozumienia z sejmem Rada Obrony Pastwa powoana 1.07.1920, specjalny rzdowo-parlamentarny organ o charakterze przejciowym, skad: Naczelnik Pastwa, marszaek SU, 10 posw wybranych przez sejm i reprezentujcych stronnictwa, premier, 3 ministrw i 3 przedstawicieli wojska mianowanych przez Naczelnego Wodza, decydowaa o sprawach pokoju i wojny

B. USTRJ POLITYCZNY WEDUG KONSTYTUCJI MARCOWEJ

18. Geneza Konstytucji Marcowej: - projekt: Komisja Konstytucyjna SU: Wadysaw Seyda, Maciej Rataj, Edward Dubanowicz - projekt oparty by na opinii rzdu, partii politycznych i osb prywatnych - przedoono go sejmowi w czerwcu 1920: dyskusje nad kwestiami spornymi i rozwizania kompromisowe - uchwalenie 17 marca 1921 r. 19. Zasady ustroju politycznego: 1) Zasada cigoci pastwa polskiego potwierdzenie zawiera wstp do konstytucji 2) Republikaska forma ustroju politycznego Polska jest Rzeczpospolit (art.1), popierana przez spoeczestwo 3) Zasada zwierzchnictwa narodu wadza zwierzchnia naley do narodu, swoboda tworzenia i dziaania partii 4) Zasada demokracji reprezentacyjnej nard nie sprawuje wadzy bezporednio, ale przez przedstawicieli (organy ustawodawcze), nard ma jedn wol, wic moe mie tylko jednego reprezentanta 5) Zasada podziau wadz rozdzielenie kompetencji pomidzy rne organy wadzy - wadza ustawodawcza: sejm i senat, wykonawcza: prezydent i ministrowie, sdowa: niezawise sdy 6) System rzdw parlamentarnych powoany rzd sprawowa wadz tak dugo, jak dugo posiada zaufanie wikszoci parlamentu, jeli nie posiada, to musia poda si do dymisji 7) Zasada pastwa liberalnego pastwo jest organizacj suc do ochrony praw i interesw obywateli, szeroka swoboda dla obywateli w stowarzyszaniu si w zwizki, partie, organizacje 8) Zasada jednolitoci pastwa taka sama wadza na caym jego terenie Autonomia lska: oparta na ustawie z 15.07.1920 ze statutem autonomicznym wojewdztwa lskiego, stanowi wyjtek od zasady 8 Wadza ustawodawcza: Sejm lski bez spraw wojskowych i zagranicznych, ustawodawstwo w zakresie autonomicznym Wadza wykonawcza: Rada Wojewdzka 20. Sejm i senat: Prawo wyborcze (wg Konstytucji i ordynacji wyborczej): - czynne prawo wyborcze: oparte na gosowaniu rwnym, tajnym, powszechnym, bezporednim i proporcjonalnym - czynne prawo wyborcze: do Sejmu: 21 lat, do Senatu: 30 lat - czynnego prawa wyborczego nie posiadali wojskowi w subie czynnej, osoby pozbawione praw publicznych lub z ograniczonymi prawami - bierne prawo wyborcze: do Sejmu 25 lat, do senatu 40 lat (rwnie wojskowi w subie czynnej) Przymioty wyborw: Rwno wszyscy obywatele maj rwn ilo gosw (najczciej 1) Bezporednio obywatele gosuj od razu na kandydatw, nie wybiera si najpierw wyborcw przez prawyborcw Tajno kady obywatel ma prawo do oddania gosu w ukryciu przed osobami trzecimi Powszechno gosuj wszyscy penoprawni obywatele (cenzus wieku jest uznawany za demokratyczny)

Proporcjonalno - w okrgach wielomandatowych dokonuje si rozdziau mandatw pomidzy konkurujce listy proporcjonalnie do odsetka uzyskanych gosw Skad i kadencja: Sejm 444 posw, Senat 111 senatorw, kadencja = 5 lat, rozwizanie sejmu (a jednoczenie senatu) na mocy decyzji prezydenta podpartej 3/5 gosw w senacie KOMPETENCJE: Ustawodawcze stanowienie praw publicznych i prywatnych, m.in.: budet, amnestia, podatki, liczebno wojska, traktaty; Senat mg wnosi poprawki, uchwalane byy one 11/20 gosw w sejmie, ustawy promulgowa i publikowa prezydent Kontrolne prawo interpelacji dla obu izb, pociganie ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej i sejmowej (tylko Sejm), powoano NIK dla kontroli administracji pastwowej, zatwierdzanie stanu wyjtkowego wprowadzanego przez RM i wyraanie zgody na zawarcie wojny / pokoju Elekcyjne Zgromadzenie Narodowe wybierao prezydenta Ustrojodawcze dokonywanie zmian i rewizji w konstytucji ORGANIZACJA SEJMU: - Prezydium Sejmu i Prezydium Senatu: wybierane przez czonkw obu izb, skaday si z marszaka, wicemarszakw i sekretarzy, marszaek prowadzi obrady - system sesyjny obrad - komisje powoywane dla rozpatrywania projektw ustawodawczych - uchwalanie ustawy: quorum 1/3, wikszo zwyka; sprawy waniejsze: quorum wysze, wikszoci kwalif.: 11/20, 3/5, 2/3 - posowie nie byli krpowani instrukcjami wyborcw i mieli immunitet uwalniajcy ich od odpowiedzialnoci za dziaalno w zwizku z penion funkcj - nietykalno posowie mogli by pocignici do odpowiedzialnoci za przestpstwo bd naruszenie praw osoby 3ciej 21. Prezydent RP: - stanowisko gowy pastwa, kierowanie wadz wykonawcz, reprezentowanie Polski na arenie midzynarodowej - wybierany przez ZN na 7 lat, jeli nie mg peni urzdu, zastpc by marszaek sejmu Kompetencje wykonawcze: - mianowanie i odwoywanie rzdu (RM); obsadzanie wyszych urzdw cywilnych i wojskowych - mianowanie ministrw na wniosek prezesa RM; zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi - zawiera umowy midzynarodowe, przyjmowa przedstawicieli pastw obcych / delegowa naszych - wypowiada wojn / zawiera pokj, ale za zgod sejmu - wydawa rozporzdzenia wykonawcze i zarzdzenia Kompetencje ustawodawcze: - zwoywanie/zamykanie/odraczanie sesji zwyczajnych/nadzwyczajnych Sejmu i Senatu - mia prawo rozwiza sejm za zgod 3/5 senatu - podpisywa ustawy wraz z ministrami (promulgacja) i ogasza je w Dzienniku Ustaw Kompetencje sdownicze: - mianowa sdziw, stosowa prawo aski 22. Rada Ministrw (Rzd): Rada Ministrw = ministrowie + Prezes Rady Ministrw, powoywani / odwoywani na wniosek Prezesa RM przez prezyd. Kompetencje: - oglne kierunkowanie polityki wewntrznej i zewntrznej rzdu - wystpowanie z projektami ustaw, przedstawiaa do zatwierdzenia coroczne zamknicie rachunkw pastwowych - wykonywaa ustawy poprzez rozporzdzenia wykonawcze, zarzdzenia i uchway odpowiedzialno solidarna obejmowaa kolegialne dziaania ministrw podejmowane w charakterze czonkw RM odpowiedzialno indywidualna dotyczya ministra jako szefa administracji resortu odpowiedzialno parlamentarna obejmowaa kierunek polityki rzdu lub ministra, sejm zwyk wikszoci uchwala wotum nieufnoci, konsekwencja: dymisja rzdu / ministra odpowiedzialno konstytucyjna dotyczya zgodnoci dziaa ministra / Rzdu z konstytucj i ustawami pociga do niej Sejm wikszoci kwalifikowan Trybuna Stanu sdzi parlamentarzystw z tytuu odpowiedzialnoci konstytucyjnej, Skad: 12 czonkw (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczcy: I Prezes Sdu Najwyszego Postpowanie: oskarenie popierao 3 posw wybranych przez Sejm, wyrok: utrata urzdu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, zmniejszenie emerytury, a jeli przestpstwo karne: kary wg kodeksu karnego 23. Prawa i obowizki obywatelskie: Prawa polityczne: czynne i bierne prawo wyborcze do S i S, prawo piastowania urzdw

