1.

CAKI NIEWACIWE
1.1 CAKI NIEWACIWE PIERWSZEGO RODZAJU
Def. 1.1.1 (caka niewaciwa na pprostej)
Niech funkcja
R a f ) , [ :
bdzie cakowalna na przedziaach [a,T] dla kadego T>a. Cak niewaciw pierwszego
rodzaju funkcji f na przedziale [a,) definiujemy wzorem:

a
T
a
T
def
dx x f dx x f ) ( lim ) ( .
Jeeli granica po prawej stronie znaku rwnoci jest skoczona, to mwimy, e caka niewaciwa

a
dx x f ) ( jest zbiena.
Jeeli granica ta jest rwna lub -, to mwimy, e caka jest rozbiena odpowiednio do lub -. W pozostaych
przypadkach mwimy, e caka jest rozbiena.
Analogicznie definiuje si cak niewaciw pierwszego rodzaju na przedziale (-,b]:

b b
S
S
def
dx x f dx x f ) ( lim ) ( .
Def. 1.1.2 (caka niewaciwa na prostej)
Niech funkcja
R R f :
bdzie cakowalna na przedziaach [S,T] dla dowolnych S i T takich, e - < S < T < . Cak
niewaciw pierwszego rodzaju funkcji f na przedziale (-,) definiujemy wzorem:



+
a
a
def
dx x f dx x f dx x f ) ( ) ( ) ( ,
gdzie a oznacza dowoln liczb rzeczywist. Jeeli obie caki po prawej stronie znaku rwnoci s zbiene, to mwimy, e
caka

dx x f ) ( jest zbiena. Jeeli jedna z tych caek jest rozbiena do - lub , a druga jest zbiena albo rozbiena
odpowiednio do - lub , to mwimy, e caka jest rozbiena do - lub . W pozostaych przypadkach mwimy, e caka ta
jest rozbiena.
Uwaga. Jeeli caki

a
dx x f ) ( ,

a
dx x f ) ( s zbiene dla pewnego aR, to s zbiene dla kadego aR i ich suma nie
zaley od a.
Fakt 1.1.3 (zbieno caek postaci

a
p
x
dx
)
Niech a>0. Wtedy

'

>
a
p
p d l a r o z b i e z n a
p d l a z b i e z n a
j e s t
x
d x
1
1
.
Uwaga. Analogiczny fakt jest prawdziwy take dla caek

b
p
x
dx
, gdzie b<0, o ile funkcja podcakowa jest poprawnie
okrelona.
1.2 KRYTERIA ZBIENOCI CAEK NIEWACIWYCH PIERWSZEGO RODZAJU
Tw. 1.2.1 (kryterium porwnawcze)
Jeeli
1. 0 f(x) g(x) dla kadego x [a,),
2. funkcje f i g s cakowalne na przedziaach [a,T] dla T>a,
3. caka

a
dx x g ) ( jest zbiena
to caka

a
dx x f ) ( jest zbiena.
Uwaga. Twierdzenie powysze pozostanie prawdziwe, gdy nierwnoci w zaoeniu 1 s prawdziwe dla kadego x [a
*
,),
gdzie a
*
>a. Jeeli zaoenie 3 tego twierdzenia ma posta caka

a
dx x f ) ( jest rozbiena, to w tezie otrzymamy caka

a
dx x g ) ( jest rozbiena. Prawdziwe jest take analogiczne kryterium porwnawcze dla caek niewaciwych postaci

b
dx x f ) ( .
Tw. 1.2.2 (kryterium ilorazowe)
Niech funkcje dodatnie f i g bd cakowalne na przedziaach [a,T] dla kadego T>a oraz niech
k
x g
x f
x


) (
) (
lim
, gdzie
0<k<. Wwczas
caka

a
dx x f ) ( jest zbiena caka

a
dx x g ) ( jest zbiena.
Uwaga. Prawdziwe jest take analogiczne kryterium ilorazowe dla caek niewaciwych postaci

b
dx x f ) ( .
1.3 ZBIENO BEZWZGLDNA CAEK NIEWACIWYCH PIERWSZEGO RODZAJU
Def. 1.3.1 (zbieno bezwzgldna caek niewaciwych pierwszego rodzaju)
Niech funkcja f bdzie cakowalna na przedziaach [a,T] dla kadego T>a. Caka

a
dx x f ) ( jest zbiena bezwzgldnie

a
def
dx x f ) ( jest zbiena.
Podobnie okrela si zbieno bezwzgldn caek

b
dx x f ) ( ,

dx x f ) ( .
Tw. 1.3.2 (o zbienoci caek niewaciwych zbienych bezwzgldnie)
Niech funkcja f bdzie cakowalna na przedziaach [a,T] dla kadego T>a. Jeeli caka

a
dx x f ) ( jest zbiena
bezwzgldnie, to caka

a
dx x f ) ( jest zbiena. Ponadto

a a
dx x f dx x f ) ( ) ( .
Uwaga. Powysze twierdzenie jest prawdziwe take dla pozostaych rodzajw caek niewaciwych pierwszego rodzaju.
Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe dla dowolnej funkcji, np. caka niewaciwa z funkcji
x
x
x f
sin
) ( na
przedziale [1,) jest zbiena, ale nie jest zbiena bezwzgldnie.
1.4 CAKI NIEWACIWE DRUGIEGO RODZAJU
Def. 1.4.1 (caki niewaciwe drugiego rodzaju)
Niech funkcja R b a f ] , ( : bdzie nieograniczona na prawostronnym ssiedztwie punktu a oraz cakowalna na
przedziaach [a+ ,b] dla kadego 0 < < b a. Cak niewaciw drugiego rodzaju funkcji f na przedziale (a,b]
definiujemy wzorem:

+

b
a
b
a
dx x f dx x f

) ( lim ) (
0
.
Jeeli granica po prawej stronie znaku rwnoci jest skoczona, to mwimy, e caka

b
a
dx x f ) ( jest zbiena. Jeeli
granica ta jest rwna lub -, to mwimy, e caka jest rozbiena odpowiednio do lub -. W pozostaych przypadkach
mwimy, e caka ta jest rozbiena.
Analogicznie definiuje si cak niewaciw

b
a
dx x f ) ( funkcji f nieograniczonej na lewostronnym ssiedztwie punktu b:

b
a
b
a
def
dx x f dx x f

) ( lim ) (
0
.
Jeeli funkcja f jest okrelona i ograniczona na przedziale (a,b] oraz cakowalna na przedziaach [a+ ,b] dla kadego 0 < <
b a, to caka

b
a
dx x f ) ( obliczona wedug powyszej definicji jest zbiena. Podobnie jest da funkcji okrelonej na
przedziale [a,b).
Fakt 1.4.2 (o zbienoci caek

b
p
x
dx
0
)
Niech b>0. Wtedy caka niewaciwa

'

<
b
p
p d l a r o z b i e z n a
p d l a z b i e z n a
j e s t
x
d x
0
1
1
.
Analogiczny fakt jest prawdziwy take dla caek

0
a
p
x
dx
, gdzie a<0, o ile funkcja podcakowa jest poprawnie okrelona.
Def. 1.4.3 (caki niewaciwe drugiego rodzaju, cig dalszy)
Niech funkcja
R c b a f } { \ ] , [ :
, gdzie c(a,b), bdzie nieograniczona na obustronnych ssiedztwach punktu c oraz cakowalna
na przedziaach [a,c- ], [c+ ,b] dla kadego 0 < < min{b c, c a}. Cak niewaciw drugiego rodzaju funkcji f na
przedziale [a,b] definiujemy wzorem:

+
b
a
b
c
c
a
def
dx x f dx x f dx x f ) ( ) ( ) ( .
Jeeli obie caki po prawej stronie znaku rwnoci s zbiene, to mwimy, e caka

b
a
dx x f ) ( jest zbiena. Jeeli jedna z
tych caek jest rozbiena do - lub , a druga jest zbiena albo rozbiena odpowiednio do - lub , to mwimy, e caka

b
a
dx x f ) ( jest rozbiena do - lub . W pozostaych przypadkach mwimy, e caka ta jest rozbiena.
W podobny sposb okrela si caki niewaciwe z funkcji nieograniczonych na ssiedztwach punktw c1, c2, ..., cn [a,b]. Na
przykad dla funkcji
R b a f ) , ( :
, nieograniczonej na prawostronnym ssiedztwie punktu a i na lewostronnym
ssiedztwie punktu b oraz cakowalnej na przedziaach [a + , b - ] dla kadego
2
a b
< , przyjmujemy:

+
b
a
b
d
d
a
def
dx x f dx x f dx x f ) ( ) ( ) ( ,
gdzie d jest dowolnym punktem przedziau (a,b).
1.5 KRYTERIA ZBIENOCI CAEK NIEWACIWYCH DRUGIEGO RODZAJU
Tw. 1.2.1 (kryterium porwnawcze)
Jeeli
1. 0 f(x) g(x) dla kadego x (a,b],
2. funkcje f i g s cakowalne na [a+ ,b] dla 0 < < b a,
3. caka

b
a
dx x g ) ( jest zbiena
to caka

b
a
dx x f ) ( jest zbiena.
Uwaga. Twierdzenie powysze pozostanie prawdziwe, gdy nierwnoci w zaoeniu 1 s prawdziwe dla kadego x (a,b
*
],
gdzie a<b
*
<b. Jeeli zaoenie 3 tego twierdzenia ma posta caka

b
a
dx x f ) ( jest rozbiena, to w tezie otrzymamy
caka

b
a
dx x g ) ( jest rozbiena. Prawdziwe jest take analogiczne kryterium porwnawcze dla funkcji okrelonych na
przedziale [a,b) i nieograniczonych na lewostronnym ssiedztwie punktu b.
Tw. 1.2.2 (kryterium ilorazowe)
Niech funkcje dodatnie f i g bd cakowalne na przedziaach [a+ ,b] dla kadego 0 < < b a oraz niech
k
x g
x f
a x

+

) (
) (
lim
, gdzie 0<k<. Wwczas
caka

b
a
dx x f ) ( jest zbiena caka

b
a
dx x g ) ( jest zbiena.
Uwaga. Prawdziwe jest take analogiczne kryterium dla caek niewaciwych na przedziale [a,b).
2. SZEREGI LICZBOWE I POTGOWE
2.1 DEFINICJE I PODSTAWOWE TWIERDZENIA
Def. 2.1.1 (szereg, suma czciowa szeregu)
Niech (an) bdzie cigiem liczbowym. Szeregiem liczbowym nazywamy cig (Sn), gdzie Sn = a1 + a2 + + an. Szereg taki
oznaczamy przez

1 n
n
a . Liczb an nazywamy n-tym wyrazem, a liczb Sn n-t sum czciow tego szeregu.
Def. 2.1.2 (szereg zbieny i rozbieny, suma szeregu)
Mwimy, e szereg

1 n
n
a jest zbieny, jeeli istnieje skoczona granica cigu (Sn). Jeeli


n
n
S lim
albo


n
n
S lim
, to mwimy, e szereg

1 n
n
a jest rozbieny odpowiednio do - albo do . W pozostaych przypadkach
mwimy, e szereg jest rozbieny. Sum szeregu zbienego nazywamy granic n
n
S

lim
i oznaczamy j tym samym
symbolem co szereg.
Uwaga. Analogicznie mona zdefiniowa szereg

0
n n
n
a
, gdzie n0 Z oraz jego sum.
Fakt 2.1.3 (zbieno szeregu geometrycznego)
Szereg geometryczny

0 n
n
x jest zbieny wtedy i tylko wtedy, gdy
1 < x
. Dla zbienego szeregu geometrycznego mamy:
x
x
n
n

1
1
0
.
Uwaga. Przyjmujemy tutaj, e
1 0
0
def

.
Tw. 2.1.4 (warunek konieczny zbienoci szeregu)
Jeeli szereg

1 n
n
a jest zbieny, to
0 lim

n
n
a
.
Uwaga. Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe. wiadczy o tym przykad cigu N n
n
a
n
,
1
. Mamy bowiem
0
1
lim

n
n
, ale szereg

1
1
n
n
jest rozbieny do . Powysze twierdzenie zapisane w rwnowanej postaci: jeeli
0 lim

n
n
a
albo granica n
n
a

lim
nie istniej, to szereg

1 n
n
a jest rozbieny, stosujemy do uzasadniania rozbienoci
niektrych szeregw.
2.2 KRYTERIA ZBIENOCI SZEREGW
Tw. 2.2.1 (kryterium cakowe)
Niech funkcja ) , 0 [ ) , [ :
0
n f gdzie n0N, bdzie nierosnca. Wwczas
szereg

0
) (
n n
n f
jest zbieny caka

0
) (
n
dx x f
jest zbiena.
Uwaga. Reszta tego szeregu, to jest wyraenie

n i
def
n
i f R ) ( , spenia oszacowanie:


