Pod redakcj Danuty Waniek i Mariusza Gulczyskiego Warszawa 2009 ISBN 978-83-60197-81-3

Mariusz Gulczyski: WSTP Treci tego podrcznika jest wspczesny system polityczny Rzeczypospolitej Polskiej. Nazw Rzeczpospolita nosio pastwo polskie take w przeszoci przemiennie z innymi nazwami, takimi jak Ksistwo Warszawskie, Krlestwo Kongresowe, Polska Rzeczpospolita Ludowa. Tu bdzie mowa o formacji pastwowej okrelonej w preambule obowizujcej konstytucji pojciem Trzecia Rzeczpospolita, pomocnym w zrozumieniu, i mwimy o systemie pastwa wspczesnego, noszcego formalnie tak wanie nazw. Mianem system polityczny okrela si w tym podrczniku pen konfiguracj zorganizowanych, aktywnych politycznie si i struktur instytucji i organizacji oraz waciwych im celw, regu i metod sucych uzgadnianiu zachowa polskiej spoecznoci. Chodzi zarwno o normy i instytucje pastwowe, jak i inne struktury, zasady i metody samoorganizacji politycznej polskiego spoeczestwa, stanowice cznie system polityczny Rzeczypospolitej Polskiej. Systemow metod zastosowano pierwotnie do badania obiektw przyrodniczych. Wedle takiego podejcia badawczego wszystkie organizmy od najmniejszej bakterii poczwszy, a na rolinach, zwierztach i ludziach skoczywszy s zintegrowanymi caociami, a wic systemami ywymi. S nimi komrki, jak rwnie tkanki i organy ciaa, przy czym najbardziej zoonym systemem jest ludzki mzg. Systemy nie ograniczaj si jednak do pojedynczych organizmw i ich czci. Podobne aspekty caociowoci znajdujemy w systemach spoecznych takich jak mrowisko, ul pszczeli czy ludzka rodzina oraz w systemach ekologicznych, w ktrych skad wchodzi szereg najrniejszych organizmw oraz materia nieoywiona, pozostajca we wzajemnym wspoddziaywaniu [Capra: 365]. Najbardziej wyrazistym tego przykadem s ywe organizmy, ktre dziki systemowej metodzie postrzegane s wspczenie jako systemy zoone z wielu podsystemw. Systemem jest zatem np. kady ywy organizm i systemami s rwnie skadajce si na podsystemy: np. system trawienny, system krwionony, system nerwowy. Podobnie systemow struktur maj liczne produkty ludzkiej wytwrczoci bardziej zoone ni mot czy cep np. telefon, lodwka, komputer, samochd, statek kosmiczny, a i internet, zautomatyzowane narzdzia i linie produkcyjne

oraz wiele innych przyrzdw pomocnych wspczenie w ludzkiej egzystencji. Tym rni si od systemw przyrodniczych i spoecznych, e s niezdolne do samoczynnego, bez ludzkiej ingerencji, adaptowania si do zmiennych warunkw. Tak samo postrzegana i badana moe by jako system kada spoeczno, zorganizowana funkcjonalnie w sposb stwarzajcy warunki konieczne do koegzystencji i wspdziaania duych, zrnicowanych wielorako grup dziki adekwatnemu funkcjonowaniu wielu podsystemw, z ktrych gwne to system gospodarczy, system polityczny i system kulturowy. Te za z kolei funkcjonuj mniej lub bardziej sprawnie w zalenoci od jakoci dziaania swoich podsystemw w przypadku systemu politycznego takich jak system pastwowy, system partyjny, system wyborczy, system samorzdowy, system administracji publicznej, system bezpieczestwa wewntrznego i obrony itp. Wnikliwe poznanie prawidowoci ich funkcjonowania uatwia systemowa metoda badawcza, ujawniajca t prost, aczkolwiek skryt dla potocznego ogldu prawd, e polityczna sfera w istocie dziaa tak samo jak system biologiczny [Roskin i in.: 39]. I podobnie jak ten i inne systemy moe by poznawalna i przewidywalna. System zatem to kada wzgldnie trwaa, wyrniajca si od otoczenia cao, funkcjonujca wedug waciwych jej prawidowoci, bdca zarazem zespoem podsystemw stanowicych jej czci skadowe oraz podsystemem hierarchicznie szerszych systemw. Mianem systemw okrela si te fenomeny przyrodnicze, spoeczne i techniczne, ktre:

