Mateusz Chmurski

Nie posiada tej dyskrecji ciszy1. Karol Irzykowski wobec Stanisawa Brzozowskiego

Wcelu wyjanienia charakteru niniejszego tekstu trzeba poczyni trzy zastrzeenia. Po pierwsze, wskaza naley na paradoksalne iponiekd wyjtkowe miejsce Irzykowskiego wobrbie konstelacji, jego pozycj wspczesnego, jak inaladowcy, starszego opi lat od autora Legendy Modej Polski, azarazem jego pnego wnuka. Ten status pomidzy zapowiada charakterystyczn oscylacj wstosunku Irzykowskiego do Brzozowskiego, ktr postaram si tu nakreli. Jednoczenie asymetr yczno tej relacji skania do skupienia uwagi na zoonej kwestii nieustannej obecnoci Brzozowskiego w pismach autora Czynu i sowa, na sposobach przyswajania, integrowania jego myli z pominiciem relacji zwrotnej, znaczenia Irzykowskiego dla Brzozowskiego, tym bardziej, e dotychczas powicono jej wicej uwagi2. Wreszcie oczywistym tem rozwaa pozostawa bdzie problematyka Bloomowskiego agonu jako kontekst o tyle wany, i wynikajcy wprost tak ze sformuowa, jak i z poetyki kompozycji obydwu pisarzy. Sowem, nie porusz wielu aspektw, ktre wypadaoby zapewne poruszy, ale postaram si za to punktowo wskaza na zjawiska, ktre dotychczas rzadko byy omawiane.
1 Karol Irzykowski, Czyn isowo oraz Fryderyk Hebbel jako poeta koniecznoci; Lemiesz iszpada przed sdem publicznym: [wsprawie Stanisawa Brzozowskiego]; Prolegomena do charakterologii, Krakw 1980, s. 498. 2 Zob. np. Jan Jakbczyk, Wok sporu: Brzozowski Irzykowski, Ruch Literacki 1985 (XXVI), nr 3, s. 213227; Zbigniew Kuderowicz, Ocena heglizmu wkrgu polskiego modernizmu (Stanisaw Brzozowski iKarol Irzykowski) [w:] Przyblianie przeszoci. Ksiga pamitkowa oarowana profesorowi Czesawowi Gombikowi zokazji czterdziestolecia pracy nauczycielskiej, red. Jzef Baka, Katowice 1998, s. 103111; Artur Krlica, Postawa wychowawcy apostawa klerka. Stanisawa Brzozowskiego iKarola Irzykowskiego spr owiatopogldowe podstawy krytyki literackiej, Opole 2000; Jan Jakbczyk, Szachy literackie? Rzecz otwrczoci Karola Irzykowskiego, Katowice 2005; Sylwia Panek, Krytyk wprzestrzeniach literatury ilozoi. Omodopolskich wypowiedziach polemicznych Karola Irzykowskiego, Pozna 2006.

Nie posiada tej dyskrecji ciszy...

213

1.
Brzozowski tak pisa, jak mwi, a by mwc o dugim oddechu i wielkie okresy pamitajc myl atwo obejmowa i trafnym sowem koczy. [...] Mwi pirem, wsuchiwa si wto, co pisa, iwtedy przecinki iredniki wydaway si mu rodkiem za sabym; przeskakujc due ogniwa mylowe, pieszc si do nowego aspektu, argumentu lub do zwrotu wyjaniajcego, znajdowa tylko w dwukropku rwnowanik tej wewntrznej wibracji umysowej. Zachowujc na og interpunkcj samego autora tam, gdzie ona jest uzasadniona, wydawca przycisza j winnych miejscach, zwaszcza gwoli jasnoci tekstu3.

Sowa te Karol Irzykowski zapisa w1937 roku wnocie wprowadzajcej do skorowidza rzeczowego Legendy Modej Polski w wydaniu Dzie Brzozowskiego pod redakcj Artura Grskiego iStefana Koaczkowskiego. Upyno ju wwczas ponad wierwiecze od mierci krytyka izdawa by si mogo, e wszelkie spory odeszy w niepami. Tymczasem sam charakter indeksu, jak i dalsze wypowiedzi Irzykowskiego, pochodzce nawet z lat 40., wiadcz o tym, jak ywy itrudny dla pozostawa gos Brzozowskiego. Anawet gdyby onim zapomnia, przy rnych okazjach przypominano mu domniemane irzeczywiste dugi umodzieca, ktry przemkn przez horyzont polskiej kultury niczym kometa. Wobszernym ju stanie bada powiconym biogracznym czy problemowym powizaniom obydwu pisarzy, wskazywano m.in. na wsplnot w etycznym pojmowaniu krytyki ijej likwidatorskich zada, jak ina odrbnerozumienie racjonalizmu czy romantyzmu, midzy buntem kwiatu przeciwko korzeniom a jego pocigiem do wczogiwania si w korzenie4. Wyodrbniano szereg kategorii porzdkujcych ich myl biegunowo: znaczenie wielkich jednostek imikrostruktur spoecznych5, problematw historiozoi naprzeciw kwestii egzystencjalnych6. Najwaniejsz jednak z tych opozycji sformuowa ju bodaj sam Irzykowski wtytule Czyn isowo7. Wistocie, wwietle faktu, i wtomie tym nazwisko Brzozowskiego pada ponad 120 razy na 450 stron tekstu, trudno oprze si wraeniu, e powicony jest on przede wszystkim tej polemice. Nigdy jednoczenie spr nie przeksztaca si wbezporedni konfrontacj caoci
3 Karol Irzykowski, Nota wydawcy [w:] Stanisaw Brzozowski, Legenda Modej Polski. Studia ostrukturze duszy kulturalnej, t. I, Krakw 2001, s. 468. Oile nie zaznaczono inaczej, wszystkie wyrnienia pismem pogrubionym wcytatach M.Ch. 4 Cyt. za: Tomasz Burek, Miejsce Brzozowskiego wXX-wiecznym sporze oromantyzm [w:] Wok myli Stanisawa Brzozowskiego, red. Andrzej Walicki, Roman Zimand, Krakw 1974, s. 17. 5 Zob. Wojciech Gowala, Sentymentalizm ipedanteria. Osystemie estetycznym Karola Irzykowskiego, Wrocaw 1972, s. 2832, 8698. 6 Zob. Sylwia Panek, Krytyk wprzestrzeniach literatury ilozoi, dz. cyt. 7 Zob. np. Krzysztof Pomian, Warto i sia. Dwuznaczno Brzozowskiego [w:] Miejsce Brzozowskiego w XX-wiecznym sporze o Romantyzm, dz. cyt., s. 8182, 94; Bronisaw Baczko, Absolut moralny ifaktyczno istnienia [w:] tame, s. 168; Sylwia Panek, Krytyk wprzestrzeniach literatury ilozoi, dz. cyt., s. 167169; Wojciech Gowala, Sentymentalizm ipedanteria, dz. cyt., s. 4750.

