TEATR

pl. Wojciecha Bogusawskiego 1, tel. 062 502 32 22 przerwa wakacyjna

MUZEA
Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej ul. Tadeusza Kociuszki 12, tel. 062 757 16 09, czynne: wt., czw., sob., niedz. w godz. 10-14.30; r., pt. w godz. 12-17 ekspozycje stae: Z pradziejw Kalisza i okolic (zbiory archeologiczne) Z dziejw Kalisza (zbiory historyczne) ekspozycje czasowe: 31 maja-30 czerwca Rycerze w. Floriana z dziejw Kaliskiej Ochotniczej Stray Poarnej wystawa Dworek Marii Dbrowskiej w Russowie Russw 49,tel. 062 769 12 65, czynne: wt., czw.-sob. w godz. 10-15, r., niedz. w godz. 11-17 6 lipca i 3 sierpnia Niedziela u Niechcicw, Park przy Dworku Marii Dbrowskiej w Russowie Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu ul. Bolesawa Pobonego 87/105 23-24 sierpnia IX Biesiada Piastowska, Kolebka Polski, festyn z udziaem Bractwa Rycerskiego Ziemi Kaliskiej Muzeum Historii Przemysu Opatwek, ul. Kocielna 1, tel. 062 761 86 26, czynne: wt.-pt., niedz. w godz. 10-16, sob. w godz. 11-14 ekspozycje stae: Przemys w Kaliskiem w okresie industrializacji ziem polskich w XIX wieku XIX-wieczne napdy, wynalazcy, pracujce maszyny Zabytkowe maszyny. Projekty mody XX wieku. PWSSP w odzi Fortepiany firm polskich XIX i XX wieku Drukarnie kaliskie ekspozycje czasowe: kwiecie-24 czerwca Od Oazy do Apollo, 100-lecie kina staego w Kaliszu (1908-2008), wystawa 4 lipca-10 sierpnia Wklse wypuke amane meble, wystawa autorstwa Iwony Kosickiej Zamek w Gouchowie Oddzia Muzeum Narodowego w Poznaniu, ul. Dziayskich 2, tel. 062 761 50 94, czynne wt.-niedz. w godz. 10-16 (ostatnia grupa zwiedzaj-

cych wchodzi na godzin przed zamkniciem) Bilety: 8 z, 5,50 z (ulgowy). przewodnik: 25 z Muzeum Lenictwa Orodka Kultury Lenej w Gouchowie ul. Dziayskich 2, tel. 062 761 50 36, czynne wt.-niedz. w godz. 10-15 ekspozycje stae: Technika lena, budynek dawnej owczarni Zwizki lasu z kultur, w oficynie Historia gospodarstwa lenego na ziemiach polskich, w oficynie Spotkanie z lasem, powozownia ekspozycje czasowe: lipiec wystawa paleontologiczna, w oficynie 19 lipca-1 sierpnia Midzynarodowy Plener Interdyscyplinarny Inspiracje lene, zakoczony wystaw poplenerow

3 sierpnia IV Letnia Estrada Folkoru, Targi Sztuki Ludowej. Bobrowniki 3, 10, 17, 24 sierpnia VI Letni Festiwal Muzyczny Antonin 2008 17 sierpnia V Letnia Estrada Folkloru. Szczytniki

BIBLIOTEKI
Miejska Biblioteka Publiczna im. Adama Asnyka w Kaliszu ul. azienna 6, tel. 062 757 34 30 Biblioteka Gwna ul. Legionw 66 lipiec wiat wok nas wystawa prac plastycznych uczniw i absolwentw Gimnazjum nr 3 w Kaliszu Filia nr 3 ul. Krtka 3 lipiec 130 rocznica urodzin Janusza Korczaka (1878-1942) wystawa sierpie 70 rocznica urodzin Doroty Terakowskiej (1938-2004) wystawa Filia nr 5, Oddzia Dziecicy ul. Zota 26-28 sierpie 64 rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego wystawa Filia nr 9 ul. Serbinowska 1A lipiec Zostao ju tylko sowo. 2008 rok Zbigniewa Herberta w 10 rocznic mierci wystawa lipiec Tadeusz Kulisiewicz 1899-1988 wystawa

GALERIE
Biuro Wystaw Artystycznych pl. w. Jzefa 5, tel. 062 767 40 81 10 czerwca-7 lipca Prezentacja STATUTU KALISKIEGO nadanego kaliskim ydom w dniu 16 sierpnia 1264 roku przez Ksicia Bolesawa Pobonego 17 lipca-30 sierpnia Natura rzeczy V Forum Malarstwa Polskiego Galeria w Hallu Centrum Kultury i Sztuki ul. azienna 6, tel. 062 765 25 00 9 lipca-5 sierpnia Piotr Reinhard malarstwo 6-26 sierpnia Maciej Fisher fotografia 27 sierpnia Sawomir Grabowy grafika Centrum Rysunku i Grafiki im. Tadeusza Kulisiewicza ul. Kolegialna 4, tel. 062 757 29 99 lipiec-sierpie Tadeusz Kulisiewicz w 80 rocznic mierci wystawa Wiea Cinie Orodek Kultury Plastycznej ul. Grnolska 66a, tel. 062 766 43 40 13-30 czerwca Harmonia niepena wystawa rzeby autorstwa Beaty Sobczyk

MODZIEOWY DOM KULTURY

ul. Fabryczna 13-15, tel. 062 767 25 21 15-20 lipca VI Letnie Oglnopolskie Warsztaty Muzyki Dawnej dla dzieci i modziey, nauczycieli i instruktorw. Impreza wsporganizowana ze Stowarzyszeniem Edukacji Kulturalnej Dzieci i Modziey Schola Cantorum, Ministerstwem Edukacji Narodowej oraz Departamentem Kultury Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Wielkopolskiego

FILHARMONIA KALISKA
al. Wolnoci 2, tel. 062 757 07 48 przerwa wakacyjna

POLSKI ZWIZEK CHRW I ORKIESTR

Zarzd Oddziau w Ostrowie Wielkopolskim, Al. Powstacw Wielkopolskich 18, tel. 062 736 64 15 3,10 i 15 sierpnia III Letni Festiwal Orkiestr Dtych Poudniowej Wielkopolski, Baszta Dorotka przy Pastwowej Szkole Muzycznej w Kaliszu. Wystpi: 3 sierpnia orkiestry OSP z Dobrzeca i Pruszkowa, 10 sierpnia orkiestry OSP z Kominka i Stawiszyna, 15 sierpnia orkiestra ze Stowarzyszenia Orkiestr Dtych Grd nad Prosn oraz z OSP Rychnw A.O.

CENTRUM KULTURY I SZTUKI

ul. azienna 6, tel. 062 765 25 00 5 lipca Jad gocie, jad..., Midzynarodowe Spotkania Folklorystyczne, Targi Sztuki Ludowej. Impreza wsporganizowana ze Stowarzyszeniem Kultury Ludowej w Potarzycy 12-13 lipca Biesiada Folkloru Ziemi Kaliskiej Regionalny Przegld Zespow Folklorystycznych, Targi Sztuki Ludowej. Brzeziny

56
2008

W numerze:
Grd na Zawodziu Grobowce ksit
Stale wsppracuj: Iwona Cielak, Robert Kordes, Wadysaw Kocielniak, Tadeusz Krokos, Karina Zachara, Jolanta Delura, Robert Kuciski Projekt okadki: Wojciech Stefaniak, Fot. Mariusz Hertmann

Tradycja a fakty Sacrum nawy kocielnej Obronna czy mieszkalna? Wspomnienie Zabytki sztuki sakralnej Integracja spoeczna O Stefanie Bednarku

5 10 12 14 24 30 37

Zagadkowa wiea Krzysztof Dbrowski Koci w. Wojciecha Festyny historyczne Dziadek z Zawodzia

wito Kalisza i Zawodzia

Zawodzie, miejsce narodzin naszych bezporednich przodkw, doczekao si swojego rozkwitu. Nastpio to po ponad stu latach od rozpoczcia bada wykopaliskowych. Uroczyste obchody tegorocznego wita Miasta, z najwaniejszym wydarzeniem: otwarciem na Zawodziu Rezerwatu Archeologicznego Kaliski Grd Piastw, liczne imprezy towarzyszce, Jarmark Archeologiczny, rejsy odziami-dubankami, a take niecodzienne wydawnictwa miejskie, w tym kolejne wydanie Kalisii to pierwsze przejawy ukazania tego orodka w penym blasku, jako jednego z waniejszych we wczesnym etapie funkcjonowania naszego pastwa.

A przecie droga do sukcesu nie bya atwa. Wielu naukowcw, architektw i plastykw pracowao nad zagospodarowaniem rezerwatu archeologicznego przez szereg lat dwudziestego wieku. Jednym z nich by niezapomniany Krzysztof Dbrowski, ktry pierwsz tak prb podj pidziesit lat temu. Ostatecznie Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej wybrao w 2005 roku projekt architektoniczny zakadajcy przede wszystkim kompleksow ochron tamtejszych zabytkw, moliwo prowadzenia dalszych bada naukowych oraz jednoczesne wykorzystanie Zawodzia do celw ekspozycyjnych i owiatowych. Nadszed czas inauguracji. Prastare Zawodzie otworzyo swe ramiona i ukazao wntrze pene redniowiecznych reliktw. A w nim m.in. zrekonstruowane mury przyziemia kolegiaty w. Pawa, powtarzajce obrys zachowanych w ziemi fundamentw, chaty mieszkalne dawnego grodziska, kurhan kamienno-ziemny, drewnian wie obronn, bram grodu z palisad i ostrokoem. Warto dzi nasyci oczy tymi skarbami przeszoci i przekaza dalej wie o tajemnicach Szwedzkich Gr, jak nazywano Zawodzie jeszcze do niedawna. Dodatkowo warto obejrze prezentacj multimedialn oraz wystaw etnograficzn w zabytkowym budynku mieszkalnym, pochodzcym ze schyku XVIII wieku. Ale to nie jedyne rda wiedzy o prastarej kolebce kaliszan. Czerwcowe wydanie Kalisii zawiera bowiem wiele niepublikowanych dotd informacji i zdj. Prezentuje i zachowuje dla potomnych wszystkie etapy oywiania Zawodzia.

Mwi o badaniach naukowych, cennych znaleziskach, grobowcach wielkich polskich ksit. Wspomina wybitne postacie, ktre na zawsze pozostay w naszej pamici: Dziadka Stefana Bednarka, Indian Jonesa kaliskich staroytnoci Krzysztofa Dbrowskiego, zaangaowan w badanie kaliskiego grodziska od 1958 roku Iwon Dbrowsk. Opowiada o rodzinach zwizanych z t ziemi od wiekw: Machowiczach, Koryckich, Paraczyskich. Przedstawia wspaniay koci w. Wojciecha, w ktrym Barbara Woosz, konserwatorka zabytkw, wci odkrywa kolejne zagadki historii sztuki. Interesujce artykuy uzupeniaj fotografie dawnego i dzisiejszego Zawodzia, z rnych etapw przeobrae, wspominanej wityni z jej unikatowymi zabytkami oraz zdjcia pochodzce z albumw rodzinnych osb uczestniczcych w wykopaliskach w rnych okresach dwudziestego wieku. Zapraszam Pastwa zatem serdecznie do zaopatrzenia si w czasopismo i do wzbogacenia swojej wiedzy na temat grodu kaliskiego, istniejcego prawdopodobnie ju w IX wieku, czyli jeszcze przed powstaniem pastwa polskiego. Jak powiedzia profesor Andrzej Buko: trudno jest dzi identyfikowa si nam z ludmi yjcymi w neolicie czy paleolicie, natomiast ostatnie tysic lat to ju nasza historia. A jednym z jej wanych punktw jest wanie Kalisz i Zawodzie. ycz inspirujcej lektury! Elbieta Zmarza

56
2008

Wspaniaa ranga w historii narodu i pastwa

Andrzej Buko
badania archeologiczne

Kalisz jak niewiele miast w Polsce od lat jest przedmiotem szczeglnych zainteresowa kolejnych generacji badaczy.

Ptolemeuszowa Kalisia
Przyczyn tego stanu rzeczy jest co najmniej kilka. Wspomnijmy o majcej dug histori debacie na temat Ptolemeuszowej Kalisii na bursztynowym szlaku. Jeliby uzna za wiarygodne niektre interpretacje tego przekazu, to pocztki dzisiejszego miasta sigayby pierwszych wiekw naszej ery. I cho wydaje si mao prawdopodobne wykazanie bezporedniego zwizku pomidzy funkcjonujc w tym rejonie wwczas osad kultury przeworskiej a pniejszym miastem, to przecie legenda tej odlegej historii Kalisza pozostaje nadal ywa. Natomiast jest rzecz bezsporn, e szlaki handlowe, jakie przebiegay tdy od pierwszych wiekw naszej ery, byy u rde znaczcej rangi tego miejsca, a liczne skarby z okresu wczesnego redniowiecza, datowane na X-XI wiek, powiadczaj, e szlak kaliski rwnie we wczesnym redniowieczu odgrywa wiodc rol.

rwnie centra dawnych wsplnot osadniczych. Bezporednio ponad sowiask nekropoli zalegaj relikty najstarszego grodu, datowanego na 2. poow wieku IX. Na grd plemienny nawarstwiy si z kolei umocnienia grodu piastowskiego, ktrych najstarsze elementy datowane s na stulecia X i XI.

Unikatowe odkrycie
Z omawianych kontekstw pochodzi wiele cennych znalezisk, w tym zwizanych z handlem dalekosinym. Ale najciekawszym i unikatowym w skali kraju odkryciem s pozostaoci drewnianej wityni z 1. poowy XI wieku, zidentyfikowanej wewntrz reliktw kolegiaty w. Pawa. Ta ostatnia, w porwnaniu z innymi kocioami znanymi z Wielkopolski tego okresu, wyrniaa si rozwinitym programem przestrzennym i bogactwem detali wystroju wntrza, co dowodnie wykazay badania archeologiczne. W kontekcie zasygnalizowanych, ale i wielu innych cennych odkry, teren Kalisza-Zawodzia nabiera szczeglnego wymiaru. Dlatego wczenie tego historycznego miejsca do wiadomoci spoecznej poprzez odpowiedni ekspozycj odkry, jest nie tylko potrzeb chwili, ale nade wszystko wyrazistym znakiem roli Kalisza w tysicletnich dziejach narodu i pastwa.

Rodowa domena

Po raz kolejny Kalisz sta si przedmiotem ywych debat naukowych na kanwie dyskusji o pocztkach polskiej pastwowoci. Na jubileuszowej konferencji, jaka miaa miejsce w Kaliszu w roku 2000, Makieta kolegiaty w. Pawa wykonana z piaskowca, Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu. Fot. Mariusz Hertmann Andrzej Buko archeolog, kieprzedstawiem hipotez, zgodnie rownik Zakadu Archeologii Wczez ktr to wanie w tym miejscu doszukiwa formowania si pastwa. Przeciwnie, nowsze snego redniowiecza w Instytucie Archeologii Uniwersytesi mona rodowej domeny pierwszej polskiej badania zespou Instytutu Archeologii i Etnologii tu Warszawskiego oraz profesor w Instytucie Archeologii i dynastii. Sugerowano wwczas, e to z ziemi Polskiej Akademii Nauk, kierowanego przez dra Etnologii Polskiej Akademii Nauk. Zdobywa dowiadczekaliskiej Piastowie rozpoczli triumfalny pochd, Tadeusza Baranowskiego, ujawniaj coraz wicej nia wykopaliskowe na terenach Polski, Francji, Norwegii uwieczony powstaniem pastwa. materialnych wiadectw jednoznacznie pozytywi we Woszech. Opublikowa w kraju i za granic okoo Po bez maa dekadzie, jaka upyna od tego nych w tej materii. dwustu prac naukowych, w tym autor (lub wspautor) czasu, dyskusje w przedmiotowej kwestii nie dziewiciu ksiek. Od 2003 roku realizuje interdyscypliKamienny kurhan sabn. Hipotezie kaliskiej przeciwstawiano narne projekty badawcze dotyczce pograniczy etniczgnieniesk, a nastpnie gieck. Ta ostatnia Szczeglne miejsce w tym wzgldzie maj donych i kulturowych, w kontekcie formowania si pastw jest wynikiem interesujcych odkry, jakie miay tychczasowe wyniki bada zespou grodowego w rodkowoeuropejskich. Autor wydanej w 2005 roku miejsce w ostatnich latach na terenie grodu Kaliszu-Zawodziu. Sekwencj kluczowych odkry ksiki Archeologia Polski wczesnoredniowiecznej. W w Gieczu, wskazujcych na wybitn rol tego rozpoczyna tu cmentarzysko wczesnosowiaskie listopadzie 2006 roku na XV Targach Ksiki Historycznej, orodka w okresie formowania si pastwa. Niez kamiennym kurhanem, usytuowane w miejscu, zostaa ona wyrniona nagrod KLIO, przyznan przez zalenie od dalszych rozstrzygni zwizanych z w ktrym pniej stan najstarszy grd i pierwszy Porozumienie Wydawcw Ksiki Historycznej, za wkad tym tematem, stwierdzi wypada, e koncepcje koci. Takie miejsca, wbudowywane w now rzew popularyzacj historii i literatury historycznej. W 2007 te, niewtpliwie godne te uwagi, nie przysoniy czywisto pastwa piastowskiego, wiadcz nie roku ukazao si angielskie tumaczenie publikacji. hipotezy o kluczowej roli ziemi kaliskiej w okresie tylko o cigoci osadniczej, ale czsto wyznaczaj

56
2008

Dziedzictwo kulturowe Europy

Grd kaliski na Zawodziu

Tadeusz Baranowski, Leszek Zibka
Rekonstrukcja drewnianego kocioa z XI wieku. Autor, Robert ukowski

Tradycja a fakty
Mino ju p wieku, odkd Iwona i Krzysztof Dbrowscy w ramach bada nad Tysicleciem Pastwa Polskiego rozpoczli pierwsze stacjonarne prace wykopaliskowe na terenie grodziska w dzisiejszej dzielnicy Zawodzie w Kaliszu. Nie byli oni pierwszymi badaczami zajmujcymi si tym zagadkowym zabytkiem przeszoci miejscem o wielowiekowych tradycjach osadnictwa. Oprcz skojarzenia nazwy miasta ze wzmiank Ptolemeusza o staroytnej Kalisii, ktre nasuno si (wedug autorw artykuu trafnie) Janowi Dugoszowi, ten sam wybitny dziejopis wskazywa na ruiny grobowcw ksit kaliskich i opuszczenie widoczne na terenie zapomnianej kolegiaty. Pisa to w XV stuleciu, kiedy od dawnej wietnoci grodu na Zawodziu dzielio go zaledwie par wiekw. Od tamtego czasu grodzisko obrastao w legendy, a i sama lokalizacja grodu w opinii wielu osb zaczynaa wzbudza wtpliwoci. Niektrzy sdzili, e znajduj si tam szcztki zamku z kamienia i cegy. Kryy wieci o zotych trumnach pochowanych wielmow. Teren grodziska stanowi dla mieszkacw Kalisza swoisty kamienioom. Zaopatrywali si oni tutaj przez wieleset lat zarwno w due gazy granitowe, pochodzce z fundamentw budowli, jak i w cenne ciosy piaskowca ze cian. W ten sposb dewastowano coraz dotkliwiej ruiny kocioa. Na wiele rabunkowych wykopw natrafiono podczas prowadzonych bada wykopaliskowych. Niemniej jednak miejscowa tradycja zawsze czya pozostaoci grodu na Zawodziu z pewnymi faktami historycznymi. Grodzisko okrelano mianem Gr Szwedzkich. Taka nazwa zostaa udokumentowana na synnym planie grodziska, wykonanym w 1885 roku przez geometr Wadysawa Tarowskiego, z inicjatywy Adama Chodyskiego. Nie brakowao wiatych ludzi, ktrzy dostrzegali potrzeb kultywowania tradycji poprzez studia nad przeszoci. W wieku XIX rozbudzone zostay zainteresowania staroytnicze dotyczce rnych epok. Poznawano przede wszystkim dzieje wasnego regionu. W poowie XIX wieku Edward Stawecki w ksice Album kaliski powici nieco miejsca zabytkom Zawodzia.

Ocali od zapomnienia
Postaci zasuon dla wydobycia z niepamici grodu w Kaliszu by take ksidz Piotr Kobyliski (pleban dobrzecki), ktry powiza znaleziska rozsypisk murw na Zawodziu ze wzmiankami o kociele w. Pawa. Publikowa on w latach szedziesitych XIX wieku fragmenty opracowania na temat dziejw Kocioa w Kaliszu na amach Tygodnika Katolickiego. W latach 1865-1866 zamieci rodzaj monografii Kalisz pod wzgldem religijnym z gwnym pogldem na kollegiat. W pierwszym odcinku z 15 grudnia 1865 roku jest mowa o murach kocioa (w. Pawa), widocznych w ogrodzie Baraszkiewicza, co najprawdopodobniej odnosi si do grodziska na Zawodziu lub jego okolic. Autor zwrci przy tym uwag zarwno na staroytno nazwy miasta, jak i na Gry Szwedzkie, Zamczysko lub Siedlisko (czyli grodzisko na Zawodziu).

Ponad sto lat temu, w 1903 roku, w pnocno-wschodniej czci grodziska, badania sondaowe, uwieczone odkryciem rozsypisk ciosw romaskich, przeprowadzi archeolog, profesor Wodzimierz Demetrykiewicz z Krakowa. Znalezisko okreli poprawnie jako pozostaoci kocioa romaskiego. Prac nie kontynuowano ze wzgldu na sytuacj ziem polskich pod zaborami. Postulaty zorganizowania prac wykopaliskowych w odniesieniu do grodziska na Zawodziu odnajdujemy w korespondencji z pocztku lat dwudziestych midzy Polsk Akademi Umiejtnoci a Ministerstwem Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego. Od owego czasu prowadzono w tym miejscu, z ramienia Instytutu Historii Kultury Materialnej (obecny Instytut Archeologii i Etnologii) Polskiej Akademii Nauk, wykopaliska trwajce nieraz nawet po kilka sezonw. Jednoczenie zacieniono wspprac z Muzeum Okrgowym Ziemi Kaliskiej. Najbardziej znaczce, zarwno ze wzgldu na skal prac, jak i warto odkry byy badania pod kierunkiem Iwony i Krzysztofa Dbrowskich w latach 1958-1965. Zastosowano w nich najnowsze wwczas osignicia techniczne, na przykad w zakresie metod geofizycznych.

Gwne etapy historii Zawodzia

Na podstawie wynikw dugoletnich bada archeologicznych, wspartych danymi innych nauk, wyrniono gwne fazy dziejw miejsca, w ktrym istnia kaliski grd. Kada z faz ma odbicie zarwno w ukadzie wystpujcych na grodzisku warstw, jak te w materiale zabytkowym z nich uzyskanym. Do charakterystyki poszczeglnych faz doczono take informacje na temat innych obiektw w okolicy grodu na Zawodziu.

Prahistoria i schyek staroytnoci

Na piaszczystych wyspach w dolinie Prosny istniay stanowiska osady ludnoci kultury uyckiej z wczesnej epoki elaza oraz ludnoci kultury przeworskiej ze schyku staroytnoci. Jedynym tego wiadectwem s fragmenty naczy glinianych, pochodzce z warstw uformowanych znacznie pniej. Ostatnie datowania radiowglowe (C14) najstarszych warstw osadniczych na terenie grodziska wskazuj na pny okres wpyww rzymskich jako czas istnienia nieumocnionej osady.

Fazy budowy i uytkowania grodu na Zawodziu w Kaliszu. Rys. Maciej Trzeciecki

56
2008

Pocztki wczesnego redniowiecza

Z wiekw VI-VII pozostay lady dziaalnoci ludzkiej (gwnie w postaci fragmentw naczy). Ze wzgldu na bardzo ograniczon liczb tych rde niewiele mona powiedzie o charakterze tego miejsca; najprawdopodobniej bya to osada otwarta. Osada otwarta o podobnym datowaniu powstaa rwnie na pnocny zachd od centrum dzisiejszego Kalisza (tak zwana ulica Wydarte). Pochodzi z niej pikna ozdoba okucie zakoczenia rzemyka do przymocowywania ostrg. Wykonane na terenach zachodniej Europy, zajmowanych przez Frankw, trafio nad Prosn jako przedmiot handlu, dar, lub up.

Cmentarzysko pogaskie wiek VII-VIII

W tym miejscu zmarych chowano w obrzdku ciaopalnym. Jako popielnice suyy naczynia gliniane. Usypano rwnie co najmniej jeden kurhan kamienny. By moe, poza cmentarzem, istniao tam take pogaskie miejsce kultowe. Nad Prosn w pobliu osady na Wydartem powsta ufortyfikowany grdek, ktry zosta odkryty dopiero w 2002 roku. Lea on nie jak wspomniana osada otwarta na wysokim brzegu rzeki, a na samym dnie doliny rzeki. Strzeg, jak i inne punkty pniejszego Kalisza, przej przez Prosn na jednym z licznych tradycyjnych szlakw komunikacyjno-handlowych bliskiego i dalekiego zasigu, czcych Kalisz z innymi orodkami wczesnoredniowiecznymi.

w Kaliszu w pierwszych latach XII wieku wasn mennic wytwarzajc charakterystyczne srebrne denary krzyowe, wyrniajce si niewielkimi rozmiarami. Kilka takich monet odkryto podczas bada na terenie osady produkcyjno-handlowej na Starym Miecie. Oprcz denarw w niewielkim skarbie znajdowaa si zota ozdoba gowa byka, ktra pochodzi by moe a z PerOdcisk pieczci od dokumentu ksicia ruskiego Izasawa I (1024-1078) odkryty w tak zwanym sji, a dostaa si nad Prosn domu komesa. Fot. Adam Kdzierski dziki rozwinitym kontaktom handlowym, czego wiadectwem s midzy innymi wymienione dirhemy Ostrowa Lednickiego itp. zaatakowali Kalisz i arabskie. Osada na Starym Miecie to jeden z zdobyli go we wczesnej fazie ekspansji. Drunajwaniejszych punktw osadniczych wczega teoria, Andrzeja Buko, wanie z Kalisza snoredniowiecznego Kalisza. Tam mieci si wywodzi Piastw, poniewa lady zniszcze z targ, a zabudowa miaa charakter regularny. czasw ekspansji Piastw znane s jedynie z Podczas bada w latach 2001-2007 odkryto wieinnych terenw. Moliwa te jest jeszcze inna le zabytkw powiadczajcych wczesnomiejski hipoteza: najwczeniejsze pastwo piastowcharakter osady, w tym znaczn liczb odwaskie miao wiele centrw. Niektre ze rde nikw oraz obiekt, ktry mona interpretowa wskazuj, e Kalisz we wczeniejszym okresie jako karczm. Ta cz osady znajdowaa si mg si znajdowa w strukturze plemiennej, obejmujcej raczej Kruszwic i Gopo, a nie Gniezno i Pozna. Zupenie bezzasadne jest pomijanie Kalisza w opracowaniach dotyczcych pocztkw Polski.

badania archeologiczne

Reorganizacja przestrzeni wiek XI

Wzniesienie pierwszego kocioa (z drewna i gliny), a pniej rwnie prawdopodobnie kocioa kamiennego, jest wiadectwem wprowadzenia chrzecijastwa na te tereny. W owym czasie wybudowano zapewne nowe, mocniejsze way, opasujce wiksz ni dawniej przestrze. Wwczas te wzniesiono w grodzie drewniany dom, nazwany przez odkrywcw chat z beczk. Obecnie budowl t interpretuje si jako siedzib naczelnika grodu komesa. W obrbie tego obiektu natrafiono na oowian piecz, wedug opinii Marcina Wooszyna od dokumentu ksicia ruskiego Izasawa.

Umocnienia brzegw wiek VIII-IX

Prawdopodobnie w tym okresie rozpoczto umacnianie faszyn i drewnem brzegw rzeki, wysp oraz przej przez tereny podmoke.

Grd plemienny
W drugiej poowie IX wieku wzniesiono pierwszy grd na Zawodziu. Datowanie za pomoc dendrochronologii okrelio powstanie pierwszego grodu na lata pidziesite-szedziesite IX wieku. Trudno jest w tej chwili okreli, czy wwczas funkcjonowa jeszcze grd przy dzisiejszej ulicy Wydarte. Najprawdopodobniej w tym czasie powstaa osada otwarta, obecnie w dzielnicy Stare Miasto. Odkryto tutaj midzy innymi lady dziaalnoci produkcyjnej oraz dwa fragmenty monet arabskich dirhemw.

Rozkwit grodu wiek XII

Zwaszcza druga poowa tego wieku to szczyt wietnoci grodu. Wzmocniono konstrukcje obronne, ktre pniej z powodzeniem odpieray ataki wrogw. Podczas bada grodziska wydobyto liczne okazy broni. Powstaa architektura monumentalna: kamienny koci, kolegiata pod wezwaniem w. Pawa, przypuszczalnie wzniesiono rwnie siedzib ksicia palatium. Z tego okresu pochodz pierwsze wczesnoredniowieczne wzmianki pisane, dotyczce grodu w Kaliszu (1106 rok). Gall Anonim (Gall) wspomina zdobycie grodu przez Bolesawa Krzywoustego na bracie Zbigniewie. Jak si okazao, ksi Zbigniew mia

Pastwo Piastw
W X wieku tereny nad Prosn stay si czci pastwa Piastw. W zwizku ze zmian poziomu wd na miejscu dawnego grodu powstay nowe umocnienia, majce swe miejsce w systemie grodw modego pastwa. Istniej dwie przeciwstawne teorie dotyczce sposobu, w jaki Kalisz i jego region dzielnica lub okrg grodowy trafi do pastwa Piastw. Jedna zakada, e Piastowie, wywodzc si z innych orodkw Wielkopolski Giecza, Gniezna,

Plan i rekonstrukcja rysunkowa kolegiaty w. Pawa na Zawodziu II faza (druga poowa XII wieku). Rys. Tomasz Wcawowicz

przy brodach przez Prosn, a zapewne take w pobliu mostu, o ktrym mwi rda pisane. Tam te powinien mieci si nieodnaleziony dotd koci pod wezwaniem Najwitszej Marii Panny. Nieopodal, na wysokim brzegu doliny, wzniesiono koci pod wezwaniem w. Gotarda.

56
2008

Nieco dalej najprawdopodobniej istniaa osada ydowska z cmentarzem. Ksi Mieszko III Stary zasuy si szczeglnie dla rozwoju Kalisza wspomniane obiekty wzniesiono za jego panowania i prawdopodobnie wedug jego pomysw. Zamierza on bowiem stworzy na Zawodziu co w rodzaju katedry z nekropoli wadcw. Jak wiemy z trzynastowiecznej Kroniki wielkopolskiej, w kolegiacie, wybudowanej w poowie wieku XII, zosta pochowany jego syn Mieszko (w roku 1193) oraz sam Mieszko Stary (w 1202). Obecnie, wbrew opinii odkrywcw reliktw kolegiaty, wtpi si w usytuowanie grobowcw dwch ksit w miejscu przejcia nawy w prezbiterium kocioa. Tak wic dokadne miejsce pochwkw ksit nie jest znane, ale przypuszcza si, e znajduje si ono w partii centralnej nawy gwnej kolegiaty.

Zniszczenia i odbudowy
W wyniku walk ksit dzielnicowych, jak rwnie z powodu niekorzystnych zmian rodowiska naturalnego (liczne i czste powodzie) w pocztkach XIII wieku grd naraony by na zniszczenia. Rwnoczenie zabudowa zyskaa na warownoci. Istotne zmiany w zakresie rozplanowania wntrza grodu i form jego uytkowania musiay nastpi po roku 1233 po najedzie ksicia Henryka Brodatego i przeniesieniu grodu w inne miejsce. Mieszkacy osad (Stare Miasto i Zawodzie) lecych na tarasie zalewowym w rodku doliny przenieli si na pooony wyej taras (obecne miasto Kalisz) wraz z gwnymi protomiejskimi elementami osad i grodu oraz siedzib wadzy wieckiej. Na Zawodziu pozosta jedynie orodek wadzy kocielnej. W poowie XIII wieku powstao miasto lokacyjne (dzisiejsze rdmiecie), dla ktrego brak byo dogodnych terenw w pobliu starego centrum Kalisza.

Opuszczenie
Od XV stulecia po wiek XX dawny grd niszczeje i popada w zapomnienie. Ukoronowaniem bada archeologicznych na terenie grodziska na Zawodziu w Kaliszu staa si realizacja rezerwatu archeologicznego.