odrniaj si od otoczenia za porednictwem uchwytnej granicy,

tworz zbir rozrnialnych elementw powizanych ze sob rnorodnymi zalenociami, s otwarte na oddziaywania pynce z otoczenia poprzez wejcia i zdolne do oddziaywania na otoczenie poprzez wyjcia, s zdolne do adaptowania si do zmiennych warunkw, co umoliwia ich wzgldn trwao. Ewidentna przydatno tego sposobu postrzegania rzeczywistoci do badania take innych ni przyrodnicze zjawisk sprawia, e metoda ta upowszechnia si we wszystkich dyscyplinach naukowych z politologi wcznie. Wspczenie dominuje przekonanie, e wikszo obiektw moe by zbadana adekwatnie tylko jako systemy. W rezultacie ten sposb rozpoznawania tego co wsplne i najistotniejsze dla badanego zjawiska jest stosowany zarwno w odniesieniu do zjawisk przyrody tak martwej, jak oywionej, jak i do caoksztatu stosunkw spoecznych, a zatem i do analizowanych tu zjawisk politycznych. Pojcie systemu politycznego upowszechnio si niedawno - dopiero w drugiej poowie XX wieku. Uprzednio dla okrelania tej sfery ycia spoecznego

posugiwano si takimi pojciami jak pastwo, ustrj pastwowy czy polityczny, reim polityczny, co sprawiao, e badania tej materii koncentroway si niemal wycznie na aspektach prawno-instytucjonalnych. Pojcia te s stosowane nadal i uyteczne do statycznego (fotograficznego) definiowania badanych fenomenw. Okazuj si jednak niedostatecznym narzdziem dla wnikliwszego zbadania waciwoci politycznej sfery ycia spoecznego. Walor poznawczy okrelenia reim, jak i bliskiego mu znaczeniowo pojcia ustrj polityczny ogranicza bowiem koncentracja na analizie struktur pastwa, organizacji i metodzie dziaa pastwa wyznaczonych przez normy prawne. Tymczasem z praktyki wiadomo, e formalna organizacja pastwa jego ksztat prawno-instytucjonalny nie przesdza o treci ycia politycznego. Tworzy jedynie generalne ramy dla ukadu zoonego z relacji, w ktrych wadza pastwowa (jej aparat i instytucje) jest tylko jedn ze stron. Na funkcjonowanie pastwa, na jego charakter demokratyczny lub nie, oddziauj ywioowe procesy spoeczne. Wyraaj si one w dziaaniu innych ni pastwowe podmiotw polityki: ruchw spoecznych, partii i innych organizacji politycznych, religijnych, zawodowych, a take organizacji nieformalnych (grup nacisku). Ich znaczenie, aktywno i formy dziaania pozostaj w zwizku z charakterem konfliktw, jakie istniej midzy interesami (deniami) rnych grup spoecznych, ktre to interesy artykuuj i reprezentuj wobec wadz pastwa poszczeglne podmioty polityki [Szczega: 1718]. W przezwycieniu tych niedostatkw niezastpiona okazuje si systemowa metoda badawcza. Uwzgldnia ona bowiem wszystkie istotne elementy stosunkw politycznych, a mianowicie: spoeczno, skadajc si ze wspzalenych grup o interesach zbienych i sprzecznych, ktrej egzystencja uzaleniona jest od funkcjonalnej kompozycji systemw: ekonomicznego, politycznego i kulturowego,

