INSTYTUT HISTORII I MUZEUM DYPLOMACJI I UCHODSTWA POLSKIEGO UNIWERSYTETU KAZIMIERZA WIELKIEGO W BYDGOSZCZY INSTYTUT STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH WYSZEJ SZKOY

EKONOMICZNO-HUMANISTYCZNEJ W BIELSKU-BIALEJ ZAMIEJSCOWY WYDZIA KULTURY FIZYCZNEJ W GORZOWIE WLKP. STOWARZYSZENIE NAUKOWE POLSKA W WIECIE" W GORZOWIE WLKP. CENTRALNE ARCHIWUM POLONII W ORCHARD L.AKE POLSKIE TOWARZYSTWO HISTORYCZNE

Z DZIEJW ROSJI I POLSKI W XX WIEKU

Ksiga dedykowana

Profesorowi Richardowi Pipesowi

Pod redakcj Henryka Kocja, Radosawa Malka i Marka Szczerbi skiego

Gorzw Wlkp. 2006

Daniel Bokowski STUDIUM MAEJ WIELKIEJ GRY" - BIAOSTOCCZYZNA I OMYSKIE W P L A N A C H K R E M L A W LATACH DRUGIEJ W O J N Y WIATOWEJ

Biaostocczyzna i omyskie stanowiy cz skadow powoanego przez wadze biaoruskie obwodu biaostockiego, jednego z piciu utworzonych na pnocno-wschodnich ziemiach II RP, nazywanych w radzieckiej propagandzie Zachodni Biaorusi". Tereny te nie miay jednak ani z Biaorusi, ani z biaoruskoci nic wsplnego. Wiedziay o tym doskonale lokalne wadze radzieckie, ktre przynajmniej dwa razy opracowyway na wasne potrzeby skad narodowociowy tych ziem. Dane z wczesnych opracowa w wielu miejscach pokrywaj si z przedwojennymi szacunkami polskimi. Pierwsze zestawienia wadze biaoruskie przygotowyway zreszt wanie w oparciu o polskie spisy narodowociowe okresu midzywojennego. Obwd biaostocki" by tworem powstaym w wikszoci z ziem wojewdztwa biaostockiego oraz warszawskiego, po zarzuceniu przez Kreml idei powoania polskiej republiki radzieckiej. Chyba nigdy si nie dowiemy, czy Biaostocczyzna miaa wej w jej skad, czy te sta si czci Biaoruskiej SRR. Jak dotd nie udao mi si nigdzie natrafi na lad dokumentw ostatecznie potwierdzajcych lub obalajcych t tez. Wiadomo jednak, e w wydawanych tu przed agresj 17 wrzenia 1939 r. dyrektywach wyranie mwi si o pomocy Biaorusinom, Ukraicom i Polakom. Wynika z nich, e mamy do czynienia z rewolucj, ktrej trzeba pomc, a nie tyko z atakiem majcym na celu rozbir kapitalistycznej Polski. W rozkazie szefa NKWD awrientija Berii z 15 wrzenia 1939 r. wida wyranie, e pomoc ta ma dotyczy na rwni powstacw robotnikw i chopw Biaorusi i Polski". Mowa jest te o powoaniu trzech zgromadze ludowych - polskiego, biaoruskiego i ukraiskiego. Nie wyklucza si zatem ustanowienia na ziemiach midzy Wis a Bugiem polskiej republiki rad, co byoby ukoronowaniem planw radzieckich jeszcze z wojny 1920 r., kiedy w Biaymstoku zainstalowano Polrewkom. Pozostaje pytanie, z jakich ziem miaby si skada w twr. Wana jest te odpowied na pytanie, czy faktycznie w momencie ataku na Polsk Stalin bra pod uwag moliwo powoania polskiej republiki. Ze znanych mi dokumentw wynika, e do 17 wrzenia taki wariant by przez niego brany pod uwag, cho znaczna cz ziem przyszej republiki bya pod kontrol oddziaw niemieckich. Nie wiem natomiast, czy przygotowano wwczas na Kremlu plany politycznych rozstrzygni na ziemiach etnicznie polskich, ktre miay zosta zajte. Wydaje si to prawdopodobne, zwaywszy, e rozkazy Berii z 15 wrzenia, dotyczce m.in. zada grup operacyjnych NKWD przy tworzeniu zgromadze ludowych s doprecyzowane, a decyzje takie mogy zapa wycznie przy penej akceptacji ze strony Stalina, czyli co najmniej dzie lub dwa wczeniej, wraz z politycznym uzasadnieniem do rozkazu Sztabu Frontu Biaoruskiego. 233

