BIOMASA PALIWEM XXI WIEKU

Szymon Szufa
Katedra Techniki Cieplnej i Chodnictwa, Wydzia Mechaniczny, Politechnika dzka

1. Wprowadzenie
W trakcie historii ludzkoci biomasa w kadej swojej formie bya najwaniejszym rdem wrd wszystkich szeciu podstawowych potrzeb czowieka, czsto podsumowywanych jako: poywienie, schronienie, paliwo, surowce, wkna, nawz. Produkty biomasy s rwnie bardzo czsto rdem tzw. siedmiu podmiotw finansowych. Do wczesnych lat XIX wieku biomasa bya gwnym rdem energii krajw uprzemysowionych jak i w wielu krajach rozwijajcych si [1]. Przemijajce cywilizacje s najlepszymi wiadkami roli bioenergii. Lasy miay najwikszy wpyw na cywilizowany wiat, ktry rozwija si tak dugo lasy i pola uprawne przeksztaciy si w wioski i miast. Drewno byo fundamentem, na ktrym stay minione spoeczestwa ludzkie. Bez tego rda cywilizacje upaday, lasy by tym dla nich czym obecnie jest olej i ropa dla naszej cywilizacji. Na przykad Rzymianie zuywali olbrzymich iloci drewna do budowania , ogrzewania oraz w prawie kadej gazi przemysu. Rzymianie wysyali swoje floty statkw by przywiozy im drewno z tak daleka jak z Francji, Pnocnej Afryki i Hiszpanii. Drewno byo materiaem dla architektw do budowy statkw, paliwem w metalurgii, wykorzystywanym w gotowaniu, kremacji zwok i w ogrzewnictwie, pochodzio gwnie z lasw wyspy Krety, Cypru, Grecji i wielu innych terenw dookoa Rzymu. Kiedy lasy zostay wycite a czas na ich odrastanie by zbyt krtki i cywilizacje zamieszkujce te tereny stopniowo staway si coraz mniejsze a zostay unicestwione. Pierwsze kroki w kierunku uprzemysowienia rwnie bazoway na rdach biomasy. Biorc za przykad wgiel drzewny uywany w produkcji stali przez tysice lat. Archeologowie sugeruj, e stal bazujca na wytopie dziki wglowi drzewnemu bya odpowiedzialna za wylesienie w olbrzymiej skali obszarw jeziora Victoria w centralnej Afryce okoo 2500 lat temu. W czasach nowoytnoci Addis Ababa jest bardzo dobrym przykadem uzalenienia od paliwa w postaci drewna. Pastwo Etiopii nowoczesnej stolicy dopki nie zaoono nowoczesnych plantacji eukaliptusa, ktre zostay wykorzystywane od w sposb cigy od pocztku XX wieku i niezmiernie mocno wpyny na rozwj Addi Ababa, stolicy Etiopii. W latach wczeniejszych plantacje eukaliptusa nie istniay, a rzd Etiopii by zmuszony do przenoszenia si z obszarw gdzie roliny te wyczerpyway si na nowe tereny. W rzeczywistoci niektrzy historycy sprzeczaj si midzy sob nad tym czy Ameryka i Europa mogy by si tak doskonale rozwin bez cigych dostaw drzewa, gdy rewolucja przemysowa potrzebowaa olbrzymich rde biomasy. Wielka Brytania jest najlepszym przykadem kraju, ktry w trakcie rewolucji przemysowej rozwin swoj potg dziki duej dostpnoci biomasy w postaci drewna pochodzcego z lasu. Pocztkowo prawie dwie trzecie Anglii byo pokryte lasami, gwnie dbowymi. Drewno i wgiel drzewny pochodzce z tych lasw byy podstawowym rdem energii w trakcie rewolucji przemysowej oraz dugo po niej do koca XIX wieku. Na wiecie paliwo z biomasy jest uywane do gotowania w domach oraz w wielu instytucjach oraz wioskach i w przemyle bawenianym, w przemyle do wytwarzania cegie, stali, w piekarniach, w procesach wytwarzania ywnoci oraz w wielu restauracjach (np. w piecach drzewnych przy gotowaniu pizzy). Od niedawna powstaje rwnie wiele elektrowni i elektrociepowni, w ktrych produkowana jest energia elektryczna i cieplna poprzez bezporednie spalenie biomasy bd poprzez spalenie biogazu z fermentacji.

Generalnie wzrost zainteresowania biomas jest spowodowanym trzema gwnymi czynnikami: - wzrostem populacji ludzkoci - urbanizacj i wzrostem poziomu ycia ludzi - wzrostem iloci koncernw dziaajcych na rzecz ochrony rodowiska W XXI wieku biomasa ponownie zaczyna odgrywa kluczow rol jako gwne rdo energii w wielu wysokorozwinitych krajach, zazwyczaj w tradycyjnej formie jako zabezpieczenie 35 % zapotrzebowania na energi dwch trzecich wiatowej populacji ludzi. Procent ten wzrasta do 60 lub nawet 90 w najbardziej najbiedniejszych krajach naszej planety. Jakkolwiek nowoczesny technologie wykorzystujce biomas wzrastaj w niesamowitym tempie zarwno w przemyle jak i w krajach rozwijajcych si i stanowi obecnie 25 % cakowitej energii zuywanej w procesach przemysowych. Biomasa w Ameryce stanowi 4 % energii pierwotnej, natomiast ju w Szwecji i w Finlandii stanowi ona 20 % energii pierwotnej. Energia z biomasy nie jest energi nadajc si do penego zastpienia paliw kopalnych na wiecie, jednak bdzie dla ludzkoci jednym z podstawowych rde paliwa jeszcze przez wiele lat. Midzynarodowa Agencja Energii (z ang. International Energy Agency) w swoich badania przeprowadzonych w 2002 roku podaje co nastpuje: Ponad 2.6 miliardw ludzi w krajach rozwijajcych si bdzie korzystaa z biomasy w gotowaniu i ogrzewaniu w roku 2030jest to o 240 milionw ludzi wicej ni korzysta obecnie. W roku 2030 zuycie biomasy na cele grzewcze w domach jednorodzinnych bdzie stanowio ponad poow wrd typw uywanych paliw. Z powodu wielorakiego wykorzystywania biomasy bardzo istotne staje si dla nas ludzi zrozumienie powiza wystpujcych pomidzy celami wykorzystywania biomasy oraz okrelenia moliwoci jej bardziej efektywnej produkcji i szerszego stosowania. Sukces kadej nowej formy biomasy przeznaczonej na cele energetyczne bdzie najprawdopodobniej zalea od rozwanych zaawansowanych technologicznie rozwiza [2]. Oznacza to, e jeeli biomasa ma stanowi na dug przyszo w obszarze rde energii, musi dostarcza to czego chc ludzie: dostpn, czyst i efektywn form energii elektrycznej oraz w postaci pynnej i gazowej. To stawia biomas w bezporedniej rywalizacji z innymi paliwami takimi jak paliwa kopalne i paliwa jdrowe.

Rys.1. Zachd soca w lesie, rdo: http://photobucket.com/images/forest/ Biomasa wystpuje we wszystkich wirtualnych scenariuszach globalnego zuycia energii, jako e zasoby biomasy szacowane s na najwiksze na wiecie oraz najbardziej

stabilne ze wszystkich rodzajw rde energii. Biomasa jest potencjalnie nieograniczonym rdem energii zawierajcym okoo 220 oven suchych ton co stanowi 4500 exajoulse (EJ) rocznej podstawowej produkcji, roczna produkcja bioenergii potencjalnie wynosi 2900 EJ (okoo 1700 EJ energii pochodzcej z lasw, 850 EJ z pl uprawnych oraz okoo 350 EJ z obszarw rolniczych). Teoretycznie moliwe byo by wytwarzania z samych tylko obszarw wiejskich na Ziemi okoo 800 EJ energii bez negatywnego wpywania na produkcj ywnoci. Wystpuj bardzo due rozbienoci w jakoci jako paliwie potencjalnie produkowanej biomasy. Zwizane jest to z bardzo kompleksow natur produkcji biomasy i jej wykorzystania, wymieniajc takie problemy jak poprawne szacowanie dostpnoci zasobw, dugo-terminow stabilno jej wytwarzania oraz opacalno produkcji i zagospodarowania biomasy [3]. Powoduje to powstawanie szerokiego zasigu technik konwersji, zarwno ekologicznych, spoecznych, rodowiskowych oraz kulturowych pozostawionych rozwaeniu. Oszacowanie zuycia energii z biomasy jest rwnie problematyczne ze wzgldu na szerokie wykorzystywanie energii z biomasy u odbiorcw kocowych i acuch dostawcw oraz pene wykorzystanie istniejcych zasobw biomasy. Wystpuje szereg niepewnoci otaczajcych okrelenie potencjalnie roli nowo stosowanych rde energii takich jak roliny energetyczne majce zastpi pierwotnie wykorzystywan biomas pochodzenia lenego, ktra to posiada duo wiksz ilo zastosowa i wyszy potencja energetyczny w postaci wikszej wartoci opaowej. Co jest bardzo wane dostpno rde energii, wliczajc biomas, zaley od poziomu rozwoju spoecznoekonomicznego. Wszystkie te czynniki powoduj, e ekstrapolowanie potencjau bioenergii staje si bardzo trudne w skali globalnej. Biomasa to masa organiczna zawarta w organizmach rolin i zwierzt. Terminem tym opisuje si substancje, ktre zawieraj wgiel pochodzenia organicznego. Jest to najstarsze i najczciej obecnie wykorzystywane odnawialne rdo energii. Biomas okrela si rwnie jako rodzaj odpadu przez rnego rodzaju organizmy ywe z grupy rolin i z grupy zwierzt. Nale
a do niej zarwno odpadki z gospodarstwa domowego, jak i pozostaoci po przycinaniu zieleni miejskiej oraz odpady pochodzce z lasw. Definiujc biomas jako jedno ze rde z alternatywnych rde energii powinno si wytumaczy pojcie biopaliwo czyli termin szeroko stosowany dla kadego typu paliwa jakie otrzymuje si z palnej substancji biomasy. Biomasa jest to caa istniejca na Ziemi materia organiczna, wszystkie substancje pochodzenia rolinnego lub zwierzcego ulegajce biodegradacji. Biomas s resztki z produkcji rolnej, pozostaoci z lenictwa, odpady przemysowe i komunalne [4]. Dyrektywa Unii Europejskiej dotyczca sprawy wspierania produkcji energii elektrycznej na rynku wewntrznym ze rde odnawialnych przyjmuje tak biomas, ktra jest podatna na biologiczny rozkad frakcji produktw, odpady i pozostaoci z przemysu rolnej (wraz z substancjami zwierzcymi i rolinnymi), lenictwa a take powizane z nim gazie gospodarki, jak rwnie podatne na degradacj biologiczn frakcje odpadw pochodzcych z przemysu i z odpadw miejskich. Inaczej mwic biomasa to gwnie pozostaoci i odpady. Niektre jej formy s jednak celem, a nie efektem ubocznym produkcji. Specjalnie po to, by pozyskiwa biomas uprawia si pewne roliny przykadem takim jest wierzba wiciowa, rdest lub trzcina pospolita. Do tych upraw energetycznych nadaj si zwaszcza roliny, ktre charakteryzuj si duym przyrostem rocznym i niewielkimi wymaganiami glebowymi.

