Published in Przemoc i dzie powszedni w okupowanej Polsce, ed. T. Chinciski, Gdask 2011, ss. 566, ISBN 978-83-89923-72-1, p.

Daniel Bokowski (IHiNP UwB)

e-mail: domel@zetobi.com.pl

Sdownictwo pod znakiem sierpa i mota Sowieckie orzecznictwo sdowe na okupowanych terenach wschodnich II Rzeczpospolitej
Narzucenie mieszkacom ziem wcielonych do ZSRR obywatelstwa radzieckiego oznaczao rozcignicie na nich represyjnego radzieckiego prawodawstwa. Nowe wadze od formalnie swoich ju obywateli wymagay bezwzgldnego podporzdkowania si, posuszestwa, wypeniania wszelkich zalece oraz potpienia pastwa polskiego, ktre uznano za niebye. Aby usprawni dziaania nowej administracji, skutecznie rozprawia si z drobn przestpczoci, nielegalnym handlem i przemytem oraz nie dopuci do paraliu decyzyjnego naleao w jak najkrtszym czasie powoa sprawnie dziaajce organa sdowe. Dziaania te nie miay charakteru represyjnego. Sdy rejonowe i dzielnicowe potrzebne byy nie tylko do skazywania za sprzeda kilograma cukru lub spnienie si do pracy. Do rozstrzygnicia czekay dziesitki tysicy drobnych spraw cywilnych, w tym np. spadkowych. Poza tym brak sprawnego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci spowodowa w pierwszych miesicach okupacji ogromny wzrost przestpczoci, nad ktrym nie byy w stanie zapanowa wieo utworzone oddziay milicji. Tworzenie struktur sdowych na ziemiach Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainy odbywao si na podstawie odpowiednich artykuw Konstytucji ZSRR z 1936 r. oraz prawa o ustroju sdw z 1938 r. Stopie niezawisoci sowieckiego sdownictwa okrela najlepiej komentarz, w ktrym jasno wyoono, i Jeeli chodzi o lini, jak sdzia powinien
1

stosowa w wymiarze sprawiedliwoci w ogle, to jasne jest, e linia ta musi wypywa z jego wiadomoci prawnej, ktr ksztatuj zasady marksizmu-leninizmu, formuowane w dyrektywach partyjnych, w aktach polityczno-prawnych Wadzy Radzieckiej. Oczywicie, e nie moe si znale sdzia, ktry by pragn niezawisoci od tych zasad 1. Sdzi mg zosta kady penoletni obywatel, bez wzgldu na wyksztacenie, ktry wykazywa si wystarczajc bolszewick czujnoci. Nie byy to zatem wymagania zbyt wygrowane, za od powoanego na to stanowisko nie oczekiwano w zasadzie nic wicej poza stosowaniem si do cytowanych wyej zalece. Tak przygotowanych teoretycznie sdziw wspomagali awnicy ludowi posiadajcy zazwyczaj rwnie wysokie kompetencje prawnicze. Mona spokojnie zaoy, e wikszo z nich nie znaa prawodawstwa sowieckiego, na podstawie ktrego wydawaa, najczciej bardzo surowe, wyroki. Podstawow jednostka sdownicz na zaanektowanych ziemiach by sd ludowy dziaajcy na terenie danego rejonu. Struktur odwoawcz byy sdy obwodowe. Niezalenie od tych struktur dziaay trybunay wojskowe, sdy transportu kolejowego oraz sdy transportu rzecznego. Ostateczn instancj odwoawcz od orzecze sdw najwyszych w republikach oraz rewizji wnoszonych przez Prokuratora Generalnego ZSRR by sd Najwyszy ZSRR. Sdziowie i awnicy powinni by wybierani przez mieszkacw danego rejonu w powszechnych, bezporednich i rwnych wyborach w kadencjach 3-letnich, za sdziowie i awnicy struktur wyszych (obwodowych) w kadencjach 5-letnich. W przypadku ziem zagarnitych przez ZSRR prawo o wyborach sdziw i awnikw zostao zawieszone, gdy lokalna wadza i NKWD nie miay jeszcze dostatecznego rozeznania w kwestii wrogw ludu. Dlatego te obie te grupy wyonione i mianowane zostay przez lokalne organa partyjne 2. Aby usprawni dziaania nowych sdw decyzj KC KP(b) Biaorusi oddelegowano