+

n
n
n
dx x f R dx x f ) ( ) (
1
.
Fakt 2.2.2 (zbieno szeregw postaci

1
1
n
p
n
)
Szereg

'

>
1
1
1
1
n
p
p d l a r o z b i e z n y
p d l a z b i e z n y
j e s t
n
.
Tw. 2.2.3 (Kryterium porwnawcze)
1. 0 an bn dla kadego n
n0
2. szereg

1 n
n
b jest zbieny

szereg

1 n
n
a jest
zbieny.
Uwaga. Jeeli zaoenie 2 ma posta szereg

1 n
n
a jest rozbieny, to w tezie otrzymamy: szereg

1 n
n
b jest rozbieny.
Tw. 2.2.4 (kryterium ilorazowe)
Niech an, bn > 0 dla kadego n n0 oraz niech
k
b
a
n
n
n


lim
, gdzie 0<k<. Wwczas
szereg

1 n
n
a jest zbieny szereg

1 n
n
b jest zbieny.
Tw. 2.2.5 (Kryterium dAlemberta)
1. Jeeli 1 lim
1
<
+

n
n
n
a
a
, to szereg

1 n
n
a jest zbieny.
2. Jeeli 1 lim
1
>
+

n
n
n
a
a
, to szereg

1 n
n
a jest rozbieny.
Uwaga. Jeeli zamiast zaoenia podanego w punkcie 2 speniony jest warunek 1
1

+
n
n
a
a
dla kadego n n0, to szereg

1 n
n
a jest nadal rozbieny. Jeeli 1 lim
1

+

n
n
n
a
a
, to kryterium aAlemberta nie rozstrzyga, czy szereg

1 n
n
a jest
zbieny. Np. dla cigw
2
1
n
a
n
,
n
b
n
1
mamy 1 lim lim
1 1

+

+

n
n
n
n
n
n
b
b
a
a
, ale szereg

1 n
n
a jest zbieny,
natomiast szereg

1 n
n
b jest rozbieny.
Tw. 2.2.6 (Kryterium Cauchyego)
1. Jeeli
1 lim <

n
n
n
a
, to szereg

1 n
n
a jest zbieny.
2. Jeeli
1 lim >

n
n
n
a
, to szereg

1 n
n
a jest rozbieny.
Uwaga. Jeeli
1 lim

n
n
n
a
, to kryterium Cauchyego nie rozstrzyga, czy szereg

1 n
n
a jest zbieny.
2.3 ZBIENO BEZWZGLDNA SZEREGW
Tw. 2.3.1 (Leibniza o zbienoci szeregu naprzemiennego)
Jeeli
1. cig (bn) jest nierosncy od numeru n0N,
2.
0 lim

n
n
b
to szereg naprzemienny

1
1
) 1 (
n
n
n
b jest zbieny.
Ponadto prawdziwe jest nastpujce oszacowanie reszty szeregu:
( )
n
n i
i
i
b b

+1
1 dla kadego n n0.
Def. 2.3.2 (zbieno bezwzgldna szeregu)
Szereg

1 n
n
a jest zbieny bezwzgldnie
def

szereg

1 n
n
a jest zbieny.
Tw. 2.3.3 (o zbienoci szeregw zbienych bezwzgldnie)
Jeeli szereg liczbowy jest zbieny bezwzgldnie, to jest zbieny.
Uwaga. Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe. wiadczy o tym przykad szeregu
( )

1
1
1
n
n
n
, ktry jest zbieny, ale
nie jest zbieny bezwzgldnie.
Def. 2.3.4 (szereg zbieny warunkowo)
Szereg zbieny, ktry nie jest zbieny bezwzgldnie, nazywamy szeregiem zbienym warunkowo.
Fakt 2.3.5 (sumy waniejszych szeregw)

+
1
1
) 1 (
1
n
n n

1
2
2
6
1
n
n

1
!
1
n
e
n

1
1
!
) 1 (
n
n
e n

1
1
2 ln
) 1 (
n
n
n

1
1
4 1 2
) 1 (
n
n
n

2.4. SZEREGI POTGOWE
Def. 2.4.1 (szereg potgowy)
Szeregiem potgowym o rodku w punkcie x0R nazywamy szereg postaci:

0
0
) (
n
n
n
x x c , gdzie xR oraz cnR dla n=0, 1, 2, ....
Uwaga. W tym paragrafie przyjmujemy, e
1 0
0
def

. Liczby cn nazywamy wspczynnikami szeregu potgowego.

Def. 2.4.2 (promie zbienoci szeregu potgowego)
Promieniem zbienoci szeregu potgowego

0
0
) (
n
n
n
x x c nazywamy liczb R okrelon rwnoci:
n
n
n
c
R

sup lim
1
,
gdy
< <

n
n
n
c sup lim 0
. Ponadto przyjmujemy R = 0, gdy


n
n
n
c sup lim
oraz R = , gdy
0 sup lim

n
n
n
c
.
Uwaga. Promie zbienoci szeregu potgowego moe by take obliczany ze wzoru:
n
n
n
c
R
1
lim

albo ze wzoru
1
lim
+

n
n
n
c
c
R ,
o ile te granice istniej.
Tw. 2.4.3 (Cauchyego Hadamarda)
Niech 0 < R < bdzie promieniem zbienoci szeregu potgowego

0
0
) (
n
n
n
x x c
. Wtedy szereg ten jest:
a) zbieny bezwzgldnie w kadym punkcie przedziau (x0 R , x0 + R),
b) rozbieny w kadym punkcie zbioru (- , x0 R )(x0 + R, ).
Uwaga. W obu kocach przedziau (x0 R , x0 + R) szereg potgowy moe by zbieny lub rozbieny. Gdy R = 0, to szereg
potgowy jest zbieny jedynie w punkcie x0. Gdy R = , to szereg potgowy jest zbieny bezwzgldnie na caej prostej.
Def. 2.4.4 (przedzia zbienoci szeregu potgowego)
Przedziaem zbienoci szeregu potgowego

0
0
) (
n
n
n
x x c nazywamy zbir:

'

zbiezny jest x x c szereg R x

n
n
n
0
0
) ( : .
Tw. 2.4.5 (o rozwijaniu funkcji w szereg potgowy)
Jeeli:
1. funkcja f ma na przedziale (x0 - , x0 + ) pochodne dowolnego rzdu,
2. dla kadego x(x0 - , x0 + ) speniony jest warunek
0 ) ( lim

x R
n
n
, gdzie
n
n
n
x x
n
c f
R ) (
!
) (
0
) (

oznacza n-t reszt we wzorze Taylora dla funkcji f na przedziale [x0,x] lub [x,x0], to

0
0
0
) (
) (
!
) (
) (
n
n
n
x x
n
x f
x f dla kadego ( ) +
0 0
, x x x .
Uwaga. Zamiast zaoenia 2 powyszego twierdzenia mona przyj, e:
M x f
n
M

>
) (
) (
0
dla kadego } 0 { N n oraz dla kadego ( ) +
0 0
, x x x .
Szereg potgowy wystpujcy w tezie tego twierdzenia nazywamy szeregiem Taylora funkcji f w punkcie x0. Gdy x0 = 0, to
szereg ten nazywamy szeregiem Maclaurina.
Tw. 2.4.6 (o jednoznacznoci rozwinicia funkcji w szereg potgowy)
Jeeli

0
0
) ( ) (
n
n
n
x x c x f dla kadego ( ) +
0 0
, x x x , gdzie > 0, to
!
) (
0
) (
n
x f
c
n
n

dla n = 0, 1, 2, ... .
Fakt 2.4.7 (szeregi Maclaurina niektrych funkcji elementarnych)
1 | | ... 1
1
1
3 2
0
< + + + +

x dla x x x x
x
n
n
R x dla
x x x
n
x
e
n
n
x
+ + + +

...
! 3 ! 2 ! 1
1
!
3 2
0
R x dla
x x x
x x
n
x
n
n
n
+ +
+

+
...
! 7 ! 5 ! 3 )! 1 2 (
) 1 (
sin
7 5 3
0
1 2
R x dla
x x x
x
n
x
n
n
n
+ +

...
! 6 ! 4 ! 2
1
)! 2 (
) 1 (
cos
6 4 2
0
2
1 1 ...
4 3 2 1
) 1 (
) 1 ln(
4 3 2
0
1
< + +
+

+
x dla
x x x
x x
n
x
n
n
n
1 1 ...
7 5 3 1 2
) 1 (
ctg ar
7 5 3
0
1 2
< + +
+

+
x dla
x x x
x x
n
x
n
n
n
R x dla
x x x
x
n
x
x
n
n
+ + + +
+

+
...
! 7 ! 5 ! 3 )! 1 2 (
sh
7 5 3
0
1 2
R x dla
x x x
n
x
x
n
n
+ + + +

...
! 6 ! 4 ! 2
1
)! 2 (
ch
6 4 2
0
2
Tw. 2.4.8 (o rniczkowaniu szeregu potgowego)
Niech 0 < R bdzie promieniem zbienoci szeregu potgowego

0 n
n
n
x c
. Wtedy:

,
_

1
1
\
0 n
n
n
n
n
n
x n c x c
dla kadego
) , ( R R x
.
Uwaga. Na przedziale (-R,R) suma szeregu potgowego ma cige pochodne dowolnego rzdu. Podobny wzr jest prawdziwy
take dla szeregu potgowego postaci

0
0
) (
n
n
n
x x c :
Niech 0 < R bdzie promieniem zbienoci szeregu potgowego

0
0
) (
n
n
n
x x c
. Wtedy:

,
_

1
1
0
\
0
0
) ( ) (
n
n
n
n
n
n
x x n c x x c
dla kadego ) , (
0 0
R x R x x + .
Tw. 2.4.9 (o cakowaniu szeregu potgowego)
Niech 0 < R bdzie promieniem zbienoci szeregu potgowego

0 n
n
n
x c
. Wtedy:

+

,
_

0
1
0
1
0
n
n n
x
x
n
n
n
x
n
c
dt t c
dla kadego ) , ( R R x .
Uwaga. Podobny wzr jest prawdziwy take dla szeregu potgowego postaci

0
0
) (
n
n
n
x x c :
Niech 0 < R bdzie promieniem zbienoci szeregu potgowego

0
0
) (
n
n
n
x x c
. Wtedy:

,
_

0
1
0
0
0
1
) (
) (
0
n
n
n
x
x
n
n
n
n
x x
c dt x t c
dla kadego ) , (
0 0
R x R x x + .
Fakt 2.4.10 (sumy waniejszych szeregw potgowych)

0
1
1
n
n
x
x

1
) 1 ln(
n
n
x
n
x

1
2
) 1 (
n
n
x
x
nx

+
+
1
) 1 ln(
1
1
) 1 (
n
n
x
x
x
n n
x

1
3
1 2
) 1 (
1
n
n
x
x
x n

1
1 2
1
1
ln
2
1
1 2
n
n
x
x
n
x
Uwaga. Wszystkie podane wyej wzory s prawdziwe dla kadego x(-1, 1).
3. FUNKCJE DWCH I TRZECH ZMIENNYCH
3.1 ZBIORY NA PASZCZYNIE I W PRZESTRZENI
Def. 3.1.1 (paszczyzna, przestrze)
Przestrzeni dwuwymiarow (paszczyzn) nazywamy zbir wszystkich par uporzdkowanych (x,y), gdzie x,y R. Przestrze
dwuwymiarow oznaczamy przez R
2
:
{ } R y x y x R
def
, : ) , (
2
.
Podobnie, przestrzeni trjwymiarow (przestrzeni) nazywamy zbir wszystkich uporzdkowanych (x,y,z), gdzie x, y, z R.
Przestrze trjwymiarow oznaczamy przez R
3
:
{ } R z y x z y x R
def
, , : ) , , (
3
.
Elementy (x,y) oraz (x,y,z) tych przestrzeni nazywamy odpowiednio punktami paszczyzny lub przestrzeni. Liczby x, y oraz x,
y, z nazywamy odpowiednio wsprzdnymi kartezjaskimi punktw (x,y) oraz (x,y,z).
Def. 3.1.2 (odlego punktw)
Odlego punktw P1, P2 paszczyzny lub przestrzeni oznaczamy symbolem |P1P2| i okrelamy wzorem:
( ) ( )
2
1 2
2
1 2 2 1
y y x x P P
def
+
,
gdzie P1 = (x1,y1), P2 = (x2,y2) R
2
lub wzorem
( ) ( ) ( )
2
1 2
2
1 2
2
1 2 2 1
z z y y x x P P
def
+ +
,
gdzie P1 = (x1,y1,z1), P2 = (x2,y2,z2) R
3
.
Rys. 3.1.1 Odlego dwch punktw na paszczynie Rys. 3.1.2 Odlego dwch punktw w przestrzeni
Def. 3.1.3 (otoczenie punktu)
Otoczeniem o promieniu r > 0 punktu P0 na paszczynie lub przestrzeni nazywamy zbir:
{ } r P P P r P O
def
<
0 0
: ) , (
.
Otoczeniem punktu na paszczynie jest koo otwarte o rodku w danym punkcie. Otoczeniem punktu w przestrzeni jest kula
otwarta o rodku w danym punkcie.
Def. 3.1.4 (ssiedztwo punktu)
Ssiedztwem o promieniu r > 0 punktu P0 na paszczynie lub przestrzeni nazywamy zbir:
( ) ( ) { }
0 0 0
\ , , P r P O r P S
d e f

