Ju od wiekw towarzyszy cz owiekowi konieczno pracowania, gdy umo liwia mu i jego bliskim zdobycie rodkw do ycia, a tak e zajmowanie

okre lonej pozycji spo ecznej. To w a nie poprzez prac kszta tuje si osobowo , charakter oraz psychika wielu ludzi. Post p cywilizacyjny, czy te techniczny przynosi w tej dziedzinie wiele zmian, ktre maj wymiar zarwno pozytywny i negatywny. I tak na przyk ad rozwj ergonomii oceniany jako po yteczny umo liwi cz owiekowi usprawnienie pracy poprzez dostosowanie urz dze do jego potrzeb. Jednak stosunkowo nowego zjawiska jakim jest stres nie da si oceni tak jednoznacznie, zw aszcza e ma ono szczeglny zwi zek ze wiadczeniem pracy. Z jednaj strony twierdzi si , e stres pojawi si dosy niedawno wraz z rozwojem gospodarki rynkowej, z drugiej za , e istnia zawsze, tylko teraz poprzez swoj wszechobecno i nasilenie sta si bardziej zauwa alny. Celem niniejszego referatu jest przedstawienie zagadnie zwi zanych ze stresem w pracy. Na pocz tku przedstawi poj cie stresu, by w kolejnych rozwa aniach zaprezentowa jego przy-czyny oraz skutki, a tak e sposoby pokonywania. Do napisania pracy sk oni mnie fakt, e w nie-dalekiej przysz o ci mog si z tym problemem spotka , a poznanie tej tematyki u atwi mi pokona-nie ewentualnych trudno ci. Przyczyn wyboru tego tematu jest tak e prba zebrania w logiczn ca o cennych informacji o stresie zawartych cz sto w sposb wzmiankowy w dost pnej litera-turze. 1. Charakterystyka poj cia stresu Cz owiek w pracy, prze ywa r ne napi cia emocjonalne, ktre wywo uj zarwno zwi k-szon ch do jej wykonania, jak i spadek zainteresowania jej procesem i rezultatami. Te r ne napi cia, pozytywne i negatywne, wywo uj u cz owieka stres. Kiedy w 1926 roku Hans Seyle student drugiego roku medycyny po raz pierwszy wpro-wadzi do medycyny poj cie stresu, nikt zapewne nie przypuszcza , e poj cie to zrobi tak osza a-miaj c karier . Seyle okre la stres jako stan, ...ktry przejawia si swoistym zespo em sk adaj -cym si ze wszystkich nie swoistych zmian w uk adzie biologicznym. Jego sk adnikami s widocz-ne zmiany wywo ane przeze , niezale nie o przyczyny. Zmiany te s sum wszystkich rozmaitych procesw przystosowawczych, zachodz cych w jakimkolwiek czasie w ustroju.. Zmiany te autor okre la jako GAS, czyli General Adaption Syndrom, na ktry sk adaj si pewne charakterystyczne przebiegi w organizmie, wyst puj ce w trzech stadiach: stadium alarmowym, stadium odporno ci, stadium wyczerpania. Alarm pojawia si w momencie zagro enia. Organizm musi w ci gu krtkiego czasu przy-stosowa si do odparcia zagro enia, b d jego unikni cia. Informacja oceniana jako zagro enie powoduje wzmo one wydzielanie adrenaliny i noradrenaliny do krwi przez kor nadnerczy. Konse-kwentnym efektem tego wp ywu hormonw jest podniesienie sprawno ci poszczeglnych narz -dw. Zachodz ce zmiany w organizmie okre lane s jako biochemiczny mechanizm alarmowy. Stadium przystosowania jest w a ciw faz pokonywania trudno ci. Mechanizm alarmowy przygotowuje organizm b d do walki z zagro eniem, b d do wycofania si . Jedno i drugie wy-maga du ej sprawno ci organizmu. Stadium wyczerpania czy te rezygnacji, ma miejsce wwczas, gdy