Wodzimierz Bonusiak, Polityka ludnociowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich w latach 1939-1941 (Zachodnia Ukraina i Zachodnia Biaoru), Rzeszw 2006, s. 131. 2 Decyzj Rady Najwyszej BSRR z 15 stycznia 1940 r. obwd biaostocki podzielono na rejony sdowe tworzc jeden sd obwodowy, 24 sdy rejonowe i 10 miejskich (8 w Biaymstoku, 1 w omy i 1 w Grodnie). Kadry zdolne odj prac pojawiy si dopiero w lutym i marcu 1940 r. 3 marca 1940 r. W. J. Kolesniew poinformowa wadze Obkomu, e ma do ludzi by obsadzi 5 punktw w Biaymstoku, 1 w Bielsku i 1 w omy. Niektrzy sdziowie pisa w raporcie po przybyciu na miejsce pobyli tu kilka dni i wyjechali w sprawach subowych nikt nie wie gdzie i na jak dugo. Na dodatek brakuje pomieszcze i wyposaenia. 2

do pracy w sdach na Zachodniej Biaorusi 110 sdziw. Analogicznie postpiy wadze partyjne w Kijowie. Do 18 kwietnia 1940 r. zorganizowano 32 wydziay sdw: 4 w Biaymstoku, 3 w Grodnie, 1 w omy i po jednym w kadym rejonie. Zorganizowano take 5 punktw notarialnych: w Biaymstoku, Grodnie, Wokowysku, Bielsku u Augustowie 3. Pracowao w nich 246 osb: 34 Rosjan, 67 Biaorusinw, 31 Polakw, 48 ydw, 4 Ukraicw, Niemiec i Tatar. Ostatecznie struktura sdownicza w obwodzie skadaa si z 48 wydziaw Sdw Ludowych, w ktrych pracowao 2293 awnikw, spord 2 812 wybranych w styczniu 1941 r. Byo wrd nich (wg niepenych danych) 560 Biaorusinw, 93 Rosjan, 739 Polakw, 283 ydw oraz 3 osoby innych narodowoci. Przewaali biedni chopi i parobkowie w sumie 1496 osb; robotnikw byo 695 4. Sdy obwodowe i rejonowe nie rozpatryway adnych spraw o charakterze politycznym, za wyjtkiem drobnych spraw przysyanych im przez NKWD (NKGB), jeli zagroone byy one nisk kar. Pozostae sprawy polityczne, o dziaalno terrorystyczn, dywersyjn, szpiegostwo rozpatryway trybunay wojskowe lub Wojskowe Kolegium Sdu Najwyszego ZSRR. Najwicej spraw przygotowywanych przez NKWD i NKGB rozpatrywao OSO dziaajce przy Ludowym Komisariacie Spraw Wewntrznych ZSRR. Jako jedyne mogo ono wydawa wyroki w trybie zaocznym, bez potrzeby obecnoci oskaronego. Byy bardzo skuteczne, kiedy nie udao si zebra dostatecznych dowodw winy, cho wina nie ulega zdaniem organw bezpieczestwa adnej wtpliwoci. Poniewa radzieckie prawodawstwo stao na stray ustroju socjalistycznego, chronic wasno pastwow i przeciwdziaajc wszelkim naruszeniom dyscypliny pracy, z natury rzeczy byo bardzo represyjne. Kara miaa nie tylko charakter wychowawczy. Miaa te skutecznie eliminowa potencjalnych i faktycznych wrogw ludu. Dlatego te awnicy ludowi i sdziowie przy wydawaniu wyroku mieli obowizek kierowania si nie tylko stosownym artykuem kodeksu karnego i wydawanych przez wadze dekretw, ale take
Notatka naczelnika Biaostockiego Obwodowego Zarzdu Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci W. J. Kolesniewa, Ibidem, teczka 11, s. 102. 4 Raport naczelnika Biaostockiego Obwodowego Zarzdu Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci W. J. Kolesniewa o stanie sdw w obwodzie w 1940 r., PASOG, zesp 6196, opis 1, teczka 739, s. 455481. 3
3