2. Definicje biomasy

Rys.2. Fotosynteza przebiega dwuetapowo. W fazie jasnej powstaj NADPH, ATP oraz tlen. W cyklu Calvina dwutlenek wgla jest redukowany z wytworzeniem prostych cukrw. Odnawialno rde biomasy rde biomasy zwizane jest z faktem, e energia pochodzca ze soca zostaa zmagazynowana w rolinach w trakcie procesu fotosyntezy, to znaczy w trakcie procesu podczas ktrego woda i skadniki mineralne zawarte w glebie a take dwutlenek wgla z powietrza s przeksztacane w biomas przy uyciu energii zawartej w wietle promieni sonecznych. Fotosynteza zachodzi w dwch etapach: pierwszy z nich nazywa si faz jasn (okrelana rwnie jako faza przemiany energii) podczas ktrej wiato jest absorbowane a jego energia jest zamieniana na energi wiza chemicznych, a jako produkt uboczny wydzielany jest tlen [5]. W drugim etapie zwanym faz ciemn (okrelana inaczej jako faza przemiany substancji), w ktrej energia wiza chemicznych, zwizkw powstaych w fazie wietlnej, jest przeznaczana do syntezy zwizkw organicznych. Zarwno pierwsza jak i druga faza zachodz jednoczenie przy obecnoci promieni wietlnych. Wydajno konwersji energii wietlnej na energi wiza chemicznych wglowodanw wynosi okoo 2233%. W oglnie skrconej formie, sumaryczny przebieg fotosyntezy z glukoz jako wglowodanem ulegajcym syntezie, zapisuje si nastpujcym rwnaniem : 6H2O + 6CO2 + h (energia wietlna) C6H12O6 + 6O2; E -2872 kJ/mol (-687 kcal/mol) Substratami fotosyntezy s dwutlenek wgla i woda, a produktami wglowodan i tlen (jako uboczny produkt fotosyntezy), a rdem wiata soce. Zarwno bezporednie produkty fotosyntezy, jak i niektre ich pochodne (np. skrobia i sacharoza) okrelane mianem asymilatw.

Rys.3. Schemat zmian natenia fotosyntezy w zalenoci od natenia wiata dla niskiej i wysokiej temperatury Nastpna dyrektywa 2001/80/EC (z dnia 23.10.2003) zwizana z limitem emisji substancji toksycznych do powietrza pochodzcych z instalacji spalania pojcie biopaliw definiuje nastpujco: Paliwem jest rwnie biomasa rozumiana jako produkty skadajce si w caoci lub czci z substancji rolinnych pochodzcych z rolnictwa lub lenictwa uywane w celu odzyskania zawartej w nich energii na ktre skadaj si nastpujce odpady traktowane jako paliwo: - odpady rolinne rolnictwa i lenictwa, - rolinne odpady przemysu spoywczego jeli wytworzone ciepo jest wykorzystywane, - wkniste odpady rolinne z produkcji surowej pulpy i z produkcji pulpy papierniczej jeli proces spalania przebiega w miejscu ich powstawania a wytworzone ciepo jest wykorzystywane, - odpady korka, - odpady drzewne wyjtkowych odpadw drewna ktre mog zawiera halogenowa skadniki oraz metale cikie jako rezultat konserwacji lub powlekania drewna i ktre znajduj si w odpadach pochodzcych z odpadw budowlanych lub rozbirkowych. W drugiej definicji nie wystpuj zwierzce, jednake mog znajdowa si one pod postaci odpadw przemysu spoywczego.

3. Typy i rodzaje biomasy

1) Drewno: - Opa drzewny np. polana czyli kawaki drewna przygotowane do spalenia w piecu lub w kominku - Odpady pochodzenia lenego, np. cinki, zrbki oraz inne pozostaoci po wyrbie drzew, - Odpady drzewne powstajce w miecie, np. koszeniu trawnikw, odpady z przydomowych ogrdkw, pozostaoci po przycinaniu gazi drzew, - Odpady oraz produkty uboczne przemysu lenego, np. trociny, kora i wiry,

Drewno naley do grupy biomasy typu ligninocelulozwego i gdy drewno nie posiada w swoim skadzie adnych dodatkw uzdatniajcych lub uszlachetniajcych charakteryzuje si odmiennymi waciwociami ni drewno wykorzystywane w technologiach i procesach, w ktrych takowe dodatki si stosuje. Inne jest rwnie zachowanie drewna w procesach konwersji termicznej. Bardzo czsto w Polsce jak i poza granicami naszego kraju w trakcie procesu uzdatniania drewna wykorzystywane s tzw. melaminowo-mocznikowoformaldehydowe praktycznie stosowane w budowie pyt PCW a take elementy mebli biurowych, kuchennych i innych. Czyste drewno nie zawiera w swoim skadzie wielu substancji toksykogennych tworzcych w procesie spalania zwizki rodzaju: NO, SOx czy HCl, natomiast dodatki rnego rodzaju ywic powoduj, i w drewnie mog si znajdowa emisjogenne skadniki, ktrych emisja bdzie zalee od metody procesu spalania. Drzewa stanowi jeden z najwaniejszych pierwiastkw zachowania rwnowagi w przyrodzie w wikszoci rejonw naszej planety a ich celowe lub niewaciwe eksploatowanie a take zbyt intensywne sadzenie moe spowodowa zaburzenia w funkcjonowaniu wielu ekosystemw. Wedug wielu ekspertw usuwanie z lasw tzw. pozostaoci po wyrbie drzew i jego nadmiaru, ktry zalega w postaci gazi, wiatroomw lub karp spowoduje zakcenie struktur rozwoju biologicznego ycia lasu i moe doprowadzi do jego unicestwienia [6]. Drewno jest wykorzystywane jako surowiec w przemyle chemicznym. Pierwotnie drewno byo wykorzystywane w do produkcji wgla drzewnego w procesie beztlenowego uwglania. Drzewo wprost po jego ciciu charakteryzuje si zawartoci wilgoci rzdu 40 do 50% oraz wartoci opaowej na poziomie 8000 do 8500 kj/kg. W stanie powietrzno-suchym po upywie okoo 10 miesicy poziom zawartoci wilgoci spada do 15-25%, a jego wartoc opaowa zwiksza si do 12500-14500 kj/kg. Zawarto popiou w drewnie zawiera si w granicach 0,2 do 8%. Skad popiou rni si w zalenoci od danego rodzaju drzewa jak i tego czy badamy zawarto popiou w pniu, gdzie znajduje si mniej go o od 15do 80% oraz mniej pentanw natomiast wicej jest, bo okoo 15-25% w porwnaniu do gazi skadnika celulozy. Celuloza jest jednym z najwaniejszych skadnikw drewna obok ligniny i hemicelulozy, celuloza jest polimerem, ktry stanowi ponad poow caej masy drewna. Celuloza naley do grupy sacharydw zbudowanych z reszt glukozowych, ktre s ze sob poczone w bardzo dugie acuchy. Tkanka rolinna jest zbudowana w gwnej mierze wanie z celulozy, oczyszczone wkno rolinne zawiera jej 97%, drewno od 41 do 51% a trzcina i soma 36%. Rodzima celuloza jest w postaci biaej wknistej masy o gstoci ok. 1,25g/cm3, jest substancj nie ulegajc topnieniu, jest nierozpuszczalna w rozpuszczalnikach organicznych, natomiast rozpuszczalna w tzw. odczynniku Schweitzera. Praktycznie celuloza wykorzystywana jest w swojej postaci naturalnej (wkno przemysowe i drewno) a take w formie czciowo zmodyfikowanej (papier, pergamin) oraz w postaci cakowicie przeksztaconej poprzez pozbawienie jej struktury wknistej (celofan, wkno wiskozowe). Takie materiay jak kleje, lakiery, zagszczacze, tworzywa sztuczne i rnego rodzaju folie s produkowane z estrw wanie celulozy. Drugim obok celulozy najwaniejszym skadnikiem wystpujcym w budowie drewna jest hemiceluloza. Hemiceluloza w odrnieniu do strukturalnej budowy celulozy posiada rozgazione acuchy. Najwaniejszymi wrd elementw acucha hemicelulozy s tzw. pentozy (ksyloza, arabinoza), heksozy (D (+) glukoza), monoza oraz galaktoza a take kwasy heksozowe i inne. Ostatnim z gwnych skadnikw drewna jest lignina, ktra jest wysokoczsteczkowym polimerem, ktry zawiera w swoim skadzie alkohole i fenole nienasycone. Lignina jest zwizkiem, ktry jako jedyny obok celulozy i hemicelulozy nie jest wglowodanem tylko aromatyczn substancj, ktra jest spolaryzowana z wizaniami poprzecznymi zoon w gwnej mierze z alkoholu koniferylowego. W masie drzewnej lignina odgrywa rol bardzo plastycznego spoiwa wkien celulozy.