wyczerpuj si natu-ralne mo liwo ci obronne organizmu. Wiele bada dowiod o, e stan stresu pojawia si nie tylko pod wp ywem bezpo redniego zadzia ania na organizm bod cw szkodliwych, ale rwnie wtedy, gdy jednostka oczekuje wyst -pienia sytuacji zagra aj cej, na przyk ad przed zabiegiem dentystycznym, skokiem na spadochro-nie. Levi wykaza w sposb eksperymentalny, e ju ogl danie filmw, wywo uj cych silne emocje pozytywne i negatywne wyzwala reakcje b d ce wska nikami wyst pienia stresu. Tak wi c zakres sytuacji mog cych wywo a stres jest bardzo szeroki i obejmuje bod ce fizyczne, chemiczne, bio-logiczne i psychologiczne. W po owie lat czterdziestych zaczyna funkcjonowa w literaturze psychologicznej poj cie stresu

psychologicznego. Cz sto w uj ciu potocznym u ywa si zamiennie okre le stres psy-chologiczny i trudna sytuacja. Jak ka dy termin potoczny, tak i trudna sytuacja jest terminem wieloznacznym i ma o sprecyzowanym. Trudn sytuacj mo e by na przyk ad mier wsp ma - onka, rozwd, choroba, utrata pracy, ale te i brak pieni dzy, egzamin kwalifikacyjny, brak snu, konflikt ze zwierzchnikiem, przej cie na emerytur , podj cie decyzji czy te du y wysi ek fizyczny. atwo zauwa y , e ta sama sytuacja dla jednych b dzie rzeczywi cie trudna, dla innych troch trudna, dla jeszcze innych b dzie sytuacj atw . Dla osoby, ktra nie chce przej na emerytur konieczno przej cia b dzie rzeczywi cie sytuacj trudn , dla innej natomiast, ktra wr cz czeka, kiedy przejdzie na emerytur sytuacj atw i przyjemn . Podobnie z sytuacj podejmowania de-cyzji. Niektrzy szefowie wr cz lubi podejmowa szybkie decyzje, inni maj cy du e w tpliwo- ci, b d te boj c si konsekwencji owych decyzji wol poczeka , skonsultowa , a sytuacj po-dejmowania decyzji okre laj jako nieprzyjemn , b d trudn . Po za tym mo e by tak, i ta sama sytuacja tylko na pocz tku jest trudna (np. pierwsze dni w pracy), a potem staje si atwa, a nawet przyjemna. Ludzie bardzo si r ni pod wzgl dem odczuwania intensywno ci, rodzaju i okresu trwania stresu, z ktrym mog sobie poradzi . Trzeba zda sobie spraw z tego, e stres nie jest czym dziwnym i samoistnym, wyst puj cym w oderwaniu od zwyk ych spraw przytrafiaj cych si zwy-k ym ludziom, lecz jest mocno osadzony na skali ci g ej. Skala rozci ga si od braku zaj cia, po-przez normalne, zdrowe poziomy aktywno ci do miotania si w d eniu do zrobienia zbyt szybko, zbyt wielu rzeczy. Zarwno za du o, jak i za ma o wywo uje zmiany w fizjologii cz owieka. Ludzie na og potrafi dostrzec te zmiany; cz sto jednak trudniej jest co na nie poradzi . 2. Przyczyny stresu Zjawisko stresu wyst puje wtedy, gdy nast pi pewien okre lony stan wewn trzny podmio-tu, ktry wywo a czynnik, postrzegany przez podmioty jako stresor. Do prostych i atwo rozpo-znawalnych stresorw nale zewn trzne niekorzystne warunki rodowiska pracy ha as, wysoka lub niska temperatura, du a wilgotno powietrza, brak w a ciwego o wietlenia, wibracje, nadmier-ny wysi ek fizyczny itp. Bardziej z o one i podst pnie dzia aj ce s stresory o charakterze spo ecznym: - obci enie pracownika zadaniami przekraczaj cymi jego zdolno umys ow , pojawiaj si zaburzenia uwagi, pami ci, toku my