Prawa obywatelskie: ochrona ycia, wolnoci, mienia rwno wobec prawa, prawo dochodzenia krzywd i strat drog sdow, wynagrodzenie szkd wyrzdzonych przez organy pastwa na stray tych praw czuway niezawise sdy Prawa spoeczne: prawo do ochrony pracy (szczeglnie modziey i kobiet), zakaz pracy poniej 15 roku ycia, ubezpieczenie spoeczne, ochrona macierzystwa Prawa wolnociowe: wolno sowa, prasy ,koalicji, sumienia, wyznania, nauki, nauczania, zamieszkania, wychodstwa, narodowociow, nietykalno mieszkania i wasnoci, tajemnica korespondencji Obowizki obywatelskie: wierno dla RP, poszanowanie ustaw i rozporzdze, obowizki publiczne, suba wojskowa, ciary i wiadczenia publiczne, wychowanie dzieci, pobieranie nauki (szkoa podstawowa)

C. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO

24. System polityczny i panorama partii politycznych: PARTIE POLSKIE: prawicowe, centrowe i lewicowe 1) Narodowa Demokracja (od 1919 Zwizek Ludowo-Narodowy, od 1928 Stronnictwo Narodowe): - reprezentowaa buruazj, ziemiastwo, drobnomieszczastwo, wikszo pracownikw umysowych, program: uznanie zasady wasnoci prywatnej i wolno dziaalnoci gospodarczej, ideologia narodowa, solidaryzm spoeczny, nacjonalizm: wrogo wobec mniejszoci (antysemityzm), poparcie rzdw parlamentarnych, po przewrocie majowym denia antydemokratyczne i antyparlamentarne, ND bya parti prawicow dziaacze: Roman Dmowski, Stanisaw Grabski, Jdrzej Giertych 2) Chrzecijaska Demokracja (Polskie Stronnictwo Chrzecijaskiej Demokracji): - reprezentowaa cz drobnomieszczastwa i robotnikw, bya parti prawicow program: upowszechnianie wasnoci, robotnik wspwacicielem fabryki w ktrej pracuje, wyrnienie religii katolickiej, w 1922 utworzya wraz z Endecj Chrzecijaski Zwizek Jednoci Narodowej (Chjena), po 1926 bya opozycj do rzdw sanacyjnych, w 1937 ChD poczya si z Narodow Parti Robotnicz i utworzya Stronnictwo Pracy 3) Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem (BBWR): - utworzony w 1927 roku w zwizku z wyborami parlamentarnymi przez grup sanacyjn popierajc Pisudskiego - w skad wchodzili czonkowie zbiorowi (organizacje) i indywidualni (osoby) - by wewntrznie zrnicowany (rozstrza organizacji centrowych, prawicowych., lewicowych - program: ograniczenie praw parlamentu, wzmocnienie pozycji rzdu, rozszerzenie udziau pastwa w yciu gosp - dziaacze: Walery Sawek, Jzef Beck, Bogusaw Miedziski 4) Obz Zjednoczenia Politycznego - utworzony po mierci Pisudskiego i po rozwizaniu BBWR (rok 1937) - skad: organizacje i ugrupowania prosanacyjne - program: hasa narodowe i solidarystyczne, dominujca rola pastwa w yciu narodu, prywatna wasno rodkw produkcji - dziaacze: Adam Koc, Stanisaw Skwarczyski 5) Partie chopskie - PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo chopskie - program: uwypuklanie odrbnoci zaj chopw, poparcie dla republiki parlamentarnej, bezpatna owiata i instytucje samorzdowe, poprawa pooenia ekonomicznego wsi - PSL-Piast wszed w koalicj rzdow z Chjen, po przewrocie majowym opozycja sanacyjna - PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie wsppracoway z lewic - dziaacze: PSL-Piast: Wincenty Witos, Maciej Rataj; PSL-Wyzwolenie: Kazimierz Bagiski, Juliusz Poniatowski, Stronnictwo Chopskie: Jan Dbski - Centrolew: blok utworzony przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie, przeciwstawianie si rzdom sanacji - Stronnictwo Ludowe powstao w 1931 z poczenia PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwa Chopskiego: przeciwstawiao si sanacji, radykalny program gospodarczy, wywaszczenie wasnoci ziemskiej bez odszkodowania 6) Polska Partia Socjalistyczna - reprezentowaa klas robotnicz - program: utworzenie republiki socjalistycznej w drodze reform parlamentarnych, rozwj ustawodawstwa spoecznego, , ustrj demokracji parlamentarnej - popieraa Pisudskiego do 1928 r., wesza w skad Centrolewu - dziaacze: Ignacy Daszyski, Norbert Barlicki, Tomasz Arciszewski 7) Narodowa Partia Robotnicza - powstaa w 1920 z poczenia Narodowego Zwizku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotnikw\ - reprezentowaa drobnomieszczastwo, inteligencj, robotnikw - program: prymat maj interesy narodowe, ustawodawstwo socjalne, po 1926 roku opozycja sanacyjna, w 1937 poczya si z CHD tworzc Stronnictwo Pracy

- dziaacze: Karol Popiel 8) Komunistyczna Partia Polski (do 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski) - dziaaa nielegalnie od 1919 roku - we wntrzu jej dziaaa Komun. Partia Zachodniej Ukrainy i KP Zachodniej Biaorusi - program: rewolucja majca na celu obalenie kapitalizmu, zwalczanie polityki wadz pastwowych, poprawa warunkw bytu robotnikw - dziaacze: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszawski, Julian Leszczyski - rozwizana w 1938 r. przez Komitet Wykonawczy Midzynarodwki Komunistycznej 25. System rzdw parlamentarnych w latach 1919 1926: - rywalizacja polityczna ugrupowa okrelona racjonalnymi zasadami - podwaenie wyboru Narutowicza na prezydenta przez ND nie mogy gosowa mniejszoci narodowe - rozbicie programowe w sejmie (dua liczba ugrupowa, a wic i brak jednomylnych pogldw) - utworzono koalicje tylko w 5 rzdach (pozostae 8 gabinety pozaparlamentarne) - dziaalno grup nacisku (organizacja kapitalistyczna Lewiatan, Koci Katolicki) - prawa polityczne i wolnociowe nie byy w peni realizowane