Rys.4. Fragment struktury acuchowej bez rozgazie celulozy 2) Biomasa pochodzenia rolinnego - Soma zb, rolin oleistych (np. rzepak) i rolin strczkowych - Pozostaoci po zbiorach np. uski orzechw kokosowych, resztki z kolb kukurydzy - Odpady i produkty uboczne przemysu przetwrczego np. pozostaoci po przerobie trzciny cukrowej i wytoki z oliwek W Tabeli 1 znajduje si skad elementarny i warto opaowa wybranych produktw rolnych, ktre s zaliczane do grupy biomas pochodzenia rolinnego. W Tabeli 2 zostay przedstawione te same typy biomasy co w Tabeli 1, z tym i wraz ze skadem metali wystpujcych w ich budowie. Od niedawna coraz szerzej wytwarzane s biomas z tzw. upraw energetycznych. S to takie typy rolin, ktre charakteryzuj si szybkim tempem wzrostu oraz duym przyrostem masy suchej. Jednym z istotnych problemw w produkcji rolin energetycznych staje si dobr tych gatunkw, ktre maj moliwo rozwija si w rnego rodzaju warunkach glebowych i rodowiskowych zmieniajcego si klimatu, by wykorzystywane wielokierunkowo oraz wytwarzaj du ilo biomasy atwej do konwersji na energi elektryczn i ciepln. W warunkach globalnych zmian klimatycznymi poszukuje si wic takich rodzajw rolin energetycznych, ktre mogyby by uprawiane w zrnicowanych warunkach pogodowych, atwo adaptoway si do warunkw lokalnych, nadaway si do zagospodarowania wszystkich terenw i jednoczenie mogy by wykorzystane w rekultywacji zdegradowanych terenw poprzemysowych i fitoremediacji. Zwaszcza przydatne s te roliny, ktre wytwarzajc duy plon, mog by uprawiane na glebach niskiej jakoci nie konkurujc z produkcj rolin przeznaczonych na cele spoywcze.

Tab.1. Skad elementarny oraz warto opaowa produktw biomasy [7] Wielko C Soma Soma zb (mieszana) ogem* Soma ytnia* Soma pszeniczna Soma pszenyta Soma jczmienna Soma kukurydziana Soma rzepakowa odygi sonecznika Soma lnu Ziarno zboowe (ogem) Ziarno yta Ziarno pszenicy Ziarno pszenyta Ziarno rzepaku Roliny zboowe** (ogem) yto Pszenica*** Pszenyto **** Siano kowe i specjalnie uprawiane trawy* Trzcina Trawa kowa Konopie* (wkno konopie i soma) H c+h+o+n+s+cl+p=1 O* N S103 0,74 Cl10 -3 2,5 0,06
Popi kg i/kg p Czci lotne Warto opaowa m.s. MJ/kg

0,45

0,06

Soma 0,42 0,005

%m. s. 76,2 17,2

0,47 0,46 0,44 0,47 0,46 0,47 0,42 0,47 0,44 0,46 0,44 0,43 0,61 0,45

0,06 0,06 0,06 0,06 0,05 0,06 0,05 0,06 0,64 0,06 0,06 0,06 0,07 0,06

0,42 0,42 0,43 0,46 0,41 0,40 0,38 0,41

0,006 0,005 0,004 0,005 0,007 0,008 0,011

0,85 0,82 0,56 0,89 1,2 2,7 1,46 1,24 1,06 1,08 1,21 1,07 1,00 1,37

3,96 1,92 2,65 4,05 3,5 4,67 8,13 3,69 0,86 1,61 0,43 0,69 1,81

0,05 0,06 0,06 0,05 0,07 0,06 0,12 0,05 0,02 0,02 0,03 0,02 0,05 0,04

76,4 77 75,2 77,3 76,8 75,8 72,7 74,8 80,8 80,9 80,0 81,0 85,2 78,2

17,5 17,2 17,1 17,5 17,7 17,1 15,8 17,8 17,0 17,1 17,0 16,9 26,5 17,1

0,007 Ziarno 0,45 0,02 0,43 0,02 0,45 0,02 0,46 0,02 0,24 0,04 Cae roliny 0,43 0,012

0,48 0,45 0,44 0,45

0,06 0,06 0,06 0,06

0,40 0,43 0,44 0,40

0,011 0,014 0,011 0,013

1,12 1,20 1,80 1,65

3,42 0,86 1,40 7,59

0,04 0,04 0,04 0,07

79,1 77,6 78,2 74,2

17,7 17,1 17,0 17,1

0,41 0,46 0,46

0,06 0,06 0,06

0,42 0,37 0,42

0,009 0,013 0,007

1,42 1,35 1,04

4,98 13,9 1,98

0,08 0,09 0,05

72,0 74,8 81,4

16,4 16,5 17,0

Siano ze zbiorw 0,45 pielgnacyjnych Trawa z koszenia 0,37 poboczy drg

0,06 0,05

Specjalne 0,41 0,011 0,32 0,015

1,58 1,92

3,11 8,77

0,06 0,23

75,4 61,7

17,4 14,1

Tab.2. rednia zawarto wybranych metali w biomasie [7] Wielko Soma zb (mieszana) ogem* Soma ytnia* Soma pszeniczna Soma pszenyta Soma jczmienna Soma kukurydziana Soma rzepakowa odygi sonecznika Soma lnu Ziarno zboowe (ogem) Ziarno yta Ziarno pszenicy Ziarno pszenyta Ziarno rzepaku Roliny zboowe** (ogem) yto Pszenica*** Pszenyto **** Siano kowe i specjalnie uprawiane trawy* Trzcina Konopie* (wkno konopie i soma) As Cd Co Cu Hg Mn Mg/kg m.s. Soma 4,62 2,21 0,01 22,0 Cr Mo Ni Pb Zn