214

Mateusz Chmurski

pogldw. Dla Irzykowskiego Brzozowski by zarazem zbyt bliskim, izbyt dalekim. Jakby oddalonym jedynie odwukropek... Pozostawiajc na uboczu szczegy opisywanych ju po wielokro polemik, chciabym przeledzi lady obecnoci Brzozowskiego w retoryce pism Irzykowskiego: zapyta o stenogram mimowolnie wpisany midzy linie krytyki. Opieram si tu na zaoeniu, e kolejne starcia zHebblem iBrzozowskim stanowi momenty o kluczowym znaczeniu dla formowania si charakteru jego pracy twrczej8. W topograi duchowej krytyka rwnie wan rol odegrali jedynie profesor lwowskiej germanistyki iponiekd idol, Richard Werner, oraz jego przyjaciel z lat studenckich, Stanisaw Womela9. Stosunek pisarza do wszystkich tych postaci cechuje znamienna oscylacja midzy uwielbieniem, naladownictwem a prb wyodrbnienia wasnego stanowiska, jak sam Irzykowski zapisa wdziennikach: mapowanie Hebbla to jaki dziwny, zyczny motyw10. Dotykamy tu wic nie tylko problematyki lku przed wpywem, ale ikluczowych dla Irzykowskiego kwestii tosamociowych. Gdy za przeledzi ksztatowanie si swoistego dyskursu Irzykowskiego oBrzozowskim iobecnych wnim mechanizmw retorycznych, nieustannym tem rozwaa pozostaje problem ujty lakonicznie przez jedno zhase wspominanego indeksu: cisza ihaas. Wrecenzji Pamitnika Irzykowski napisa wszak, iBrzozowski czu wci naokoo siebie szmer audytorium11, zarzuca mu naogi tenora, dodawa w zoci, e by organicznie niezdolnym do dialogu12. Zpewnoci nie czu si przez Brzozowskiego wysuchany. Aznamienne to sowa, gdy przypomnie, e zapisa je jkajcy si autor, ten, ktry wyzna kilka lat wczeniej:
Ja chciabym nie tylko dobrze mwi, ale nawet bardzo dobrze, silnie, piknie, imyli prdko przetapia [w] sowa. Chciabym, abym sam na siebie [sic!] sprawia estetyczne wraenie przynajmniej pod tym wzgldem13.

To tej walce o gos, czy raczej swoistej Hassliebe Irzykowskiego do Brzozowskiego chciabym powici kilka uwag.

2.
Dla orientacji warto skrtowo przypomnie bogat faktogra tej relacji. Znali si z widzenia prawdopodobnie od ostatnich lat XIX wieku, kiedy to
8 9

Sylwia Panek, Krytyk wprzestrzeniach literatury ilozoi, dz. cyt.., s. 109. Zob. Katarzyna Sadkowska, Irzykowski iinni. Twrczo Fryderyka Hebbla wPolsce, Krakw

2006. Karol Irzykowski, Dziennik, t. I, Krakw 2001, s. 265. Tene, Pisma rozproszone, t. I(18971922), Krakw 1998, s. 228. 12 Tame, s. 206. 13 Tene, Dziennik, t. I, dz. cyt., s. 598.
10 11

Nie posiada tej dyskrecji ciszy...

215

Irzykowski zacz bywa w lwowskim salonie Stanisawa Barcza14. Moment bezporedniego poznania pisarzy Barbara Winklowa datuje na 1819 kwietnia 1905 roku: do spotkania miao doj wlwowskim kasynie na odczycie Andrzeja Niemojewskiego15. Poza wymian myli, najwaniejszym aspektem pozostan tu kontakty edytorskie iredakcyjne. Przypomnijmy: Irzykowski by stenograst wykadw Brzozowskiego, inicjatorem wydania tomu Idee16, redaktorem Kultury iycia, apomiertnie trzech dalszych tomw. Take wsprawie Brzozowskiego jego rola okae si niebagatelna: od nieudanych prb stenografowania obrad17, po oddanie mieszkania do dyspozycji Brzozowskiego18 oraz dokonan z Ostapem Ortwinem publikacj broszury Lemiesz i szpada przed sdem publicznym19. Brzozowski zapisze wwczas: oni jedni zdobyli si na odwag20 Pniej zadanie kr ytycznego stra pamici Irzykowski spenia bdzie wswych tekstach. Wyznajc, e czsto nawet myli omoliwym stosunku zmarego krytyka do wspczesnoci, dialog ten okreli mianem walki, wktrej ja, cho yj, mam rce bardziej skrpowane ni on21. Ado sporw modoci nawie jeszcze wzapiskach z1944 roku:
kln wojn itych, co j duchowo przygotowali, ale tych widz jeszcze kilka dziesitkw lat wstecz: Brzozowski, Czowiek, Historia, tworzenie historii, marksowskie Die Philosophen haben die Welt verschieden interpretiert, es gilt aber sie zu verndern, megalomania Czynu, ktra rosa i rozpowszechniaa si, lekcewaenie Jednostki na rzecz Czowieka, teraniejszoci na rzecz przyszoci, samotnoci na rzecz wsplnoty, indywidualizmu na rzecz uniwersalizmu millerowskiego. To jest mj pogld, moe pogld starca, ktry nie moe zapomnie starych porachunkw i ma swoj ide xe. Ale pki mog, czemu nie mam przynajmniej psioczy22.

3.
Szanuj p. Brzozowskiego isympatyzuj znim zpewnoci wicej, ni to si zniniejszego artykuu okae. Otej mojej sympatii mgbym nawet pisa wtonie entuzjastycznym, witajc wnim sojusznika; mgbym powiedzie co otym, ile nieraz zjego pomiennych manifestw zaczerpnem pokrzepienia a ju nie mgbym powiedzie, lecz mwi,
14 Zob. Barbara Winklowa, Karol Irzykowski. ycie i twrczo, t. I, Krakw 19871995, s. 264268; zob. Zdzisaw Dbicki, Iskry w popioach. Wspomnienia lwowskie, Pozna 1931, s.239262. 15 Barbara Winklowa, Karol Irzykowski, t. I, dz. cyt., s. 322325. 16 Tame, s. 376377. 17 Tame, s. 388390. 18 Tame, s. 387. 19 Tame, s. 419420. 20 Tame, s. 369373; zob. Stanisaw Brzozowski, Legenda Modej Polski, t. I, dz. cyt., s.625 626, 634, 644, 646647, 650, 682, 706. 21 Karol Irzykowski, Hiena ctkowana, Robotnik 1928, nr 99, cyt. za: tego, Pisma rozproszone, t. II (19231931), Krakw 1999, s. 355. 22 Tene, Dziennik, t. I, dz. cyt., s. 586.

216

Mateusz Chmurski

e dopiero od czasu jego dziaalnoci nie czuj si samotnym wnaszej literaturze, to znaczy, e podczas gdy pierwej mgbym by pisa, co by mi si podobao, bez obawy zblamowania si, teraz czuj nad sob moliwo nieubaganej kontroli23.

Irzykowski by w peni wiadomy znaczenia myli swego przeciwnika, ktreokreli nawet mianem zdarze wnaszym pimiennictwie24. Emocjonalnyton, pozorna wylewno naznaczone s jednak ju uzarania wsppracy trybem warunkowym. Mgbym nawet pisa w tonie entuzjastycznym, mgbym powiedzie: rama obejmujca wyznanie poczucia wsplnoty w wiecie idei spenia rol asekuracyjn. Brzozowski stanowi dla tak sumienie tej literatury, uwiadomienie sobie jej zada, jak i umierzon ju prawie tendencj, ktra odya wnowej, zastraszajcej formie25. Si myli, ktr dla ocalenia wasnego miejsca Irzykowski poddawa musi mechanizmom przyswajania czy oswajania, niejako macerowa we wasnej substancji krytycznej. Schematycznie mona tu wyrni trzy strategie: p r z y w o a n i a , g l o s y i p o l e m i k i26.