IV. USTRJ POLITYCZNY W LATACH 1926-1935

26. Zmiana konstytucji w 1926 roku (Nowela Sierpniowa): Po przewrocie majowym rzd Kazimierza Bartla 2 sierpnia 1926 roku uchwali zmian konstytucji. Nowe kompetencje prezydenta (wzmocnienie jego wadzy wykonawczej): - prawo rozwizania Sejmu i Senatu przed upywem kadencji (na wniosek RM) - prawo wydawania rozporzdze z moc ustawy (midzy kadencjami sejmu i senatu w razie nagych sytuacji) lub w okresie trwania kadencji na podstawie upowanienia w ustawie traciy moc jeli nie zostay przedoone Sejmowi w cigu 14 dni na najbliszym posiedzeniu lub zostay przez Sejm uchylone - prawo ogasza rzdowy projekt budetu jako ustaw jeli obie izby nie uchwaliy go / nie odrzuciy w okrelonym czasie Sejm: - wniosek o wotum nieufnoci dla rzdu nie mg by rozpatrzany na tym samym posiedzeniu, na ktrym go wysunito - sejm nie mg rozwiza si sam, moc wasnej uchway 27. Pozaparlamentarny system rzdw w latach 1926-1935: - rzdy sanacyjne (od sanacja uzdrowienie) dyy do osabienia parlamentu (partie polityczne przyczyn kopotw) - ograniczanie kompetencji Sejmu (co do budetu, co do kontroli aktw prezydenta, co do pocigania do odpowiedzialnoci politycznej) - Centrolew utworzony w 1929 r, przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie, dy do przywrcenia ustroju z Konstytucji Marcowej, nastpiy represje ze strony Sanacji - manipulowanie wynikami wyborw poprzez odezwy, rozbijanie opozycji, opowiadanie si za gosowaniem jawnym - Pisudski: minister spraw wojskowych i gwny inspektor si zbrojnych, dwukrotny premier, sam wyznacza swoje kompetencje - system partii dominujcej BBWR, osabienie i szykanowanie opozycji - prawa obywatelskie: kary za zniewag wadz (uchylone przez Sejm), prawo prasowe, obz odosobnienia

V. USTRJ POLITYCZNY W LATACH 1935 1939

A. USTRJ POLITYCZNY WEDUG KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ
28. Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935 r.: - tezy posa Stanisawa Cara z BBWR (1933) dotyczce rewizji konstytucji - Komisja Konstytucyjna: tezy nowej konstytucji z 26.01.1934 - po opuszczeniu Sali obrad przez opozycj, projekt uchwalono od razu w drugim i trzecim czytaniu (amic przepisy o zmianie ustawy zasadniczej) - Senat zatwierdzi projekt 16.01.1935 - prezydent podpisa Konstytucj Kwietniow 23.04.1935 29. Zasady ustroju politycznego: pastwo totalne przeciwiestwo pastwa demokratyczno-liberalnego, podporzdkowanie jednostki pastwu, kierownictwo pastwa w rkach wodza, kierujcego parti rzdzc ustrj autorytarny, cezarystyczny ustrj Polski wg Konstytucji Kwietniowej dekalog pierwszych 10 artykuw konstytucji, okrelajce podstawowe zasady ustrojowe Gwne zaoenia Konstytucji: - koncentracja wadzy w osobie prezydenta odpowiada tylko przed Bogiem i histori, zniesienie zwierzchnictwa narodu - pastwo polskie dobrem wsplnym wszystkich obywateli

30. Prezydent Rzeczpospolitej: System wyboru prezydenta: - wybierao Zgromadzenie Elektorw i Prezydent, albo og obywateli - Zgromadzenie Elektorw: 50 osb wybieranych przez Sejm, 25 przez Senat, 5 wirylistw: Marszakowie Sejmu i Senatu, prezes RM, GISZ, I prezes SN - Zgromadzenie Elektorw wybierao kandydata na prezydenta - prezydent jeli chcia, mg wskaza kandydata na nastpc wtedy obywatele rozstrzygali ktry z dwch kandydatw bdzie prezydentem (kandydat obecnego przezydenta czy kandydat Zgromadzenia Elektorw) - kandydat ZE zostawa prezydentem jeli prezydent nie wskaza kandydata na nastpc - kadencja: 7 lat, w czasie wojny przeduana o 3 miesice od zawarcia pokoju - zastpca prezydenta Marszaek Senatu KOMPETENCJE USTAWODAWCZE: 1) wydawanie dekretw z moc ustawy z tytuu zwierzchnictwa nad Siami Zbrojnymi, administracj, w przerwach midzy kadencjami Sejmu i Senatu i na podstawie upowanienia ustawowego 2) prawo weta zawieszajcego wobec ustaw uchwalanych przez S i S 3) mianowanie 1/3 senatorw 4) zwoywanie, odraczanie i zamykanie obrad sejmu i senatu 5) publikowanie i promulgacja ustaw KOMPETENCJE USTROJODAWCZE: 1) inicjatywa w zakresie zmiany konstytucji 2) prawo weta wobec poselskiego projektu zmiany konstytucji, zatwierdzonego przez S i S 3) wbrew woli prezydenta konstytucji zmieni nie mona KOMPETENCJE WYKONAWCZE: 1) wybr nastpcy (czyli zwoywanie Zgr. Elekt., wskazanie kandydata na nastpc, zarzdzenie gosowania powszechnego) 2) mianowanie: Prezesa RM, sdziw, I prezesa SN, sdziw TS, prezesa NIK i czonkw jego kolegium, GISZ 3) mianowanie ministrw na wniosek Prezesa RM 4) zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi 5) wykonywanie prawa aski 6) reprezentowanie Polski na zewntrz KOMPETENCJE KONTROLNE: 1) prawo rozwizania Sejmu i Senatu 2) prawo odwoywania: Prezesa RM, ministrw, prezesa NIK, naczelnego wodza, GISZ 3) pociganie ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej NADZWYCZAJNE UPRAWNIENIA NA OKRES WOJNY: 1) wyznaczenie nastpcy; mianowanie naczelnego wodza, przeduenie kadencji izb ustawodawczych 2) zarzdzenie stanu wojennego; wydawanie dekretw w zakresie caego ustawodawstwa oprcz zmiany Konstytucji 3) powoywanie S i S w mniejszym skadzie Akty urzdowe prezydenta: prerogatywy wynikay z wadzy osobistej prezydenta, nie wymagay kontrasygnaty ministra, daway prezydentowi pen dowolno w sprawowaniu wadzy, nikt za nie nie odpowiada prawnie, przykady: wskazanie kandydata na nastpc, zarzdzenie gosowania powszechnego, mianowanie i odwoanie: prezesa RM, prezesa NIK, GISZ, Naczelnego Wodza uprawnienia zwyke wymagay kontrasygnaty Prezesa RM i ministra 31. Rada Ministrw: - prezes RM powoywany przez Prezydenta, ministrowie take, ale na wniosek Prezesa RM Prezes RM: wzmocnienie poz.: ustalanie oglnych zasad polityki pastwa, kierowanie pracami rzdu, przewodniczenie RM Rada Ministrw: wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporzdze wykonawczych, decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy, kompetencje RM okrela prezydent w formie dekretu Odpowiedzialno polityczna ministrowie odpowiadaj przed Prezydentem Odpowiedzialno parlamentarna ministrowie odpowiadaj przed Sejmem i Senatem, a jeli prezydent jej nie zaaprobowa, musia rozwiza Sejm i Senat Odpowiedzialno konstytucyjna przed Trybunaem Stanu (skad 6 sdziw, 6 z-cw powoywanych przez Prezydenta spord kandydatw Sejmu i Senatu, przewodniczy I prezes Sdu Najwyszego) 32. Sejm i Senat: Skad Sejmu: 208 posw wybieranych w gosowaniu rwnym, powszechnym, tajnym, bezporednim w 104 okrgach 2mandatowych, kadencja: 5 lat, kandydatw zgaszay Zgromadzenia Okrgowe, a nie grupy obywateli Skad Senatu: 96 senatorw: 32 powouje Prezydent, 64 wybieranych w wyborach porednich, elitarnych; kadencja: 5 lat