lenia, - obci enie zadaniami, ktre s niejasne, nieokre lone, nazbyt z o one, prowadz ce do konflik-tw, ryzykowne itp., - monotonia czyli wykonywanie tych samych, powtarzaj cych si w krtkim odst pie czasu, na og prostych czynno ci, - presja czasu czyli odgrny nacisk na jak najszybsze tempo wykonania przy zachowanej jako ci, - konieczno szybkiego podejmowania decyzji przy niepe nej informacji i du ej odpowiedzial-no ci, - sta e poczucie zagro enia zwi zanego z obaw o utrat pracy jako rd a utrzymania, - odrzucenie spo eczne przez rodowisko wsp pracownikw, - uporczywe doznawanie upokorze i niesprawiedliwego traktowania ze strony prze o onego, - brak nawet ma ych osi gni , poczucie bezsensu i beznadziejno ci, - bezradno w istniej cej sytuacji, brak poczucia, e mo na na kogo lub na co liczy . Jak wida r norodno stresorw jest bardzo du a stresorem mo e by zarwno bardzo z o one, silnie pobudzaj ce zadanie, jak i odwrotnie, monotonia i wielokrotne powtarzanie tych samych czynno ci. Wi kszo ludzi w sposb mniej lub bardziej wiadomy wybiera sobie rodzaj aktywno ci zawodowej i pozazawodowej w zale no ci od indywidualnego, wrodzonego zapotrzebowania na czynniki pobudzaj ce, stymuluj ce. Po rednio, z wielko ci tego zapotrzebowania na stymulacj wi e si naturalna odporno danego cz owieka na stres. Tak wi c do wykonywania zawodu zwi -zanego z

du ym ryzykiem, konieczno ci b yskawicznego oddzia ywania, du a zmienno ci sytu-acji (np. pilota) zwykle nie kandyduj ludzie, dla ktrych przelot z jednego miasta do drugiego w charakterze pasa era jest ju przykrym prze yciem. Z kolei ci ludzie, ktrzy maj du e zapotrze-bowanie na cz ste i silne bod ce, nie wybieraj sobie zawodu bibliotekarza, czy konserwatora grec-kich amfor. Ludzie, ktrzy niezbyt fortunnie wybrali sobie zawd lub ycie ich do tego zmusi o, szukaj r nych sposobw na wyrwnanie poziomu pobudzenia przez r ne formy aktywno ci po-zazawodowej. Staraj si zmieni prac lub czasem pracodawcy z nich rezygnuj , gdy w danym zawodzie te osoby si nie sprawdzaj . Narzekania na stresuj c prac s tak powszechne, i dla wielu osb stresorami s ich nor-malne zadania i obowi zki. Urz dnik narzeka, e nachodz i m cz go petenci, skar y si robotnik, e musi szybko i dobrze pracowa . Mo na sobie zada pytanie, czy lepiej by si nam y o, gdyby- my nie pracowali, albo wydatnie zmniejszyli wydajno i nie m czyli si . Niestety na te dwa pyta-nia odpowied jest negatywna. Spo eczny podzia pracy narzuca bowiem wysok sprawno i wy-dajno pracownikw w ka dym zawodzie. Wp yw braku pracy oraz sta ego zaj cia na stan zdro-wia spo ecze stwa zbadali Amerykanie. Porwnali cykle koniunktury ekonomicznej ze statysty-kami zdrowotno ci w okresie 127 lat historii USA. Okaza o si , e 2-4 lata po okresach depresji gospodarczej wyst powa a zwi kszona miertelno . A zatem dla tych, ktrzy chc i lubi praco-wa , brak aktywno ci zawodowej by wi kszym stresem ni nadmiar pracy. Ka demu bowiem zdrowemu cz owiekowi niezb dna jest aktywno do utrzymania si w dobrej formie. Dlatego nale- y przypuszcza , e owe narzekania maj w wielu wypadkach raczej na celu podkre lenie wagi pracy tych osb oraz wielko ci ich wysi ku, ni wi si z