Przyjmujc taki wariant rodzi si pytanie o rol przyszej republiki. Czy miaa by jedynie kolejnym upem" i spenieniem marze roku 1920, czy te pretekstem" uatwiajcym przysze zjednoczenie" przez Kreml wszystkich ziem polskich. Oczywicie nie byoby to moliwe bez radzieckiej ekspansji na zachd, nieuniknionej, jeli w wyniku wojny III Rzeszy z pastwami zachodnimi doszoby do sytuacji podobnej jak w czasie pierwszej wojny wiatowej, kiedy wykrwawione strony nie byy w stanie zada sobie decydujcego ciosu. Wariant ten, pomimo niezaangaowania si militarnego Anglii i Francji w wojn w obronie Polski, by nadal realny, za posiadanie swojej Polski" oraz teoretycznej moliwoci powoania na jej terytorium demokratycznego rzdu", ktry na wyzwalanych terenach" zaprowadzaby w imieniu Kremla lad i porzdek by wariantem kuszcym. Jaki obszar zajaby ewentualna Polska Republika Rad"? Prawdopodobnie Kreml oparby j na linii Curzona. Na poudniu biegaby wzdu Bugu, gdy taki by maksymalny zasig ustpstw wobec Niemcw przy wyznaczaniu linii granicznej 28 wrzenia 1939 r. Kwesti dyskusyjn jest problem terenw na zachd od tej linii, do ktrych, jako ukraiskich, roci sobie prawo Kijw. W jednym z telegramw ambasadora Schulenburga do sekretarza stanu Weizsckera z 11 lipca 1940 r., w trakcie omawiania stanowiska Moskwy w kwestii Bukowiny, pojawio si takie oto zadanie: W kilku wypadkach, na przykad granicy niemiecko-radzieckiej w Polsce silny wpyw ukraiski na Kremlu by wyranie widoczny. Stalin osobici mi mwi w owym czasie, e gotw pj na ustpstwa odnonie pnocnej linii granicznej tam, gdzie przebiega ona przez Biaoru, na poudniu natomiast, gdzie mieszkaj Ukraicy, jest to niemoliwe"1. Naley z du doz ostronoci podchodzi do takich owiadcze w ustach Stalina, mona natomiast wywnioskowa z nich, e Ukraina zajmowaa znacznie wysz pozycj ni Biaoru. Na pnocy sprawa si nieco komplikuje. Jeli zaoymy, e Biaostocczyzn uznano by za ziemie rdzennie polskie", granica republiki mogaby by zbliona do dzisiejszej granicy pastwowej. Czy zatem Biaystok zostaby stolic republiki? Nie jest to wykluczone, cho wadze Biaorusi niechtnie zrezygnowayby z tak duego orodka przemysowego. Mogyby to uczyni jedynie w przypadku, gdyby na stolic" Zachodniej Biaorusi otrzymay miasto jeszcze cenniejsze. Inna sprawa, e Misk mia w tej kwestii najmniej do powiedzenia, cho I sekretarz KC KP(b) Biaorusi Pantalejmon Ponomarienko by osob, ktra moga przynajmniej sprbowa przekona Stalina, eby przy wytyczaniu granicy pomidzy obu republikami uwzgldni interesy biaoruskie. Co ciekawsze, przynajmniej cze biaoruskich dziaaczy partyjnych marzya, eby w skad Biaoruskiej SRR wczy Wilno, ktre mogoby zosta stolic" Zachodniej Biaorusi. Byo to mao realne, gdy w pierwszym punkcie tajnego protokou dodatkowego do paktu o nieagresji obie ukadajce si strony zapewniy, e uznaj interesy Litwy w stosunku do Wileszczyzny", za Litwa znajdowaa si wwczas w strefie interesw III Rzeszy. W dniu 16 wrzenia 1939 r. ambasador niemiecki w Moskwie Schulenburg pisa do Auswrtiges Amt w Berlinie: Mootowprosi o szybkie wyjanienie, co bdzie z Wilnem.

1 Biae plamy. ZSRR-Niemcy 1939-1941. Dokumenty i materiay dotyczce stosunkw radziecko-niemieckich w okresie od kwietnia 11939 do lipca 1941, Vilnius 1990, dok. 46, s. 187-188. Tumaczenia dokumentw zawarte w tej pracy pochodz ze zbioru Das nationalsozialistische Deutschland und die Sowietunion, 1939-1941. Akten aus dem Archiv des Deutschen Auswrtigen Amtes, Department of State, Washington 1948. Jakos'c tumacze, zwaszcza niemieckich, nie jest zbyt dobra.