.
Ssiedztwem punktu na paszczynie jest koo otwarte bez rodka. Podobnie, ssiedztwem punktu w przestrzeni jest kula
otwarta bez rodka.
Rys. 3.1.3 Otoczenie o promieniu r punktu P0
na paszczynie
Rys. 3.1.4 Ssiedztwo o promieniu r punktu P0
na paszczynie
Def. 3.1.5 (zbir ograniczony i nieograniczony)
Zbir A jest ograniczony, jeeli jest zawarty w otoczeniu pewnego punktu, tzn.
( ) r P O A
r P
,
0
0
0

>
.
W przeciwnym przypadku mwimy, e zbir A jest nieograniczony.
Rys. 3.1.5 Zbir A jest ograniczony na paszczynie
Def. 3.1.6 (punkt wewntrzny zbioru, wntrze zbioru)
Niech A bdzie zbiorem na paszczynie lub w przestrzeni. Punkt P jest punktem wewntrznym zbioru A, jeeli istnieje
otoczenie tego punktu zawarte w zbiorze A, tzn.
( ) A r P O
r

>
,
0
.
Wntrzem zbir nazywamy zbir wszystkich jego punktw wewntrznych.
Def. 3.1.7 (punkt brzegowy zbioru, brzeg zbioru)
Niech A bdzie zbiorem na paszczynie lub w przestrzeni. Punkt P jest punktem brzegowym zbioru A, jeeli w kadym
otoczeniu tego punktu mona znale punkty nalece do zbioru A i punkty nie nalece do zbioru A, tzn.
( ) ( ) ( ) 0 ' , 0 ,
0

>
A r P O oraz A r P O
r
.
Brzegiem zbioru nazywamy zbir wszystkich jego punktw brzegowych.
Rys. 3.1.6 Punkt P jest punktem brzegowym
zbioru A
Def. 3.1.8 (zbir otwarty)
Zbir jest otwarty, jeeli kady punkt tego zbioru jest jego punktem wewntrznym.
Def. 3.1.9 (zbir domknity)
Zbir jest domknity, jeeli zawiera swj brzeg.
Rys. 3.1.7 Zbir A jest otwarty na paszczynie Rys. 3.1.8 Zbir B jest domknity w przestrzeni
Def. 3.1.10 (obszar, obszar domknity)
Niepusty zbir jest obszarem, jeeli:
1. jest otwarty,
2. kade dwa punkty zbioru mona poczy aman cakowicie w nim zawart.
Obszar cznie ze swoim brzegiem nazywamy obszarem domknitym.
Rys. 3.1.9 Zbir A jest obszarem domknitym
na paszczynie
Rys. 3.1.10 Zbir B nie jest obszarem na
paszczynie
3.2 FUNKCJE DWCH I TRZECH ZMIENNYCH
Def. 3.2.1 (funkcja dwch zmiennych)
Funkcj f dwch zmiennych okrelon na zbiorze A R
2
o wartociach w R nazywamy przyporzdkowanie kademu
punktowi ze zbioru A dokadnie jednej liczby rzeczywistej. Warto funkcji f w punkcie (x,y) oznaczany przez f(x,y). Funkcj
tak oznaczmy przez
R A f :
lub ) , ( y x f z , gdzie (x,y) A.
Rys. 3.2.1 Ilustracja do definicji funkcji dwch zmiennych
Def. 3.2.2 (funkcja trzech zmiennych)
Funkcj f trzech zmiennych okrelon na zbiorze A R
3
o wartociach w R nazywamy przyporzdkowanie kademu punktowi
ze zbioru A dokadnie jednej liczby rzeczywistej. Warto funkcji f w punkcie (x,y,z) oznaczany przez f(x,y,z). Funkcj tak
oznaczmy przez
R A f :
lub
) , , ( z y x f w
, gdzie (x,y,z) A.
Rys. 3.2.2 Ilustracja do definicji funkcji trzech zmiennych
Def. 3.2.3 (dziedzina, dziedzina naturalna)
Niech
R A f :
, gdzie A jest podzbiorem paszczyzny lub przestrzeni. Zbir A nazywamy dziedzin funkcji f i oznaczamy
przez Df. Jeeli dany jest tylko wzr okrelajcy funkcj, to zbir tych punktw paszczyzny (przestrzeni), dla ktrych wzr ten
ma sens, nazywamy dziedzin naturaln funkcji.
Def. 3.2.4 (wykres i poziomica funkcji dwch zmiennych)
Wykresem funkcji f dwch zmiennych nazywamy zbir:
{ } ) , ( , ) , ( : ) , , (
3
y x f z D y x R z y x
f
.
Poziomic wykresu funkcji f, odpowiadajc poziomowi hR, nazywamy zbir:
{ } h y x f D y x
f
) , ( : ) , (
.
Rys. 3.2.3 Poziomica wykresu funkcji f odpowiadajca poziomowi h
Fakt 3.2.5 (wykresy waniejszych funkcji dwch zmiennych)
1. Wykresem funkcji
C By Ax z + +
jest paszczyzna o wektorze normalnym ) 1 , , ( B A n

przechodzca przez punkt (0,0,C).

2. Wykresem funkcji
( )
2 2
y x a z +
jest paraboloida obrotowa, tj. powierzchnia powstaa z obrotu paraboli z = ax
2
wok osi Oz.
3. Wykresem funkcji
2 2
y x k z +
jest stoek, tj. powierzchnia powstaa z obrotu pprostej z = kx dla x 0 wok osi Oz.
4. Wykresem funkcji
) (
2 2 2
y x R z + t
jest grna (+) lub dolna (-) psfera o rodku w pocztku ukadu wsprzdnych i promieniu R.
5. Wykresem funkcji
2 2
y x z
jest siodo.
Fakt 3.2.6 (przesunicia i odbicia wykresw funkcji)
1. Wykres funkcji
c b y a x f z + ) , (
powstaje z wykresu funkcji ) , ( y x f z przez przesunicie o wektor ) , , ( c b a v

.
2. Wykres funkcji
) , ( y x f z
powstaje z wykresu funkcji
) , ( y x f z
przez symetri wzgldem paszczyzny xOy.
Rys. 3.2.4 Przesunicie wykresu funkcji o wektor
) , , ( c b a v

Rys. 3.2.5 Odbicie wykresu funkcji wzgldem

paszczyzny xOy
Def. 3.2.7 (funkcja ograniczona)
Funkcja f dwch zmiennych jest ograniczona na zbiorze
f
D A
, jeeli zbir wartoci funkcji f na zbiorze A jest
ograniczony, tzn.
M y x f
A y x M

>
) , (
) , ( 0
.
Uwaga. Definicja funkcji ograniczonej trzech zmiennych jest analogiczna. Definicje funkcji dwch i trzech zmiennych
ograniczonych z dou lub z gry s podobne do odpowiednich definicji dla funkcji jednej zmiennej.
3.3 GRANICE FUNKCJI W PUNKCIE
Def. 3.3.1 (cig na paszczynie)
z = x
2
y
2
Cigiem punktw na paszczynie nazywamy odwzorowanie zbioru liczb naturalnych w zbir R
2
. Warto tego odwzorowania
dla liczby naturalnej n nazywamy n-tym wyrazem cigu i oznaczamy przez ) , (
n n n
y x P . Cig taki oznaczamy przez
) (
n
P lub ( ) ) , (
n n
y x . Zbir wyrazw tego cigu, tj. zbir { } N n y x
n n
: ) , ( , oznaczamy krtko przez { }
n
P lub
{ } ) , (
n n
y x .
Def. 3.3.2 (granica waciwa cigu)
Cig (Pn) = ((xn,yn)) jest zbieny do punktu P0 = (x0,y0), co notujemy
0
lim P P
n
n


lub
) , ( ) , ( lim
0 0
y x y x
n n
n


,
wtedy i tylko wtedy, gdy
0
lim x x
n
n


oraz 0
lim y y
n
n


.
Uwaga. Cig (Pn) jest zbieny do punktu P0, jeeli w dowolnym otoczeniu punktu P0 znajduj si prawie wszystkie wyrazy
tego cigu. Definicja cigu punktw w przestrzeni i definicja granicy takiego cigu s analogiczne do podanych powyej.
Def. 3.3.3 (Heinego granicy waciwej funkcji w punkcie)
Niech f dwch zmiennych bdzie okrelona na zbiorze otwartym D z wyjtkiem by moe punktu (x0, y0)D. Liczba g jest
granic waciw funkcji f w punkcie (x0,y0), co zapisujemy
g y x f
y x y x

) , ( lim
) , ( ) , (
0 0
,
wtedy i tylko wtedy, gdy
{ }
( )
1
1
]
1

,
_

g y x f
y x y x
N n d l a y x y x
n n
n
n n
n
n n
D y x
y x
n n
n n
) , ( l i m
) , ( ) , ( l i m
) , ( ) , (
0 0
0 0
) , (
) ) , ( (
.
Uwaga. W podobny sposb mona okreli granic funkcji w punkcie dowolnego zbioru na paszczynie oraz granic funkcji
trzech zmiennych. Granic funkcji f w punkcie (x0,y0) oznaczamy przez
) , ( l i m
0
0
y x f
y y
x x

. Mona rwnie pisa

g y x f ) , (
, gdy ) , ( ) , (
0 0
y x y x .
Def. 3.3.4 (Heinego granicy niewaciwej funkcji w punkcie)
Niech f dwch zmiennych bdzie okrelona na zbiorze otwartym D z wyjtkiem by moe punktu (x0, y0)D. Funkcja f ma w
punkcie (x0,y0) granic niewaciw , co zapisujemy

) , ( lim
) , ( ) , (
0 0
y x f
y x y x
,
wtedy i tylko wtedy, gdy
{ }
( )
1
1
]
1

,
_

) , ( l i m
) , ( ) , ( l i m
) , ( ) , (
0 0
0 0
) , (
) ) , ( (
n n
n
n n
n
n n
D y x
y x
y x f
y x y x
N n d l a y x y x
n n
n n
.
Uwaga. Definicja Heinego granicy niewaciwej - funkcji w punkcie jest analogiczna do definicji napisanej powyej.
Podobnie definiujemy obie granice niewaciwe dla funkcji trzech zmiennych.
Tw. 3.3.5 (o granicy sumy)
[ ] q p y x g y x f
q y x g
p y x f
y x y x
y x y x
y x y x
+ +

) , ( ) , ( l i m
) , ( l i m . 2
) , ( l i m . 1
) , ( ) , (
) , ( ) , (
) , ( ) , (
0 0
0 0
0 0
Tw. 3.3.6 (o granicy iloczynu)
[ ] p q y x g y x f
q y x g
p y x f
y x y x
y x y x
y x y x

) , ( ) , ( l i m
) , ( l i m . 2
) , ( l i m . 1
) , ( ) , (
) , ( ) , (
) , ( ) , (
0 0
0 0
0 0
Tw. 3.3.7 (o granicy ilorazu)
1.
p y x f
y x y x

) , ( lim
) , ( ) , (
0 0

2.
0 ) , ( y x g
dla kadego
) , ( ) , (
0 0
y x y x
3.
0 ) , ( lim
) , ( ) , (
0 0

q y x g
y x y x
q
p
y x g
y x f
y x y x

) , (
) , (
l i m
) , ( ) , (
0 0
Uwaga. Ostatnie trzy twierdzenia s prawdziwe dla funkcji trzech zmiennych. W tych twierdzeniach dopuszczalne s take
granice niewaciwe, o ile odpowiednie dziaania z takimi symbolami s oznaczone. Do znajdowania granic funkcji dwch i
trzech zmiennych mona stosowa twierdzenia o dwch i o trzech funkcjach, analogiczne do takich twierdze dla funkcji
jednej zmiennej.
3.4 FUNKCJE CIGE
Def. 3.4.1 (funkcja dwch zmiennych ciga w punkcie)
Niech funkcja f bdzie okrelona na zbiorze otwartym zawierajcym punkt (x0, y0). Funkcja f jest ciga w punkcie (x0, y0)
wtedy i tylko wtedy, gdy
) , ( ) , ( lim
0 0
) , ( ) , (
0 0
y x f y x f
y x y x