rzeczywi cie stresuj cym charakterem wykonywanych obowi zkw. Stresowa bowiem nie jest sytuacja zwyk ego, odpowiedniego do mo liwo ci danego pracownika obci enia prac (np. du o klientw do obs u enia, du o spraw do rozpatrzenia, wiele r nych czynno ci do wykonania itp.), lecz sytuacja, w ktrej wyst puje trwa a lub cz sto powtarzaj ca si rozbie no mi dzy oczekiwaniami i wymaganiami otoczenia pracy, a mo liwo ciami cz owieka, ktry te wymagania ma spe ni . Poniewa cz owiek jest nie tylko przedmiotem, ale i podmiotem sytuacji stresowej, wi c postrzegana jest ona przez niego subiektyw-nie to on ocenia, czy istniej ca rozbie no stanowi zagro enie dla jego zdrowia, ycia i dobrego samopoczucia wywo uj c stan napi cia psychicznego i dyskomfortu. Nasilenie stresu mo na zmierzy korzystaj c ze skali dr Richarda Rahea. Obliczy on nat - enie stresu wywo anego przez wa ne wydarzenia yciowe i przyporz dkowa ka demu z nich warto liczbow . Poszczeglne stresory i przyporz dkowane im warto ci liczbowe prezentuje po-ni sza tabela.

Ocenia si , e osoby, ktrych wynik wynosi ponad 30 punktw ponosz ryzyko zapadni cia na powa n chorob w ci gu najbli szych dwch lat. 3. Skutki stresu Stres jak ka dy czynnik wp ywaj cy na ludzk psychik i zachowania wywo uje okre lone w nich zmiany. Skutkiem bezpo rednim prze ywanych przez ludzi napi jest z a praca mno si b dy, pomy ki, obni eniu ulega poziom wykonywania i jako pracy, spada wydajno , mo e do-chodzi do wypadkw przy pracy. Wypadki wynikaj z dekoncentracji uwagi, braku spokoju we-wn trznego, nadmiernej czy zbyt s abej motywacji lub niezb dnej mobilizacji. Niebezpieczne dla zdrowia i ycia b dy podejmowanie si zada i prac bez przestrzegania przepisw BHP wyst puje ostatnio cz sto, gdy jest du e zagro enie bezrobociem, a sytuacja materialna pracownika zmusza go do zarobkowania bez mo liwo ci stawiania warunkw i w sposb znacz co niezgodny z jego mo -liwo ciami. Skutki odleg e d ugotrwa ego stresu to przewlek e choroby psychomatyczne (np. nadci nie-nie,

wrzody o dka lub dwunastnicy). S one wyrazem walki organizmu z przeci eniem, a ich objawy to cz sto wo anie o pomoc, ale te nie wiadomy (i kosztowny dla organizmu) sposb na uwolnienie si od dr cz cej sytuacji (np. przej cie na rent ). W sposb bardziej lub mniej wiadomy ludzie staraj si zaradzi stresowi na w asn r k , tak jak potrafi unikaj przykrej dla nich sytuacji zawodowej, wi c korzystaj ze zezwole lekar-skich z b ahych powodw; uciekaj w alkohol, leki uspokajaj ce lub pobudzaj ce; porzucaj lub zmieniaj prac , gdy tylko nadarzy si okazja; neguj lub lekcewa niekorzystne dla nich informa-cje. Na tle tych nieskutecznych, wr cz szkodliwych sposobw radzenia sobie ze stresem, ko-rzystnie wyr nia si wsparcie (pomoc) jako metoda walki ze stresorami i redukcji odczuwanego stresu, ktre mo e mie charakter materialny (dostarczenie rodkw do ycia, niezb dnych narz -dzi, czasem lekarstw itp.) lub spo eczny. W Wielkiej Brytanii w roku 1996 wybuch a prawdziwa wojna wok problemu stresu w pracy. Wywo a j precedensowy wyrok s dowy, jaki zapad w sprawie Walker przeciw Northum-berland County Council (odpowiednik naszej gminnej administracji terenowej). Walker