You are on page 1of 33

Mariusz Gulczyski

Zwiastuny cywilizacji racjonalnego dostatku


Ekologiczne bariery wzrostu gospodarczego i wspczesny Trzeci Wielki Kryzys s postrzegane najczciej tylko jako zagroenie - mog i winny by traktowane jako szansa przezwycienia kryzysogennego modelu cywilizacji rozrzutnoci i militarnego ekspansjonizmu przez wykreowanie i wdraanie wyszej fazy postpu: cywilizacji racjonalnego dostatku. S ju zwiastuny takiego wygrywania kryzysu - nie tylko w wirtualnych pomysach i projektach, lecz i w realu. Takie podejcie zakada postp od dominujcego do niedawna defensywnego straszenia negatywnymi skutkami ekologicznych barier i ekonomicznego kryzysu oraz moralizatorskiego marudzenia. Skania do dostrzegania i doceniania w nowatorskich sposobach ich przezwyciania wiata w tunelu, rokujcego nie tylko uratowanie globowej cywilizacji, ale wykreowanie efektywniejszego jej modelu przez ucieczk do przodu". Sprzyja temu moe demaskowanie bezskutecznoci i szkodliwoci defensywnych prb przezwycienia Depresji przez przywracanie status quo ante. Kojarzone z wykrywaniem, upublicznianiem i promowaniem nowatorskich, ofensywnych projektw i dziaa, rokujcych skuteczniejsze i racjonalniejsze uzgadnianie wspzalenych zachowa - nie tylko midzy ludmi, ale take midzy ludzkoci a przyrod. samokrytyczna retrospektywa Zdefiniowanie zwiastunw rokujcych progresywne przezwycienie wspczesnej Depresji, zacz musz od poowicznie samokrytycznego ustosunkowania si do mojej wczeniejszej prognozy przyszych losw globowej cywilizacji a zatem take Europy i Polski. Prof. Andrzej Makiewicz by askaw przypomnie [w: Kryzys. Polityczne, ekologiczne i ekonomiczne uwarunkowania, 2010], i jako jeden z nielicznych przewidziaem wspczesn ekonomiczn depresj. Upubliczniem to przed 8 laty w tekcie p.t. Zwiastuny II Wielkiej Depresji i III wojny wiatowej? - opublikowanym w maonakadowym periodyku Kontrpropozycje Nr 1(2)/2002. Wielonakadowe pisma nie reflektoway na t prognoz. Ze zrozumiaych wzgldw. Moje pesymistyczne prognozowanie kcio si z atmosfer miodowych lat polskiej transformacji z socjalistycznej sierminoci w kapitalistyczne spoeczestwo obfitoci, a i