234

Rzd Sowiecki chciaby bezwarunkowo unikn konfliktu z Litw i dlatego chciaby wiedzie, czy w sprawie Wileszczyzny uzgodniono cokolwiek z Litw, szczeglnie za - kto ma zaj Wilno"2. Raczej wtpliwa wydaje si obawa Moskwy co do reakcji Litwy. Mootow prawdopodobnie ju wtedy na polecenie Stalina sondowa na ile Niemcy powanie traktuj Litw jako swoj stref wpyww. O tym, e Litwa nie bya wwczas dla Niemiec rzecz najwaniejsz wydaje si zgoda na zajcie Wilna przez wojska radzieckie. To pozwolio Stalinowi za kilka dni zaproponowa Niemcom korekt linii demarkacyjnej. Tym samym spraw" Wilna jako przyszej stolicy Zachodniej Biaorusi naley rozpatrywa wyjtkowo ostronie. Wiadomo, e ordownikiem" przyczenia Wilna do BSRR byl przewodniczcy radzieckiej administracji cywilnej na okupowanych przez Armi Czerwon terenach Iwan F. Klimw, ktry mia rzekomo otrzyma penomocnictwa do ogoszenia go stolic Zachodniej Biaorusi od I sekretarza KC KB(b)B P. Ponomarienki. Zwolennikiem takiego obrotu sprawy mia te by przewodniczcy Zarzdu Tymczasowego Wilna yljanin. Dziaania te wzbudziy gbokie niezadowolenie w Misku, o czym wiadczy narada w sprawie dziaalnoci yljanina, ktra odbya si 12 listopada 1939 r. w KC KP(b)B. Posunicia przewodniczcego Zarzdu Tymczasowego poddano krytyce, z czego mona by wywnioskowa, e nie byy one w aden sposb konsultowane z central. 3 Na temat ewentualnego przyczenia Wilna do BSRR nie znalazem, jak dotd, adnych ladw w protokoach posiedze Biura KC KP(b)B z wrzenia 1939 r. Wydaje si wtpliwe, aby Ponomarienko mg podj tak decyzj bez konsultacji z pozostaymi czonkami Biura. W dniu 15 wrzenia 1939 r. w Misku miaa si odby w NKWD narada specjalna, w trakcie ktrej rozmawiano o rozmaitych wariantach opanowania terenw, ktre ju za kilka dni miaa zaj Armia Czerwona 4 . Jeli faktycznie spotkanie takie si odbyo, jego termin nie by przypadkowy. Tego dnia wydany zosta rozkaz bojowy nr 01 Sztabu Frontu Biaoruskiego Armii Czerwonej oraz dyrektywa Berii o zadaniach grup operacyjnych NKWD, ktre wspomaga miay powoanie trzech zgromadze ludowych. Na spotkaniu miano rozpatrywa m.in. kwesti miejsca zwoania zachodniobiaoruskiego zgromadzenia ludowego i wskaza jako jeden z wariantw Wilno. Wszystkie te spekulacje przerwa wsplny niemiecko-radziecki komunikat o ustaleniu nowej linii demarkacyjnej biegncej korytami rzek: Pisy, Narwi, Bugu i Sanu, opublikowany 22 wrzenia 1939 r. Oznacza on, e Kreml postanowi uoy Polskie puzzle na nowo. Nie moemy te wykluczy, e Biaystok od samego pocztku odgrywa mia rol stolicy Zachodniej Biaorusi, o czym nie musiay jeszcze wiedzie wadze w Misku, ktre na stolic" wybray Wilno. Jest te prawdopodobne, e na tym etapie dziaa wojennych nie planowano jeszcze miejsc obrad zgromadze ludowych. Z ogoszeniem Biaegostoku

Agresja sowiecka na Polsk w wietle dokumentw 17 wrzenia 1939, tom 1: Geneza i skutki agresji, wybr i opracowanie Czesaw Grzelak, Stanisaw Jaczyski, Eugeniusz Kozowski, Warszawa 1991, dok. 80, s. 154. 3 Stenogram w sprawie tow. yljanina z 12 listopada 1939 r., NARB, zespl 4, opis 21, teczka 1505, s. 3 i dalej.
4

Sprawa przynalenoci Wilna i problemy narodowociowe na Biaorusi, w: Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939-1941, pod red. Magorzaty Giejewskiej i Tomasza Strzembosza, Warszawa 1995. W znanych mi dokumentach brak jest informacji o takim spotkaniu, jednak jest wysoce prawdopodobne, e odbyo si ono w dniu, ktry podaje Klimw.

235

by wwczas spory kopot, gdy od 14 wrzenia znajdowa si on w rkach niemieckich, a Kreml nie by do koca pewny nowego sojusznika, liczc si z moliwoci pozostania Niemcw na terenach zdobytych w czasie dziaa wojennych. Kiedy postanowiono, e Biaystok ma odegra rol stolicy Zachodniej Biaorusi, wszystkie wczone do BSRR ziemie obligatoryjnie uznano za biaoruskie, za brak na tych ziemiach Biaorusinw starano si wytumaczy bezwzgldn polityk polonizacyjn prowadzon przez wadze II RP. Jak ju wczeniej wspomniaem, wadze obwodowe dysponoway statystykami narodowociowymi wykazujcymi, e tereny te byy rdzennie polskie, co nie przeszkodzio w prowadzeniu na nich antypolskiej polityki w imieniu braci Biaorusinw". Jak wynika z dokumentw KC KP(b) Biaorusi, decyzja Kremla o rozpoczciu dziaa wojennych oraz o wchoniciu pnocno-wschodnich ziem II RP bya dla Miska ogromnym zaskoczeniem. Wadze byy kompletnie nieprzygotowane do szybkiego i sprawnego powoania tymczasowej administracji. Nie miay one adnej, najmniejszej nawet koncepcji dotyczcej postpowania i podejmowania dziaa na obszarach zajmowanych przez wojsko. Jedyne, co po 20 wrzenia 1939 r. nie ulegao wtpliwoci to fakt, e wszystkie zajmowane tereny s historyczn ziemi biaorusk" i jako takie powracaj do macierzy". Pod tym te ktem rozpoczto konstruowanie pierwszych zasadniczych celw polityki biaoruskiej. 1 padziernika 1939 r. Biuro Polityczne KC WKP(b) zadecydowao o procedurach aneksji zajtych ziem, potwierdzajc ustalenia z 16 wrzenia 1939 r. zawarte w dyrektywie nr 1 Frontu Biaoruskiego 5 . Ujednolicio to dziaania wadz w Misku i dodao im nowego impetu, zmuszajc I sekretarza KC KP(b)B Pantalejmona Ponomarienk oraz jego wsppracownikw do byskawicznego opracowania zasad, jakimi mieli si kierowa penomocnicy KC KP(b) Biaorusi. Decyzje te podjto 2 padziernika 1939 r. na posiedzeniu Biura KC KP(b)B 6 .4 padziernika 1939 r. na spotkaniu z przedstawicielami Zarzdw Tymczasowych w Wokowysku Ponomarienko w sposb jasny i klarowny nawietli dziaaczom partyjnym zasady postpowania we wszystkich dziedzinach ycia (od rolnictwa i przemysu po polityk narodowociow). Nie nawoywa jednak do dziaa jawnie antypolskich, ani do zbyt radykalnej polityki rolnej (zakadanie kochozw). Wida wyranie, e w pierwszym okresie wadze staray si przekona do siebie jak najwiksze rzesze ludnoci 7 . Atak Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 r. pokrzyowa plany integracji obwodu z Biaorusi. W cigu kilku dni caa Biaostocczyzna znalaza si pod kontrol wojsk niemieckich. Cz mieszkacw naszego regionu przyja wkroczenie wojsk z radoci, uwaajc je za mniejsze zo. W wielu miejscach pojawili si ludzie witajcy agresorw kwiatami. W byskawicznym tempie przystpiono do likwidacji radzieckich struktur administracyjnych. W wielu miejscach doszo do samosdw na byych dziaaczach partyjnych, pracownikach administracji i kolaborantach. Najbardziej tragiczne w skutkach okazay si pogromy ludnoci ydowskiej oskaranej o kolaboracj z wadz radzieck, wzbogacenie