.
Def. 3.4.2 (funkcja dwch zmiennych ciga na zbiorze otwartym)
Funkcja jest ciga na zbiorze otwartym D R
2
, jeeli jest ciga w kadym punkcie tego zbioru.
Uwaga. W podobny sposb mona zdefiniowa cigo funkcji w punkcie (x0,y0) dowolnego zbioru A R
2
oraz cigo na
tym zbiorze. Definicje cigoci w punkcie i na zbiorach dla funkcji trzech zmiennych s analogiczne do podanych powyej.
Tw. 3.4.3 (dziaania na funkcjach cigych)
Suma, iloczyn, iloraz oraz zoenie funkcji cigych s funkcjami cigymi.
Tw. 3.4.4 (Weierstrassa o osiganiu kresw)
Jeeli
1. zbir D R
2
jest domknity i ograniczony,
2. funkcja f jest ciga na D,
to
{ } D y x y x f y x f
D y x

) , ( : ) , ( sup ) , (
1 1
) , (
1 1
oraz
{ } D y x y x f y x f
D y x

) , ( : ) , ( inf ) , (
2 2
) , (
2 2
.
4. RACHUNEK RNICZKOWY FUNKCJI DWCH I TRZECH ZMIENNYCH
4.1 POCHODNE CZSTKOWE FUNKCJI
Def. 4.1.1 (pochodne czstkowe pierwszego rzdu)
Niech funkcja f bdzie okrelona na obszarze D R
2
oraz niech (x0,y0) D. Pochodn czstkow pierwszego rzdu funkcji f
wzgldem x w punkcie (x0,y0) okrelamy wzorem:
x
y x f y x x f
y x
x
f
x
def

) , ( ) , (
lim ) , (
0 0 0 0
0
0 0
.
Pochodn t oznaczamy take symbolami: ) , (
0 0
y x f
x
, ) , (
0 0 1
y x f D . Podobnie jest okrelona pochodna czstkowa
pierwszego rzdu funkcji f wzgldem y w punkcie (x0,y0):
y
y x f y y x f
y x
y
f
y

+

) , ( ) , (
lim ) , (
0 0 0 0
0
0 0
.
Pochodn t oznaczamy take symbolami:
) , (
0 0
y x f
y
, ) , (
0 0 2
y x f D .
Uwaga. Analogicznie okrela si pochodne czstkowe pierwszego rzdu dla funkcji trzech zmiennych. Jeeli granice
okrelajce pochodne czstkowe s waciwe (niewaciwe) ,to mwimy, e odpowiednie pochodne czstkowe s waciwe
(niewaciwe).
Def. 4.1.2 (pochodne czstkowe pierwszego rzdu na obszarze)
Jeeli funkcja f ma pochodne czstkowe pierwszego rzdu w kadym punkcie obszaru D R
2
, to funkcje ( ) y x
x
f
,

,
( ) y x
y
f
,

, gdzie ( ) D y x , , nazywamy pochodnymi czstkowymi pierwszego rzdu funkcji f na obszarze D i

oznaczamy odpowiednio przez
x
f

,
y
f

lub fx, fy albo te D1f, D2f. Analogicznie okrela si pochodne czstkowe

pierwszego rzdu na obszarze V R
3
dla funkcji trzech zmiennych.
Fakt 4.1.3 (interpretacja geometryczna pochodnych czstkowych)
Niech funkcja z = f(x,y) ma pochodne czstkowe pierwszego rzdu w punkcie (x0,y0). Ponadto niech oznacza kt nachylenia
stycznej do krzywej otrzymanej w wyniku przekroju wykresu funkcji f paszczyzn y = y0 w punkcie (x0,y0,f(x0,y0)), do
paszczyzny xOy oraz niech oznacza kt nachylenia stycznej do krzywej otrzymanej w wyniku przekroju wykresu funkcji f
paszczyzn x = x0. Wtedy
( ) tg ,
0 0

y x
x
f
,
( ) tg ,
0 0

y x
y
f
.
Rys 4.1.1 Interpretacja geometryczna po-
chodnej czstkowej ( )
0 0
, y x
x
f

Rys 4.1.2 Interpretacja geometryczna po-

chodnej czstkowej
( )
0 0
, y x
y
f

Pochodna czstkowa ( )
0 0
, y x
x
f

jest miar lokalnej szybkoci wzrostu funkcji f wzgldem zmiennej x przy ustalonej
wartoci zmiennej y. Podobnie jest dla pochodnej czstkowej
( )
0 0
, y x
y
f

oraz dla pochodnych czstkowych funkcji trzech

zmiennych.
Uwaga. Odmiennie ni dla funkcji jednej zmiennej wyglda zwizek midzy cigoci funkcji dwch zmiennych a istnieniem
pochodnych czstkowych. Funkcja moe mie w punkcie obie pochodne czstkowe, ale nie musi by w tym punkcie ciga.
Def. 4.1.4 (pochodne czstkowe drugiego rzdu)
Niech funkcja f ma pochodne czstkowe
x
f

,
y
f

na obszarze D R
2
oraz niech (x0,y0) D. Pochodne czstkowe
drugiego rzdu funkcji f w punkcie (x0,y0) okrelamy wzorami:
x
y x
x
f
y x x
x
f
y x
x
f
x

) , ( ) , (
lim ) , (
0 0 0 0
0
0 0
2
2
,
x
y x
y
f
y x x
y
f
y x
y x
f
x

) , ( ) , (
lim ) , (
0 0 0 0
0
0 0
2
,
y
y x
x
f
y y x
x
f
y x
x y
f
y

) , ( ) , (
lim ) , (
0 0 0 0
0
0 0
2
,
y
y x
y
f
y y x
y
f
y x
y
f
y

) , ( ) , (
lim ) , (
0 0 0 0
0
0 0
2
2
.
Powysze pochodne oznaczamy take odpowiednio przez fxx(x0,y0), fxy(x0,y0), fyx(x0,y0), fyy(x0,y0) albo te D11f(x0,y0), D12f(x0,y0),
D21f(x0,y0), D22f(x0,y0).
Uwaga. Analogicznie okrela si pochodne czstkowe drugiego rzdu funkcji trzech zmiennych.

,
_

,
_

,
_

,
_

y
f
y y
f
y
f
x y x
f
x
f
y x y
f
x
f
x x
f
2
2 2 2
2
2
, , ,
Def. 4.1.5 (pochodne czstkowe drugiego rzdu na obszarze)
Jeeli funkcja f ma pochodne czstkowe drugiego rzdu w kadym punkcie obszaru D R
2
, to funkcje
( ) y x
x
f
,
2
2

,
( ) y x
y x
f
,
2

,
( ) y x
x y
f
,
2

, ( ) y x
y
f
,
2
2

,
gdzie (x,y) D, nazywamy pochodnymi czstkowymi drugiego rzdu funkcji f na obszarze D i oznaczamy odpowiednio przez
2
2
x
f

,
y x
f

2
,
x y
f

2
,
2
2
y
f

lub przez fxx, fxy, fyx, fyy albo te D11f, D12f, D21f, D22f.
Uwaga. Analogicznie okrela si pochodne czstkowe drugiego rzdu funkcji trzech zmiennych na obszarze V R
3
.
Def. 4.1.6 (pochodne czstkowe wyszych rzdw)
Niech funkcja f ma pochodne czstkowe rzdu n 2 na otoczeniu punktu (x0,y0). Pochodne czstkowe pierwszego rzdu w
punkcie (x0,y0) pochodnych czstkowych rzdu n funkcji f nazywamy pochodnymi czstkowymi rzdu n + 1 funkcji f w
punkcie (x0,y0). Jeeli funkcja f ma pochodne czstkowe rzdu n w kadym punkcie obszaru D, to mwimy, e na obszarze D
s okrelone pochodne czstkowe rzdu n funkcji f. Pochodn czstkow n-tego rzdu funkcji f w punkcie (x0,y0), powsta w
wyniku k-krotnego rniczkowania wzgldem zmiennej x i nastpnie l-krotnego rniczkowania wzgldem zmiennej y, gdzie
k + l = n, oznaczamy przez
( )
0 0
, y x
x y
f
k l
n

.
Analogicznie okrela si i oznacza pochodne czstkowe rzdu n 3 funkcji trzech zmiennych. Funkcja dwch zmiennych ma
2
n
pochodnych czstkowych rzdu n, a funkcje trzech zmiennych 3
n
pochodnych czstkowych rzdu n. Pochodne czstkowe, w
ktrych wystpuje rniczkowanie wzgldem dwch rnych zmiennych, nazywamy pochodnymi czstkowymi mieszanymi.
Tw. 4.1.7 (Schwarza o pochodnych mieszanych)
Niech funkcja f bdzie okrelona na otoczeniu punktu (x0,y0). Ponadto niech
1. pochodne czstkowe
y x
f

2
,
x y
f

2
istniej na otoczeniu punktu (x0,y0),
2. pochodne czstkowe
y x
f

2
,
x y
f

2
bd cige w punkcie (x0,y0).
Wtedy
) , ( ) , (
0 0
2
0 0
2
y x
x y
f
y x
y x
f

.
Uwaga. Prawdziwe s take analogiczne rwnoci dla pochodnych mieszanych drugiego rzdu funkcji trzech zmiennych, a
take dla pochodnych mieszanych wyszych rzdw.
4.2 RNICZKOWALNO FUNKCJI
Def. 4.2.1 (funkcja rniczkowalna w punkcie)
Niech funkcja f bdzie okrelona na otoczeniu punktu (x0,y0) oraz niech istniej pochodne czstkowe ) , (
0 0
y x
x
f

,
) , (
0 0
y x
y
f

. Funkcja f jest rniczkowalna w punkcie (x0,y0) wtedy i tylko wtedy, gdy speniony jest warunek:
0
) , ( ) , ( ) , ( ) , (
lim
2 2
0 0 0 0 0 0 0 0
) 0 , 0 ( ) , (

+

+ +

k h
k y x
y
f
h y x
x
f
y x f k y h x f
k h
.
Uwaga. Analogicznie definiuje si rniczkowalno w punkcie funkcji trzech zmiennych. Istnienie pochodnych czstkowych
funkcji w punkcie nie gwarantuje jeszcze rniczkowalnoci funkcji w tym punkcie.
Tw. 4.2.2 (warunek konieczny rniczkowalnoci funkcji)
Jeeli funkcja jest rniczkowalna w punkcie, to jest ciga w tym punkcie.
Uwaga. Twierdzenie odwrotne nie jest prawdziwe. wiadczy o tym przykad funkcji
2 2
) , ( y x y x f + , ktra jest ciga
w punkcie (0,0), ale nie jest w tym punkcie rniczkowalna.
Tw. 4.2.3 (warunek wystarczajcy rniczkowalnoci funkcji)
Niech funkcja f bdzie okrelona na otoczeniu punktu (x0,y0). Niech ponadto
1. pochodne czstkowe
x
f

,
y
f

istniej na otoczeniu punktu (x0,y0),

2. pochodne czstkowe
x
f

,
y
f

bd cige w punkcie (x0,y0).

