1.

Procesy t oczenia - kszta towania T oczenie obejmuje szereg r norodnych procesw obrbki plastycznej realizowanych g wnie na zimno i stosowanych do rozdzielania, kszta towania i czenia materia w w postaci blach, folii i p yt (metalowych lub niemetalowych). T oczenie przeprowadza si za pomoc przyrz dw zwanych t ocznikami, przewa nie na prasach mechanicznych lub hydraulicznych. Poniewa jeden z wymiarw (grubo ) p wyrobu jest istotnie mniejszy od dwch pozosta ych stan napr enia (poza pewnymi wyj tkami) mo na uwa a za p aski. Procesy t oczenia, podczas ktrych nie dochodzi do rozdzielania materia u stanowi oddzieln grup (tzw. t oczenie - kszta towanie). Rozr nia je przede wszystkim wyst puj cy stan napr enia. T oczenie proces obrbki plastycznej materia w (g . Metali) w postaci arkuszy (blachy), folii, ta my, przeprowadzone zwykle na prasie. Obejmuje mi dzy innymi: wykrawanie, ci gnienie, obci ganie, wybijanie. Mo na je realizowa po uprzednim podgrzaniu materia u lub bez podgrzania.

2. Charakterystyka wyt aczania, przet aczania i wyci gania. y Wyt aczanie Podczas wyt aczania nast puje przekszta cenie p askiego p wyrobu w pow ok trjwymiarow (wyt oczk ), ktrej nie da si rozwin na p aszczyzn . Pod dzia aniem stempla materia ulega uplastycznieniu i stopniowo przemieszcza si wg b p yty ci gowej. W czasie trwania procesu wymiary ko nierza i powierzchni swobodnej zmniejszaj si , natomiast wzrasta obszar strefy kontaktu materia u ze stemplem. Wyt aczanie jest to proces, podczas ktrego nast puje przekszta cenie p askiego p wyrobu w wyt oczk o powierzchni nierozwijalnej. Narz dziem w procesie wyt aczania jest t ocznik. Sk ada si on g wnie ze stempla, matrycy i dociskacza, zabezpieczaj cego brzeg blachy przed pofa dowaniem pod dzia aniem obwodowych napr e ciskaj cych. y Przet aczanie Je eli wyt oczka jest za wysoka i nie mo e zosta wykonana w jednej operacji - to najpierw stosuje si wyt aczanie przy zalecanym wsp czynniku m1. Otrzyman wyt oczk o rednicy wi kszej i wysoko ci odpowiednio mniejszej od wymaganej poddaje si kolejnym operacjom przet aczania. Wyt aczanie po czone z przet aczaniem nosi nazw ci gnienia wyt oczek. Przet aczanie - proces obrbki plastycznej, polegaj cy na zwi kszeniu wysoko ci wyt oczki kosztem zmniejszenia jej rednicy, przy czym grubo cianki pomniejsza si . Niebezpiecze stwo obwodowego p kni cia wyt oczki w czasie procesu wyt aczania ogranicza wysoko wyt oczki, ktra praktycznie nie przekracza (0,7 0,8) rednicy ko cowej. W celu uzyskania wi kszych wysoko ci wst pnie ukszta towan wyt oczk poddaje si nast pnej operacji zwanej wyci ganiem. 3. Stany napr enia w ko nierzu, ciance i dnie wyt oczki podczas wyt aczania. W czasie wyt aczania W ciance stan napr e przechodzi w dwuosiowe rozci ganie. Stan dwuosiowego rozci gania panuje rwnie w dnie wyt oczki. W ko nierzu wyst puj promieniowe napr enia rozci gaj ce i obwodowe napr enia ciskaj ce