Dokument ten przygotowali: sekretarz KC WKP(b) A. danow, ludowy komisarz spraw wewntrznych ZSRR . Beria, I sekretarz KC KP(b) Ukrainy N. Chruszczow oraz I sekretarz KC KP(b)B P. Ponomarienko. 6 Wycig z protokou z posiedzenia Biura KC KP(b)B nr 90 z 2 padziernika 1939 roku na temat przygotowa do wyborw deputowanych do Biaoruskiego Zgromadzenia Ludowego, Zachodnia Biaoru" 17 IX 1939 - 22 VI1941. Wydarzenia i losy ludzkie, Tom 1: Rok 1939, Warszawa 1998, dok. 34, s. 160-162. rdo: Narodowe Archiwum Republiki Biaoru w Misku (dalej NARB), zesp 4, opis 3, teczka 800, k. 1-3. 7 Stenogram zebrania przewodniczcych Zarzdw Tymczasowych Zachodniej Biaorusi, Wokowysk 4 X 1939 r., NARB, zesp 4, op. 21, t. 1748, k. 3-16.

236

si kosztem Polakw oraz antynarodow postaw w okresie okupacji. Ziemie pnocnowschodniej Polski stay si wiadkiem bezprecedensowych zbrodni na miejscowych ydach dokonywanych rkami ludnoci cywilnej, czciowo inspirowanej przez Niemcw, czciowo dziaajcej jednak z wasnej i nieprzymuszonej woli. Mimo zaskoczenia, wycofanie wikszoci wadz rejonowych i obwodowych przebiego w miar sprawnie. O tym, e ewentualno ataku niemieckiego bya brana pod uwag i przygotowywano si do niej opracowujc plany ewakuacyjne, wiadcz wspomnienia i relacje dziaaczy partyjnych. Wynika z nich, e wikszo sekretarzy rajkomw i obkomu zgodnie z zaleceniami udaa si tu po wybuchu wojny w kierunku Wokowyska, ktry by pierwszym miejscem koncentracji. W nocy 21/22 czerwca wadze obwodu wyday te polecenie spakowania caej dokumentacji i tajnej korespondencji partyjnej, administracyjnej oraz organw bezpieczestwa z wszystkich rajkomw. Dziaania te byy koordynowane poprzez linie wcz" z wadzami w Misku do momentu zerwania cznoci. Przez cay okres dziaa wojennych obwd biaostocki by uznawany za integraln cz pastwa radzieckiego, cho Stalin nie traktowa tego faktu jako sytuacji ostatecznej. Dopuszcza moliwo zmian, jednak musiay mu one przynie wymierne zyski polityczne lub terytorialne. Do wiosny 1942 r. biaoruskie wadze centralne z powodu sytuacji panujcej na froncie nie byy w stanie zaj si kwesti odbudowy struktur partyjnych w zachodnich obwodach BSRR. Cakowity brak cznoci z tymi terenami uniemoliwia jakiekolwiek planowanie dziaa, za wikszo docierajcych do Moskwy informacji bya niewiarygodna. Wtpliwa natomiast wydaje mi si teza podnoszona przez niektrych historykw, e gwnym powodem braku aktywnoci Rosjan na kierunku biaostockim (i nie tylko) miay by nawizane polsko-radzieckie stosunki dyplomatyczne oraz rysujca si moliwo przekazania w przyszoci czci okupowanych do czerwca 1941 r. ziem stronie polskiej. Teza ta nie sprawdza si w obliczu prowadzonej przez Kreml polityki. Mona wprawdzie pokusi si o stwierdzenie, e fakt braku jawnie antypolskich posuni oraz wstrzymanie rozprawy z polsk partyzantk wiadczy o polityce ustpstw, jednak pamita naley, co jasno wynika z dokumentw, e przy tym poziomie saboci radzieckiej partyzantki wtpliwa wydaje si moliwo otwartego konfliktu z AK. Nie mona oczywicie zaprzeczy, e Kreml do lata 1943 r. z jakiego powodu wstrzymywa ostateczn rozpraw z polskim ruchem oporu, ja jednak nie stawiabym tu na ch wywizania si z umowy Sikorski-Majski. Chodzio raczej o jak najpeniejsze rozpoznanie wroga, wzmocnienie swych si oraz przystpienie do ostatecznego rozwizania kwestii AK" w dogodnym dla siebie momencie. Gdybymy zaoyli, e dziaania radzieckie w terenie w latach 1943-1944 odniosy zamierzony skutek, mielibymy do czynienia z sytuacj, w ktrej jedynymi gospodarzami witajcymi oddziay Armii Czerwonej na caym terytorium kontrolowanym do czerwca 1941 r. byaby radziecka partyzantka, za jedyne dziaajce struktury cywilne stanowiy podziemne komitety partii oraz podlege tym strukturom komitety antyfaszystowskie. Tym samym jakakolwiek prba walki rzdu polskiego w Londynie o zagarnite tereny z gry skazana byaby na porak, Wymowa propagandowa faktw byaby jednoznaczna - Armia Czerwona wyzwala ziemie, ktre pragn by w szczliwej rodzinie narodw ZSRR. Ludno tych ziem ju raz wyrazia swj akces, co do kraju, w ktrym chce y, czego najlepszym przykadem jest partyzantka oraz dziaajce struktury pastwa podziemnego. Jak wadze polskie mog podnosi historyczne prawo do tych ziem, skoro nie byy w stanie utrzyma tu swych oddziaw ani administracji?