Wtedy funkcja f jest rniczkowalna w punkcie (x0,y0).
Uwaga. Ostatnie twierdzenie jest prawdziwe take dla funkcji trzech zmiennych.
Fakt 4.2.4 (interpretacja geometryczna funkcji rniczkowalnej w punkcie)
Rniczkowalno funkcji f w punkcie (x0,y0) oznacza, e istnieje paszczyzna styczna (niepionowa) do wykresu tej funkcji w
punkcie (x0,y0,f(x0,y0)).
Rys 4.2.1 Paszczyzna styczna do wykresu funkcji
Fakt 4.2.5 (rwnanie paszczyzny stycznej do wykresu funkcji)
Niech funkcja f bdzie rniczkowalna w punkcie (x0,y0). Rwnanie paszczyzny stycznej do wykresu funkcji f w punkcie
(x0,y0,z0), gdzie ) , (
0 0 0
y x f z , ma posta:
) )( , ( ) )( , (
0 0 0 0 0 0 0
y y y x
y
f
x x y x
x
f
z z

.
Def. 4.2.6 (rniczka funkcji)
Niech funkcja f bdzie okrelona na otoczeniu punktu (x0,y0). Ponadto niech funkcja f ma pochodne czstkowe pierwszego
rzdu w punkcie (x0,y0). Rniczk funkcji f w punkcie (x0,y0) nazywamy funkcj zmiennych x ,
y
okrelon wzorem:
y y x
y
f
x y x
x
f
y x y x df
def

) , ( ) , ( ) , )( , (
0 0 0 0 0 0
.
Rniczk funkcji f oznacza si take przez df(x0,y0) lub krtko df.
Uwaga. Analogicznie definiuje si rniczk funkcji trzech zmiennych.
Fakt 4.2.7 (zastosowanie rniczki funkcji do oblicze przyblionych)
Niech funkcja f bdzie rniczkowalna w punkcie (x0,y0). Wtedy
) , ( ) , ( ) , (
0 0 0 0 0 0
y x df y x f y y x x f + + + .
Uwaga. Prawdziwy jest take analogiczny wzr przybliony dla funkcji trzech zmiennych. Wzory te wykorzystuje si do
oblicze przyblionych skomplikowanych wyrae algebraicznych.
Fakt 4.2.8 (zastosowanie rniczki funkcji do szacowania bdw pomiarw)
Niech wielkoci fizyczne x, y, z bd zwizane zalenoci z = f(x,y). Ponadto niech
x
i
y

oznaczaj odpowiednio bdy

bezwzgldne pomiaru wielkoci x i y. Wtedy bd bezwzgldny
z
oblicze wielkoci z wyraa si wzorem przyblionym:
y x z
y
f
x
f

.
Prawdziwe s take analogiczne wzory dla wikszej liczby wielkoci fizycznych.
4.3 RNICZKOWANIE FUNKCJI ZOONYCH
Tw. 4.3.1 (o pochodnej funkcji zoonej)
Niech
1. funkcja f ma cige pochodne czstkowe
x
f

,
y
f

na obszarze D R
2
,
2. funkcje x, y bd rniczkowalne na przedziale (a,b) R oraz (x(t),y(t)) D dla kadego t (a,b).
Wtedy funkcja zoona F(t) = f(x(t),y(t)) jest rniczkowalna na przedziale (a,b) oraz
t
y
y
f
t
x
x
f
dt
dF

.
Uwaga. Analogiczna regua rniczkowania jest prawdziwa dla funkcji trzech zmiennych.
Tw. 4.3.3 (o pochodnych czstkowych funkcji zoonej)
Niech funkcja f bdzie okrelona na obszarze D R
2
oraz niech funkcje x, y bd okrelone na obszarze U R
2
, przy czym
(x(u,v),y(u,v))D dla kadego punktu (u,v) U. Ponadto niech
1. pochodne czstkowe
x
f

,
y
f

bd cige na obszarze D,
2. pochodne czstkowe
x
f

,
y
f

istniej na obszarze U.
Wtedy funkcja zoona F(u,v) = f(x(u,v),y(u,v)) ma na obszarze U pochodne czstkowe pierwszego rzdu wyraone wzorami:
u
y
y
f
u
x
x
f
u
F

,
v
y
y
f
v
x
x
f
v
F

.
Uwaga. Jeeli f jest funkcj tylko jednej zmiennej, to reguy rniczkowania funkcji F(u,v) = f(x(u,v)) przyjmuj posta:
u
x
x
f
u
F

,
v
x
x
f
v
F

.
Analogiczne reguy rniczkowania s prawdziwe take dla funkcji trzech zmiennych.
4.4 POCHODNA KIERUNKOWA FUNKCJI
Def. 4.4.1 (pochodna kierunkowa funkcji)
Niech funkcja f bdzie okrelona na obszarze D R
2
oraz niech punkt (x0,y0) D. Ponadto niech
) , (
y x
v v v

bdzie
wersorem na paszczynie. Pochodn kierunkow funkcji f w punkcie (x0,y0) w kierunku wersora v

okrelamy wzorem:
t
y x f tv y tv x f
y x
v
f
y x
t
) , ( ) , (
lim ) , (
0 0 0 0
0
0 0
+ +

.
Fakt 4.4.2 (interpretacja geometryczna pochodnej kierunkowej)
Niech funkcja f bdzie okrelona na otoczeniu punktu (x0,y0). Ponadto niech oznacza kt nachylenia do paszczyzny xOy
pstycznej do krzywej otrzymanej w wyniku przekroju wykresu funkcji f ppaszczyzn przechodzc przez prost x = x0, y =
y0 oraz rwnoleg do wersora v

. Wtedy
( ) tg ,
0 0

y x
v
f

.
Pochodna kierunkowa okrela szybko zmiany wartoci funkcji f w kierunku wersora v

.
Rys 4.4.1 Interpretacja geometryczna pochodnej kierunkowej funkcji
Uwaga. Analogicznie okrela si pochodn kierunkow dla funkcji trzech zmiennych. Pochodna kierunkowa jest
przeniesieniem na funkcje wielu zmiennych pojcia pochodnej jednostronnej funkcji jednej zmiennej. Niektrzy autorzy
przyjmuj, e w definicji pochodnej kierunkowe t dy do 0 z obu stron. Pochodna kierunkowa jest wtedy uoglnieniem
pojcia pochodnej czstkowej funkcji. Np. dla funkcji f dwch zmiennych oraz wersorw ) 0 , 1 ( v

i ) 1 , 0 ( u

mamy
x
f
v
f

i
y
f
u
f

.
Def. 4.4.3 (gradient funkcji)
Niech funkcja f bdzie okrelona na obszarze D R
2
oraz niech punkt (x0,y0) D. Ponadto niech istniej pochodne czstkowe
) , (
0 0
y x
x
f

,
) , (
0 0
y x
y
f

. Gradientem funkcji f w punkcie (x0,y0) nazywamy wektor okrelony wzorem:

,
_

) , ( ), , ( ) , ( grad
0 0 0 0 0 0
y x
y
f
y x
x
f
y x f
def
.
Gradient funkcji f oznaczamy take krtko przez gradf. Analogicznie okrela si gradient dla funkcji trzech zmiennych.
Tw. 4.4.4 (wzr do obliczania pochodnej kierunkowej)
Niech funkcja f bdzie okrelona na obszarze D R
2
. Ponadto niech
1. pochodne czstkowe
x
f

,
y
f

istniej na obszarze D,
2. pochodne czstkowe
x
f

,
y
f

bd cige w punkcie (x0,y0) D.

Wtedy
v y x f y x
v
f

) , ( grad ) , (
0 0 0 0

,
gdzie v

jest dowolnym wersorem na paszczynie. Podobny wzr do obliczania pochodnej kierunkowej jest prawdziwy take
dla funkcji trzech zmiennych.
Fakt. 4.4.5 (interpretacja geometryczna gradientu)
1. Gradient funkcji w punkcie wskazuje kierunek najszybszego wzrostu funkcji w tym punkcie (rys. 4.4.2).
2. Gradient funkcji w punkcie jest prostopady do poziomicy funkcji przechodzcej przez ten punkt (rys. 4.4.3).
Rys 4.4.2 Rys 4.4.3
4.5 WZR TAYLORA. EKSTREMA FUNKCJI
Def. 4.5.1 (rniczka n-tego rzdu funkcji dwch zmiennych)
Niech funkcja f ma na otoczeniu punktu (x0,y0) cige pochodne czstkowe do rzdu n N wcznie. Rniczk n-tego rzdu
funkcji f w punkcie (x0,y0) nazywamy funkcj d
n
f(x0,y0) zmiennych x i y okrelon wzorem:
d
n
f x
0
, y
0
x, y =

x
x

y
y

n
falignl

x
0
, y
0

.
We wzorze tym symbole
x

,
y

oznaczaj operacje rniczkowania po zmiennych x i y, natomiast potg traktujemy

formalnie do otrzymania pochodnych czstkowych wyszych rzdw. Rniczk n-tego rzdu funkcji f oznaczmy krtko
przez d
n
f. Dodatkowo przyjmujemy, e
f f d
def

0
.
Tw. 4.5.2 (wzr Taylora)
Niech funkcja f ma na otoczeniu O punktu (x0,y0) cige pochodne czstkowe do rzdu n 1 wcznie oraz niech punkt
(x0+ x,y0+ y) O. Wtedy
!
) , (
)! 1 (
) , (
. . .
! 2
) , (
! 1
) , (
) , ( ) , (
0 0 0 0
1
0 0
2
0 0
0 0 0 0
1 0
n
y y x x f d
n
y x f d
y x f d y x d f
y x f y y x x f
n n
+ +
+

+
+ + + + + +

< <

.
Uwaga. Rwno podan w tezie twierdzenia nazywamy wzorem Taylora dla funkcji dwch zmiennych. Ostatni skadnik we
wzorze Taylora nazywamy n-t reszt tego wzoru i oznaczamy przez Rn. Dla punktu (x0,y0) = (0,0) powysz rwno
nazywamy wzorem Maclaurina.
Def. 4.5.3 (ekstrema lokalne i wartoci ekstremalne funkcji dwch zmiennych)
Funkcja f ma w punkcie (x0,y0) Df minimum lokalne, jeeli
( ) ( ) ( ) [ ] ) , ( ) , ( ), , ( ,
0 0 0 0
) , ( 0
y x f y x f y x S y x
f
D y x

>

.
Funkcja f ma w punkcie (x0,y0) Df minimum lokalne waciwe, jeeli
( ) ( ) ( ) [ ] ) , ( ) , ( ), , ( ,
0 0 0 0
) , ( 0
y x f y x f y x S y x
f
D y x
>
>

.
Liczba m jest najmniejsz wartoci funkcja f na zbiorze A Df, jeeli
m y x f
A y x

) , (
0 0
) , (
0 0
oraz
) , ( ) , (
0 0
) , (
y x f y x f
A y x

.
Funkcja f ma w punkcie (x0,y0) Df maksimum lokalne, jeeli
( ) ( ) ( ) [ ] ) , ( ) , ( ), , ( ,
0 0 0 0
) , ( 0
y x f y x f y x S y x
f
D y x

>

.
Funkcja f ma w punkcie (x0,y0) Df maksimum lokalne waciwe, jeeli
( ) ( ) ( ) [ ] ) , ( ) , ( ), , ( ,
0 0 0 0
) , ( 0
y x f y x f y x S y x
f
D y x
<
>

.
Liczba M jest najwiksz wartoci funkcja f na zbiorze A Df, jeeli
M y x f
A y x

) , (
0 0
) , (
0 0
oraz
) , ( ) , (
0 0
) , (
y x f y x f
A y x

.
Tw. 4.5.4 (warunek konieczny istnienia ekstremum)
Niech funkcja f bdzie okrelona na otoczeniu punktu (x0,y0). Ponadto niech
1. funkcja f ma ekstremum lokalne w punkcie (x0,y0),
2. istniej pochodne czstkowe ) , (
0 0
y x
x
f

,
) , (
0 0
y x
y
f

Wtedy
0 ) , (
0 0

y x
x
f
,
0 ) , (
0 0

y x
y
f
.
Uwaga. Z twierdzenia tego wynika, e funkcja moe mie ekstrema tylko w punktach, w ktrych wszystkie jej pochodne
czstkowe s rwne 0 albo w punktach, w ktrych cho jedna pochodna czstkowa nie istnieje. Zerowanie si w punkcie obu
pochodnych czstkowych nie gwarantuje jeszcze istnienia ekstremum lokalnego. Np. funkcja f(x,y) = x
3
spenia rwnoci
0 ) , (
0 0

y x
x
f
,
0 ) , (
0 0

y x
y
f
, ale nie ma ekstremum w punkcie (0,0).
Tw. 4.5.5 (warunek wystarczajcy istnienia ekstremum)
Niech funkcja f bdzie okrelona na otoczeniu punktu (x0,y0). Ponadto niech
1. funkcja f ma cige pochodne czstkowe rzdu drugiego na otoczeniu punktu (x0,y0),
2.
0 ) , ( , 0 ) , (
0 0 0 0

y x
y
f
y x
x
f
,
3. 0
) , ( ) , (
) , ( ) , (
0 0
2
2
0 0
2
0 0
2
0 0
2
2
>

y x
y
f
y x
x y
f
y x
x y
f
y x
x
f
.
Wtedy funkcja f ma ekstremum lokalne w punkcie (x0,y0) i jest to:
a) minimum lokalne waciwe, gdy 0 ) , (
0 0
2
2
>