0,04

0,07

0,14

0,38

0,69

0,37

9,4

1,60 0,06 0,03 0,57 0,23 0,02 0,22 0,02 0,02 0,02 0,04

0,11 0,08 0,05 0,07 0,05 0,19 0,18 0,19 0,05 0,05 0,05 0,05

0,40 0,23 0,05 0,20 1,18 0,24 0,28 0,05 0,09 0,05 0,10

29,50 8,22 1,53 4,54 37,75 1,75

3,17 2,43 1,92 2,51 3,71 4,69 12,2

0,01 0,01 0,01 0,03 0,01 0,01 0,01 0,01 0,00 0,00 0,00 0,00

44,0 24,0 18,9 45,2 36,3 5,1 28,6 33,2 30,5 33,4 25,8

1,10 0,51 0,30 0,37 0,25 0,24 0,40 0,19 0,75 0,12 0,32

1,00 1,29 0,34 2,30 1,68 0,54 4,46 0,99 0,57 1,03 0,64

1,02 0,49 0,10 1,48 0,21 5,05 0,71 0,27 0,10 0,10 0,10 0,14

37 11,4 5,8 24,6 10,8 14,3 12,5 20,8 32,6 18,4 13

32,97 4,15 Ziarno 0,38 3,96 0,49 3,50 0,32 4,08 Cae roliny 1,01 2,78

0,07 0,05 0,10

0,09 0,05 0,17

0,22 0,10 0,20

1,64 0,89 1,08

2,62 2,87 4,28

0,01 0,00 0,01

26 25,6 52,2

0,58 0,28 0,85

0,52 0,66 1,93

0,25 0,11 0,65

16,3 12,2 27,5

0,08 0,86

0,11 0,11

0,34 0,34

1,21 1,21

4,89 4,89

0,03 0,03

39,0 65

0,85 0,54

1,14 1,08

0,17 0,76

22,5 22,5

Siano ze zbiorw 0,21 pielgnacyjnych Trawa pokosw 1,72 trzydrogowych poboczy

0,06 0,18

0,56 1,63

Specjalne 1,94 3,45 9,59 12,0

0,01 0,02

182 122

0,36 1,76

0,69 4,06

0,77 24,0

22,5 51,1

Wedug zaoe Strategii rozwoju energetyki odnawialnej udzia energii odnawialnej w bilansie energii pierwotnej w skali kraju powinien zwikszy si z okoo 2,5% obecnie do 7,5% w roku 2010, natomiast emisja dwutlenku wgla powinna by ograniczona o 20% w porwnaniu z poziomem emisji w roku 1996. W tym czasie udzia biomasy w caoci energii pierwotnej pozyskiwanej z odnawialnych rde energii powinien wynosi ponad 90 procent. Ze wzgldu na ograniczone moliwoci wykorzystania drewna opaowego z lasw, drewna odpadowego z przemysu drzewnego czy te somy z rolnictwa, dla osignicia tego celu konieczne bdzie zakadanie plantacji rolin energetycznych. Prace badawcze i wdroeniowe nad produkcj drewna opaowego na specjalnych plantacjach prowadzone s w wielu krajach. W Szwecji realizowany jest program rzdowy pod nazwa Energy Forestry. Plantacje wierzby krzewiastej w Szwecji powikszaj si rocznie o kolejne 16 tys. ha, a plany zakadaj kolejne wprowadzenie uprawy na 800 tys. ha. W Walii prowadzony jest program Salix Project, ktry ma doprowadzi do zmiany uytkowania gleb z pastwiskowego na energetyczne. W Danii, Niemczech, Austrii i Stanach Zjednoczonych prowadzone s prace nad produkcja alkoholu metylowego z biomasy wierzbowej, ktry byby dodatkiem do paliw pynnych zmniejszajcym zanieczyszczenie rodowiska, a w najbliszej przyszoci alternatywnym paliwem dla silnikw. Zwikszenie wykorzystania biomasy pochodzcej z upraw energetycznych wymaga utworzenia caego systemu obejmujcego produkcje, dystrybucje i wykorzystanie biomasy. Tak wic dziaania powinny by ukierunkowane nie tylko na zakadanie plantacji, ale rwnie
na zorganizowanie systemu magazynowania i dystrybucji paliwa oraz zapewnienie efektywnego wykorzystania biomasy. Biomasa pochodzca z plantacji rolin energetycznych moe by przeznaczona do produkcji energii elektrycznej lub cieplnej, a take do wytwarzania paliwa ciekego lub gazowego. Tylko rwnolege rozwijanie wszystkich elementw systemu opartego o biomas moe zapewni sukces. Do obecnej chwili w naszym kraju znaczna ilo dziaa w zakresie pozyskiwania bioenergii koncentrowaa si na pozyskiwaniu energii z wierzby wiciowej, ktrej monokulturowa uprawa mogaby w przyszoci naruszy rwnowag ekosystemu i w rezultacie doprowadzi do degradacji rodowiska [8][9][10].. S zagroenia, e w zwizku z globalnymi zmianami klimatycznymi i zaburzeniami efektu cieplarnianego mog wystpi nieprzewidywalne zmiany w plonowaniu rolin i problemy agrotechnologiczne, co moe doprowadzi do zmniejszenia iloci pozyskiwanej biomasy i zachwiania systemu energetycznego. Dlatego proponuje si poszerzenie asortymentu biomasy rolinnej o wiele innych gatunkw rolin, ktre wytwarzaj du ilo suchej biomasy na glebach niskiej jakoci, majce waciwoci fitoremediacyjne, s one odporne na zmiany i stres temperatury i suszy oraz mog by take wykorzystane w innych celach ni energetyczny [11, 12]. Uprawa rolin energetycznych powinna zawsze obejmowa wic jak najwicej gatunkw dostosowanych do zrnicowanych warunkw klimatyczno-glebowych. Zwikszenie rnorodnoci biologicznej przyczyni si do zachowania rwnowagi ekologicznej a przez to do ograniczenia rozprzestrzeniania si chorb i szkodnikw, ktre z atwoci atakuj rozlegle monokultury rolnicze i lene. Zestaw rolin moliwych do uprawy na cele energetyczne w polskich warunkach obejmuje kilkadziesit gatunkw ale wikszo z nich jest nadal mao znana w naszym kraju. Wrd rolin wieloletnich gatunkiem najbardziej popularnym i dobrze przebadanym pod katem uprawy w Polsce jest nadal wierzba wiciowa (Salix viminalis). Due nadzieje wie si take z wieloma innymi gatunkami uprawianymi w cyklu wieloletnim, w tym: topole, ra wielokwiatowa, lazowiec pensylwaski, topinambur (sonecznik bulwiasty), sylfia, rdest, a take jednolicienne roliny energetyczne z uwzgldnieniem miskanta olbrzymiego, prosa rzgowatego, spartiny preriowej, kukurydzy oraz duej liczby gatunkw zb i traw wieloletnich. Roliny tych gatunkw wytwarzaj stosunkowo du biomas, zazwyczaj korzystnie wpywaj na struktur i yzno gleby,

ksztatuj stosunki wodne i absorbuj silnie substancje. Niektre z nich s do odporne na istniejce niesprzyjajce warunki rodowiskowe, dobrze rozwijaj si w zmieniajcym klimacie oraz zmiennych warunkach pogody i gleby, w porwnaniu do wierzby, ktrej rozwj pod wpywem tych czynnikw trudno obecnie oceni [13]. Cechy rolin energetycznych Roliny energetyczne powinny charakteryzowa si duym przyrostem rocznym, wysok wartoci opaowa, znaczna odpornoci na choroby oraz wszelkiego rodzaju szkodniki oraz stosunkowo niewielkimi wymaganiami glebowymi. Niezwykle istotna sprawa jest rwnie moliwo mechanizacji prac agrotechnicznych zwizanych z zakadaniem plantacji oraz zbieraniem plonu. Uprawa rolin energetycznych moe by rednio uytkowana przez okres 15-20 lat Do najwaniejszych rolin energetycznych uprawianych w Polsce warto wymieni: - wierzba wiciowa, - lazowiec pensylwaski, zwany rwnie malw pensylwask, - sonecznik bulwiasty, zwany powszechnie topinamburem, - ra wielokwiatowa, - rdest sachaliski, - trawy wieloletnie, m. in. miskant olbrzymi, miskant cukrowy, spartina preriowa, palczatka

Rys.5. Zdjcie wierzby wiciowej (Salix viminalis), rdo: www.google.pl 1) Wierzba wiciowa (Salix viminalis) Wierzba wiciowa jest powszechnie uprawian rolin energetyczn, ktrej alternatyw lub uzupenieniem powinny by inne roliny. Wierzba energetyczna to gatunek krzewiasty osigajcy wysoko do 8 m. Cech charakterystyczn tej odmiany jest niezwykle silny wzrost. W korzystnych warunkach, zwaszcza duej wilgotnoci gleby i obfitym nawoeniu, rolina ta wyrasta w jednym sezonie do wysokoci 3 m. Produkcja prawidowo zaoonej plantacji powinna trwa co najmniej 15-20 lat z moliwoci 5-8 krotnego pozyskiwania drewna w iloci 10 -15 ton s.m./ha/rok, a w sprzyjajcych warunkach nawet 26 t/ha. Problemem jest wysoka wilgotno biomasy (50-60%) w chwili zbioru, co zmusza do suszenia jej przed spalaniem. Zawarto popiow przy spalaniu wynosi okoo 1% spalanej masy, podczas gdy przy spalaniu gorszych gatunkw wgla zawarto ta siga do 20%. Warto energetyczna jednej tony suchej masy drzewnej wynosi 4,5 MWh, co odpowiada wartoci kalorycznej jednej tony niskiej jakoci miau wglowego lub 500 litrom oleju opaowego [14]. Drewno wierzby krzewiastej moe by take surowcem do produkcji biometanolu. Wierzba posiada take waciwoci fitoremediacyjne i moe by wykorzystana w oczyszczaniu gleb z metali cikich i innych zwizkw toksycznych [15]. Ronie do 10 razy szybciej ni sosna czy wierk a z ekonomicznego punktu widzenia jej uprawa do celw

energetycznych na gruntach ornych jest bardziej opacalna ni uprawa jczmienia jarego i pszenicy ozimej [16]. Wierzba wiciowa najlepiej ronie na terenach podmokych i wymaga intensywnego nawoenia, mogcego prowadzi do skaenia gleby i eutrofizacji wd. Do uprawy mog by wykorzystane prawie wszystkie grunty, jednak wysokie plonowanie biomasy (od 12 do 15 ton/ha/rok) uzyskuje si na gruntach ornych III i IV klasy bonitacyjnej o odczynie (pH) 5,5 7,5. Moe rosn te na gruntach klasy V pod warunkiem, e ziemia jest wilgotna od marca do padziernika, lecz nie zabagniona i odpowiednio nawoona [17]. We wczesnym okresie wegetacji akumuluje ona due iloci wgla w odygach. Najkorzystniejsze jest wycinanie rolin w odstpach 3-5 letnich. Wedug Szczukowskiego i Budnego [18] najbardziej przydatnymi klonami s m.in.: Salix viminalis 082, Salix viminalis var. Gigantea, Salix viminalis 052, Salix viminalis 051 oraz Salix viminalis Piaskwka, ktrych plon wieej biomasy rolin dwuletnich moe wynie odpowiednio: 74,13; 60,30; 70,30; 59,98 i 52,34 ton/ha. Metody uprawy wierzby wiciowej na glebach redniej klasy s powszechnie znane. Uprawa jej moliwa jest rwnie na glebach bardzo sabych ale wzbogaconych przerobionymi osadami z oczyszczalni przy jednoczesnym zapewnieniu odpowiedniej wilgotnoci gleby, gdy susza moe spowodowa spadek plonowania nawet o 50%. 2) lazowiec pensylwaski (Sida hermaphrodita) lazowiec pensylwaski jest jedn z perspektywicznych rolin, ktre podobnie jak wierzba, mog by wykorzystywane do celw energetycznych. Nadaje si do uprawy w klimacie Polski, na glebach redniej i niskiej jakoci wcznie z piaszczystymi klasy pitej i nieuytkach. Moe te by stosowany do rekultywacji terenw zdegradowanych. Formy lazowca mniej ulistnione (tzw. odygowe) s bardziej przydatne do spalania, natomiast formy obficiej ulistnione bardziej nadaj si do produkcji biogazu. Rolina ta posiada take inne zastosowanie m.in. jest rolin miododajn, moe te by uprawiana na pasz, wkno, i jako surowiec w przemyle celulozowego papierniczym. Plantacja lazowca moe by uytkowana przez okres 15-20 lat. Z 1 ha mona uzyska do 15 ton suchej biomasy, z czego 6,7 ton stanowi celuloza. Ciepo spalania cienkich odyg lazowca wynosi 14,5 MJ/kg, a grubszych odyg 11,9 MJ/kg. W bardzo sprzyjajcych warunkach plon zbieranej zim masy rolinnej wynosi 20-25 ton/ha, a jej wilgotno w czasie zbioru waha si w granicach 20-25%. Z tego wzgldu moe by bezporednio po zbiorze spalana, bez suszenia, co obnia koszty pozyskiwania energii. Problemem jest stosunkowo wysoka zawarto popiou, 14,7-16,6% suchej masy. Rozmnaa si z nasion, ktre kiekuj nierwnomiernie i w niskim procencie. Kondycjonowanie nasion przyspiesza kiekowanie i zwiksza odsetek wschodzcych siewek. 3) Miskant olbrzymi (Miscanthus x giganteus) Miskant olbrzymi, to mieszaniec powstay w wyniku skrzyowania miskanta chiskiego z miskantem cukrowym. Jest on okaza traw kpow o bardzo gbokim, silnym systemie korzeniowym sigajcym do 2,5 m w gb ziemi oraz czci nadziemnej dorastajcej do wysokoci 200-350 cm. Warto kaloryczna miskanta wynosi 19,25 MJ/kg s.m. Charakteryzuje si on szybkim wzrostem, wysokim plonem biomasy (6-30 t/ha w zalenoci od warunkw uprawy) oraz stosunkowo wysok odpornoci na niskie temperatury rolin starszych. W warunkach naszego kraju nie wytwarza nasion i rozmnaany jest tylko wegetatywnie. Biomas miskanta zbiera si w lutym lub marcu. Roliny te mona uprawia przez 10-12 lat na jednym polu, przy czym najlepiej plonuj one w cigu pierwszych 8-9 lat trwania plantacji .