optymistycznych nadziei wizanych z europejsk integracj. Zrozumiae zatem, e byo niechtnie, z niewiar przyjmowane. Sam zreszt radbym, gdyby moje przewidywania okazay si bdne. Wspczenie zagroenia globowej cywilizacji s znane a do blu. S nimi narastajcy od dziesicioleci konflikt ekologiczny oraz od koca 2007 roku Trzeci Wielki Kryzys. Wiadomo po trzech latach e to nie cykliczna recesja - bessa, ktra oczyszcza gospodark rynkow ze zbdnych fusw i koczy si kolejn hoss, lecz gboka i dugotrwaa depresjas. Wedle noblisty Paula Krugmana to trzecia w dziejach kapitalizmu wielka depresja: Bdzie ona przypuszczalnie bardziej podobna do Dugiej Depresji z XIX wieku [zwanej te Wielk Panik MG], ni o wiele bardziej drastycznej Wielkiej Depresji z XX. Lecz jej koszty dla wiatowej gospodarki, a w szczeglnoci dla milionw zagroonych bezrobociem bd bezspornie ogromne [The Third Depression, The New York Times June 27, 2010]. I wedle autorytatywnych prognoz wielce prawdopodobne, e potrwa co najmniej przez nastpne lat siedem [Robert J. Shiller: Seven More Years of Hard Times?, Project Syndicate, 2010]. W tej czci moja prognoza okazaa si trafna. Samokrytyczne przyznanie si do poowicznej trafnoci czyli bdu - w prognozie sprzed 8 lat, dotyczy drugiego jej czonu: III wojny wiatowej. Dedukowaem wwczas moliwo wybuchu kolejnego wiatowego militarnego konfliktu niebezpodstawnie. Przemawia za tym fakt, i obydwie wczeniejsze Wielkie Depresje koczyy si wojnami. Wojny suyy w czasach uprzednich kryzysw gospodarczych zarwno do gaszenia konfliktw spoecznych nadawania im charakteru konfliktw midzy narodami, jak i co rwnie istotne dla nakrcania koniunktury gospodarczej. Warunkiem koniecznym cyklu reprodukcji kapitau jest sprzeda i spoycie odtwarzajce popyt popyt militarny atwiej si odtwarza i potguje, bo ulega kompletnemu zniszczeniu. Wojny rujnoway te spoecznoci przez ktre si przetoczyy lecz nie wszystkie. Innym, ulokowanym zdala od pl bitewnych - pomagay si bogaci. Europa szczeglnie za Polska dowiadczyy dwukrotnie rujnujcych skutkw. Lecz USA z obydwu wojen wiatowych wychodziy w podwojonym potencjaem ekonomicznym. Przyczyn fakt, i wojny nie niszczyy terytorium USA supermocarstwo to jest otoczone od pnocy i poudnia przez sabszych ssiadw, a od wschodu i zachodu przez ryby. To, i na wojnach toczonych od koca XIX wieku na obcych terytoriach USA zyskiway popyt potgujcy koniunktur gospodarcz sprawi, i wyksztaci si tam swoisty system okrelany jako pastwo wojny/dobrobytu] [warfare/welfare state - tak to definiuje Lawrence Glickman: Buying Power: A History of Consumer Activism in American, 2009]. W tym przyczyna skonnoci tego mocarstwa do inicjowania kolejnych wojen w Wietnamie, Iraku, Afganistanie pomocnych w reprodukowaniu popytu na bro i testowaniu jej na zewntrznych

poligonach. Wykres wzrostw i spadkw dochodw Amerykanw okazuje si ewidentnie zbieny ze zmianami powodowanymi przez wzrosty i spadki wojennych napi i militarnego popytu [The Economist Oct 7th 2010].

Koniunktura gospodarcza USA uzaleniona bya nie tylko w przeszoci, ale jest nadal w istotnej mierze od zbroje i obsugi 70 procent wiatowego handlu broni. Wedle danych amerykaskiego Kongresu, w 2008 roku Stany Zjednoczone sprzeday za granic bro wartoci 37 miliardw 800 milionw dolarw - ponad 12 miliardw dolarw wicej ni w roku poprzednim [na drugim miejscu znalazy si Wochy, z 3,7 mld; na trzecim Rosja ze sprzeda za 3,5 miliarda - trzykrotnie nisz ni w 2007 roku].
Wieloletnie kontrakty USA na dostaw broni za 60 mld dolarw do Arabii Saudyjskiej i za 45 mld dolarw na przezbrajanie hinduskich si zbrojnych, prezentowane s jako sukces Obamy - kilkadziesit tysicy, w przyszoci kilkaset tysicy miejsc pracy dla Amerykanw. Wydatki militarne USA na cele militarne wynosiy w 2010 roku 119 mld dol. - 4,8% Produktu Narodowego Brutto - wicej ni czne wydatki na te cele nastpnych 17 pastw o najwikszych nakadach na te zadania ["The Economist" 8 June 2011]:

Prognozujc przed dziesicioleciem kolejn Wielk Depresj, artykuowaem nie wydumane objawy rosncego - nawykowo zapotrzebowania na posuenie si sprowokowaniem kolejnego wiatowego konfliktu, by przezwyciy kryzys przez nakrcanie koniunktury wzrostem militarnego popytu. Pretekstw do sprowokowania wojennej awantury na pewno by nie zabrako. S zarwno realne, w postaci lokalnych arzcych si konfliktw - np. palestysko-izraelskiego, nawiedzonych grupek terrorystycznych awanturnikw, ktrych faktyczne bd domniemane "mateczniki" w jakich krajach czy regionach monaby wykorzysta, a i zmylonymi zagroeniami te mona by si posuy - jak w motywacji ataku na reim Husajna w Iraku... III wojny wiatowej - najprawdopodobniej - nie bdzie Koryguj teraz sw prognoz sprzed 8 lat w drugiej - trzeciowojennej czci, prognozujc w wietle nowych faktw i zdarze i trzeciej wojny wiatowej (najprawdopodobniej) nie bdzie. Nie bdzie nie dlatego, e wojny, zarabianie na militarnym popycie, to rzecz brzydka i niemoralna to nigdy nie przeszkadzao tym, ktrzy na wojnach zarabiali. Lecz z trojakiej natury powodw: Po pierwsze bo diametralnie zmieniy si przyczyny i charakter Depresji: - Wielki Kryzys lat trzydziestych ub.w. by kryzysem nadprodukcji rosncej przewagi potencjau wytwrczego nad si nabywcz najwyej rozwinitych spoeczestw. Dla jego przezwycienia i nakrcania koniunktury skuteczne okazao si zwikszanie popytu. Cywilnego pobudzanego zwikszaniem siy nabywczej mas przez programy pastwa dobrobytu i spoeczestwa obfitoci. Kojarzonego z popytem militarnym, determinowanym II wojn wiatow, wycigiem zbroje z ZSRR oraz lokalnymi wojnami. - Wspczesna Wielka Depresja powodowana jest przez kryzys nadkonsumpcji jego gwn przyczyn jest kryzys ekologiczny negatywne saldo bilansu zyskw i strat powodowane przez midzynarodowy wycig w przerabianiu przyrody na towary [taki ma bowiem w istocie charakter wzrost gospodarczy mierzony globaln

wielkoci PKB pastw]. Dla jego przezwycienia konieczne jest zmniejszanie a nie zwikszanie produkcji wyniszczajcej planet i wyczerpujcej surowcowe zasoby a zatem remedium nie moe by ani militarny konflikt wiatowy, ani eskalacja i upowszechnianie spoeczestwa obfitoci [Definiuj szerzej sedno rnicy wspczesnej Depresji w opublikowanym w internetowej encyklopedii Google hale www.Kryzys nadkonsumpcji 2007-20?? a knol unit by Mariusz Gulczyski]. Po drugie bowiem wielkie, na wiatow skal wojny wybuchaj, gdy jest na nie zapotrzebowanie liderw ekonomiki i polityki kilku mocarstw. Determinowane zapotrzebowaniem elit wadzy na przezwycianie skonfliktowania wewntrznego wasnych spoeczestw - konfliktem midzynarodowym oraz rachubami na bezpieczne wzmocnienie swej potgi [trafnie to zdefiniowaa Konopnicka, i najdzielniej bij krle, a najgciej gin chopy]. Wspczesny wiatowy konflikt militarny miaby nieuchronnie charakter wojny jdrowej zagraajcej ju nie tylko ludowi ale i sztabom i ich rodzinom [wyrazistym przykadem powodowanej przez to zmiany motywacji liderw jest film o konflikcie USA/ZSRR na tle sporu o zlokalizowanie broni jdrowo-rakietowej na Kubie w 1963 r.] Po trzecie i najistotniejsze - bo pojawia si moliwo skuteczniejszego, bezpieczniejszego przezwycienia wspczesnej Wielkiej Depresji i zarabiania na tym - bez nakrcania koniunktury przez popyt militarny i wojn wiatow. Stwarza j paradoksalnie konieczno i moliwo przezwycienia ekologicznej bariery wzrostu gospodarczego. Okazuje si, e mona na tym zarobi, zwikszy zatrudnienie oraz poprawi jako zaspokajania potrzeb spoecznych czyli przezwyciy kryzys przez wykreowanie wyszego stadium postpu globowej cywilizacji. To cznie sprawia, i strategie wychodzenia z Trzeciej Depresji cechuje skonno do wygaszania skonfliktowa midzynarodowych oraz co istotne zmniejszania, a nie zwikszania wydatkw na zbrojenia i wojny. W USA ktrych wydatki na te cele okoo 700 mld dol. s niemal rwne wynoszcym ok. 800 mld dol. wydatkw reszty wiata, po raz pierwszy od zakoczenia Zimnej Wojny, podnosz si coraz czciej gosy krytyki bezskutecznoci zaangaowania w wojny w Iraku i Afganistanie. Wydajemy 100 mld dol. rocznie na inwazje w kraju, ktrego roczny produkt jest wart niewiele wicej ni 2 mld dolarw pisze amerykaska publicystka i sugeruje: Wystarczyoby skojarzy 700 mld dol. wydanych na wojn w Afganistanie z 700 mld dol. zmarnowanymi na obnik podatkw dla najbogatszego 1 procenta Amerykanw, i mielibymy realne pienidze, ktrych kraj stojcy przed rosncymi wyzwaniami nie powinien duej traci [Karina vanden Heuvel: The costs of war, The Washington Post December 21, 2010]. O tym, i s to nie tylko publicystyczne postulaty, lecz zmiany realnej polityki wiadczy fakt, i USA zmniejszaj w budecie na 2011 rok nakady na cele militarne o 78 mld dol., zakadaj ich zamroenie w nastpnych latach i zmniejszenie liczebnoci sil zbrojnych [vide: Craig Whitlock: Pentagon to cut spending by 78 billion,