Rezerwat pierwsze projekty

Pierwszy wniosek o utworzenie rezerwatu archeologicznego na Zawodziu sformuowany zosta przez Krzysztofa Dbrowskiego w 1961 roku. Projekt przewidywa realizacj trzech elementw: urzdze usugowo-administracyjnych, ekspozycji na terenie grodziska i w pawilonach oraz ewentualn organizacj skansenu etnograficznego, ktry powinien by czy rezerwat z zachowan wtedy jeszcze in situ drewnian zabudow dzielnicy Zawodzie. Pawilon usugowo-administracyjny, umieszczony przy wejciu na teren rezerwatu mia spenia wczesne wymogi nieodzowne dla profesjonalnej obsugi turystycznej. Teren caego grodzi-

Baranowskiego, a take liczne konsultacje z architektami uczestniczcymi w pracach badawczych na Zawodziu, Teres Rodzisk-Chory i Tomaszem Wcawowiczem. W roku 2007 ukoczono realizacj projektu, ktry mia na celu przede wszystkim wydobycie walorw owiatowych zabytkowej przestrzeni historycznej grodu. Gwny akcent polega na wykonaniu rekonstrukcji fundamentw przyziemia kolegiaty pod wezwaniem w. Nawarstwienia poniej nawy gwnej kolegiaty w. Pawa na Zawodziu: a) umocnienia grodu Pawa (w skali 1:1) z kamienia plemiennego (IX wiek); b) nasypy drugiej fazy grodu (X-XI wiek); c) fundament pnocnej awy piaskowego, z wizualn cifundamentowej kolegiaty (po. XII wieku); d) mur absydy kolegiaty (druga poowa XII wieku). goci murw i widocznym Fot. Tadeusz Baranowski podziaem na prezbiterium z absyd, mury nawy, empor, czworoboczn ska przeznaczono dla celw ekspozycyjnych. wie, otarz na fundamencie (do wysokoci ok. Gwnymi akcentami plastycznymi byy dwa 40 cm) oraz zaznaczonym wewntrz zarysem pawilony: wikszy, nad fundamentami kolegiaty kocika drewnianego. Kolejny element prac oraz mniejszy, nad pozostaociami waw i stanowia rekonstrukcja czworoktnej, dwukonfundamentami wiey obronnej. Pawilony, ktre dygnacyjnej wiey obronnej w miejscu dawnych miay by postawione nad pozostaociami kofundamentw. Belki podwalinowe rekonstrukcji legiaty pod wezwaniem w. Pawa, fragmentami drewnianej wiey spoczy na mikropalach, aby wau i fundamentami wiey, zaprojektowane umoliwi wgld pod poziom parteru, gdzie zostay w lekkiej konstrukcji stalowej, przykrytej znajduj si oryginalne, odsonite fundamenty. pleksiglasem. Projekt jednak nie doczeka si Do tak posadowionej wiey dostawiono po obu realizacji. jej stronach palisad z ostro zakoczonych W roku 1985 dla Muzeum Okrgowego Ziemi drewnianych okrglakw. Kaliskiej w Kaliszu ponownie wykonano plan Wejcie do grodu prowadzi przez zrekonstruzagospodarowania grodziska na Zawodziu jako owany drewniany most i umieszczon tutaj bram rezerwatu archeologicznego. Instytut Podstaw wjazdow, wykonan z bali drewnianych, usytuRozwoju Architektury Politechniki Warszawskiej owan w linii wau. Po jej obu stronach postawioprzedstawi projekt przewidujcy midzy innyno palisad, a przed ni nad pozostaociami mi udostpnienie odsonitych podczas prac oczyszczonej fosy ostrok. Odbudowano take wykopaliskowych reliktw kolegiaty, wiey fragment wau w konstrukcji drewniano-ziemnej, obronnej oraz rnorodnych zabytkw ruchozlokalizowany w czci poudniowo-wschodniej mych. Ta koncepcja rwnie nie doczekaa grodziska, ktry wypeniono kamieniami. Dla si realizacji. pokazania zabudowy mieszkalnej postawiono W 1993 roku Teresa Rodziska-Chory, siedem budynkw, rnicych si od siebie nie Tomasz Wcawowicz i Tadeusz Baranowski tylko wielkoci, ale i konstrukcj cian (zrbowa, opracowali zaoenia przyszego rezerwatu. sumikowo-tkowa i palisadowa) oraz pokryciem Wypracowany i zaakceptowany przez rodopowierzchni dachu (trzcina lub dranice). Na terewisko kaliskie projekt zakada kompleksow nie grodu umieszczono take kamienny kopiecochron istniejcej w terenie substancji zabyt-kurhan w miejscu jego odkrycia, jako najstarszy kowej wraz z otoczeniem, przy jednoczesnym element zwizany z funkcjonowaniem pogaskiewykorzystaniu grodziska na Zawodziu do celw go cmentarzyska ciaopalnego. W celach edukaekspozycyjno-owiatowych. cyjnych sporzdzono i ustawiono tam take dwie granitowe makiety przedstawiajce rezerwat Rezerwat rekonstrukcja na Zawodziu z wszelkimi rekonstrukcjami oraz W zwizku z pozyskaniem rodkw unijnych kolegiat pod wezwaniem w. Pawa. Wszystkie przez Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej w Kalielementy architektury poczone zostay specjalszu w ramach Zintegrowanego Programu Openie wytyczonymi ciekami wkomponowanymi w racyjnego Rozwoju Regionalnego w 2006 roku pasy zieleni, w ktrych gatunki rolin podkrelaj powsta projekt zagospodarowania rezerwatu zrnicowanie chronologiczne faz obiektu. archeologicznego Kalisz-Zawodzie, ktrego W ramach projektu na teren rezerwatu, na twrc bya firma Konserwacja Zabytkw M.J. podgrodzie, przeniesiono z dzielnicy Stare MiaCempli z Krakowa. Podstaw przygotowanego sto drewnian zagrod ze schyku osiemnastego projektu bya dokumentacja z bada wykopaliwieku, bdc ostatnim zachowanym elemenskowych Iwony i Krzysztofa Dbrowskich oraz tem drewnianej architektury tego terenu. zespou archeologw pod kierunkiem Tadeusza

56
2008

Umocnienia kaliskiego grodu nowe odkrycia

Dariusz Wyczkowski
Badania archeologiczne, prowadzone w ubiegym roku na grodzisku Zawodzie w Kaliszu, zwizane byy z realizacj projektu rekonstrukcji elementw wczesnoredniowiecznej zabudowy grodu. Prace badawcze nad projektem Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej przeprowadzia ekipa Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, kierowana przez dra Tadeusza Baranowskiego i mgra Adama Kdzierskiego, pracownikw IAE PAN.
i na zachd od niego, ktrych powierzchnia, w obrbie wykopu, wznosia si na wysoko okoo 102,80-102.40 m n.p.m. (wzniesienie zachodnie) oraz 102,60-102,40 m n.p.m. Nie da si z ca pewnoci stwierdzi, czy o duszym okresie jego funkcjonowania moe wiadczy brzowobrunatna warstwa ziemi silnie przesyconej szcztkami organicznymi, zalegajca na jego obrzeach, zarwno po stronie wschodniej, jak i zachodniej. Wydaje si jednak, e sam rw nie powsta w sposb naturalny. wiadectwem tego moe by, widoczne na profilu odsonitym w sondau, przecicie naturalnego ukadu warstw piaskw i rnych rodzajw iw, ktre mogo powsta wskutek dziaalnoci czowieka. W dno tego rowu wbite zostay pale, a do jego wntrza wrzucono Miejsce wykopalisk przed rozpoczciem prac, widok od wschodu. Fot. i rys. Autor du ilo kamieni polnych. Na powierzchni warstwy kamieni znaleziono kilka fragmentw drewnianych belek. Ich ukad nie sprawia wraenia przemylanej, celowej konstrukcji. Prawdopodobnie zostay one wrzucone na powierzchni warstwy kamieni w celu jej czciowej stabilizacji. Do wykonania tego zadania uyto niewielkich, okoo ptorametrowych belek. Uoony tam zosta rwnie fragment nieokorowanego pnia sosny. Cao przykryto warstw pomaraczowej, Rekonstrukcja bramy wjazdowej w miejscu prowadzonych prac wykopaliskowych w 2007 roku. tustej, nieprzepuszczalnej Fot. Leszek Zibka gliny. Zasypisko w pnocnej czci rowu wypenio zaledwie poow jego gnimi, zasypywanie ich kamieniami, faszyn czy bokoci. Przy czym poziom zasypiska podnosi si ukadanie konstrukcji rusztowych. W ten sposb w kierunku poudniowym, tak e przy poudniowym powiksza si teren zajmowany przez osad. Ju profilu warstwa kamieni wypeniaa prawie cae w pocztku drugiej poowy IX wieku zaczto na nim wntrze rowu. wznosi umocnienia. wiadczy o tym okrelona W miejscach, gdzie rw nie zosta cakowicie przez specjalistw data cicia drzewa uytego wypeniony warstwami kamienia i gliny, widoczna do ich budowy. bya, zalegajca ponad nimi, powoka ciemnoszarej ziemi o duej zawartoci wgla drzewnego. Rw midzy wzniesieniami Trudno jest w tej chwili rozstrzygn, czy jest to W wykopie przebadanym w ubiegym roku pierwsza z warstw niwelacyjnych, czy te powstaa nie natrafiono na relikty najstarszych umocnie. ona w jakim duszym okresie uytkowania terenu. Ewentualnie z ich funkcjonowaniem mona wiza Powyej niej, na terenie caego wykopu zalegaj warstwy niwelujce rnice uksztatowania terenu. konstrukcj wzniesion z drewna, polnych kamieni Przy czym daje si zauway, e byy sypane z i gliny. Wypeniaa ona nieregularny rw o przebiedwu rnych kierunkw. I tak, od strony wschodgu pnoc-poudnie. Rozdziela on dwa niewielkie niej teren niwelowano, sypic warstwy piaskw wzniesienia, znajdujce si na pnocny wschd badania archeologiczne

Przebieg waw w wietle bada

W trakcie bada wyeksplorowano nawarstwienia w obrbie wykopu o wymiarach 5 x 5 m, wyznaczonego w miejscu projektowanego budynku bramy wejciowej, osigajc poziom okoo 102,00 m n.p.m., natomiast w sondau o wymiarach 2,5 x 1 m, ulokowanym w centrum wykopu, do poziomu okoo 101,10 m n.p.m. Decyzj tak podjto z powodu obecnoci wd gruntowych oraz ze wzgldw bezpieczestwa. Stwierdzono bowiem, i usunicie masy kamieni wypeniajcej wntrze rowu (patrz faza II) spowoduje zmiany napre gruntu w obrbie eksplorowanego wykopu o gbokoci przekraczajcej 2 metry od poziomu ziemi, i w decydujcy sposb pogorszy i tak trudne ju warunki eksploracji. Przedstawiona poniej analiza stratygrafii i przemian topografii tego miejsca ma charakter wstpny i bdzie wymagaa dalszych prac oraz pogbionych studiw porwnawczych. Badania prowadzone na terenie obiektu od lat 60. XX wieku pozwoliy na ustalenie przemian rodowiska naturalnego, kolejnych faz uytkowania terenu, a take hipotetycznego rozplanowania zabudowy i przebiegu waw obronnych. Wedug tych ustale mona si byo spodziewa, e wyznaczony wykop powinien odsoni warstwy zwizane z funkcjonowaniem umocnie kaliskiego grodu, i to zarwno ich najstarszej fazy, datowanej na IX wiek, jak i najpniejszych, zwizanych z ksicym grodem z XII i XIII wieku. Niewielkie wymiary wykopu nie pozwoliy na obserwacj penego przekroju przez lini waw i znacznie utrudniy wnioskowanie. Dziki serii specjalistycznych opracowa, powstaych w wyniku wieloletnich studiw niestrudzonego badacza kaliskiego grodu, Tadeusza Baranowskiego, wiemy ju, jakie byy pocztki tego obiektu. Przeprowadzone badania udowodniy, e powsta on na kilku piaszczystych achach, pooonych w dolinie Prosny i przedzielonych jej licznymi odnogami. Tutaj w okresie plemiennym znajdowa si musia najwaniejszy osadniczy orodek. wiadczy o tym mog nie tylko lady zamieszkiwania tego terenu, ale rwnie fakt wzniesienia w tym okresie kamiennego kurhanu oraz przypuszczalne istnienie miejsca kultu pogaskiego, ktrego pozostao, jak si wydaje, znaleziono podczas bada w latach 90. ubiegego wieku. Jednoczenie widoczne s lady czenia mniejszych wysp i piaszczystych wzniesie poprzez niwelowanie obnie pomidzy

56
2008

ilastych, przemieszanych i zglinionych. Natomiast od strony zachodniej, a wic od wntrza grodu, s to warstwy zawierajce znaczne iloci wgli drzewnych, fragmentw Konstrukcja kamienna, widok od strony wschodniej spalonego drewna, pomaraczowej i topomaraczowej spalonej gliny oraz szarych soczewek popiow. Dla nas jest to porednie wiadectwo, e na zachd od wykopu znajdowa si musia wa obronny. Nie wiemy, kiedy zosta wzniesiony ani kiedy nastpio jego zniszczenie. Aby rozstrzygn ten problem, naleaoby przeanalizowa wyniki wczeniejszych bada.

Konstrukcja z kamieni, rysunek

Przedwale, czyli ochronna platforma

Na warstwach niwelacyj- Widok przedwala od pnocnego-wschodu nych, po zachodniej stronie wykopu, a wic i na zachd od nieistniejcego formy, istnienie drewnianej palisady, najbardziej ju w tej fazie rowu, zostaa wzniesiona solidna na zewntrz wysunitego elementu konstrukcji konstrukcja, rodzaj platformy, z tej gliny wzmocobronnych grodu. nionej drewnianymi belkami. Zastanawiajcy jest przebieg odkrytych konPoziome belki umacniay niewielki stok konstrukstrukcji. Sprawiaj one wraenie, e wa w tym cji wysokoci dochodzcej do 50-60 centymetrw. miejscu zakrzywia si i bieg do wewntrz grodu, Pooono tu cztery poziomy belek. Najnisze, prosto w kierunku lecej w pobliu kolegiaty. stanowice podstaw caej konstrukcji, zostay Jedynym wytumaczeniem takiej sytuacji jest ulokopooone na kilku krtszych, lecych poprzecznie wanie wanie w tym miejscu gwnej bramy grodu. belkach. Taki ukad mia prawdopodobnie zapewDodatkowym elementem obronnym mogaby by w ni stabilizacj podstawy platformy. tym przypadku kamienna brya kocioa lecego Wntrze platformy wypeniaa ta glina, tu przy bramie, po jej pnocnej stronie. stabilizowana warstwami drewna, ukadanymi na przemian wzdu i w poprzek konstrukcji. Na Przyczyny zniszczenia wau powierzchni glinianej platformy, poprzecznie do Nie wiemy, kiedy nastpio zniszczenie wau. jej przebiegu, uoone zostay dranice. U podSame konstrukcje przedwala wydaj si by na platformy, na warstwie tej gliny, rwnie nienaruszone. Odnaleziono natomiast warstwy w podobny sposb pooone zostay dranice. ziemi bdce kolejno nastpujcymi po sobie Ich przebieg take by warunkowany kierunkiem niwelacjami. Najpowaniejsza z nich polegaa platformy. na zasypaniu warstw piasku terenu lecego Mona zakada, e jest to jeden z elementw na wschd od glinianej platformy do wysokoci kolejnego systemu urzdze obronnych. Przyjej powierzchni. Teren ten zosta nastpnie zajty puszczalnie jest to rodzaj przedwala, konstrukcji przez osadnictwo. W nawarstwienia niwelacji, wzmacniajcej zewntrzny stok wau. Miaa ona a take w glinian platform zostay wykonane dwojakie znaczenie. Po pierwsze, stabilizowaa wkopy. W ich wntrzu znajdoway si lady podne wau, zapobiegajc rozsuwaniu si kilku palenisk. Trudno orzec, czy istniejce najniszych partii pod naporem ciaru ziemi i obiekty miay charakter mieszkalny. Niewielkie drewna, z ktrych wzniesiono jego wysze pariloci ceramiki, znajdowanej razem z komi tie. Drugim, rwnie wanym, byo penienie roli zwierzcymi, mona wstpnie datowa na okres dodatkowego, defensywnego zabezpieczenia. XII-XIV wieku. Paleniska te nie funkcjonoway Widocznym ladem penienia wanie tej funkcji raczej rwnoczenie. Dla udokumentowania przez odkryt konstrukcj jest lad zostawiony tego stwierdzenia konieczna jest oczywicie po wbitym palu, widoczny w pnocnym profilu wykopu. Mona rekonstruowa w tym miejscu, wnikliwa analiza stratygraficzna, lecz jednoczew odlegoci okoo dwch metrw od stoku platnie wiadczy o tym mog kolejne niwelacje,
Schematyczny rysunek konstrukcji przedwala

Dolny poziom konstrukcji przedwala

warstwy zasypowe oraz przykrywajce wiksz cz terenu warstwy organiczne o charakterze mietniskowym. Odkryto rwnie drewniane konstrukcje zwizane z nierozpoznanym budynkiem i bdce zapewne jego podog. W okresie pniejszym, po tym, jak teren przesta by uytkowany przez osadnictwo, powsta gboki wkop, widoczny czciowo w poudniowo-wschodnim naroniku wykopu. Ze wstpnej analizy znalezionej w jego zasypisku ceramiki mona wnosi, e powsta on ju w okresie nowoytnym. Wieloletnie uytkowanie rolnicze terenu zostawio lady w postaci grubej warstwy niwelacyjnej, powstaej w wyniku dugotrwaej orki i powolnego niszczenia pozostaoci waw grodziska.

10

56
2008

Grobowce ksit
Tadeusz Baranowski
badania archeologiczne A gdy miasto Kalisz z dawnego miejsca, na ktrym podwczas si znajdowao, w inne, kdy teraz ley, przeniesiono, kolegiata take z kocioa w. Pawa do kocioa kolegiackiego Marii Panny przeniesiona zostaa, po czym budowa w. Pawa upada i zniszczaa, a z ni grb ksicy zagin, ktry mieszkacy tameczni pokazuj wprawdzie, ale gdzie by, z pewnoci nie wiedz (Jan Dugosz, XV wiek) Grzebanie zmarych dostojnikw kocielnych, jak i wieckich w wityniach to powszechny obyczaj w kulturze europejskiej wczesnego i penego redniowiecza. Zajmowali oni eksponowane miejsce w hierarchii spoecznej za ycia, nalene wic byo ich doczesnym szcztkom godne miejsce po mierci. Bya w tym rwnie manifestacja dostojestwa, siy i przepychu wadzy. Miao to znaczenie nie tylko dla ich rodzin, ale i nastpcw. W przypadku krlw i ksit dochodzia kwestia namaszczenia na krla, ktre do trzynastego wieku uchodzio za jeden ze witych sakramentw (dawniej w chrzecijastwie do kanonu naleao okoo dwunastu sakramentw, a nie siedem, jak dzisiaj). Namaszczenie na krla jedynie potwierdzao to, e wadza pochodzi od Boga. przy nim ustanowi i wyposay probostwo oraz kilka prebend. Rnice zda dotycz obecnie miejsca usytuowania grobowcw wewntrz kocioa w. Pawa. Nowe odkrycia oraz interpretacje dawniej ju znanych rde archeologicznych obiektw oraz odkrytych tam zabytkw, tak zwanych ruchomych sprawiaj, e kwestia grobw ksicych o wielkiej wartoci dla spucizny kulturowej wymaga szczegowej analizy. Tutaj przedstawiamy tylko najwaniejsze elementy.

Skarby w wykopaliskach
Przekazy dotyczce pochowania ksit zdyy obrosn legendami. Najbardziej znana dotyczy zotych trumien, ktre jakoby maj si nadal znajdowa pod ziemi na grodzisku lub gdzie na polach nad Prosn, gdzie pojawiaj si ognie okrelajce ich pooenie. Podczas bada Iwony i Krzysztofa Dbrowskich na terenie dawnego grodu pojawia si wielokro pewien oryginalny kaliszanin, ktry wykonujc jaki znany tylko sobie rytua okrela, gdzie miayby si znajdowa skarby z grobw ksit. Inni gocie bywali bardziej brutalni gdy mymy opuszczali po pracy nasze wykopy, pojawiali si poszukiwacze skarbw inaczej mwic, rabusie wykopalisk. Prawdziwe zoto w wykopaliskach w Kaliszu trudno znale. Niektrzy obarczaj za to win ksicia czeskiego Brzetysawa, ktry w roku 1038 ogooci Polsk ze wszystkich kosztownoci i nawet jeli nie zdoby Kalisza, to i tak kraj ponis straty nie do odrobienia. Badania przeprowadzone w latach 1958-1963 przez Iwon i Krzysztofa Dbrowskich w miejscu sondau Wodzimierza Demetrykiewicza (1903), odsoniy liczne relikty architektury murowanej, zezwalajce na ustalenie chronologii budowli. Obecnie pominiemy wyniki bada kocioa, a skupimy si jedynie na jego absydzie, poniewa odkryte tam konstrukcje badacze owi interpretowali jako relikty grobowcw kryjcych pochwki: Mieszka Mieszkowica i Mieszka III Starego.

Koci pod fundamentem

Miejsce pochwku byo zawsze i wszdzie bardzo wane, przede wszystkim ze wzgldu na wyobraenia co do naszego przyszego, lepszego ycia oraz drg zapewnienia sobie odpowiedniej pozycji rwnie i po mierci. Dlatego te na przykad archeolodzy odsaniajcy cmentarze przykocielne stwierdzaj skupienia grobw przy cianach kocioa (szczeglnie wzdu cian zgodnych z osi kocioa). W ten sposb woda uwicona kontaktem z kocioem obmywaa szcztki pochowanych zmarych. Trzeba jednak powiedzie, e w przypadku wznoszenia nowych budowli na og koci przodkw nie przeszkadzay w kopaniu roww pod fundamenty. Nie mwi przy tym o celowym bezczeszczeniu grobw, co te oczywicie miao miejsce take i w dawnych czasach.

lady grobowcw Piastw

Wielokrotnie ju poruszano zagadnienie miejsca ostatniego spoczynku dwch wybitnych postaci kaliskiej historii. Odkrycia z Kalisza przypominaj wikszo innych znalezisk tego typu z Gniezna, Pocka, Poznania czy nawet Krakowa. Ze wzgldu na burzliw histori, jak przeszy najwaniejsze orodki Polski wczesnoredniowiecznej, na og brak jest zachowanych szcztkw Piastw. Naukowcy, ktrzy chcieli zbada kod DNA mieli kopoty z uzyskaniem odpowiednich fragmentw koci rzeczywistych lub domniemanych przedstawicieli tej dynastii. Poszukiwania w Kaliszu grobw ksit Mieszka III Starego (okoo 1122-1202), syna Bolesawa Krzywoustego i Salomei oraz Mieszka, syna Mieszka Starego i Eudoksji, bior si gwnie z przekazu Kroniki wielkopolskiej, powstaej najprawdopodobniej w kocu XIII wieku: obiit autem [Mieszko Stary] in Kalis anno domini MCC secundo et sepultus in ecclesia Sancti Pauli per ipsum fundata, in sepulcro filli sui Mesco-

Krzy drewniany okuty brzem i pozacany, odsonity w grobie uznanym przez odkrywcw za grb Mieszka syna Mieszka III. Archiwum IAE PAN

nis, czyli: umar za w Kaliszu Roku Paskiego 1202 i pochowano go w zaoonym przez niego kociele w. Pawa, w grobowcu syna jego Mieszka. Lokalizacja kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa nie ulega dzi wtpliwoci. Nie bez znaczenia by te obronny charakter grodu, zapewniajcy ochron ewentualnego miejsca spoczynku ksit kaliskich.

Dostojnicy ograbieni
W toku bada najbliszego otoczenia grobowca stwierdzono wystpowanie licznych, silnie przepalonych ,,pytek ceramicznych" oraz stopionych grudek brzu. Nad domniemanym grobem Mieszka Starego znaleziono kilka denarw, a poniej poziomu ich wystpowania, w przypuszczalnym wypenisku grobu Mieszka Mieszkowica, resztki drewnianego krzya okutego blach miedzian, a jak si okazao powleczonego delikatn zot foli. W adnym z tych grobw nie zachoway si ani cae szkielety, ani wyposaenie, ktre umoliwiaoby ustalenie z wiksz pewnoci, e mamy tu do czynienia z pochwkami ksit. Uznano, e groby zostay wyrabowane, szkielety za ulegy zniszczeniu. Ze wzgldu na lokalizacj pochwki kaliskie

Ruchome rda
O ufundowaniu kolegiaty przez Mieszka Starego w Kaliszu mwi cytowana ju kronika: [Mieszko Stary] in Calls vero ecclesiam in honorem sancti Pauli de lapidibus dolatis fundavit et construxit, in qua preposituram et aliquot prebendas instituit et dotavait, czyli: w Kaliszu ufundowa i zbudowa na cze w. Pawa koci z ciosowych kamieni;

56
2008

11

wizayby si z Kaliszem jako jednym z orodkw centralnych, lokalizacja za grobowcw wewntrz wityni, do tego na dugiej osi nawy gwnej, rwnie odpowiada innym pochwkom dostojnikw. Jeli przyj, e w obu wyrniajcych si obiektach na Zawodziu pochowani zostali niegdy zmarli ksita, to orientacja zwok (pnoc-poudnie) byaby odmienna od wszystkich pochwkw cmentarza, uytkowanego na tym terenie w rnych fazach funkcjonowania budowli sakralnych; co wicej, rniaby si ona od obowizujcej w tym czasie dla wszystkich zmarych, z wyjtkiem relikwii witych, chowanych pod pyt otarza. Takie usytuowanie jest szczeglnie niezrozumiae, gdy przyjmiemy koncepcj, e relikty budowli kamiennych to pozostao jednej duej konstrukcji kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa. Z nieyjcym ju archeologiem Leszkiem Gajewskim dopuszczalimy dawniej moliwo istnienia we wschodniej czci kocioa rodzaju mauzoleum, w ktrym pochwki ksice umieszczono w czci centralnej, usytuowane w wyjtkowy sposb z uwagi na godno wadcw fundatorw wityni.

Zabytki wska drog

Za identyfikacj miejsca spoczynku ksit kaliskich przemawia maj przede wszystkim elementy wyposaenia. Mimo licznych zniszcze, o ktrych wspomina ju Jan Dugosz, natrafiono na godne uwagi zabytki. Pominiemy tu spraw monet, ktre mogy wiza si z innymi strukturami oraz blaszek mogcych rzeczywicie stanowi okucia trumny. Najwaniejszym zabytkiem jest duy drewniany krzy, okuty blach brzow i powleczony zot foli. Wysuwano nawet pewne wtpliwoci, czy nie s to lece obok siebie insygnia wadzy bero i jabko monarsze. Zabytek ten zapewne krzy procesyjny jest szczeglnie istotny ze wzgldu na dwa elementy: insygnium wadzy oraz cenny kruszec zoto symbol monarchy. Krzy procesyjny jako oznaka wadcy krzewiciela wiary, zoony do grobu i taki sam krzy, wyobraony na pycie nagrobnej, mogy peni tak sam rol. Z Kalisza znamy pyt kamienn z wizerunkiem krzya, wtrnie wykorzystan, a odkryt nieopodal grodziska, w kociele w. Wojciecha. Mona przypuszcza, e krzy procesyjny znajdowa si zarwno w grobie, jak i na przykrywajcej go pycie lub te e w jednym z grobowcw ksit znajdowa si konkretny przedmiot, podczas gdy drugi grb przykrywaa pyta z jego wizerunkiem.

Pyta nagrobna (ksica?) suca wtrnie, przez kilkaset lat, jako stopie kocioa w. Wojciecha na Zawodziu, odkryta przez Krzysztofa Dbrowskiego, Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej. Fot. Mariusz Hertmann

Domniemane miejsce pochwku Mieszka, syna Mieszka III w trakcie odsaniania. Archiwum IAE PAN

Sacrum nawy kocielnej

Obecnie za bardziej prawdopodobne miejsce pochwku ksit uzna wypada raczej wntrze kocioa. Przemawia za tym trudna do przyjcia lokalizacja grobu Mieszka III w miejscu otarza tam, gdzie powinny si znajdowa relikwie witych. Wrd zabytkw wydobytych z tego miejsca natrafiono na fragment zdobionej okadziny kocianej, ktra ma bar-

dzo podobne odpowiedniki w skrzynkach na relikwie, na przykad z Ostrowa Lednickiego. Rwnie lokalizacja drugiego z pochwkw jest wtpliwa. Odkrywcy prawdopodobnie uznali za cian grobowca Mieszka Mieszkowica zamknicie prezbiterium kocioa drewnianego, ktrego cakowity zarys odsonity zosta dopiero w latach osiemdziesitych XX wieku. Dwa elementy zabytkowe z krzyem, nigdzie indziej na terenie Polski nie wystpujce w takim zwizku, mogyby pochodzi jeden (pyta kamienna) z grobowca ksicia, a drugi (krzy procesyjny lub otarzowy) jedynie z wystroju zniszczonego kocioa drewnia-

nego. Przypuszczalnie wic grobowce znajdoway si w nawie kocioa ich hipotetyczne usytuowanie wskaza kilka lat temu Tomasz Janiak na podstawie skomplikowanej analizy, opartej na innych przykadach architektury romaskiej i zakltej w proporcjach budowli kamiennych symboliki przestrzeni sakralnej. Trudno to dzi potwierdzi, poniewa archeolodzy nie odkryli w tych miejscach materialnych ladw grobowcw. Niezalenie od sporw naukowych miejsce w dawnej kolegiacie pod wezwaniem w. Pawa, uwicone funkcjonowaniem tu niegdy kocioa, stanowio take jedn z nekropolii dynastii Piastw.

12

56
2008

Zagadkowa wiea
Sawomir Miek
Na pocztku lat 60-tych ubiegego wieku w rce pracujcych na Zawodziu archeologw wpada wykonana przez Wadysawa Tarowskiego w 1885 roku schematyczna mapa grodziska. Pospiesznie przeprowadzono jej interpretacj, dochodzc do wniosku, e przedstawione na waach punkty graficzne s schematycznym wyobraeniem wie wzmacniajcych obron grodu.
badania archeologiczne

Ceglany obiekt?

Poszukiwanie wie
Kierownictwo bada postanowio podj prace majce ujawni resztki tych budynkw. Popiesznie prowadzone badania day wynik poowiczny: oprcz jednej, pozostaych wie nie znaleziono. W wyniku poszukiwa czciowo rozwieziono way, ktre nastpnie prbowano zrekonstruowa podsypujc je przy pomocy ziemi, najprawdopodobniej przywoonej z pobliskiej ki. W jednym z sonday odkryto potny, kamienny fundament prawie kwadratowego budynku. Iwona Dbrowska w artykule sumujcym prace archeologiczne na Zawodziu w latach 1961-1964 napisaa, e odkryte resztki wiey posadowione byy na wczeniejszych umocnieniach waowych i e wzniesiono j najpniej na pocztku XIII wieku. Jednak autorka swoich twierdze nie popara adnymi argumentami. Takie datowanie podtrzymao szereg pniejszych autorw, niestety rwnie bez jakiegokolwiek uzasadnienia.

Obronna czy mieszkalna?

Wedug zachowanych zdj fundament skada si z ciasno uoonych kamieni o rednicy od 0,5 do 1 m. Szeroko fundamentu wynosia ok. 3 m. Dugo cian od 9 do 11 m. Odkrywcy nie podali, czy odsonity fundament skada si z lunych kamieni, czy przewizanych zapraw. Obecnie nie mona ju tego stwierdzi, gdy archeologowie rozebrali odkryty fundament, eby zbada znajdujce si niej warstwy. Po zakoczeniu bada fundamenty wiey, podobnie jak way, zostay zrekonstruowane. Co ciekawe, w rodku awy fundamentowej znajdowao si pomieszczenie o narysie raczej okrgym ni kwadratowym i rednicy okoo 4 m. Takie rozwizanie jest prawie nieznane na ziemiach polskich w okresie sprzed XIV wieku. Jedynym tego typu przykadem jest kamienna wiea w Stopiu. Wedug przeprowadzonych ostatnio przez prof. Andrzeja Buko bada, budowla ta moga zosta wzniesiona ju u schyku XII wieku, ostatecznie w I po. XIII wieku. Wie kaza pobudowa jeden z ksit wodzimiersko-halickich, moliwe e z przeznaczeniem na klasztor, zgodnie z podobnymi przedsiwziciami ze wschodu Europy. W tym samym czasie bardzo dobre kontakty z Rusi mia ksi kaliski Mieszko III Stary, ktremu czasem przypisuje si budow wiey w Kaliszu. Drug on Mieszka bya

Inn osob, ktra moga pokusi si o budow kaliskiego obiektu by Henryk Brodaty, wadajcy Kaliszem w latach 1206-1207 oraz 1233-1234. Za przypisywaniem mu postawienia wiey, oprcz enigmatycznego tekstu mwicego o budowie w Kaliszu nowego grodu, wiadczy moe te realizacja w Legnicy z jego inicjatywy pierwszego polskiego murowanego zamku, skadajcego si m.in. z paacu oraz dwch wolnostojcych wie. Wiee byy ceglane i cylindryczne, a jedna z nich Zrekonstruowana wiea obronna na kaliskim Zawodziu. Fot. Mariusz Hertmann miaa podobne rozmiary do kaliskiej. Odnalezienie podczas prowadzonych na grodzisku Zawodzie w 2007 roku nadzorw duej iloci fragmentw cegie w okolicy fundamentw wiey, wzmacnia hipotez o wiodcej roli Henryka Brodatego jako inicjatora budowy obiektu. I w tym jednak wzgldzie trzeba zachowa daleko idc ostrono gdy, obecno cegie nie wiadczy jednoznacznie, i na kamiennym fundamencie powsta ceglany obiekt. Fragmenty cegie mog pochodzi z remontu lub modernizacji Kamienna wiea w Stopiu. Fot. Andrzej Buko budynku. Fundatorw budowli mogo by zreszt wicej. Kalisz w okresie rozbicia dzielnicowego przechodzi z rk do rk. Fundatorami mogli by praktycznie wszyscy ksita wadajcy Kaliszem od Mieszka Starego po Bolesawa Pobonego. Jego nastpca, Przemys II, dysponowa ju now siedzib, o czym wiadczy niezbicie dokument z 1285 roku, w ktrym jest mowa o dawnym zamku na Zawodziu.

Pytania bez odpowiedzi

Fundamenty wiey obronnej na Zawodziu po jej odkryciu. Fot. Krzysztof Dbrowski

crka ksicia kijowskiego Eudoksja, moe wic to wraz z ni przybyli budowniczy. Wie wznie mogli te poddani ksicia halickiego, wysani do Kalisza w lad za jego crk Wyczesaw, wydan za m za Odona, syna Mieszka Starego. Istnieje prawdopodobiestwo, e wiea miaa by przeznaczona na miejsce odosobnienia dla wczenie owdowiaej maonki Mieszkowica, cho cechy zewntrzne fundamentw i miejsce posadowienia wskazuj raczej na militarny charakter obiektu. Obecny stan bada uniemoliwia jednak ustalenie, czy bya to wiea ostatecznej obrony, czy mieszkalny donon, cho pewne przesanki przemawiaj za pierwsz hipotez.

O ile prba okrelenia czasu powstania i fundatora powoduje problemy, o tyle moment zniszczenia wiey mona z du pewnoci okreli. Jak wskazuje na to ceramika, kres istnienia budynku naley okrela na I poow XIV wieku. Nagromadzenie wok wiey militariw odnalezionych w 2007 roku na powierzchni (groty strza, orzech kuszy, ostroga) wiadczy o gwatownej walce towarzyszcej zniszczeniu budynku. Kres jej funkcjonowania naley wiza z najazdem Krzyakw w 1331 roku. Pomimo upywu prawie 50 lat od odkrycia zabytku, nie jestemy w stanie udzieli jednoznacznej odpowiedzi na wiele nurtujcych nas pyta dotyczcych okresu powstania, wygldu czy nawet funkcji wiey. Mona tylko mie nadziej, e przysze badania okolic budynku pomog nam rozwiza te zagadki.

56
2008

13

Skarb monet z czasw panowania Wadysawa Hermana odkryty zosta przed rokiem w Jastrzbnikach koo Kalisza. Udao si go uratowa przed rabusiami, ktrzy ju penetrowali teren. Badania kontynuowane s z sukcesem rwnie w 2008 roku.

redniowieczny skarb w Jastrzbnikach

Adam Kdzierski
Bogaci mieszkacy regionu
Kalisz we wczesnym redniowieczu by jednym z najwaniejszych orodkw monarchii piastowskiej. W literaturze przedmiotu najczciej przywoywane s czasy panowania Mieszka III, zwierzchniego ksicia Polski, ktry pobudowa w grodzie nad Prosn okaza wityni i zorganizowa mennic, produkujc brakteaty. Trzeba jednak pamita, e znaczenie tego miejsca nie pojawio si nagle, bo wczeniej wczesnoredniowieczny Kalisz by wanym orodkiem administracyjno-handlowym. Potwierdzaj to liczne i wielce interesujce zabytki datowane na VIII-XI wiek, odkrywane na poudniu Wielkopolski, a wiadczce o duej randze orodka i licznych kontaktach handlowych oraz bogactwie wczesnych mieszkacw regionu. fragmenty ozdb (2 sztuki), a take placki srebra uzyskane z przetopienia monet i biuterii (77 sztuk). Wrd nich byy rzadziej spotykane odmiany krzywek w skarbach z koca XI wieku: z kaplic oraz z liter S na awersie (Fot. 1). Najczciej spotykany w tym zespole s krzywki wyobraajce na awersie krzy perekowy prosty oraz pastora, co zreszt jest charakterystyczne dla wikszoci depozytw z koca XI wieku (Fot. 2). W skarbie z Jastrzbnik znajdoway si rwnie monety niemieckie, czeskie i wgierskie. Wrd nich najwikszy udzia miay produkowane na zachd od Odry denary Ottona i Adelajdy (Fot. 3).