Rys.6. Miskant olbrzymi (Miscanthus x giganteus) 4) Topola (Populus sp.) Topola jest najszybciej rosncym drzewem w naszych warunkach klimatycznych i posiada zblione znaczenie uytkowe i rodowiskowe jak wierzba. Najwyszy plon biomasy wytwarza w warunkach wystpujcych w dolinach rzek i zbiornikw wodnych. Wymagania glebowe topoli s podobne jak wierzby. Najczciej biomasa pozyskiwana jest w cyklu 4-6 letnim, a jej plon wynosi 6-12 t/ha. W Polsce polecany do uprawy jest szybko rosncy mieszaniec osiki szwedzkiej i osiki amerykaskiej, ktry nadaje si do uprawy na dobrze nawodnionych nieuytkach i gruntach zdegradowanych. Innym mieszacem polecanym do nasadze na plantacjach energetycznych jest wyhodowana w Polsce topola bujna, ktra w krtkim okresie wytwarza biomas porwnywaln do wierzby i jest odporna na choroby. Drzewa cina si co 3-4 lata. 5) Ra wielokwiatowa (Rosa multiflora) Roliny ry wielokwiatowej to wysokie, ekspansywne i szeroko rozrastajce si krzewy, dorastajce do wysokoci 4-6 m. Plon biomasy zbieranej w padzierniku wynosi 10 15 t/ha. Biomasa ta moe by brykietowana, spalana lub zgazowywana. Ra ta ronie dobrze na glebach sabych nawoonych osadami pociekowymi. Mieszacowa odmiana JART, bezkolcowa i silnie odrastajca, moe by uprawiana na piaskach i ubogich piaszczystych glebach klasy V i VI. Jest ona wytrzymaa na susz, silnie ronie na osadach pociekowych, a plon biomasy wynosi 20 t/ha [19]. 6) Sonecznik bulwiasty (topinambur; Helianthus tuberosus) Sonecznik bulwiasty jest bardzo interesujc rolin energetyczn, ktra moe by wykorzystywan do produkcji duej iloci biomasy (cz nadziemna) oraz biopaliw (wykorzystujc bulwy). Topinambur jest rolin o bardzo wysokim potencjale produkcyjnym. Wysoko plonw uwarunkowana jest przede wszystkim genotypem rolin, ale istotny wpyw ma rwnie yzno gleby. Plon biomasy moe wynie nawet 110 t/ha, w tym: zielonej masy 75,6 t/ha, a bulw 32,4 t/ha. Surowcem do celw energetycznych mog by bulwy, ktre mona przeznaczy do produkcji etanolu lub biogazu oraz czci nadziemne. Ze wieych lub zakiszonych pdw moe by wytwarzany biogaz, natomiast suche mog by spalane lub wykorzystane do produkcji brykietw opaowych i peletw. Topinambur ronie dobrze i wytwarza du biomas w szerokim zakresie warunkw. Najlepiej udaje si na glebach rednio zwizych, przewiewnych, zasobnych w skadniki pokarmowe i dostatecznie wilgotnych. Moe by take uprawiany na gorszych stanowiskach, zwaszcza jeeli jest stosowanie nawoenie uzdatnionymi odpadami ciekowymi [20]

7) Sylfia, ronik przeronity (Silphium perfoliatum), Sylfia, to trwaa rolina dwulicienna charakteryzujca si niewielkimi wymaganiami glebowymi. Z tego wzgldu moe by polecana jako rolina pionierska przy rekultywacji terenw zdegradowanych. Pdy sylfii osigaj wysoko do 2,5 m. Jej plantacje energetyczne zakada si pn jesieni (X-XI) wysiewajc nasiona bezporednio do gruntu. Po upywie 34 lat z plantacji mona uzyska okoo 100 t biomasy z ha (ok. 19 t s.m./ha). Sylfia stanowi jednoczenie cenn rolin miododajn, lecznicz oraz pastewn. 8) Rdest japoski (Reynoutria japonica) i rdest sachaliski (R. sachalinensis). Rdesty to bardzo szybko rosnce roliny, dorastajce do 6 m wysokoci. Jednoroczne pdy dorastaj do 4 m. W warunkach Polski rdesty rozpoczynaj wegetacj w kwietniu-maju a wegetacj kocz wraz z nastaniem pierwszych przymrozkw. cinane jesieni lub zim pdy zawieraj 32-36% wody i z tego wzgldu przez spalaniem lub przygotowaniem do zgazowywania nie wymagaj dosuszania. Problemem jest to, e rdesty nie nawoone szybko wyjaawiaj gleb. Gatunki te atwo dziczej oraz szybko rozprzestrzeniaj przez wysiew szybko dojrzewajcych i opadajcych nasion lub rozrastanie si dugich (5-6 m) rozogw. Powoduje to tworzenie si gstych skupisk tych rolin, trudnych do likwidacji. 9) Proso rzgowate (Panicum virgatum) Proso rzgowate jest nieznan w Polsce jednolicienn rolin energetyczn, podczas gdy w USA i w Zachodniej Europie prowadzone s intensywne prace nad jej szerokim zastosowaniem w uprawach energetycznych. Wedug dotychczasowych informacji nadaje si do uprawy w naszym klimacie. Plon suchej masy w czasie zbioru jest bardzo wysoki i wynosi 16-22 ton/ha, a warto energetyczna 17-18,4 MJ/kg. Rozmnaa si z nasion, ktrych podczas zakadania plantacji wysiewa si 3-11 kg/ha na gboko 0,6-1,3 cm. Nasiona kiekuj w okoo 50%. Proso rzgowate ronie dobrze na glebach o odczynie pH 4,9-7,6. Siewki najlepiej wschodz w 20oC, roliny przeywaj natomiast temperatur -30oC. Trwao plantacji moe wynosi 10 lat. Korzystne dla energetyki jest te to, e roliny s typu fotosyntetycznego C4. 10) Kukurydza (Zea mays) Kukurydza jest powszechnie uprawian rolin na ziarno na wiecie. Plon zielonej masy wynosi 50-60 ton/ha, natomiast plon suchej masy moe siga 45 ton/ha, w tym plon odyg stanowi okoo 30 ton, ziarna 11 ton, osadek 3-5 ton, co przy duej masie rolinnej i niskiej wilgotnoci powinno stawia t rolin wrd najbardziej przydatnych w energetyce. Warto energetyczna jest zbliona do wartoci zb (ok. 17-18 MJ/kg suchej masy). Korzystne dla energetyki jest te to, e roliny s typu fotosyntetycznego C4. Kukurydz uprawia si z siewu ziarna na glebach yznych, ciepych, przewiewnych, ktrych jako mogaby by poprawiona zastosowaniem odpowiednich biostymulatorw i nawoeniem uszlachetnionymi osadami z oczyszczalni miejskich [21]. Kukurydza zaczyna znajdowa due zastosowanie w produkcji bioenergii ze wzgldu na wysoki plon biomasy, sprzyjajce warunki klimatyczne obecnie i w przewidywanym ocieplajcym si klimacie oraz moliwo uzyskania z niej energii poprzez spalane, zgazowywanie lub produkcj biopaliw.

Rys.7. Kukurydza (Zea mays) Doskonaym surowcem energetycznym i opacalnym z punktu widzenia ekonomicznego, oprcz wspomnianych wyej rolin, mog by zboa, ktre po skoszeniu spala si wraz z ziarnem lub w postaci tylko somy. Dotyczy to gwnie yta i owsa, ktre uprawia si na glebach sabszych. Kolejnymi, majcymi due zastosowanie w produkcji energii odnawialnej s wieloletnie trawy, ktre wytwarzaj wysoki plon biomasy na glebach rnej jakoci, korzystnie wpywaj na ekosystem, uyniaj gleb i mog by bezporednio spalane lub zgazowywane [22] [23]. Obecnie wikszo biomasy jest wykorzystywana do produkcji energii i ciepa, a najczciej stosowan technologi jest wspspalanie biomasy z konwencjonalnymi paliwami [24]. Wobec nie przystosowania dotychczas stosowanych kotw w energetyce wspspalanie biomasy rolinnej z wglem stwarza wiele problemw eksploatacyjnych, co obnia efektywno pozyskiwania energii t metod. 3) Inne odpady organiczne - Odchody zwierzce np. trzody chlewnej, kurczt i byda, - Osady ciekowe np. pochodzce ze ciekw komunalnych, - Skadowiska odpadw, gdzie czci organiczne wykorzystuje si do produkcji biogazu Moliwa jest wstpna obrbka biomasy, taka jak np. brykietowanie lub granulowanie. Brykiet drzewny produkowany jest z rozdrobnionych odpadw drzewnych takich jak trociny, wiry czy zrbki, ktre s sprasowywane pod wysokim cinieniem bez dodatku substancji klejcych. Niska zawarto wilgoci sprawia, e warto opaowa brykietw jest wysza ni
drewna. Dziki duemu zagszczeniu materiau w stosunku do objtoci, proces spalania jest stopniowy i powolny. Brykiet drzewny ma najczciej ksztat walca lub kostki. Technologia produkcji brykietw drzewnych bya ju stosowana przed II wojn wiatow w Szwajcarii, jednak produkcja na skale przemysowa rozwina si dopiero w latach osiemdziesitych XX wieku. Surowcem do produkcji brykietu z biomasy moe by kady rodzaj roliny lub odpadw pochodzenia rolinnego. Najwiksze znaczenie gospodarcze i najwiksza warto handlow maja brykiety produkowane z drewna. Do przerobu nadaj si praktycznie wszystkie rodzaje drewna i odpadw drzewnych, w tym zrbki i trociny. Brykietowanie nastpuje w prasach mechanicznych lub hydraulicznych bez stosowania adnych substancji