by kierownikiem s u b socjalnych w hrabstwie i z racji tej funkcji nara ony by na ustawiczne prze ywanie napi psychicznych, wynikaj cych ze spraw, jakie musia w swojej pracy za atwia , oraz trudnych problemw spo ecznych, jakie zmuszony by rozwi zywa . Wielokrotnie zwraca si do swoich prze o onych z pro b o pomoc wskazywa na konieczno reorganizacji pracy s u b socjalnych, na przeci enie obowi zkami. Mimo dawanych mu obietnic, zarz d hrab-stwa zmian organizacyjnych nie wprowadza . Walker, cz owiek odpowiedzialny i obowi zkowy, czu si jak w potrzasku chcia jak najlepiej wywi za si z na o onych na niego zada , lecz coraz cz ciej mia uczucie, e jest ich za du o, e nie daje rady. Swoje narastaj ce z e samopoczucie sygnalizowa zak adowemu lekarzowi. W pewnym momencie za ama si psychicznie - wyst pi a apatia g boka depresja, uniemo liwiaj ca mu wykonanie pracy. Po doj ciu do pewnej rwnowagi, Walker wyst pi do s du o odszkodowanie za utrat zdrowia psychicznego i uzyska korzystne dla siebie orzeczenie. Jego przypadek poruszy opini publiczn , bo cho s dy ju wcze niej orzeka y o winie pracodawcw i przyznawa y odszkodowania pokrzywdzonym pracownikom za doznane urazy psychiczne, to ta sprawa by a pierwsz , w ktrej pracownik wygra proces o odszkodowanie za utrat zdrowia psychicznego poniesion wskutek stresu w pracy. Uzasadniaj c wyrok s d stwierdzi , i je li by o mo liwe do przewidzenia dla pracodawcy, e pracownik mo e doznawa za amania psychicznego z powodu stresu i przeci enia prac , to by o to niedope nienie obowi zkw pracodawcy. Zwrcono rwnie uwag na to, e cz ci tych obowi zkw jest stosowanie takiego systemu pracy, by wykonywana przez pracownika praca, pod wzgl dem jej ilo ci i charakteru, nie powodowa a utraty zdrowia psychicznego u zatrudnionego. W rd pracodawcw sprawa ta wywo a a poruszenie, a nawet panik , zwi zane z obaw , e poci gnie ona za sob lawin skarg pracowniczych i roszcze o odszkodowania. 4. Sposoby pokonywania stresu zawodowego Stres pracowniczy mo e by bardzo gro nym zjawiskiem niszcz cym nie tylko wzajemn ni porozumienia mi dzy lud mi, ale i ich zaanga owanie, sprawne dzia anie w przedsi biorstwie, a wi c tak e ograniczaj cym sprawno i efektywno jego funkcjonowania. Dlatego kadra kierownicza powinna podejmowa r ne dzia ania antystresowe, r ne rodki zaradcze. Istnieje wiele sposobw pokonywania stresu. Mwi si nawet o strategiach antystresowych r ne formy relaksu i reakcji ruchowej, dba o o zdrowie, zachowanie dystansu emocjonalnego oraz wzbudzenia dodatkowych zainteresowa , itp. Wszystkie s wa ne i po yteczne, a szczeglnie w a ciwe wiczenia rekreacyjne i odpowiednia dieta. Najwi ksze jednak rezultaty daje usuwanie rde powstawania stresu. Spo rd wielu dzia a zaradczych, ktre powinno podejmowa ka de przedsi biorstwo warto zwrci uwag na nast puj ce:

 w a ciwe okre lenie rl organizacyjno zawodowych, aby nie dochodzi o do konfliktu roli, do jej wieloznaczno ci i przeci enia,  doskonalenie organizacji pracy eliminowanie okresowych spi trze robt, nierytmicznego przebiegu produkcji, harmonizowanie dzia a na poszczeglnych stanowiskach pracy, organi-zowanie mikroprzerw w pracy,  rozszerzenie zakresu czynno ci i odpowiedzialno ci pracownikw za rezultaty pracy d enie do ich usamodzielnienia si w procesach pracy i uwalniani ich od upokarzaj cych form cis ego nadzoru i szczeg owej kontroli na rzecz poszerzenia pola do inwencji w asnej, przedsi bior-czo ci i samokontroli,  zapewnienie w a ciwego przep ywu informacji opisuj cych konkretne cele i wa nych dla pracownikw,  doskonalenie warunkw materialnego rodowiska pracy pod k tem zmniejszania ich uci liwo- ci dla zdrowia oraz zabezpieczenia tzw. komfortu pracy,  stworzenie systemu regularnych, kompleksowych ocen pracownikw oraz w miar obiektyw-nych kryteriw ich dokonywania,  stworzenie pracownikom mo liwo ci rozwoju osobistego i awansu podstaw awansu powinny by osi gane przez pracownika wyniki w pracy oraz uzyskiwane przez niego kwalifikacje i umiej tno ci. W praktyce psychologicznej wyst puje du a r norodno metod i technik radzenia sobie ze stresem. Borucki sugeruje podzia tych metod na trzy kategorie: 1) objawowe, 2) przyczynowe, 3) rozwojowe. Do trzeciej grupy mo emy zaliczy jeszcze metody profilaktyczne. Grup metod objawowych tworz techniki i metody oddzia ywania przyczyniaj ce do obni- enia napi cia psychicznego i ograniczenia jego krtko- i d ugoterminowych nast pstw. Metody samodoskonalenia i wiczenia w tym zakresie polegaj na przyswojeniu sobie technik u atwiaj -cych redukowanie stresu, ograniczenie wysokiego nat enia powstaj cych emocji i uczu , podej-mowanie racjonalnych decyzji i dzia a oraz stosowanie twrczych rozwi za pojawiaj cych si w pracy problemw. S u temu wiczenia relaksuj co koncentruj ce, medytacja, racjonalno emotywna terapia Elisa (RET), treningi szczepienia przeciwko stresowi (SIT) Meichenbauma, tech-niki twrczego rozwi zywania problemw. istotn wad wi kszo ci tych metod jest zaw enie do sfery ograniczenia stresu zawodowego bez likwidacji jego rde . Mo na sobie rwnie zada py-tanie, czy post powanie zmierzaj ce do t umienia napi psychicznych i towarzysz cych im emocji nie sprzyja kumulacji i powi kszaniu nast pstw odleg ych w czasie. Metody przyczynowe maj bardziej specyficzny charakter. Dzia ania psychologw w tym zakresie s ci le powi zane z prac przedstawicieli innych dyscyplin nauki i praktyki, ktrzy zaj-muj si rwnie zarz dzaniem i jego doskonaleniem: ekonomistw, socjologw, prawnikw itp. dzi ki kompleksowym procedurom mo liwe jest osi gni cie takiego stanu organizacyjnego instytu-cji, w ktrym stres zawodowy nie b dzie wyst powa lub zostanie znacznie zredukowany. Dzia ania skierowane na ujawnienie przyczyn stresu oraz ich usuni cie b d z pewno ci najbardziej po da-ne i skuteczne. Jednak prowadzenie bada tego typu jest bardzo trudne i kosztowne, dlatego w tej sferze uzyskuje si relatywnie mniej sukcesw. Metody profilaktyczno rozwojowe s stosowane w formie szkole kadry kierowniczej, ukierunkowane na rozwj wiedzy i umiej tno ci wa nych dla sprawowania tych funkcji przywdczych, szczeglnie w zakresie funkcjonowania interpersonalnego, umiej tno ci komunikowania si , rozwi zywania konfliktw itp. Najcz ciej w tej grupie znajduj zastosowanie: trening interpersonalny, trening asertywno ci, gry decyzyjne, metody symulacyjne, psychodrama, wiczenia i gry z