Przywoania
Stanowi one przeduenie wspomnianego przez autora Czynu isowa momentu spotkania dwch umysw, ich wsplnoty wyobraonej. Niewtpliw rol odgrywa tu uznawany przez Irzykowskiego waciwie od pocztku autorytet autora Idei. Brzozowski powiedziaby27 czy eby uy terminu waciwego Brzozowskiemu28: utosamiajc si znim wpewien sposb, Irzykowski whipotetycznej ramie podejmuje si czsto sformuowania pointy zagadnienia niejako wzastpstwie. Krytyk uobecniony wtekcie cytatem ma sta si wprost sojusznikiem jego dziaa:
Ale szczero, jak to Brzozowski wykaza w rozprawie o Stafe (Kultura i ycie), bywa czasem szlachetn ucieczk przed swym zadaniem, czym wrodzaju wygodnej mielizny, na ktrej si dobrowolnie osadza swj okrt29.

Podobnie na przykad wnocie przedstawiajcej znaczenie Dziennikw Hebbla, przeoonych przez Irzykowskiego, pojawia si porwnanie zdziennikami Goncourtw, ktre zdaniem wielu znawcw (midzy innymi St. Brzozowskiego),
Tene, Glossy do wspczesnej literatury polskiej [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 372. Tene, Czyn isowo, dz. cyt., s. 393. 25 Tene, Glossy do wspczesnej literatury polskiej, dz. cyt., s. 372. 26 Tene, Czyn isowo, dz. cyt. Najwaniejsze sformuowania pojawiaj si ju wGlossach do literatury polskiej, artykule wiat pracy iwiat emocji oraz recenzjach Pamitnika iDbiny. 27 Tame, s. 460; tene, Wiersze idramaty, Krakw 1977, s. 217. 28 Tene, Czyn isowo, dz. cyt., s. 399. 29 Tene, wiat pracy awiat emocji [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 396397.
23 24

Nie posiada tej dyskrecji ciszy...

217

wypadoby ze znaczn przewag na korzy Hebbla30. Co wicej, rwnie wasne sformuowania koncepcji popiera Irzykowski terminologi Brzozowskiego:
intensywno bardzo czsto wymaga zamknicia si wprzeyciu czysto indywidualnym, szczeglnym, przypadkowym, wyjtkowym i pogbiania go w kierunku wanie tej wyjtkowoci (Brzozowski powiedziaby: jedynoci) iwanie eo ipso przeycie to moe sta si oglnoludzkim isymbolicznym31.

Wie si to zogln tendencj krytyka do wspierania (resp. obalania) danego pogldu czy myli powag autorytetw. Wnastpnym zdaniu cytowanego tu posowia do wydania wasnych Wierszy idramatw krytyk utosamia wszak wyoon opini ze zdaniem z Goethego a podobne parafrazy myli dugo bd powraca wjego pismach32.

Glosy
Przywoania te wymagaj jednak zaznaczenia wasnej pozycji, wykazania dystansu midzy sformuowaniami zblionych nawet pogldw, sowem glosy. Wszak prawie kada prba okrelenia zalet Brzozowskiego wywouje wmoim umyle rwnoczenie czciowe ich zaprzeczenie33:
Brzozowski powiedziaby jak si zwykle mwi e to problemat kcyjny i e ja, jako racjonalista czy jak tam, redukuj wszystko do bdw. Nie bd tu jednak zbacza do swoich rezerw, lecz polemizujc rozwijam swe myli dalej34. Tene, Pisma rozproszone, t. I, dz. cyt., s. 111. Tene, Od autora [w:] tego, Wiersze idramaty, dz. cyt., s. 217. 32 Tame. Zob. take: To, co wtumaczeniu przepada, naley wprawdzie do dziedziny emocji artystycznych, ale najniszego rzdu. Owiele waniejsze s emocje pynce zrozkadu scen, sposobu charakteryzowania postaci, budowy dramatw itd. te za wtumaczeniu nie przepadaj, nale za wszystkie do tego wiata zagadnie formy, oktrych mwi Brzozowski, e maj znw swoje ujcie woglnych zagadnieniach pracy, tene, wiat pracy awiat emocji [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 395396); Myl ukorzya si, zniya, skurczya aby wle wczyn. Znudzio jej si by sam sob. Jestemy tacy mdrzy, tacy przeanalizowani, usychamy zmdroci ratunku! ratunku! Boe, odrobin gupoty! woaj nasi bankruci rozumu spod egidy Przybyszewskiego (uspokjcie si, Panowie, nie jest zWami tak le!). Bardzo trafnie nazywa to Brzozowski lirycznym irracjonalizmem, tene, Bromy swojego yda, tame, s. 457; Lubi kogo Brzozowski, to mg wjego utworach ipoczynaniach widzie bunt, potg woli, tygrysi skok twrczoci poprzez przepa na drug stron gdy nie lubi, mg wtym samym upatrywa albo wiecenie prchna, kwiat wyrastajcy zpasoytnictwa, albo wyrywanie si pozahistoryczne, Marian Zdziechowski, Glorykacja pracy. Myli zpism iopismach Stanisawa Brzozowskiego, cyt. za: Karol Irzykowski, Pisma rozproszone, t. I, dz. cyt., s. 498; [Przezwyciacz] to jest taki czowiek, ktry si tak intenzywnie rozwija, e chcc znim polemizowa, nigdy si go nie zastaje wdomu, tak szybko przeprowadza si zjednego pogldu wdrugi. (Takim by unas St. Brzozowski, ktry si tym nawet chlubi), tene, Bahr oekspresjonizmie, tame, s. 356. 33 Karol Irzykowski, Glossy do wspczesnej literatury polskiej, dz. cyt., s. 374. 34 Tene, Wksztat linii spiralnej [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 460.
30 31

218

Mateusz Chmurski

Uzupenienia, czy raczej odwoania polemiczne, stanowi gros wypowiedzi Irzykowskiego oBrzozowskim. Wkraczamy tu wobrb swoistej prby si. Rozwinicia lub przeksztacenia myli staj si jej przeniesieniem (t r a n s l a c j ) wobrb wasnego dyskursu, zarazem niezbdnym Irzykowskiemu odbiciem wasnego pogldu wzwierciadle Innego; ujtym zreszt wramy teoretyczne wzasadach komplikacji imerytoryzmu35. Przykadowo, wartykule Dostojny bzik tragicznoci okrelenie Brzozowskiego inkwizytorem naszych sumie uzupeniaj sowa:
Brzozowski zamienia nam wSd Ostateczny kady dzie ikad chwil. Brak mu tonw porednich, brak lojalnoci dla nerww, zaniedbuje on naogowo ten moment, wktrym naley idiabu wieczk zapali36.

Wpodobny sposb ca niemal prac krytyczn Irzykowskiego cechuje dialektyka midzy przytoczeniem, cytatem apolemik. Lk przed wpywem jest tu wpierwszym rzdzie lkiem przed wypowiedzianym, przed si wasnego sowa zdoln przeciwstawi si sowu poprzednikw. Gdy nieraz Irzykowski jej naduywa, najczsciej amie zaraz si wasnej propozycji. Na przykad wpolemice wok pojcia ideologii, wktrej pojawia si sformuowanie jednej znajbardziej znanych denicji zada poezji (scil. literatury) wtwrczoci Irzykowskiego:
Jak mielizn dla Nowaczyskiego byo pojcie listra, tak mielizn dla Glassa jest pojcie buruja. [...] Dlatego np. Glass podobnie mylnie, jak Brzozowski, ocenia Berenta iPrzybyszewskiego. Ideologia buruazji! Ale co to jest ideologia? Warto si nad tym osobno zastanowi, czy rzeczywicie pewien stopie bytowania ekonomicznego wytwarza pewne ideay iteorie, czy je tylko przeciga, dobiera je sobie, one za same rodz si zniezalenej twrczoci ducha []. Poeta organizuje chaos adezorganizuje szablon, stawia nowe pytajniki starym odpowiedziom i wyania sprawy nowe ku nowym odpowiedziom on schodzi do rde, zktrych si rodz teorie37.