Fot. 1. Denar krzyowy z liter S na awersie. Zdjcia Adam Kdzierski

Uratowany skarb
Niewtpliwe jednym z najciekawszych znalezisk tego typu byo odkrycie w 2007 roku skarbu monet, ozdb i plackw srebra. Zesp ten zosta odkryty dziki wiadomoci mieszkaca Jastrzbnik, ktry poinformowa archeologw o odkryciu na swoim polu kilku starych monet i o dziaajcych tam nielegalnych poszukiwaczach skarbw. Na miejscu okazao si, e teren zosta ju spenetrowany przez rabusiw. Dziki natychmiastowej pomocy finansowej z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, a pniej rwnie Konserwatora Zabytkw w Poznaniu, udao si szybko rozpocz eksploracj rozwleczonej po polu, zachowanej czci skarbu. W roku 2007 przekopano ponad trzy ary w miejscach najwikszej koncentracji zabytkw odkrytych za pomoc detektora w warstwie przypowierzchniowej. W trakcie prac terenowych udao si wydzieli prawdopodobne miejsce ukrycia depozytu na obszarze 10 m kw. zlokalizowano ponad osiemdziesit monet i plackw srebra, a w spgowej czci warstwy ornej dwa fragmenty naczynia glinianego, w ktrym by moe zdeponowano srebro. Zeszoroczne badania wykopaliskowe przyniosy 554 zabytki, typowe dla skarbw z XI-wiecznej Polski.

Najwikszy skarb po wojnie?

W roku 2008, dziki dotacji Ministerstwa Kultury i Sztuki, kontynuowane s badania archeologiczne w Jastrzbnikach. W czasie majowych prac wykopaliskowych eksplorowano warstw orn, gdzie odkryto kolejnych 200 zabytkw zwizanych ze skarbem, a niej obiekty z czasw wpyww rzymskich i wczesnego redniowiecza. Te ostatnie odpowiadaj chronologicznie monetom ze skarbu. Wida, e depozyt zosta ukryty na terenie funkcjonujcej pod koniec XI wieku osady w Jastrzbnikach. Opisywany skarb jest jednym z kilkunastu odkrytych na szlaku handlowym z Kalisza przez Konin do Kruszwicy. Znalezisko to potwierdza intensywne kontakty handlowe kaliszan w czasach panowania Wadysawa Hermana, a do tego jest najwikszym znanym depozytem denarw krzyowych odkrytym po II wojnie wiatowej na terenie poudniowej Wielkopolski. W tym roku przewidywane jest jego skatalogowanie, konserwacja zabytkw i naukowa publikacja skarbu, ktra moe si przyczyni do lepszego poznania dziejw i obiegu pienidza we wczesnoredniowiecznej Polsce.

Fot. 2. Denary z krzyem perekowym, prostym i pastoraem na awersie

Denary z rnych stron

W zespole wyranie dominoway denary krzyowe (449 sztuk) najbardziej popularna moneta w Polsce w XI wieku. Odkryto rwnie denary pastw ssiadujcych z monarchi piastowsk (20 sztuk) oraz

Fot. 3. Denar Ottona i Adelajdy

W pidziesiciolecie odsonicia reliktw grodu na Zawodziu

Krzysztof Dbrowski Indiana Jones kaliskich staroytnoci

Tadeusz Baranowski
Jedn z najznamienitszych postaci XX wieku, zasuonych dla Miasta Kalisza by niestrudzony badacz zamierzchej przeszoci najstarszego z miast, Krzysztof Dbrowski. Znaczn cz swego przedwczenie przerwanego ycia powici temu, co dzi nazywamy promocj miasta. W jego przypadku bya ona ukierunkowana na poszukiwanie archeologicznych ladw przeszoci, od tej najdawniejszej po czasy niemal wspczesne oraz przedstawianie jej zarwno w sposb cile naukowy z obszernym warsztatem badawczym, jak i w sposb lekki trafiajcy take do ludzi nie majcych na co dzie do czynienia z caym zapleczem bada naukowych. watorska. Rwnoczenie krystalizoway si cele archeologii jako dyscypliny naukowej, jak i zadania archeologw w terenie, ich miejsce w dokumentowaniu pozostaoci przeszoci i w jej odtwarzaniu. osobowoci Zawodzia

Osiemnacie i p, czyli etap milenijny

Podczas prac w Kierownictwie Bada nad Pocztkami Pastwa Polskiego Krzysztof Dbrowski mia szczcie pracowa z wybitnym historykiem, prof. Aleksandrem Gieysztorem. Kontakty te zaowocoway pniej blisk wspprac w ramach tak zwanego programu bada milenijnych, czyli prowadzonych na wielk skal bada naukowych gwnie z Pionierskie czasy archeologii dziedziny historii i archeologii, zwizanych z Gdyby losy Polski po II wojnie wiatowej obchodami Tysiclecia Pastwa Polskiego. potoczyy si inaczej, Krzysztof Dbrowski Podczas realizacji tego projektu przebadanajprawdopodobniej powiciby si dziedzinie no wykopaliskowo pozostaoci gwnych zupenie odmiennej od archeologii. Mwi tu o wczesnoredniowiecznych orodkw grodyplomacji, handlu zagranicznym, ekonomii itp. dowo-miejskich Polski. Wiza si z tym Po wojnie takie kierunki studiw byy niedostpdrugi bardzo wany kierunek zainteresowa ne dla wielu modych ludzi o niewaciwym naukowych Krzysztofa Dbrowskiego, a wwczas pochodzeniu lub pogldach. W ten przede wszystkim prace wykopaliskowe na sposb zreszt do nauk niegronych dla terenie wczesnoredniowiecznego grodziska systemu komunistycznego, w tym i archeologii na Zawodziu. Badania milenijne zbiegy si trafio wiele wybitnych postaci, co w sposb z obchodami Osiemnastu wiekw Kalisza. bardzo widoczny skierowao archeologi w PolJednym z gwnych animatorw tamtego sce na nowe tory i dziki czemu, midzy innymi, przedsiwzicia by wanie Krzysztof Djako niezamierzony skutek uboczny, osigna browski. W organizacj spotka naukowych ona w latach szedziesitych dwudziestego Krzysztof Dbrowski podczas bada w Koninie (lata szedziesite XX wieku). oraz imprez towarzyszcych temu wydarzeniu wieku poziom daleko wyprzedzajcy inne Archiwum IAE PAN woy wiele wysiku oraz wrodzony talent grupy archeologw europejskich. W tym czasie organizacyjny i popularyzatorski. By to przy pokolenie, o ktrym mowa, osigno peni swych tym kulminacyjny moment odkry dokonywanych rialnej PAN (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii intelektualnych moliwoci. W duej czci byli to zarwno na terenie dawnego kaliskiego grodu, PAN) w Warszawie (1954). Przez wiele lat gwn ludzie utalentowani twrczy i aktywni. Jednak jak i na stanowiskach z okresu rzymskiego. tematyk badawcz Krzysztofa Dbrowskiego nawet na tym tle Krzysztof Dbrowski wyrnia Jednym z bardzo wanych wydawnictw, dotd stanowi okres wpyww rzymskich i poprzedzajcy wysoko cenionych i czsto cytowanych, jest si pozytywnie. go okres tak zwany pnolateski. Okres rzymski trzytomowa praca zbiorowa Osiemnacie wieNiektrzy wyraaj opini, e czu przymus zrocharakteryzuj znaczne oddziaywania elementw kw Kalisza. Jej redaktorami naukowymi byli bienia wszystkiego, na co pozwolio mu w sumie kultury prowincjonalnorzymskiej, ten wczeniejAleksander Gieysztor oraz Krzysztof Dbrowski (w krtkie ycie. Rzeczywicie, wygldao, jakby si szy za wpyw kultury celtyckiej. wiadectwa podwjnej roli, rwnie jako jeden z autorw). Do spieszy. Zdoa zrealizowa tyle przedsiwzi, e archeologiczne obu tych epok zachoway si w tamtej chlubnej uroczystoci nawizuj obecnie starczyoby na kilka yciorysw, a jego uczniowie okolicach Kalisza wyjtkowo licznie. prezydent i Rada Miejska Kalisza, ustanawiajc do dzisiaj, niemal trzydzieci lat po jego mierci, Zarwno praca magisterska Narzdzia prolata 2008-2010 okresem prac nad programem nie potrafi go dogoni. Inna sprawa, e czasy dukcji w okresie wpyww rzymskich, jak i praca Osiemnacie i p. pionierskie w pozytywnym tego sowa znaczeniu doktorska (1962) Kalisia Ptolemeuszowa w obecnie miny ju bezpowrotnie. Piwonice staroytn Kalisi? wietle bada archeologicznych napisana pod kierunkiem prof. Witolda Hensla dotyczyy Krzysztof Dbrowski w cigu dwudziestokilNaukowe pocztki wspomnianej problematyki. Co wicej, w pracy kuletniej dziaalnoci wykopaliskowej odkry lub Krzysztof Dbrowski (rocznik 1931) jeszcze jako doktorskiej Krzysztof Dbrowski podsumowa to, przebada w znacznym stopniu wiele grodzisk i student rozpocz prac w Pastwowym Muzeum osad wczesnoredniowiecznych. Jednak najwikco udao si odkry jemu i pracownikom kierowanej Archeologicznym w Warszawie. Los sprawi, e sz jego zasug byo przebadanie na stosunkowo przez niego Pracowni Archeologicznej IHKM PAN mier w roku 1979 zastaa go jako dyrektora tego duym obszarze osady w Piwonicach, obecnie w Kaliszu w zakresie staroytnej przeszoci okolic wanie muzeum (od 1974). Po studiach na Uniwerna skraju Miasta oraz grodziska wczesnoreKalisza. Ze wzgldu na braki w strukturach orgasytecie Warszawskim, zakoczonych uzyskaniem dniowiecznego na Zawodziu dawnego centrum stopnia magistra filozofii w zakresie archeologii nizacyjnych oraz kadrach suby konserwatorskiej Kalisza. (1953) i krtkim okresie pracy w Kierownictwie i w ogle w archeologii wspomniana pracownia Prace w Piwonicach, ze wzgldu na okres, z ktBada nad Pocztkami Pastwa Polskiego, trafi Polskiej Akademii Nauk suya Kaliszowi i caemu rego pochodzi kilkuhektarowa osada, nawizyway do powstajcego Instytutu Historii Kultury Materegionowi rwnie jako swoista placwka konser-

56
2008

15

Muzealnik z krwi i koci w terenowym gaziku

Jako dyrektor Pastwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie okaza si te utalentowanym muzealnikiem. Wystawy prezentujce skarby rnych czci wiata (jak Zoto Peru) weszy do kanonu pozytywnych przykadw moliwoci tkwicych w zabytkach archeologicznych, a jednoczenie stanowiy w owych do sierminych i trudnych czasach ewenement. Krzysztof Dbrowski by czowiekiem z krwi i koci mia wielu oddanych przyjaci, ale take zaartych wrogw. W gniewie by grony, trzeba byo wtedy schodzi mu z oczu, ale takie chwile zdarzay si rzadko i bardzo szybko mijay. Nieco pretensjonalny tytu niniejszej prby przedstawienia nietuzinkowej postaci, nierozerwalnie zwizanej ze studiami nad przeszoci Kalisza, jak te i ze wspczesnym miastem lat pidziesitych i szedziesitych ubiegego wieku wie si z moim pierwszym spotkaniem z Krzysztofem Dbrowskim. Jako licealista, ponad czterdzieci lat temu, marzyem o udziale w wykopaliskach. Znajc Krzysztofa Dbrowskiego jedynie z krtkiej rozmowy telefonicznej, wyobraziem go sobie jako siwego, zasuszonego starszego pana w okularach, zgarbionego nad papirusami. Jedynie gos nie pasowa mi dobrze do tego wizerunku. Zostaem zaproszony do udziau w wykopaliskach w Kaliszu jako wolontariusz, a na peronie na modzie czeka mody, energiczny, wysportowany czowiek w charakterystycznych skrzanych krtkich spodenkach tyrolskich. Jego ulubionymi pojazdami byy te: duy motocykl, willis z demobilu oraz terenowy gazik.

Krzysztof Dbrowski podczas wykopalisk przy ulicy Wydarte w Kaliszu (lata siedemdziesite XX wieku). Archiwum IAE PAN

do rda Ptolemeusza o Kalisii oraz do pojcia Szlaku bursztynowego. Ju w roku 1955 profesor Bronisaw Biliski przygotowa fundamentalne opracowanie Kalisia Ptolemeusza. Krzysztof Dbrowski podchwyci idee profesora Biliskiego, prbujc odnie je do konkretnych stanowisk z obszaru kaliskiego. Rzecz jasna, e trudno jest powiedzie: Piwonice to wanie staroytna Kalisia. Krzysztof Dbrowski stara si ukaza, e nawet bez namacalnego dowodu, jakim byaby w tym wypadku inskrypcja (napis) po acinie lub po grecku, znaleziona na miejscu i wymieniajca nazw Kalisii, moliwe jest identyfikowanie tej nazwy z terenem nad Prosn w okolicach dzisiejszego Kalisza. By o tym przewiadczony i nie stanowio to z jego strony zabiegu czysto formalnego lub koniunkturalnego. Identyfikacji Kalisia = Kalisz na razie nie da si stuprocentowo udowodni, ale mona w znacznej mierze uprawdopodobni.

cie rnych elementw grodu, a przede wszystkim reliktw kamiennej architektury romaskiej kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa postawiy ten grd w rzdzie najwaniejszych stolic pastwa wczesnopiastowskiego.

ladami kultur nie tylko po Europie

Przez pewien czas Krzysztof Dbrowski prowadzi rwnie wykady akademickie z archeologii, przede wszystkim na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Brak jest miejsca dla scharakteryzowania wszystkich zainteresowa badawczych Krzysztofa Dbrowskiego, obejmoway one bowiem nie tylko Kalisz i okres wpyww rzymskich czy te wczesnego redniowiecza. Jego rozprawa habilitacyjna dotyczya ladw pobytu Hunw w Europie. Interesoway go wydarzenia rozgrywajce si w Europie ju od zamierzchej przeszoci. Pomagaa mu w tym dobra znajomo jzykw obcych i przyja z wieloma czoowymi archeologami zachodnioeuropejskimi. Midzy innymi wraz ze Zbigniewem Bukowskim opublikowa w roku 1971 ksik wit kultury europejskiej, przedstawiajc najwaniejsze odkrycia archeologiczne, dokumentujce gwne etapy ksztatowania si cywilizacji naszego kontynentu. Opublikowa te ksik ladami Etruskw (1970), a w roku 1978, wsplnie z Z. Bukowskim ladami kultur azjatyckich. Jego Przymierze z archeologi (1964) w przystpny sposb wyjaniao co to jest archeologia. Wszystkich publikacji Krzysztofa Dbrowskiego jest ponad trzysta. Znaczna cz dotyczy spraw zwizanych z przeszoci Kalisza. By moe naleaoby si zastanowi nad tym, czy nie warto niektrych z nich wznowi.

Z perspektywy czasu
Odkrycia na Zawodziu to niezaprzeczalna zasuga Krzysztofa Dbrowskiego. Zdawa on sobie rwnie spraw z tego, e waciwe zabezpieczenie reliktw przeszoci i odpowiednie spopularyzowanie zagadnie zwizanych z pocztkami Kalisza jako miasta i grodu zapewni jedynie wykupienie terenu z rk prywatnych i stworzenie prawdziwego rezerwatu archeologicznego. Ju w latach szedziesitych XX wieku mia gotowe wszystkie plany oraz obiecane pienidze na realizacj rezerwatu. Tylko przez niefortunny zbieg okolicznoci nie udao si urzeczywistni tego, co w nieco innej formie dokonao si obecnie, przeszo czterdzieci lat pniej. Przez ponad dwadziecia lat miaem przyjemno by uczniem i wsppracownikiem Krzysztofa Dbrowskiego.
Krzysztof Dbrowski otrzyma tytu Honorowego Obywatela Miasta Kalisza w 1966 roku.

Z Woch do stolicy Piastw

W kocu lat pidziesitych dwudziestego wieku, kiedy ruszyy prace na Zawodziu, Krzysztof Dbrowski by jednym z prekursorw zastosowania bada geofizycznych do wykrywania obiektw archeologicznych znajdujcych si nadal w ziemi. Wsppracowa w tej dziedzinie z Wochami (zwaszcza z Fundacji Lericich w Rzymie). By te zwolennikiem i jednym z pionierw bliskiej wsppracy z przedstawicielami innych ni archeologia nauk, na przykad dla rekonstrukcji dawnego rodowiska naturalnego, uksztatowania powierzchni itp. Odkrycia na terenie grodziska na Zawodziu i potwierdzenie istnienia wanie tam wczesnoredniowiecznego centrum Kalisza poprzez odsoni-

16

56
2008

Tamten czas nadzwyczajny

Rozmowa z Iwon Dbrowsk, archeologiem
Pierwszego czerwca 1958 roku rozpoczy si najwiksze dotychczas wykopaliska na kaliskim Zawodziu. Prowadzia je Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Kaliszu kierowana przez Krzysztofa Dbrowskiego i Pani. Ta historia rozpocza si kilka lat wczeniej. W 1953 roku z moj przyjacik Ryt Kozowsk prowadziymy wykopaliska w Piwonicach pod kierunkiem Krzysztofa. Byymy wwczas na drugim roku studiw. Krzysztofa poznaymy w Biskupinie rok wczeniej, gdzie dla naszej grupy prowadzi szkolenie archeologiczne. Mnie i Rycie najpierw powierzy prowadzenie wykopalisk w Piwonicach, a potem wskaza Zawodzie. Sam by osob niezwykle zajt, rwnolegle prowadzi badania za granic. Zbliao si synne Millenium, obchody chrztu Polski, jubileusz przez wadze witowany pod hasem Tysiclecie Pastwa Polskiego. Pojawia si moliwo uzyskania pienidzy na badania wczesnoredniowieczne. Krzysztof pracowa ju wwczas w Instytucie Historii Kultury Materialnej PAN, bra rwnie udzia w pracach Kierownictwa Bada nad Pocztkami Pastwa Polskiego. I to urocze Zawodzie, miejsce naszych wycieczek, rowerowych wypraw i wspaniaych, rozmaitych ognisk, Krzysztof wybra zdecydowa, e bdziemy prowadzi badania na Zawodziu. Sobie i Rycie zostawi Piwonice, czyli okres rzymski, szczeglnie przez siebie lubiany, a ja miaam si zaj wczesnym redniowieczem. Kierownictwo Bada nad Pocztkami Pastwa Polskiego, zajmujce si planowaniem i koordynacj prac naukowych w caym kraju, dziaao pod kierunkiem prof. Aleksandra Gieysztora. Ale istniejca w latach 1949-1953 instytucja speniaa jeszcze jedno zadanie Kierownictwo Bada nad Pocztkami Pastwa Polskiego to by taki wentyl bezpieczestwa cikich czasw stalinowskich. Wielki prof. Gieysztor skupi w tej instytucji ludzi, ktrzy z racji swojej przeszoci bd pochodzenia nie mogli dosta pracy. Profesor, sam czonek AK i onierz Powstania Warszawskiego, potrafi znale dla swojej placwki pienidze, ktre pozwoliy przeprowadzi pierwsze w historii kraju tak ogromne badania nad wczesnoredniowieczn histori Polski; przede wszystkim ludzie z czarnych list wczesnych wadz dostawali prac, dziki ktrej mogli egzystowa. W 1954 roku w miejsce kierownictwa powsta Instytut Historii Kultury Materialnej PAN. Obchody Tysiclecia Pastwa Polskiego miay znaczenie propagandowe, ale dla modych naukowcw bya to z pewnoci przede wszystkim okazja do przeprowadzenia szerokich bada, ktrych spektakularne wyniki s omawiane do dzisiaj. Jak Kalisz przyj ekspedycj naukowcw? Miasto bardzo si zaangaowao w badania. Pan prezydent Koszutski [Bronisaw Koszutski osobowoci Zawodzia

Iwona Dbrowska: Kalisz to miasto mojej wielkiej mioci. Na zdjciu z mem Krzysztofem.

jun., prezydent Kalisza w latach 1952-1957 red.] wspiera nas jak mg. Dziki niemu dostalimy pierwsze lokum dla naszej ekspedycji przy ul. w. Stanisawa. Stamtd przeprowadzilimy si na ul. azienn, do dawnych koszar korpusu kadetw [dzisiaj Centrum Rysunku i Grafiki Tadeusza Kulisiewicza red.]. Pienidzy byo coraz wicej, moglimy badania tak rozkrci, e ju pierwszego roku odkopalimy cz fundamentw. Pierwszym wykopem od razu zeszlimy w absyd kolegiaty w. Pawa. Kto pomaga naukowcom kto pracowa przy odkopywaniu reliktw kolegiaty? Przyjedali chopi z okolicznych wsi, gwnie z Piwonic, a take starsze pracownice fabryk. Przez jaki czas dowoono na grodzisko take uwizionych w zwizku z tzw. afer misn [gona sprawa o kradzie misa z pierwszej poowy lat 60.; w wyniku upolitycznionego procesu sdowego skazano na mier jedn osob, 400 osb aresztowano red.]. Winiowie przyjedali codziennie rano, wietnie pracowali. Dziki nim od razu zrobilimy przekop w poprzek grodziska, po linii wschd-zachd. W tym pierwszym wykopie zaraz wyszy fundamenty kolegiaty, od razu zobaczylimy absyd. Bardzo czsto podkrela si, e to dziki niebywaej intuicji Krzysztofa Dbrowskiego udao si bezbdnie wskaza miejsce kolegiaty. Z kolegiat poszo do atwo. Na terenie grodziska na powierzchni ziemi znajdowao si rumowi-

sko ciosw romaskich, ktre podpowiaday, gdzie naley szuka. Weszlimy tam prawie na pewniaka. Ale Krzysztof rzeczywicie mia szczcie, on szed po polu w Piwonicach po orce i znajdowa denary rzymskie. Bez kopania, bez detektora, bez niczego Szed jak orali pola, po niwach, i znowu znajdowa. Gdziekolwiek zaczyna kopa, wszdzie wychodziy zabytki. Podobnie byo z pyt z rysunkiem drzewa ycia, znalezion na progu kocika w. Wojciecha. Tak, z pyt prawdopodobnie z grobu Mieszka III Starego tak si uwaao za moich czasw. Obrbka krzya wyrzebionego na pycie przypominaa obrbk ciosw uytych do budowy kolegiaty. Dla nas bya to wskazwka, e zabytek pochodzi z tego samego okresu co Mieszkowa witynia. Krzysztof na pewno mia intuicj, ktra pozwalaa mu odkrywa takie skarby. By wizjonerem. Nigdy pniej nie spotkaam osoby, ktra potrafia tak szybko i owocnie pracowa jak on. Rozpoczli pastwo wykopaliska i ju w drugim sezonie udao si odkry obiekt, rwnie intuicyjnie, identyfikowany z grobem Mieszka III Starego (zm. 1202) oraz jego syna, Mieszka Mieszkowica (zm. 1193). Jak wyglda domniemany grb ksicy? Zagadkowy kamienny obiekt znajdowa si na granicy pokrgej absydy (penicej rol prezbiterium) i nawy gwnej. Powszechnie wiadomo, e byo to miejsce szczeglnie wane w kociele,

56
2008

17

Bocian Wojtek rwnie zaprzyjaniony z archeologami. Iwona Dbrowska z synem, Jakubem. Jakub Dbrowski, pierworodny syn Iwony i Krzysztofa, by nazywany ksiciem kaliskim. Przyjecha do Kalisza na Zawodzie wraz z rodzicami jako trzymiesiczne dziecko. Towarzyszy im kadego sezonu.

Ulubionym pojazdem Krzysztofa Dbrowskiego by duy motocykl, Willis. Na pierwszym planie Jakub Dbrowski, w tle Stefan Bednarek, oddany przyjaciel archeologw.

gdzie chowano osoby o duym znaczeniu, dostojnikw kocielnych albo pastwowych zwizanych z administracj. Znalimy legend, ktra mwia, e Mieszko III Stary zosta pochowany w zotej trumnie. Tymczasem sama kopaam to miejsce zaczy mi wychodzi niewielkie pozacane blaszki profilowane z maymi gwodzikami; blaszki udekorowano wypuncowanym ornamentem. czc odkryte zabytki z legendarnymi przekazami oraz biorc pod uwag miejsce odkrycia obiektw, tj. na styku absydy i nawy gwnej, postawilimy tez, e odkrylimy relikty grobu Mieszka Starego. Niestety, w rodku nie znalelimy koci. Zaczlimy kopa tu obok, gdzie by widoczny zarys jakiego wkopu w glinie. I wanie tutaj znalelimy drewniany krzy obity brzow blach. Zarys zmurszaego drewna szed wzdu grobu. Z krzya zachowaa si jedynie jego grna cz, tj. cztery kule z kul rodkow na przeciciu ramion oraz zakoczenie ramienia pionowego, take obite blach. Poza tym w tej czci zachoway si fragmenty witray, bardzo piknych, z szafirowym ornamentem w mlecznym szkle. Dzisiaj zarys fundamentw Mieszkowej wityni kolegiaty w. Pawa wydaje si tak oczywisty A ja jego plan rysowaam latami, kamie po kamieniu, w miar odsaniania fundamentw. Potem wspomaga mnie mj brat, Andrzej laski. Niestety, in situ nie byo ciosw; zostay uyte na budow fundamentw okolicznych domw (jak wiadomo, proces degradacji kolegiaty trwa wiekami). Na powierzchni pozostay tylko kawaki, resztki. Miejscowi grodzisko kaliskie nazywali Szwedzkimi Grami, w czym odbija si echo starych legend. Jak to miejsce wygldao 50 lat temu? Grodzisko byo pdzik k z rumowiskiem w miejscu kolegiaty. Wszystkie fragmenty ciosw zachoway si w tak zwanym rumoszu, ktry szed a do fundamentw. Dopiero w momencie ich odsaniania wchodzilimy w dziewicze warstwy, nienaruszone od czasw Mieszkowych. Tak wic cao bya niele spldrowana, pozostao rumowisko, gdzie resztki zaprawy mieszay si ze ladami po pniejszych przebudowach. Znalelimy m.in.

Imieniny Krzysztofa Dbrowskiego zawsze byy witem.

Narzeczeni Iwona i Krzysztof Dbrowski, ul. w. Stanisawa w Kaliszu (1956).

Na imieniny Krzysztofa Dbrowskiego, 25 lipca, przychodzili tumnie mieszkacy Zawodzia. Zdjcia pochodz ze zbiorw rodzinnych Iwony Dbrowskiej.

18

56
2008

osobowoci Zawodzia

gotyckie cegy, tzw. palcwki. Przez wieki wycignito z Mieszkowej budowli wszystko to, co si nadawao do wtrnego uycia. Zosta tylko tzw. rumosz zaprawa, kamienie, troch ziemi. Ksztat kolegiaty nadal by jednak czytelny. Przypomina si czsto, e na kaliskich wykopaliskach zastosowano nowatorskie metody bada. Na czym one polegay? Poprzez kontakt z PAN-owskim Instytutem Geofizyki korzystalimy z najnowszych wwczas metod, ktre pozwalay pewnie wskaza miejsce, gdzie warto byo zaoy wykop. Polegay one na badaniu elektrycznego oporu, jaki stawia ziemia. Tam, gdzie opr by wikszy, zawsze podczas kopania wychodziy jakie konstrukcje kamienne. Na Zawodziu wykorzystalimy rwnie tzw. wag magnetyczn. Sprawdzaa si ona w przypadku odkrywania fragmentw waw zbudowanych z cegie i gliny czy drewnianych skrzy zastosowanych w budowie obwarowa grodziska. Obydwie metody pozwalay jakby na przewietlenie ziemi. Byy to bodaj pierwsze wykopaliska w Polsce, gdzie je zastosowano. Na grodzisku odbyway si wykady popularnonaukowe. Krzysztof bardzo lubi t form propagowania nauki i wietnie to robi. Zaprasza na swoje wykady mieszkacw Kalisza. Podobne spotkania odbyway si przed rozpoczciem bada, bo grodzisko nie byo jeszcze wtedy ogrodzone. Kiedy odkrylimy kolegiat, zwaszcza fundamenty absydy, teren zosta otoczony potem. Byo to zbyt cenne znalezisko, aby chociaby w taki sposb go nie zabezpieczy. Ekspedycja korzystaa z pomocy ogromnej rzeszy ludzi. Jak do wykopalisk odnosili si zwykli kaliszanie? Z Zawodzia wspominam przede wszystkim pana Bednarka wspaniaa, barwna posta, uczestnik wojen krymskich. Jego opowieci mona byo sucha bez koca. Dba o nas i o grodzisko, specjalnie dla archeologw hodowa pomidory, strzyg noyczkami traw nad fundamentami i podlewa dar, ktra wzmacniaa ciany naszych wykopw. Dziki tej naturalnej ochronie rumosz nie obsuwa si do rodka kolegiaty. Mio wspominam take pastwa Klepandych. Pamitam, e odstpili nam pokj, przygarnli na pocztku. Pan Wacaw by wwczas kierownikiem kaliskiego muzeum. Od samego pocztku do koca swojego ycia towarzyszyli nam pastwo Skowroscy z ul. Granicznej. Pani Janka co sezon pomagaa mnie i Rycie w przygotowaniu obiadw dla naszej licznej ekipy. By jeden wity dzie na wykopaliskach 25 lipca, imieniny Krzysztofa. Wszyscy przychodzili z kwiatami, potem po poudniu przy ul. aziennej odbywa si bal. Graa orkiestra cygaska, taczylimy ca noc. Nie zapomn pewnego lata, kiedy kominiarz z wizank kwiatw zapuka do nas na azienn o 6 rano.
Plan reliktw kolegiaty pw. w. Pawa, rys. Iwona Dbrowska i Andrzej laski. Za: Osiemnacie wiekw Kalisza, pod red. A. Gieysztora i Krzysztofa Dbrowskiego, t. III, Kalisz 1962, s. 7.

doczeka, eby wsta kolejny dzie i eby znowu i na wykopaliska. Przyjechaam do Kalisza, gdzie byam przyzwoicie traktowana, gdzie wszyscy ludzie byli uprzejmi, gdzie byo czysto, gdzie mona byo poprosi, eby np. w sklepie zostawiono nam chleb. W 1956 roku kolejki po chleb ustawiay si o 4 rano. A nasza ekspedycja liczya np. 20 osb, ktre siaday do stou i chciay je. Polski padziernik przeywaa Pani w Kaliszu? Zostalimy z Krzysztofem w Kaliszu, bo nie moglimy wrci do Warszawy. Przez Kalisz jechay wtedy sowieckie armaty, czogi, amfibie, zniszczona bya caa nawierzchnia. Co najmniej jeden dzie i jedn noc to trwao. Patrzylimy z przeraeniem. Oni [wojska radzieckie red.] szli na Warszaw. Wykopaliska na Zawodziu rozpoczy si dwa lata po tamtych wydarzeniach. W tym samym czasie miasto przygotowywao si do swojego wielkiego jubileuszu osiemnastu wiekw, Zawodzie stao si nasz wizytwk. Jakie wwczas byo zainteresowanie Kaliszem? Bardzo wiele osb nas odwiedzao, wielu archeologw interesujcych si wczesnoredniowiecznymi fortyfikacjami, m.in. prof. Bohdan Guerquin. Na kaliskim grodzisku bywa prof. Aleksander Gieysztor. W 1959 roku, kiedy ju odkrylimy fundamenty kolegiaty, odbya si midzynarodowa sesja. Naukowe sawy z caej Europy zatrzymay si wwczas w Kaliszu. Tamten czas by nadzwyczajny. Osob, ktra czy tamten najwietniejszy okres wykopalisk z dzisiejszymi pracami archeologicznymi w obrbie Zawodzia i Starego Miasta jest dr Tadeusz Baranowski z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Tadeusza Baranowskiego pamitam jeszcze jako ucznia, bardzo modego chopaka. Przyjeda do nas na azienn, tam spotkalimy si po raz pierwszy. Prowadzonej przez niego dzisiaj ekipie archeologw ycz jak najwicej sukcesw. Dzikuj za rozmow. Rozmawiaa Anna Tabaka Rozmow przeprowadzono w Warszawie, 21 maja 2008 roku.
Iwona Dbrowska, warszawianka, absolwentka Historii Kultury Materialnej w zakresie Archeologii na Uniwersytecie Warszawskim (obrona pracy magisterskiej w 1956 roku). Zawodowo zwizana z Kaliszem od 1953 roku, m.in. braa udzia w wykopaliskach w Piwonicach. Od 1958 roku do 1966 roku zaangaowana w badanie kaliskiego grodziska. Autorka wielu artykuw i opracowa naukowych, m.in. powiconych Zawodziu. Pierwsza ona Krzysztofa Dbrowskiego.

Oprcz Zawodzia mieli Pastwo na pewno inne ulubione miejsca w Kaliszu. Czsto zagldalimy do Kaliszanki, kawiarni przy ratuszu. Swj stolik mia tam stary pan mecenas Zylbert. Pali zawsze fajk, a na kade jego skinienie pojawia si kelner Andrzej. Pan Andrzej by kelnerem z przedwojennym szykiem nienagannie ubrany, grzeczny. Bardzo nas lubi i zawsze wiedzia, bez zamawiania, co trzeba przynie i komu. Tam spotykalimy si z mecenasem [Edwardem red.] Wende, jego on, pani Aniel, ktra bya wwczas prezesem Polskiego Towarzystwa Historycznego w Kaliszu i starostwem Konopackimi. Bya te rodzina Romockich. Z tej rodziny pochodzili legendarni onierze Powstania Warszawskiego: Andrzej Morro i Jan Bonawentura. Wiekowo, mnie i Krzysztofa, wicej czyo z dziemi pastwa Wende i Konopackich, ale to starsze pokolenie wprowadzao nas w wiat kaliski. W domu u pastwa Wende, zazwyczaj w soboty, odbyway si wspaniae kolacje. Tam wanie prowadzilimy powane, bardzo powane rozmowy. Dugie, trwajce do pnej nocy, biadanie nad histori i upadkiem Rzeczypospolitej W Kaliszu byo mi dobrze, bo mnie, warszawiance od pokole, stary grd nad Prosn przypomina nieco atmosfer mojego miasta, nie tego odbudowanego, ale tego z mojego dziecistwa. Urocze miasto po tej Warszawie, mojej i nie mojej Tutaj przeywaam swoj mio, take swoje pierwsze i najwiksze fascynacje zawodowe. Nie mogam si

56
2008

19

Koci w. Wojciecha na Zawodziu. Fot. Mariusz Hertmann

Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu

Gosem projektantw
rekonstrukcja grodu

Kaliski grd na Zawodziu to najstarszy element w strukturze caej aglomeracji pobliskich osad. Funkcjonowa przez kilka stuleci do poowy wieku XIII, do czasu lokacji miasta w nowym miejscu, oddalonym o okoo dwa kilometry ku pnocy.

Pooenie grodu
Grodzisko wyrnia si z paskiego otoczenia doliny Prosny jako kilkumetrowej wysokoci wzgrze, rozlege na okoo dwa hektary. Po stronie zachodniej i poudniowo-zachodniej okala je agodne, okresami podmoke obnienie, sigajce ul. Czstochowskiej. Po stronie wschodniej i pnocno-wschodniej grodu teren przylega do ul. Bolesawa Pobonego, a dalej, a do wspczesnego koryta Prosny, rozciga si zabudowa mieszkalna (jednorodzinna, o wysokoci 1-2 kondygnacji) z drewnianym kocioem pw. w. Wojciecha. Od tej strony wzgrze grodziska otacza niewielki ciek wodny pozostao starorzecza Prosny rozlany midzy grodem a kocioem w niewielki staw.