wicych. O ksztacie otrzymywanego brykietu decyduje rodzaj zastosowanej prasy brykietujcej. Linie do produkcji brykietu zarwno mechaniczne, jak i hydrauliczne, oferowane s przez producentw krajowych i zagranicznych. Pelet (granulat) to wysoko wydajne, odnawialne paliwo, produkowane z biomasy. Peletyzacja biomasy jest procesem zagszczania paliwa do postaci tzw. biopaliwa celem zblienia jego waciwoci do waciwoci wgla. Zagszczeniu ulegaj biomasy typu staego takie jak: trociny, soma, ziarna, uski, wiry, zrbki. Ten rodzaj obrbki biomasy zwiksza jej gsto energetyczn, powoduje ujednolicenie rozmiarw i ksztatw a take obnia zawarto wilgoci co sprawia i tego typu przetworzone biomasa jest podstawowym biopaliwem dla energetyki zawodowej. Zwikszona gsto energetyczna biomasy to obnienie kosztw transportu, lepsze moliwoci mieszania z pyem wglowym w instalacjach z zautomatyzowan lini podawania paliwa, polepszone waciwoci przemiaowe. Peletyzacja biomasy pozwala na zwikszenie stosunku biomasa/wgiel w jej wspspalaniu co ma istotny wpyw przy ograniczeniach zwizanych z wielkoci kota. Technologia ta wywodzi si z technik granulowania szeroko stosowanych w przemysach chemicznych, paszowych i farmaceutycznych, jednak granulowanie biomasy odbywa si pod wikszym cinieniem. Przed procesem wytaczania biomasa jest oczyszczana, suszona bd dowilana do optymalnej zawartoci wilgoci jak jest 15% a nastpnie jest rozdrabniana. Czasem dodawane s specjalne substancje wice w postaci tzw. lepiszcza. Rynek zwizany z biopeletami rozwija si bardzo szybko, a w raz z nim rozwijana jest technologia otrzymania peletw. Jednym z problemw pelet jest wysoka wraliwo na wod, gdy pelety po kontakcie z wod mog pcznie i rozpada si, w zwizku z czym pelety wymagaj specjalnych warunkw skadowania. Pelety naley przetrzymywa w trakcie transportu szczelnych workach a ich skadowanie wymaga odpowiedniej infrastruktury (silosw lub zadaszenia), gdy w innym wypadku pelety ze wzgldu na swoj higroskopijn natur ulegn biodegradacji. Proces peletyzacji rozwizuje wiele problemw zwizanych z rnicami we waciwociach biomasy jako paliwa i wglem ale nie pozwala na cakowit substytucj wgla. Pelety wci wymagaj stosowania mynw motkowych pomimo poprawionej przemiaowoci wzgldem wieej nieprzetworzonej biomasy w celu ich wspspalania w kotach energetycznych przy stosunku biomasa/wgiel wyszym ni 10%. Wan zalet peletu jest to, e mog by produkowane z lokalnie dostpnych surowcw. Daje to moliwo stworzenia nowych miejsc pracy. Granulat produkowany jest z odpadw drzewnych, zatem jego produkcja przyczynia si do zmniejszania problemu zagospodarowania odpadw i zuycia paliw kopalnych. Spalanie drewna nie powoduje emisji CO2, poniewa
emisje rwnowaone
one s przez pochanianie dwutlenku wgla w procesie fotosyntezy. Pelety spalane s w peni automatycznych kotach c.o. Na rynku polskim jest ju wielu producentw i dystrybutorw kotw, przystosowanych do spalania pelet. Istnieje rwnie moliwo zastosowania przystawki do kota starego typu. Do posiadanego kota grzewczego moemy wmontowa odpowiednio przystosowany palnik do spalania granulatu. Granulat jako paliwo nadaje si do wykorzystania zarwno w instalacjach indywidualnych, jak i systemach ciepowniczych [25] 4) Biomasa pochodzenia zwierzcego Wymieniajc rodzaje biomasy pochodzenia zwierzcego naley wzic pod uwag odpady zwierzce, przetwrstwo misa oraz zwierzta w caej postaci, ktre powstay w wyniku zaistnienia sytuacji nadzwyczajnych jak na przykad epidemia. Wedug Dyrektywy Rady 90/667/EEC oraz 2000/418/EEC oraz Rozporzdzenia (WE) Nr 1774/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 03.10.2002 o sposobach wykorzystywania poubojowych odpadw w Unii Europejskiej odpady dzielimy na trzy grupy: - odpady poubojowe niskiego ryzyka LRM (z ang. low risk material)

- odpady wysokiego ryzyka HRM (z ang. high risk material) - odpady szczeglnego ryzyka SRM (z ang. specified risk material) Do grupy odpadw LRM zalicza si: - te odpady zwierzce, ktre nale do zwierzt uznanych za zdatne do spoycia przez czowieka, - odpady pochodzenia zwierzcego, ktre nie stanowi zagroenia dla ludzi oraz dla zwierzt, - wszystkie wiee ryby pochodzce z zakadw przetwrstwa rybnego, - te odpady ryb, ktre zostay zowione na morzu w celu produkcji mczki rybnej, - sier, skra, racice, rogi oraz inne. Do grupy odpadw HRM zalicza si: - odpady, ktre pochodz od zwierzt u ktrych stwierdzono wystpowanie chorb zakanych stwarzajcych niebezpieczestwo dla ludzi i zwierzt, - krew zwierzca, - zwierzta hodowlane, ktre zostay poddane ubojowi podczas transportu ze wzgldw etycznych, - zwierzta rzene, dziczyzna, drb, produkty mleczne, ryby pochodzce z krajw spoza obszaru Unii Europejskiej i niezgodnymi z wymaganiami Unii, - produkty spoywcze, miso, drb pochodzenia zwierzcego niewaciwej jakoci, - czci zwierzt przeznaczonych do konsumpcji, wyczeniem wosw, sierci, skr,weny i rogw.

4. Metody konwersji biomasy w energi ciepln i elektryczn

1) Spalanie Proces spalania wykorzystywany jest zarwno do produkcji energii cieplnej, jak i do wytwarzania energii elektrycznej spalanie jest najbardziej rozpowszechnion i jednoczenie najprostsz form uzyskiwania energii z biomasy. W wyniku spalania generuje si a 90% energii, uzyskiwanej na wiecie z biomasy, przy zaoeniu e biomasa moe ulega spalaniu we wszystkich stanach skupienia. Naley wymieni dwa typy spalania: - spalanie w sposb bezporedni w paleniskach zamknitych (piece, koty) lub w otwartych (ogniska) - spalanie w sposb poredni poprzez wstpn gazyfikacj w oddzielnych gazyfikatorach, a nastpnie poprzez spalanie otrzymanego w ten sposb gazu palnego np. w kotach lub zasilanie nim silnikw spalinowych. 2) Gazyfikacja Proces gazyfikacji podobnie jak spalanie jest zachodzcym w wysokiej temperaturze procesem konwersji termo-chemicznej, z t jednak rnica, e jej produktem nie jest ciepo, lecz gaz, ktry dopiero po spaleniu dostarcza energii cieplnej. Poza wytwarzaniem ciepa, gaz ten moe by wykorzystywany tak
e w kuchenkach gazowych oraz w turbinach, sucych do produkcji elektrycznoci i maszynach, wykonujcych prace mechaniczna. Proces gazyfikacji polega na czciowym spaleniu biomasy w temperaturze okoo 1200-14000 C w warunkach ograniczonego dostpu powietrza bd tlenu.

3) Piroliza Jest wstpnym etapem w procesie spalania oraz gazyfikacji, piroliza to technologia, ktra w porwnaniu ze spalaniem i gazyfikacj znajduje si dopiero we wczesnym stadium rozwoju. Jej produktem jest cieke biopaliwo zwane bio-olejem lub inaczej olejem pirolitycznym, bdce zoon mikstur utlenionych wglowodorw. Piroliza w oparciu o kilka metod, ktre s opracowywane dla produkcji paliwa z biomasy, ktra moe obejmowa upraw dla celw energetycznych lub biologicznych odpadw z innych bran. Mimo, e syntetyczny olej napdowy nie moe jeszcze by produkowany bezporednio w procesie pirolizy materiaw organicznych, jest sposb wytwarzania podobnych cieczy ("bio-oleju"), ktre mog by wykorzystywane jako paliwo po usuniciu cennych bio-chemicznych substancji, ktre mog by uywane jako dodatki do produkcji ywnoci lub lekw. Wysz efektywno uzyskuje si przez tzw. byskawiczn piroliz, podczas ktrej silnie surowiec, ktry jest rozdrobniony podgrzewa si szybko do temperatury od 350 do 500 C w czasie krtszym ni 2 sekundy. Paliwa bio-oleju przypominajce lekkiej ropy mogce by rwnie produkowane przez proces uwodnionej pirolizy z rnego rodzaju surowcw, w tym przez odpady z hodowli trzody chlewnej i indyka, w procesie zwanym procesowi termicznej depolimeryzacji (co moe jednak obejmowa inne reakcje oprcz pirolizy). Zalet pirolizy jest wiksza ni w przypadku spalania i gazyfikacji atwo transportowania produktu wyjciowego, pozwalajca znacznie ograniczy koszty transportu. Piroliza jest zoonym procesem, a waciwoci jej produktu zale od wysokoci temperatury, od tego jak dugo poddawano materia jej dziaaniu, od obecnoci wody, tlenu i gazw, a take od cech poddanego pirolizie surowca. Piroliza zachodzi w temperaturze w granicach 200-600C przy bardzo maym dostpnie tlenu. W jej trakcie nastpuje wyodrbnienie z drewna lotnych skadnikw (drewno zawiera ich nawet do 80%). Poniewa
piroliza to jeden z etapw zgazowania, pojcia te s czasami mylone. Gwn rnic jest ilo powietrza (tlenu), ktra bierze udzia w procesie. Rnice wystpuj rwnie w produktach obu procesw - w przypadku zgazowania mamy tylko palny gaz (gaz drzewny) i popi [26]. 4) Biogaz Biogaz zazwyczaj odnosi si do gazu wytwarzanego w wyniku biologicznego rozkadu materii organicznej w warunkach beztlenowych. Biogaz produkowany jest z odpadw organicznych, takich jak martwe materiay rolinne i zwierzce, odchody zwierzce i odpady kuchenne. Biogaz pochodzi z materiaw biogennych i jest rodzajem biopaliwa. Biogaz powstaje w wyniku fermentacji beztlenowej, fermentacji z materiaw ulegajcych biodegradacji takich jak biomasa, oborniki, cieki, odpady komunalne, odpady zielone, materiay rolinne i roliny. Biogaz skada si gwnie metan (CH4) i dwutlenku wgla (CO2) i moe zawiera niewielkie iloci wodoru oraz siarkowodoru (H2S) i wilgoci. Metan jako jeden z gazw palnych moe by spalany w obecnoci tlenu. Ta wersja energii pozwala wykorzysta biogaz jako paliwo. Biogaz moe by wykorzystywany jako paliwo w kadym kraju, do celw grzewczych oraz takich procesw jak gotowanie.