socjalistyczn wiadomoci prawnicz, co da si przeoy jako zasad, e zgodne z prawem jest wszystko to, co suy socjalizmowi i radzieckiej ojczynie, niezgodne za wszystko, co temu przeszkadza. Poniewa przyznanie si do winy byo wystarczajcym dowodem do skazania, gwnym celem organw cigania byo jego wymuszenie na oskaronym. Fakt, czy zarzucany czyn osoba ta faktycznie popenia mia tu drugorzdne znaczenie. Sdy nie zajmoway si weryfikowaniem wartoci zgromadzonego w ten sposb materiau. Zgodnie z oczekiwaniami wadzy wydaway jak najszybciej na jego podstawie stosowne wyroki baczc, by nie zosta oskaronym o opieszao i nie podzieli losu tych, ktrych wczeniej same skazay. Prokuratura na okupowanych ziemiach zacza formalnie funkcjonowa ju w grudniu 1939 r. a wic jeszcze przed ostatecznym, nowym podziaem administracyjnym. 17 grudnia Prokurator Generalny ZSRR wyznaczy prokuratorw miast, obwodw i rejonw. Na mocy stosownych rozporzdze rozpoczto tworzenie sdw ludowych obwodowych, powiatowych (rejonowych) i dzielnicowych. Sdy obwodowe powoywano w skadzie: przewodniczcy, dwch zastpcw, 10 czonkw. Sdy rejonowe liczyy zazwyczaj 3 osoby. W styczniu 1940 r. postanowiono unormowa kwestie adwokatury. We wszystkich obwodach Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainy wyznaczono 5-osobowe biura kolegiw adwokackich. Skierowano do nich zaufanych ludzi z obu republik. W przypadku Zachodniej Ukrainy byo to 86 adwokatw na stae i 50 czasowo 5. Adwokaci praktykujcy do momentu wkroczenia wadz sowieckich poddani zostali drobiazgowej weryfikacji. Rola adwokata w radzieckim systemie prawnym co budzio ogromne zaskoczenia wrd osb dopuszczonych po weryfikacji do zawodu bya cakowitym przeciwiestwem tego, co robili dotychczas. Sprowadzaa si ona w zasadzie do potwierdzenia i uwiarygodnienia w czasie rozprawy zarzutw stawianych oskaronemu przez prokuratora i ewentualnie wnoszenie o wzgldnie niski wymiar kary. Od adwokata wadza radziecka oczekiwaa, i ten bdzie wspuczestniczy w wychowaniu swych klientw, przekazywa im zasady solidarnoci klasowej, wyjania im ducha ustaw socjalistycznych a jednoczenie wspomaga organy sdowe tpic
5