y x
x
f
b) maksimum lokalne waciwe, gdy 0 ) , (
0 0
2
2
<

y x
x
f
.
Uwaga. Gdy wyznacznik w zaoeniu 3 powyszego twierdzenia jest ujemny, to funkcja f nie ma w punkcie (x0,y0) ekstremum
lokalnego. Natomiast, gdy wyznacznik ten jest rwny 0, to badanie, czy funkcja f ma ekstremum lokalne w punkcie (x0,y0)
przeprowadzamy innymi metodami (np. korzystajc z definicji).
Def. 4.5.6 (ekstrema warunkowe funkcji)
Funkcja f ma w punkcie (x0,y0) minimum lokalne waciwe przy warunku g(x,y) = 0, gdy g(x0,y0) = 0 oraz istnieje liczba >0
taka, e f(x,y) > f(x0,y0) dla kadego punktu (x,y) S((x0,y0), ) speniajcego warunek g(x,y) = 0.
Funkcja f ma w punkcie (x0,y0) maksimum lokalne waciwe przy warunku g(x,y) = 0, gdy g(x0,y0) = 0 oraz istnieje liczba >0
taka, e f(x,y) < f(x0,y0) dla kadego punktu (x,y) S((x0,y0), ) speniajcego warunek g(x,y) = 0.
Rys 4.5.1 Funkcja f osiga w punkcie (x0,y0) maksimum przy warunku g(x,y) = 0
Fakt 4.5.7 (algorytm znajdowania ekstremw warunkowych)
Ekstrema lokalne funkcji f dwch zmiennych z warunkiem g(x,y) = 0 znajdujemy wedug algorytmu:
1. krzyw L: g(x,y) = 0 (g(x,y) jest podanym warunkiem) dzielimy na uki, ktre s wykresami funkcji postaci y = p(x) dla x
I lub x = q(x) dla x J.
2. szukamy ekstremw funkcji jednej zmiennej f(x,p(x)) na przedziale I lub f(q(y),y) na przedziale J.
3. porwnujemy wartoci otrzymanych ekstremw na krzywej L i ustalamy ekstrema warunkowe.
Fakt 4.5.8 (algorytm znajdowania wartoci ekstremalnych na obszarze domknitym)
Wartoci najmniejsz i najwiksz funkcji na obszarze domknitym znajdujemy w nastpujcy sposb:
1. wyznaczamy punkty podejrzane o ekstrema lokalne zawarte na wntrzu obszaru,
2. wyznaczamy punkty podejrzane o ekstrema lokalne zawarte na brzegu obszaru,
3. wyznaczamy punkty sklejenia ukw tworzcych brzeg obszaru,
4. obliczamy wartoci funkcji we wszystkich otrzymanych punktach i wyznaczamy warto najwiksz i najmniejsz.
4.6 FUNKCJE UWIKANE
Def. 4.6.1 (funkcji uwikane)
Funkcj uwikan okrelon przez warunek
0 ) , ( y x F
nazywamy kad funkcj y = y(x) speniajc rwno
( ) 0 ) ( , x y x F
dla wszystkich x z pewnego przedziau I. Podobnie okrela si funkcj uwikan postaci x = x(y), gdzie y J.
Rys 4.6.1 Funkcje uwikane y = y(x), x I oraz x = x(y), y J,
okrelone przez warunek F(x,y) = 0
Tw. 4.6.2 (o istnieniu i rniczkowalnoci funkcji uwikanej)
Niech F bdzie okrelona na pewnym otoczeniu punktu (x0,y0). Ponadto niech
1. pochodne czstkowe
y
f
x
f

,
istniej i s cige na tym otoczeniu,
2. 0 ) , (
0 0
y x F
3.
0 ) , (
0 0

y x
y
f
.
Wtedy na pewnym otoczeniu punktu x0 istnieje jednoznacznie okrelona funkcja uwikana y = y(x) speniajca warunki:
a) ( ) 0 ) ( , x y x F dla kadego x z tego otoczenia,
b) y(x0) = y0,
c)
) , (
) , (
) ( '
0 0
0 0
y x
y
F
y x
x
F
x y

dla kadego x z tego otoczenia.
Uwaga. Jeeli funkcja F ma cige pochodne czstkowe drugiego rzdu na otoczeniu punktu (x0,y0) oraz spenia warunki
0 ) , (
0 0
y x F ,
0 ) , (
0 0

y x
y
f
to funkcja uwikana y = y(x) jest dwukrotnie rniczkowalna na pewnym otoczeniu punktu x0.
Tw. 4.6.3 (o ekstremach funkcji uwikanej)
Niech funkcja F bdzie okrelona na otoczeniu punktu (x0,y0) i niech ma tam cige pochodne czstkowe rzdu drugiego.
Ponadto niech
1. 0 ) , (
0 0
y x F ,
2.
0 ) , ( , 0 ) , (
0 0 0 0

y x
y
F
y x
x
F
,
3. 0
) , (
) , (
0 0
0 0
2
2

y x
y
F
y x
x
F
A .
Wtedy funkcja uwikana y = y(x) okrelona przez rwnanie F(x,y) = 0 ma w punkcie (x0,y0) ekstremum lokalne waciwe i jest
to:
a) minimum, gdy A > 0
b) maksimum, gdy A < 0.
Uwaga. Rwno 0

x
f
jest warunkiem koniecznym, a nierwno 0
2
2

x
f
jest warunkiem wystarczajcym istnienia
ekstremum funkcji uwikanej. Prawdziwe jest take analogiczne twierdzenie o ekstremach funkcji uwikanej postaci x = x(y).
Fakt 4.6.4 (algorytm znajdowania ekstremw lokalnych funkcji uwikanej)
1. Punkty, w ktrych funkcja uwikana moe mie ekstrema, znajdujemy korzystajc z warunku koniecznego istnienia
ekstremum. W tym celu rozwizujemy ukad warunkw:
0 ) , ( y x F
, 0 ) , (

y x
x
F
,
0 ) , (

y x
y
F
.
2. W otrzymanych punktach (x0,y0) sprawdzamy warunek wystarczajcy istnienia ekstremum, tj. okrelamy znak wyraenia
0
) , (
) , (
0 0
0 0
2
2

y x
y
F
y x
x
F
A .
Na podstawie znaku tego wyraenia ustalamy rodzaj ekstremum.
5. CAKI PODWJNE
5.1 CAKI PODWJNE PO PROSTOKCIE
Oznaczenia w definicji caki po prostokcie:
P = {(x,y): a x b, c y d} prostokt na paszczynie;
P = {P1, P2, ..., Pn} podzia prostokt P na prostokty Pk, 1 k n, przy czym prostokty podziau cakowicie wypeniaj
ten prostokt i maj parami rozczne wntrza;
xk, yk wymiary prostokta Pk, 1 k n;
( ) ( )
2 2
k k k
y x d + - dugo przektnej prostokta Pk, 1 k n;
(P) = max{dk: 1 k n } rednica podziau P;
{ } ) , ( , ), , ( ), , (
2 2 1 1


n n
y x y x y x , gdzie
k k k
P y x

) , ( , 1 k n zbir punktw porednich podziau P.
Rys 5.5.1 Podzia P prostokta P = [a,b] [c,d]
Def. 5.1.1 (caka podwjna po prostokcie)
Niech funkcja f bdzie ograniczona na prostokcie P. Cak podwjn z funkcji f po prostokcie P definiujemy wzorem:

n
k
k k k k
P
def
y x y x f dxdy y x f
1
0 ) (
) )( )( , ( lim ) , (
P
,
o ile granica po prawej stronie znaku rwnoci istnieje oraz nie zaley od sposobw podziau P prostokta P, ani od sposobw
wyboru punktw porednich . Mwimy wtedy, e funkcja f jest cakowalna na prostokcie P.
Uwaga. Cak podwjn z funkcji f po prostokcie P oznaczamy te symbolem
P
dP y x f ) , (
. Caka podwjna po
prostokcie jest naturalnym uoglnieniem caki z funkcji jednej zmiennej po przedziale.
Fakt 5.1.2 (o cakowalnoci funkcji cigych)
Funkcja ciga na prostokcie jest na nim cakowalna.
Tw. 5.1.3 (o liniowoci caki)
Jeeli funkcje f i g s cakowalne na prostokcie P oraz c R, to:
a) funkcja f + g jest cakowalna na prostokcie P oraz
( )

+ +
P P P
dxdy y x g dxdy y x f dxdy y x g y x f ) , ( ) , ( ) , ( ) , (
;
b) funkcja cf jest cakowalna na prostokcie P oraz

P P
dxdy y x f c dxdy y x cf ) , ( ) , (
.
Tw. 5.1.4 (o addytywnoci caki wzgldem obszaru cakowania)
Niech funkcja f bdzie cakowalna na prostokcie P. Wtedy dla dowolnego podziau prostokta P na prostokty P1, P2 o
rozcznych wntrzach funkcja f jest cakowalna na tych prostoktach oraz

+
2 1
) , ( ) , ( ) , (
P P P
dxdy y x f dxdy y x f dxdy y x f
.
Tw. 5.1.5 (o zamianie caki podwjnej na caki iterowane)
Niech funkcja f bdzie ciga na prostokcie P = {(x,y): a x b, c y d}. Wtedy

1
]
1

1
]
1

d
c
b
a
b
a
d
c P
dy dx y x f dx dy y x f dxdy y x f ) , ( ) , ( ) , ( .
Uwaga. Caki wystpujce w tezie powyszego twierdzenia nazywamy krtko cakami iterowanymi funkcji f po prostokcie P.
Bdziemy pisali umownie

d
c
b
a
dy y x f dx ) , ( i

b
a
d
c
dx y x f dy ) , ( ,
zamiast odpowiednio

1
]
1

b
a
d
c
dx dy y x f ) , ( i

1
]
1

d
c
b
a
dy dx y x f ) , ( .
Fakt 5.1.6 (caka z funkcji o rozdzielonych zmiennych)
Jeeli
1. funkcja g jest ciga na przedziale [a,b],
2. funkcja f jest ciga na przedziale [c,d],
to

,
_

,
_

P
d
c
b
a
dy y h dx x g dxdy y h x g ) ( ) ( ) ( ) ( ,
gdzie P = [a,b] [c,d].
5.2 CAKI PODWJNE PO OBSZARACH NORMALNYCH
Def. 5.2.1 (caka podwjna po obszarze)
Niech funkcja f bdzie funkcj ograniczon na obszarze ograniczonym D R
2
oraz niech P bdzie dowolnym prostoktem
zawierajcym obszar D. Ponadto niech f
*
oznacza rozszerzenie funkcji f na R
2
okrelone wzorem:

'

D R y x d l a
D y x d l a y x f
y x f
\ ) , ( 0
) , ( ) , (
) , (
2
.
Cak podwjn funkcji f po obszarze D definiujemy wzorem:

P
def
D
dxdy y x f dxdy y x f ) , ( ) , (
,
o ile caka po prawej stronie znaku rwnoci istnieje. Mwimy wtedy, e funkcja f jest cakowalna na obszarze D.
Uwaga. Caka

P
dxdy y x f ) , (
nie zaley od wyboru prostokta P.
Def. 5.2.2 (obszary normalne wzgldem osi ukadu)
a) Obszarem normalnym wzgldem osi Ox nazywamy zbir
{ } ) ( ) ( , : ) , ( x h y x g b x a y x ,
gdzie funkcje g i h s cige na [a,b] oraz g(x) < h(x) dla kadego x (a,b).
b) Obszarem normalnym wzgldem osi Oy nazywamy zbir
{ } ) ( ) ( , : ) , ( y q x y p d y c y x ,
gdzie funkcje p i q s cige na [c,d] oraz p(y) < q(y) dla kadego y (c,d).
Rys 5.2.1 Obszar normalny wzgldem osi Ox Rys 5.2.2 Obszar normalny wzgldem osi Oy
Tw. 5.2.3 (caki iterowane po obszarach normalnych)
a) Jeeli funkcja f jest ciga na obszarze normalnym { } ) ( ) ( , : ) , ( x h y x g b x a y x D , to

,
_

b
a
x h
x g D
dx dy y x f dxdy y x f
) (
) (
) , ( ) , ( .
b) Jeeli funkcja f jest ciga na obszarze normalnym { } ) ( ) ( , : ) , ( y q x y p d y c y x D , to

,
_

d
c
y q
y p D
dy dx y x f dxdy y x f
) (
) (
) , ( ) , ( .
Uwaga. Caki iterowane:

,
_

b
a
x h
x g
dx dy y x f
) (
) (
) , ( ,

,
_

d
c
y q
y p
dy dx y x f
) (
) (
) , (
bdziemy zapisywali umownie odpowiednio w postaci:

) (
) (
) , (
x h
x g
b
a
dy y x f dx
,

) (
) (
) , (
y q
y p
d
c
dx y x f dy
.
Def. 5.2.4 (obszar regularny na paszczynie)
Sum skoczonej liczby obszarw normalnych (wzgldem osi Ox lub Oy) o parami rozcznych wntrzach nazywamy
obszarem regularnym na paszczynie.
Fakt 5.2.5 (caka po obszarze regularnym)
Niech obszar regularny D bdzie sum obszarw normalnych D1, D2, ..., Dn o parami rozcznych wntrzach oraz niech
funkcja f bdzie cakowalna na obszarze D. Wtedy

+ + +
n
D D D D
dxdy y x f dxdy y x f dxdy y x f dxdy y x f ) , ( ) , ( ) , ( ) , (
2 1

.
Uwaga. Caki po obszarach regularnych maj te same wasnoci, co caki po prostoktach (liniowo, addytywno wzgldem
obszaru cakowania).
Def. 5.2.6 (caka podwjna z funkcji wektorowej)
Niech funkcje P, Q bd cakowalne na obszarze regularnym D R
2
. Cak z funkcji wektorowej ) , ( Q P F

po obszarze
D okrelamy wzorem:

,
_

D D
def
D
dxdy y x Q dxdy y x P dxdy y x F ) , ( , ) , ( ) , (

.
Uwaga. Podobnie definiuje si cak po obszarze D z funkcji wektorowej postaci:
( ) ) , ( ), , ( ), , ( ) , ( y x R y x Q y x P y x F

.
Tw. 5.2.7 (o cakowaniu funkcji niecigych)
Jeeli
1. funkcja f jest cakowalna na obszarze regularnym D,
2. funkcja ograniczona g pokrywa si z funkcj f poza skoczon liczb krzywych, ktre s wykresami funkcji cigych
postaci y = p(x) lub x = q(y),
to funkcja g jest cakowalna na D oraz


D D
dxdy y x f dxdy y x g ) , ( ) , (
.
Def. 5.2.8 (warto rednia funkcji na obszarze)
Wartoci redni funkcji f na obszarze D nazywamy liczb:

D
def
r
dxdy y x f
D
f ) , (
1
,
gdzie |D| oznacza pole obszaru D.
Tw. 5.2.9 (o wartoci redniej dla caek podwjnych)
Niech funkcja f bdzie ciga na obszarze normalnym D. Wtedy
) , (
0 0
) , (
0 0
y x f f
r
D y x

.
5.3 ZAMIANA ZMIENNYCH W CAKACH PODWJNYCH
Def. 5.3.1 (wsprzdne biegunowe)
Pooenie punktu P na paszczynie mona opisa par liczb ( , ), gdzie:
- oznacza miar kta midzy dodatni czci osi Ox a promieniem wodzcym punktu P,
2 0 <
albo
<
;
- oznacza odlego punktu P od pocztku ukadu wsprzdnych,
< 0
.
Fakt 5.3.2 (zaleno midzy wsprzdnymi biegunowymi i kartezjaskimi)
Wsprzdne kartezjaskie (x,y) punktu paszczyzny danego we wsprzdnych biegunowych ( , ) okrelone s wzorami:

'

s i n
c o s
:
y
x
B
.
Rys. 5.3.1
Ilustracja do wzorw na przejcie od wsp-
rzdnych biegunowych do kartezjaskich
Tw. 5.3.3 (wsprzdne biegunowe w cace podwjnej)
Niech
1. obszar U bdzie okrelony we wsprzdnych biegunowych wzorem:
{ } ) ( ) ( , : ) , ( h g U ,
gdzie funkcje g i h s cige na przedziale [ , ] [0,2 ],
2. funkcja f bdzie ciga na obszarze D, ktry jest obrazem obszaru U przy przeksztaceniu biegunowym, D = B(U).
Wtedy

1
1
]
1

D
h
g U
d d f d d f dxdy y x f

) (
) (
) sin , cos ( ) sin , cos ( ) , ( .
Uwaga. Cak iterowan

1
1
]
1

d d f
h
g
) (
) (
) sin , cos (
bdziemy zapisywali umownie w postaci

) (
) (
) sin , cos (

h
g
d f d
.
5.4 ZASTOSOWANIA CAEK PODWJNYCH
Fakt 5.4.1 (zastosowania w geometrii)
1. Pole obszaru D R
2
wyraa si wzorem:

D
dxdy D
2. Objto bryy V pooonej nad obszarem D R
2
i ograniczonej powierzchniami z = d(x,y) i z = g(x,y) (rys. 5.4.1), wyraa
si wzorem:
[ ]

D
dxdy y x d y x g V ) , ( ) , (
.
3. Pole pata , ktry jest wykresem funkcji z = f(x,y), gdzie (x,y) D (rys. 5.4.2), wyraa si wzorem:

,
_

+
,
_

+
D
dxdy
y
f
x
f
2
2
1 .
Zakadamy tu, e funkcja f ma cige pochodne czstkowe pierwszego rzdu na obszarze D.
Rys 5.4.1 Rys 5.4.2
Fakt 5.4.2 (zastosowania w fizyce)
1. Masa obszaru D o gstoci powierzchniowej masy wyraa si wzorem:

D
dxdy y x M ) , (
.
2. Momenty statyczne wzgldem osi Ox i Oy obszaru D o gstoci powierzchniowej masy wyraaj si wzorami:

D
X
dxdy y x y MS ) , (
,

D
Y
dxdy y x x MS ) , (
.
3. Wsprzdne rodka masy obszaru D o gstoci powierzchniowej masy wyraaj si wzorami:
M
MS
x
Y
C
,
M
MS
y
X
C

4. Momenty bezwadnoci wzgldem osi Ox, Oy oraz punktu O obszaru D o gstoci powierzchniowej masy wyraaj si
wzorami:

D
X
dxdy y x y I ) , (
2

D
Y
dxdy y x x I ) , (
2

+
D
dxdy y x y x I ) , ( ) (
2 2
0

.
5. Parcie P na jedn stron paskiej pytki D zanurzonej pionowo w cieczy o ciarze waciwym wyraa si wzorem:

D
ydxdy P
.
6. Natenie pola elektrycznego indukowane w punkcie
0
r

przez adunek elektryczny o gstoci powierzchniowej adunku

, rozoony w sposb cigy na obszarze D, wyraa si wzorem:
( )
dP
r r
r r r
E
D

3
0
0
0
) (
4
1

,
gdzie ) , ( y x r

, a 0 oznacza przenikalno elektryczn prni.

7. Sia przycigania grawitacyjnego masy m skupionej w punkcie
0
r

przez obszar D o gstoci powierzchniowej masy

wyraa si wzorem:
( )
dP
r r
r r r
Gm F
D

3
0
0
) (

,
gdzie ) , ( y x r

, a G oznacza sta grawitacji.

8. Energia kinetyczna obszaru D o gstoci powierzchniowej masy , obracajcego si z prdkoci ktow wok osi Oy,
wyraa si wzorem:

D
k
dxdy y x x E ) , (
2
2
2

.
Uwaga. Wzr na natenie pola grawitacyjnego jest analogiczny do wzoru na natenie pola elektrycznego. Wzr na si
przycigania pochodzc od adunkw elektrycznych jest analogiczny do wzoru na si przycigania grawitacyjnego. Wzory te
s prawdziwe take dla obszarw paskich pooonych w przestrzeni. Wtedy przyjmujemy ) , , (
0 0 0 0
z y x r

oraz
) 0 , , ( y x r

.
Fakt 5.4.3 (rodki masy obszarw symetrycznych)
1. Gdy obszar na paszczynie ma rodek symetrii i gsto powierzchniowa jest funkcj symetryczn wzgldem tego rodka
(np. jest staa), to rodek masy obszaru pokrywa si z jego rodkiem symetrii.
2. Gdy obszar na paszczynie ma o symetrii i gsto powierzchniowa jest funkcj symetryczn wzgldem tej osi (np. jest
staa), to rodek masy obszaru ley na tej osi.
Fakt 5.4.4 (I regua Guldina)
Niech S bdzie figur ograniczon zawart w ppaszczynie. Objto bryy V powstaej z obrotu figury S wok krawdzi
ppaszczyzny wyraa si wzorem:
S r V
C
2
,
gdzie rC oznacza odlego rodka masy figury S od osi obrotu, a |S| oznacza pole tej figury.
Fakt 5.4.5 (II regua Guldina)
Niech L bdzie krzyw ograniczon zawart w ppaszczynie. Pole powierzchni powstaej z obrotu krzywej L wok
krawdzi ppaszczyzny wyraa si wzorem:
L r
C
2
,
gdzie rC oznacza odlego rodka masy krzywej L od osi obrotu, a |L| oznacza dugo tej krzywej.
6. CAKI POTRJNE
6.1 CAKI POTRJNE PO PROSTOPADOCIANIE
Oznaczenia w definicji caki po prostopadocianie:
P = {(x,y,z): a x b, c y d, p z q} prostopadocian w przestrzeni;
P = {P1, P2, ..., Pn} podzia prostopadocianu P na prostopadociany Pk, 1 k n, przy czym prostopadociany podziau
cakowicie wypeniaj prostopadocian P i maj parami rozczne wntrza;
xk, yk, zk wymiary prostopadocianu Pk, 1 k n;
( ) ( ) ( )
2 2 2
k k k k
z y x d + + - dugo przektnej prostopadocianu Pk, 1 k n;
(P) = max{dk: 1 k n } rednica podziau P;
{ } ) , , ( , ), , , ( ), , , (
2 2 2 1 1 1


n n n
z y x z y x z y x , gdzie
k k k k
P z y x

) , , ( , 1 k n zbir punktw porednich
podziau P.
Rys 6.6.1 Podzia P prostopadocianu P = [a,b] [c,d] [p,q]
Def. 6.1.1 (caka potrjna po prostopadocianie)
Niech funkcja f bdzie ograniczona na prostopadocianie P. Cak podwjn z funkcji f po prostopadocianie P definiujemy
wzorem:

n
k
k k k k k k
def
z y x Z y x f dxdydz z y x f
1
0 ) (
) )( )( )( , , ( lim ) , , (
P
,
o ile granica po prawej stronie znaku rwnoci istnieje oraz nie zaley od sposobw podziau P prostopadocianu P, ani od
sposobw wyboru punktw porednich . Mwimy wtedy, e funkcja f jest cakowalna na prostopadocianie P.
Uwaga. Cak potrjn z funkcji f po prostopadocianie P oznaczamy te symbolem
P
dV z y x f ) , , (
.
Fakt 6.1.2 (o cakowaniu funkcji cigej)
Funkcja ciga na prostopadocianie jest na nim cakowalna.
Tw. 6.1.3 (o liniowoci caki)
Jeeli funkcje f i g s cakowalne na prostopadocianie P oraz c R, to:
a) funkcja f + g jest cakowalna na prostopadocianie P oraz
( )

+ +
P P P
dxdydz z y x g dxdydz z y x f dxdydz z y x g z y x f ) , , ( ) , , ( ) , , ( ) , , (
;
b) funkcja cf jest cakowalna na prostopadocianie P oraz


P P
dxdydz z y x f c dxdydz z y x cf ) , , ( ) , , (
.
Tw. 6.1.4 (o addytywnoci wzgldem obszaru cakowania)
Jeeli funkcja f jest cakowalna na prostopadocianie P, to dla dowolnego podziau prostopadocianu P na dwa
prostopadociany P1, P2 o rozcznych wntrzach, funkcja f jest cakowalna P1 i P2 na oraz

+
2 1
) , , ( ) , , ( ) , , (
P P P
dV z y x f dV z y x f dV z y x f
.
Tw. 6.1.5 (o zamianie caki potrjnej na cak iterowan)
Jeeli funkcja f jest ciga na prostopadocianie P = {(x,y,z): a x b, c y d, p z q}, to

'

1
1
]
1

P
b
a
d
c
q
p
dx dy dz z y x f dxdydz z y x f ) , , ( ) , , ( .
Uwaga. Powysze twierdzenie bdzie prawdziwe take wtedy, gdy po prawej stronie rwnoci napiszemy dowoln inn cak
iterowan (jest sze rodzajw caek iterowanych). Cak iterowan

'

1
1
]
1

b
a
d
c
q
p
dx dy dz z y x f ) , , (
zapisujemy umownie w postaci

q
p
d
c
b
a
dz z y x f dy dx ) , , (
.
Podobn umow przyjmujemy dla pozostaych caek iterowanych. W wielu przypadkach wybr odpowiedniej kolejnoci
cakowania pozwala znacznie uproci obliczenia caki potrjnej.
Fakt 6.1.6 (caka z funkcji o rozdzielonych zmiennych)
Jeeli
1. funkcja f jest ciga na przedziale [a,b],
2. funkcja g jest ciga na przedziale [c,d],
3. funkcja h jest ciga na przedziale [p,q],
to

,
_

,
_

,
_

q
p
d
c
b
a P
dz z h dy y g dx x f dxdydz z h y g x f ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ,
gdzie P = [a,b] [c,d] [p,q].
6.2 CAKI POTRJNE PO OBSZARACH NORMALNYCH
Def. 6.2.1 (caka potrjna po obszarze)
Niech funkcja f bdzie funkcj ograniczon na obszarze ograniczonym V R
3
oraz niech P bdzie dowolnym
prostopadocianem zawierajcym obszar V. Ponadto niech f
*
oznacza rozszerzenie funkcji f na R
3
okrelone wzorem:

'

V R z y x d l a
V z y x d l a z y x f
y x f
\ ) , , ( 0
) , , ( ) , , (
) , (
3
.
Cak potrjn funkcji f po obszarze V definiujemy wzorem:

P
def
V
dxdydz z y x f dxdydz z y x f ) , , ( ) , , (
,
o ile caka po prawej stronie znaku rwnoci istnieje. Mwimy wtedy, e funkcja f jest cakowalna na obszarze V.
Uwaga. Caka