Rys.8. Schemat procesu produkcji biogazu w biogazowni Moe by rwnie produkowany w beztlenowych komorach fermentacyjnych, gdzie jest pniej zazwyczaj uywany w silniku gazowym do konwersji energii gazu na energi elektryczn i ciepln. Biogaz moe by skompresowany, podobnie jak gaz ziemny i uywany do napdzania pojazdw mechanicznych. W Wielkiej Brytanii na przykad szacuje si, e biogaz moe zastpi okoo 17% paliw. Biogaz jest paliwem odnawialnym, wic kwalifikuje si do odnawialnych rde energii i podlega dotacj w niektrych czciach wiata. Biogaz moe by oczyszczany i dostosowywany do norm naturalnego gazu i staj si wwczas biometanem. Biogaz powstaje w procesie beztlenowej fermentacji odpadw organicznych, podczas ktrej substancje organiczne rozkadane s przez bakterie na zwizki proste. Fermentacja beztlenowa np. trzciny cukrowej lub ziemniakw celem wytworzenia alkoholu etylowego do paliw silnikowych jest zoonym procesem biochemicznym zachodzcym w warunkach beztlenowych. W procesie fermentacji beztlenowej do 60% substancji organicznej zamienianej jest w biogaz. Zgodnie z przepisami obowizujcymi w Unii Europejskiej skadowanie odpadw organicznych moe odbywa si jedynie w sposb zabezpieczajcy przed niekontrolowanymi emisjami metanu. Gaz wysypiskowy musi by spalany w pochodni lub w instalacjach energetycznych, a odchody zwierzce fermentowane. Istotny jest fakt, e wykorzystujc bdcy jednym z gazw cieplarnianych metan zapobiega si jego emisji do atmosfery. Im mniej za w atmosferze gazw cieplarnianych, tym mniejsze natenie efektu cieplarnianego, tym mniej zwizanych z globalnym ociepleniem niekorzystnych zmian klimatu. Biogaz wykorzystywany do celw energetycznych powstaje w wyniku fermentacji: - osadw ciekowych w oczyszczalniach ciekw. - odpadw organicznych na skadowiskach odpadw, - odpadw zwierzcych w gospodarstwach rolnych, Biogaz powstajcy w wyniku fermentacji beztlenowej skada si gwnie z metanu (od 40% do 70%) i dwutlenku wgla (okoo 40-50%), ale zawiera take inne gazy, m. in. azot, siarkowodr, tlenek wgla, amoniak i tlen. W celu produkcji energii cieplnej lub elektrycznej moe by wykorzystywany biogaz zawierajcy powyej 40% metanu. Biogaz moe by wykorzystywany w wieloraki sposb. Biogaz moe by spalany w specjalnie przystosowanych kotach, zastpujc gaz ziemny. Uzyskane ciepo moe by przekazywane do instalacji centralnego ogrzewania. Energia elektryczna wyprodukowana w silnikach

iskrowych lub turbinach moe by sprzedawana do sieci energetycznych. Biogaz jest rwnie
wykorzystywany w ukadach skojarzonych do produkcji energii elektrycznej i ciepa. 5) Gaz wysypiskowy Odpady organiczne stanowi jeden z gwnych skadnikw odpadw komunalnych. Ulegaj one naturalnemu procesowi biodegradacji, czyli rozkadowi na proste zwizki organiczne. W warunkach optymalnych z jednej tony odpadw komunalnych moe powsta okoo 400-500 m3 gazu wysypiskowego. Gaz wysypiskowy moe by dostarczany do sieci gazowej, wykorzystywany jako paliwo do pojazdw lub w procesach technologicznych. Jednak w rzeczywistoci nie wszystkie odpady organiczne ulegaj penemu rozkadowi, a przebieg fermentacji zaley od szeregu czynnikw. Dlatego te
przyjmuje si, e z jednej tony odpadw mona pozyska maksymalnie do 200 m3 gazu wysypiskowego. W chwili obecnej na wiecie dziaa ponad 800 instalacji energetycznego wykorzystania gazu wysypiskowego. W Europie najbardziej zaawansowana jest pod tym wzgldem Wielka Brytania, gdzie w 2000 r. moc zainstalowana wynosia 292 MW energii elektrycznej. W Polsce zarejestrowanych jest obecnie ok. 700 czynnych skadowisk odpadw. Oszacowano, e produkuj one rocznie ponad 600 mln m3 metanu. W praktyce zasoby gazu wysypiskowego moliwe do pozyskania nie przekraczaj 30-45% cakowitego potencjau powstajcego na wysypisku gazu. W takich warunkach zasoby metanu realnie moliwe do pozyskania z wysypisk odpadw komunalnych s szacowane na 135-145 mln m3 metanu rocznie, co jest rwnowanikiem 5235 TJ. Potencja ten jest obecnie wykorzystywany tylko w nieznacznym stopniu. W 2002 r. w Polsce dziaao zaledwie 18 instalacji do wykorzystania gazu wysypiskowego. 6) Biogazownie rolnicze W gospodarstwach hodowlanych powstaj znaczne iloci odpadw, ktre mog by wykorzystane do produkcji biogazu. Z 1 m3 pynnych odchodw mona uzyska rednio 20 m3 biogazu, a z 1 m3 obornika 30 m3 biogazu, o wartoci energetycznej ok. 23 MJ/m3. Potencja biogazu z odchodw zwierzcych w Polsce wynosi 3310 mln m3, jednak w praktyce instalacje do pozyskania biogazu maja szanse powsta tylko w duych gospodarstwach hodowlanych. 7) Biogaz pochodzcy z oczyszczalni ciekw Potencja techniczny dla wykorzystania biogazu z oczyszczalni ciekw do celw energetycznych jest bardzo wysoki. W Polsce jest 1759 przemysowych i 1471 komunalnych oczyszczalni ciekw i liczba ta wzrasta. Standardowo z 1 m3 osadu (4-5% suchej masy) mona uzyska 10-20 m3 biogazu o zawartoci ok. 60% metanu. Do bezporedniej produkcji biogazu najlepiej dostosowane s oczyszczalnie biologiczne, ktre maja zastosowanie we wszystkich oczyszczalniach ciekw komunalnych oraz w czci oczyszczalni przemysowych. Poniewa
oczyszczalnie ciekw maj stosunkowo wysokie zapotrzebowanie wasne zarwno na energie ciepln i elektryczn, energetyczne wykorzystanie biogazu z fermentacji osadw ciekowych moe w istotny sposb poprawi rentowno tych usug komunalnych. Ze wzgldw ekonomicznych pozyskanie biogazu do celw energetycznych jest uzasadnione na tylko wikszych oczyszczalniach ciekw przyjmujcych rednio ponad 8 000-10000 m3/dob. 8) Biopaliwa pynne Nastpujcy wspczenie szybki rozwj transportu ma swoje dobre i ze strony. Do tych ostatnich nale niewtpliwie powodowane przez transport zanieczyszczenia. To transport

odpowiada za okoo jedna czwarta emisji dwutlenku wgla (CO2), przy czym a 80% tej sumy przypada na transport drogowy. Nic wic dziwnego, e w trosce o rodowisko naturalne ludzie coraz czciej zwracaj si ku alternatywom dla tradycyjnych paliw. Jedna z takich alternatyw s Biopaliwa pynne. 9) Bioetanol i biometanol Jeli chodzi o posta ciek, to najwiksze znaczenie odgrywaj alkohole produkowane z rolin o duej zawartoci cukru oraz biodiesel produkowany z rolin oleistych. W wyniku fermentacji, hydrolizy lub pirolizy na przykad kukurydzy czy te trzciny cukrowej otrzymuje si etanol i metanol biopaliwa, ktre mog by nastpnie dodawane do paliw tradycyjnych. Przykadowo, okoo 90% wyprodukowanego w Stanach Zjednoczonych etanolu wykorzystuje si do wytwarzania E 10, paliwa zwanego take gazoholem. Ta, zawierajca tylko 10% etanolu mieszanina moe napdza kady silnik, pracujcy normalnie na benzynie, jednak na E 85, paliwie zawierajcym 85% etanolu i 15% benzyny mog jedzi tylko specjalnie przystosowane samochody. Biodiesel jest biopaliwem otrzymywanym z olejw rolinnych bd tuszczw zwierzcych. Nadaje si on do stosowania w silnikach diesla, przy czym jego spalanie jest znacznie bardziej przyjazne rodowisku - w jego trakcie emitowanych jest mniej szkodliwych substancji chemicznych ni przy spalaniu oleju napdowego. Biodiesel otrzymywany jest z oleju rolinnego (lub tuszczu zwierzcego), metanolu i katalizatora (np. KOH). W odrnieniu od normalnego oleju napdowego, biodiesel jest paliwem biodegradowalnym i nietoksycznym, jego wykorzystanie powoduje znaczne obnienie emisji szkodliwych substancji do atmosfery. Nadaje si on do wykorzystania prawie wszdzie tam, gdzie dzi stosuje si olej napdowy. Tab.3.Wartoci opaowe produktw biomasy w porwnaniu z paliwami konwencjonalnymi. Rodzaj biomasy Jednostka gaz ziemny etanol soma szara soma
ta drewno odpadowe Wgiel kamienny Warto opalowa MJ/kg 48 25 15,2 14,5 13 25