Prawo wyborcze: a) czynne do Sejmu: od 24 lat, penia praw cywilnych oraz zawodowi wojskowi b) bierne do Sejmu: od 30 lat c) czynne do Senatu: od 30 lat; elita: z tytuu zasugi (odznaczenia pastwowe), wyksztacenia (wyksztacenie wysze, rednie zawodowe lub stopie oficerski); zaufania (stanowiska z wyboru w samorzdzie i okrelonych organizacjach) d) bierne do senatu: od 40 lat Kompetencje: Ustrojodawcze: bez zgody Prezydenta S i S nie mogy zmieni konstytucji Ustawodawcze: odebrano S i S: sprawy organizacji Rzdu, administracji, si zbrojnych, inicjatywy ustawodawczej w zakresie budetu, ratyfikacji umw midzynarodowych, ograniczenie uprawnie poprzez dekrety i prawo weta prezydenta, Kontrolne: danie ustpienia rzdu lub ministra (konieczna zgoda prezydenta), interpelacje, udzielanie absolutorium rzdowi, coroczne zatwierdzenie zamkni rachunkw pastwowych sporzdzanych przez NIK Zmiany w organizacji: poprawki do ustaw sejm odrzuca 3/5 gosw (przez co zwikszono pozycj Senatu), ograniczenie nietykalnoci i immunitetu posa za dziaalno niedajc si pogodzi ze sprawowaniem mandatu lub za uzyskiwanie od rzdu korzyci osobistych: odpowiedzialni przed TS 33. Prawa i obowizki obywatelskie: - podporzdkowanie jednostki interesom zbiorowoci - ograniczenie praw politycznych (np. wybory elitarne do Senatu) - mgliste uzasadnienie praw wolnociowych = atwo w ich ograniczaniu - obowizki obywatela: wierno RP, ponoszenie wiadcze na jej rzecz, suba wojskowa, nauka (szkoa powszechna)

B. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO

34. System rzdw w latach 1935-1939: - mier Pisudskiego osabia grup rzdzc, BBWR => Obz Zjednoczenia Narodowego (1937) - bojkot wyborw parlamentarnych w 1935 r. - uznanie Rydza-migego przez Mocickiego za pierwsz osob po prezydencie w RP (oklnik prezesa RM z 13.07.1936 zmieniajcy konstytucj) ograniczenie wadzy prezydenta na rzecz GISZ - fikcyjne prawa obywatelskie

ROZDZIA III ADMINISTRACJA PUBLICZNA

I. STRUKTURA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
35. Organizacja administracji publicznej: administracja publiczna realizowaa praktycznie i bezporednio cele pastwa w zakresie funkcji wykonawczych wadztwo administracyjne uprawnienie jednostek administracji do stosowania przymusu dla realizacji swoich decyzji Wyrniamy: administracj centraln (RM i ministrowie) oraz administracj terytorialn (lokaln) Administracja lokalna = administracja rzdowa + samorzd Organy administracji terytorialnej = administracja oglna (polityczna, zespolona) + administracja specjalna (niezespolona) Administracja oglna zadania nalece do resortu Spraw Wewntrznych Administracja specjalna funkcje pozostaych resortw Administracja rzdowa zespolenie z organami administracji oglnej wikszoci dziaw administracji specjalnej, dziay pozostae miay odrbne organy terytorialne (wic administracja oglna bya zespolona, a specjalna bya niezespolona) Organy administracji oglnej: w wojewdztwach wojewodowie (II instancja); w Warszawie zamiast wojewody Komisarz Rzdu, w powiatach starostowie powiatowi/grodzcy (I instancja); w gminach miejskich/ wiejskich organy wykonawcze samorzdu terytorialnego Podzia terytorialny: wojewdztwa >> powiaty >> gminy miejskie >> gminy wiejskie Samorzd = samorzd terytorialny + gospodarczy + zawodowy 36. Podstawy prawne organizacji i dziaalnoci administracji: Przepisy prawa administracyjnego dzielono na: materialne, ustrojowe i proceduralne ustrojowe organizacja aparatu administracyjnego RP materialne regulacja rnych dziedzin ycia zbiorowego, prawa i obowizki obywateli / organw administracji proceduralne forma dziaania i tryb funkcjonowania organw administracyjnych, uprawnienia obywateli w toku postpowania administracyjnego, kontrola dziaalnoci administracji

II. ADMINISTRACJA CENTRALNA

37. Rada Ministrw: Bya centralnym organem administracji publicznej Kompetencje:

- uzgadnianie dziaalnoci i rozpatrzanie sprawozda ministrw - zatwierdzanie statutw organizacyjnych ministerstw - Komitet Ekonomiczny (wcielony w RM) opracowywa program dziaalnoci gospodarczej rzdu - RM wydawaa zarzdzenia, uchway i akty administracyjne 38. Ministrowie: Czonkowie RM i zarazem kierownicy swoich resortw (czyli dziaw administracji pastwowej), ministrw zastpowali podsekretarze stanu (wiceministrowie) Ministerstwo aparat pomocniczy ministra, dzielio si na departamenty (na czele dyrektorzy), departamenty na wydziay (na czele naczelnicy) Resorty midzy innymi: Spraw Wewntrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwoci, Spraw Wojskowych, Skarbu itp. Urzdy centralne od Konstytucji Marcowej podlege ministrom, Gwny Urzd Statystyczny, Gwny Urzd Miar itp.

III. ADMINISTRACJA OGLNA

A. ORGANIZACJA ADMINISTRACJI OGLNEJ
39. Administracja wojewdztwa: Na jej czele sta wojewoda mianowany przez Prezydenta na wniosek Ministra SW, uchwalony przez RM. Podlega ministrowi SW, dziaa jako przedstawiciel rzdu i szef administracji oglnej i dziaw adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogln. Jako przedstawiciel rzdu: - reprezentowa rzd na obszarze wojewdztwa, koordynowa dziaalno caej administracji rzdowej - uprawnienia nadzorcze wobec administracji specjalnej Jako szef administracji oglnej: - wykonywanie administracji w zakresie spraw wewntrznych, zapewnienie porzdku i bezpieczestwa - podlegaa mu policja, nadzr nad pras, stowarzyszeniami i samorzdem - wykonywanie zlece ministrw, wydawanie rozporzdze wykonawczych i porzdkowych - urzd wojewdzki organ pomocny wojewodzie w sprawowaniu swych funkcji, dzieli si na wydziay i oddziay Rada Wojewdzka skad: czonkowie delegowani przez organy samorzdu powiatowego, przewodniczy jej wojewoda, wydawaa opinie co do da wojewody Wydzia Wojewdzki skad: wojewoda, 3 czonkw wybieranych przez Rad Woj., dwch urzdnikw pastwowych, uprawnienia doradcze i stanowcze (Wydziaw Wojewdzkich nie byo w wojew. Poznaskim i pomorskim) Warszawa odrbna jednostka administracyjna, wyczona z wojewdztwa, szefem jej administracji by Komisarz Rzdu (funkcje I i II instancji administracji), podzielona zostaa na powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele lska Rada Wojewdzka na lsku, skad: wojewoda, v-cewojewoda, 5 czonkw wybranych przez Sejm lski, organ pomocniczy wojewody, a jej organem wykonwaczym by Urzd Wojewdzki 40. Administracja powiatu: Na jej czele sta starosta, mianowany przez ministra SW, podlega wojewodzie, dziaa jako przedstawiciel rzdu i szef administracji oglnej i dziaw adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogln. Obowizki: zapewnienie porzdku i bezpieczestwa, zwierzchnictwo nad organami policji, orzecznictwo w sprawach wykrocze (karno-administracyjne) Organem pomocniczym starosty byo starostwo, czynnik obywatelski speniay organy samorzdu powiatowego, sejmiki i wydziay powiatowe Starosta grodzki sprawowa administracj w miastach wydzielonych >75000 mieszkacw od 1932 r., uprawnienia te same co starosta powiatowy Gdynia od 1932 administracj powiatu miejskiego kierowa tu Komisarz Rzdu