237

Z dokumentw radzieckich wynika wyranie, e kwestie powrotu na Zachodni Biaoru" rozpatrywane byy rwnolegle do politycznych gier Kremla z rzdem polskim na wychodstwie. Nawizanie stosunkw dyplomatycznych oraz ogoszona przez ZSRR amnestia byy zagraniami taktycznymi, obliczonymi na obaskawienie Brytyjczykw oraz pokazanie ZSRR jako pastwa przewidywalnego, zdolnego do krytycznej samooceny swojej polityki i naprawy wyrzdzonych krzywd. Gra ta bya o tyle atwiejsza, e Kreml z wczeniejszych wypowiedzi i posuni W. Churchilla mg wysnu jasny wniosek, e nikt nie zamierza umiera za wschodnie ziemie II RR Stalin od pocztku prowadzi polityk dwutorowo: wsppracujc z Londynem oraz trzymajc w zanadrzu polskich komunistw. W analogiczny sposb rozwijaa si kwestia podlegoci wschodnich ziem II RR Wida to wyranie podczas prowadzonych w grudniu 1941 r. rozmw Stalina z brytyjskim ministrem spraw zagranicznych Anthonym Edenem na temat projektu tajnego protokou przewidujcego wspdziaanie obu mocarstw w sprawie rozwizania problemw terytorialnych i powojennego systemu bezpieczestwa w Europie. W projekcie tym Stalin wyranie domaga si uznania przez Anglosasw nabytkw terytorialnych ZSRR do czerwca 1941 r. oraz poszerzenia ZSRR kosztem Finlandii i Rumunii. Oczywistym byo, e ZSRR za punkt wyjcia uznaje niemiecko-radzieck granic z 28 wrzenia 1939 r. i gotw jest dyskutowa jedynie o niewielkich cesjach terytorialnych, zakadajcych pozostawienie w granicach pastwa polskiego rejonu Lwowa lub Biaegostoku i Wilna 8 , chocia teza o pozostawieniu Polsce Wilna jest mao prawdopodobna, nawet jeli podejmowano j w rozmowach z Brytyjczykami. Mwiono o tej opcji z pen wiadomoci, e Brytyjczycy informacje te przeka stronie polskiej. Byy to typowe dziaania dezinformacyjne. W wietle dalszej polityki radzieckiej ju kwestia ewentualnego oddania Lwowa, jeli traktowa j serio, bya maksimum ustpstw, na jakie gotw by i Stalin nawet w tak niekorzystnym pooeniu, w jakim by w chwili prowadzenia rozmw. Biorc pod uwag, jak szerokiego spektrum zmian na mapach w Europie rodkowej i Wschodniej dotyczy przedstawiony przez Stalina projekt, kwestia Biaegostoku bya spraw cakowicie marginaln. Nie sdz, aby Stalin w tym czasie przywizywa jakkolwiek wag do ewentualnej obietnicy przekazania tego rejonu Polakom, jednak nie mona wykluczy, e w oglnym zestawieniu zyskw i strat wynikajcych z takiego posunicia propozycja ta mogaby si przerodzi w czyn. Naley pamita, e na Kremlu doskonale zdawano sobie spraw z rozmiarw ruchu oporu, jaki dziaa tam w latach 1939-1941 oraz z faktu przygniatajcej przewagi na tych ziemiach ludnoci polskiej, co mogo w przyszoci zaway na kosztach jego ponownego opanowania, za przekazanie go stronie polskiej wzmacniao pozytywny wizerunek ZSRR na arenie midzynarodowej. W tym samym czasie, kiedy odbyway si konsultacje z Edenem, kwestia granicy wschodniej stana na spotkaniu J. Stalina z premierem Wadysawem Sikorskim. Czy faktycznie Stalin nie domaga si wwczas bezapelacyjnego przyjcia przez stron polsk zachodniej granicy BSRR i USRR z listopada 1939 r., lecz dopuszcza w niektrych miejscach nawet znaczn jej rektyfikacj? 9 By moe, i by moe jednym z takich miejsc,