5. Wpyw biomasy na rodowisko czowieka

Biomas warto wykorzystywa z wielu powodw. Paliwo to jest nieszkodliwe dla rodowiska: ilo dwutlenku wgla emitowana do atmosfery podczas jego spalania rwnowaona jest iloci CO2 pochanianego przez roliny, ktre odtwarzaj biomas w procesie fotosyntezy. Nisza ni w przypadku paliw kopalnych jest take emisja dwutlenku siarki (SO2), tlenkw azotu (NOx) i tlenku wgla (CO). Przykadowo, spalajc 1 GJ oleju napdowego, powodujemy emisje 1,255 kg tlenkw azotu, 0,004 kg podtlenku azotu (N2O) i a
73,84 kg dwutlenku wgla. Spalenie analogicznej iloci drewna opaowego przyczynia si jedynie do emisji 0,202 kg tlenkw azotu, za wspczynnik emisji podtlenku azotu i dwutlenku wgla jest rwny zeru. Ogrzewanie biomasa staje si opacalne - ceny biomasy s konkurencyjne na rynku paliw. Wykorzystanie biomasy pozwala wreszcie zagospodarowa nieuytki i spoytkowa odpady. Wykorzystanie biomasy jest korzystne z punktu widzenia ochrony rodowiska nie tylko ze wzgldu na zmniejszona emisje zanieczyszcze. Pozyskujc energi z biomasy zapobiegamy marnotrawstwu nadwyek
ywnoci, zagospodarowujemy odpady produkcyjne przemysu lenego i rolnego, utylizujemy odpady komunalne. Wysypisko, na ktrym skadowane jest 100 000 ton odpadw komunalnych w cigu jednej godziny dostarcza 50 m3 biogazu tyle, ile potrzeba do wyprodukowania 90 kW energii elektrycznej i 156 kW energii cieplnej. Dodatkowa korzyci, wynikajca z wykorzystania biogazu jest fakt, e wo rozkadajcych si na wysypisku opadw traci na intensywnoci, a stan rodowiska naturalnego w pobliu wysypiska ulega znacznej poprawie [27]. Autobusy w 17 szwedzkich miastach jed wycznie na paliwie biogazowym, ktrego warto energetyczna jest o okoo 10% wysza od wartoci opaowej benzyny. By przejecha ten sam dystans, potrzeba wiec mniej metrw szeciennych biogazu ni
litrw benzyny. Wczeniejsze modele zasilanych biogazem samochodw osigay maksymalna prdko 230 km/h, nowszymi mona jedzi z prdkoci dochodzc do 350 km/h. Zasoby biomasy s dostpne na caym wiecie. Jako rdo energii elektrycznej biomasa jest mniej zawodna ni
na przykad - energia wiatru czy energia Soca. Uprawy na cele energetyczne pozwalaj te zagospodarowa nieuytki rolne i rekultywowa tereny poprzemysowe: w Polsce a 20% powierzchni kraju to obszary, na ktrych zostaa przekroczona norma stenia metali cikich w glebie, co oznacza, e uprawiane tam roliny mog by wykorzystywane wycznie przemysowo. Wykorzystanie biomasy ma take pozytywne skutki spoeczne, gdy wzrastajcy popyt na produkty rolne przyczynia si do tworzenia nowych miejsc pracy na wsi [26].

Literatura:
[1] Anon (2001) G8 renewable energy task force, Final Report, IEA, Paris [2] Anon (2003) Word etanol production powering ahead, F. O. Lichts, vol 1, no 19, p139, www.agr-net.com [3] Anon (2004) Word etanol and biofuel report, F.O. Lichts, vol 7, no 3 p129-135, [4] Azar, C. Lindgren, K. and Anderson, B. A. (2003) Global energy scenarios meeting stringent CO2 constrains: Cost-effect fuel choics in the transportation sector, Energy Policy, vol 31, p961-976, [5] Bauen, A., Woods, J. and Hailes, R. (2004), Bioelectricity vision: Acheving 15% of electricity from biomass in OECD countries by 2020, WWF, Brussel, Belgium, www.panda.org/downloads/europe/biomassreportfinal.pdf [6] Bhattacharaya, S.C. (2004), Fuel for thought: The status of biomass energy in developing countries, Renewable Energy World, vol 7, no 6, p 122-130 [7] J. W. Wandrasz, (2006) Paliwa formowane, biopaliwa i paliwa z odpadw termicznych, Warszawa [8] Grzesik M., Romanowska-Duda Z. B. (2009). Technologia hydrokondycjonowania nasion lazowca pensylwaskiego (Sida hermaphrodita) w aspekcie zmian klimatycznych. W: Monografia: Produkcja Biomasy, Wybrane Problemy. ISBN 83-89503-81-6, wyd. Wie Jutra, red. Alojzy Skrobacki, rozdz. VII. 63-69. [9] Grzesik M., Romanowska-Duda B. (2009). The effect of potential climatic changes, Cyanobacteria, Biojodis and Asahi SL on development of the Virginia fanpetals (Sida hermaphrodita) plants. Pamitnik Puawski: Zeszyt 151. 483-491 [10] Grzesik M., Romanowska-Duda Z. B., Piotrowski K. (2009). The effect of potential change in climatic conditions on the development of the energy willow (Salix viminalis) plants. Proceedings of the 2nd International Conference on Environmental Management, Engineering, Planning and Economics (CEMEPE) and SECOTOX Conference, Mykonos, Ed: A. Kungolos, K. Aravossis, A. Karagiannidis, P. Samaras, GRAFIMA" Publ., D. Gounari 62-68, Thessaloniki, ISBN 978-960-6865-09-1, vol. IV. 1877-1882. [11] Romanowska-Duda Z., J. Mankiewicz, A. Maecka, A. Wolska (2004). Nitrogenexcreting Cyanobacteria (blue-green algae) as nitrogen fertilizer supplier for growth of higher plant. Konferencja COST, X. 2004. Hiszpania. [12] Grzesik M., Z.B. Romanowska-Duda. (2006). The use of blue green algae in ecological plant production. Workshop of Inter. Research Network: Physiological and practical aspects of the yield and seed quality improvement by ecological methods; 21.06.2006,Warsaw. 1617. [13] Majtkowski W. (2003): Potencja upraw energetycznych. Seminarium Badania waciwoci i standaryzacji biopaliw staych. EC BREC, Warszawa. [14] Grzybek A., Gradziuk P., Kowalczyk K.,2001: Soma energetyczne paliwo, Wie Jutra Sp. z o.o. Warszawa. [15] Hauzo M., Musia R., Brokos B. (2004). Ocena zasobw i potencjalnych moliwoci pozyskania surowcw dla energetyki odnawialnej w wojewdztwie pomorskim. Biuro Planowania Przestrzennego w Supsku. 1-59 [16] Stolarski M. J.: (2004): Produktywno i pozyskiwanie biomasy wierzby energetycznej, Seminarium Bioenergia w rolnictwie opublikowany w: Czysta Energia, padziernik 2004 [17] Szczukowski S,. Tworkowski J.:(2009). Wybrane aspekty plonowania i wykorzystania biomasy wierzby. Wie Jutra. 15-2 [18] Dom Doradztwa Biznesowego (2007) Wierzba witokrzyski las energii. Projekt wspfinansowany ze rodkw Unii Europejskiej, z Europejskiego Funduszu Spoecznego

oraz z budetu pastwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. [19] Jaboski R. (2002): Rosa multiphlora jako rolina energetyczna. Konferencja Wdraanie nowych technologii w zakresie wykorzystania produktw rolinnych jako materiau energetycznego. RCDRRiOW w Barzkowicach. [20] Romanowska-Duda Z. B., M. Grzesik, (2010). Racjonalne wykorzystanie osadw ciekowych i Cyanobacteria w produkcji biomasy lazowca pensylwaskiego na cele energetyczne. 5 Midzynarodowa Konferencja Energia Odnawialna Wizytwk Nowoczesnej Gospodarki 5th International Conference on Renewable Energy, Zakopane, Poland, 23 24 March 2010. 21. [21] Grzesik M., Z. Romanowska-Duda, M.E. Andrzejczak, P. Wonicki, D. Warzecha 2007. Application of sewage sludge to improve of soil quality by make use of model plant energy Acta Physiol. Plant. 65-66. [22] Jaboski R. (2004): Roliny energetyczne wyniki bada energetycznoci. Seminarium Bioenergia w rolnictwie, Pozna, w: Czysta Energia, 10/2004. [23] Gostomczyk W. (2009). Energetyczne wykorzystanie somy jako lokalnego paliwa. Konwersja odnawialnych rde energii. Wie Jutra. Warszawa 109-121 [24] Romanowska-Duda Z., M. Grzesik, M.E. Andrzejczak, P. Wonicki, D. Warzecha 2007. Influence of stabilized sewage sludge on biomass growth of chosen species of energy plants. Acta Physiol. Plant. 102. [25]S.Szufa, Romanowska-Duda Z., M. Grzesik (2012), Inwestowanie w Odnawialne rda Energii, Roliny energetyczne i urzdzenia dla przetwarzania i spalania biomasy, PAN Komisja Ochrony rodowiska w odzi. [26] A. Zawadzka, M. Imbierowicz and others, 2010: Inwestowanie w Energetyk Odnawialn, PAN Oddzia w odzi, Komisja Ochrony rodowiska, str.169-184, [27] F. R. Calle, P. de Groot, S. L. Hemstock, J. Woods, The Biomass Assesment Handbook, Bioenergy for sustainable environment