4. Definicje wsp czynnikw wyt aczania i przet aczania oraz ich warto ci graniczne y Wsp czynnik wyt aczania Warunkiem poprawnej realizacji wyt aczania jest, aby cianka powstaj cej wyt oczki mog a w ka dej chwili procesu przenie niezb dne obci enia. Nak ada to ograniczenie na stopie odkszta cenia, ktry wyra a si umownie za pomoc tzw. wsp czynnika wyt aczania m1: (ewentualnie zamiast rednicy d1 mo na wprowadzi rednic redni d r (w po owie grubo ci blachy: Je eli wsp czynnik m1 obliczony z (VII.3) jest wi kszy od pewnej warto ci granicznej mgr : m1obl > mgr to proces przebiega prawid owo. W przeciwnym przypadku dochodzi do silnego pocienienia cianki i p kn cia materia u w tzw. przekroju niebezpiecznym (w pobli u przej cia cz ci walcowej stempla w zaokr glenie promieniem rs). Po o enie tego przekroju zale y g wnie od warunkw tarcia panuj cych na stemplu. Warto mgr zale y od rodzaju materia u, wzgl dnej grubo ci blachy g0/D0, wzgl dnych promieni zaokr gle rs/g0 i rm/g0 oraz tarcia na stemplu, p ycie dociskacza i p ycie ci gowej. Wsp czynnik wyt aczania jest to stosunek rednicy wyt oczki d1 do rednicy D kr ka (d1/D =m1). Gdy wsp czynnik wyt aczania jest mniejszy od pewnej granicznej warto ci tego wsp czynnika to wyt aczanie zachodzi bez zerwania wyt oczki. y Wsp czynnik przet aczania Dla procesw przet aczania maj cych na celu uzyskanie wyrobu o wi kszej wysoko ci w stosunku do rednicy ni mo na to uzyska w operacji wt aczania mo na okre li wsp czynnikiem przet aczania
      

Gdzie Dn i dn to odpowiednio rednica pocz tkowa i ko cowa przet oczki w n-tej operacji przet aczania. Kolejne warto ci wsp czynnika wyt aczania i przet aczania s coraz wi ksze co oznacza ze odkszta cenia do uzyskania zmniejszaj si . Wsp czynnik przet aczania to stosunek rednic d2/d1 gdzie: d1 rednica przed wyt oczeniem, d2 rednica po wyt oczeniu. Gdy stosunek ten jest wi kszy od pewnej warto ci granicznej tego stosunku (d2/d1)gr to maksymalna si a przet aczania jest mniejsza od si y zrywaj cej Pmax <Pzr

5. 6. Utrata stateczno ci blachy w procesach t oczenia - kszta towania i dobr nacisku dociskacza. Powstaj ce napr enia obwodowe ( ciskaj ce) w ko nierzu wyt oczki mog sta si przyczyn utraty stateczno ci blachy (pofa dowania ko nierza wyt oczki). Zjawisko to wyst puje cz sto przy ma ej grubo ci wzgl dnej blachy. W przybli eniu mo na przyj , e utrata stateczno ci wyst pi, gdy:

Dla ma ego stopnia odkszta cenia i stosunkowo du ej grubo ci materia u wyst pienie fa d jest utrudnione wskutek du ej stateczno ci ko nierza. Fa dowanie blachy dotyczy mo e tak e innych cz ci wyt oczki, w tym powierzchni ktre nie maj bezpo redniego kontaktu z narz dziami. Aby zapobiega fa dowaniu si p askiego ko nierza stosuje si docisk blachy do powierzchni matrycy za pomoc dociskacza. Stasowanie lub barak dociskacza zale y g wnie od stosunku grubo ci materia u g do rednicy wyj ciowej D0. Dociskacz stosuje si gdy g/ D0100 < 1,5 natomiast dla g/ D 100 > 2 dociskacza nie stosujemy. Przypadku gdy 1,5 < g/ D 100 < 2 o decyzji stosowania
0 0

dociskacza decyduje przede wszystkim stopie odkszta cenia materia u i jego rodzaj. Sk onno do fa dowania wyst puje tym atwiej, im mniejszy jest sto-pie odkszta cenia (p ytsza wyt oczka) oraz im bardziej mi kki jest materia blachy