Pierwszy moment z a w i e s z e n i a s t a t u s u sowa odnajdujemy wdziennikach, gdzie mody krytyk pisa o jkaniu si myli. Czu si wwczas po trzykro niemy: jako pozbawiony zdolnoci wysowienia; jako wynarodowiony pisarz polski, atake jako niedoszy czonek (przybranej) rodziny kultury niemieckojzycznej; wreszcie niemy jako pisarz niepewny swej pozycji (poety, krytyka). wiadomy swych ogranicze (ipragnie), Irzykowski notuje, doznajc ulgi: chciabym nie tylko dobrze mwi, ale nawet bardzo dobrze, silnie, piknie38. Oswaja poczucie wynarodowienia39 ilk przed wykluczeniem zobydwu wsplnot wyobraonych: Dalibg, gdyby nie moja polszczyzna, bybym pisa40.
Zob. Wojciech Gowala, Sentymentalizm ipedanteria, dz. cyt., s. 86107. Karol Irzykowski, Dostojny bzik tragicznoci [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 251. 37 Tene, Walka zmechanizmem [w:] tame, s. 429430. 38 Karol Irzykowski, Dziennik, t. I, dz. cyt., s. 598. 39 Tame, s. 170. 40 Tame, s. 60.
35 36

Nie posiada tej dyskrecji ciszy...

219

Deniujc si jako zniemczay Polak41 czy po raz pierwszy obydwie przynalenoci. To wanie rozpicie midzy skrajnociami pozwala na peniejszy ogld przeciwstawnych pozycji z punktu widzenia outsidera, o ktrym pisaa Katarzyna Sadkowska42. Stopniowe uwiadamianie sobie pozycji pomidzy poezj ikrytyk, kultur niemieck i polsk, pozwala Irzykowskiemu sformuowa swoist strategi nasuchujcego, ktry inscenizuje fragmenty sprzecznych jzykw kultury. Ju we fragmentach dziennika notacje myli dokonywane s wedug precyzyjnego mechanizmu: tytulatury odgraniczonej dwukropkiem, pierwszego planu ujtego wjedno- lub kilkuzdaniowym zarysie, ktrego wan cz stanowi przytoczenia wypowiedzi (ujmowane wcudzysw), jak idopowiedzenia samego krytyka (wydzielane nawiasem). Praktyka ta stanie si mechanizmem stosowanym wiadomie, a konstrukcja tekstu odzwierciedla bdzie nawet na poziomie zapisu ramy nakadanego na rusztowania krytycznego. Zaryzykowa by mona wrcz tez, e mechanizm ten rozwin si najpeniej wpolemikach zBrzozowskim:
Wic radzi sobie Brzozowski (l. c.) tak, e gdy za gwne zadanie sztuki uzna uwiadomienie pozytywnych potrzeb ludzkoci, obok wyznaczy jej jeszcze drugie zadanie: potgowa samopoczucie pracujcego (a wic: pie oracza!), doda jednak, e w czasach ostrych przeksztace ludzkoci iwPolsce to pierwsze zadanie musi przewaa (wic zdrugim naley poczeka?)43.

Idalej:
Zrozmowy wiem, e Brzozowski gotw by pniej przyzna sztuce rol skarbca ludzkoci (awic komfort robotnika). [...] jeeli sprawdzianem bdzie zaspokojenie pewnych potrzeb i celowo, to chyba nie da si wyobrazi bezporedniejszy zwizek midzy rodkiem a celem, midzy pytaniem a odpowiedzi, jak w dziedzinie zdarze estetycznych, gdzie np. ju samo wypowiedzenie tsknoty staje si jej zaspokojeniem.

Wreszcie koda zkontrastywnym odwoaniem do autorytetw:

Polemika [zBrzozowskim] byaby po czci niekatualn, zdrugiej za strony, poniewa wystpuje on przewanie jako ucze pewnych mistrzw zagranicznych, ewentualna polemika komplikuje si, gdy nie kady czuje potrzeb ikompetencj do rozprawiania si np. zBergsonem iSorelem, kto protestuje przeciw zadiustowaniu ich nauk do spraw polskich przez Brzozowskiego44.

To znamienne przywoywanie konkurencyjnych autorytetw dla dokonania kontrapunktu wobec myli przeciwnika Irzykowski stosowa nieustannie wpracy krytycznej:
41 42

Tame. Zob. Katarzyna Sadkowska, Irzykowski iinni, dz. cyt., s. 120. 43 Karol Irzykowski, wiat pracy awiat emocji [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 407 Tene, Zniwy powieciowej [w:] tego, Pisma rozproszone, t. I, dz. cyt., s. 103.

408.
44

220

Mateusz Chmurski

Brzozowski wbardzo adnej, lecz zupenie zej ksieczce oeromskim napisa, e autor ten przywraca zjawiskom ich jedyno. [...] Mwio o tym ju wielu mylicieli przed Brzozowskim. Ba, co wicej, jest wtpliwo, czy to raczej lozoa nie jest pastwem zdziwienia iprzeraenia na widok wiata; takprzynajmniej wyprowadza Schopenhauer jej psychologiczny rodowd45.

W szerszej perspektywie znaczenie tosamociowe podobnych zabiegw kreacji podmiotu pomidzy czy poza przywoywanymi gosami nie wymaga chyba komentarza. Natomiast warto zwrci uwag na r o l a u t o i n t e r t e k s t u a l n o c i , nieustannej pracy komentarza iautokomentarza:
Poniewa za utrzymywano, e ja ca swoj mdro czerpi zBrzozowskiego, pozwalam sobie przy tej sposobnoci zaznaczy, e zasad pracy wzastosowaniu do poezji podaem ju wPaubie (str. 529 584), gdzie mwic omoliwoci ilociowego mierzenia poezji, dodaem: ale chodzi o to, e owo wytenie mierzy si miar pracy wzitej na serio, pracy tu przy ziemi46.

Analogicznie, korekty pogldu autora Idei dokona mona... jego wasnym sformuowaniem:
Ijeeli Brzozowski wLegendzie iIdeach wci podkrela, e myl iteoria s tylko jaowym odbiciem obszerniejszego wysiku duszy, czyli e irracjonalizm posuguje si racjonalizmem, to prawd jest raczej to, co sam Brzozowski wyraa (Legenda, str. 14) mimochodem: Racjonalizm posuguje si irracjonalizmem jako narzdziem (jest tu ju naturalnie mowa nie oracjonalizmie lozocznym lecz praktycznym)47.

Polemiki
Konfrontacja zBrzozowskim staje si wic (niemal) otwart. Niemal, gdy rozgrywa si wsiatce dopowiedze iprzesuni znacze. Odwoanie do autorytetu wie si z pozorami sumiennego nawizania, jednoczenie dokonuje si jego podwaenie (ujte wnawias). Podobne mnoenie ram kompozycyjnych modykujcych znaczenie przywoanej wypowiedzi stanowi jeden zulubionych rodkw Irzykowskiego, jak wznanym fragmencie:
Ten czowiek jest tsknot zwtpienia, ta kobieta jest rwnolegobokiem absolutu to byoby mniej wicej powiedziane w stylu Brzozowskiego, chocia zoliwie przekrcone gdy przychodzi do ich praktycznego zastosowania, wtedy si zbyt czsto rozczarowuj zbyt odlege od rzeczywistoci48.