B. GWNE FUNKCJE ADMINISTRACJI OGLNEJ

41. Ochrona bezpieczestwa i porzdku publicznego: Zajmowaa si tym policja pastwowa aparat wykonawczy administracji oglnej, ministra SW, wojewodw i starostw, podlegaa organom wymiaru sprawiedliwoci w zakresie cigania przestpstw. Komendant gwny na czele caej policji w Polsce, w wojewdztwie szefem policji by komendant wojewdzki, w powiecie powiatowy, wszyscy wypeniali swe zadania poprzez komisariaty i posterunki Stan wyjtkowy wprowadzaa RM za zgod prezydenta, a od 1935 r. prezydent, w razie rozruchw lub dziaa niebiezpiecznych dla ustroju pastwa, zawieszano konkretne prawa obywatelskie i wolnociowe Pion suby ledczej utworzony do cigania przestpstw, zwalczania komunistw, organizacji mniejszociowych (goszcych hasa wyzwolenia swoich terenw etnicznych spod ziem RP), podlega formalnie wymiarowi sprawiedliwoci, faktycznie naczelnikom wydziau bezpieczestwa Obz odosobnienia umieszczano tam osoby zagraajce porzdkowi i bezpieczestwu, utworzono ten obz w Berezie Kartuskiej, decyzja o skierowaniu do obozu wydawana bya przez organy administracji oglnej na wniosek policji 42. Kontrola prasy:

Ustanowiono prawo prasowe normujce tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie ksiek, dziaalno drukarni, system kontroli nad drukami System zgoszeniowy osoby chcce wydawa czasopismo musiay zoy odpowiedni deklaracj organom administracji oglnej, wydawanie ksiek nie wymagao zezwolenia Egzemplarze druku musiay zawiera nazw i adres drukarni, nazwisko wydawcy i miejsce wydania, nazwisko redaktora odpowiedzialnego, okrelona liczbe egzemplarzy podlegaa kontroli i dopiero potem mona byo rozpowszechnia cao (kontrola represyjna) Zasady anonimu i tajemnicy redakcyjnej redaktor mg odmwi podania nazwiska autora artykuu, w wypadku nieujawnienia autora odpowiada wydawca, a przy czasopismach redaktor odpowiedzialny Kary: konfiskata, zajcie (tymczasowa konfiskata), pozbawienie debitu pocztowego i komunikacyjnego zakaz rozpowszechniania drog pocztow lub rodkami komunikacji 43. Nadzr nad stowarzyszeniami: stowarzyszenie trwae poczenie ludzi w zorganizowanej formie dla celw pozbawionych korzyci materialnych stowarzyszenie zwyke wymagao zgoszenia dla legalizacji stowarzyszenie zarejestrowane wymagao wpisu do rejestru dla legalizacji stowarzyszenie wyszej uytecznoci wymagao aprobaty Rady Ministrw Organy administracji oglnej mogy odmwi legalizacji stowarzyszenia, rozwiza je lub zawiesi. 44. Nadzr nad zgromadzeniami: zgromadzenie jednoczesne skupienie si w jednym miejscu wikszej grupy ludzi dla wyraania myli i pogldw czy dla obrony wsplnych interesw zgromadzenia publiczne dostpne dla nieograniczonej liczby osb, kontrolowa je delegat organw adm. Og., podzia: - zgromadzenia pod otwartym niebem wymagay zezwolenia organw administracji oglnej - zgromadzenia w lokalach wymagay tylko zgoszenia zgromadzenia niepubliczne uczestnicy byli osobicie znani zwoujcemu zgromadzenie, albo byo to zgromadzenie czonkw stowarzyszenia, byy zwolnione od koniecznoci skadani zgosze i uzyskiwania zezwole

IV. ADMINISTRACJA SPECJALNA

A. OBRONA PASTWA
45. Administracja wojskowa i organizacja si zbrojnych: Zwierzchnictwo sprawowa prezydent przez ministra spraw wojskowych, a od 1926 take przez GISZ i podlege im organy Minister spraw wojskowych: dowodzi siami zbrojnymi w czasie pokoju, kierowa szkoleniem, wnioskowa obsad stanowisk wojskowych Generalny Inspektor Si Zbrojnych (GISZ): oficer przewidziany na stanowisko wodza naczlnego w czasie wojny, mia szerokie uprawnienia, podporzdkowano mu Ministra Spraw Wojskowych, Generalny Inspektorat Si Zbrojnych i Sztab Generalny Kraj podzielono na 10 okrgw korpusw z dowdcami okrgw korpusw na czele, podlegali im komendanci garnizonw i komendy uzupenie. Suba wojskowa: bya powszechna, kady mczyzna musia odby sub wojskow

B. SZKOLNICTWO
46. Administracja i organizacja szkolnictwa powszechnego i redniego: Kierowa ni Minister Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego Kraj podzielono na 10 okrgw szkolnych z kuratorami na czele i kuratoriami jako organami pomocniczymi kuratorw. Okrgi szkolne dzieliy si na obwody z inspektorami szkolnymi na czele. Konstytucja marcowa o szkolnictwie: - obowizek nauki dla wszystkich dzieci w zakresie szkoy powszechnej - bezpatno nauki i obowizek nauki religii do 18 roku ycia w szkoach pastwowych i samorzdowych - wolno przeprowadzania i ogaszania bada naukowych - prawo do zakadania szk i zakadw wychowawczych pod kontrol administracji oglnej Podzia szk (stopie nauczania): powszechne (podstawowe); rednie; wysze Podzia szk (finansowanie): publiczne; prywatne utrzymywane przez osoby prywatne, organizacje religijne itp. Szkoy powszechne: realizujce program elementarny (klasy 1-4), wyszy (1-6), peny (1-7) Szkoy rednie: - do 1932 r. byy 8-klasowe, przyjmowano do nich absolwentw 4-letnich szk powszechnych - od 1932 r. najpierw 4-letnie gimnazjum dla absolwentw 6-letnich szk powszechnych, a po gimnazjum 2-letnie liceum (zakoczone matur) szkoy prywatne istniay na wszystkich trzech szczeblach, uznawane byy na rwni z pastwowymi jeli realizoway ich program i miay aprobat kuratorium szkoy mniejszoci narodowych dzielono na publiczne i prywatne, a publiczne na te z wykadowym jzykiem ojczystym i utrakwistyczne (dwujzykowe)

47. Organizacja szk wyszych: Szkoy akademickie: - wymagay aktu ustawodawczego do ich powstania - miay prawo nadawania stopni naukowych - dzielono je na pastwowe i prywatne - organy wadz akademickich: oglne zebranie profesorw, senat akademicki, rektor, rada wydziau, dziekan Ponadto wrd szk wyszych wyrniano szkoy nieakademickie. Dziaalno szk wyszych nadzorowa Minister Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego

C. ZWIZKI WYZNANIOWE
48. Sytuacja Kocioa Katolickiego: Mia on naczelne stanowisko wrd wyzna religijnych Konkordat zawarty ze Stolic Apostolsk w 1925 r., zapewnia kocioowi swobod wykonywania jurysdykcji, wadzy duchownej, zarzd majtkiem, duchowni zwolnieni byli ze suby wojskowej,biskupi wydajcy listy pasterskie nie podlegali kontroli administracji, koci mg nabywa dobra majtkowe, ponadto: - adna cz RP nie moga podlega biskupowi z siedzib zagraniczn - prezydent mg zgasza sprzeciw wobec kandydatw na bp i abp - stanowiska przeoonych zakonu mogli otrzymywa obywatele polscy 49. Sytuacja zwizkw wyznaniowych mniejszoci religijnych: regulacje sytuacji tych zwizkw poprzez akty ustawodawcze i porozumienie z ich reprezentacjami prawnymi 50. Organizacja i funkcje administracji wyznaniowej: Sprawowa j Minister Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego, w wojewdztwach nadzorowali wojewodowie, nadzr by liberalny, ale przy mniejszociach religijnych zaostrzony.