organizacje artykuujce i zabiegajce o interesy tych grup przez zdobywanie i sprawowanie wadzy pastwowej bd wywieranie na ni wpywu za pomoc perswazji, manipulacji, negocjacji i kompromisu,

organy wadzy pastwowej zobligowane do ksztatowania i ochrony adu przed zagroeniami wewntrznymi i zewntrznymi, uprawnione do ukierunkowywania zachowa zarwno bezprzemocowymi metodami, jak i rodkami przymusu oraz przemocy,

instytucje terytorialnej wadzy samorzdowej, ktrych autonomia jest istotnym wyrnikiem wspczesnych demokratycznych systemw,

formalne i zwyczajowe normy regulujce wzajemne funkcjonowanie wszystkich czci skadowych systemu,

relacje

ideologie i strategie polityczne, stanowice oprogramowanie ukierunkowujce dziaalno systemw pastwowych i partyjnych,

instytucje i organizacje midzynarodowe, do ktrych s afiliowane pastwa i partie polityczne, ktrych rola wzrasta w warunkach integracji kontynentalnych i globalizacji.

Sedno postpu w poznawaniu zjawisk politycznych, osiganego dziki metodzie systemowej, polega na tym, e zwraca gwn uwag na dziaanie i zachowania wszelkiego rodzaju grup spoecznych, ktrych czonkowie ksztatuj okrelone stosunki polityczne poprzez speniane role spoeczne i aktywno w yciu publicznym [Markiewicz: 27]. Stwarzajc dziki temu moliwoci dynamicznego (filmowego) prezentowania natury i sposobw funkcjonowania badanych struktur i procesw politycznych. Umoliwia to wnikliwsze rozpoznanie funkcji polityki w yciu spoecznym, penej konfiguracji si spoecznych uczestniczcych w realizacji zada politycznych, celw i sposobw ich instytucjonalnego zorganizowania, oprogramowania przez ideologie, doktryny i normy prawne oraz metod dziaania. Z miejsca i roli polityki w yciu spoecznym wynika, i funkcjonowanie wszystkich jego elementw jest zgodne z fundamentalnymi zasadami demokracji o tyle, o ile s one suebne nie tylko i nie gwnie interesom klasy politycznej jej subiektywnym aspiracjom zdobywania, sprawowania i utrzymania wadzy politycznej, lecz ksztatowaniu i ochronie przed zagroeniami wewntrznymi i zewntrznymi adu spoecznego, zapewniajcego spoecznoci, skadajcej si z grup o zbienych i sprzecznych interesach, warunki egzystencji korzystne odpowiednio do siy ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpyww [szerzej: Gulczyski: 95 i nast.]. O waciwociach systemu politycznego Rzeczypospolitej Polskiej przesdza przede wszystkim charakter polskiego systemu spoecznego, cechujcego si wspczenie jednolitym w zasadzie skadem etnicznym z niewielkim odsetkiem mniejszoci, zniesieniem w rezultacie powojennych przemian socjalnych wczeniejszych drastycznych podziaw stanowych i klasowych, z silnym poczuciem tosamoci narodowej w poczeniu z wysoko cenion suwerennoci pastwow. A take z zakorzenionym w tradycji Pierwszej Rzeczypospolitej przywizaniem do idei demokracji wszelako z ostaociami waciwych demokracji szlacheckiej (a nie mieszczaskiej jak w wikszoci pastw Zachodu) nawykw i skonnoci do wyobcowywania klasy politycznej, ograniczonej zdolnoci do kompromisu oraz traktowania wolnoci i praw bardziej jako przywilejw ni obywatelskich obowizkw. Zgodno systemu politycznego Trzeciej Rzeczypospolitej Polskiej z tymi zasadami znajduje odzwierciedlenie przede wszystkim w odrzuceniu waciwej czasom PRL arbitralnej nadrzdnoci systemu politycznego wobec systemu spoecznego - zgodnie z koronn zasad demokracji, i polityka nie powinna by czym najwaniejszym w yciu spoecznym. Najwaniejsze winno by zwikszanie szans przeycia i osigania satysfakcji z ycia wszystkich czonkw