W. Bonusiak, Polityka ludnociowa i ekonomiczna ZSRR , s. 134. 4

szkodnikw i wrogw ustroju sowieckiego przy rwnoczesnym nawracaniu w gruncie rzeczy uczciwych, ale zabkanych i wykolejonych jednostek 6. W analogicznym okresie (od stycznia 1940) na terenach okupowanych dziaa zaczy struktury notarialne. Powoano odrbne miejskie i rejonowe kantory notarialne. W przypadku notariuszy wadze nie zgaszay wikszych obiekcji co do prowadzenia tej dziaalnoci przez osoby miejscowe, majce swoje kancelarie przed wybuchem wojny. W lutym 1940 r. zaczy dziaa specjalne sdy kolejowe. Znajdoway si w Biaymstoku i Lwowie. Rozpatryway sprawy napywajce ze wszystkich obwodw. Cakowita unifikacja pod wzgldem prawnym ziem wschodnich II RP zajtych po 17 wrzenia 1939 r. nastpia na przeomie lutego i marca 1940 r. W kwietniu 1940 r. wydane zostao rozporzdzenie O rejestracji aktw stanu cywilnego w zachodnich obwodach USRR i BSRR, na mocy ktrego do 20 kwietnia wszystkie akta cywilne (rejestry urodzin, zgonw, lubw i rozwodw) miay zosta przekazane pod kontrol urzdw NKWD. Tam te miay by od tej chwili prowadzone wszelkie rejestry. Po 20 kwietnia adne akty prawne wydane przez parafie nie miay ju mocy prawnej 7. W tym samym czasie, 22 kwietnia 1940 r., Rada Najwysza ZSRR polecia wycofa z sdw wszystkie sprawy cywilne, ktre nie zostay zakoczone przed sdami polskimi, by mogy si one skupi na tych, ktre naleao osdzi zgodnie z nowym, sowieckim prawem. Miao to pomc przecionym sdom. Kolejnym aktem prawnym majcym wpyn na wydajniejsz, tzn. bardziej masow prac sdw ludowych by dekret Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z 10 sierpnia 1940 r., na mocy ktrego awnicy nie musieli uczestniczy w rozprawach dotyczcych przestpstw wynikajcych z dekretu RN ZSRR o zaostrzeniu prawa pracy. Pierwszym duym sprawdzianem wydolnoci sdw bya realizacja uchway PRN ZSRR z 26 czerwca 1940 r. o wprowadzeniu odpowiedzialnoci karnej robotnikw i
Albin Gowacki, Sowieci wobec Polakw na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej 19391941, d 1997, s. 156. 7 M. Gnatowski, W radzieckich okowach. Studium o agresji 17 wrzenia 1939 r. i radzieckiej polityce w regionie omyskim w latach 19391941, oma 1997, s. 58. 5
6

urzdnikw za cikie naruszenie dyscypliny pracy. Za samowolne opuszczenie miejsca pracy sd mia obowizek wymierzy kar wizienia od 2 do 6 miesicy; za nieuzasadnione spnienie si do pracy powyej 15 minut kar do 6 miesicy przymusowej pracy poprawczej w zakadzie, w ktrym obwiniony dotychczas pracowa, z zachowaniem jedynie 25% pensji. Dekret wprowadza te omiogodzinny dzie pracy oraz siedmiodniowy tydzie pracy z woln niedziel w miejsce piciodniowego z szstym, ruchomym dniem odpoczynku 8. Niemal natychmiast po wprowadzeniu uchway sdy zasypane zostay wnioskami o ukaranie winnych. W samym Biaymstoku w trzeciej dekadzie lipca osdzono 421 osb. Za spnienie skazano 273 osoby, za samowolne oddalenie si z miejsca pracy 28 osb. Skierowano do dalszego wyjanienia 64 sprawy, przekazano do ponownego osdzenia 54. Przerwano sprawy 9 osb, do rozpatrzenia pozostao 101 9. Tylko pomidzy 10 a 20 lipca do sdu trafio 215 spraw za spnienie si 10. Zdarzay si przypadki, e prokuratura odmawiaa cigania takich ludzi, bd zwalniaa obwinionego o samowolne opuszczenie miejsca pracy lub spnienie si, jeli ten nie zosta zapoznany z uchwa przez kadr partyjn. Jedn z takich osb (wyjtkow, jak na warunki radzieckie, jeli chodzi o podejcie do prawa) by zastpca prokuratora obwodu baranowickiego Matwiejew. Zwolni on z aresztu robotnika, ktry spni si do pracy z powodu braku odpowiedniego obuwia, ktrego nie mg kupi11. Do koca lipca 1940 r. za zamanie uchway 26 czerwca zatrzymano w obwodzie biaostockim 7 233 osoby. Skierowano do sdw 4 529 spraw za spnienie si do pracy oraz 985 za porzucenie pracy. Skazano wyrokiem do 3 miesicy pracy przymusowej 1 934 osoby, wyrokiem do 6 miesicy pracy przymusowej 3 135 osb. Wizieniem do 2 miesicy ukarano