D. ADMINISTRACJA GOSPODARCZA
51. Rola pastwa w yciu gospodarczym: pastwo liberalne regulowao stosunki gospodarcze przez normy prawa cywilnego, ingerencja pastwa w gospodark polegaa na ciganiu danin, podatkw, prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej sucej uytecznoci publicznej (poczta, koleje) etatyzm prowadzenie przez pastwo bezporedniej dziaalnoci gospodarczej interwencjonizm porednie oddziaywanie na stosunki gospodarcze 52. Prawo rolne i administracja rolnicza: Ustrj rolny II RP opiera si na prywatnej wasnoci ziemi. - Sejm Ustawodawczy w 1919 r. uchwali reform roln: maximum posiadanej ziemi przez jedn osob wynosio 180 ha, nadwyka bya wywaszczana i parcelowana wrd chopw - w 1920 r. wykonanie wywaszczenia i parcelacji powierzono organom administracji rolnej - NTA uzna przepis o wywaszczeniu jako sprzeczny z konstytucj marcow - w 1925 roku w kocu uchwalono reform roln: wywaszczenia i parcelacji dokonyway organy administracji rolniczej, Pastwowy Bank Rolny, waciciele za wywaszczenie otrzymywali cen rynkow wywaszczonej ziemi, osoby ktre otrzymyway parcelowan ziemi musiay mie okrelone fundusze - komasacja scalanie rozdrobnionych gruntw chopskich i wydzielenie jednolitych dziaek - znoszenie suebnoci czyli zniesienie serwitutw - regulacja wsplnot gruntowych wsplnoty gruntowe podzielono, ustalono prawa wspwacicieli i zasady gospodarow. Organy administracji rolniczej: 1) pion administracji rolnej na czele Minister Rolnictwa 2) pion administracji reform rolnych na czele Gwny Urzd Ziemski a od 1923 minister reform rolnych 53. Prawo i administracja przemysowa: przemys wszelka dziaalno wykonywana samoistnie i obliczona na przynoszenie zysku, spod przepisw prawa przemysowego wyczono niektre jego gazie (rolnictwo, rybowstwo, lenictwo itp.) wolno przemysowa wszyscy obywatele mogli prowadzi przedsibiorstwa Podzia przemysu: - ze sta siedzib: wolny wymaga tylko zgoszenia faktu rozpoczcia dziaalnoci organom administracji przemysowej (zwane dalej OAP); koncesjonowany wymaga zezwolenia OAP; rzemioso przy dominujcym udziale pracy rcznej, wymagao posiadania uzdolnienia zawodowego - okrny: sprzeda towarw, skupowanie ich celem odsprzeday, ale nie na targach i nie u kupcw, wykonywanie drobnych wiadcze o charakterze przemysowym - targi gminne dzielono je na mae i wielkie (jarmarki), wymiana gospodarcza midzy wsi a miastem

kartele umowy, uchway i postanowienia majce na celu drog wzajemnych zobowiza kontrol lub regulowanie produkcji, zbytu, cen i warunkw wymiany dbr w dziedzinie grnictwa, przemysu i handlu, do 1933 pozostaway poza regulacj prawn Ustawa o kartelach uchwalona w 1933 umowy kartelowe musiay by pisemne i musiay by zgaszane i rejestrowane w Ministerstwie Przemysu i Handlu, decyzj o rozwizaniu umowy wydawa Sd Kartelowy, od 1935 minister ds. katrteli 54. Przedsibiorstwa pastwowe: komercjalizacja przedsibiorstw pastwowych wydzielenie ich z oglnej administracji pastwowej, wyposaenie ich w osobowo prawn i poddanie zasadom gospodarki handlowej Podzia przedsibiorstw pastwowych: 1) monopole wyczno wykonywania okrelonej dziaalnoci gosdpodarczej przez pastwo (spirytusowy, zapaczany, tytoniowy, loteryjny) 2) przedsibiorstwa wyposaone w osobowo prawn tworzone na podstawie ustaw szczeglnych, lub powstaway jako S.A. lub z o.o. Poczta Polska, PKP, PKO, Pastwowy Bank Rolny 3) przedsibiorstwa bez osobowoci prawnej prowadzone w ramach administracji pastwowej, zakady szkolne, warsztaty poligraficzne, gospodastwa rolne itp.

V. SAMORZD TERYTORIALNY I GOSPODARCZY

55. Organizacja samorzdu terytorialnego: Zasady organizacji samorzdu terytorialnego (zwanego dalej ST) w RP: 1) dostosowanie jej do podziau terytorialnego kraju dla celw administracji oglnej 2) rady obieralne mogy stanowi w sprawach samorzdu 3) jednostki organizacyjne samorzdu mogy czy si w zwizki w celu realizacji ich zada 4) zespolenie organw AO i organw wykonawczych samorzdu na szczeblu powiatu i wojewdztwa 5) jednostki organizacyjne ST miay osobowo cywilnoprawn i publicznoprawn (wadztwo administracyjne) Organy ST: uchwalajce i wykonawcze (U uchwalajcy, W- wykonawczy) 1) Gminy wiejskie: Rady Gminne (U) wybory porednie, jawne; Zarzd Gminy (W) wjt i awnicy wybierani przez Rad 2) Gminy miejskie: Rady Miejskie (U) wybierane w wyborach powszechnych; Zarzd Miejski (W) w miastach wydzielonych: prezydent miasta + awnicy, miasta pozostae: burmistrzowie + awnicy; czonkowie Zarzdu Miejskiego wybierani byli przez Rady Miejskie 3) Powiaty: Rady Powiatowe (U) wybory porednie, jawne; Wydzia Powiatowy (W) 6 czonkw wybieranych przez Rad pod przewodnictwem Starosty 4) Wojewdztwa: samorzd ten nie zosta powoany do ycia; w wojewdztwach poznaskim i pomorskim: Sejmik Wojewdzki (U), Wydzia Wojewdzki (W), Starosta Krajowy 5) Warszawa: bya jednostk samorzdu powiatowego, gminnego i wojewdzkiego; Rada Miejska (U), Zarzd Miejski (W) 56. Funkcje samorzdu terytorialnego: wasny zakres dziaania sprawy gospodarcze, kulturalne, owiatowe, zdrowotne, budet, przedsibiorstwa uytecznoci publicznej poruczony zakres dziaania powierzony przez administracj rzdow przezustawy i rozporzdzenia RM nadzr nad samorzdem sprawowali go: minister SW, wojewodowie, starostowie, organy wykonawcze samorzdu wyszego stopnia zatwierdzanie wyborw stanowisk, zawieszanie uchwa itd. 57. Organizacja i funkcje samorzdu gospodarczego: By form przymusowego zrzeszania osb prowadzcych dziaalno gospodarcz w okrelonej dziedzinie wytwrczoci. Zadania: zaspokajanie potrzeb grupowych, kierowanie yciem gospodarczym poprzez wspprac z pastwem Samorzd gospodarczy: przemysowo-handlowy, rzemielniczy, rolniczy Jednostki organizacyjne: Izby Przemysowo Handlowe, Rzemielnicze (powoywane przez ministra handlu i przemysu, dwa pozostae przez RM), Rolnicze Jednostki krajowe: Zwizek Izb Przemysowo-Handlowych, Zwizek Izb Rzemielniczych, Zwizek Izb i Organizacji Rolniczych Kompetencje izb: wypenianie w pewnym zakresie funkcji pastwowej administracji gospodarczej, podejmowanie inicjatyw i popieranie dziaalnoci rozwojowych gospodarczo Korporacje przemysowe, zrzeszenia, cechy organizacje tworzone przez ludzi pod kontrol administracji gospodarcze