i czonw wspzalenej spoecznoci i temu winien suy system polityczny oraz pozostae systemy obsugujce egzystencjalne potrzeby polskiej spoecznoci. Std sednem procesw demokratyzacji jest m.in. przywracanie waciwej podrzdnej wobec systemu spoecznego - rangi i suebnej spoeczestwu roli systemu politycznego. Znajduje to odzwierciedlenie w konstytucyjnej zasadzie zwierzchniej wadzy Narodu [art. 4 Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997], stanowicej elementarn gwarancj suebnoci systemu politycznego wobec systemu spoecznego. A take we wzgldnej autonomii systemu ekonomicznego funkcjonujcego wedle regu wolnoci dziaalnoci gospodarczej, wasnoci prywatnej oraz spoecznej gospodarki rynkowej [art. 20]. I w gwarancjach swobody wyznawania, kreowania i upowszechniania ideologiczno-kulturowych wartoci z ograniczeniem tylko gdy jest to konieczne dla ochrony moralnoci publicznej, albo wolnoci i praw innych osb [art. 31, ust. 2]. Wie si z tym przezwycianie waciwej autokracjom tendencji do absolutyzowania roli pastwa wdraanie koronnych zasad wspczesnych penych demokracji: po pierwsze ograniczonoci wadzy pastwowej, ktra nie prbuje zapanowa na wszelkimi przejawami zachowa spoecznych, lecz wypenia wan rol gwaranta adu spoecznego, po drugie za - samoorganizacji spoeczestwa, czyli jego zdolnoci do rozwijania spoecznych inicjatyw i oddolnego tworzenia rnorodnych form zrzeszania si [Kuciski: 43]. Znajduje to wyraz zarwno w samoograniczania zakresu wadzy pastwowej, uznawaniu uprawnienia do wzgldnej autonomii jednostek oraz systemu politycznej samoorganizacji spoeczestwa i systemu samorzdowego, stanowicych cznie struktury systemu politycznego Rzeczypospolitej Polskiej, jak i w zobligowaniu pastwa do pomocniczoci umacniajcej uprawnienia obywateli i ich wsplnot [Preambua Konstytucji RP]. Te fundamentalne rnice midzy waciwociami demokratycznych systemw a autorytarnym etatystycznym ich typem trzeba eksponowa dobitnie, gdy ich wiadomo nie jest dostatecznie powszechna czego dowodem do liczne przejawy bezkrytycznego upowszechniania interpretacji uksztatowanych w minionej epoce wedle potrzeb autokratycznych reimw. A i dlatego, e system polityczny Rzeczypospolitej Polskiej jest wprawdzie ju zgodny pod wzgldem instytucjonalno-prawnym z zasadami wspczesnych demokracji, lecz bez dostatecznego oswojenia obyczajw demokratycznej kultury politycznej, zasad wzajemnego wspdziaania naczelnych organw wadzy i stylu rzdzenia. Co sprawia, e Polska jest zaliczana nie do kategorii demokracji penych, lecz wadliwych [Kekic: 3]. Przezwycianiu tych niedorbek polskiego systemu politycznego sprzyja istotnie integrowanie Polski ze strukturami ekonomicznymi i politycznymi Wsplnoty Europejskiej zrzeszajcej ju 27 pastw z liczc 515 mln ludnoci i potencjaem ekonomicznym wytwarzajcym 20 proc. wiatowej produkcji.