Postanowienie PRN ZSRR z 26 czerwca 1940 r. O przejciu na 8 godzinny dzie pracy, siedmiodniowy tydzie oraz zakazie samowolnego oddalania si z miejsca pracy, Narodowe Archiwum Republiki Biaoru (dalej NARB), zesp 4, opis 21, teczka 1848, s. 46. 9 Raport kierownika wydziau organizacyjno-instruktorskiego biaostockiego Obkomu Siemienowa z 17 lipca 1940 r. o wypenieniu uchway PRN ZSRR z 26 czerwca 1940 r., Ibidem, teczka 85, s. 287293. 10 Raport naczelnika Biaostockiego Obwodowego Zarzdu Ludowego Komisariatu Sprawiedliwoci W. J. Kolesniewa z 27 lipca 1940 dla I sekretarza biaostockiego Obkomu S. Igajewa, Ibidem, teczka 92, s. 2029. 11 Stenogram z obrad biaostockiego obwodowego i miejskiego aktywu partyjnego, 19 sierpnia 1940 r., Ibidem, teczka 76, s. 22. 6

164 osoby, od 2 do 4 miesicy 821 12. W kolejnych miesicach liczba skazanych i liczba rozpatrywanych spraw stale wzrastaa. Win za to ponosiy kolejne dekrety zaostrzajce kary za rnorakie przewinienia: 10 czerwca 1940 r. wprowadzono dekret o odpowiedzialnoci karnej za braki w

produkcji oraz odstpstwa od planowanych norm; kara od 5 do 8 lat wizienia grozia dyrektorom zakadw, gwnym inynierom i kontrolerom jakoci; 6 lipca 1940 r. zmieniona zostaa kwalifikacja dezercji z wojska. Odtd podstaw do

jej zasdzenia bya 24 godzinna nieobecno onierza w jednostce. Karane byo nawet trwajce ponad 2 godziny samowolne opuszczenie miejsca suby; 19 lipca 1940 r. wprowadzono odpowiedzialno karn traktorzystw i kombajnistw

MTS za opuszczenie miejsc pracy; 10 sierpnia 1940 r. wydany zosta dekret PRN ZSRR O odpowiedzialnoci karnej za

drobne kradziee w zakadach produkcyjnych i za chuligastwo, na mocy ktrego obligatoryjnie zapaday wyroki roku pozbawienia wolnoci; 19 padziernika 1940 r. wprowadzono odpowiedzialno inynierw, technikw,

majstrw i wykwalifikowanych robotnikw za niepodporzdkowanie si poleceniu przejcia do pracy w innym zakadzie; 10 grudnia 1940 r. obniono wiek odpowiedzialnoci karnej modziey do 12 lat za

przestpstwa mogce spowodowa wykolejenie si pocigu; 9 kwietnia 1941 r. zaostrzono kar za samowoln jazd pocigami towarowymi do

roku wizienia oraz za samowolne uycie hamulca w pocigu od roku do trzech lat; 13 maja 1941 r. dekretem O walce z przestpczoci nieletnich obniono z 16 do 14

lat wiek odpowiedzialnoci za inne przestpstwa karne 13.