Si dociskacza, potrzebn do zapobie enia fa dowaniu, mo emy obliczy ze wzo-ru dla operacji wyt aczania

dla operacji przet aczania gdzie: D rednica otworu matrycy, r

m

promie zaokr glenia kraw dzi matrycy, p od warto ci 0,1 do 0,15),

nacisk jednostkowy, k t pochylenia

zale ny od rodzaju i grubo ci materia u, Dn-1 przet aczania, wsp czynnik tarcia ( tworz cej sto ka pier cienia ci gowego.

rednica wyt oczki dla n-1 operacji

7. Czynniki wp ywaj ce na si wyt aczania i jako wyt oczek. Istnieje wiele czynnikw wp ywaj cych w sposb istotny na proces t oczenia blach, mo na je podzieli na dwie grupy: czynniki zale ne od materia u blachy t oczonej, czynniki zale ne od rodzaju narz dzi i przyrz dw do t oczenia. Wa nymi parametrami materia owymi materia u blachy t oczonej s wyk adnik krzywej umocnienia (n) i wsp czynnik anizotropii normalnej (r). Rwnie tarcie wyst puj ce pomi dzy blach a narz dziami do t oczenia odgrywa wa n rol i ma wp yw na otrzymywanie wyt oczek bez wad. 1. Warto napr enia uplastyczniaj cego, ktra ma wp yw na wielko ci si wyst puj cych w czasie t oczenia (naciski na powierzchnie robocze narz dzi), 2. Umocnienie materia u blachy zale ne od wielko ci odkszta cenia plastycznego, 3. Czu o napr enia uplastyczniaj cego na pr dko odkszta cania, 4. Sk onno do starzenia dyslokacyjnego, 5. Warto jednostkowej energii odkszta cenia spr ystego, 6. Sk onno blachy do plastycznego p kania, 7. Anizotropia normalna blachy, 8. Anizotropia p aska, 9. Sk onno do narostw i zatar , 10. Wska nik kierunkowo ci zanieczyszcze . Ka da z wymienionych cech materia owych blachy t oczonej ma wp yw na prze-bieg kszta towania wyt oczki i niebezpiecze stwo pojawienia si niepo danych zjawisk, prowadz cych w ostateczno ci do powstania okre lonych wad wyt oczek. 8. Wp yw anizotropii p askiej i normalnej blachy na przebieg procesw t oczenia kszta towania. y Wp yw anizotropii normalnej Materia przechodzi w stan plastyczny, gdy lewa strona rwnania (II.21) osi ga warto Wp(1). Je eli iloczyn W11 W22 < 0 (napr enia g wne maj przeciwne znaki) i R0 = R > 1, to materia uplastycznia si przy mniejszych warto ciach bezwzgl dnych W11 i W 22 ni materia izotropowy, dla ktrego R = 1. Je eli napr enia g wne maj jednakowe znaki (W11 W22 > 0) i R > 1, to uplastycznienie materia u wymaga wi kszych warto ci W11 i W22 Jest to widoczne na rys. II/5. Wynika st d wa ny wniosek: anizotropia normalna o wsp czynniku R > 1 jest korzystna w tych procesach t oczenia, dla ktrych w strefach plastycznych wyst puje rozci ganie ze ciskaniem (wyt aczanie, przet aczanie), gdy powoduje spadek si y t oczenia, a wi c umo liwia wi ksze odkszta cenia bez naruszenia spjno ci materia u w ciance wyt oczki. Je eli natomiast wyst puje dwuosiowe rozci ganie lub ciskanie, to korzystna jest anizotropia normalna ze wsp czynnikiem R < 1.

y Wp yw anizotropii p askiej Anizotropia p aska powoduje nierwnomierne odkszta cenia blachy w r nych kierunkach. W kierunkach, dla ktrych REosi ga minimum (RE< 1) podczas rozci gania (np. w ciance wyt oczki) - blacha ulega silnemu pocienieniu. Zatem wyt oczki maj r n wysoko w r nych miejscach obwodu, co powoduje straty materia u (wi ksze musz by naddatki na obcinanie brzegw w celu ich wyrwnania). Du a anizotropia p aska sprawia, e materia nie nadaje si do t oczenia.