Widok na grodzisko z wiey kocioa w. Gotarda. Fot. Mariusz Hertmann

Sto lat bada

Porose traw obwaowania dawnego grodu kryj w sobie relikty drewniano-ziemnych umocnie, drewnianej zabudowy mieszkalnej, murowanej architektury sakralnej. Wyniki bada archeologicznych zapocztkowanych tutaj ju sto lat temu przez Wodzimierza Demetrykiewicza z krakowskiej Akademii Umiejtnoci, a planowo prowadzonych od pwiecza: kolejno pod kierunkiem Iwony i Krzysztofa Dbrowskich, pniej przez Tadeusza Baranowskiego z warszawskiego oddziau Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, przy konsultacjach Teresy Rodziskiej-Chory i Tomasza Wcawowicza z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagielloskiego pozwoliy na rekonstrukcj najwaniejszych obiektw istniejcej tu niegdy zabudowy. Ju pitnacie lat temu na amach Kalisii wspomniani konsultanci przedstawili pierwsz koncepcj rezerwatu archeologicznego na Zawodziu.

drewniany koci w. Wojciecha, przylegajcy do terenu opracowania od strony wschodniej. Zarys grodziska jest owalny, z wysunit na poudnie (a wic w gr nurtu rzeki) parti trjboczn, tzw. ostrog. Dawne obwaowania drewniano-ziemne s jeszcze czytelne jako wyniesione, kilkumetrowe obramienia owalu, cho na wspomnianej ostrodze zostay ju czciowo zniwelowane. Badania wykopaliskowe pozwoliy na wyrnienie trzech faz funkcjonowania grodu, potwierdzonych trzema, zasadniczo wsprodkowymi piercieniami waw. Wjazd znajdowa si przypuszczalnie od wschodu, od strony domniemanego podgrodzia z kocioem w. Wojciecha.

obrys zachowanych w ziemi fundamentw. Mury magistralne kocioa, wysokoci okoo 0,5 m, wykonane zostay w wtku zblionym do dwunastowiecznego moyen appareil. Detale architektoniczne zrealizowano na podstawie rekonstrukcji rysunkowych kocioa opracowanych przez Tomasza Wcawowicza po badaniach architektoniczno-wykopaliskowych w roku 1992. Drewnian wie obronn ustawiono w miejscu owych odsonitych kamiennych fundamentw. Przy niej, od poudnia, zrekonstruowano fragmenty wau drewniano-ziemnego o konstrukcji skrzyniowej.

Brama, ostrok i chaty

Od wschodu zaprojektowano drewnian bram grodu z odcinkami obronnej palisady i ostrokou. Przed bram, ponad niewielkim stawem pozostaoci starorzecza Prosny, przerzucono drewniany most. Zgodnie ze scenariuszem ekspozycji na brzegu w pobliu mostu umieszczono makiety odzi wzorowanych na wczesnoredniowiecznych dubankach wydobytych przez archeologw z dna Jeziora Lednickiego. We wntrzu grodu zaprojektowano chaty mieszkalne zgodnie z odsonitymi przez archeologw reliktami. Dla pokazania zabudowy mieszkalnej wybrano cznie siedem obiektw. Kady zosta zrekonstruowany w odmiennej konstrukcji cian i ze zrnicowanym pokryciem poaci dachowych. Obiekty dawnej zabudowy grodu potraktowano jako swoiste eksponaty dydaktyczne, tote umieszczono je obok siebie na cyplu tzw. ostrogi. Zrekonstruowano take wspomniany kurhan relikt najstarszej warstwy osadniczej. Umieszczono go w miejscu pierwotnym, tj. ponad miejscem odnalezienia jego rozsypiska, czyli prawie porodku najstarszej fazy obwaowa.

Rekonstrukcje i odsonicia
W pnocno-wschodniej czci grodu zalegaj relikty kolegiaty pw. w. Pawa (II po. XII wieku), do niedawna widoczne w odsonitym wykopie wielkoprzestrzennym jako rozsypiska murw fundamentowych wzniesionych z kamienia piaskowcowego i otoczakw ska wulkanicznych. W czci zachodniej, na krawdzi wzgrza, w pytkim wykopie wielkoprzestrzennym zachowao si rozsypisko granitowych otoczakw interpretowane jako fundament drewnianej wiey obronnej, stojcej na wale obronnym (wiek XII?). Ponadto badania wykopaliskowe udokumentoway istnienie w grodzie, oprcz murowanej kolegiaty, drewnianej zabudowy mieszkalnej o zrnicowanych konstrukcjach cian: sumikowo-tkowej, zrbowej, palisadowej. Odsonito take w najstarszych warstwach uytkowania grodu kurhan kamienno-ziemny o rednicy niemal 2 m i wysokoci ok. 60 cm. W obrbie rezerwatu zaprojektowano mury przyziemia kolegiaty w. Pawa, powtarzajce

Projekt rezerwatu
Trzy lata temu krakowski architekt Marek Cempla z zespoem wykona projekt realizacyjny rezerwatu w oparciu o materiay przygotowane przez Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu i wytyczne konserwatorskie kaliskiej Delegatury Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw. Obszar bdcy przedmiotem projektu dzieli si na dwie zasadnicze czci pod wzgldem historycznym, funkcjonalnym i krajobrazowym. Jedn jest obwaowane grodzisko. Pozosta cz tworz ki przylegajce do grodziska od poudniowego wschodu i od poudnia oraz paski teren pomidzy grodziskiem a ul. Bolesawa Pobonego. W tym otoczeniu znaczc dominant stanowi

56
2008

21

Wejcie do grodu prowadzi przez zrekonstruowany most i bram wjazdow. Fot. BIM

Walory edukacyjne
Projektanci skoncentrowali si przede wszystkim na owiatowych walorach historycznej przestrzeni grodu. Nowo projektowane elementy kubaturowe s swobodnymi rekonstrukcjami istniejcych tu niegdy obiektw obronnych, mieszkalnych i sakralnych, rozpoznanych w trakcie bada wykopaliskowych. Peni one rol swoistych eksponatw udostpnionych zwiedzajcym. W miejscu dawnych waw zaprojektowano pasma zieleni niskiej, tzw. okrywowej, zrnicowanej pod wzgldem typu, aby pokaza trzy chronologiczne fazy rozwoju grodu. Wybrano rolinno rodzim (lub identyczn pokrojem z rodzim), trwa, wytrzymujc susz i mrozy, a niewymagajc pracochonnej pielgnacji. Zaprojektowano te tablice informacyjne na gazach narzutowych oraz pogldowe modele caego grodu i bryy kolegiaty precyzyjnie wykonane w kamieniu przez Wodzimierza wira.

Ksztatowanie toporem
Poza obwaowaniami przewidziano funkcje usugowe. Zmodernizowano istniejcy Budynek bramny, wzniesiony w roku 1994 wedug wczeniejszej koncepcji Tomasza Wcawowicza. Powikszony zosta aneks sanitarny, wymieniono posadzki. Przez jego sie prowadzi gwne wejcie na teren rezerwatu. Dalej utwardzona cieka o nawierzchni wirowej kieruje wchodzcych na most prowadzcy do bramy w obwarowaniach grodu. Na ce midzy Budynkiem bramnym, kocioem w. Wojciecha a zalewem zrekonstruowano

zabytkow chat z pierwszej poowy wieku XIX, przeniesion ze starej zagrody przy ul. Bolesawa Pobonego 28. Obiekt ten bdzie peni funkcj zaplecza dla organizowanych tu okazjonalnie masowych imprez owiatowych, np. Jarmarkw Archeologicznych. k przed tzw. ostrog take przeznaczono na organizowanie okazjonalnych imprez, ustawiajc tam awy i siedziska z bali drewnianych. Wok terenu zaprojektowano ogrodzenie drewniane o konstrukcji nawizujcej do sumi- Odbudowane, zgodnie z odsonitymi przez archeologw reliktami, chaty mieszkalne. Fot. Mariusz Hertmann kowo-tkowej odkrytej przez miejsca przebywania ludzi: np. pomosty i schody, archeologw w reliktach drewnianych chat. speniaj wspczesne wymogi bezpieczestwa i Wszelkie konstrukcje drewniane wykonano przeciwpoarowe. Stopnie schodw maj wymiary z okrglakw lub krawdziakw, jednake ich normatywne, a balustrady ograniczone norm powierzchnia jest w widocznych miejscach dodatkowo ksztatowana toporem lub onikiem, aby przewity, naley bowiem przypuszcza, i gwzasugerowa zwiedzajcym rczn obrbk pni nymi uytkownikami rekonstruowanej zabudowy i rczne rozszczepianie pazw. W miejscach wiobronnej bd dzieci. Historyczna przestrze piadocznych stosowane s tradycyjne zcza ciesielstowskiego grodu, ujta wspczesnymi normami skie, natomiast w miejscach krytych zcza tzw. i ukryt infrastruktur techniczn, nie traci swych inynierskie, czyli gwodziowane lub skrcane. walorw owiatowych. Rezerwat archeologiczny na Zawodziu w istocie czy funkcje dydaktyczn Dydaktyka i rekreacja i rekreacyjn. Trzeba te wspomnie, i w projekcie przewidziano instalacje wodocigowe, kanalizacyjne, Tekst opracowa gwny projektant rezerwatu przeciwpoarowe oraz elektryczne, niezbdne archeologicznego w kadym nowoczesnym muzeum. Wszelkie Marek Cempla z zespoem

22

56
2008

Mieszko, Piast i Bolesaw z tysicletniej dbiny

Mieczysaw Machowicz
Rekonstrukcje odzi jednopiennych dla Rezerwatu Archeologicznego w Kaliszu zakoczyy si sukcesem. Dzi odzie Mieszko, Piast i Bolesaw pywaj po dawnej fosie chronicej grd Piastowski na Zawodziu.
rekonstrukcja grodu

Zmagania z natur
Czowiek od pocztku swoich dziejw by zawsze szczeglnie blisko zwizany z jednym z ywiow. Bya nim woda, ktra w swej przewrotnej naturze po wielekro dawaa mu schronienie i ratowaa ycie, a innym razem niszczya wszystko to, co zrobi, aby moliwie zbliy si do niej. Ludzko zawsze budowaa swoje osiedla w bezporednim ssiedztwie rzek, jezior i zatok. Sytuacja ta jest bardzo dobrze udokumentowana poprzez szereg bada archeologicznych i historycznych. Grd kaliski na Zawodziu, pobudowany na piaszczystej wyspie rzeki Prosny na pocztku IX wieku, jest bardzo dobrym przykadem lokacji siedziby naszych Piastowskich przodkw w bezporednim kontakcie z nurtem rzeki. Z dotychczasowych bada archeologicznych wyania si jasny obraz sytuacji, w ktrej nasi praojcowie nieustannie zmagali si z niszczcym nurtem rzeki, coraz to bardziej umacniajc wielkim paszczem kamiennym tzw. ostrog, ktra miaa chroni grd przed podmywaniem. Przez kolejne stulecia przechodzi on rne fazy rozbudowy, aby w XII wieku, za rzdw Mieszka III Starego, przey swj najwikszy rozkwit. W 1202 roku umiera Mieszko Stary i wraz z jego mierci zaczyna si pasmo nieszczliwych zdarze, majcych wpyw na upadek grodu. Jedn z wielu istotnych przyczyn jest odsunicie si koryta rzeki od grodziska, przez co traci ono swoj naturaln ochron. Nasi przodkowie szukaj kolejnego dogodnego miejsca, a w kocu ksi Bolesaw Pobony lokuje Kalisz w 1257 roku na Prawie redzkim rwnie w ramionach Prosny. Mona miao powiedzie, e rozwj Kalisza poda za nurtem swojej prastarej rzeki.

Dubanki, rekonstrukcje dawnych odzi. Fot. Mieczysaw Machowicz

kada z odzi bdzie inna pod wzgldem swojej wielkoci i typu, tak aby pokaza zwiedzajcym moliwie jak najszerszy obraz szkutnictwa odzi jednopiennych.

Poszukiwanie budulca
Swoj prac nad odziami rozpoczem od podstawowej sprawy, jak jest pozyskanie materiau. Bo przecie mona mie lepsze lub gorsze projekty, ale podstaw jest w miar dobry materia, z ktrego mona cokolwiek zrobi. Projekt dopuszcza rne gatunki drewna, jednake barier nie do przebycia bya rednica pni, ktra wynosia minimum 100 cm. W poszukiwaniach skoncentrowaem si na dwch gatunkach drewna: sosnowym i dbowym. Pierwszy zosta wykluczony ju po wstpnym telefonie do jednego z nadlenictw leniczy nieomal zapa si za gow, twierdzc, e w przypadku sosny o takiej rednicy to nawet nie ma pomnikw przyrody. A w przypadku dbw to wprawdzie ma kilka, ale wtpi w to, aby kto pozwoli mu wyci pomniki przyrody. Te pierwsze telefony nie wryy nic dobrego. Jednake upr oraz konsekwencja, no i oczywicie szczero z lenikami (mwiem, do czego maj posuy pnie), otworzyy mi przychylno ludzkich serc. W efekcie doprowadzio mnie to do pewnego nadlenictwa bogatego w drzewostan dbowy. Leniczy okaza si czowiekiem przychylnym i otwartym, lecz kiedy usysza, o jakie rednice dbw chodzi a jkn z zawodu. Na moje szczcie opatrzno Boa zesaa na naj-

starsze i najdorodniejsze dby, jakie rosy w tym nadlenictwie, mae robaczki, ktre spowodoway obumieranie drzew. W zwizku z tym bya moliwa ich wycinka. W przeciwnym razie nikt nigdy by si na to nie zgodzi.

Wybr i wycinka drzew

Pokazano mi kilka drzew do wyboru. Ostatecznie wytypowalimy cztery sztuki, z ktrych jedno drzewo, rosnce na niewielkim mokradle, byo bardzo imponujce. Miao rednic ponad 150 cm i wysoko w granicach 30 m. Stojc pod tym drzewem, czuo si wielki respekt dla przyrody i jednoczenie przeraenie, jak sobie poradzi z tak mas drewna. Ostatecznie nadlenictwo nie zgodzio si na wycicie tego drzewa, twierdzc, e ma ono pozosta w lesie jako martwy pomnik przyrody i rwnoczenie siedlisko dla duych ptakw. Wycinka drzew zostaa zaplanowana na pocztek padziernika. Wczesnym rankiem drugiego padziernika spotkalimy si w lesie. Od samego pocztku atmosfera miaa charakter witeczny. Leniczy i drwale z wielkim szacunkiem podchodzili do swojej bardzo niebezpiecznej pracy. Przed przystpieniem do wycicia przez dusz chwil wsplnie si naradzali, w ktrym kierunku obali drzewo, tak aby spowodowa jak najmniejsze zniszczenia ssiednich drzew. Kiedy ju drwale ustalili midzy sob tok roboty, jeden z nich przed odpaleniem piy powiedzia: No to w imi Boe i wwczas zrozumiaem, jak wielki szacunek maj ci ludzie dla swojej pracy i przyrody, z ktr obcuj

Odtwarzane odzie
Dotychczasowe badania archeologiczne nie ujawniy zabytkw szkutniczych w Kaliszu, co nie wyklucza, e w przyszoci kolejni badacze mog na takie natrafi, biorc pod uwag fakt, jak wiele jeszcze jest do przebadania. W tym kontekcie szczeglnego znaczenia dla mieszkacw Kalisza i regionu ziemi kaliskiej nabiera projekt odbudowy grodu w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego, wspfinansowanego przez Uni Europejsk. W ramach tego projektu postanowiono, e jako element wyposaenia Rezerwatu Archeologicznego zostan odtworzone trzy odzie jednopienne, ktre maj stanowi skromny fragment floty Mieszkowej. Projekt zakada, e

56
2008

23

odzie znajduj si w Rezerwacie Archeologicznym na Zawodziu i pywaj na dawnej fosie chronicej grd Piastowski .

odzie zostay wykonane z dbu i zakonserwowane mieszanin terpentyny balsamicznej oraz pokostu lnianego.

na co dzie. Bo przecie w kilkadziesit sekund pniej, odcite na zawsze od matki ziemi, leao potne drzewo, ktre swoim istnieniem pamitao ostatnich krlw Polskich.

Czym wydry pie?

Tylko dziki sprzyjajcemu zbiegowi okolicznoci udao si uzyska trzy kody dbowe, ktre w sumie miay ponad 10 m3 objtoci i wayy okoo 13 ton. Najwikszy pie mia 9 m dugoci, ponad 4 m3 objtoci i way prawie 5 ton. Stojc przy takim kawaku drewna, mona poczu respekt przed prac, ktr naley wykona. A pokora ta wzrasta wraz ze wiadomoci, ile drewna naley wyrba i zamieni na wiry. Dzisiaj, z perspektywy czasu, mog miao powiedzie, e pozyskanie waciwego materiau drzewnego, wolnego od wad i dobrze uksztatowanego przez naturalny proces wzrastania drzewa, to na pewno 50, a nawet 60 procent sukcesu. Waciwa jako pnia to po prostu mniej lub duo wicej potu i blu, jaki trzeba znie podczas pracy siekierami. Kolejnym wanym elementem by problem z odtworzeniem waciwych narzdzi, przy pomocy ktrych mona wydry pie. Narzdzia, ktrymi posugiwali si ludowi szkutnicy, a tych byo wielu na terenie naszego kraju, po prostu przestay istnie. Rzemioso to umaro, jak wiele innych, z ktrymi mona si zapozna tylko w skansenach etnograficznych. Miaem szczcie, wiedziaem, gdzie szuka. Odpowiednie narzdzia znalazem w skansenie

w Dziekanowicach koo Gniezna. Pozwolono mi je sfotografowa i przez krtk chwil dokadnie obejrze (o wypoyczeniu do pracy w ogle nie byo mowy). Na tej podstawie musiaem wykona repliki. I tu znowu umiechno si do mnie szczcie. Znaem prawdziwego kowala starszego pana, ktrego rodzina od pokole zajmowaa si kowalstwem. Wsplnie z nim udao si nam odku cztery cielice w rnych wielkociach. Zajo to dwa dni i narzdzia byy gotowe.

Mordercza praca
Zamiowanie do rzemiosa, ktre odziedziczyem po moich przodkach, nie zawsze wystarcza, by prawidowo wykona prac. Jest jeszcze do tego potrzebna wiedza i dowiadczenie. Moje dotychczasowe dowiadczenia szkutnicze ograniczay si tylko do wykonania odzi klepkowej, ale nie do robienia dubanek. Koniecznie potrzebowaem osoby, ktra mogaby mj zapa do pracy wesprze teoretycznie. Tutaj z pomoc przyszed mi dr Waldemar Ossowski, ktry problematyk polskich dubanek zgbi do dna. Od samego pocztku rwnie zapali si do tego przedsiwzicia i podzieli si ze mn swoj wiedz, za co jestem mu niezmiernie wdziczny. W efekcie po kilku miesicach morderczej pracy udao si wykona trzy odzie jednopienne. Najwiksza d Mieszko ma 8,5 m dugoci, 70 cm szerokoci i wysoko 50 cm. Wzorowana jest na odzi z jeziora lednickiego. Ale ze wzgldu na zbyt may rozmiar pnia nie byem w stanie zbliy si do wymiarw oryginalnego zabytku. d jest

do stabilna i moe ni pyn pi osb. Kolejna d to Piast. Wzorowana jest na podstawie modelu odzi z Opola (z XII wieku). d posiada trzy grodzie. Wykorzystano w niej naturalne wygicie drzewa jako cz denn. Ma 6,65 m dugoci, 67 cm szerokoci, wysoko 47 cm. Pywanie ni nie jest atwe, wymaga od osb pywajcych pewnych umiejtnoci. Ostatnia, najmniejsza d Bolesaw, to dubanka korytowa o dugoci 6,2 m, szerokoci 70 cm i wysokoci 50 cm. Zostaa wykonana na podstawie odzi ze zbiorw Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. d ta charakteryzuje si du stabilnoci i nawet osoby nie obyte z pywaniem takimi jednostkami mog miao ni pywa.

Zapach dawnych czasw

odzie zostay zakonserwowane mieszanin terpentyny balsamicznej i pokostu lnianego na ciepo. Ciekawym ich elementem jest rwnie inkrustacja nazwy kadej jednostki wykonana na rufie z tysicletniej dbiny, ktra pochodzi z grobli prowadzcej na grodzisko. Mona miao powiedzie, e po tej grobli chodzili nasi Piastowscy ksita i jest to niewtpliwie wspaniay akcent historyczno-symboliczny, ktry poczy przeszo z teraniejszoci. W chwili obecnej odzie znajduj si w Rezerwacie Archeologicznym na Zawodziu i pywaj na dawnej fosie chronicej grd Piastowski. Kto kiedy powiedzia, e historia koem si toczy i chyba jest w tym stwierdzeniu troch prawdy. Bo powrciy nad Prosn rekonstrukcje dawnych odzi, ktre przed wiekami na pewno po niej pyway, a my mamy dzisiaj to szczcie, e moemy poczu zapach dawnych czasw.

24

56
2008

Opowie zapisana w sosnowym drewnie

Maciej Bachowicz
historia sztuki

Kociek w. Wojciecha na Zawodziu liczy sobie dwiecie dziesi lat, tradycje wityni sigaj jednak czasw znacznie odleglejszych.

Jaka bya rola kocika?

Urokiem prastarych wiekw owiany, w ustronnym zaciszu wioski, w pobliu wzgrz dawnego grodziska ksit kaliskich, wznosi si na Zawodziu kociek w. Wojciecha. Niepoprawni romantycy, jak autor tych sw, regionalista Jzef Raciborski (ur. 1879 zm. 1935), nie stronili od egzaltacji. Brak rde wiek dziewitnasty stara si wypeni legend. Wszystko tu jednak niepewne, bajkowe. Czy rzeczywicie w miejscu tym, w prastarej dzielnicy Zawodzie, Siedliszczem niegdy zwanej, w. Wojciech wygasza kazania? Jaka bya rola kocika w czasach, kiedy w pobliu wznosia si kolegiata w. Pawa? Pierwsza pisana wzmianka z 1213 roku nic nie wyjania.

Waciciele Zawodzia
27 maja 1292 roku tutejszy proboszcz otrzymuje od Przemysa I wie Sierzchowo. Przy kociele w. Wojciecha parafia istnieje do roku 1406. Ze wzgldu na ma ilo wiernych prymas Mikoaj Trba przekazuje zarzd obiektu wikariuszom kolegiaty Wniebowzicia Najwitszej Marii Panny w Kaliszu. Na utrzymanie teraz ju filialnego kocika przeznaczone s sumy uzyskane z dbr znajdujcych si w czci Sierzchowa i na Tycu. W 1587 roku dekret arcybiskupa Stanisawa Karnkowskiego przekazuje Zawodzie ksiom jezuitom. W tym dokumencie Zawodzie jest zwane Siedliszczem. Nowi waciciele tocz spory o wasno z kolegiat kalisk. To w jej aktach pojawia si inna nazwa tego samego miejsca: Stary Zamek. Po kasacie jezuitw (1772) dobra przekazane na wasno skarbu dzierawione s od 1789 roku przez Rafaa Umiskiego, skarbnikowicza kaliskiego. W tym czasie wioska liczy 102 mieszkacw, w rwnej poowie s to mczyni i kobiety. W 1807 roku Zawodzie z woli Napoleona staje si wasnoci generaa Jzefa Zajczka. Pomidzy tymi datami kryje si nieznana historia nieznanych ludzi. Akta kolegiaty kaliskiej zachowane od XVII wieku przekazuj tylko imiona i nazwiska kolejnych generacji zamieszkujcych miejsce. Ich narodziny i mier to jedyne fakty uwaane za godne urzdowego odnotowania. Chocia nie ma ju grobw, najblisze otoczenie kocika, ale daleko przekraczajce linie obecnego ogrodzenia, pozostaje miejscem po cmentarzu grzebalnym uytkowanym od redniowiecza a po II poow XIX wieku.
Otarz gwny

rytmem; bliej jej do sennej sytoci amerykaskiego miasteczka. Kiedy nie istniay wypielgnowane trawniki i domy jak z urnala, czas wyznaczaa zmienno przyrody i aciski kalendarz liturgiczny. Jeli co burzyo ten rytm, to tylko naturalna klska poar czy powd. W II poowie XIX wieku Zawodzie stao si ulubionym miejscem wycieczkowym. Do prekursorw turystyki mocno przemawia legenda pobliskich wzgrz zwanych wtedy Szwedzkimi Grami. Piknikowe koszyki, biae suknie dam to sztafa tych czasw. Tylko raz spokj ten przeryway dramatyczne wydarzenia. W 1905 roku, podczas patriotycznej manifestacji, zbkana kula carskiego andarma wpada do kocika i zabia przypadkow kobiet Jzef Hadry. Potem nastpowa ju tylko powolny zanik dawnego krajobrazu, rekompensowany odkryciami archeologw. To ich cierpliwa, trwajca ju ponad p wieku praca wydobya na powierzchni ziemi lady bujnej przeszoci. Nad zagad wiejskiego krajobrazu ubolewa ju 70 lat temu Jzef Raciborski.

Fundator kocioa
Ten nieunikniony proces nie dotyczy jednak samej wityni. Jej obecn posta zawdziczamy kocowi XVIII stulecia. W czasach kiedy Zawodzie stanowio dzieraw, zamony garncarz wraz z innymi mieszkacami wsi ufundowa obecny koci. O wydarzeniu tym informuje napis na desce znajdujcej si na strychu: Anno Domini 1798 die 24 aprilis [kwiecie przyp. aut.] Sebastian Zieliski/ kocioka tego fundator konsztu garczarskiego/ z parafianami wszystkiemi ciela Jan Ke(c)iney. Czy dawna budowla bya ju tak zniszczona, e zastpiono j now, czy te uszkodzi j poar? Lakoniczny zapis nic nie mwi o przyczynach prac. Mdr tradycj umieszczania informacji o kolejnych remontach kontynuowano w XIX i XX wieku. Najmodszy wpis na belce pochodzi z 1976 roku i dotyczy wymiany pokrycia dachu z fundacji naczelnika ochotniczej stray poarnej Lucjana Sawickiego. Najstarsz pamitk jest kamienna kropielnica z czasw, kiedy rzdzi tu Mieszko III Stary. Podobno wykopano j na pocztku XX wieku na terenie grodziska.

Skad niepotrzebnych przedmiotw

Ambon przebudowano w 1870 roku

Ciche trwanie
Dzi dawne Zawodzie to ju przeszo. Podmiejska wie staa si zamon dzielnic Kalisza. Luksusowe i wygodne domy kaliskiej klasy redniej wypieraj nawet budownictwo epoki PRL. Od upadku kaliskiego grodziska i przeniesienia si miasta wielka historia jakby omijaa Zawodzie. Wspczenie dawna wie zdaje si y wasnym

Pod koniec XVIII stulecia koci w. Wojciecha spenia rol skadziku niepotrzebnych przedmiotw przeniesionych tu z kolegiaty i z oddanej ewangelikom wityni pojezuickiej. Wszystko, co tylko przestaje si podoba, trafia wanie na Zawodzie. W ten sposb obiekt wzbogaca si o malowane skrzyda otarza ze scenami z ycia Maryi i Jezusa. Mieszkacy wykorzystaj je do budowy otarza gwnego. Liczba nagromadzonych wtedy w tym niewielkim wntrzu przedmiotw wydaje si wrcz nieprawdopodobna.

56
2008

25

Przez pewien czas przechowuje si tu portret arcybiskupa Stanisawa Karnkowskiego i wielki obraz Suplikacje do witego Jzefa (dzisiaj oba w kolegiacie kaliskiej). Dodajmy dziewi niemaych figurek apostow, ambon i przynajmniej jeden otarz boczny. A przecie wntrze jest niewielkie. Gdzie to wszystko si mogo pomieci? To, czego nie mona ju schowa do rodka, umieszcza si na przykocielnym cmentarzu. Wrd zieleni le jakie marmury z herbami (obecnie zaginione), a przy wejciu stoj drewniane figury w. Stanisawa i Wojciecha. Poniewa olbrzymie i grone postacie brodatych biskupw wzbudzaj lk wiejskich dzieci, parafianie prosz kolegiat o ich usunicie. Po wielu perypetiach dzi rzeby mona oglda w kociele pojezuickim, dokd zabrano je w XVIII wieku.

Czas si zatrzyma
Dziki temu, e koci zawsze pozostawa na uboczu, w jego wntrzu moemy dowiadczy fenomenu zatrzymania czasu. Kiedy zaszczyt opieki nad wityni przypada rodom Banaszkiewiczw i Bednarkw. Dzi klucznic jest tu pani Maria Szymaska. Olbrzymi, ponad dwustuletni klucz, otwiera podobno ju drzwi wczeniejszej wityni. Przedmioty znajdujce si w rodku nie zaskakuj artystyczn doskonaoci. Jak warto moe mie lampa zzieleniaa od staroci, pulpit z liliami i sznur od kocielnego dzwonka zakoczony szklanym wisiorem? To te stare przedmioty tworz jednak atmosfer wntrza, wzmocnion jeszcze zapachem sosnowego drewna. Nie mniej wane jest to, e w czasach, kiedy wytwory koca XIX wieku pospolicie usuwano z kociow tu, z dala od interwencji purystw, szczliwie ocalay.

Barbara Woosz przy pracy konserwatorskiej, otarz gwny.

Odkrywanie wartoci
W drugiej poowie XIX wieku nastpuje remont. Informuje o tym jeszcze jeden pamitkowy napis na strychu: Restauracja tego kocioa/ wewntrz i zewntrz jako te przy budowie wraz z churem (pis. org.) i przerobienie otarzy i ambony nastpio w roku 1870. Za staraniem szczeglniej Ludwika Czarneckiego/ Teofila Wierzbickiego Ludwika Banaszkiewicz/ parafian. Czasy te przynosz odkrycie wartoci obrazw i figur z otarza gwnego. Interesuje si nimi profesor Wadysaw uszczykiewicz z Krakowa, teoretyk polskiej myli konserwatorskiej. W figurkach apostow wspczeni bdnie dostrzegaj rk samego Wita Stwosza. Inni mylnie widz w dziele otarz polowy ksit kaliskich. W 1889 roku staroytno, jak nazywa si wwczas redniowieczne obiekty, zostaje poddana pierwszej w swoich dziejach restauracji. Szczeglne zasugi w ponownym odkrywaniu zapomnianego dziea ma Stanisaw Janusiewicz, malarz i pozotnik. To on dokonuje pierwszej teoretycznej prby przeprowadzenia rekonstrukcji jego dawnego wygldu i zwraca uwag na niebezpieczestwo poaru drewnianej wityni. Apele nie pozostaj bez odzewu. Kiedy w 1892 roku kociek odwiedza biskup kujawsko-kaliski Aleksander Bereniewicz, nakazuje umieszczenie cennego zabytku w kolegiacie kaliskiej, gdzie znajduje si on do dzi. Przenosiny nie obywaj si bez oporu przywizanych do swego otarza parafian. Ich protest jest na tyle gwatowny, e powoduje zamknicie wityni na przeszo dwa lata. Zwanione strony godz si dopiero 23 kwietnia w witego Wojciecha, podczas pierwszego naboestwa przy nowym otarzu. Do ostatniego remontu, ktry wprowadzi zmiany w strukturze kocika, dochodzi w 1894 roku. To wtedy dawn sygnaturk zastpiono istniejc do dzi.

Z innej bajki
Pociemniaa i zabrudzona polichromia cian powstaa zapewne w 1870 roku. Od tego czasu nie odwiea jej chyba nikt. Niewielka odkrywka na cianie bocznej pozwala zobaczy pierwotn kolorystyk. Kto wymalowa tych kilka salonowo-naiwnych aniokw, nie wiadomo. Zaskoczeniem moe by odkrycie, e niewielkie organy s tylko iluzjonistycznym malowidem. W tym samym okresie przebudowano ambon. Jest te neogotycka awka i obrazy kady pochodzi z innej artystycznej bajki. Ludowa kopia obrazu w. Rodziny z kolegiaty kaliskiej odlega jest stylistycznie od eleganckiego w. Wojciecha z 1897 roku (pdzla Stanisawa Janusiewicza). Oko historyka sztuki pominie z pewnoci obraz w. Teresy od Dziecitka Jezus, bo to przecie tylko oleodrukowa reprodukcja z okresu midzywojennego. Tutaj jednak kady z tych elementw jest potrzebny i kady ma swoje znaczenie. Kiedy z kocika usunito malowane skrzyda poliptyku, powsta w ten sposb pustk zapeniono otarzem zmontowanym z dawnych barokowych rzeb i ozdb. Mamy wic tu figury w. Piotra i Pawa, dwa anioki, Michaa Archanioa i witego Floriana. Ukonem wobec parafian, zagniewanych zabraniem dawnych obrazw i rzeb, byo ustawienie kopii figury w. Wojciecha. Jeszcze w 1870 roku otarzy tych byo wicej.

Pierwotny wygld maj ju wszystkie figury.

Ocalao srebrne voto z 1814 roku. Fot. Mariusz Hertmann

26

56
2008

Legenda o bytnoci witego Wojciecha na Zawodziu

Wicej pyta ni odpowiedzi

Jolanta Delura
historia sztuki

Stoi wpisany w krajobraz i histori Zawodzia niemal od zawsze. A mimo to a do dzi niewiele o nim wiemy. Koci w. Wojciecha. Skromny i tajemniczy, i by moe znacznie waniejszy ni si nam wydaje.
Polichromia cian powstaa w 1870 roku.

Senior kaliskich kociow?

Podstawowymi pytaniami, ktre naley zada piszc o kociele w. Wojciecha, s pytania o jego wiek i lokalizacj. W Kronice miasta Kalisza Wadysaw Kocielniak w lad za historykami podaje rok 1198 jako czas jego pobudowania. Jest to jednak data wydedukowana drog poredni, wic te nie wiadomo, czy istotnie prawdziwa. Nie naley raczej przypuszcza, by witynia powstaa jeszcze w kocu X wieku, cho i cakowicie wykluczy tego niepodobna. Pewnym jest, e w. Wojciech ponis mier mczesk 23 kwietnia 997 roku. ywoty i opracowania nie podaj daty kanonizacji. Wiadomo, e nastpia ona bardzo szybko, jeszcze przed 2 grudnia 999 roku i bya spodziewana, poniewa mczennika ju za ycia uwaano za osob wit. Jeli owo przed 2 grudnia 999 oznaczaoby kilka miesicy, to sprawa budowy kocioa jeszcze w X wieku teoretycznie nie byaby cakiem niemoliwa. Naley pamita, e w czasach wielkiej dostpnoci budulca w postaci drewna, a take prostych wtedy technik budowlanych, postawienie wityni w kilka dni byo zadaniem do banalnym.

wity Wojciech na Zawodziu w obu biskupich rkawicach. Fot. Mariusz Hertmann

Najstarsz pamitk jest kamienna kropielnica z czasw, kiedy rzdzi tu Mieszko III Stary. Fot. Mariusz Hertmann

udzco podobny
Prof. Andrzej Buko, autor robicej wielk furor w wiecie naukowym Archeologii Polski wczesnoredniowiecznej, pisze jednak, e: W grodzie kaliskim odkryto unikalne relikty najstarszego, drewnianego kocioa z XI wieku. Kierujcy wykopaliskami na Zawodziu Tadeusz Baranowski ucila: pierwsza poowa XI wieku, co zreszt moe rwnie dobrze oznacza sam pocztek tego stulecia. Jak mwi archeolodzy, pozostaoci s udzco podobne do reliktw pierwszego krakowskiego kocioa w. Wojciecha z przeomu X i XI wieku. Szkopu w tym, e relikty wityni odkryto nie na podgrodziu, gdzie stoi dzisiejsza, ale w obrbie grodu, pod szcztkami dwch kolejnych, tym razem ju murowanych obiektw. Kaliscy archeolodzy i historycy uwaaj, e to wanie tam znajdowa si pierwszy koci pod wezwaniem w. Wojciecha, przeniesiony potem na pobliskie podgrodzie na korzy wezwania w. Pawa. Inaczej spraw lokalizacji przedstawia wymieniony ju Adam Chodyski, ktry w Gazecie Kaliskiej z 1901 roku pisze, i: Nie ulega adnej wtpliwoci, e i dzisiejszy kociek na Zawodziu [] stoi na tem samem miejscu, na ktrem sta i najpierwszy, w ktrym wedug podania w. Wojciech w przechodzie do Gniezna mia msz w. odprawia. Podobnie sugeruje Marta Mynarska-Kaletynowa w zbiorowym opracowaniu Kalisz wczesnore-

Ocalone zabytki
W zakrystii, podobnej do wntrza ludowej chaty, przechowywane s dwie pytki z marmuru oprawnego w drewno. To tzw. portatyle relikty zwyczajw Kocioa sprzed Soboru Watykaskiego II. Kryjc relikwie witych, zawiadczay one o akcie dokonania konsekracji otarza, w ktrym byy umieszczone. Portatyle z Zawodzia pochodz z lat 1681 i 1721. Na modszym nieznana rka wypisaa po acinie, e aktu umieszczenia relikwii dokona biskup dardanelski i sufragan gnienieski Franciszek Kraszkowski. Teraz przy otarzu gwnym pracuje konserwator pani Barbara Woosz. Dziki jej wysikowi zabytek (ustawiony tu okoo 1892 roku) odzyskuje dawny blask, ale nie traci te niczego ze szlachetnej patyny, ktr nada mu czas. Pierwotny wygld maj ju wszystkie figury i obrazy. Ocalao te niewielkie srebrne voto z 1814 roku, ciekawe, bo z wyobraeniem niemowlcia. Najcenniejszy jest wizerunek Matki Boskiej nienej, powstay w roku 1619. O czasie wykonania zawiadcza umieszczona na drewnianym odwrocie data. Kiedy malowido jest przesonite, mona tu obejrze ptno z przeomu XIX i XX wieku, przedstawiajce Chrystusa w drodze do Emaus. To ostatni element opowieci zapisanej w sosnowych deskach.

dniowieczny. Wspominajc obecny kociek na Zawodziu, pisze ona tak: Na tym miejscu istnia niegdy najstarszy koci kaliski mwi o tym wezwanie witego biskupa mczennika, patrona nie tylko archidiecezji gnienieskiej, ale take caego pastwa piastowskiego. Kocioy, ktre nosiy patrocinium w. Wojciecha, spotykamy w najwikszych orodkach grodowo-miejskich w Polsce; usytuowane one byy przewanie w pobliu najstarszych osad o charakterze targowo-rzemielniczym, na trasie wanych, dalekosinych szlakw komunikacyjnych. Wymieni tu mona kocioy w Krakowie, Poznaniu, Wrocawiu, Opolu i w mniejszych orodkach kasztelaskich w Niemczy i Miliczu (s. 19). Lokalizacja kaliska zdaje si potwierdza sowa autorki.