VI. FUNKCJONOWANIE ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

58. Postpowanie administracyjne (zwane dalej PA): Dzielono je na: 1) oglne PA wszystkie sprawy z zakresu prawa administracyjnego, zaatrwiane przez organy administracji rzdowej i samorzdowej, z wyjtkiem kompetencji organw administracji wojskowej, spraw zagranicznych, skarbowej, postpowania administracyjnego 2) przymusowe PA zesp dziaa zapewniajcych wykonanie decyzji administracji, uprawnienia takie miay organy administracji oglnej I instancji, kary: pienine, egzekucja na majtku, przymus bezporedni 3) postpowanie karno-administracyjne tryb dochodzenia i karania wykrocze przez organy administracji oglnej lub inne organy specjalnie uprawnione, wykroczenia drobne przestpstwa zagroone kar do 3000 z i do 3 miesicy aresztu, skazany mg domaga si skierowania postpowania na drog sdow 59. Funkcjonariusze administracji publicznej: pragmatyka subowa zawarta w ustawie o subie cywilnej z 1922 r. pragmatyce tej podlega og funkcjonariuszy pastwowych oprcz sdziw, prokuratorw, nauczycieli, profesorw, pracownikw przedsibiorstw i monopoli pastwowych; ustawa normowaa zasady powoywania i odwoywania funkcjonariuszy, wymagane od nich kwalifikacje, uprawnienia itp.

VII. KONTROLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

60. Rodzaje kontroli: 1) wewntrzna (nadzr) wynikaa z hierarchicznej i instancyjnej struktury administracji 2) zewntrzna sprawowana przez organy niezalene od administracji publicznej (sejm, senat, opinia publiczna, sdy administracyjne i powszechne, NIK) 61. Kontrola sprawowana przez parlament i opini publiczn: Kontrola parlamentarna: - polegaa na weryfikacji dziaa administracji z pkt widzenia politycznego - kontrola poprzez interpelacje i dyskusj nad preliminarzem budetowym i budetami resortw Kontrola opinii publicznej: - sprawowana przez pras w formie krytyki i opinii, ksztatujcych pogldy spoeczestwa 62. Sdowa kontrola administracji: Sprawowana przez sdy administracyjne, a w niektrych sprawach przez sdy powszechne. Najwyszy Trybuna Administracyjny (NTA) powoany w 1922 r., by jedyn instancj w tych sprawach (z wyjtkiem byego zaboru pruskiego), skad: I prezes, prezesw i sdziw mianowanych przez prezydenta; dzieli si na izby: oglnoadministracyjn i skarbow, orzeka w kompletach zoonych z 3 lub 7 sdziw, albo zgromadzenia oglnego Tok instancji w byym zaborze pruskim: tak jak przed 1918 r., z tym e NTA by III instancj Skarga do NTA przysugiwaa komukolwiek, komu naruszono prawo lub obciono go bezprawnym obowizkiem. Decyzja musiaa by ostateczna (wyczerpanie toku instancyjnego) Sprawy wyczone spod kompetencji NTA: podlegajce sdownictwu powszechnemu, zwizane z wyborem na publiczne urzdy, zaatwiane w drodze swobodnego uznania, zagraniczne; si zbrojnyc; dyscyplinarne 70. Kontrola skarbowa: Dzielono j: 1) wewntrzna sprawoway j organy hierarchicznie wysze, lub specjalnie powoani inspektorzy i lustratorzy w resortach 2) specjalna sprawowana przez NIK i Izby Okrgowe Kontroli NIK: na czele sta prezes mianowany przez prezydenta na wniosek RM, odpowiedzialny przed sejmem i senatem, kontrola NIK rozcigaa si na wszystkie jednostki administracji publicznej i samorzdu, stowarzyszenia i fundacje otrzymujce subwencje pastwowe, podlegay one kontroli pod wzgldem legalnoci, celowoci i efektywnoci dziaalnoci finansowo-gospodarczej 3) parlamentarna sprawowana przez Sejm i Senat przy uchwalaniu budetu, przy rozpatrywaniu zamkni rachunkw pastwowych przedstawianych przez NIK, poprzez interpelacje i poprzez Komisj Kontroli Dugw Pastwa

ROZDZIA V ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOCI

71. Struktura organw wymiaru sprawiedliwoci: podstawa prawna obie Konstytucje i prawo o ustroju sdw z 1928 roku konstytucja marcowa sdy miay by niezawise wg zasady trjpodziau wadz konstytucja kwietniowa sdy organami pastwa pod zwierzchnictwem prezydenta, nie ma czynnika spoecznego sdy powszechne rozstrzygay wszelkie sprawy karne i cywilne sdy specjalne kompetencje ograniczone do okrelonych kategorii spraw: sdy wojskowe, pracy, wyznaniowe, Trybuna Stanu, Trybuna Kompetencyjny, Najwyszy Trybuna Administracyjny