8 Henryk Bartoszewicz, Polityka Zwizku Sowieckiego wobec pastw Europy rodkowo-Wschodniej w latach 1944-1948, Warszawa 1999, s. 18. 9 Stanisaw Zabieo, O rzd i granice. Walka dyplomatyczna o spraw polsk w II wojnie wiatowej, Warszawa 1986, s. 72.

238

o ktre nie chcia kruszy kopii" by rejon Biaegostoku. Gdyby to bya prawda, na co raczej nie wskazuj adne wczeniejsze, ani pniejsze jego dziaania, wczesne stanowisko Sikorskiego o niepodejmowaniu jakichkolwiek rozmw w sprawach granicznych teoretycznie uatwio mu podjcie decyzji, co do dalszego postpowania. Przyspieszyo te zapewne decyzj o wysaniu do Polski grupy inicjatywnej polskich komunistw. Z drugiej strony nie moemy wykluczy, e byy to takie same dziaania dezinformacyjne, jak w przypadku Brytyjczykw. Stanowisko Sikorskiego byo cile powizane z not Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych z 1 grudnia 1941 r. bdc odpowiedzi na not Ambasady RP w Kujbyszewie w kwestii przymusowego poboru do Armii Czerwonej obywateli polskich. Strona rosyjska bez ogrdek stwierdzia w niej, e zgodnie z rozporzdzeniem Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z 29 listopada 1939 r. wszyscy obywatele obwodw Zachodnich BSRR i USRR nabyli obywatelstwo radzieckie, a strona radziecka uczynia wyjtek od tej reguy jedynie jako akt dobrej woli dla Polakw, ktrzy tam mieszkali przed 1 - 2 listopada 1939 r. Bardzo wana bya te adnotacja, e kwestia granicy midzy Polsk i ZSRR nie zostaa przesdzona i bdzie rozwizywana w przyszoci"10. Oznaczao to w praktyce, e wszystkie ziemie II RP na wschd od linii z 28 wrzenia 1939 r. traktowane s nadal jako ziemie znajdujce si w granicach ZSRR, ze wszystkimi tego konsekwencjami. Po odrzuceniu wojsk niemieckich od Moskwy Stalin czu si coraz pewniej, nie dawa jednak tego odczu w stosunkach polsko-radzieckich przynajmniej do lata 1942 r. Z punktu widzenia rzdu RP w Londynie oraz Ambasady RP w Kujbyszewie stosunki z ZSRR ukaday si w tym okresie niemal wzorcowo. Byo to jednak zudzenie. Wiosna i lato 1942 r. potrzebne byy wadzom radzieckim do uporzdkowania partyzantki. Raczej nieprzypadkowo zaamanie si wsppracy Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych (LKSZ) z Ambasad (likwidacja delegatur, masowe aresztowania mw zaufania), pokrywa si z aktywizacj wojny partyzanckiej prowadzonej na caym terytorium Biaorusi oraz mozolnym odtwarzaniem struktur wadz obwodowych. W grze prowadzonej z rzdem RP, Kreml nigdy oficjalnie nie uzna, e ziemie te s czci skadow pastwa polskiego, czego najlepszym dowodem byo reaktywowanie jesieni 1942 r. w Moskwie Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B, w ktrego skad weszli ewakuowani latem 1941 r. na wschd jego byli sekretarze: Aleksandr A. Kilbin, Andriej P. Elman oraz Iwan S. Krawczenko 11 . Wraz z powoaniem Obkomu rozpoczto intensywne przygotowania do ponownego nawizania kontaktu z tymi ziemiami i rozpoczcia na nich dziaalnoci partyzanckiej. Obrady V Plenum KP(b) Biaorusi, ktre odbyy si w lutym 1943 r. pokazay, jakie s faktyczne plany radzieckie wobec wschodnich ziem II RP, zagarnitych po 17 wrze-

Nota Komisariatu Ludowego Spraw Zagranicznych do Ambasady RP w ZSRR wyjaniajca zasady ukadw polsko-radzieckich z 30 VII i 14 VIII 1941 r. w zwizku z poborem do Armii Czerwonej obywateli radzieckich mieszkacw Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi, Dokumenty i materiay do historii stosunkw polskoradzieckich, T. VII: stycze 1939-grudzie 1943, Warszawa 1973, dok. 167, s. 286-287. 11 8 wrzenia 1942 r. KC KP(b)B podjo uchwa o wznowieniu dziaalnoci Biaostockiego Obkomu KP(b)B. Zadanie skompletowania biura powierzono byemu sekretarzowi augustowskiego rajkomu Nikoajowi J. Awchimowiczowi. Zob.: Postanowienie KC KP(b)B z 8 wrzenia 1942 r. o wznowieniu pracy Biaostockiego Obkomu KP(b)B, NARB, zesp 4, op. 3, t. 1231, k. 140.