zakresu rozwi zywania konfliktw, Sokratesowe dyskusje, studia przypadkw oraz badania diagnostyczne, ktre s u g wnie zwi kszaniu zakresu znajomo ci siebie i samokontroli uczestnikw. Te same metody, ktre s pomocne w doskonaleniu w asnego funkcjonowania pe ni funk-cj rodkw profilaktycznych, gdy u atwiaj zdobycie wiedzy i umiej tno ci umo liwiaj cych unikania niektrych b dw w kierowaniu prac innych ludzi oraz zapobiegaj cych powstawaniu nadmiernych stresw. Ocena bezpo redniej efektywno ci tych metod jest bardzo trudna i niedo-k adna. Obecnie wi kszo badaczy podkre la pozytywne znaczenie wyst powania pewnego po-ziomu stresu i nat enia konfliktw w zespo ach pracowniczych, przyczyniaj ce si do lepszego wykonywania zada . Stanowi one czynnik mobilizuj cy do aktywnego i twrczego dzia ania. Zako czenie Stres i sposb w jaki wp ywa on na ludzi w pracy sta si ostatnio przedmiotem du ego zainteresowania. Wiele dowodw wskazuje na to, e stresy zwi zane z prac zawodow s do cz sto g wn przyczyn chorb serca, wrzodw o dka, migren oraz zaburze psychicznych. Maj one bardzo wa ne konsekwencje dla zachowania organizacyjnego pracownikw, ich ycia osobistego i rodzinnego. S tak e rd em znacznych kosztw dla gospodarki i spo ecze stwa. To-te mened erowie zaj ci w asnymi k opotami nie mog i nie powinni by oboj tni wobec zjawisk stresotwrczych i objaww stresu swoich podw adnych. Musz oni rozpoznawa rd a stresu i podejmowa skuteczne dzia ania antystresowe, pami taj c o tym, e cz sto redukcja kilku czynni-kw stresotwrczych jest bardziej u yteczna i skuteczna od znacznej redukcji jednego tylko czyn-nika. Przezwyci anie stresu przysparza sporo korzy ci nie tylko pracownikom (lepsze zdrowie fizyczne i psychiczne, wi ksza zdolno do rozwi zywania problemw, wi ksza satysfakcja z pra-cy, itp.), ale tak e przedsi biorstwom. Korzy ci te to g ownie: zmniejszenie kosztw leczenia, zmniejszenie absencji i fluktuacji, trafniejsze decyzje, lepsza atmosfera w pracy, wi ksze zaanga- owanie pracownikw w sprawy zak adu, lepsze stosunki mi dzy prze o onymi a podw adnymi, a nade wszystko bardziej wydajna i lepsza jako ciowo praca. Tote ka de przedsi biorstwo, poszu-kuj c rde wzrostu w asnej efektywno ci, powinno wi ksz uwag zwraca na przyczyny po-wstawania stresw i podejmowa dzia ania umo liwiaj ce ich redukcj , gdy bardzo pomaga to dzisiaj w osi ganiu sukcesu, jako e ludzie s najwa niejszym czynnikiem jego bogacenia si i rozwoju. Ludzie, zw aszcza w pracy, nie powinni poddawa si zgubnemu wp ywowi stresu. Wy-maga to jednak podj cia z tym zjawiskiem skutecznej i czasoch onnej walki, tak aby jej efekty by y trwa e w przysz o ci. Nale y pami ta , e dzia aniu stresorw podlega osoba pracuj ca, a z ni i przedsi biorstwo, ktra j zatrudnia. Dlatego w a nie powinno ono wspiera swojego pracownika w podejmowanych dzia aniach antystresowych. Wsp czesne ycie i post p cywilizacyjny przynosz cz owiekowi oprcz wielu udogod-nie rwnie du o powodw do zmartwie . Nale y wi c umiej tnie korzysta z dobrodziejstw po-st pu, zachowuj c jednocze nie umiar, a przy tym nie daj c si stresowi poprzez optymistyczniej-sze postrzeganie wiata.