Polska politologia moe i powinna wspiera procesy konsolidowania polskiej demokracji. Moe to czyni, artykuujc i upowszechniajc wiedz o waciwociach wspczesnych penych demokracji nie tylko form instytucjonalnych i norm prawnych, ale i politycznej obyczajnoci w opozycji do ostaoci pogldw i nawykw z czasw panowania autokratycznego systemu. Piszc i publikujc ten podrcznik, staralimy si wzi udzia w tym wakim dziele. Punktem wyjcia szczegowej prezentacji procesu zastpowania autorytarnych rzdw przez stosunki waciwe dla wspczesnych penych demokracji jest przedstawiony w wykadzie pierwszym proces ksztatowania systemu politycznego Trzeciej Rzeczypospolitej Polskiej. Treci nastpnych wykadw jest wiedza o konkretnych elementach i zasadach systemu politycznego Rzeczypospolitej Polskiej: >> systemie prawnym RP, >> suwerennoci Narodu, >> pluralizmie systemu politycznego, >> wolnociach, prawach i obowizkach czowieka i obywatela, >> zasadzie adu wiatopogldowego, >> zasadzie adu medialnego, >> systemie naczelnych organw pastwowych, >> systemie administracji publicznej, >> systemie samorzdnego spoeczestwa obywatelskiego, >> systemie bezpieczestwa wewntrznego i zewntrznego, >> zasadach wspdziaania Rzeczypospolitej Polskiej z regionalnymi i globowymi systemami politycznymi. Zakres podawanej w tych tekstach wiedzy jest adekwatny do standardw nauczania przedmiotu System polityczny Rzeczypospolitej Polskiej na studiach politologicznych i pokrewnych tej dyscyplinie. Uzupenieniu i poszerzeniu wiedzy ograniczanej wymogami racjonalnej objtoci podrcznika suy moe i powinna podana na kocu kadego wykadu podstawowa literatura przedmiotu. Motywem opracowania tej ksiki byo zapotrzebowanie na pozycj pomocn zarwno w nauczaniu na studiach politologicznych obowizkowego przedmiotu System polityczny Rzeczypospolitej Polskiej, jak i w poznawaniu tej problematyki przez zainteresowanych ni z innych powodw. Wprawdzie jest wiele publikacji traktujcych o rnych aspektach polskiej wspczesnoci gwnie o charakterze historycznym i prawniczym nie ma jednak dostpnej

aktualnie zwartej pozycji politologicznej, prezentujcej kompleksowo proces i efekt ksztatowania gwnych elementw wspczesnej wersji demokratycznego systemu politycznego w Polsce. Wzorowalimy si w tej publikacji na opublikowanym w 2000 roku podrczniku autorstwa Mariusza Gulczyskiego i Ryszarda Zaradnego, uwzgldniajc konieczno istotnej modernizacji jego treci stosownie do przemian zachodzcych w ostatniej dekadzie w Polsce oraz wzbogacenia o prezentacj aspektw tam pominitych. Podrcznik ten, aczkolwiek jest dzieem zbiorowym z zaznaczeniem autorstwa kolejnych wykadw, moe i powinien by traktowany jako praca zespoowa. Jest on komplementarny z wczeniej powstaymi w Wydziale Politologii ALMAMER WSE w Warszawie podrcznikami: Nauka o polityce M. Gulczyskiego, Nauka o pastwie i prawie J. Kuciskiego, Wiedza o partiach i systemach partyjnych M. Gulczyskiego i A. Makiewicza, Etyka a polityka E. Modzelewskiego, stanowicymi podstaw procesu nauczania tych przedmiotw na naszej Uczelni oraz ofert uczestnictwa w procesie oprogramowania dydaktyki politologicznej w Polsce. Bibliografia:
Capra

F., Punkt zwrotny, Warszawa 1987. M., Nauka o polityce, Warszawa 2007.

Gulczyski Kekic

L., The Economist Intelligence Units index of democracy, www.economist.com

Kuciski

J., Nauka o pastwie i prawie, Warszawa 2008.