10

239

nia 1939 r.12 Potwierdziy to dyrektywy KC KP(b)B z czerwca 1943 r. o gwnych zadania ruchu partyzanckiego. Zgodnie z nimi naleao jak najszybciej wysa na zachd oddziay partyzanckie, ktrych gwnym zadaniem bya, obok frazeologii o walce z Niemcami, fizyczna eksterminacja dziaajcego tam polskiego podziemia niepodlegociowego oraz przygotowanie rejonw do powrotu wadzy radzieckiej 13 . Brak polskiej partyzantki oraz struktur polskiego pastwa podziemnego miay te by argumentem koronnym dla aliantw, e na ziemiach Zachodniej Biaorusi" wpywy rzdu londyskiego s praktycznie adne, za zamieszkaa tam ludno z nadziej czeka na powrt wadzy radzieckiej. Aby tego dokona od lata 1943 r. skierowano na zachd dziesitki oddziaw partyzanckich z zadaniem dotarcia do obwodu biaostockiego i rozpoczcia dziaa zmierzajcych do opanowania wyznaczonych odgrnie rejonw. Kontrola Biaostocczyzny okazaa si zadaniem przewyszajcym zdolnoci operacyjne partyzantki radzieckiej. Wikszo oddziaw zatrzymaa si w kompleksach lenych obwodu baranowickiego na linii rzeki Niemen. Tam te powoano cakowicie fikcyjne obwodowe i rejonowe podziemne komitety partii i komsomou, majce wiadczy o aktywnej dziaalnoci wadzy radzieckiej na okupowanych ziemiach. Na Biaostocczyzn pierwsze dwie grupy partyzanckie przedary si dopiero latem 1944 r. Podziemne struktury partyjne przygotowywano, aby zaraz po zajciu terenw przez Armi Czerwon odtworzy, zgodnie z zaleceniami Miska, lokaln administracj radzieck. Planw tych nie zarzucono nawet po ogoszeniu w styczniu 1944 r. w Izwiestiach", e Biaostocczyzna zostanie przekazana stronie polskiej. Wadze biaoruskie postpoway tak, jakby do koca nie wierzyy, e Stalin zdecyduje si na oddanie czci obwodu. Najlepszym tego dowodem byo zainstalowanie wadz radzieckich w Biaymstoku, Sokce i Brasku tu po zajciu ich przez wojska radzieckie

12 W podjtej wwczas uchwale stwierdzono m.in. Plenum szczeglnie podkrela wano nasilenia pracy politycznej w zachodnich obwodach Biaorusi w celach dalszego rozwoju ruchu partyzanckiego, wcielenia do szerokich mas robotnikw zachodnich obwodw a takie jako przeciwwag nasilajcej si nacjonalistycznej obrbce ludnoci ze strony rnych polskich nielegalnych organizacji", zob.: Postanowienie V Plenum KC KP(b)B z 26-28 lutego 1943 r. O zadaniach organw pastwowych i partyjnych w okupowanych rejonach Biaorusi", NARB, zespl 4, op. 20, t. 213, k. 288. 13 Dokument ten, zatytuowany O wojskowo-politycznych zadaniach pracy w zachodnich obwodach BSRR", skierowany zosta bezporednio do biaostockiego, brzeskiego, baranowickiego, wilejskiego i miskiego podziemnych komitetw obwodowych KP(b)B a take Biaoruskiego Sztabu Ruchu Partyzanckiego. Stanowi on uzupenienie przyjtej tego samego dnia uchway o przedsiwziciach w zakresie dalszego rozwoju ruchu partyzanckiego w zachodnich obwodach Biaorusi, ktra nakazywaa powoanie we wszystkich rejonach do sierpnia 1943 r. podziemnych komitetw partyjnych i komsomolskich, a take przerzucenie do obwodu biaostockiego i brzeskiego z wschodnich obwodw Biaoruskiej SRR czterdziestu oddziaw partyzanckich - po jednym oddziale na kady rejon obu obwodw. Zob.: Uchwaa KC KP(b)B z 22 czerwca 1943 r. O dalszym rozwoju ruchu partyzanckiego w zachodnich obwodach Biaorusi", NARB, zespl 4, op. 3, t. 1243, k. 64. Patrz te M. Gnatowski, Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodlegociowej na pnocno-wschodnich Kresach Rzeczypospolitej w latach 1943-1944, Studia Podlaskie" 1995, t. V, dok. 3, s. 223-224. Szczegowe informacje o sposobie postpowania z polskim ruchem oporu zawierao tajne pismo KC KP(b)B z 22 czerwca 1943 r. O wojenno-politycznych zadaniach w pracy w zachodnich obwodach BSRR", NARB, zesp 4, op. 33a, t. 397, k. Zob. te: M. Gnatowski, Dokumenty o stosunku radzieckiego kierownictwa do polskiej konspiracji niepodlegociowej..., dok. 3, s. 223-232 oraz Armia Krajowa na Nowogrdczynie i Wileszczynie (1942-1944) w wietle dokumentw sowieckich, Wybr, opracowanie, wstp Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz, Warszawa 1997, dok. 10, s. 35-42