Tene, Ze szkoy eromskiego [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 571. Tene, wiat pracy awiat emocji, dz. cyt., s. 408 47 Tene, Wksztat linii spiralnej, dz. cyt., s. 455. 48 Tene, Glossy do wspczesnej literatury polskiej, dz. cyt., s. 371.
45 46

Nie posiada tej dyskrecji ciszy...

221

To wten sposb Irzykowski uzasadnia swoje prawo gosu wdyskusjach wiatopogldowych:

Dla mnie ta zasada rozumiaa si sama przez si, poprzestaem wic wtedy na aforystycznym jej stwierdzeniu. Std jednak pochodzi moje prawo do zabierania gosu wtej dyskusji, zarwno za, jak iprzeciw Brzozowskiemu49.

Podsumowujc przywoane tu formy atakw iunikw Irzykowskiego, mona uzna, e pojcie d y s o c j a c j i kr ytycznej chyba najszerzej ujmuje wspln cech wszystkich zabiegw sucych neutralizacji pogldu Innego, najwyraniej widoczn wswoistym etykietowaniu cudzych pozycji:
Nie naley on [K. Srokowski] do typu publicystw warszawskich, wieszczw natchnionych, jeremiaszw i sawonarolw narodowych, do tego typu, ktry reprezentowa p. Brzozowski, aktrego jeszcze klasyczniejszym reprezentantem jest p. Wincenty Rzymowski; dziennikarze felietonici50.

Rniczkowanie sensu poszczeglnych wyrae (pogldw) przez konfrontacj ich konotacji (wyliczenia synonimw czy parasynonimw), niczym poprzez analiz chromatograczn, wydoby ma widmo bdu bd kulturowego schematu. Enumeracja staje si metod dysocjacji (idenuncjacji) krytycznej. Parafrazujc krytyczne wybuchy Irzykowskiego, zabieg ten mona by okreli ukutym przeze mianem roboty homeopaty51. Nie tylko polemiki, ale cae teksty pisarza konstruowane s wic na zasadzie leitmotivu, ktrego ponowne przywoanie wydobywa inny aspekt znaczeniowy. rodki te wida wyranie wprbie odparcia zarzutw Brzozowskiego zawartych w Pamitniku. Po zdeniowaniu ramy wasnego tekstu jako analizy dokumentu psychologicznego (tosamej zlokalizacj polemiki na przychylnym sobie gruncie!)52, po przywoaniu uwarunkowa jego powstania53, krytyk zblia si do zarzutw poprzez kolejne grupy cytatw.
Tene, wiat pracy awiat emocji, dz. cyt., s. 407408. Tene, Zpracowni dziennikarskiej [w:] tego, Pisma rozproszone, t. I, dz. cyt., s. 309310. 51 Tego rodzaju uszlachetnianie swoich najbezporedniejszych przey ktre mogo by gdzie kiedy ukogo wyrazem unas przypomina tylko robot homeopaty, tene, Od autora [w:] tego, Wiersze idramaty, dz. cyt., s. 217. 52 Por.: Pamitnik jako notatnik wspomnie, reeksyj, wydarze codziennych, takie silva rerum []. [Ale] pamitnik moe by nie tylko aparatem do zdj momentalnych zwypadkw np. towarzyskich ipolitycznych, lecz take zwierciadem, ktre albo kusi do szczeroci, albo nakada j jako obowizek. Aszczero jest niebezpieczn zwielu wzgldw []. Takim jest np. pamitnik Amiela lub kcyjny pamitnik Poszowskiego, tene, Pisma rozproszone, t.I, dz.cyt., s. 220222. 53 Zob.: tej radoci mu nie zazdroszcz; sowa trupa maj wsobie nie tylko jad trupi, lecz ipowag zagrobow; aby mie rwne szanse zBrzozowskim musiabym napisa wasny pamitnik, umrze iwdowa po mnie; To wszystko powinien by wiedzie; Mgbym teraz z kolei opowiedzie dzieje mojego osobistego stosunku; zadedykowa; choroba, osamotnienie, brak uznania; wyjtkowe stanowisko wrd polskich autorw etc., tame, s.226227.
49 50

222

Mateusz Chmurski

W dokonujcej si ich inscenizacji wyrni wrcz mona schematycznie trzy odsony, kadorazowo rozpoczynane cytatem zBrzozowskiego: scena pierwsza, stosowny cytat (Niewtpliwie jest to dla mnie czas krytyczny...) iglosa krytyczna (pewien rozmach w kierunku szczeroci i pogbiania wasnej duszy; ukucia ostrog wasnej woli); scena druga, przywoanie (Wszech-Feldman, wszech-Zoa Nakowska, wszech-Lemaski i wszech-Irzykowski...) i synna kontra z point nieco moralistyczn (Zaiste s to marzenia skazanej na bezczynno nahajki. [...] nie przyszoby mi nigdy na myl uywa tego rodzaju szorstkich zwrotw w pamitniku osobistym, zamieca go sobie wybuchami pasji). Wreszcie na, scena trzecia:
[Brzozowski:] tak cignie do przejechania si po niemczynie, po hipnozie wszystkich Irzykowskich tego wiata... (...). [Irzykowski:] Trzeba ten wity zapa uzna wBrzozowskim ito bynajmniej nie zgestem wspaniaomylnoci. Nie idzie jednak na tym miejscu oto, czy Brzozowski mia obiektywnie suszno, czy nie, ani oto, czy ta suszno, jeeli j mia, bya cakowit, czy te mia t suszno poowiczn, ktra gorsz jest iszkodliwsz od jaskrawej pomyki54.

Modalno zastosowanej przez krytyka konstrukcji, chromatograczne rozwarstwienie statusu myli Brzozowskiego nie wymagaj tu dalszego komentarza. Irzykowski objawia zacicie godne badacza chemii organicznej Galicji. Podobnie warunkowy charakter miaa na przykad recenzja Dbiny, oscylujca midzy superlatywami a ich redukcj (przeamaniem), w ktrej po licznych superlatywach potencjalna konfrontacja wybrzmiewa jedynie w buczucznych deklaracjach, wszak rzekomo przekroczyaby ramy tego szkicu55. Wten sposb (ewentualna) suszno Brzozowskiego gubi si pomidzy sprzecznymi wektorami i modalnociami konstrukcji retorycznej, co zdaje si jednak tylko potwierdza si jego sformuowa, aprzynajmniej ich osobist wag dla autora. Otym (retorycznie zaprzeczonym czy zawieszonym) wpywie Irzykowski pisa wielokrotnie:
Dodabym prawie, e czuj jego wpyw, lecz takie przyznanie si byoby wdzisiejszych stosunkach literackich krokiem bardzo niepolitycznym, aprzy tym kto wie, czy na rzecz jakiego popisywania si pokor nie nadweraoby prawdy56.