Dwie witynie?
W zwizku z powyszym rodzi si pytanie: a moe u pocztkw XI wieku w Kaliszu istniay ju dwie witynie jedna na grodzie (by moe wczeniejsza, w ktrej ewentualnie w. Wojciech miaby sprawowa ow msz wit), a druga na podgrodziu? Taka teza brzmi do zuchwale, ale wcale nie jest a tak niewiarygodna, jakby si mogo wydawa z pozoru. Pamitajmy, e nigdy nie mona byo sprawdzi, jak odlege w czasie s pocztki wityni podgrodziowej. Powd jest prosty obecny obiekt stoi na miejscu starszego. Na szczcie trwajca wanie w kociku

56
2008

27

konserwacja wntrza daje pewne nadzieje na przeprowadzenie bada archeologicznych. Mogyby one by podjte przy okazji zdjcia bardzo zniszczonej podogi. Pytanie jednak, czy wykopy pod fundamenty obecnej wityni nie zniszczyy wszelkich pozostaoci po dawnej? Wtedy pytanie o wiek i lokalizacj musiaoby na zawsze pozosta bez odpowiedzi.

kaliszanie w swoich zapdach posunli si a po witokradztwo? To mogo wywoa oburzenie Gniezna, czyli w. Wojciecha, i mogo zadecydowa o tym, e istotnie nie byo kapanw z Zawodzia, w znaczeniu kapanw prawnie tu wywicanych. Po prostu nie byo diecezji i biskupa kaliskiego.
Tak mg wyglda najstarszy koci na grodzisku Zawodzie.

Co z tym w. Wojciechem?
Za spraw Adama Chodyskiego, a potem Eligiusza Kor-Walczaka, zachowaa si do dzi legenda o bytnoci w. Wojciecha na kaliskim Zawodziu. Jak przekazuje ludowe podanie: wity, goszc Sowo Boe nad Prosn, zosta okradziony przez zawodzian z biskupiej rkawicy. To wzbudzio w nim taki gniew, e przekl tutejsz spoeczno, zapowiadajc, e aden z miejscowych kapanem nie zostanie. W roku 1901 Chodyski przytacza legend, dodajc, e istotnie tutejsi kandydaci do stanu kapaskiego albo nie wytrwali w powoaniu, albo jakim nieszczciem umierali przed wiceniami. Jest w tym chyba nieco nacigania faktw, skoro wanie w tym czasie y ks. Kacper Korycki, powstaniec 1844 roku urodzony na Zawodziu. W kapastwie chwalebnie przey 52 lata i doy osiemdziesitki. Miejscowi, z ktrymi rozmawia Chodyski, nie mogli o tym nie wiedzie. Jest jednak waniejsza kwestia. Czy istotnie chodzio o zwyk kradzie biskupiej rkawicy? Niecny postpek miejscowych zodziejaszkw dzi nikogo nie bulwersuje. e ukradli jedn, to te nic dziwnego. Moe nie byo okazji, eby ukra obie? To, co zastanawia, to gwatowna i nieproporcjonalna do sytuacji reakcja witego. Moe zatem nie chodzio tylko o rkawic? Jak wiadomo, rkawica w redniowieczu to nie tylko zwyka cz stroju (choby i pontyfikalnego, jak w tym wypadku), ale rwnie oznaka wadzy. W stosunkach wieckich przesanie rkawicy przez ksicia oznaczao potwierdzenie rnych godnoci i uprawnie. By moe zasada ta obowizywaa rwnie w Kociele? Jedna z legend o w. Wojciechu opowiada o tym, e podczas mszy w. odprawianej w Rzymie przenis si on w gorcej modlitwie do rodzinnych Libic i tam pozostawi jedn z biskupich rkawic. Legenda legend, a wiadomo doskonale z historii, e Wojciech utraci swoje biskupstwo w ojczynie. Czyby zatem w Kaliszu rwnie chodzio nie o rkawic, a o wadz biskupi?

Kryminalna zagadka
Co zatem zobaczy w. Otton z Bambergu, nastpca w. Wojciecha w jego misji nawracania pogan, gdy w 1124 roku przejeda przez Kalisz? Wedug Herborda, ktry spisywa yciorys Ottona posugujc si relacjami towarzyszy jego podry, jecha on do Gniezna przez trzy biskupstwa polskie, mianowicie wrocawskie i kaliskie oraz poznaskie, a do arcybiskupstwa gnienieskiego. Mona z tego wnioskowa, e Otton widzia w Kaliszu obiekty sakralne w takiej liczbie i stanie, ktry musia mu zaimponowa. Tak mg rwnie informacj otrzyma, ale od kogo i na ile prawdziw, trudno dzi stwierdzi. Warto natomiast przypomnie, e wiek XI stwarza pewne okazje do prb sigania po wadz kocieln. Najazd czeski, ktry zaowocowa spustoszeniem Gniezna i wywiezieniem z niego relikwii witych, omin Kalisz. Metropolia bez witych szcztkw swojego patrona i z wityni w ruinie niewiele znaczya. Jaka to szansa dla ambitnych! Ale co i jak byo, nie wiadomo. Z pisanych informacji mona by si domyla powstania rzekomego biskupstwa kaliskiego w 1075 roku, kiedy Gniezno podnosio si z ruiny. Jego kres historycy lokuj niedugo po przejedzie przez Kalisz w. Ottona w 1124 roku. Dokadnie trzy lata pniej, w roku 1127, w Gnienie cudownie odnalaza si gowa w. Wojciecha! W 1143 roku Czesi stwierdzaj, e autentyczna gowa witego pozostaje w ich posiadaniu. Prawdziwa historia kryminalna! Zostao po niej echo wietnoci, kltwy i kary za grzechy. T ostatni przywouje rwnie legenda o zapadniciu si pod ziemi kocioa Najwitszej Marii Panny na Starym Miecie, ktre miao by nastpstwem dawnych zych czynw mieszkacw. Co z tego jest prawd, a co zmyleniem? Jedno jest bezapelacyjnie pewne: trzeba siga do starych legend i do nowych odkry, by korygowa obraz naszej przeszoci. I koniecznie uwolni si od starych schematw, ktre powtarzamy od dziesitek lat. By moe dziki wieemu spojrzeniu potwierdzimy nasze dotychczasowe tezy, a moe postawimy cakiem nowe?

Apetyt na wadz?
Wydaje si, e kaliszanie rzeczywicie mogli mie na ni spory apetyt. Jeeli przyj za prof. Buko, e to wanie z Kalisza wysza ekspansja Piastw, ktrej owocem byo powstanie tworu pastwowego, to mieszkacy grodu nad Prosn mogli mie w zwizku z tym faktem spore ambicje

i oczekiwania. Tymczasem nagle pojawia si konkurencja w postaci Gniezna, a potem Poznania. Jak wyjania prof. Buko: Ustanowienie orodka stoecznego w Gnienie byoby logiczn prb kompromisu, moliwego do zaakceptowania zarwno przez piastowskich najedcw, jak i podbitych. Dodatkowym powodem byo istnienie w miejscu obecnego Gniezna orodka kultu pogaskiego, a: Z analiz przekazw rdowych wynika, e jedn z waniejszych decyzji nowej dynastii byo przejmowanie przez ni miejsc witych dla poprzedzajcej j wsplnoty plemiennej. Miejsca te staway si z czasem orodkami centralnymi nowej wadzy. I tu, chyba niebezpodstawnie i cakiem logicznie, mona by si doszukiwa pocztkw do dzi trwajcego sporu o to, kto waniejszy i coraz to nowych prb rywalizacji. W tamtym czasie prby te mogy znajdowa wyraz znacznie bardziej drastyczny, poniewa sprawa bya wiea. W wycigu po prymat (o ile taki istnia), ewentualnie w prbie zachowania wysokiej pozycji w pastwie, kaliszanie mogli si ucieka po rozmaite rodki, niekoniecznie chwalebne. Po pierwsze zatem mogli si bardzo popieszy z budow kocioa w. Wojciecha. Cytujc dalej za prof. Buko: Odkrycie (najstarszego drewnianego kocioa na grodzie JD) jednoznacznie potwierdza wybitn rang Kalisza w okresie formowania si pastwa; te najwczeniejsze placwki misyjno-duszpasterskie staway si w zgodnej opinii badaczy, najstarszymi ogniwami organizacji kocielnej. Wybudowanie w Kaliszu jednego z najstarszych na ziemiach polskich kociow (i jednego spord dwch znanych w tym okresie z Wielkopolski) naleaoby zatem umieci w kontekcie znaczcej symbolicznej roli orodka na Zawodziu. A jeli bya znaczca rola, za ktr nie szy w lad zapisy formalne? Nie byo oficjalnego biskupstwa? Trzeba byo szczciu dopomc! Co skradli kaliszanie w. Wojciechowi? Legenda mwi: rkawic. Nie wiadomo skd i jakim sposobem u Jzefa Raciborskiego pojawia si w odniesieniu do legendy o ukradzionej rkawicy takie wyjanienie: hieroteka, czyli rkawiczka, jest czci pontyfikalnego stroju biskupw. Tymczasem Sownik kocielny acisko-polski ks. Alojzego Jougana podaje jednoznacznie, e hierotheca to miejsce przechowywania relikwii, relikwiarz. Czyby zatem

Taki jak przed laty

W caej tej pltaninie domysw jedno wydaje si pewne. Od strony materialnej rzecz ujmujc, mona powiedzie, e koci w. Wojciecha niewiele si zmienia przez wieki. Sigajc po

28

56
2008

bardziej zgodny z duchem czasw, cho niekoniecznie pikniejszy. Zabytek uszczuplony o zawarto szafy otarzowej trafi do kocika w. Wojciecha. W 1890 roku byli waciciele zorientowali si, e strzelili gaf. W nastpstwie tego biskup Aleksander Bereniewicz poleci przenie poliptyk z powrotem do kolegiaty, by tym sposobem uchroni go od zniszczenia. Ale tu zawodzianie postawili si wadzy duchownej. AwanNiewielkie organy s tylko iluzjonistycznym malowidem. Fot. Mariusz Hertmann tura zaowocowaa zamkniciem kocioa na cae dwa lata i zakoczya si szczliwie tylko relikty najstarszej drewnianej wityni na grodzie dziki interwencji kanonikw kolegiaty, ks. Piotra i odwoujc si do analogii, sporzdzono przyKobyliskiego i ks. Ignacego Poszaja. Uagodzeni puszczalny wizerunek wityni. Jak pisze Tadeusz przez nich mieszkacy Zawodzia sami odwieli Baranowski we wspomnianej ju zbiorowej pracy zabytek dawnym jego wacicielom. Kalisz wczesnoredniowieczny: Bya [ona] Mona sdzi, e to wtedy puste miejsce po zapewne niewielk drewnian budowl o konpoliptyku zostao zastpione obecnym otarzem strukcji supowo-szkieletowej. Miaa jedn naw z obrazem Matki Boej nienej i figur w. o wymiarach okoo 7,6 x 7,8 m oraz prostoktne Wojciecha w obu rkawicach. Towarzyszyy mu prezbiterium od wschodu (3,9 x 3,8 m). Wok niej dwa otarze boczne ze w. Rozali i w. Rochem, powsta cmentarz. [] Podobne wydaj si jedynie czyli dwojgiem patronw od zarazy. Mona zatem lady najstarszej fazy kocioa w. Wojciecha w przypuszcza, e by to niebagatelny problem Krakowie. Czy drewniany koci na grodzie nosi miejscowej spoecznoci, skoro a tak intensywwezwanie w. Wojciecha, tego nie wiemy. Z duym nie prbowaa sobie zapewni opiek. w. Roch prawdopodobiestwem mona jednak zaoy, e zreszt dba rwnie o bydo, co dla tej rolniczej jeli mamy do czynienia z dwoma rnymi kociodzielnicy nie byo bez znaczenia. ami, to zapewne byy one do siebie podobne, tak jak to bywa i w obecnych czasach. I co dalej? Poprzedniczki obecnej wityni odchodziy w Od duszego czasu trwaj prby przywrniepami, najpewniej pochaniane kolejno przez cenia Kaliszowi grodziska wraz z kocikiem ogie, o co nietrudno w przypadku drewnianego w. Wojciecha. Ju nie tylko jako historycznoobiektu. Prawdopodobnie do 1406 roku koci -kocielnego skansenu odwiedzanego kilka zachowa rang wityni parafialnej, potem przerazy do roku, przy okazji Emausa, odpustu w. chodzi kolejno pod zarzd kolegiaty Najwitszej Wojciecha czy Jarmarkw Archeologicznych. Marii Panny w nowo lokowanym miecie, parafii Chodzi o to, by wiadkw pocztkw Kalisza i w Dobrzecu, wreszcie parafii w. Gotarda, ktrej chrzecijastwa w tym miecie zwiza z jego kocioem filialnym jest do dnia dzisiejszego. Istyciem wspczesnym. Koci, a zwaszcza proniejca obecnie witynia zostaa postawiona w boszcz parafii w. Gotarda ks. Bolesaw Stefaniak, 1798 roku przez ciel Jana Kejnera. Zadba o to bardzo duo robi w tym wzgldzie (procesja od Sebastian Zieliski kocioa tego fundator kunsztu Wojciecha do Jzefa, powrt do tradycji rozpogarncarskiego z parafianami wszystkiemi. Tak czynania sezonu wiolarskiego u w. Wojciecha, gosi napis na belce, dzi ju nieistniejcej, a odnaboestwa Drogi Krzyowej koczone przy dzielajcej niegdy naw od prezbiterium. Koci, fundamentach kolegiaty w. Pawa i wiele, wiele tak jak poprzednie, pobudowano z drewna, tym innych). Jego dziaania dopeniaj miejscowi, by razem na podmurowaniu. Kiedy w roku 1894 dozr choby tylko wymieni inicjatywy Wadysawa i kocielny zdecydowa si na renowacj obiektu, Mieczysawa Machowiczw (d w. Wojciecha, przeoono dach i wzniesiono now wieyczk Wojowie w. Wojciecha, Zaduszki Wojciechowe pokryt blach. itp.) czy Stanisawa Paraczyskiego i jego festyny

Przewodnik o Zawodziu
Piotr Sobolewski
Mimo e grd na Zawodziu to jeden z naszych najstarszych, a zatem i najcenniejszych zabytkw, trzeba z rk na sercu przyzna, e nie by on dotychczas obiektem houbionym i najczciej pokazywanym przez przewodnikw. Lec nieco na uboczu, nie zaapywa si do standardowego, 3-, 4-godzinnego programu oprowadzania.
Program ten obejmuje najczciej Starwk ze wspinaczk na wie ratusza planty z pomnikiem ksiki, przejcie alejkami parku: od baszty Dorotki po teatr, czasem jeszcze Muzeum Okrgowe.

historia sztuki

Trwoliwe zwiedzanie
Na pokazanie Zawodzia decydowalimy si wwczas, gdy mielimy do dyspozycji wicej czasu lub na wyrane danie grupy najczciej zoonej ze specjalistw zainteresowanych szczeglnie problematyk naszego grodziska. Czasami trafialimy tam z modzie, w ramach realizacji programu rajdowego. Dostanie si do wewntrz drog oficjaln nie byo najatwiejsze. Byy wic dwa sposoby. Albo trzeba byo pobra klucze z domu naprzeciwko (a co jeli gospodarze nie byli obecni?), nakamawszy nieco, e wejcie jest uzgodnione z panem Zibk, albo wtargn do rezerwatu luk w ogrodzeniu z tyu kocika w. Wojciecha. Ale wtedy, snujc sw gawd przewodnick, zerkalimy trwoliwie przez rami, czy aby kto z awantur nie biey, a psami poszczu nie chce (przesadzam)

Gwarnie, toczno i bogato?

Co poza tym moglimy tam zobaczy? Niepozorne fundamenty kolegiaty w. Pawa, liche fragmenty obwarowa, resztki fosy. Na pierwszy rzut oka te zabytki rozczarowyway. Dopiero musielimy si natrudzi, by przed oczyma (wyobrani) suchaczy oywi to miejsce, ukaza, jak tu drzewiej bywao jak gwarnie, jak toczno, jak bogato. Sytuacj poprawio nieco wybudowanie i udostpnienie chaty galerii przy wejciu. Zadanie byo te atwiejsze, gdy odwiedzajcy obejrzeli wczeniej ekspozycj w muzeum. Pamitam prby bodaj we wczesnych latach siedemdziesitych stworzenia takowej na miejscu. Pamitam te, niestety, aosny koniec nie pilnowanych i szybko zdewastowanych pawilonw wystawowych ustawionych na terenie grodziska.

Ko niezgody
Monotonna codzienno kocika na Zawodziu z rzadka tylko przerywana bya wydarzeniami, ktre przypominay historykom o jego istnieniu. Jednym z nich bya awantura wok tzw. poliptyku kaliskiego. Drewniany gotycki otarz (notabene wysokiej klasy artystycznej) by wasnoci kolegiaty kaliskiej. Nadesza jednak chwila, gdy wyszed z mody i gospodarze wityni wymienili go na

sportowe na terenie grodziska. Nie sposb jednak oprze si wraeniu, e inicjatywy miejscowych i muzeum jako nie mog si spotka. Nie ma wprawdzie symptomw konfliktu, ale nie wida te ywszej wsppracy. Nie chc le wry, ale bez skonsolidowanego dziaania nic z faktu rekonstrukcji grodziska nie wyniknie. Najpikniej nawet odbudowane zabytki nie bd y bez zdecydowanego wspdziaania ludzi, dla ktrych s one wane.

56
2008

29

Oryginalne fundamenty kolegiaty w. Pawa.

Rekonstrukcja fundamentw przyziemia kolegiaty pod wezwaniem w. Pawa, w tle drewniana wiea na koronie waw. Fot. Mariusz Hertmann

Fakty, gawdy, bajania

Ale mam i przyjemniejsze wspomnienia. Choby zwizane z chodzc histori Zawodzia panem Bednarkiem. Pierwsze bardziej profesjonalne (w ramach kursu przewodnickiego) spotkania z grodziskiem, a zwaszcza z kocikiem w. Wojciecha, kojarz mi si z jego bajaniami. No bo jak nazwa opowieci, w ktrych za kadym razem historie rniy si w czasem istotnych szczegach, kiedy cig dalszy opowieci nijak nie pasowa do poprzedniego odcinka. Ale opowiada umia. Jak choby o mierci Hadrysiwny w 1905 roku. Pan Bednarek oczywicie klcza wwczas w kociku w. Wojciecha obok biednej dziewczyny, a kula kozacka: a) przesza tu nad jego gow, b) drasna go w rami, Widok na fos i wa grodziska. Fot. Adam Kdzierski, maj 2006 rok c) (wersja hard) rykoszetowaa o jego pochowanemu w Kaliszu monarsze adnego nakufajk i dopiero dosiga ofiary. I za kadym razem grobka. Pyta nagrobna Mieszka III Starego, odkryta pokazywa inny otwr po kuli w cianie. Zaiste barwzreszt przypadkiem, bya schodkiem wejciowym na to bya posta dobrze, e ma, w tak doborowym do kocika w. Wojciecha (dzisiaj w muzeum), a towarzystwie, swoje drzewo przy kociku. nasz Mieszko to chyba jedyny polski wadca, ktry nie ma cho symbolicznego (jak np. Warneczyk) Monarcha bez nagrobka nagrobka. Moe godnym dla miejscem byaby Ale wracajmy do cokolwiek zdegustowanych kaliska katedra bd bazylika? Czasami zdziwienie grup w grodzisku. Czasem pomagay zaimprowi(i zaciekawienie) wywouje te konstatacja, jak to zowane na prdce minizgadule, czasem prby przez raptem szeset, siedemset lat potrafia zmieinscenizacji scenek z tamtych czasw, innym ni swe koryto Prosna i odsun si od grodziska razem legendy o w. Wojciechu, o onierzach o dobre dwiecie metrw. ruszajcych kiedy kaliszanki za bardzo grzesz z pochodniami ze szwedzkich okopw w stron miasta (czyli: co wieczr zauwaa kto przytomnie). Gorzk refleksj budzi te historia o niegodziwoci kaliszan, ktrzy nie postawili dotd jedynemu

si na strychu kozackich zabjcw Hadrysiwny wedug pana Bednarka zdradzi ich zapach dziegciu, ktrym mieli posmarowane cholewy swych onierskich butw. Snuj opowie, jak to do przystani w domu Kowalskiego przybijay pene rozbawionych kaliszan wycieczkowe stateczki, jak to na tarasie graa orkiestra, jak panowie popisywali si przed damami swymi umiejtnociami na strzelnicy. I jak skorzystawszy zbyt intensywnie z obficie zaopatrzonego bufetu, nie wszyscy mieli siy kontynuowa rzeczn podr w stron Piwonic, wic w pozycjach horyzontalnych kontemplowali pikno nadproniaskiego krajobrazu w gocinnych krzewach Zawodzia

Przewodnicy zacieraj rce

To se ne wrati powiedziaby pewnie Czech. A moe jednak? Przecie wraz z rekonstrukcj grodziska pojawia si olbrzymia szansa na rewitalizacj tego zaktka naszego miasta. Mam nadziej, e odtd wizyta w rezerwacie nie bdzie tylko dodatkiem do przewodnickich programw oprowadzania goci po Kaliszu, ale stanie si jego gwnym punktem. A w poczeniu z rwnie postulowanym przez niektrych radnych i cz rodowisk kaliskich oywieniem ycia kulturalno-rekreacyjnego na Pronie doczekamy wikszego zainteresowania niedocenianymi dzi Zawodziem i Prosn zarwno wrd kaliszan, jak i przyjezdnych. e dotd wodzona na pokuszenie wyobrania bdzie moga nieco odpocz. Oby. Kaliscy przewodnicy ju zacieraj rce

Lincz kozackich zabjcw

Zreszt jeli czas pozwala prowadz swoje grupy i nad rzek. Dochodzimy do domu Kowalskiego. To tam wzburzony tum zlinczowa ukrywajcych

Dziaalno edukacyjno-owiatowa na Zawodziu

Festyny historyczne
Leszek Zibka
Mieszkacy grodu nad Prosn wykazuj wyjtkowe zainteresowanie histori swojego miasta i regionu. Ta wiedza ma znaczenie nie tylko dla znajomoci wanych momentw bogatej historii Kalisza, ale wpywa gwnie na integracj spoecznoci lokalnej, a zarazem na wzrost poczucia tosamoci. To za w efekcie prowadzi do pielgnowania tradycyjnej kultury.
edukacja

Piastowski grd obronny

Dlatego bardzo istotne jest organizowanie rnych form imprez historycznych, pozwalajcych na poszerzenie wiedzy z dziejw naszej historii w formie bezporedniego, aktywnego uczestnictwa w lekcjach ywej historii. Grodzisko kaliskie, pooone obecnie w dzielnicy Zawodzie, ze wzgldu na widoczn zewntrzn form w terenie jest nieodczn czci krajobrazu naturalnego. Grd kaliski na Zawodziu to jeden z najstarszych elementw w strukturze aglomeracji pobliskich osad, ktry funkcjonowa przez kilka stuleci do poowy wieku XIII, czyli do czasw lokacji miasta na nowym miejscu, oddalonym o okoo dwa kilometry w kierunku pnocnym. Dzi nieliczne miasta w Polsce mog pochwali si tak dobrze zachowanym obiektem w centrum wspczesnej aglomeracji miejskiej. Wyjtkowe i efektowne odkrycia w wyniku prac archeologicznych umiejscowiy wczesnoredniowieczny Kalisz w rzdzie odkry gwnych grodw wczesnopiastowskiego pastwa. W wiadomoci spoecznej Zawodzie kojarzy si przede wszystkim z wczesnoredniowiecznym grodem obronnym. Dziki dziaalnoci i wysikowi rzeszy archeologw oraz badaczy z innych dziedzin nauki, obiekt zosta w takim stopniu rozpoznany, i mg sta si widowni zorganizowanych spotka historycznych.

Rezerwat Archeologiczny na Zawodziu, na pierwszym planie rzeby postaci historycznych zwizanych z dziejami grodu nad Prosn. Fot. Mieczysaw Machowicz

rda pochodzenia spotka historycznych

W tej wyjtkowej, autentycznej scenografii wczesnoredniowiecznego grodziska Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej w Kaliszu przy wsparciu finansowym Urzdu Miejskiego w Kaliszu oraz lokalnych grup historycznych: Bractwa Rycerskiego Ziemi Kaliskiej i Kaliskich Wojownikw Grodu Zawodzie od 1996 roku rozpoczo organizacj cyklicznych, historycznych spotka plenerowych o charakterze edukacyjno-owiatowym. Imprezy historyczne to wspczenie jedne z najbardziej popularnych, masowych spotka adresowanych do odbiorcw bez ogranicze wiekowych. Zoono i rnorodno festynw historycznych wynika z genezy tego zjawiska, co ma odniesienie zarwno do imprez o charakterze cyklicznym, jak i spotka jednostkowych. Najstarszych korzeni tego zjawiska mona doszuka si w przedstawieniach teatrw ulicznych.

Ta ludyczna forma widowisk czy w sobie elementy klasycznego teatru dramatycznego, wystpw iluzjonistycznych, cyrku, a take popisw tancerzy czy mimw. Dziki stopniowemu procesowi zawodowstwa jest ona obecnie uznanym rodkiem wyrazu artystycznego, a jej tradycyjne elementy yj w festynach historycznych. Genezy widowisk historycznych mona dopatrzy si take w kiermaszach ludowych twrcw, ktre stanowiy swego czasu wizytwk sztuki ludowej, midzy innymi dla goci zagranicznych. Kolejnym elementem, ktry mia wpyw na powstanie widowisk historycznych, s odpusty, czyli doroczne wita w dniu miejscowego patrona kocioa (np. w Kaliszu dzie w. Jzefa, Zawodzie w. Wojciecha). Na tumnie odwiedzanych straganach mona byo zaopatrzy si w rnorakie przedmioty, ktre stanowiy pamitki uczestnictwa.

Interaktywna archeologia dowiadczalna

Odradzajce si u schyku PRL-u turnieje rycerskie wpyny take na interesujce nas zjawisko. Powstajce jak grzyby po deszczu w III Rzeczypospolitej, pojawiay si za spraw rozwijajcych si stowarzysze i grup historycznych, ambicji lokalnych wadz samorzdowych, gwnie dla uczczenia wanych wydarze historycznych zwizanych z danym regionem czy z fascynacji pracownikw miejscowych instytucji upowszechniania kultury. Elementw skadowych spotka historycznych mona doszuka si rwnie w cieszcych si gwnie pod koniec lat osiemdziesitych i na pocztku dziewidziesitych licznie organizowanych koncertach i festiwalach zespow folko-

wych (np. Festiwal Muzyki Folkowej Folk Fest w Krotoszynie), a take grup folklorystycznych (np. Wielkopolska Estrada Folkloru w Brzezinach). Podczas tych imprez rzesze rzemielnikw prezentoway elementy szeroko rozumianej sztuki ludowej z rnych stron wiata. Due znaczenie dla wspczesnej formy imprez historycznych miay pokazy archeologii dowiadczalnej (np. Krzemionki Opatowskie jedno z pierwszych stanowisk eksperymentalnych, gdzie skansen archeologiczny sta si scen pokazw rzemios). Te specyficzne spotkania z przeszoci z interaktywn metod przyswajania wiedzy stay si jedn z najatrakcyjniejszych form kontaktu odbiorcy z twrc. Naley rwnie wspomnie o czynniku psychologicznym, ktry mia wpyw na rozwj imprez historycznych. Kady z nas wspomina dziecice zabawy, a wanie uczestnictwo w takich spotkaniach pozwala na cofnicie czasu i wcielanie si w wymarzone postaci historyczne.

Formy spotka historycznych

Festyny historyczne, tumnie odwiedzane przez modzie i dorosych, s obecnie form imprez masowych i biorc pod uwag uczestnikw dorwnuj widowiskom sportowym. Zjawisko to pozwala na przeprowadzenie pewnych podsumowa i analiz. Wojciech Borkowski (w artykule Festyny historyczne geneza rola w procesie edukacji i integracji spoeczestwa lokalnego) wyrnia nastpujce rodzaje imprez historycznych: pokazy archeologii dowiadczalnej, festyny archeologiczne, turnieje i pokazy walk rycerskich, pokazy rzemiosa, jarmarki staroytne, imprezy edukacyjne, lekcje muzealne, festiwale maych

56
2008

31

ojczyzn, okolicznociowe imprezy historyczne, inscenizacje historyczne. Zaproponowana przez autora systematyka, a jest on od wielu lat twrc i uczestnikiem pokazw w zakresie archeologii dowiadczalnej, w peni oddaje fenomen zjawiska, zwaszcza w aspekcie regionalnej turystyki i promocji regionu.

Imprezy na Zawodziu i ich wartoci

Spotkania prowadzone od szeregu lat na Zawodziu mieszcz si w szerokich ramach festynw archeologicznych, ktre mona uzna za jedn z popularniejszych form imprez historycznych. Charakterystyczn cech spotka ywej historii na Zawodziu jest oryginalna sceneria obiektu zabytkowego, wtopionego od wielu setek lat w histori miejscowoci i regionu. Prowadzona od poowy lat dziewidziesitych ubiegego wieku dziaalno edukacyjna na Zawodziu to gwnie Jarmarki Archeologiczne organizowane corocznie w czerwcu podczas obchodw wita Miasta (od 1996 roku) i Biesiady Piastowskie, ktre tradycyjnie odbywaj si w ostatnich dniach sierpnia (pierwsza edycja w 2000 roku). Imprezy te gromadz od

zabytkowe przedmioty s na wycignicie rki. Organizowane w ramach Jarmarku Archeologicznego konkursy plastyczne o tematyce zwizanej z codziennym yciem we wczesnoredniowiecznej osadzie, ktrych rozstrzygnicie z wrczeniem nagrd miao miejsce podczas pierwszego dnia festynu, dawao szerokie moliwoci popularyzacji Zawodzia wrd modziey szkolnej (na poszczeglne edycje napywao od 400 do 500 prac wykonanych w rnych technikach plastycznych od rysunku po malowanie na szkle oraz prace przestrzenne). Kolejn form popularyzacji i rozszerzenia oferty byo przygotowanie wsplnie z Kaliskim Oddziaem PTTK dwch edycji turystycznego rajdu ladami historycznych miejsc historii Kalisza, ktrych zakoczenie odbywao si na terenie Rezerwatu Zawodzie. Dla uczestnikw przygotowano tzw. pakiety edukacyjne, omawiajce i sprawdzajce wiedz zwizan z per wczesnoredniowiecznego Kalisza, grodziskiem na Zawodziu. Z kolei organizowane podczas trwania Biesiady Piastowskiej konkursy rysunkowe na ywo pozwalay na bezporedni kontakt z uczestnikami i

Zesp Muzyki Dawnej Semibrevis. Fot. Leszek Zibka

Pojedynek rycerzy podczas festynw historycznych. Fot. BIM

szeregu lat rzesze mionikw dawnych sposobw zdobywania i przetwarzania ywnoci, wykonywania ozdb, strojw, militariw (pokazy walk w wykonaniu grup stowarzysze historycznych), a take wystpw grup muzycznych inspirowanych muzyk dawn (np. wspaniae koncerty Zespou Muzyki Dawnej Semibrevis). Gwna atrakcja wspomnianych pokazw i zaj to bezporednie uczestnictwo odbiorcy w wytwarzaniu okrelonych przedmiotw (np. zajcia z garncarstwa, obrbki rogu i skry), gdzie

sprawdzenie popularnoci oraz odbioru imprezy. Du atrakcj podczas trwania sierpniowych spotka z braci rycersk byy odsaniane kadego roku rzeby postaci historycznych zwizanych z dziejami grodu i miasta nad Prosn. Stanowi one obecnie ozdob rezerwatu i przycigaj wzrok zwiedzajcych.

Dotkn przeszoci
Zawodzie byo take widowni okolicznociowych spotka historycznych. Jedno z nich miao

miejsce w roku 2002 w zwizku z przypadajc rocznic mierci gwnego budowniczego Zawodzia Mieszka III Starego. Inna wana impreza, w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa Archeologicznego, odbya si w 2006 roku. Podczas ich trwania mona byo zobaczy pokazy rzemielnikw i walk historycznie nawizujcych do okresu panowania ksicia caej Polski. Przytoczone wyej spotkania historyczne na Zawodziu niosy ze sob wiele wartoci poznawczych i edukacyjnych. Imprezy s niepowtarzaln form edukacji historycznej, pokazujc realia ycia codziennego w dawnych wiekach. Pozwalaj na integracj, wzrost poczucia tosamoci narodowej i aktywizuj lokaln spoeczno. Stanowi wspania ofert turystyczn, promujc obiekt i region wrd szerokiego grona odbiorcw. Bezporednie uczestnictwo to take niezapomniana, wspaniaa rozrywka i aktywna zabawa, ktrych sowo pisane nie zastpi. Zakoczenie w 2007 roku projektu zagospodarowania rezerwatu archeologicznego Kalisz-Zawodzie w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego pozwoli na poszerzenie oferty cyklicznych i jednorazowych imprez historycznych. Spoeczestwu dowiadczonemu przez liczne wydarzenia historyczne, czasami bardzo dramatyczne, ta forma interaktywnej popularyzacji wiedzy historycznej moe przynie wiele korzyci zarwno modziey, jak i starszym, nie tylko mionikom naszych dziejw. Dziki realizowanym imprezom historycznym, w czasie ktrych nasza przeszo jest wrcz namacalna, a nie podana w przekazie encyklopedycznym, mamy nadziej dotrze do licznych odbiorcw, pokazujc histori jak dzie powszedni.