V
dxdydz z y x f ) , , (
nie zaley od wyboru prostopadocianu P.
Def. 6.2.2 (obszary normalne wzgldem paszczyzn ukadu)
a) Obszarem normalnym wzgldem osi xOy nazywamy zbir
{ } ) , ( ) , ( , ) , ( : ) , , ( y x G z y x D U y x z y x V ,
gdzie U jest obszarem regularnym na paszczynie xOy, a funkcje D i G s cige na U, przy czym D(x,y) < G(x,y) dla punktw
(x,y) nalecych do wntrza obszaru U.
b) Obszarem normalnym wzgldem osi xOz nazywamy zbir
{ } ) , ( ) , ( , ) , ( : ) , , ( z x G y z x D U z x z y x V ,
gdzie U jest obszarem regularnym na paszczynie xOz, a funkcje D i G s cige na U, przy czym D(x,z) < G(x,z) dla punktw
(x,z) nalecych do wntrza obszaru U.
c) Obszarem normalnym wzgldem osi yOz nazywamy zbir
{ } ) , ( ) , ( , ) , ( : ) , , ( z y G x z y D U z y z y x V ,
gdzie U jest obszarem regularnym na paszczynie yOz, a funkcje D i G s cige na U, przy czym D(y,z) < G(y,z) dla punktw
(y,z) nalecych do wntrza obszaru U.
Rys 6.2.1 Obszar normalny wzgldem
paszczyzny xOy
Rys 6.2.2 Obszar normalny wzgldem
Paszczyzny xOz
Rys 6.2.3 Obszar normalny wzgldem
paszczyzny yOz
Tw. 6.2.3 (caki iterowane po obszarach normalnych)
Jeeli funkcja f jest ciga na obszarze { } ) , ( ) , ( , ) , ( : ) , , ( y x G z y x D U y x z y x V normalnym wzgldem
paszczyzny xOy, gdzie D i G s cige na obszarze regularnym U, to

,
_

U
y x G
y x D V
dxdy dz z y x f dxdydz z y x f
) , (
) , (
) , , ( ) , , ( .
Jeeli funkcja f jest ciga na obszarze { } ) , ( ) , ( ), ( ) ( , : ) , , ( y x G z y x D x g y x d b x a z y x V
normalnym wzgldem paszczyzny xOy, gdzie funkcje d i g s cige na odcinku [a,b], a funkcje D i G s cige na obszarze
{ } ) ( ) ( , : ) , ( x g y x d b x a y x , to

'

1
1
]
1

b
a
x g
x d
y x G
y x D V
dx dy dz z y x f dxdydz z y x f
) (
) (
) , (
) , (
) , , ( ) , , ( .
Uwaga. Cak po prawej stronie powyszej rwnoci bdziemy zapisywali umownie w postaci:

) , (
) , (
) (
) (
) , , (
y x G
y x D
x g
x d
b
a
dz z y x f dy dx
.
Prawdziwe s take analogiczne wzory z cakami iterowanymi po obszarach normalnych wzgldem pozostaych paszczyzn
ukadu.
Def. 6.2.4 (obszar regularny w przestrzeni)
Sum skoczonej liczby obszarw normalnych wzgldem paszczyzn ukadu o parami rozcznych wntrzach nazywamy
obszarem regularnym w przestrzeni.
Fakt 6.2.5 (caka po obszarze regularnym w przestrzeni)
Niech obszar regularny V bdzie sum obszarw normalnych V1, V2, ..., Vn o parami rozcznych wntrzach oraz niech funkcja
f bdzie cakowalna na obszarze V. Wtedy

+ + +
n
V V V V
dV z y x f dV z y x f dV z y x f dV z y x f ) , , ( ) , , ( ) , , ( ) , , (
2 1

.
Uwaga. Caki po obszarach regularnych maj te same wasnoci co caki po prostopadocianach (liniowo, addytywno
wzgldem obszaru cakowania).
Def. 6.2.6 (caka potrjna z funkcji wektorowej)
Niech funkcje P, Q, R bd cakowalne na obszarze regularnym V R
3
. Cak z funkcji wektorowej ) , , ( R Q P F

po
obszarze V okrelamy wzorem:

,
_

V Vv V
def
V
dV z y x R dV z y x Q dV z y x P dV z y x F ) , , ( , ) , , ( , ) , , ( ) , , (

.
Def. 6.2.7 (warto rednia funkcji na obszarze)
Wartoci redni funkcji f na obszarze V nazywamy liczb:

Vv
def
r
dxdydz z y x f
V
f ) , , (
1
,
gdzie |V| oznacza pole obszaru V.
Tw. 5.2.8 (o wartoci redniej dla caek potrjnych)
Jeeli funkcja f jest ciga na obszarze normalnym V, to
) , , (
0 0 0
) , , (
0 0 0
z y x f f
r
V z y x

.
6.3 ZAMIANA ZMIENNYCH W CAKACH POTRJNYCH
Def. 6.3.1 (wsprzdne walcowe)
Pooenie punktu P w przestrzeni mona opisa trjk liczb ( , ,h), gdzie:
oznacza miar kta midzy rzutem promienia wodzcego punktu P na paszczyzn xOy, a dodatni czci osi Ox,
2 0 <
albo
<
;
oznacza odlego punktu P od pocztku ukadu wsprzdnych,
< 0
,
h oznacza odlego (dodatni lub ujemn) punktu P od paszczyzny xOy, < < h .
Rys 6.3.1 Wsprzdne walcowe punktu w przestrzeni
Fakt 6.3.2 (zamiana wsprzdnych walcowych na kartezjaskie)
Wsprzdne kartezjaskie (x,y,z) punktu przestrzeni danego we wsprzdnych walcowych ( , ,h) okrelone s wzorami:

'

h z
y
x
W

s i n
c o s
: .
Rys. 6.3.2
Zamiana wsprzdnych walcowych na
kartezjaskie
Tw. 6.3.3 (wsprzdne walcowe w cace potrjnej)
Niech
1. Obszar U bdzie okrelony we wsprzdnych walcowych wzorem
{ } ) , ( ) , ( ), ( ) ( , : ) , , ( G h D g d h ,
gdzie funkcje d i g s cige na przedziale [ , [ [0,2 ], a funkcje D i G s cige ma obszarze
{ } ) ( ) ( , : ) , ( g d ,
2. funkcja f bdzie ciga na obszarze V, ktry jest obrazem obszaru U przy przeksztaceniu walcowym, V = W(U).
Wtedy

'

1
1
]
1

d d dh h f d dhd h f dxdydz z y x f
g
d
G
D U V
) (
) (
) , (
) , (
) , sin , cos ( ) , sin , cos ( ) , , (
.
Uwaga. Cak iterowan z powyszego twierdzenia zapisujemy umownie w postaci:

) , (
) , (
) (
) (
) , sin , cos (

G
D
g
d
dh h f d d
.
Wsprzdne walcowe stosujemy gwnie wtedy, gdy obszar cakowania jest ograniczony fragmentami powierzchni walcw,
sfer, stokw lub paszczyzn.
Def. 6.3.4 (wsprzdne sferyczne)
Pooenie punktu P w przestrzeni mona opisa trjk liczb ( , , ), gdzie
oznacza miar kta midzy rzutem promienia wodzcego punktu P na paszczyzn xOy, a dodatni czci osi Ox,
2 0 <
albo
<
;
oznacza miar kta midzy promieniem wodzcym punktu P, a paszczyzn xOy,
2 2

,
oznacza odlego punktu P od pocztku ukadu wsprzdnych,
< 0
.
Uwaga. We wsprzdnych geograficznych na Ziemi liczby , s odpowiednio dugoci i szerokoci geograficzn.
Rys. 6.3.3
Wsprzdne sferyczne punktu w przestrzeni
Fakt 6.3.5 (zamiana wsprzdnych sferycznych na kartezjaskie)
Wsprzdne kartezjaskie punktu (x,y,z) w przestrzeni danego we wsprzdnych sferycznych ( , , ) okrelone s
wzorami:

'

s i n
c o s s i n
c o s c o s
:
z
y
x
S .
Rys. 6.3.4
Zamiana wsprzdnych sferycznych na
kartezjaskie
Tw. 6.3.6 (wsprzdne sferyczne w cace potrjnej)
Niech
1. Obszar U bdzie okrelony we wsprzdnych sferycznych wzorem
{ } ) , ( ) , ( ), ( ) ( , : ) , , ( G D g d ,
gdzie funkcje d i g s cige na przedziale [ , [ [0,2 ], a funkcje D i G s cige ma obszarze
{ } ) ( ) ( , : ) , ( g d ,
2. funkcja f bdzie ciga na obszarze V, ktry jest obrazem obszaru U przy przeksztaceniu sferycznym, V = S(U).
Wtedy

'

1
1
]
1

d d d f
d d d f dxdydz z y x f
g
d
G
D
U V
) (
) (
) , (
) , (
2
2
cos ) sin , cos sin , cos cos (
cos ) sin , cos sin , cos cos ( ) , , (
.
Uwaga. Cak iterowan z powyszego twierdzenia zapisujemy umownie w postaci:

) , (
) , (
2
) (
) (
cos ) sin , cos sin , cos cos (

G
D
g
d
d f d d
.
Wsprzdne sferyczne stosujemy gwnie do opisu obszarw cakowania, ktre s ograniczone fragmentami powierzchni
sfer, stokw lub paszczyzn.
6.4 ZASTOSOWANIA CAEK POTRJNYCH
Fakt 6.4.1 (zastosowania w geometrii)
Objto obszaru V R
3
wyraa si wzorem:

V
dxdydz V
.
Fakt 6.4.2 (zastosowania w fizyce)
1. Masa obszaru V R
3
o gstoci objtociowej masy wyraa si wzorem:

V
dxdydz z y x M ) , , (
.
2. Momenty statyczne wzgldem paszczyzn ukadu wsprzdnych obszaru V R
3
o gstoci objtociowej masy
wyraaj si wzorami:

V
xy
dzdydz z y x z MS ) , , (

V
xz
dzdydz z y x y MS ) , , (
.

V
yz
dzdydz z y x x MS ) , , (
3. Wsprzdne rodka masy obszaru V R
3
o gstoci objtociowej masy wyraaj si wzorami:
M
MS
z
M
MS
y
M
MS
x
xy
C
xz
C
yz
C
, , .
4. Momenty bezwadnoci wzgldem osi ukadu wsprzdnych obszaru V R
3
o gstoci objtociowej masy wyraaj
si wzorami:
( )

+
V
X
dxdydz z y x z y I ) , , (
2 2

,
( )

+
V
Y
dxdydz z y x z x I ) , , (
2 2

,
( )

+
V
Z
dxdydz z y x y x I ) , , (
2 2

.
5. Moment bezwadnoci wzgldem pocztku ukadu wsprzdnych obszaru V R
3
o gstoci objtociowej masy
wyraa si wzorem:
( )

+ +
V
dxdydz z y x z y x I ) , , (
2 2 2
0

.
6. Sia przycigania grawitacyjnego masy m skupionej w punkcie
0
r

przez obszar V R
3
o gstoci objtociowej masy
wyraa si wzorem:
( )

V
dV
r r
r r r
Gm F
3
0
0
) (

,
gdzie
) , , ( z y x r

, a G oznacza sta grawitacji.

7. Natenie pola elektrycznego indukowane w punkcie
0
r

przez adunek elektryczny rozoony z gstoci objtociow

adunku na obszarze V R
3
, wyraa si wzorem:
( )

V
dV
r r
r r r
E
3
0
0
0
) (
4
1

,
gdzie ) , , ( z y x r

, a 0 oznacza przenikalno elektryczn prni.

8. Energia potencjalna wzgldem paszczyzny xOy obszaru V R
3
o gstoci objtociowej masy wyraa si wzorem:

dxdydz z y x z g E
p
) , , (
,
gdzie g oznacza przyspieszenie ziemskie. Zakadamy tutaj, e pole grawitacyjne jest jednorodne.
9. Energia kinetyczna obszaru V R
3
o gstoci objtociowej masy , obracajcego si z prdkoci ktow wok osi
Oz, wyraa si wzorem:
( )

+
V
k
dxdydz z y x y x E ) , , (
2
2 2
2

.
Uwaga. Wzr na si przycigania elektrycznego oraz natenie pola grawitacyjnego s podobne do podanych wyej.
Fakt 6.4.3 (rodki masy bry symetrycznych)
1. Jeeli brya w przestrzeni ma paszczyzn symetrii i gsto objtociowa masy jest funkcj symetryczn wzgldem tej
paszczyzny (np. jest staa), to rodek masy bryy ley na tej paszczynie.
2. Jeeli brya w przestrzeni ma o symetrii i gsto objtociowa masy jest funkcj symetryczn wzgldem tej osi (np. jest
staa), to rodek masy bryy ley na tej osi.
3. Jeeli brya w przestrzeni ma rodek symetrii i gsto objtociowa masy jest funkcj symetryczn wzgldem tego rodka
(np. jest staa), to rodek masy bryy pokrywa si ze rodkiem symetrii.