Podobnie wspominajc wypracowanie z polskiego napisane w VIII klasie, zatytuowane Labor non onus, sed benecium, Irzykowski nagle powraca do sporw
Tene, Pamitnik Brzozowskiego [w:] tame, s. 222225. Por.: Talent poetycki, ktry zniej widnieje [twrczoci Brzozowskiego] jest imponujcy tak ilociowo, jak jakociowo. Teraz dopiero mona oceni, ile moliwoci rozwojowych tkwio wtym czowieku, ktry, umierajc w33 roku ycia, zostawi po sobie tak powany dorobek literacki; Krytyka Dbiny musi autora jeszcze dugo tylko kwitowa szablonowymi superlatywami, tene, Pisma rozproszone, t. I, dz. cyt., s. 103. Atak musiayby uwzgldni sam wiatopogld Brzozowskiego, co przekroczyoby ramy tego szkicu, tame, s. 109. 56 Tene, Glossy do wspczesnej literatury polskiej, dz. cyt., s. 371.
54 55

Nie posiada tej dyskrecji ciszy...

223

sprzed dwch dekad: mae na pozr zdarzenie, ale jednak wywaro na mnie duy, powolny wpyw; zdaje mi si, e wwczas to ju gruntownie przezwyciyem wsobie Brzozowskiego iMillera57. Podkrelajc wten sposb retrospektywnie znaczenie wasnej pozycji, jak ijej przekroczenie dokonane rzekomo ju avant la lettre, Irzykowski potwierdza tylko hipotez o lkowym podou swojego stosunku do modszego krytyka. Agdy wznanym fragmencie Gloss... dokonuje znw dysocjacji zaznaczonego wczeniej stanowiska (zbyt pochopnie uwaaem za wpyw to, co waciwie jest tylko intelektualn lojalnoci wobec cudzych pogldw), zdaje si mimowolnie w lk potwierdza. Gdy mwi ociarze, ktry mona byo zatai, gdy okrela ponownie metod krytyczn Brzozowskiego mianem spowiadania dusz, wydobywania ich korzenia nie jest wstanie zaprzeczy, e strzay przeciwnika, ktre rzekomo mimo pady, traay go jednak bolenie:
Nie zadowala mnie rwnie Brzozowski jako lozof, chocia gdybym mg, stworzybym dla niego katedr lozoi, by zniej wykada swj zapowiedziany system. [...] Jednake prawie kada prba okrelenia zalet Brzozowskiego wywouje w moim umyle rwnoczenie czciowe ich zaprzeczenie poza nietzscheaska itanie bicie wwielki dzwon dowolne konstrukcje wyrazy, ucielenienia pewnych robionych w niebie schematw lozocznych, jako problematy zadane nam przez opiekujcych si wiatem bogw. [...] Tegodowiadczyem na sobie (zokazji recenzji p. Brzozowskiego oPaubie), pomimo naprawd rzetelnych prb dobrowolnego ranienia si ex post ostrzem tych strza p.Brzozowskiego, ktre mnie nie traay imimo pady58.

Na tle wczeniejszych zmaga zwasnym miejscem na scenie literackiej retoryczne rodki uruchomione przez krytyka zdradzaj charakterystyczn oscylacj midzy atakiem i unikiem, pojedynek prowadzony niejako z drugiego planu. Poeta ikrytyk, do koca ycia obstajcy przy podwjnym zdeniowaniu wasnego emploi, nigdy nie napisze obiecywanej po wielokro ksiki oBrzozowskim ichyba nigdy nie napisaby jej, nawet niezalenie od napitego rozkadu zaj. Pozostanie przy polemice wyraonej w tomie Czyn i sowo, w poowie drogi midzy laudacj akrytyk, cho nierozegrany konikt powraca bdzie naznaczony gorycz rezygnacji. Wierny pozycji oscylujcego midzy uwielbieniem dla autorytetw a prb ich retorycznego ujarzmienia, pisarz ponownie odnajduje si tu w sytuacji niemego, czy raczej oniemiaego, g l o s a t o r a j z y k w k u l t u r y. Jak sam napisa, polemizujc milczco z Brzozowskim w obrbie rozwaa oHebblu:
Wiedza to znaczy nie tylko: czym jest wiat minus ja, lecz take: czym jestem ja sam minus ta chwila obecna, ta jedy na w y s e p k a, ktrej nigdy nie mogy wyrwa zazdrosne, chciwe ywioy, ta jedyna czstka wiata, ktrej jestem samowadnym demiurgiem.
57 Odpowied na ankiet Jak si uczyli pisarze polscy ?, cyt. za: Barbara Winklowa, Karol Irzykowski, t. I, dz. cyt., s. 89. 58 Karol Irzykowski, Glossy do wspczesnej literatury polskiej, dz. cyt., s. 371379.

224

Mateusz Chmurski

Std wynika ta potrzeba autoanalizy, ktrej si tak obawiaj ci romantycy, co wzorem Nietzschego wzdychaj za pierwotn naiwnoci czynu59.

Obronie tej pozycji, wysepki czy te ciszy Irzykowski powici niemal cae ycie. Nawet jeli zdarzao mu si wcza wniezwykle haaliwe zatargi60.

4.
Wramach podsumowania jeszcze kilka uwag ocytowanym we wstpie skorowidzu61. Jakowspredaktor pism Brzozowskiego Irzykowski mia poniekd okazj do wyklarowania niejasnoci, niezrozumiaoci, ktr okreli niegdy jako t wynikajc z braku litoci lub fantazji62. Ju rzut oka na proporcje midzy grupami tematycznie uporzdkowanych hase, pozwala jednak dostrzec wzgldno precyzyjnych klasykacji63. Przykadowo ocalenie, podzielone na cztery podhasa: ~Polski (uromantykw); ~mioci wasnej; ~siebie; ~wartoci kulturalnych ukazuje jako nierozerwalne powizanie poj lozocznych, socjologicznych, ekonomicznych iliterackich wobrbie Legendy Modej Polski. To prawdopodobnie dla uszanowania tego porzdku Irzykowski zdecydowa si wprowadzi hasa problemowe, osobowe iproblemowo-osobowe.
Tene, Fryderyk Hebbel jako poeta koniecznoci [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 151. Jak uja to Sylwia Panek: Opr Irzykowskiego przeciwko Brzozowskiemu jest rwnoczenie co trzeba podkreli obron najistotniejszych wartoci literatury modernistycznej: dekadentyzmu, rozumianego nie jako element obyczaju, ale postulat permanentnego utrudniania wszelkich zagadnie, eksperymentatorstwa formy, bdcej skadnikiem treci, oraz nade wszystko autonomii literatury stanowicej podstaw jej rozwoju, ta, Krytyk wprzestrzeniach literatury ilozoi, dz. cyt., s. 201. 61 [Karol Irzykowski], Skorowidz rzeczowy [w:] Stanisaw Brzozowski, Dziea wszystkie, red. Artur Grski, Stefan Koaczkowski, t. VIII: Legenda Modej Polski. Studia ostrukturze duszy kulturalnej, Warszawa 1937; przedruk w: tene, Literatura Modej Polski, t. I, dz. cyt., s. 500514. Pionierskie uwagi analityczne na jego temat zawieraj teksty Marty Wyki (Oniektrych terminach krytycznych Legendy Modej Polski [w:] Prace oarowane Henrykowi Markiewiczowi, red. Tomasz Weiss, Krakw-Wrocaw, 1984, s. 235252) oraz Andrzeja Mencwela (zwaszcza w studium No! Io non sono morto.... Jak czyta Legend Modej Polski?, Krakw 2001, rozdz. 2: Pasja metazyczna, czytanie krytyczne, s. 2139, cho uwagi na temat indeksu pojawiaj si ju we wczeniejszych pracach). Jednak wobydwu tych studiach najwikszy nacisk pooony zosta przede wszystkim na pierwszy czon relacji Brzozowski Irzykowski. 62 Obok niejasnoci, ktra wypywa z metody, oraz tej, ktra wynika z braku klucza, wspomnie wypada oniejasnoci wskutek niedbalstwa [...]. T niejasno mona by nazwa take brakiem litoci lub fantazji. Tak bywa np. uBrzozowskiego. Ma si wraenie, e gdyby te wszystkie jego mdre ipikne zdania napisa na nowo, lecz lepiej je ustawi, uporzdkowa, poci, porobi wtym lesie cieki iaweczki, wwczas czytaoby si go zupenie gadko iani gboko myli jego, ani styl wcale by na tym nie ucierpiay, Karol Irzykowski, Niezrozumialcy [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 470471. Por.: Zreszt moe kiedy znajd czas na to, aby wziwszy ktr zksiek Brzozowskiego skomentowa j kartka po kartce, punkt po punkcie, tene, Jeszcze zpowodu merytoryzmu [w:] tego, Pisma rozproszone, t. I, dz. cyt., s. 493. 63 Zob. sumaryczne zestawienie tematyczne kategorii waneksie do niniejszego tekstu.
59 60