reduce troop strenth, The Washington Post January 7, 2011]. I podejmuj dialog pokojowy z Chinami zarwno na szczeblu ministrw obrony jak i prezydentw. Pastwem stajcym si drug ekonomiczn potg angaujc swe ambicje coraz ewidentniej w pokojowym rozwoju, wygaszaniu skonfliktowa z ssiadami [vide Keith B. Ritchburg: Chinese President Hu looks for 'common ground' with U.S, "The Washington Post" Janurary 16, 2011]. Podobnie zdaj si nastawia sw polityk na strategi modernizacyjnego rozwoju, a nie skonfliktowa pozostali partnerzy BRIC -Indie, Brazylia i Rosja. Istotny odzwierciedleniem jakociowo nowej atmosfery w wiecie wspczesnym, od panujcej przed i w trakcie dwu uprzednich wojen wiatowych jest nieobecno agresywnych ideologii typu kolonializmu, komunizmu, hitleryzmu. Nie ma zatem ideologicznego sosu rozpalajcego wojenne namitnoci ludw. Jest prozaiczne borykanie si z Depresj. I co istotniejsze narasta pozytywistyczne kreowanie racjonalniejszego ni spoeczestwo obfitoci [a de facto nadkonsumpcji, rozrzutnoci i wyrzutnoci] modelu cywilizacyjnego postpu. 3 drogi przezwyciania Trzeciej Depresji Zrozumienie i docenienie ostatniej lecz perspektywicznie najwaniejszej z wyej wymienionych determinant - ksztatuje si powoli i z oporami. wiadczy o tym fakt, i teoretyczne i polityczne programy przezwycienia wspczesnej Depresji miewaj najczciej dwojaki charakter. Jedne to prby rewitalizacji modelu spoeczestwa obfitoci przez pobudzanie popytu kosztem wzrostu dugu publicznego, co dominuje w polityce amerykaskiej, z miern wszelako skutecznoci. Drugie dominujca w pastwach Unii Europejskiej - zwijanie nadopiekuczoci pastwa socjalnego, ograniczanie wydatkw publicznych i proklamowanie ery zaciskania pasa [the age of austerity]. Trzeci - alternatywn drog - jest stawka na wygranie kryzysu przez wykreowanie racjonalniejszego modelu cywilizacyjnego rozwoju, ni identyfikowany potocznie jako "spoeczestwo obfitoci". Modelu, ktrego sedno najlepiej bodaj okrela miano "spoeczestwa racjonalnego dostatku". Wspln cech dwu pierwszych sposobw borykania si z kryzysem jest bd definiowany jako prba wygrywania przeszych wojen bd ucieczka do tyu. Nie uwzgldniaj one szans ucieczki do przodu, jakie stwarza jakociowo nowa sytuacja powodowana przez zmiany polityczne, demograficzne, technologiczne i ekologiczne w globowej cywilizacji.