W., Kultura polityczna jako przedmiot bada naukowych, Kultura i Spoeczestwo nr 4, 1976.
Roskin

Markiewicz

M.G. i in., Wprowadzenie do nauk politycznych, Pozna 2001.

L., Pastwo a system polityczny, [w:] A. Pawowski [red.]: Pastwo a spoeczestwo, t. II, Zielona Gra 1995. SPIS TRECI:
Wstp - Mariusz Gulczyski Wykad 1. Proces ksztatowania demokratycznego systemu politycznego RP Mariusz Gulczyski Przesanki demokratycznych przemian ustrojowych Procesy demokratycznej transformacji Zdefiniowanie aksjologicznych podstaw polskiej demokracji Procesy konsolidacji demokratycznego systemu Bibliografia

Szczega

Wykad 2. System prawny Jerzy Kuciski Konstytucyjna podstawa porzdku prawnego RP Rzeczpospolita Polska demokratycznym pastwem prawnym Struktura systemu prawnego RP Podzia prawa RP na gazie Bibliografia Wykad 3. Suwerenno narodu Mariusz Gulczyski Geneza i ewolucja zasady suwerennoci narodu w Polsce Motywacja suwerennoci narodu w Trzeciej RP Sposoby urzeczywistniania suwerennej wadzy przez nard Bibliografia Wykad 4. Pluralizm systemu politycznego Andrzej Makiewicz Konstytucyjne gwarancje pluralizmu Formy pluralistycznej samoorganizacji spoeczestwa Partie ich rola i funkcje w systemie politycznym RP Bibliografia Wykad 5. Wolnoci, prawa i obowizki czowieka i obywatela Hanna Gulczyska Historyczne tradycje i midzynarodowe uwarunkowania Funkcje konstytucjonalizacji wolnoci, praw i obowizkw Wolnoci i prawa czowieka i obywatela w Konstytucji RP Obowizki konstytucyjne Ochrona wolnoci i praw Midzynarodowe mechanizmy kontroli ochrony praw czowieka Bibliografia Wykad 6. Zasady adu wiatopogldowego Ryszard Zaradny Typy stosunkw wiatopogldowych Regulacje prawne adu wiatopogldowego w Trzeciej RP Kwestie sporne Tryb rozstrzygania kwestii spornych Bibliografia Wykad 7. Zasady adu medialnego - Danuta Waniek Dwa modele adu medialnego Konstytutywna rola mediw w demokracji Zasady demokratycznego adu medialnego

Funkcje mediw w demokratycznym systemie politycznym Bibliografia Wykad 8. System naczelnych organw pastwowych Danuta Waniek Struktura organw wadzy pastwowej RP Zasada trjpodziau wadzy Instytucjonalna struktura organw pastwowych Trjpodzia wadz w praktyce politycznej RP Bibliografia Wykad 9. System administracji publicznej Hanna Gulczyska Administracja publiczna w systemie politycznym Zadania administracji publicznej Zasady i struktura administracji publicznej RP Administracja rzdowa Administracja samorzdu terytorialnego Bibliografia Wykad 10. Samorzdne spoeczestwo obywatelskie w RP Ryszard Zaradny Reforma samorzdu terytorialnego Ustrj samorzdu terytorialnego Ksztatowanie spoeczestwa obywatelskiego w III RP Bibliografia Wykad 11. System bezpieczestwa wewntrznego i zewntrznego RP Zenon Trejnis Podstawy bezpieczestwa pastwa System bezpieczestwa pastwa Struktura i zadania systemu bezpieczestwa RP Bibliografia Wykad 12. System polityczny RP a regionalne i globowe systemy polityczne Tadeusz Nowak Organizacyjne struktury midzynarodowego systemu politycznego Globowa konfiguracja stosunkw midzynarodowych Miejsce i rola Polski w organizacjach midzynarodowych Bibliografia
www.ksiegarnia-europejska.pl/