Nie posiada tej dyskrecji ciszy...

225

Wyodrbniajc kategorie stricte literackie, zachowa zarazem d i a l e k t y c z n e n a p i c i e midzy porzdkowan myl awasnymi pogldami: ich niewielkie czasem znaczenie dla caoci myli Brzozowskiego, jak np. haso bajka arabska, pozwolio na zaznaczenie autonomicznego traktowania tekstu literackiego oraz na ekspozycj rdowej roli literatury. W samej treci hase wskaza mona na podobny rozkad akcentw: typologia proponowana przez krytyka pozostaje nieco oglnikowa wobec kategorii, ktre nie spotykay si z jego penym poparciem, na czele zkategori romantyzmu. Wjej obrbie mona by zapewne wprowadzi zdecydowanie bardziej precyzyjny podzia, ni wyrnienie jedynie szeciu znacze z odesaniem do osiemnastu stronic ksiki. Odnie wrcz mona wraenie, e krytyk odwraca tu zasad dysocjacji, e stosuje jakby znan zchemii analitycznej regu przekory:
Ja natomiast [wbrew autorytetowi Brzozowskiego] pozwalam sobie twierdzi amoe to si wyda zweniem horyzontu e wszdzie chodzi tu tylko opewien czysto mylowy problemat, opewn, e tak powiem, gur mylow, koo ktrej si ludzko krci czy chwilowo, czy cigle, to mnie nie obchodzi. Romantyzm jest jedn szczegln konstelacj tej gury; zreszt da si ona wykaza iwcodziennym yciu, bez historycznych perspektyw, ktre j co prawda zaostrzaj. [...] Na szczcie iFeldman, iBrzozowski maj tak fantazj, e dostrzeg romantyzm, gdzie im si podoba64.

Tym niemniej, najwaniejsz ambicj topograi zaproponowanej przez Irzykowskiego pozostaje prba ujcia kilku przekrojw zaoe fenomenologii Brzozowskiego jako takiej (termin ten pochodzi zindeksu!), tym waniejsza, e mona j pojmowa jako wyraz wiernoci wobec tekstu Legendy. Jednoczenie jej charakter zdominowany zosta przez niezwykle dokadne rozrnienia przede wszystkim wobec problematw bliskich autorowi Pauby, jak zudzenie (54 podhasa!), ywio (30 podhase), czy szczegowe oddzielenie kwestii erotycznych, seksualnych ibiologicznych65. Innym znamiennym aspektem skorowidza jest sama forma hase. Obok jednowyrazowych napotykamy tu wyraenia icae sentencje, jak skok wkonkretne cho nieznane. Formuujc je w ten sposb, Irzykowski zdaje si, z jednej strony, nie tylko dy do aforystycznej pointy, ale zarazem do wiernoci pogldom Brzozowskiego; sformuowania te s prb skrtowego ujcia okresw retorycznych samego tekstu Legendy, ktrych by moe krytyk nie byby wstanie odda inaczej, czy te raczej nie chcia tego uczyni. Zdrugiej jednak strony, wspominana wierno podkrela paradoksalnie dystans opracowujcego do materiau. Interpunkcja okazuje si tu znw wielce znaczca, jak whasach: artyzm-wyzwolenie?, przeycie, czy w przypadku nieco kuriozalnego: wpostaci idei Niemcy uczyy si ubstwia sw wol66. Zestawienie hase
Karol Irzykowski, Wksztat linii spiralnej, dz. cyt., s. 459, 462. Na ten temat por. obszerne uwagi wcytowanej rozprawie Andrzeja Mencwela. 66 Por. absolut, pesymizm, przeycie, hegemonia dziecica.
64 65

226

Mateusz Chmurski

rzeczownikowych, awic ocharakterze (pozornie) neutralnym sama selekcja jest nieodcznie pochodn wartociowania zwyraeniami (apel do bezplanowoci ycia), take obudowie porwna (dobro jako sprawdzian kultury) prowadzi a ku formuom niezwykle ekspresyjnym (wtpliwo poszukiwaniem). Zaryzykowa by mona tez, e splot tak rnorakich elementw jzyka krytycznego wydobytych przez Irzykowskiego odzwierciedla najpeniej dramatyczne napicia wjego stosunku do Brzozowskiego, oscylacj midzy prb obiektywnego dystansu krytycznego a nieustannie tlcym si w nim sporem. Ijak hasa podobne do Pan Jowialski aKrl-Duch oddaj wiernie rol literatury w(formuowaniu si) myli Brzozowskiego, tak dramatyczna forma dalszych, jak uwolni si negujc, odpowiada namitnemu veto Irzykowskiego wobec tej myli, wimi utopii klerkowskiej wyspy. Wreszcie, emocjonalnie nacechowany charakter niektrych hase zdaje si bliski dowiadczeniom samego pisarza. Wystarczy przytoczy hasa, ukadajce si niemal we fragment prozy poetyckiej, wysnutej tak zmyli Brzozowskiego, jak izlkw glosatora: cie, cierpienie, bl uatwieniem, kada chwila, kady stan duszy. Warto doda, e w skorowidzu odnajdujemy dalsze hasa szczeglne: biegunowo schematyzujce rzeczywisto (powierzchnia i gbia), co stanowi przeduenie zasad antynomii ialternatywy67 rzdzcych jzykiem krytycznym Brzozowskiego, czy wskazujce niemal wprost na momenty zgodnoci pogldw obydwu krytykw (nieznane, nie-istniejce, niebywae). Std warto rwnie zapyta, czy przy kolejnym powrocie do myli Brzozowskiego, Irzykowskiemu nie udao si jednoczenie powrci do momentu ich modzieczej, chwilowej symbiozy w trakcie stenografowania wykadw Brzozowskiego na Politechnice Lwowskiej? Wspominajc t sytuacj, krytyk zapisa:
Jeszcze w nim [Brzozowskim] wibrowao wszystko, jeszcze by rozarzony, dra, komplementy igratulacje przyjmowa zdobrotliw obojtnoci, wzrokiem jakby nieobecnym wpatrywa si moe wt myl, ktr przed chwil wykuwa (wykuwa to jedno zulubionych sw jego)68.