240

w lipcu 1944 r.14, co spowodowao spore zamieszanie z chwil, kiedy zjawili si tu przedstawiciele PKWN. By moe wadze w Misku dziaay tak na jego polecenie, cho wydaje si to mao prawdopodobne. Oznaczaoby to, e Stalin prowadzc t skomplikowan gr zostawia jednak sobie moliwo szybkiego wycofania si z obietnic i ponownego wchonicia Biaostocczyzny, gdyby co poszo nie po jego myli. Biaostocczyzna bya marchewk", kijem" byli partyzanci i komitet obwodowy. Idea oddania czci Biaostocczyzny pojawia si w czasie konferencji Wielkiej Trjki w Teheranie. Stalin gotw by przekaza tereny pomidzy lini graniczn z czerwca 1941 r. a lini Curzona w zamian za pnocn cz Prus Wschodnich wraz z Krlewcem i Tyl15. Swoj ofert" powtrzy potem jeszcze kilkakrotnie. Dla wadz biaoruskich utrata Biaegostoku i okolic bya bardzo bolesna, gdy znaczco ograniczaa si ekonomiczn przyszego obwodu. Dziaacze partyjni biaostockiego komitetu obwodowego podkrelali to wielokrotnie, wysyajc m.in. do I sekretarza KC KP(b)B specjalny list, w ktrym apelowali, aby nie dopuci do oddania miasta i okolic bdcych, ich zdaniem, terenami o przewadze etnicznej ludnoci biaoruskiej. Podkrelali te historyczne aspekty przemawiajce za tym, by tereny te pozostay w granicach Biaoruskiej SRR. Zgaszane przez nich postulaty nie dotyczyy terenw na zachd od miasta, co by oznaczao, e pogodzono si ze znacznym okrojeniem przyszego obwodu 16 . Stalin mia jednak zupenie inne plany, za pozostawienie Biaostocczyzny w granicach BSRR powanie osabioby pozycj PKWN w pierwszym, najgortszym okresie jego instalowania si na wyzwalanych terenach przyszej Polski Ludowej. Wadze Biaorusi, a zwaszcza dziaajcego nadal po stronie radzieckiej obwodu biaostockiego, musiay si z tym pogodzi, cho do dzi budzi to wrd historykw biaoruskich ogromne kontrowersje. Czy moliwa bya sytuacja, e Biaostocczyzna pozostaby w granicach BSRR? W kocu a do lipca 1944 r. Stalin trzyma w odwodzie" zarwno partyzantw, jak i biaoruskich dziaaczy partyjnych, bdc gotowym do ewentualnej zmiany planw. Byo to mao prawdopodobne, zwaywszy na obietnice dane Winstonowi Churchillowi i Franklinowi D. Rooseveltowi jeszcze w Teheranie, ale nie niemoliwe. Skoro nikt nie chcia umiera za Gdask", tym bardziej nie umieraby za Biaystok. Stalin mg wic zrobi to co chcia. Odda znaczn cz Biaostocczyzny bo mia taki gest wobec sojusznikw" z PKWN. Z punktu widzenia imperium majcego panowa prawie nad ca Europ rodkow i Wschodni taka drobna korekta granicy nie miaa znaczenia.

14 O zainstalowaniu si w wyznaczonym rejonie informowa 29 lipca 1944 r. I sekretarza Biaostockiego Komitetu Obwodowego KP(b)B A. P. Elmana sekretarz sokolskiego rajkomu. Przyby on do Sokki 25 lipca 1944 r. wraz z wyznaczon grup pracownikw i przystpi do odtwarzania struktur rejonowych. Jak informowa - w miecie w wyniku ostrzau zniszczeniu ulegy budynki gorsowietu i rajkomu. Nie przybyli take jeszcze przedstawiciele milicji i NKWD, rozpocz natomiast prac naczelnik rejonowego NKGB wraz z 2 pomocnikami, zob.: Informacja dla sekretarza biaostockiego Obkomu KP(b)B Elmana od sekretarza sokolskiego RKKP(b)B z 29 lipca 1944 r., Pastwowe Archiwum Organizacji Spoecznych Obwodu Grodzieskiego w Grodnie (dalej PAOSOG), zesp 6195, op. 1.1. 186, k. 127. 15 M. K. Kamiski, Dyplomacja polska wobec dyktatu mocarstw (lipiec 1943 - luty 1944), w: Historia dyplomacji polskiej, Tom V: 1939-1945, pod red. Waldemara Michowicza, Warszawa 1999, s. 452. ]6 List przewodniczcego Komitetu Wykonawczego biaostockiego Obispokomu P. Ratajko i sekretarza biaostockiego Obkomu KP(b)B A. Elmana do Sekretarza KC KP(b)B P. Ponomarienko z 8 lipca 1944 r., PAOSOG, zesp 1, op. 1, t. 11, k. 1-3.

241