Raport o pracy sdw rozpatrujcych sprawy zwizane z uchwa PRN ZSRR z 26 czerwca 1940 r., PAOSOG, zesp 6196, opis 1, teczka 739, s. 170. 13 Istorija gossudarstwa i prawa Bieorusskoj SRR, Minsk 1975, t. II, s. 131134. 7

12

Nawa pracy spowodowa znaczne opnienia w wydawaniu wyrokw. W maju 1940 r. zalegoci sigay ju tysicy spraw i wynikay gwnie z szybkoci dziaania sdw. Dla przykadu efektywno sdw w obwodzie biaostockim oceniono na 59,8% w sprawach karnych oraz 51 % w sprawach cywilnych. Take przebieg spraw pozostawia wiele do yczenia. Nieuzasadnione zatrzymywanie wiadkw i obwinionych o drobne wykroczenia pod stra, pozbawienie prawa do tumacza (rozprawy odbyway si po rosyjsku, biaorusku i ukraisku) pod pretekstem, e skad sdu jest na tyle internacjonalistyczny (wada jzykiem biaoruskim, ukraiskim, rosyjskim, polskim, niemieckim i jidysz), i nie potrzeba tumacza nie naleay do rzadkoci. Znacznym naruszeniem socjalistycznej praworzdnoci okazao si take wykorzystanie przez sdziego rejonu omyskiego, przy rozsdzaniu drobnego sporu majtkowego o zajtego w czasie mobilizacji konia, prawodawstwa obowizujcego w II RP 14. W 1941 r. sytuacja sdownictwa poprawia si na tyle, e zalegoci w sprawach cywilnych i karnych sigay zaledwie kilku tygodni. Jednoczenie na sesjach rad obwodowych odbyy si wybory sdziw obwodowych. Wybr awnikw uwzgldniajcy, przynajmniej czciowo, propolsk polityk Kremla zainicjowan jesieni 1940 r. korzystnie wpyn na postrzeganie tej instytucji. Sdy nie byy, z racji ich ograniczonych uprawnie, typowym narzdziem represji w stosunku do zamieszkujcych te ziemie Polakw, co niewtpliwie sprawio, e na temat ich funkcjonowania nie ma praktycznie nic we wspomnieniach i relacjach z tamtego okresu. Z zestawie statystycznych wida, e ponad poowa rozstrzyganych spraw dotyczya kwestii cywilnych. Pozostaje wprawdzie kilkanacie tysicy spraw karnych, jednak nie naley zapomina, e sdzono wwczas ludzi nie tylko za dziaalno niepodlegociow. Byo duo spraw czysto kryminalnych (rozboje, kradziee, morderstwa, pobicia), sporo ludzi osdzono i skazano za wykroczenia gospodarcze (spekulacja, nielegalny handel, przemyt). Aresztowanie i uwizienie, czy to na podstawie posiadanych informacji, czy po przypadkowym zatrzymaniu, czy te po denuncjacji, rozpoczynao kilku- a czasem nawet
Raport naczelnika Wydziau Sdu Ludowego z 25 maja 1940 r. o pracy sdw w obwodzie biaostockim, Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego (dalej PAOSOG), zesp 6195, opis 1, teczka 90, s. 9092. 8
14