32

56
2008

Kaliskie rycerstwo na Zawodziu

Tadeusz Skaryski
Grd na kaliskim Zawodziu, jako nasycone histori miejsce, wiele lat temu przycign grup modych pasjonatw dawnych tradycji mionikw redniowiecza i walki broni bia. Kwiecie 2000 roku zapisa si dla nich jako pocztek istnienia Bractwa Rycerskiego Ziemi Kaliskiej. Ta najstarsza kaliska grupa rekonstrukcyjna jest pierwszym takim stowarzyszeniem, ktre rozpoczo promocj kolebki miasta Kalisza.
edukacja

Pierwsze kroki
Zanim grupa formalnie staa si bractwem rycerskim, przez rok jej czonkowie ju wtedy niestrudzeni wojownicy odbywali treningi szermierki. Dziaalno modych pasjonatw wspar Leszek Zibka, kustosz rezerwatu archeologicznego na kaliskim Zawodziu, reprezentujcy Muzeum Okrgowe Ziemi Kaliskiej. Pierwszy Mistrz bractwa i autor jego statutu, Artur Kijewski, czuwa nad stron formalno-prawn stowarzyszenia. Z pomoc Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej i Stowarzyszenia Kalisz XXI pasjonaci historii redniowiecza zorganizowali w sierpniu 2000 roku I Biesiad Piastowsk. Odtd impreza staa si sztandarowym przykadem dziaalnoci bractwa rycerskiego, przybierajc form cykliczn.

Pasjonaci historii redniowiecza. Fot. Izabela Lewandowska

W stron redniowiecza ywa lekcja historii

Pocztkow dziaalno kaliskiego stowarzyszenia zdominoway kontakty z bractwami wczesnoredniowiecznymi, przede wszystkim z Watah Wilcze Ky z Poznania. To one wyznaczyy podstawowe kierunki rozwoju redniowiecznych rycerzy z Zawodzia. Obok zainteresowania walk broni bia czonkowie bractwa rozszerzyli swoj dziaalno take na inne dziedziny kultury przodkw: rzemioso, a take obyczaje i religi. Bractwo w swoich dziaaniach dociera take do modziey szkolnej i akademickiej. Pierwszy kontakt z ni czsto owocuje chci podjcia nauki dawnych metod walki. Zainteresowani wstpieniem w szeregi kaliskich wojw najpierw odbywaj co najmniej proczny okres prbny, w trakcie ktrego przygotowuj w oparciu o materiay rdowe podstawowy strj, wzorowany na ubiorach z dawnych wiekw (warto wspomnie przy tej okazji o podstawowym problemie, z jakim borykaj si kaliscy wojowie koszty rekonstruowanych ubiorw s wysokie i wahaj si w granicach od 200 do 2000 zotych, co bez finansowego wsparcia jest dla stowarzyszenia trudnym wyzwaniem). Po tym okresie, jeli kandydat spenia stawiane mu wymagania i ma ukoczone 16 lat, moe sta si czonkiem sympatykiem; jeeli jest penoletni, wystpuje o czonkostwo zwyczajne. Wwczas obiera sobie imi spord znanych w danej epoce i krgu kulturowym.

W szeregach bractwa, w ktrym rycerze walcz w redniowiecznych zbrojach, a biaogowy przywdziewaj suknie sporzdzone wedug dawnych wzorw i gotuj straw, zajmuj si rzemiosem czy te tacz, szczegln wag przywizuje si przede wszystkim do wiernego odtworzenia historycznej prawdy. Tworzc redniowieczne obozowiska, czonkowie bractwa dbaj w sposb szczeglny take o archaizacj jzyka. Podczas przygotowywania imprez historycznych kaliscy wojowie maj na celu dokadne poznanie kultury minionych wiekw. Dopiero dobrze przygotowany merytorycznie i praktycznie czonek bractwa jest w stanie przekaza swoj wiedz innym. Dzieje si to podczas organizowanych pokazw i ywych lekcjach historii, ukazujcych przedstawicieli danego krgu kulturowego i okresu historycznego. Opowiadajc interesujce szczegy i anegdoty na temat ycia i zwyczajw redniowiecznych ludzi, bractwo prowadzi dziaalno edukacyjn, czsto o wiele bardziej skuteczn ni zwyke lekcje historii.

si na wyjtkach zaczerpnitych z regu zakonnych. W zakresie uzbrojenia wyznacznikiem dla kaliskich wojw s prace Andrzeja Nadolskiego, Zdzisawa ygulskiego jun. oraz Andrzeja Nowakowskiego. Dodatkowym rdem informacji o epoce s take strony internetowe, w szczeglnoci Forum Rekreacji Historycznej FREHA oraz muzew i placwek badawczych. Mionicy historii redniowiecza korzystaj take z bogatego dowiadczenia i wiedzy pracownikw Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej oraz kaliskiej Stacji Badawczej Pastwowej Akademii Nauk w Warszawie.

Gdzie wojuj?
Kaliscy rycerze z Zawodzia co roku przygotowuj Biesiady Piastowskie, a take wsporganizuj Jarmarki Archeologiczne w Kaliszu. Druyna wczesnoredniowieczna bierze rwnie udzia w Festiwalach Wikingw na Wolinie. Czonkowie stowarzyszenia uczestniczyli te midzy innymi w rekonstrukcjach bitew pod Cedyni i Grunwaldem, uwietniali jarmarki historyczne na Liwie i w Ryni czy brali udzia w turniejach rycerskich w caej Polsce, na przykad na zamku Czocha koo Lenej (Dolny lsk). W 2004 roku, jako przedstawiciele powiatu kaliskiego, zoyli wizyt w niemieckim Marienbergu. W tym samym roku w Muzeum Historii Przemysu w Opatwku zorganizowali wystaw pod tytuem Uzbrojenie i strj redniowieczny ze zbiorw Bractwa Rycerskiego Ziemi Kaliskiej. W tym roku podobnie jak w 2001 kaliskie bractwo otrzymao wyrnienie za dziaalno kulturaln od Prezydenta Miasta Kalisza. W roku 2007 praca stowarzyszenia zaowocowaa otrzymaniem nagrody od wadz miasta.

Edukacja w oparciu o rda

Obok poszanowaniu tradycji i budowania wizi opartych na przyjani, braterstwie i honorze, stowarzyszenie stawia sobie za cel take rzeteln edukacj historyczn. Czonkowie bractwa, dc do rekonstrukcji historycznej strojw redniowiecznych, broni i innego wyposaenia, opieraj si na naukowych przekazach rdowych. W zakresie ubioru i zdobnictwa s to przede wszystkim prace Marii Gutkowskiej-Rychlewskiej oraz Magdaleny Bartkiewicz, a take oglne pozycje historiograficzne z zakresu kultury materialnej. Wojownicy zakonw rycerskich wzoruj

56 Pierwsze druyny bractwa miay sowiaski i nor33 2008 maski charakter. W pniejszym okresie uformowano grup pod nazw Dwr Ksistwa Kaliskiego. W 2003 roku powstaa sekcja zamiejscowa Chorgiew witego Jerzego w Krotoszynie, ktra dwa lata pniej przeksztacia si w Poczet Rycerski Wierzbity Krotoskiego. W 2006 roku bractwo powikszyo si o Poczet Bartosza Wezenborga z Gostynia, a trzon wikiskiej druyny Is Kriegere stanowia modzie z Koa. Mistrzem Bractwa Rycerskiego Ziemi Kaliskiej jest obecnie Tadeusz Jaktor Skaryski. Stowarzyszenie liczy 90 czonkw, a w planach jest utworzenie kolejnego ostrowskiego oddziau.

Charakterystyka druyn bractwa

Is Kriegere: pochodzenie nazwy: wojownicy Lodu, nazwa zaczerpnita z jzyka szwedzkiego; dowdca: Sawomir Frankowski; zakres dziaalnoci: X i XI wiek kultywowanie zwyczajw Sowian z Wielkopolski oraz szwedzkich Wikingw i Waregw; historia Kalisza grodziska powstaego na Zawodziu w VIII-IX wieku oraz kultura ludw Pnocy; czonkowie: gwnie modzie licealna z Koa i Kalisza; zajcia: gotowanie, szycie ubra, zielarstwo, tkanie krajek, wyroby ze skry, rogownictwo, zdobienia, hafciarstwo, walka broni bia i ucznictwo, sowiaskie i normaskie obrzdy (luby, pogrzeby, postrzyyny). Dwr Ksistwa Kaliskiego: pochodzenie nazwy: nawizuje do historycznego regionu kaliskiego, ktrego wadcami byli midzy innymi Mieszko Stary, Henryk Brodaty (ksi lski) i Bolesaw Pobony; dowdca: Andrzej Gadusiski; zakres dziaalnoci: XIII wiek wszystkie aspekty kultury w okresie penego redniowiecza; czonkowie: kaliska modzie gimnazjalna i licealna, rwnie nauczyciele i prywatni przedsibiorcy; zajcia: walka rycerzy, uzbrojenie, krawiectwo i skrnictwo, odtwarzanie metod redniowiecznej kani (cech katw ksicych). Gostyski Poczet Bartosza Wezenborga: pochodzenie nazwy: Bartosz Wezenborg, najslynniejszy wadyka gostyski z XIV wieku; dowdca Igor Alagierski; zakres dziaalnoci: przeom XIV i XV stulecia okres walki o koron polsk po mierci Kazimierza Wielkiego; czonkowie: gwnie modzie licealna zajcia: walki rycerskie, taniec, kowalstwo i krawiectwo; Poczet Wierzbity Krotoskiego: pochodzenie nazwy: od nazwiska Wierzbity herbu odzia, zwizanego bezporednio z lokacj miasta Krotoszyna; dowdca: Piotr Mikoajczyk; zakres dziaalnoci: kultywowanie czsto zapomnianych lokalnych tradycji XV-wiecznych; czonkowie: mionicy pnego redniowiecza z Kalisza i Krotoszyna; zajcia: odtwrstwo postaci wchodzcych w skad pocztu rycerskiego, sposobu walki i uzbrojenia oraz kultury ycia codziennego, krawiectwo, taniec. Wicej informacji na temat druyn i bractwa na stronie internetowej: www.bractworycerskie. kalisz.pl

Bractwo rycerskie buduje wizi oparte na przyjani, braterstwie i honorze. Fot. Krzysztof Manista

Wojownicy wietnie wadaj kusz. Fot. Izabela Lewandowska

Kaliscy rycerze z Zawodzia. Fot. Izabela Lewandowska

Z dziejw wystawiennictwa i popularyzacji archeologii Zawodzia

Najwaniejsze wystawy
Edward Pudeko
Widoczne do dzi way grodu na Zawodziu w Kaliszu, wznoszce si nad pask, szerok dolin Prosny, budziy zainteresowanie kolejnych pokole mieszkacw. Cz z nich, nazywajc je Szwedzkimi Grami, w modoci korzystaa tam z urokw zimy, uprawiaa sporty i zabawy.
Reszt roku, od co najmniej poowy XIX wieku, teren pozostawa pod ogrodow upraw rodziny Koryckich. Waciciele a do drugiej poowy lat pidziesitych XX wieku nie wyraali zgody na postulowane prace wykopaliskowe. Tu po odzyskaniu niepodlegoci w 1920 roku odkrywca kolegiaty w. Pawa, prof. Wodzimierz Demetrykiewicz, przesa do Polskiej Akademii Umiejtnoci w Krakowie wielostronicowy Memoria w sprawie Zawodzia w Kaliszu, w ktrym proponowa wykup gruntw i przeprowadzenie bada archeologicznych. edukacja

Rozpoczcie wykopalisk
Dopiero w 1958 roku Stacja Archeologiczna Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk moga podj takie dziaania. Byo to moliwe po wpisaniu obiektu do rejestru zabytkw oraz uzyskaniu zgody Konstantego Koryckiego, ktry uleg namowom wadz miejskich i wyszed naprzeciw potrzebom nauki. Rozpoczte wykopaliska zwizane byy z planowanymi na rok 1960 obchodami jubileuszowymi miasta (R. Kozowska, Sesje naukowe w Kaliszu Rocznik Kaliski, t. I, 1968, s. 395). Pracami archeologicznymi na Zawodziu kierowaa Iwona Dbrowska. Ona te, midzy innymi na amach monumentalnego wydawnictwa Osiemnacie wiekw Kalisza, zrelacjonowaa ich wstpne wyniki (I. Dbrowska, 1960, t. 1. s. 31-67). Uzupenia te opracowania licznymi artykuami Krzysztof Dbrowski, kierownik Stacji Archeologicznej w Kaliszu.
Fragment wystawy z 1960 roku widoczne metalowe bbny ekspozycyjne.

Konstrukcje z pleksiglasu
Po zakoczeniu uroczystoci jubileuszowych pracownicy stacji zajli si trwaym upamitnianiem tego miejsca ustalaniem zaoe programowych planowanego rezerwatu. Wytyczne jego realizacji opublikowa Krzysztof Dbrowski (Rezerwat archeologiczny na Zawodziu w Kaliszu, Wiadomoci Archeologiczne, t. XXIX, 1963, z. 1, s. 29-35). Spoytkowa ony i swoje dowiadczenia z licznych wojay zagranicznych. Projekt wstpny zamierzenia opracowa zesp plastykw, urbanistw i konstruktorw pod kierunkiem Jana widziskiego, uznanego warszawskiego artysty plastyka-konceptualisty. Przedstawiona wizja zagospodarowania Zawodzia z wykorzystaniem wielkogabarytowych konstrukcji z pleksiglasu spotkaa si z krytyk rodowiska konserwatorsko-archeologicznego, z ktr zgodzi si Krzysztof Dbrowski. Za jego porad w 1972 roku Muzeum Ziemi Kaliskiej zlecio miejscowym plastykom ponowne sporzdzenie planu rezerwatu. Ostatecznie przedsiwzicie opracowali specjalici krakowscy. Inicjatywa zostaa przyjta do realizacji w ubiegym roku.

Blaszana ekspozycja
Tu po pierwszym sezonie wykopalisk zorganizowano konferencj, w trakcie ktrej wybitni przedstawiciele nauki polskiej postulowali podjcie stara o zorganizowanie na Zawodziu muzeum-skansenu obrazujcego rol Kalisza w dobie pierwszych Piastw. Kolejn konferencj, tym razem midzynarodow (odbya si 25 czerwca 1960 roku), przygotowali wsplnie Spoeczny Komitet Obchodw Osiemnastu Wiekw Kalisza i Instytut Historii Kultury Materialnej PAN w Warszawie. Obrady zakoczyy si zwiedzaniem wykopalisk oraz wystawy polowej, ktrej towarzyszy informator-skadanka pt. Najstarszy Kalisz. Ekspozycj wedug scenariusza Iwony i Krzysztofa Dbrowskich zrealizowa in. Janusz Tomakowski. Bya ona zupen nowoci w archeologii Polski. Skadao si na ni dziewi bbnw ekspozycyjnych rozlokowanych na majdanie i waach grodziska. Cz z blaszanych konstrukcji zaopatrzono w zabezpieczone pleksiglasem witryny, w ktrych eksponowano mniej cenne elementy kultury materialnej.

by on czynny bez opat. Przez okres pitnastu lat ekspozycj opiekowa si mieszkajcy w pobliu wiekowy Stefan Bednarek, od 1982 roku pracownik Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej w Kaliszu. Do jego obowizkw naleaa rejestracja frekwencji w specjalnie przygotowanych ksigach wystawy, ktre corocznie podliczano. Siedem takich woluminw z lat 1970-1985 stanowi niewykorzystane rdo bada turystyki i skali spoecznych oczekiwa. Szeroka propaganda historycznego znaczenia tego miejsca, ktre niekiedy niesusznie kojarzono z Ptolomeuszow Kalisi, powodowaa jego tumne zwiedzanie, szczeglnie przez zorganizowane grupy turystyczne. W najlepszych latach frekwencja dochodzia do 6 tysicy osb. W ostatnim roku funkcjonowania ekspozycji odnotowano odwiedziny 2680 osb.

Opiekun wityni
Doda naley, i dziadek Stefan Bednarek z upowanienia proboszcza parafii w. Gotarda zajmowa si bezinteresownie take drewnianym kocikiem w. Wojciecha. Opiekowa si t wityni w miar moliwoci, determinowanych datkami turystw. Dba te o porzdek odkrytych i prowizorycznie zabezpieczonych reliktw kolegiaty w. Pawa oraz wiey. Doceniali to zwiedzajcy, wpisujc do ksig frekwencji liczne, chwalebne i mie dla uwagi, yczenia. Cenili go wsppracownicy za zdumiewajc ywotno (zmar w wieku 96 lat), oddanie sprawom tego historycznego kompleksu zabytkowego. Przed mierci Stefana Bednarka doszo na Zawodziu do aktw wandalizmu, w rezultacie trzeba byo wystaw zlikwidowa, chocia skradzione zabytki odzyskano.

Tysice zwiedzajcych
W 1970 roku zrealizowano zniszczon warunkami atmosferycznymi wystaw polow. Prace sfinansowao Muzeum Ziemi Kaliskiej. Tym razem do scenariusza Krzysztofa Dbrowskiego opraw plastyczn wykona Wadysaw Kocielniak. Ponownie odnowienie ekspozycji w kocu lat siedemdziesitych opaci Wojewdzki Konserwator Zabytkw. Pokaz corocznie wsplnie urzdzali pracownicy Stacji Archeologicznej i Muzeum. W sezonie turystycznym

Do kopotw z utrzymaniem ekspozycji polowej dochodzio take wczeniej, wszak znajdowaa si ona na rozgrodzonym terenie, ktry miejscowi traktowali jako rodzaj parku. W 1972 roku zniszczenia byy tak znaczne, e Krzysztof Dbrowski w odrcznym pimie skierowanym do kierownictwa muzeum proponowa zlikwidowanie wystawy ze stosown uwag na bbnach o niszczycielach.

Praca Krzysztofa Dbrowskiego

ywe zainteresowanie Krzysztofa Dbrowskiego Kaliszem na pocztku lat siedemdziesitych miao te zwizek z powikaniem si jego spraw rodzinnych. Zachcony przez miejscowe wadze, rozpocz starania o osiedlenie si tutaj. Majc niezaprzeczalny dorobek naukowy, planowa obj kierownictwo przeorganizowanej na Muzeum Archeologiczne placwki regionalnej. Wyda kolejn pozycj popularnonaukow (Z przeszoci Kalisza, Warszawa 1970) i czyni przygotowania do ratowniczych wykopalisk poprzedzajcych budow szpitala przy ul. Poznaskiej. Pracami tymi, przy wsppracy muzeum kaliskiego, kierowa w latach 1973-1975 (T. Baranowski, Poyteczna wsppraca, Z Otchani Wiekw, t. XL, 1974, z. 4, s. 314-315, E. Pudeko, Z prac Dziau Archeologii Muzeum Ziemi Kaliskiej w latach 1973-1974, Rocznik Kaliski t. VIII 1976, s. 310-320). W 1974 roku w wyniku nagego zgonu prof. Zdzisawa Rajewskiego Krzysztof Dbrowski zosta jego nastpc, penic funkcj Dyrektora Pastwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie do przedwczesnej mierci w 1979 roku.

Maki

W obrbie rezerwatu Zawodzie w drewnianym budynku bramnym udostpniono w 1995 roku ekspozycj Kalisz prastary autorstwa Tadeusza Baranowskiego (czynn w sezonie turystycznym). Skadaj si na ni, ze wzgldw bezpieczestwa, jedynie plansze, rekonstrukcje i makiety. Daje ona zwiedzajcym oglny pogld o redniowiecznych dziejach tego miejsca. Sumuje rezultaty dotychczasowych bada historyczno-archeologicznych.

Nauka i dydaktyka historyczna

Autentyczne pozostaoci grodu fascynoway kolejne roczniki modziey, z ktrymi pracownicy kaliskiego muzeum prowadz zajcia dydaktyczne. Dua liczba zwiedzajcych przybywa na Zawodzie zwaszcza w czasie trwania Jarmarkw Archeologicznych, zwizanych od dziesiciu lat ze witem Kalisza, a take podczas Biesiad Piastowskich. Histori i opisy tych imprez przedstawi Leszek Zibka (Powrt do historii Bractwo Rycerskie Ziemi Kaliskiej, Rocznik Kaliski, t. XXVII, Kalisz 2001, s. 251-252; ladami historii X Jarmark Archeologiczny na Zawodziu, Rocznik Kaliski, t. XXXI, Kalisz 2005, s. 379-383). Popularyzuj one konieczno ochrony zabytkw, nawet jeli tylko okazjonalnie interesuj spoeczestwo. (R. Kordes, Edukacja na Zawodziu, ycie Kalisza nr 26 z 28 VI 2005, s. 10). Grodziska rozlokowane wok Kalisza, ktry w fazie tworzenia si pastwowoci zyska prymat, byy przedmiotem wieloletnich bada Grzegorza Teskego. Udowodniy one, e te budowle stanowiy zaczyn tworzonych od podstaw nowych centrw administracyjno-gospodarczych, penic jednoczenie znaczc rol w obronie zachodnich rubiey pastwa piastowskiego (G. Teske, Grodziska Ziemi Kaliskiej w dziejach bada mediewistycznych w Wielkopolsce, Rocznik Kaliski t. XXVIII, Kalisz 2002, s. 21-30). Problematyk t zaprezentowaa wystawa w 2001 roku Konstrukcje ziemne poudniowo-wschodniej Wielkopolski, przygotowana przez zesp muzealny. W nastpnym roku, w osiemsetn rocznic mierci ksicia caej Polski, Mieszka III Starego, w kaliskim muzeum zorganizowano konferencj

Cenne wystawy
Krzysztof Dbrowski, dysponujc pozyskanymi w rejonie Kalisza licznymi zabytkami, dowiadczeniami naukowych podry, by autorem scenariuszy wystaw staych w Muzeum Ziemi Kaliskiej urzdzonych w 1960 i 1972 roku. Ta ostatnia, zorganizowana po zakoczeniu remontu kapitalnego gmachu muzeum, obejmowaa tematycznie jedynie staroytno i redniowiecze. Na uwag zasugiwaa czoowa ciana, prawie w caoci wypeniona przymocowanymi do niej wykopaliskowymi naczyniami tworzcymi rodzaj reliefu. Wwczas te doszo do sporzdzenia kopii pateny Mieszka III Starego oraz makiety grodu na Zawodziu z bry kolegiaty. Wystawa czynna bya do 1978 roku. Pniej zastpiy j ekspozycje etnograficzne. Kolejn sta wystaw w Muzeum, wedug scenariusza Tadeusza Baranowskiego i Edwarda Pudeko, urzdzono dopiero w 1984 roku. Zaprezentowano wwczas najbardziej okazay zesp zabytkw z Zawodzia, take tych odkrytych podczas II etapu bada. Makiet grodu znaczco uzupeniono o domniemane elementy zabudowy majdanu i podgrodzia. Do dzi stanowi ona najwiksz atrakcj wystawy i najczciej wykorzystywany element popularyzacji Kalisza. Problematyka redniowiecznego miasta zostaa zasygnalizowana take w ratuszowej wiey. Planszow ekspozycj Kalisz wczoraj i dzi udostpniono w 1972 roku w dwusetn rocznic poaru, ktry strawi miasto (M. M. Kozowski, Muzeum w ratuszowej wiey, Ziemia Kaliska nr 38, 18 IV 1992, s. 8). Funkcjonuje ona do dzi, chocia wymaga znaczcych uzupenie.

naukow. Towarzyszya jej wystawa Kalisz w dobie redniowiecza w wietle rde archeologicznych, ktr plastycznie opracowa Jarosaw Romaniuk. Wikszo eksponatw dostarczyy badania kaliskiej filii PAN. Ekspozycj podzielono na prezentacj zabytkw i rekonstrukcji: okresu plemiennego, grodu na Zawodziu w dobie wczesnopiastowskiej, grodu Mieszka III Starego, lokacji nowego miasta i miasta XIV-wiecznego wraz z zamkiem starociskim. Ze skarbca Bazyliki w. Jzefa na czas konferencji wypoyczono oryginay tzw. pateny kaliskiej oraz kielicha Kazimierza Wielkiego. Wystawa podkrelaa znaczenie Kalisza jako jednego z orodkw stoecznych dzielnicowej Polski (A. Tabaka, Ambitny, uparty, konsekwentny Mieszko III Stary, ycie Kalisza nr 22 z 29 V 2002; K. Pierzchlewski, Powrt do redniowiecza, Gos Wielkopolski 2002, z. 25-26 VI).

Zawodzie w Biskupinie
W 2003 roku udostpniono zrealizowan sta ekspozycj muzealn. Nowa, znacznie rozszerzona, bo obejmujca cay region kaliski, zawiera przedmioty zabytkowe z Zawodzia i pobliskiego Starego Miasta. Postarano si te o wiksz przejrzysto wywodu naukowego i estetyk stoisk (E. Pudeko, Pradzieje wczesne redniowiecze regionu kaliskiego, staa ekspozycja w Muzeum Okrgowym Ziemi Kaliskiej, Rocznik Kaliski t. XXIX, Kalisz 2003, s. 327-330). W 2004 roku zesp Tadeusza Baranowskiego przygotowa pierwsz planszow wersj wystawy Korzenie Kalisza, ktr udostpniono podczas Jarmarku Archeologicznego. W maju 2005 roku wystaw, zmienion i wyposaon w najefektowniejsze zabytki, zaprezentowano w miejscu najczciej odwiedzanym przez mionikw archeologii w muzeum biskupiskim. Pierwotn jej wersj, uzupenion doborem wielkoformatowych fotografii, wystawiono latem w muzeum w Ostrzeszowie, a jesieni w Zespole Szk w Piotrowie (R. Kordes, Wdrujce korzenie Kalisza, ycie Kalisza nr 25, z 6 VII 2005 roku, s. 13). W biecym roku rozszerzon wersj pokazano w poznaskim Muzeum Archeologicznym (w styczniu i lutym). Planuje si udostpnienie w Lednicy, Krotoszynie i Opatwku.

36

56
2008

O wielkim wadcy i polityku

Anna Tabaka
Historia jako zbir wiedzy o czasach minionych kieruje si wasn mdroci. Oznacza to, e wydarzenia i postacie, a nawet ich imiona i przydomki, dopiero z biegiem lat odsaniaj swj waciwy sens. Tak te historia potraktowaa Mieszka III, przez potomnych przezwanego Starym.
Zasugi Mieszka III Starego dla rozwoju dwunastowiecznego grodu kaliskiego s powszechnie znane, w czym niema rol odegray badania archeologw, najpierw pracujcych pod kierunkiem Iwony i Krzysztofa Dbrowskich, potem Tadeusza Baranowskiego. ponadto darczyca, stawiajc koci, zapewnia sobie posug religijn. Dla ludzi redniowiecza, yjcych myl o szczciu niebiaskim, modlitwy miay niebagatelne znaczenie. Z przegldu fundacji kaliskiego ksicia wynika, e za powodzenie i dusz Mieszka III mody wznosili przede wszystkim cystersi. Ten zaoony przy kocu XI wieku we Francji i w kolejnym stuleciu sprowadzony do Polski zakon, dziaajcy pod hasami wielkiej odnowy religijnej, niebawem opanowa ca Europ. W Polsce do jego hojnych donatorw nalea Mieszko III i jego bracia. Na rzecz najstarszych opactw w Jdrzejowie, Sulejowie i Ldzie nad Wart Piastowicze uczynili sporo zapisw, przy czym Ld fundowa sam Mieszko. Z zawiych losw tej donacji niezbicie wynika, jak wielkie miaa ona znaczenie, rwnie w wymiarze politycznym. Obdarowanie zakonu mwio o sile wadcy i przysparzao mu splendoru. edukacja

Rewers pateny kaliskiej (ok. 1193): Mieszko III Stary (od lewej), w. Mikoaj, opat Szymon, poniej zotnik Konrad.

Wadca caej Polski?

Ksi, wbrew sytuacji politycznej tytuujcy si wadc caej Polski (dux totius Poloniae) Kalisz sobie upatrzy. Czy miao to zwizek z jego cigle niepewn pozycj w Krakowie, jako stolicy dzielnicy senioralnej, czy zadecydoway o tym inne wzgldy, w tym pooenie starego grodu w Wielkopolsce wschodniej, mona jedynie domniemywa. Biorc pod uwag dynastyczne ambicje wadcy oraz szeroko komentowan tez prof. Andrzeja Buko o szczeglnym znaczeniu Kalisza w okresie ksztatowania si zrbw polskiej pastwowoci, mona te przyj, e dla Mieszka nasz grd mia przede wszystkim znaczenie symboliczne: wybierajc krain nad Prosn, syn Bolesawa Krzywoustego bra w posiadanie prastar domen Piastw, kolebk dynastii. Za jego czasw obejmowaa ona Zawodzie oraz podgrodzia na Starym Miecie i Rypinku, ze wityniami: w. Wojciecha, prawdopodobnie Najwitszej Maryi Panny (do tej pory nie odkryto jej reliktw) i w. Gotarda. Na samym grodzisku staa kolegiata w. Pawa, ok. po. XII wieku wybudowana staraniem ksicia, przy ktrej fundator, jak mwi stare dokumenty, ustanowi i wyposay probostwo oraz kilka prebend (dbr, z ktrych mona byo czerpa zyski). By to wic w peni uksztatowany, dobrze dziaajcy organizm, miejsce sprawowania wadzy wieckiej i kocielnej. Aby wzorzec okaza si doskonay, brakuje jedynie palatium, czyli ksicego dworu, ktrego dotychczas nie udao si znale. Jego ksztat i wyposaenie mogyby Mieszkowy portret wadcy i mecenasa kultury z pewnoci znacznie uzupeni.

Broda Mieszka
Wszystkie te zalenoci bardzo dobrze ilustruje patena, od miejsca jej przechowywania w skarbcu kolegiaty NMP nazywana kalisk. Obok walorw artystycznych pozostaje ona bezcennym rdem informacji o dwunastowiecznych obyczajach i wiatopogldzie. Ot rewers naczynia przedstawia scen ofiarowania darw (pateny i niezachowanego kielicha) przeoonemu cystersw w Ldzie, opatowi Szymonowi (zgodnie z oryginalnymi napisami: ABBAS SIMON) przez Mieszka III (DUX MESICO). Najwaniejsz postaci, umieszczon centralnie, wyrnion postaw i wzrostem, jest jednak kto inny w. Mikoaj (S. NICOLAUS), patron tamtejszego kocioa. Opat w rkach wznoszonych ku witemu dziery pastora, ksi swoje dary. Wadca, pokazany w charakterystycznej tunice, zdobnie obszywanej wok szyi, zosta ujty jakby w chwili zaraz przed oddawaniem pokonu witemu. Gest i strj postaci s dworskie, a oblicze okolone dug brod prezentuje si godnie. Po zoeniu wszystkich elementw tej ukadanki hierarchia schyku wczesnoredniowiecznego wiata staje si czytelna. Broda od zarania dziejw symbol powagi, dostojestwa, mdroci. Czy rzeczywicie, jak wida na patenie, Mieszko III j nosi i czy zarost by jednoczenie atrybutem predyspozycji intelektualnych Piastowicza?

Fundator
Kaliska kolegiata, ktrej bogate relikty (po wielokro omawiane) badaczom nasuny nawet myl o katedrze, nie bya jedyn fundacj Mieszka III. Donacje na rzecz Kocioa przez dugie wieki, czego echa sycha do dzisiaj, byy uznawane za pierwsz z drg wiodc do zbawienia. Idea chrzecijaskiego rycerza oprcz mstwa budoway wszak takie cnoty jak hojno i szczodrobliwo,

Senex znaczy stary

Historycy nie s zgodni w ocenach rzdw kaliskiego ksicia, cho we wspczesnej nauce przewaa pozytywny obraz tego wadcy. Badacze dugo nie mogli si wyzwoli spod przemonej siy spojrzenia nie byle jakiego autorytetu, bo Jana Dugosza. Pisa on o rzdach krakowskich Mieszka: zohydzi pocztki swych rzdw tyrani i uciskiem [], nic u niego i jego ludzi nie byo wi-

te, ani suszne, ani sprawiedliwe, prcz pienidzy i darw. Dopiero XIX-wieczny historyk Stanisaw Smolka (kolejny waciciel bujnej brody!), autor pierwszej wnikliwej rozprawy na temat ksicia, dostrzeg sedno krytyki Dugosza. Mieszko si nie podoba uwaa Smolka bo konsekwentnie, nawet za cen dziaa kontrowersyjnych, dy do wzmocnienia wadzy monarszej i napenienia pastwowego skarbca. Kuszco na tym tle wypada hipoteza o jeszcze jednej domniemanej fundacji Mieszkowej synnych drzwiach gnienieskich, najwspanialszym zabytku sztuki romaskiej w Polsce. Podstawowym wtkiem opowieci wyrzebionej na poszczeglnych kwaterach jest ycie i mczestwo w. Wojciecha, ale w drugiej warstwie ikonograficznej sceny na drzwiach s take aluzje do silnej wadzy monarszej. Gwatowno charakteru bya mu obc, Mieszko by mdry, wszystko roztropnie naprzd oblicza, na dugie lata rozoy sobie swoj pokojow kampani, [] wystrzega si wszelkich poryww, uniesienia i namitnoci, chcia, eby wszystko dziao si legalnie, pod powag jego majestatu konkludowa Smolka. Tak widzia ksicia take Pawe Jasienica, autor znany z bezkompromisowoci pogldw, ktry w swojej Polsce Piastw nazwa fundatora kaliskiej kolegiaty politykiem z prawdziwego zdarzenia. Czy dlatego kronikarze obdarzyli Piastowicza przydomkiem senex (stary)? Czy, jak chc inni, byo to raczej okrelenie wskazujce na zakres kompetencji Mieszka jako ksicia zwierzchniego, princepsa? Obydwie koncepcje przystaj do jeszcze jednego miana, jakim bywa nazywany nasz wadca aciskie magnus znaczy wielki. Najprostsza wersja, ale te taka, ktrej nie mona pomin, bierze pod uwag wiek syna Bolesawa Krzywoustego i Salomei. Mieszko III Stary (ok. 1122-1202), nawet jeli rok jego urodzin jest niepewny, doy sdziwych lat. Takie osoby w rozwinitych cywilizacjach zawsze otaczano szacunkiem. Jakkolwiek byo, wedug utrwalonego przez Jana Matejk kanonu, ksi kaliski, wielkopolski, w kocu caej Polski by wyjtkowo bogato zaronity.
Korzystaam z: Maciej Przyby, Mieszko III Stary, Pozna 2002 (stamtd zamieszczone w tekcie cytaty); Pawe Jasienica, Polska Piastw, Warszawa 1966; Stanisaw Smolka, Mieszko Stary i jego wiek, Warszawa 1959 (reprint z 1881 roku).