funkcje pomocnicze prokuratura, Prokuratoria Generalna, adwokatura, notariat 72. Zasady przewodnie sdownictwa: 1) niezawiso sdziw sdziowie podlegaj tylko ustawom, orzeczenia sdowe nie mog by zmieniane przez wadz wykonawcz i ustawodawcz, zakaz usuwania i przenoszenia sdziw (prcz zmiany organizacji sdownictwa), immunitet 2) nominacja sdziw oprcz sdziw pokoju, reszt mianowa prezydent wymogi: studia, aplikacja i egz. sdziowski 3) wyczna kompetencja sdw w sprawach wymiaru sprawiedliwoci kady ma prawo do dochodzenia swoich roszcze, niekt nie moe by pozbawiony sdu ktremu z prawa podlega od 1926 ogranicz. na rzecz organw administracji 4) udzia czynnika spoecznego w wym. sprawiedliwoci KONSTYTUCJA MARCOWA: wybr sdziw pokoju przez ludno, udzia obywateli w sdach przysigych i handlowych, KWIETNIOWA: likwidacja sdw przysigych i pokoju 5) wyczenie z kompetencji sdw uprawnienia do badania legalnoci ustaw baday tylko zgodno z ustawami aktw normatywnych niszych 6) hierarchiczno-instancyjna budowa sdownictwa: sdy I instancji rozpatryway sprawy merytorycznie sdy II instancji w wyniku apelacji baday merytoryczn suszno wyroku sd III instancji sta na stray jednolitoci wykadni przepisw prawa, kontrolowa dziaalno instancji niszych z punktu widzenia prawidowoci przepisw prawa 73. Sdy powszechne: podstawa prawna prawo o ustroju sdw powszechnych z 1928 roku sdy grodzkie - orzekay jednoosobowo w drobnych sprawach cyw i kar jako I instancja, pomagay sdowo innym sdom sdy okrgowe I instancja w sprawach powanych cyw i kar, odwoania od s. grodzkiego, rozstrzygay sprawy kolegialnie lub jednoosobowo, dzieliy si na wydziay sdy przysigych powoywane w okrgowych dla orzekania o powanych zbrodniach i przest. politycznych, dziaay tylko w byej Galicji, zniesione 1938: skad przewodniczcy, 2 sdziw, 12 przysigych; decyzje awa orzekaa o winie wikszoci 2/3, kar wymierza trybuna wydziay handlowe w sdach okrgowych: 1 sdzia okrgowy, 2 awnikw mianowani przez ministra sprawiedliwoci sdy jednoosobowe dla nieletnich powoywane przez ministra sprawiedliwoci sdy apelacyjne II instancja: odwoania od okrgowych, I instancja w sprawach szczeglnych, przekaz. im przez ustawy Sd Najwyszy odwoania (kasacje) od II instancji, orzekanie w spr. powierzonych przez ustawy, pilnowanie jednolitoci wykadni, dzieli si na izb cywiln, karn, potem te do adwokatury, orzekanie 3,5 lub 7 sdziw 74. Sdy szczeglne: podstawa prawna ustawa z 1919 roku i jej nowelizacja z 1936 roku sdy wojskowe od 1919 podlegali im onierze, oficerowie, podoficerowie, czasem te osoby cywilne, sdziy na podstawie wojskowych KK i KPK sdy pracy od 1928 sporne sprawy cywilne wynike ze stosunku pracy, sprawy zwizane z nauk zawodu, od 1934 sprawy wynike ze stosunku chaupniczego, sdzi sdzia zawodowy i 2 awnikw (1 od pracodawcw, 1 od pracownikw) odwoania od wyroku skadano do sdu okrgowego sdy wyznaniowe na terenie b. zaboru rosyjskiego, sprawy maeskie wyznawcw okrelonych wyzna Trybuna Kompetencyjny rozstrzyga spory kompetencyjne midzy org. adm. i sd., skad: 2 przezesw, 14 czonkw mianowanych przez prezydenta na wniosek RM Trybuna Stanu - sdzi parlamentarzystw z tytuu odpowiedzialnoci konstytucyjnej, skad: 12 czonkw (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczcy: I Prezes Sdu Najwyszego Najwyszy Trybuna Administracyjny patrz rozdziaIII, dzia VII, punkt 62] 75. Prokuratura: podstawa prawna najpierw przepisy zaborcze, potem prawo o ustroju sdw powszechnych z 1928 prokuratura organ pastwa powoany do cigania przestpstw, podporzdkowany ministrowi sprawiedliwoci (prokurator naczelny), prokuratura Sdu Najwyszego na czele I prokutrator SN, p. sdw apelacyjnych na czele prokurator apelacyjny, p. sdw okrgowych prokurator okrgowy, przy sdach grodzkich prokuratorw nie byo Zadania funkcjonariuszy prokuratury: - wszczynanie postpowania karnego w sprawach przestpstww ciganych z urzdu, postpowanie przygotowawcze - oskaranie przed sdami, nadzr nad wykonaniem kary 76. Prokuratoria generalna: podstawa prawna dekret i ustawa z 1919, rozporzdzenie prezydenta z 1924 roku - utworzona do obsugi prawnej Skarbu Pastwa, instytucji i przedsibiorstw pastwowych oraz zakady finansowane przez pastwo - realizowaa swoje zadania poprzez zastpstwo procesowe przed sdami oraz udzielaa opinii prawnych organom pastwow. 77. Adwokatura i notariat: podstawa prawna adwokatury ustawy zaborcze, przepisy z 1932 roku z nowelizacj w 1938 roku adwokatura wolny zawd, wiadczenie pomocy prawnej, porad, redagowanie aktw normatywnych, zastpstwo proces. samorzd izby adwokackie i Naczelna Rada Adwokacka jako organ najwyszy

nadzr minister sprawiedliwoci i Sd Najwyszy podstawa prawna notariatu przepisy zaborcze zunifikowane w 1933 roku notariusz funkcjonariusz publiczny, mianowany/odwoywany przez min. sprawiedliwoci, opacany przez usugobiorcw, jego kompetencje: sporzdzanie dokumentw, ktre nadaway form notarialn pewnym czynnociom, ktre tego wymagay

ROZDZIA VI UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA

78. Komisja Kodyfikacyjna: Powoana ustaw z 3.06.1919 uchwalon przez Sejm Ustawodawczy. Skad: prezydent, 3 wiceprezydentw i 40 czonkw. Wszyscy mianowani przez Naczelnika Pastwa a od 1922 przez Prezydenta RP. Prezydenci KK: prof. Ksawery Fierich (do 1928) i Bolesaw Pohorecki Zadania: unifikacja (ujednolicenie) prawa i kodyfikacja prawa 79. Kodyfikacja prawa i postpowania karnego: Kodeks Karny opracowywany m. in. przez Juliusza Makarewicza, Wacawa Makowskiego i sdziw: Aleksandra Mogilnickiego i Stanisawa Emila Rappaporta, projekt przyjty 14.09.1931, komisja Ministra Sprawiedliwoci uzupenia go o przestpstwa przeciw pastwu, wszed w ycie 11.07.1932 razem z przepisami wprowadzajcymi, prawem o wykroczeniach i przepisami o wykroczeniach Kodeks Postpowania Karnego podkomisja: prof. Edmund Krzymuski, A. Mogilnicki, S.E. Rappaport w 1926 projekt ukoczony, do 1927 wprowadzia poprawki komisja ministerialna, wszed w ycie 19.03.1928 rozporzdzeniem prezydenta 80. Kodyfikacja prawa i postpowania cywilnego: prawo midzynarodowe prywatne i prawo prywatne midzydzielnicowe projekt w 1921, weszy w ycie 1926 prawo autorskie twrca: prof. Fryderyk Zoll, uchwalone w 1926 roku prawo patentowe weszo w ycie w 1924 w ustawie o ochronie wynalazkw, wzorw i znakw towarowych prawo wekslowe i czekowe 1924 rok; kodeks handlowy i kodeks zobowiza 1933 rok; prawo osobowe maeskie projekt w 1929, autor prof. Karol Lutostaski, maestwo instytucj wieck, fakultatywna forma zawarcia zwizku maeskiego (cywilna lub kocielna do wyboru), dopuszczenie rozwodu, jurysdykcja w sprawach maeskich naleaa do sdw powszechnych, z powodu antagonizmw duchowiestwa i niektrych czonkw KK projekt nie wszed w ycie prawo majtkowe maeskie projekt 1937 rok, zrwnanie sytuacji ma i ony pod wzgldem majtkowym, prawo o stosunkach rodzicw i dzieci projekt z 1938 r., podkomisja z prof. Stanisawem Gobem, polepszenie sytuacji dzieci pozamaeskich, wadza rodzicielska ma by stosowana wycznie w interesie dziecka prawo rzeczowe projekt z 1937 r. autorstwa Fryderyka Zolla i Jana Wasilkowskiego prawo spadkowe prace tylko w sferze dyskusji, bo II WW cz oglna prawa cywilnego prac nie rozpoczto z powodu braku opracowania czci szczegowych kodeks postpowania cywilnego wydany w formie rozporzdzenia prezydenta w 1930, obowizywa od 1933, autorzy: podkomisja z Ksawerym Fierichem a po jego mierci Janem Jakubem Literauem postpowanie egzekucyjne wydane w 1932 roku prawo upadociowe i postpowanie ukadowe obowizyway od 1934