kilkunastomiesiczny etap ledztwa i przesucha. W ogromnej wikszoci efektem kocowym by wyrok opiewajcy na 3, 5, 8 lub w wyjtkowych przypadkach 10 lat obozw pracy poprawczej, wydany gwnie przez OSO. By to zaoczny, wyrokujcy w trybie administracyjnym sd organw bezpieczestwa pastwowego, utworzony 10 lipca 1934. Przewodniczcym OSO by z urzdu Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych, za czonkami jego wsppracownicy. W posiedzeniach powinni dodatkowo uczestniczy prokurator ZSRR, lub jego zastpca, oraz przedstawiciel KC WKP(b). OSO miao prawo wydawa wyroki do 10 lat pozbawienia wolnoci, nie mogo natomiast wydawa wyrokw mierci, ktre zastrzeone byy dla sdw. 15 Wyroki wydawane przez OSO wrczane byy bd jeszcze w trakcie pobytu danej osoby w wizieniu, bd ju w czasie pobytu w obozie. Wyrok mona byo przyj do wiadomoci i podpisa lub nie. Sprawy przekraczajce uprawnienia OSO rozpatrywane byy przez sdy. W takich przypadkach take rozprawa trwaa najwyej kilka, kilkanacie minut, cho zapaday na takich posiedzeniach kary mierci. Te jednak wykonywane byy w do rzadkich przypadkach. Najczciej, nawet bez wiedzy samego skazanego wystpowano z prob o ask, ktra bya uwzgldniania i kar zamieniano na wieloletni pobyt w agrach - najczciej 10-15 lat. Jak wynika z danych radzieckich w caym okresie okupacji radzieckiej na kar mierci skazano 1 208 osb, z czego 267 skazay OO NKWD ZSRR Biaoruskiego i Kijowskiego Okrgw Wojskowych, za 941 UNKWD i DTO NKWD ZSRR Zachodniej Biaorusi i Ukrainy. Wyrokw powyej 10 lat, a wic z duym prawdopodobiestwem bdcych aktem aski wobec skazanego na mier byo w sumie 76. Nie ma jednak pewnoci czy wyroki wykonano. Obywatele polscy skazywani najczciej byli z tzw. szczeglnej czci kodeksu karnego RFSRR z 1936, z art. 58, w skad ktrego wchodzi kilkanacie podpunktw: kontrrewolucja (pkt. 1), powstanie zbrojne lub napa w celach kontrrewolucyjnych (pkt. 2), kontakty w celach kontrrewolucyjnych (pkt. 3), pomoc midzynarodowej buruazji (pkt. 4), nakanianie obcego pastwa do wojny z ZSRR (pkt. 5), szpiegostwo (pkt. 6), podkopywanie gospodarki pastwowej, handlu, transportu itp. (pkt. 7) terror (pkt. 8), akty niszczycielskie dokonywane w celach kontrrewolucyjnych wobec linii kolejowych, rodkw cznoci itp. (pkt. pkt. 9), antyradziecka agitacja i propaganda (pkt. 10), jakakolwiek dziaalno
15

ak (Jacques) Rossi, Sprawocznik po GUAG-u, czast 1, Moskwa 1991, ss. 254-256. 9

zmierzajca do popenienia przestpstwa o charakterze kontrrewolucyjnym (pkt. 11), nie doniesienie o planowanym lub popenionym przestpstwie kontrrewolucyjnym (pkt. 12), walka z midzynarodowym ruchem robotniczym, lub jak kto woli kontrrewolucja historyczna (pkt. 13), sabota kontrrewolucyjny (pkt. 14). 16 Dodatkowo w ramach OSO obywatele polscy skazywani byli za tzw. przestpstwa literowe: podejrzenie o szpiegostwo (podozrienije w szpionae, PSz), kontakty prowadzce do podejrzenia o szpiegostwo (swiaz wiestujuszczaja podozrienije w szpionae, SWPSz), antyradziecka agitacja (antisowietskaja agitacyja, ASA), element antyradziecki (antysowietskij elemient, ASE), socjalnie niebezpieczny element (socyalno-opasnyj elemient, SOE), socjalnie szkodliwy element (socyalno-wriednyj elemient, SWE), element szczeglnie niebezpieczny (obszczestwienno opasnyj elemient, OOE), czonkowie rodziny osoby skazanej w jednej z ww. kategorii (czlen siemji, CzS). 17 Nie wiemy dokadnie ile spraw cywilnych i kryminalnych rozpatrzyy sdy ludowe i jakimi wyrokami si one zakoczyy. Moemy natomiast w przyblieniu poda liczb osb aresztowanych i skazanych za przestpstwa z paragrafw politycznych. Jak wynika z bada historykw rosyjskich liczb aresztowanych w caym okresie radzieckiej okupacji na podstawie dostpnych statystyk NKWD mona oszacowa na ok. 92,5 tys. do koca lutego 1941. Dodajc do tego aresztowania w okresie marzec-czerwiec 1941 liczba uwizionych nie przekroczy zapewne 110 tys. Wg innych rde liczba wszystkich aresztowanych do koca maja 1941 wyniosa 138 688 osb, lecz w liczbie tej najprawdopodobniej znajduj si take osoby przekazane z jednego wizienia do drugiego, i z kadego z nich wpite raz jeszcze do ewidencji (jest to bowiem zestawienie ruchw winiw Zachodniej Biaorusi i Ukrainy). 18 Tabela 1 Liczba osb aresztowanych we wschodnich wojewdztwach II RP w okresie okupacji radzieckiej 1939-1941 wg danych radzieckich. 19 Okres Liczba aresztowanych