Wspomnienie

56
2008

37

Dziadek z Zawodzia
Edward Pudeko
Wiekowego ju wtedy Stefana Bednarka, ktry zamieszkiwa na parterze jedynego wwczas pitrowego domku zlokalizowanego naprzeciw grodziska, poznaem latem 1970 roku. Wwczas to wsplnie z Krzysztofem Dbrowskim i Ryszardem Dzbanuszkiem kierownikiem Wydziau Kultury Miejskiej Rady Narodowej w Kaliszu, omawialimy rewaloryzacj zniszczonej zbem czasu wystawy polowej na grodzisku Zawodzie.
Pan Bednarek od koca lat 50-tych, kiedy to przeszed na emerytur z kaliskiej garbarni, peni rol stra i opiekuna wykopalisk prowadzonych przez Iwon i Krzysztofa Dbrowskich. Pana doktora bardzo lubi i ceni, o czym przekonaem si w czasie naszej 15-letniej wsppracy. Dane mi byo szczyci si te Jego przyjani, chocia podobnie jak Dbrowscy i wielu innych, jestem wlozkiem czyli osob z zewntrz. Takich w swoim rodowisku way lekce.

Sodackie losy
W trakcie licznych pobytw na grodzisku zdoaem pozna drog yciow Pana Stefana. Czsto opowiada o swoich losach sodackich z okresu pierwszej wojny wiatowej. Na pocztku zosta ordynansem lekarza, gdzie mia si niele, pniej konwojowa winiw w obrbie portw Morza Czarnego, w ramach jak mwi Ostapnoj kamandy. Potrafi z pamici, wyliczajc na palcach, wymieni wszystkich czonkw rodziny ostatniego cara. Opowiada barwnie o wydarzeniach z 1905 roku zwizanych ze mierci dziewczyny w kocioku w. Wojciecha, ktr ugodzia kozacka kula. Tymi relacjami obdarza te liczne w latach 70-tych grupy zwiedzajcych grodzisko, rozpropagowane przez Dbrowskich w szeregu popularnonaukowych publikacji.

Stefan Bednarek w towarzystwie autora artykuu oraz Bogny Fedorw i Grayny Jadwiszczak z sekcji archeologicznej Modzieowego Towarzystwa Przyjaci Nauk na schodach kocika w. Wojciecha. Kalisz 1984 rok. Fot. Autor

elazny klucz opiekuna

Jego niedua, pochylona posta z nieodcznym pieskiem, prowadzca grupy po waach grodu, kierowaa turystw ku drewnianej wityni w. Wojciecha. Tam oprcz historii kocika, cznie ze wspomnian wyej, a zwizan z dziaalnoci grupki socjalistw ciganych przez odzia kozakw, pokazywa chrzcielnic na ktrej ostrzyli miecze rycerze przed wypraw wojenn. Z upowanienia proboszcza parafii w. Gotarda Jzefa Sieradzana zrobi si opiekunem zabytkowej wityni. Wczeniej, wedug relacji Machowiczw, przez prawie sto lat zajmowaa si ni rodzina Banaszkiewiczw. Z godnoci nosi duy, elazny klucz od wejcia. Dba nie tylko o otoczenie, ktre ustawicznie porzdkowa, ale te o wntrze kocioa. Datki zwiedzajcych skadane do skarbonki przeznacza na kwiaty (gwnie hortensje) zdobice otarz, dywaniki,

pniej farby do odnowienia mebli. Te konserwatorskie zapdy pohamowaa Boena Woniakowa z Urzdu Wojewdzkiego, kiedy okazao si, i farb emulsyjn pomalowa wspomniane baptysterium. Za otarzem gromadzi ksigi rejestrujce frekwencj na tym kompleksie zabytkowym. Z wielk satysfakcj i nieukrywanym zadowoleniem przyjmowa czytanie tych wpisw dokonywanych przez ludzi z caego kraju i goci zagranicznych. Pokazywa je z dum kolejnym zwiedzajcym, pilnujc bacznie, by wpisywali do nich nie tylko yczenia czy uwagi, lecz take liczb osb. Byo to konieczne dla celw sprawozdawczych, wszak zwiedzanie grodziska odbywao si bezpatnie. Ksigi te w grudniu kadego roku byy przeliczane w domu Pana Stefana, gdzie w kuchni krztaa si skromna jak myszka jego maonka parzc herbat. Wynikao to z przepisw muzealnych, bo od 1982 roku Dziadek zosta pracownikiem Dziau Archeologii Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej.

W 1983 roku wychowanek i nastpca Dbrowskiego w Kaliskiej Stacji Archeologicznej Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk na stanowisku kierownika Tadeusz Baranowski wraz z Leszkiem Gajewskim rozpoczli drugi etap bada archeologiczno-architektonicznych. Wwczas te zwikszya si liczba archeologw muzealnych. Mogem bez wyrzutw sumienia zaj si odkrywaniem cmentarzysk ludnoci kultury uyckiej, w ktrych to badaniach si wyspecjalizowaem, majc do pomocy maonk antropologa. Wiosn jednak, mimo tego, e teren nie by wykupiony, za zgod Koryckich muzealnicy i pracownicy Kaliskiej Stacji Archeologicznej montowali wystaw polow na istniejcych, rozrzuconych po terenie majdanu metalowych bbnach. Taki stan trwa do 1985 roku, kiedy to zdewastowan ekspozycj zlikwidowano.

Zatopiona kasa pukowa

We wrzeniu tego roku w wieku 96 lat odszed od nas Pan Stefan, ktry ju wczeniej narzeka, e nogi go nie nosz. Doczeka si prac wykopaliskowych na terenie ukochanego grodziska. Przed mierci, w tajemnicy (o ktrej miejscowi rozprawiali), przekaza informacj o zatopieniu w stawku w 1914 roku kasy pukowej, czego bagrowanie tego akwenu w trakcie ostatnich robt nie potwierdzio. W pamici dorosych dzi Zawodzian Jego posta jawi si jako bezkompromisowy i wierny opiekun caego kompleksu zabytkowego. Dla starszych mionikw Kalisza czowieka cile zwizanego z pejzaem dawnego Zawodzia, jego ikon.

Bd kopali?
W sezonie turystycznym relikty zachowanych przyziemi kolegiaty w. Pawa i wiey w czci zachodniej byy za Jego przyczyn wyplewione, wygrabione i zadbane. Jedynym zmartwieniem sdziwego ju Pana Stefana bya obawa, czy bd jeszcze na grodzie badania wykopaliskowe. Troska tym bardziej zasadna, e w 1979 roku przedwczenie zmar jego doktor Krzysztof Dbrowski. Czsto mwi do mnie: Panie magister, bd kopali i nie czekajc odpowiedzi stwierdza: Eeee....

38

56
2008

Stranicy pamici
Jolanta Delura
Ju od lat wdrujemy z Kalisi na Zawodzie, do najstarszej dzielnicy miasta, by zaglda pod opaty archeologom wydobywajcym spod ziemi kruche lady yjcych tu przed wiekami spoecznoci. Dzi wybieramy si tam, eby spotka ludzi. Wspczesnych, a przecie mocno zwizanych z tymi, ktrzy odeszli.
Rd Machowiczw mocno zrs si z t czci miasta. I z histori take. Wydaje si, e jego przedstawiciele w genach nosz zainteresowanie tym, co dawne i ch ocalenia tego dla potomnoci. Wadysaw (ojciec) i jego syn Mieczysaw Machowiczowie znani s w Kaliszu przede wszystkim jako twrcy kopii redniowiecznej odzi o podwjnej nazwie w. Wojciech Calisia. Ale to tylko czstka ich pracy dla miasta i jego przeszoci. I czstka wielkiej sagi rodu Machowiczw. mieszkacy Zawodzia

Sztafeta pokole
Zaczo si bardzo zwyczajnie, od opowieci snutych wieczorami w rodzinnym gronie. Kade z kolejnych pokole zapamitao takie spotkania. Widocznie bya to rodzinna tradycja, ktra zakiekowaa w kocu pragnieniem spisania i uporzdkowania wszystkich tych imion, miejsc i zdarze. Nie zapomn wspomina Mieczysaw Machowicz jak dziadek wieczorami pali w piecu kaflowym, a potem opowiada rne przygody z wojen, w ktrych bra udzia. Te opowieci byy bardzo barwne. Zdumiewa mnie, jak dawne pokolenia naszych przodkw potrafiy zajmujco opowiada historie, ktre si im przydarzyy. Ci ludzie pamitali wszystko ze szczegami, tak jak dziadek pamita: w ktrym dniu walczy, gdzie walczy, jaka bya pogoda, kto gdzie zgin Wszystko pamita. I te opowieci byy niezwykle barwne. Jeeli przymruyo si oczy podczas tych dziadkowych wspomnie, to niemale si widziao wszystkie te zdarzenia. I to by znakomity sposb na zachcenie maego dziecka do zapoznania si z histori rodziny. Wadysaw Machowicz senior przytakuje. Za jego modych czasw byo dokadnie tak samo. Dzi auje tylko tego, e wtedy nie mia magnetofonu, by nagra te wszystkie niezwyke opowieci usyszane od rodzicw, znajomych i ssiadw, gdy zbierano si razem na takie wspominki. To wtedy pado ziarno, z ktrego dzi wyrasta potnych rozmiarw drzewo genealogiczne rodu. Nigdy bymy nie rozpoczli poszukiwania korzeni naszej rodziny, gdybym nie zna imion braci mojego dziadka. Znaem te od ojca imi mojego pradziadka. Spisaem to wszystko i daem naszym chopakom: Piotrkowi, Robertowi i Mietkowi, a oni zaczli dalsze poszukiwania.

Wadysaw (ojciec) i syn Mieczysaw Machowiczowie. Fot. Mariusz Hertmann

redniowieczny rodowd?
Poszukiwania okazay si mudne i czasochonne. Wiadomoci z ostatnich stu lat mona byo

odnale na miejscu: w bazylice w. Jzefa lub w Urzdzie Stanu Cywilnego. W celu przejrzenia starszych dokumentw trzeba byo jecha do Archiwum Diecezjalnego we Wocawku. P biedy, jeli akta byy spisywane po polsku. Wtedy kada ksiga ma swj skorowidz nazwisk, wedug ktrego mona atwo odszuka potrzebne informacje. Gorzej z tymi, ktre spisywane byy po acinie. Takie dokumenty trzeba byo mozolnie przeglda, potem fotografowa, a ju na miejscu, w Kaliszu, prosi o pomoc tumacza. Zbierane skrupulatnie informacje ukadali w ksztat drzewa genealogicznego bracia Piotr i Robert Machowiczowie z Rajskowa. Obaj weszli w przedsiwzicie z wielkim entuzjazmem, tym bardziej e wiat wspomnie rodzinnych to dla nich wielka nowo. Ich dziadkowie odeszli z tego wiata wczenie, zabierajc ze sob wspomnienia przeszoci. Wsplna praca zaowocowaa pewnymi ustaleniami. Doszlimy do tego, e mj pradziad wyszed ze Starego Miasta i oeni si w Rajskowie mwi Wadysaw Machowicz. I tam w Rajskowie urodzia mu si caa dwunastka synw, ktrzy, co ciekawe, wracali na Stare Miasto, by tu szuka on. Nie odchodzili daleko od rodzinnego gniazda, ale wracali do niego i enili si po pocie. Wiadomo, wizaa ich ojcowizna. Na Starym Miecie byy cztery majtki Machowiczw, w Rajskowie z sze albo i wicej. Najmniej pewnoci jest co do samego Zawodzia. Ksigi metrykalne przekazuj, e byli tu, rodzili si i umierali, ale w ktrym miejscu, tego nie udao si niestety ustali. Sam Wadysaw Machowicz na Zawodziu mieszka od 1961 roku, kiedy zawar zwizek maeski z miejscow pann. Stare zapisy w ksigach metrykalnych dopro-

wadziy poszukujcych a do poowy XVII wieku, dokadniej do 1661 roku, w ktrym zapisano, e niejaki Henryk Machowicz zosta ojcem chrzestnym Reginy, crki czcigodnych Macieja i Reginy, prawowitych maonkw ze Starego Miasta. Niestety, na 1641 roku kocz si moliwoci znalezienia dalszych danych w ksigach metrykalnych. Po prostu wczeniej nie prowadzono tego typu zapisw. lad si urywa. Nie zniechca to jednak Mieczysawa, ktry w opracowaniach historycznych odnalaz ruski rd Monomachowiczw, koligaccy si chtnie z polskimi Piastami. Na razie powizania rodzinne polskich wocian z ruskimi ksitami brzmi do nieprawdopodobnie i sam Machowicz junior traktuje swoj hipotez z pewnym przymrueniem oka, ale kto wie?

I wiatowy Zjazd Rodziny Machowiczw

Z wielkimi trudnociami (ze wzgldu na wielki format) udao si wydrukowa drzewo genealogiczne zoone ze wszystkich odnalezionych danych. Odby si take I wiatowy Zjazd Rodziny Machowiczw. Cho sowo wiatowy brzmi nieco pretensjonalnie, to jednak nie rozmija si tak bardzo z prawd. Okazao si, e 16 czerwca 2007 roku przybyo na kaliskie Zawodzie 157 osb z 34 miejscowoci, gwnie z terenu Polski, ale take z Niemiec i Francji. Z pocztku zaproszenie od kaliskich krewniakw wzbudzio pewn nieufno, ale w kocu zdecydowali si przyjecha. I nie poaowali decyzji. Z Berlina ju trzy razy dzwonili do nas z podzikowaniami stwierdza z umiechem senior rodu. Musiao si im podoba. Kaliskie spotkanie zaowocowao te poszukiwaniami genealogicznymi, ktre dzi prowadzi wielu jego uczestnikw. Kolejne pokolenia chwytaj

56
2008

39

bakcyla, co w pomysodawcach zjazdu take podsyca entuzjazm. Piotr Machowicz od czterech miesicy jest ojcem maego Filipa, kolejnego potomka rodu. Ju dzi zapowiada, e zadba o przekazanie mu tradycji rodzinnych. Tymczasem nadal troszczy si o poskadanie w cao napywajcych z rnych stron informacji. Ju wydrukowanie pierwszej wersji drzewa genealogicznego przysparzao wielkich trudnoci. Co bdzie teraz, kiedy jeszcze si ono powikszy? Oczywicie wszyscy myl o kolejnym zjedzie. Miejsce ju zaproponowa ks. Andrzej Machowicz z Baranowa Sandomierskiego, ktry teraz zaprasza krewniakw, by odwiedzili drugie po Kaliszu skupisko Machowiczw w Polsce.

Zachowa od zapomnienia
Na co dzie Wadysaw i Mieczysaw Machowiczowie paraj si rzemiosem. Ojciec od lat prowadzi prywatny warsztat rymarski przy ul. Grnolskiej. To sposb na utrzymanie rodziny, ale take okazja do realizowania wasnych pasji, oczywicie zwizanych z histori. Bardzo mocno zajem si spraw pamitek z mojego zawodu mwi. Zebraem mnstwo rzeczy po dorokarzach kaliskich. To byli moi klienci, ktrym naprawiaem co tam trzeba byo, gdy jeszcze pracowali w swoim zawodzie. Kiedy dorokarstwo koczyo swj ywot, odkupywaem od nich: uprze, doroki Nawet powz, ktry wozi przed wojn, i po wojnie, prezydenta miasta. Zrekonstruowaem go. Wasnymi rkami szyem budy ze skry Dziki mojej pracy te rzeczy ocalay. Pniej sami dorokarze przynosili mi rne rzeczy, proszc, abym je zachowa na pamitk po nich. Po latach zebrane eksponaty byy pokazywane na wystawie w muzeum kaliskim. ona mojego rozmwcy macha na te wspomnienia rk. A nazbyt dobrze wie, jak uszczuplony bywa budet domowy przez te mowskie pasje. A tych byo o wiele wicej. Na przykad zbieranie materiaw na temat chru Lira, dziaajcego przy parafii w. Gotarda, a take na temat samego kocioa. Pan Wadysaw wyciga stare, poke zdjcia. Bez zajknienia wymienia nazwiska, koligacje, zdarzenia zwizane z poszczeglnymi osobami. Niektre zna z autopsji, inne z opowiada. Kade zdjcie zaczyna now histori. W kadym punkcie opowieci moe si rozpocz kolejna, rwnie interesujca. Za wieloma przemierzy nie tylko rodzinn parafi, ale cae miasto. Czasem zamykano mu drzwi przed nosem z obawy przed prowokacj, a czasem zasiadano z gociem przy stole, wydobywano z pamici szczegy, obdarowywano zdjciami. Gdyby nie te wdrwki, pocztki Liry byyby czarn dziur w historii, a tak roj si od twarzy, nazwisk i spisanych wspomnie. Jeszcze w 90. latach, razem z Wacawem Klepandym, Wadysaw Machowicz prbowa

jednopiennych wykonanych z dbu. I to odzi, ktre pywaj! Nie jakich replik, ktre stoj na brzegu i udaj dubanki, ale odzi wykonanych z ponad 200-letnich dbw, w ktre w kadej chwili mona wsi, chwyci za wiosa i popyn. Tu zaczyna si opowie o caej ogromnej historii dubanek, razem ze sposobami ich wykonywania, szczegowym wyjanianiem, jak przebiega proces wypalania, czym mona byo usuwa zwglone drewno, dlaczego uycie siekiery jest zdecydoWykonana przez Machowiczw kopia redniowiecznej odzi w. Wojciech Calisia. wanie lepsze ni signicie Fot. Mieczysaw Machowicz po wspczesne elektronasporzdzi monografi cmentarza na Zagorzynku. rzdzia. Mj rozmwca potrafi Niestety, inicjatywa nie znalaza wikszego odgodzinami opowiada o tym, w jak nietypowy sposb dwiku i w efekcie zaowocowaa jedynie niewielk pozyska materia na odzie, jak jczy i stka cinane skadank ze zbiorem najbardziej podstawowych w lesie drzewo i ile byo trudu zwizanego z jego informacji na temat miejsca spoczynku parafian. W transportem na miejsce dalszej obrbki. A take o banku wasnej pamici mj rozmwca przechowuje tym, czego dowiedzia si od specjalistw, bowiem pieczoowicie histori dzielnicy, w ktrej mieszka, na jego drodze do zwykych odzi jednopiennych a szczeglnie czasy, gdy na Zawodziu pracowaa znalazy si te konsultacje ze specjalistami o wiedzy ekipa archeologw pod kierownictwem Iwony i uniwersyteckiej. W polskich muzeach znajduje si Krzysztofa Dbrowskich. Sporzdza dla nich repliki wiele dubanek z rnych okresw historycznych. wczesnoredniowiecznych przedmiotw, reperowa Najbliej takie znaleziska mona oglda w Konipodniszczone w czasie pracy torby i plecaki. I co nie, w Wieluniu, w Poznaniu, na Lednicy. Zabytkw najwaniejsze nawiza przyja, z ktrej do dzisiaj jest do duo, ale osb, ktre si tym zajmuj jest jest dumny. niewiele, poniewa to bardzo wski zakres wiedzy z zakresu historii czy archeologii. Mnie udao si ...i przywrci wnukom zaprzyjani z doktorem Waldemarem Ossowskim z Centralnego Muzeum Morskiego w Gdasku, ktry Syn Pana Wadysawa ukoczy Technikum Budobadaniami nad odziami jednopiennymi zajmuje si wy Fortepianw, a potem studia pedagogiczne, ale od lat. Podzieli si ze mn swoj wiedz teoretyczn ostatecznie ycie zaprowadzio go do pracowni ojca. i praktyczn, chocia podejrzewam, e w tej chwili Jest teraz jak mwi rzemielnikiem pracujcym moja wiedza praktyczna jest ju troszk wiksza od siekier. I chyba czowiekiem spenionym. Przed kilku wiedzy mojego nauczyciela. laty, gwnie dziki jego pomysowi i pracy, spyna W kocu wyrbanie trzech odzi to nie byle co. W na wody Prosny kopia odzi, jak popyn do pogan ten sposb Mieczysaw Machowicz wszed na grunt w. Wojciech. W tej chwili na reliktach dawnej fosy tzw. archeologii dowiadczalnej, polegajcej na otaczajcej grodzisko na Zawodziu mona oglda sprawdzaniu w praktyce tego, co naukowcy wiedz trzy dubanki, ktre wyszy spod jego siekiery. na temat starych technik wytwrczych. Okazao si, Co sprawia, e czowiek wyksztacony wybiera e teoria czsto rozmija si z praktyk. Na szczcie cik i prymitywn prac? Te rzeczy, ktre w ta ostatnia sama podpowiada sposb dziaania. Przy yciu podejmuj, traktuj czsto jako wielk przyokazji okazao si, e siekierami specjalnie na t god yciow. Uwaam, e czowiek powinien co okazj wykonanymi na wzr wczesnoredniowieczzostawi po sobie. Nie yjemy przecie po to, eby nych, mona szybciej wykona prac ni przy uyciu konsumowa ycie, ale kady z nas ma co zrobi, narzdzi wspczesnych. Cho i si trzeba woy zostawi jaki lad. Tak jak nasi przodkowie, ktrzy wicej. Wynajci do pracy robotnicy, mimo dobrej rwnie pozostawili wiele ladw swojej bytnoci na zapaty, uciekali po jednym lub po dwch tygodniach. tej ziemi. Moe to jest troch samolubne, e prbuj Pomysodawca dubanek wytrwa a do koca. Dzi realizowa jakie swoje marzenia i ambicje, ale z druma rado i satysfakcj ze swojej pracy. Patrzy giej strony nie codziennie mona robi takie rzeczy. te, jak obok ronie kolejne pokolenie oparte na Te dubanki, ktre robiem ostatnio, to jest rzecz wymocnych korzeniach rodziny i historii. Takich nie jtkowa w skali kraju. adne polskie muzeum, aden zniszcz byle jakie przeciwnoci! rezerwat archeologiczny w Polsce nie ma trzech odzi

40

56
2008

Przed najazdem turystw

Anna Tabaka
mieszkacy Zawodzia

Jak yo si na Zawodziu w czasach, kiedy teren grodziska by uprawn ziemi, a ulica przed kocikiem w. Wojciecha pozostawaa nieutwardzon drog?

Ziemia
Cae Zawodzie, wraz ze Starym Miastem i Rajskowem, syny z jednego z nowalii. To by skarbiec wieych warzyw nie tylko dla Kalisza, ale take dla lska mwi Jerzy Marciniak, w latach 90. prezes Stowarzyszenia Przyjaci Zawodzia. Po towar bezporednio do gospodarzy przyjedali handlowcy: Pawowski i yd Jutkiewicz, po wojnie jeszcze przez jaki czas tylko Pawowski. Tu ludzie pracowali bardzo ciko, od witu do nocy cay rok. Nikt nie mia czasu w cigu dnia na pogaduszki dodaje Czesaw Szurczak. Do jego obowizkw jako chopca naleao m.in. podlewanie rolin w inspektach. Najlepsz do tych celw wod czerpano z sadzawki usytuowanej dzisiaj na terenie grodziska. Prac trzeba byo wykona wczenie rano, jeszcze przed wyjciem do szkoy. Rodziny obydwch kaliszan w najstarszej dzielnicy miasta osiady co najmniej przed stu laty. Obydwie, podobnie jak wszystkie tutaj yjce, utrzymyway si z tego samego uprawy warzyw. Kady z zawodziaskich gospodarzy kawaek ziemi obsiewa te zboem, ale ju na konia nie kady mg sobie pozwoli. Wikszo prac wykonywano rcznie. Bogatsi w czasie niw zatrudniali kobiety z podkaliskich wsi, pomocne przy wizaniu snopkw. Dziki pracy na dobrej ziemi ludzie powoli wycigali si z biedy. Jeszcze przed wojn stay tutaj tylko trzy chaupy pod som, reszta bya murowana zawiadcza Czesaw Szurczak, na ktrego oczach Zawodzie przeszo metamorfoz od wiejskiej dzielnicy do urokliwego zaktka miasta z nowo-starym grodziskiem, pretendujcym do roli jednej z najwikszych atrakcji turystycznych regionu.

Skarbnic wiedzy o dawnym Zawodziu s rodziny od pokole osiade w tej dzielnicy. Na zdjciu pi crek Pawa Paraczyskiego (1862-1945), od lewej: Stanisawa, Maria, Antonina, Wodzimiera, Jadwiga. Pocztek XX wieku. Fotografia ze zbiorw rodzinnych

Rzeka i rozrywki
Wczeniej atrakcyjno pooonej tak blisko Prosny krainy polegaa na zupenie czym innym. Bez drogi bitej, bez wody biecej w kranach, bez gazu, elektrycznoci, nie mwic o takich udogodnieniach jak telefon, ludzie na Zawodziu mieszkali jeszcze kilkanacie lat po wojnie. Brak mediw rekompensoway idylliczny krajobraz z drewnianym kocikiem w. Wojciecha, czyste powietrze i legendy, powtarzane od czasu do czasu, o zotych trumnach, ksicych grobach i Szwedzkich Grach atuty najbardziej doceniane przez przyjezdnych. W czasie letnim brzegi rzeki cay tydzie, a szczeglnie w niedziel oblegali miastowi. Dla kaliszan szukajcych ochody przed skwarem i odpoczynku Zawodzie byo zawsze najbliej. Tutaj, nad sam wod staa popularna restauracja, od nazwiska waciciela nazywana Domem Kowalskiego. Bogatsza klientela siedziaa na pitrze kolumnowej
W latach 20. XX wieku w popularnej restauracji Stanisawa i Marii Kowalskich do dzisiaj ich monogram SMK zachowa si na drzwiach wejciowych do domu graa orkiestra czeska. Fotografia ze zbiorw rodziny Machowiczw

werandy, gdzie byla obsugiwana przez kelnerw. Biedniejsi bawili si na parterze i w piknym ogrodzie otaczajcym dom. Waciciele zapewniali rne atrakcje, od hutawek po stoy strzelnicze. Centralne miejsce w zieleni zajmowala estrada. Na tej scenie w latach 20. bardzo czsto wystpowali orkiestranci z Czech. Dzieci miay jeszcze jedn rado lizgawk zim na tzw. trzsawiskach, wspczenie terenie zabudowanym.

Wojna
We wspomnieniach rodziny Paraczyskich najsilniejszym znakiem odcisny si lata okupacji hitlerowskiej. Nie dlatego, e do ich chaupy pewnego dnia, gdy ju wojska radzieckie mocno dep-

tay po pitach Niemcom, wpad pocisk artyleryjski i wybi dziur prosto przy ku chorego dziadka Pawa, ale dlatego, e wrci ojciec. Tata, rocznik 1901, bi si i podczas wojny bolszewickiej, i we wrzeniu 1939. Po przegranej batalii tua si przez rok zanim do nas wrci. Ledwo go poznalimy, by tak wymizerowany i zaronity. Musia by wrzesie, bo pamitam, e mama kopaa kartofle wspomina crka ocalonego Jzefa, Maria Szymaska z domu Paraczyska. Na Zawodziu w tych latach pozornie nic si nie zmienio. Ludzie pracowali jak dawniej, od witu do nocy. Okupanci wprowadzili jednak swoje porzdki. Do starej dzielnicy przywieziono nowych mieszkacw niemieckich kolonistw. Oddano im

56
2008

41

dzisiaj na Zawodziu nie pamita, przystawa do stereotypu modego faszysty. To by chuligan, niegrzeczny, arogancki, butny. Duo mu uchodzio pazem, ale kiedy wybi wszystkie okna w kociku w. Wojciecha, razem z moimi kolegami wykopalimy dla niego doki w wale nad rzek, eby mu si tak gadko na rowerze po nim nie jedzio opowiada Franciszek Paraczyski, w czasach wojennych kilkuletni chopak.
Tak wyglda dzi Dom Kowalskiego.

Kociek

Drewniana witynia zawsze bya wanym miejscem dla tej zbiorowoci. Pierwszym silnym tego przejawem by synny opr wiernych przed zabraniem im Poliptyku Mistrza z Gociszowic. Do koca XIX wieku to znakomite dzieo pnego gotyku dodawao splendoru otarzowi gwnemu kocioa. Decyzja o przeniesieniu malowanych skrzyde wraz z towarzyszcymi im rzebami do kaliskiej kolegiaty wywoaa fal niezadowolenia, zakoczon awantur i w konsekwencji oficjalnym zamkniciem wityni przez biskupa. Pogodzono si dwa lata pniej, w dzie patrona. Od tego czasu ju nieprzerwanie, zawsze na w. Wojciecha, w drugi dzie wit wielkanocnych i na Matki Boskiej nienej, odprawia si tutaj naboestwa poczone z odpustami. Wierni z drugiej strony rzeki z Rajskowa, przedostawali si wtedy na Zawodzie dk. Jeszcze do lat 70. XX stulecia obsugiwaa j pani Torbiarczykowa. Pomagajc sobie dugim kijem, ktrym odpychaa szalup pen ludzi od brzegw, starsza pani wietnie sobie radzia. W Dzisiaj klucz do kocika w. Wojciecha trzyma Maria Szymaska. Fot. Mariusz Hertmann czasach kiedy samochd by rarytasem, a o Trasie Bursztynowej nikt nie sysza, przejcie przez rzek byo sze najlepszych domw, wczeniej wysiedlajc najszybszym sposobem komunikacji. Szczeglne z nich prawowitych mieszkacw. Z wyjtkiem uroczystoci, jak i dzisiaj, odbyway si w drugi jednej rodziny, to byli dobrzy Niemcy twierdzi dzie Wielkiej Nocy. Caa okolica do wityni w. Maria. Kiedy miaam due problemy z zbem, Wojciecha spieszya wtedy na odpust tradycyjnie Niemka, u ktrej pracowaa moja mama, wzia nazywany Emaus. Zawodzie szykowao si po mnie do dentysty. Gdy mama urodzia Stanisawa, swojemu komi bronowano drog od kocika mojego brata [dzisiaj znanego piekarza red.], do(ul. Bolesawa Pobonego) do Starego Miasta stalimy z tej okazji koszyk z jabkami i powidami. (ul. Czstochowska), bo po zimie zawsze bya Tylko jeden z przybyszw, ktrych nazwisk nikt ju

ona trudno przejezdna. Jej powierzchni caymi latami rzebiy jesienne pluchy i wiosenne roztopy. Asfalt pojawi si dopiero w latach 70. XX wieku, jak wszyscy mieszkacy dobrze pamitaj, za prezydentury Andrzeja Spychalskiego. Sam kociek, dzisiaj w granicach parafii w. Gotarda, w sposb szczeglny naley do wiernych. Klucz do jego drzwi od pokole jest przechowywany w domach zawodzian. W dziewitnastym i na pocztku dwudziestego stulecia trzymali go Banaszkiewiczowie, potem Bednarkowie, dzisiaj Szymascy. Rola klucznika zobowizuje. Kolejne rodziny opiekuj si wityni. Z pomoc innych mieszkacw sprztaj, dbaj o to, eby znalazy si pienidze na kwiaty do ozdobienia wntrza, przygotowuj wszystko, co potrzebne, aby uroczystoci religijne wypady godnie. W drugiej poowie lat 90. dziki staraniom Stowarzyszenia Przyjaci Zawodzia spoeczno wymienia ogrodzenie wok wityni, postawia dzwonnic i zakupia Dzwon Sumienia powicony w 1997 roku w Kaliszu przez Jana Pawa II. Symbolem przywizania do tradycji jest take kapliczka z wyrzebionym Chrystusem Frasobliwym, ustawiona przy ogrodzeniu przez rodzin znanych rzemielnikw z Zawodzia, Machowiczw, z okazji pierwszego wiatowego zjazdu tej rodziny.

Grodzisko
Porodku tego wiata, midzy domami a kocioem, od wieku wiekw istniao grodzisko. Istniao i nie istniao, bo o poronitej traw kupie kamieni do wykopalisk z lat 60. niewiele wiedziano. W jzyku utrwalia si jedynie zwyczajowa nazwa Gry Szwedzkie, zapisana ju na dziewitnastowiecznej mapie tego terenu. Jego waciciele (Koryccy) tak jak inni wocianie uprawiali warzywa, cz ziemi obsiewali ziarnem. Rosa woszczyzna, selery, pory, a na grkach yto mwi Marianna Korycka. Z okien swojego rodzinnego domu gospodyni dzisiaj patrzy wprost na nowiutk palisad z bram wejciow do wczesnoredniowiecznej krainy. Dla niej to przede wszystkim bolesny znak, e nie ma ju sporego kawaka ojcowizny. Od czasu kiedy na tym obszarze rozpoczy si badania, stary wiat pani Marianny i jej rodziny diametralnie si zmieni. Nie tylko ich wiat. Od lat 60., kiedy wok Kalisza zaczy wyrasta due, prne gospodarstwa uprawy warzyw, wszyscy na Zawodziu musieli szuka innych sposobw zarobkowania. Na naszych oczach nastpuje kolejna przemiana przez wieki ukryte nad Prosn grodzisko, a z nim najspokojniejsza dzielnica Kalisza, otwieraj si na turystw. Autorka dzikuje rodzinom Janiszewskich, Koryckich, Marciniakw, Paraczyskich oraz Szurczakw za rozmowy i uzyskane informacje.

Otwarcie odnowionego i rozbudowanego grodziska na Zawodziu dla jednych byo okazj do witowania, dla innych do przypomnienia o wieloletniej niemonoci. Pjdmy tym drugim tropem: Zawodzie to rwnie historia niewykorzystanych szans. Od siedmiuset lat nie przysuyo si Kaliszowi ani w czci tak, jak ten by na to zasugiwa. Ale wynikao to z grzechu zaniechania popenionego nie gdzie indziej, tylko w Kaliszu.

Odzyskana cze
Robert Kordes
wok nas

Osady pod Kaliszem

Najpierw bya Kalisia Ptolemeuszowa i pierwszy z osiemnastu i p wiekw naszego miasta. Dokadniej mwic, nie mamy adnych podstaw do tego, by twierdzi, e od tak dawna nad Prosn istniao jakie miasto, rozumiane jako jedno konkretne miejsce z udokumentowan cigoci osadnicz. Mamy natomiast podstawy do twierdzenia, e od czasw Klaudiusza Ptolemeusza, a nawet dawniejszych, na obszarze dzisiejszego powiatu kaliskiego istnia cay szereg osad, z ktrych cz znalaza si potem w granicach ju XIX i XX-wiecznego miasta. W grupie tych osad byy m.in. Tyniec, Piwonice, Dobrzec, Zagorzyn i Zadowice. Faktem jest rwnie, e prawdopodobnie w IX wieku na Zawodziu powstao wczesnoredniowieczne grodzisko piastowskie i e okres wietnoci przeywao ono w XII i XIII wieku, zwaszcza za czasw panowania Mieszka Starego. To on ufundowa kolegiat w. Pawa, w ktrej zosta potem pochowany wraz ze swym synem, Mieszkiem Mieszkowicem.

Widok na budynek bramny wzniesiony w 1994 roku. Fot. Mariusz Hertmann

Rodowa siedziba Piastw?

W 1233 roku grd na Zawodziu zosta zdobyty, spldrowany i zniszczony przez wojska ksicia wrocawskiego Henryka Brodatego, co byo jednym z tragicznych epizodw bratobjczej rywalizacji polskich ksit dzielnicowych. Miasto lokowano w nowym miejscu, w przyblieniu pokrywajcym si z dzisiejszym starym rdmieciem. To fakty oglnie znane. Kilka lat temu jako cenne uzupenienie przybya im hipoteza, ktrej autorem jest prof. Andrzej Buko. Przypuszcza on, i rodowe siedziby Piastw, z ktrych rozpoczli oni swoj ekspansj na reszt ziem polskich, pooone byy w okolicach dzisiejszego Kalisza i szerzej we wschodniej Wielkopolsce. Wrd archeologw i historykw hipoteza ta ma wielu przeciwnikw. Z pewnoci nie jest ona najbardziej uprawdopodobniona wrd tych, przy pomocy ktrych nauka prbuje wyjani genez pastwa Polan i pniejszej Polski. Dla kaliszan jednak, ze zrozumiaych wzgldw, stanowi pocieszenie i jeszcze jeden powd do rzeczywistej czy urojonej chway.