Gdy Brzozowski spala si publicznie wswych pismach iwykadach, n a s u c h u j c y Irzykowski ich materi okreli w licie jako tak delikatn, e tylko Pan sam ma do niej prawo69. Zszacunkiem traktujc dorobek zmarego, nie rezygnowa wszak zwasnej, ztakim trudem uzyskanej, pozycji. Brzozowski cho nie posiada tej dyskrecji ciszy, zjak si powierza myl falom nieznanym, cho kad myl zawiesza zaraz uwielkiego dzwonu, asercem tego dzwonu byo jednak jego wasne serce pisa tak, jak mwi, aby mwc odugim
67 Zob. Marta Wyka, O niektrych terminach krytycznych Legendy Modej Polski, dz. cyt., s.242. 68 Barbara Winklowa, Karol Irzykowski, t. I, dz. cyt., s. 350353. 69 Tame, s. 357358.

Nie posiada tej dyskrecji ciszy...

227

oddechu. Irzykowski napisa rwnie, e: by typowym gbokowidzem. Std jego rzuty krytyczne przekonyway rzadko, ale interesoway zawsze; jego portrety literackie byy niepodobne, ale pikne ibogate70. Paradoksalny portret wizjonera odbity niczym stenogram wliniach pisma tego, ktry stara si przede wszystkim wsuchiwa wkultur iwswoich wspczesnych zachowuje dzi charakter poruszajcego wiadectwa:
Zachowujc na og interpunkcj samego autora tam, gdzie ona jest uzasadniona, wydawca przycisza j winnych miejscach, zwaszcza gwoli jasnoci tekstu71.

70 71

Karol Irzykowski, Stanisaw Brzozowski [w:] tego, Czyn isowo, dz. cyt., s. 498. Tene, Nota wydawcy [w:] Stanisaw Brzozowski, Legenda Modej Polski, dz. cyt.

228

Mateusz Chmurski

Aneks [Karol Irzykowski], Skorowidz rzeczowy [w:] Stanisaw Brzozowski, Dziea wszystkie, red. A. Grski, S. Koaczkowski, t. VIII: Legenda Modej Polski. Studia ostrukturze duszy kulturalnej, Warszawa 1937.
Hasa gwne: wedug liczbypodhase > 3 Hasa gwne: powizane odsyaczami* bd powizane problemowo zodpowiednimi najobszerniejszymi zhase gwnych

[sztuka:] stany artystyczne: poezja*; sztuka*; estrada; etyka poetycka; 8; estetyka*: 5; pikno: 6; sztuka: 8; twrczo: 7; [hist.:] historia: 22; nard: bezdziejowo; ojczyzna; Polska; wasno polska; wojna; 16; sprawdzian: 4; [biol.:] biologia:8; erotyzm: ciao nasze*; zjologia*: 2; mierci bezwzgldno; 4; pciowe ycie: 5; psychika: 8; zoologia*: 4; [loz.:] Bg: 4, byt: 9; czas: 5; czowiek: 4; czyn: 5; dobro: 4; dusza: 7; [epicko]: 5; lozoa: 5; forma: 6; indywidualizm: 7; indywidualno: 4; irracjonalizm: 12; ja: 19; jasno: 4; krytyka: 11; kultura: 15; logika: 8; mistycyzm: 5; mowa: 5; myl: 8; ocalenie: 4; optymizm: 4; plan: 8; postp: 8; powrt: 4; praca: 9; prawda: 7; prawo: 11; prnia: 8; racjonalizm: 5; romantyzm: 6; rozkad: 5; samotno: 4; sen: 4; sia: 6; spirytualizm: 4; swoboda: 17; wiadomo: 16; wiat: 7; tajemnica: 4; typ: 7; wola: 10; ZUDZENIE: 54; ycie: 18; YWIO: 30; absolut; abstrakcyjna cigo; apriori angielskie; chrzecijastwo; cierpienie; Chrystus; cynizm; determinizm; dialektyka, duch, dusza, empiriokrytycyzm; dramat; duch; dziaanie urojone; ewolucja; fasz; Fenomenologia Hegla; gest; gnostycyzm; gotowy byt; grzech; hipostaza (wiata zewntrznego); homo faber; humor szko; idea; idealizm; indyferentyzm; intelekt; inynieria celowa ycia; irradiacja; istota a rezultat; izolacja; jednostki przypadkowe; jedno nauki a czowieka; jezuityzm; katolicyzm; kazuistyka; kontemplacja (a ycie); ksidz kaznodzieja; majestatyzm; materializm; mesjanizm; metazyka; metodologia; Milusiscy; mio; mit; odpowiedzialno; oryginalno; panteizm; pesymizm; pierwiastek upojenia; pojcie (denicja); przeciwstawienia niezbdne; przewiadczenie; przewrt; przeznaczenie awraenie; przeycie; przymus; realizm dziejowy; religia; renesans; rozum; rycerz; ryzyko; rutyniczne poszanowanie; rzeczywisto; samowola; sensorium czucia; skok wkonkretne cho nieznane; suszno; solipsyzm; mieszno; teologia; terror logiczny, etyczny, narodowy; tsknota; transcendentny; utopizm; uwolni si negujc; warto; wtpliwo poszukiwaniem; wierno; wyobrania bierna; wraenie, wzgldno ichaos; wzruszenie; zadanie; zasuga; zgoda; znak; znaczenie;

[socjolog.:] nauka: 7; socjo- automatyzm; barbarzystwo owiecone; demokracja; ekonologia: 4; miczne struktury; emigracja; dandy; lister; gromada; inteligencja; lud; obrzdowo; plastyka duszy woskiej; popularyzator; rodzina; solidarno; spoeczestwo; spoycie dogmatyzujce; technika; tradycja: 4; Zachodu patos; ziemiastwo, szlachta;

Nie posiada tej dyskrecji ciszy... Hasa gwne: wedug liczbypodhase > 3

229

Hasa gwne: powizane odsyaczami* bd powizane problemowo zodpowiednimi najobszerniejszymi zhase gwnych

[lit.:] liryzm: 6; literatura: altruizm agitacyjny [Kasprowicza]; archaizm; bajka arabska; 10; Moda Polska: 10; cenzura; Chimera; dekadentyzm; demagogia; Don Kichot; felietonu prba; Genezis z Ducha; geniusz i talent; Hamlet; homeryzm; Judyta; klasyczno nowa; Kordian; Kurs Literatur Sowiaskich; legenda; lubie, Salome; naturalizm; Pan Jowialski a Krl-Duch; parnasizm; Pierrot; pisarz wiecki; poaniecczyzna; retoryka; Sancho Pansa; sentymentalizm salonowy; serce-wiat (Kasprowicz); styl; symbolizm; rodowisko (u Mereditha); teatr, ujemny wpyw Wyspiaskiego; tragizm; winy poczucie (ueromskiego); [ekonom.-polit.:] klasa: 4; demokracja; ekonomicznej struktury wola; emigracja polska; partia: 5; socjalizm: 5; Europa; polityczna propaganda; proletariat*; robotnik*; strajk powszechny; [hasa szczeglne wybr:] bezczelno; bezadnoci poszukiwanie; apel do bezplanowoci ycia; bezwiedne; cie; cierpienie; bl uatwieniem; cisza ihaas; powierzchnia igbia; dezerterstwo poza ycie; fenomenologia Brzozowskiego; hegemonia dziecica; intoksykacja; kada chwila; kady stan duszy; linia wska rozstrzygajca; lito, braterstwo; mstwo intelektualne; nieznane; nie-istniejce; niebywae; nieyczliwo wzajemna; odbijanie; oddarcie; poezja wyzwala.