Peny tekst art. 58 [patrz:] . Rossi, op. cit., czast 2, ss. 489-498. Ibidem, czast 1, ss. 40-43. 18 Ob ariestach w zapadnych obastiach Bieorussii i Ukrainy w 1939-1941 gg., [w:] Riepriessii protiw polakow i polskich gradan, Istoriczeskije sborniki Miemoriaa, Wypusk 1, Moskwa 1997, Tablica 1, s. 97. 19 Ibidem, s. 88.
17

16

10

1939 1940 stycze luty marzec kwiecie maj czerwiec lipiec sierpie wrzesie padziernik listopad grudzie 1941 stycze luty

18260 2213 4982 6278 5350 6009 8530 12258 3501 10552 3535 3181 3128 2177 2546

11

Razem:

92500

12

Tabela 2 Liczba osb aresztowanych we wschodnich wojewdztwach II RP w okresie okupacji radzieckiej 1939-1941 w podziale na narodowoci, wg danych radzieckich.
20

Rok

Wszystkich aresztowanych

Polakw

Ukraicw

ydw

Biaorusinw

Innych

1939

19 382

10 557 (54,5%)

3 033 (15,6%)

2 100 (10,8%)

2 489 (12,8%)

1 203 (6,2%)

1940

75 448

28 932 (38,3%)

15 599 (20,7%)

20 406 (27%)

4 580 (6%)

5 931 (7,8%)

1941

12 310

3 459 (28,1%)

5 554 (45,1%)

1 084 (8,8%)

1 022 (8,3%)

1 191 (9,6%)

Razem

107 140

42 948 (40%)

24 186 (22,6%)

23 590 (22%)

8 091 (7,4%)

8 325 (7,7%)

Gdy przypatrzymy si zapadajcym wyrokom zauwaymy, e najwicej dotyczyo oskarenia o przynaleno do organizacji o charakterze kontrrewolucyjnym (Art. 58 p. 2, 4 i 11 KK) - 18 924 oraz nielegalnego przekroczenie granicy (Art. 59 p. 10 KK) - 43 464. Za terror (Art. 58 p. 8 KK) sdzono 634 osoby, dywersj (Art. 58 p. 9 KK) 315 osb, propagand antyradzieck (Art. 58, p. 2, 3, 4, 5, 11 KK) - 748 osb, szkodnictwo (Art. 58 p. 7 i 14 KK) - 87. Pod zarzutem agitacji kontrrewolucyjnej (Art. 58 p. 10 i Art. 59 p. 7 KK) sdzonych byo 5 815 osb, za szpiegostwo na rzecz Niemiec, Anglii, Francji, Rumunii, Polski, otwy i innych pastw oraz za zdrad ojczyzny (Art. 58 p. 1 ab, 2, 3, 5, 6 oraz Art. 193 p. 24 KK) - w sumie 3 334, za pod zarzutem rnorodnych innych przestpstw z KK RFSRR a 29 399. Wikszo wyrokw nie przekraczaa 5 lat. Na 38 927 wyroki wydane w okresie 1939-1941 przez sdy oraz OSO zapado takich orzecze 24 092. Na kary od 5 do 10 lat skazano 11 582 osoby. Co do reszty winiw brak jest jakichkolwiek danych.
22 21

20 21

Ibidem, s. 89. Ibidem, Tablica 9, s. 105. 22 Ibidem, Tablica 13, s. 109. 13