1960, na Zawodziu urzdzono pierwsz, prowizoryczn jeszcze ekspozycj. Zoyo si na ni niewiele eksponatw, bo najcenniejsze ju wczeniej rozjechay si po Polsce, trafiajc do placwek naukowych i muzealnych poza Kaliszem. W latach 60. powsta take pierwszy plan zagospodarowania Zawodzia, szybko zreszt zapomniany, cho w latach pniejszych nieraz jeszcze powraca mia pomys wykorzystania walorw grodziska do budowy skansenu, ktry miaby sta si kaliskim Biskupinem.

Wstydliwy punkt miasta

O tym, jak mao znacz plany i sowa w grodzie nad Prosn pisaa 20 lat pniej w tygodniku Ziemia Kaliska Agnieszka Wieczorek (Zapomniany grd Mieszka Starego, nr 1 z 6 stycznia 1980 r.). Narzekaa i na kaliskich archeologw, ktrzy nie interesuj si tym, co powinno by im najblisze, i na wadze miasta majce problemy nawet z wykupem terenw pod wykopaliska. Faktycznie jedynym czowiekiem, ktry interesowa si tym cennym zabytkiem, by Stefan Bednarek, 80-letni staruszek, ktry nadal pilnuje terenu, oprowadza wycieczki i cigle narzeka, e rezerwat nie jest odpowiednio zabezpieczony... Agnieszka Wieczorek wspominaa swoj wizyt na Zawodziu u progu lat 80., gdy wybraa si tam w towarzystwie goci z zagranicy. Okazao si, e waciwie nie ma si czym chwali. Mocno zniszczona polowa ekspozycja, redniowieczne mury prowizorycznie przykryte kawakami papy, krowy pasce si w rezerwacie lub jak kto woli na prywatnej ce, a wszystko otoczone przewracajcym si potem. Niezbyt troskliwie dbao miasto o swoj metryk! I w chwil pniej pocieszaa czytelnikw, e wanie pojawia si koncepcja zagospodarowania grodziska. Powstanie tu specjalny pawilon wystawowy o oryginalnym ksztacie, a szcztki kolegiaty

osoni wiata. Stacj Archeologiczn zobowizano do odzyskania eksponatw pochodzcych z wykopalisk i opracowania scenariusza ekspozycji. Nieprzebadane jeszcze tereny grodziska pozostan nietknite. W przyszoci z pewnoci powrc tu archeolodzy. Na razie jednak chodzi przede wszystkim o to, aby Zawodzie przestao by wstydliwym punktem miasta. Najstarsze miasto Polski, szczycce si swym 1800-letnim rodowodem, zasuguje z pewnoci na lepsz wizytwk powtarza swoj tez autorka publikacji w Ziemi Kaliskiej. A rok by przypomnijmy 1980.

ywy raz do roku

Teza bya i dugo jeszcze pozostawaa suszna. Stan z roku 1980 w cigu nastpnych lat ulega tylko niewielkim zmianom. O kolejnych koncepcjach zagospodarowania grodziska pisa w poowie lat 90. na amach Kalisii archeolog Leszek Zibka, opiekun rezerwatu z ramienia Muzeum Okrgowego Ziemi Kaliskiej. Doroczny Jarmark Archeologiczny, ktrego miejscem stao si grodzisko, niewtpliwie oywi ten teren i uczyni go bardziej popularnym wrd kaliszan, ale tylko w okresie czerwcowego wita Miasta. Potem dosza do tego sierpniowa Biesiada Piastowska, czyli jeszcze jedna cykliczna impreza masowa na Zawodziu. Jednak przez wiksz cz roku rezerwat pozostawa pusty i waciwie martwy, z rzadka tylko odwiedzany przez grupy modziey przyprowadzane przez nauczycieli dla odbycia obowizkowej lekcji muzealnej. Szumnie zapowiadana rekonstrukcja wczesnoredniowiecznych pozostaoci zatrzymaa si po wzniesieniu budynku bramnego i prowizorycznym zabezpieczeniu odsonitych fundamentw kolegiaty w. Pawa. I tak byo a do roku 2007, gdy unijny projekt rozbudowy grodziska przybra wreszcie realny ksztat i doczeka si wbicia pierwszej opaty w ziemi.

Badania grodziska
Tu powracamy do kwestii grodziska na Zawodziu, stanowicego dzi mimo redniowiecznej, a nie staroytnej metryki pewien symbol dawnoci Kalisza. Tereny po siedzibie Mieszka Starego nie miay szczcia do swych pniejszych gospodarzy ani do popularyzatorw. Systematyczne badania, cho obejmujce tylko pewn cz grodziska, rozpoczy si dopiero w drugiej poowie XX wieku za spraw Krzysztofa Dbrowskiego. To wtedy odkryto fundamenty kolegiaty w. Pawa, cho ju wwczas przypuszczano, e ziemia na Zawodziu kryje jeszcze wiele tajemnic. W roku obchodw 1800-lecia Kalisza, a wic w

Pidziesita rocznica partnerstwa midzy Kaliszem a francuskim miastem Hautmont

Historia pewnego Komitetu

Helene Tondeur
Dokadna nazwa komitetu brzmi: Comit de Jumelage Hautmont-Kalisz. Powsta 2 lutego 1959 roku, na czele z Michelem Vos, po podpisaniu rok wczeniej Karty Przyjani pomidzy miastem Hautmont (pnocna Francja) a Kaliszem.

Intensywne wizyty
Kontakty pomidzy oboma miastami byy pocztkowo bardzo intensywne. Francuzi przyjechali do Kalisza w 1958 i 1961 roku, za przedstawiciele Kalisza odwiedzili Hautmont w latach 1959, 1960, 1964 i 1966. Niestety, rnorakie trudnoci spowodoway dug przerw w stosunkach partnerskich midzy miastami. W 1977 roku zawieszono nawet dziaalno stowarzyszenia. Jednake pena wsppraca odya na nowo w grudniu 1989 roku z inicjatywy Michela Vos i obecnego mera miasta Hautmont, Jola Wilmotte.

Leki dla Kalisza

Nowe biuro komitetu zostao oficjalnie potwierdzone przez wadze administracyjne miasta w lutym 1990 roku. Jego przewodniczcym zosta Michel Vos, ktry jednak wkrtce musia zrezygnowa z tej funkcji z powodw zdrowotnych. 24 maja nowym prezesem zostaa Helena Tondeur, ktra ju w roku 1990 penia funkcj wiceprezesa. W tym momencie rozpocza si ponownie duga wsppraca pomidzy Hautmont a Kaliszem. Z pocztku, w odpowiedzi na proby Kalisza, komitet organizowa akcje humanitarne. Od 1990 do 1997 roku kadego roku przywozi leki do Wojewdzkiego Szpitala Zespolonego, ktry mia je rozdysponowywa w kaliskich szpitalach. Lekarstwa zbierane byy od lekarzy i aptekarzy miasta Hautmont, a pniej przekazywane Kaliszowi. Rwnie mieszkacy miasta i okolicznych szpitali ofiarowywali leki. Komitet dokupowa take cenne medykamenty, takie jak antybiotyki, lekarstwa dla dzieci, strzykawki jednorazowego uytku, rne sprzty lekarskie itd. Przewz medykamentw odbywa si kadego lata, przewanie w czerwcu lub lipcu, z okazji wita Miasta Kalisza. Organizowali go czonkowie komitetu furgonetk poyczon z pocztku od miasta Hautmont, a take sponsorzy.

Komitet Hautmont-Kalisz bra udzia w tegorocznym wicie Miasta Kalisza (uroczysta sesja Rady Miejskiej, 14 czerwca 2008 rok). Fot. BIM

22 lipca 1958 roku goci z Hautmont witaj wladze Kalisza.

Dla dzieci i modziey

Akcje humanitarne trway a do 1997 roku, kiedy to okazao si, e nie s ju tak potrzebne. Komitet Hautmont-Kalisz skupi wic swoj uwag na wsparciu dzieci i modziey Kalisza. Nazwano j 40 ans pour les enfants de Kalisz, czyli 40 lat dla dzieci Kalisza. Nastpna zorganizowana akcja (45 lat dla dzieci Kalisza) odbya si w 2004 roku. A z okazji obchodw 50-lecia powstania komitetu, w czerwcu 2008 roku nastpia trzecia akcja tego rodzaju 50 lat dla dzieci Kalisza.

W 1998 roku, z okazji 40-lecia partnerstwa Kalisz-Hautmont, zostaa przygotowana Kalisia powicona historii wzajemnych kontaktw. Okadka przedstawia historyczne wydanie francuskiego dziennika La Frontiere z 1958 roku prezentujcego Kalisz. Marcel Aime, mer miasta Hautmont w 1958 roku. Na malej fotografii Kaliszanin Szczepan Nacz, ktry od pocztku uczestniczy w nawizaniu przyjani midzy dwoma miastami.

44

56
2008

Akcja dla dzieci i modziey Kalisza polega na odwiedzeniu czterech miejsc: Domu Dziecka, Szpitala Matki i Dziecka, Stowarzyszenia Osb Niepenosprawnych, ktrego przewodniczc jest Pani Ariana Lewicka, a take Liceum im. Mikoaja Kopernika, w ktrym modzie uczy si jzyka francuskiego. Podczas tych wizyt komitet pozostawia w odwiedzanych miejscach cenne dary, np. nowe, pikne zabawki dla Domu Dziecka, ksiki do nauki jzyka francuskiego dla licealistw czy sprzt multimedialny dla Szpitala Zespolonego przy ul. Poznaskiej.

wok nas

Ksigozbir Jagiellonki
Agnieszka Owczarek
Najnowszy katalog wydany przez Kaliskie Towarzystwo Przyjaci Nauk nosi tytu Ksigozbir Gimnazjum im. Anny Jagiellonki w zbiorach Ksinicy Pedagogicznej im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu. Fragment opisywanego w katalogu ksigozbioru gimnazjum trafi do Ksinicy Pedagogicznej 30 grudnia 1975 roku. Przekazane wydawnictwa to przede wszystkim druki pochodzce z okresu midzywojennego.

Fundusze na dziaalno
Aby akcje komitetu stanowiy za kadym razem znaczce wydarzenia, komitet potrzebuje odpowiednich rodkw finansowych. Cz pienidzy pozyskuje od sponsorw, ale najwaniejszym sponsorem jest Urzd Miejski z Hautmont, ktry przeznacza na dziaalno komitetu coroczn subwencj. Zbirka pienidzy prowadzona jest rwnie podczas corocznych Targw Handlowych w Hautmont oraz Targw Boego Narodzenia, w czasie ktrych urzdzane s loterie i sprzedawane polskie suweniry. Od 1990 roku kontakty pomidzy Kaliszem a komitetem podtrzymywane s kadego roku. Jego przedstawiciele zapraszani s na czerwcowe wito Miasta Kalisza, za z Kalisza przyjedaa delegacja na kade padziernikowe Targi Handlowe w Hautmont (ktre trway do 2003 roku), gdzie miaa stoisko z prezentacj produktw z Kalisza i okolic.

Ksiki za murem
Kaliskie Gimnazjum eskie gromadzio ksigozbir od pocztku swojego funkcjonowania. W 1890 roku, po 24 latach dziaalnoci szkoy, biblioteka liczya 2271 woluminw, z czego tylko 472 ksiki w tzw. bibliotece uczniowskiej. Ksigozbir systematycznie si powiksza. Pod wzgldem iloci w gromadzonych zbiorach na plan pierwszy wysuway si pozycje rosyjskojzyczne, ale take druki francuskie i niemieckie. Dopiero odzyskanie przez Polsk niepodlegoci otworzyo moliwoci gromadzenia literatury w jzyku narodowym. Cho trudno ustali, co dziao si z ksigozbiorem po wybuchu I wojny wiatowej, wiadomo, e przed II wojn wiatow biblioteka w swych zbiorach posiadaa ponad 7 tysicy woluminw. Mao kto wie, e okres okupacji ksiki z biblioteki przetrway dziki temu, e... zostay zamurowane w schowku znajdujcym si na strychu szkoy. Po wojnie woluminy znalazy swe miejsce w bibliotece III Liceum Oglnoksztaccego im. Mikoaja Kopernika.

Ku 50-leciu
Trzeba doda, e oprcz tych systematycznych akcji komitet bra take udzia we wszystkich spontanicznych spotkaniach. A naleay do nich m.in. przyjazd do Hautmont Chru Polifonia w 1991 roku, wizyta w Kaliszu delegacji francuskiej owiaty wraz z czonkami Stray Poarnej we wrzeniu 1992 roku, rewizyta we Francji przedstawicieli kaliskiej edukacji z delegacj w czerwcu 1993 roku, obchody w Kaliszu i w Hautmont 35-lecia zwizku obu miast, Festiwal Miast Bliniaczych w Kaliszu w lipcu 1997 roku, 40-lecie Przyjani w 1998 roku (w Hautmont i w Kaliszu), 40 lat dla dzieci Kalisza w 2000 roku i 45 lat dla dzieci Kalisza w 2004 roku, pierwsza wizyta w Hautmont prezydenta Kalisza Janusza Pcherza wraz z delegacj w grudniu 2007 roku itp. Bardzo cieszymy si z tak intensywnych kontaktw, cho z drugiej strony aujemy, e komitet liczy coraz mniej czonkw: ludzie powyjedali albo zachorowali, kilka osb ju zmaro... Ale ta garstka, ktra zostaa, postara si, aby 50-lecie stao si wyjtkowym wydarzeniem. Zapraszamy wic na spotkanie w czerwcu w Kaliszu, a w grudniu w Hautmont.

Katalog w piguce
Katalog zatytuowany Ksigozbir Gimnazjum im. Anny Jagiellonki w zbiorach Ksinicy Pedagogicznej im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu odnotowuje 335 pozycji, wrd nich ksiki i czasopisma. Druki wydane w latach 1919-1938 przewaaj wrd wydawnictw zwartych. Jak zaznacza we wstpie do katalogu dr hab. Ewa Andrysiak: Tematyka zgromadzonych w bibliotece zbiorw bya zrnicowana, wydaje si jednak, e nie odbiegaa od ksigozbiorw innych bibliotek rednich. Zdecydowanie jednak przewaaa literatura w jzyku polskim. W ksigozbiorze byy publikacje z filozofii, psychologii, socjologii i religii, dalej wydawnictwa z zakresu pedagogiki, jzykoznawstwa, teorii i historii literatury, historii, nauk przyrodniczych oraz dotyczce zagadnie politycznych i gospodarczych, tematyki zdrowotnej i sportowej.

naley m.in. Ustawy szkolne Stanisawa Konarskiego, Dzieje szkolnictwa polskiego z rzutem oka na jego przyszo Michaa Janika czy ksik Jana Kucharzewskiego pt. Epoka Paskiewiczowska. Losy owiaty. Na uwag zasuguj ponadto Zarys geografii powszechnej (rozumowej) Wacawa Nakowskiego, praca z zakresu astronomii pt. Gwiazdy i budowa wszechwiata czy dwuczciowe wydawnictwo pt. Jzyk polski i jego historia z uwzgldnieniem innych jzykw na ziemiach polskich. Jak susznie zaznacza autorka przedmowy, analiza zawartoci ksigozbioru eskiego gimnazjum, ktra dokonana zostaa jedynie na podstawie fragmentw przechowywanych w Ksinicy Pedagogicznej, nie jest jego penym obrazem. Ten bowiem powstanie dopiero wwczas, gdy zostanie opracowany i opublikowany katalog zbiorw wci udostpnianych uczniom III LO oraz pozostaej czci zbiorw z okresu midzywojnia.
Ksigozbir Gimnazjum im. Anny Jagiellonki w zbiorach Ksinicy Pedagogicznej im. Alfonsa Parczewskiego w Kaliszu, red. serii Krzysztof Walczak, przedmowa Ewa Andrysiak, redakcja Bogumia Celer, Kalisz 2008.

Najliczniej reprezentowana owiata

Zdecydowanie najliczniejsz grup pimiennictwa stanowi pozycje z krgu owiaty i wychowania, metodyki oraz dydaktyki. Wrd nich wymieni

56
2008

45

Nie tylko tulipany

Agnieszka Krlikowska
Heerhugowaard jest jednym z miast partnerskich Kalisza, w tym roku mija 16 lat wsppracy. Kalisz jest jedynym miastem partnerskim dla Heerhugowaard, std cae zaangaowanie kieruje si w stron Kalisza.
pomnik zwany Pulsujce serce lub Tulipan autorstwa Wiesawa Ominy. Stoi na jednym z rond w Heerhugowaard od 2002 roku, widniej na nim herby obu miast. Serce o wysokoci 2,5 m wykonane zostao z brzu, granitowy podest, symbolizuje mocny fundament wsppracy midzy dwoma miastami. Nazw Tulipan nosi te rodowiskowy Dom Samopomocy w Kaliszu, od wielu lat hojnie wspierany przez holenderskich przyjaci.

Polder Pana Hugo

Heerhugowaard powstao prawie 380 lat temu na terenach wydartych morzu; jego nazwa oznacza po polsku Polder Pana Hugo. Pooone jest w pnocnej czci kraju na paskim terenie (2,5 m, a miejscami nawet 3,9 m poniej poziomu morza). Posiada krajobraz charakterystyczny dla caej Holandii, urozmaicony licznymi wiatrakami, polami tulipanw, farmami, ogrodami i szklarniami. Nieliczne zakady przemysowe stosuj technologie energooszczdne i przyjazne rodowisku naturalnemu. Do niedawna wie, dzi Heerhugowaard liczce 50 tysicy mieszkacw jest przedmieciem dwukrotnie wikszego Alkmaar. Ambitne plany na przyszo, rozwj infrastruktury i tworzenie dobrych warunkw dla mieszkacw oraz przedsibiorcw miasto to reklamuje hasem Heerhugowaard miasto szans.

Kilka sw o samorzdzie
W skad zarzdu miasta Heerhugowaard wchodz: burmistrz Han for the Heegde (odpowiedzialny m.in. za porzdek publiczny i bezpieczestwo, administracj, poarnictwo, a take czterech wiceburmistrzw: Jan Willem de Boer (transport, sprawy spoeczne i zatrudnienia, budownictwo), Robert Jan Piet (polityka owiatowa, gospodarka, sztuka, sport i rekreacja, rodowisko, sprawy europejskie), Gretha Baijards (zdrowie, sport, integracja, osoby starsze) i Han van den Heiligenberg (finanse, zarzdzanie miastem, komunikacja) oraz sekretarz Frans Mencke. Rada miejska wybierana jest przez mieszkacw, w Heerhugowaard liczy ona dwudziestu dziewiciu czonkw. Po wyborach samorzdowych w roku 2006 w radzie jest reprezentowanych siedem frakcji: Stowarzyszenie Obywatelskie i Partia Pracy (po siedem miejsc), Ludowa Partia Wolnoci i Demokracji (pi miejsc), Partia Chrzecijasko-Demokratyczna (cztery miejsca), Niezalena Partia Heerhugowaard (trzy miejsca), Zieloni-Lewica (dwa miejsca) i Unia Chrzecijaska (jedno miejsce). Rada odgrywa wan rol w samorzdzie, poniewa ustala ramy jego dziaania. Obraduje w kady czwarty wtorek miesica wieczorem, w sesjach mog uczestniczy mieszkacy miasta. Od 27 maja obrady radnych mona obejrze na ywo w internecie. Komisje rwnie konferuj raz w miesicu i te spotkania s te otwarte dla mieszkacw. Oznacza to, e obywatele podczas sesji czy spotka komisji mog zabiera gos w kwestiach zwizanych z porzdkiem obrad, rozprawia o sprawach nalecych do zada danej komisji. Swoje zainteresowanie naley zgosi najpniej 48 godzin przed sesj, kada osoba ma prawo mwi 5 minut, w sumie podczas jednego posiedzenia przewidziane jest 30 minut na wystpienia mieszkacw. W samorzdzie Heerhugowaard dziaaj cztery komisje: Komisja zasobw (budet, komunikacja, bezpieczestwo publiczne), Komisja Zarzdzania Miastem (tereny zielone, kanalizacja, drogi), Komisja Rozwoju Spoecznego (owiata i sprawy spoeczne, kultura, sztuka i sport), Komisja Rozwoju Miasta (rozwj gospodarczy, inwestycje, rodowisko).

Symbolem trwaoci partnerstwa midzy Kaliszem a Heerhugowaard jest pomnik zwany Pulsujce serce. Fot. Mariusz Hertmann

Miasto Soca
Najnowsze osiedle, znajdujce si na granicy z gmin Alkmaar, to tzw. Miasto Soca (Stad van de Zon). Na obszarze okoo 118 ha, na terenie Parku Luna, wybudowano ponad 2900 otoczonych wod mieszka i innych obiektw szk, przedszkoli, sklepw, hoteli, restauracji oraz tereny wypoczynkowe wykorzystujce odnawialne rda energii, przede wszystkim energi soneczn. Osiedle podzielono na cztery czci, z ktrych kada ma nieco odmienny charakter. W jednej z nich wikszo domw pooona jest nad wod, w czci drugiej dy si do cakowitej likwidacji emisji dwutlenku wgla, co oznacza, e musi samo wyprodukowa tyle energii, ile zuywa do codziennego funkcjonowania, pracy i przemieszczania si. Do uzyskiwania energii sonecznej su fotoogniwa baterie soneczne o mocy 3,75 megawatw. Budowa caego osiedla nie jest jeszcze ukoczona.

w pobliu bardziej znanych miastach (np. Amsterdam, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen i Haarlem). Na pocztku wrzenia nastpi otwarcie nowego Centrum Kultury i Sztuki CooL. Niezwykle ciekawy jest wygld tego budynku: zosta on zainspirowany herbem miasta, ktry przedstawia dwie czaple siwe i kosy zboa porodku. Ten motyw zosta wykorzystany przy projektowaniu zewntrznych cian Centrum Kultury i Sztuki pidziesit tych rozgazionych filarw pomidzy mozaikowymi cianami w kilku odcieniach szaroci. Pod jednym dachem znajdzie si miejsce zarwno na przedstawienia teatralne w sali o powierzchni 550 m2, pomieszczenia na lekcje taca, muzyki czy zajcia plastyczne.

Tulipan Kalisia
Motyw tulipana, jako jednego z symboli Holandii, przewija si kilkakrotnie rwnie w kontaktach Kalisza z Heerhugowaard. Jednym z nich jest tulipan Kalisia, wyhodowany przez Holendra Jana Lightharta, ktry pracowa nad now odmian kilkanacie lat. Ta odmiana naley do rodzaju hybryd i ma okoo 35 cm wysokoci. Wewntrz jaskrawoczerwonych patkw tworzcych kielich ukryte jest granatowe serce. W roku 2000 wadze Kalisza wyraziy zgod na uywanie nazwy Kalisia. Ponad sto cebulek przekazanych przez Holendrw posadzono wtedy w patio miejscowego ratusza. Nowa odmiana zdobi dzi take kaliskie klomby, a w roku 2004 trafia na rynki USA, skd ma by sprzedawana odbiorcom w innych krajach obu Ameryk. Oprcz tulipanw nowej odmiany, kaliskie klomby zdobi podarowane przez tego hodowc krokusy i narcyzy. Innym symbolem trwaoci partnerstwa jest

Centrum CooL
Holendrzy maj opini oszczdnych, ale nie dotyczy to dziedzin, od ktrych zaley jako ycia. Dziaania kulturalne, doskonaa baza sportowa (otwarte i kryte hale sportowe oraz pywalnie), ciekawe tereny rekreacyjne i turystyczne, urozmaicona oferta edukacyjna i rozwinita wiadomo ekologiczna mieszkacw sprawiaj, e poziom ycia w tym miecie naley do najwyszych w Holandii. Mionicy przeszoci mog zwiedza liczne zabytki w pooonych

48 Kaliskie Spotkania Teatralne

Zamierajcy festiwal
Boena Szal-Truszkowska
Dziwny by to festiwal, jakby oderwany od rzeczywistoci i zawieszony w kompletnej prni. Zamknity w murach teatru dla wskiego grona wtajemniczonych, istniejcy sam dla siebie praktycznie bez widowni, bez atmosfery festiwalowej, bez prawdziwych emocji, nawet bez towarzyskich skandali...
Oczywicie poza sawnym ju kotletem schabowym, ktrego nie moga si doprosi w teatralnym bufecie Krystyna Janda. Skoro jednak bufet w tym samym dniu serwowa bankiet komunijny, wypada go miosiernie rozgrzeszy. Zwaszcza e znacznie gorsze grzechy organizatorw imprezy te uchodz im na sucho. teatr

Gdzie to wito?
Co si stao z naszym festiwalem, ktry przez prawie p wieku by dorocznym witem caego miasta? Gdzie si podziay kolejki pod kas, tumy modziey wdzierajcej si do teatru na wszelkie moliwe sposoby? Gdzie te wieczory pene emocji i dugie nocne Polakw rozmowy? Oczywicie przyczyny obecnego marazmu s zoone, po czci wynikajce z oglnej sytuacji teatru, a po czci te obciajce poprzednie dyrekcje kaliskiej sceny. Robert Czechowski np. skutecznie odstraszy bardziej szacown cz publicznoci, cigajc do Kalisza ca lawin modnych spektakli tzw. brutalistw. Ale Igor Michalski, ktry od roku kieruje kalisk scen, te ma w tym wzgldzie spore zasugi. Ju po raz drugi zmieni termin imprezy, przenoszc j bez adnego istotnego powodu na drug dekad maja. A tegoroczny repertuar raczy ogosi dopiero na kilka dni przed rozpoczciem festiwalu, dajc jasno do zrozumienia, e szeroka publiczno nie bardzo go obchodzi. I na swj sposb mia racj, poniewa wikszo spektakli bya wystawiana na maej scenie; a jeli ju na duej, to przy mocno okrojonej widowni. Tote bez zbdnych kopotw wypenili j sami swoi organizatorzy, sponsorzy, urzdnicy, artyci i ich znajomi itd. Po spektaklach i grzecznociowych brawkach wszyscy szybko opuszczali teatralny gmach, ktry natychmiast pogra si w ciemnociach. No bo jak dugo mona kisi si w swoim wasnym sosie? Dyrektor Michalski zapewnia te solennie, e zaprosi na festiwal najlepsze spektakle, jakie ze wzgldw technicznych i terminowych dao si cign do Kalisza. Jeli rzeczywicie tak byo, to kondycja polskiego teatru nie wyglda najlepiej.

Ferdydurke, Szymon Mysakowski. Fot.Katarzyna Madziaa

Mroczne wizje...
Generalnie w repertuarze 48. KST dominoway dwa nurty sceniczne. Ten ciekawszy tworzyy mroczne wizje wiata pogronego w totalnym chaosie, bezsensie i beznadziei. Najoryginalniejsze widowiska z tego gatunku pokazay dwa teatry: Polski z Wrocawia i Sowackiego z Krakowa.

We wrocawskiej inscenizacji Sprawy Dantona wedug S. Przybyszewskiej, wykreowanej przez Jana Klat, rewolucja francuska wpisana zostaa w sceneri brudnych slumsw, na tle ktrych wodzowie ludu tocz nieustanne ktnie, a ostatecznym argumentem w tych sporach jest... pia spalinowa (nowsza wersja gilotyny!). Spektakl pokazuje jak cieniutka jest granica midzy demokracj i tyrani, idealizmem i terroryzmem, bohaterstwem i cyniczn trywialnoci. Niespena trzygodzinne widowisko, pozornie chaotyczne, a w rzeczywistoci poprowadzone z elazn konsekwencj, zyskao sobie take uznanie jurorw, ktrzy przyznali jego twrcom gros festiwalowych nagrd. Szkoda, e jury nie docenio podobnych walorw w jeszcze bardziej szarym i mrocznym, ale za to bardziej malarskim, krakowskim spektaklu Galgenberg M. de Ghelderode, wyczarowanym na wzr flamandzkich mistrzw przez Agat Dud-Gracz. Tu pojawi si na scenie wiat ju po rewolucji, ktrej niedobitki (zbrodniarze i ofiary) zagniedziy si w jakiej zagraconej melinie, przytuku czy te domu wariatw symbolicznym mietniku historii. Oczekujc tam ju tylko na mier, wszyscy tak samo przegrani, odtwarzaj dawne zdarzenia. S okrutni i bezwzgldni, ale te potrafi wzbudzi lito, a nawet wzruszy. Ot, po prostu ludzie... Z serii owych koszmarnych snw nie uda si natomiast szekspirowski Makbet z Teatru Jaracza w odzi, zbudowany na jednym ciekawym pomyle czarnej mszy, eksploatowanym jednak do znudzenia.

pierwszych stron gazet. Tu najciekawsza okazaa si Kltwa Wyspiaskiego w reyserii Barbary Wysockiej z Teatru Starego w Krakowie. Tragiczna opowie o romansie ksidza i modej kobiety wyrniaa si ju sam form scenicznej narracji. W tym spektaklu aktorzy wcielali si nie tyle w okrelone role, co w konwencj lokalnych plotkarzy; a gwna bohaterka skupia w sobie cay wulkan dobrych i zych emocji (co docenili rwnie jurorzy). Ponadto poznalimy histori ksidza posdzonego o molestowanie chopca (Wtpliwo z Teatru Polonia w Warszawie), losy modej lekarki z prowincji, ktra sw nieudan karier zawodow zakoczya cakiem udanym samobjstwem (Martwa krlewna z Teatru Polskiego w Poznaniu) oraz dzieje przyjani dwch chopcw, ktra nie wytrzymaa zderzenia z prawdziwym yciem (Mojo Mickybo z Teatru Krypta w Szczecinie). Repertuar konkursowy dopenia komedia Grupa Laokoona T. Rewicza, jednak aktorom Teatru Wybrzee w Gdasku nie udao si tchn ani odrobiny ycia w t sztuk, liczc sobie ju z p wieku. Do tego dwa spektakle kaliskie: Fernando Krapp napisa do mnie ten list T. Dorsta i Ferdydurke wedug Gombrowicza. W tym ostatnim jury docenio kreacj jednego z modych aktorw i nie by to tylko kurtuazyjny gest.

Zmierzch sztuki aktorskiej?

Werdykt jury wydaje si surowy, ale w miar sprawiedliwy, bo promuje ciekawe kreacje w dobrych spektaklach. A jednak wywouje on wicej niepokoju ni satysfakcji. I wcale nie z powodu przeocze czy te dyskusyjnych kryteriw, lecz raczej za spraw pewnych niedopowiedze, pro-

... i koszmarne problemy

Drugi nurt sceniczny przynis przedstawienia publicystyczne, poruszajce problemy z

56
2008

47

Sprawa Dantona, Wojciech Ziemiaski, Marcin Czarnik, Micha Opaliski.

wokujcych do niewesoych refleksji. Warto wic zauway, e spord 10 spektakli zgoszonych do konkursu jurorzy ju na starcie wyeliminowali poow, uznajc je za niewarte nawet dyskusji. Spord pozostaych nagrodzili trzy, ale godnie uhonorowali tylko jeden. Taki podzia nagrd oznacza de facto negatywn ocen wikszoci konkursowych propozycji, a wic take poziomu caej imprezy. Sugeruje te votum nieufnoci dla twrcw festiwalowego repertuaru. A moe take dla formuy festiwalu sztuki aktorskiej czy w ogle Kaliskich Spotka Teatralnych? Te wtpliwoci potwierdza te festiwalowy afisz, na ktrym znalazo si sporo nazwisk gonych reyserw, a niewiele znanych aktorw. I tylko dwie prawdziwe gwiazdy, Krystyna Janda i Anna Polony, wystpujce poza konkursem. Jeszcze wicej znakw zapytania przyniosa sesja naukowa Dramat wspczesny jako wyzwanie dla aktora, gdzie mwiono gwnie o trudnociach, jakie dzi napotyka aktor w teatrze, a nie o jego misji, randze zawodu czy sekretach warsztatu. Sporo uwagi powicono te coraz nowoczeniejszej technice wdzierajcej si do teatru, a take inwazji innych mediw (jak film, telewizja czy video), z ktrymi aktor coraz czciej musi konkurowa na scenie. Jeden z prelegentw nawet przeprasza, e wygasza tak niestosowne pogldy w Kaliszu podczas aktorskiego festiwalu. Ale chwaa Bogu, e kto to wreszcie gono powiedzia!

podwigny, odyy, obrosy now atrakcyjn otoczk. Jeli chcemy uratowa kaliski festiwal, trzeba powaniej zastanowi si nad jego profilem, adresatem, usytuowaniem itd. Ostatnie lata wyranie wykazay, e imprezie nie suy jej przypisanie do teatru, gdzie rozpanoszyo si pospolite chaturnictwo i kolesiostwo. Aby festiwal nabra oddechu, trzeba go wyprowadzi stamtd i powierzy ludziom z sercem. Stworzy kompetentne gremium (biuro? agencj? stowarzyszenie?), ktre bdzie cay rok trzyma rk na pulsie ledzi ycie teatralne, weryfikowa oceny, wypracowywa nowe koncepcje, gromadzi rodki itp. Sporo dobrych dowiadcze w tym zakresie ma chociaby kaliskie Centrum Kultury i Sztuki, organizator m.in. festiwalu teatrw ulicznych La Strada czy Midzynarodowych Prezentacji Teatrw Taca Wspczesnego. Te imprezy naprawd yj i maj swoj wiern publiczno. Warto te przypomnie, e Kaliskie Spotkania Teatralne uchodz dzi za najstarszy, organizowany nieprzerwanie, festiwal teatralny w Polsce; a za dwa lata mamy szans witowa jubileuszowy 50 festiwal. Jeli majowa impreza przetrwaa tyle lat, przeomw politycznych, kryzysw gospodarczych itp. to tylko dlatego, e bya potrzebna kaliszanom. W obecnym ksztacie nie suy nikomu. Czy uda si j reanimowa? Zapraszamy do dyskusji.

Laureaci 48 KST
Sprawa Dantona, Bartosz Porczyk, Wiesaw Cichy, Andrzej Wilk, Tadeusz Szymkw, Edwin Petrykat.

Sprawa Dantona, Kinga Preis.

SOS dla festiwalu!

Nie ma co ukrywa, kaliski festiwal pomau zamiera. I saba to pociecha, e dogorywa w dobrym towarzystwie, bo inne renomowane imprezy te maj kopoty. Ale s take takie, ktre ju si

Sprawa Dantona, Marcin Czarnik, Katarzyna Strczek, Bartosz Porczyk. Fot. Bartosz Maz

Jury 48 Kaliskich Spotka Teatralnych w skadzie: Magorzata Buczkowska-Szlenkier, Joanna Derkaczew, Zbigniew Brzoza, Stefan Drajewski, ukasz Kos i Rudolf Zioo, po obejrzeniu 10 przedstawie konkursowych postanowio wzi pod uwag tylko 5 z nich i zadecydowao o nastpujcym podziale nagrd: Grand Prix 48 KST (dwie nagrody po 10 tys. z) otrzymali Marcin Czarnik za rol Robespierrea i Bartosz Porczyk za rol Desmulinsa w Sprawie Dantona z Teatru Polskiego we Wrocawiu. Dwie nagrody aktorskie (po 3,5 tys. z) Katarzyna Krzanowska za rol Modej w Kltwie z Teatru Starego w Krakowie i Szymon Mysakowski za rol Syfona w Ferdydurke z Teatru Bogusawskiego w Kaliszu. Dwie nagrody aktorskie (po 3 tys. z) Tadeusz Szymkw za rol Westermanna i Rafa Kronenberg za rol Legendrea w Sprawie Dantona. Statuetk Wojciecha wszyscy aktorzy Sprawy Dantona za kreacje zespoow. Statuetk Wojciecha decyzj dyrekcji Teatru Bogusawskiego otrzyma take marszaek wojewdztwa wielkopolskiego Marek Woniak za pomoc w remoncie i modernizacji sceny kameralnej kaliskiego teatru.