W obydwu tych strategiach konflikt ekologiczny traktowany jest jako dopust boy obcienie ekonomiki utrudniajce przezwycienie kryzysu. Std silne tendencje, by w czas kryzysu minimalizowa, bd wrcz bagatelizowa wymogi ekologiczne traktowa jako przesadne bd bzdurne [joke] i odkada zajcie si ekologi ad kalendas graecas. W pastwach najmocniej dotknitych zaamaniem ekonomiki, najmniej dostrzega si i docenia fakt, i przezwycianie konfliktu ekologicznego to gwna szansa nie tylko przezwycienia Trzeciej Wielkiej Depresji, ale i groby upadku naszej globowej cywilizacji - przez wykreowanie nastpnego stadium postpu: cywilizacji racjonalnego dostatku. Groba upadku naszej globowej cywilizacji naskutek nadmiernego wyeksploatowania i zdewastowania ekologicznych podstaw ludzkiej egzystencji, bya znana od do dawna. Za realnoci tej groby przemawiay wiadectwa upadku wielu uprzednich wspaniaych cywilizacji, spowodowane nadmiernym wyeksploatowaniem ich naturalnego rodowiska [vide Jared Diamond: Upadek. Dlaczego niektre spoeczestwa upady, a innym si udao, 2005; Felipe FernndezArmesto: Cywilizacje. Kultura, ambicje i przeksztacanie natury, 2008]. W przeszoci cywilizacje miay wszelako charakter ograniczony do jednej wyspy, fragmentu kontynentu, jednego morskiego czy oceanicznego basenu. Po ich upadku odradzay si zatem kolejne cywilizacje w innych, mniej wyeksploatowanych miejscach. Nasza wspczesna cywilizacja ma wymiar globowy. Nadmierne wyeksploatowanie i zdegradowanie rodowiska przyrodniczego nie rokuje odrodzenia w innym miejscu. Jej upadek mgby zagrozi losom caej ludzkoci cofniciem do ery przedprzemysowej. Waciwe wspczesnoci upowszechnianie masowej produkcji przemysowej i wzorcw konsumpcji definiowanych jako american way of life bd spoeczestwo obfitoci a cilej rozrzutnoci wedle trafnej definicji Andrzeja Makiewicza [w: Kryzys] i napdzanej przez nachalno wszechobecnych reklam wyrzutnoci jak to nazwaa amerykaska uczona Regina Lee Blaszczyk [throwaway consumer society w: American Consumer Society, 1865-2005: From Hearth to HDTV, 2009] sprawia, e dla tego sposobu produkcji i konsumpcji zasobw Ziemi po prostu nie starczy. Dla upowszechnienia standardu produkcji i konsumpcji Amerykanw na ca ludzko trzeba by co najmniej czterech i p planet. Amerykaska indywidualna konsumpcja bya przed kryzysem siedmiokrotnie wiksza ni w Chinach - upowszechnianie tego modelu i poziomu konsumpcji na ca ludzko jest ekonomicznie nierealne i ekologicznie groce katastrof podobna skutkujc upadkiem globowej cywilizacji. To rzeczy powszechnie znane. Bezskuteczne jednak byo do niedawna ich przypominanie i wypominanie. Ludzko niezbyt chciaa mniej, racjonalniej konsumowa i zanieczyszcza, a producenci - ograniczy produkcj i podraa jej koszty przez stosowanie si do wymogw proekologicznych. Dominowalo zachowanie jak na Tytanicu.

3 narzdzia zmian spoecznych Uwiadamianie zagroe powodowanych przez konflikt ekologiczny dokonywao si opornie, topornie i nieskutecznie dopki miao charakter negatywny i moralizatorski. Pierwotnie bowiem z trzech typw narzdzi sucych skanianiu ludzi do zmian swych pogldw i dziaa poprzestawano na dwu: kiju i kropidle [ten trop analizy zawdziczam podpowiedzi dra Andrzeja Koakowskiego]. Kijem byo i jest straszenie upublicznianiem wiedzy o gronych skutkach dewastowania przyrody i wymuszanie ogranicze eksploatacji i zanieczyszcze za pomoc prawnych nakazw, zakazw i kar z ograniczon i malejc w warunkach Wielkiej Depresji skutecznoci. Kropidem byy i s moralizatorskie apele o wstrzemiliwo w trosce o los ludzkoci, przyszych pokole, a i wymierajcych gatunkw. Narzdziem stosowanym nie tylko przez moralizujcych naukowcw, lecz i politykw. Bezskutecznie, czego dowodem program moralnej alternatywy wojny prezydenta USA Jmmyego Cartera zakadajcego w 1977 roku konwersj przemysu zbrojeniowego USA na inwestowanie w czyste technologie i odnawialne rda energii. Tre tych obydwu narzdzi - kija i kropida bya prawdziwa i cele szlachetne; dla teraniejszoci i przyszoci narodw i ludzkoci zbawienne. Okazyway si jednak mao bd wcale skuteczne - czego sam te dowiadczaem publikujc traktujce o tej problematyce ksiki [vide: Bariera aspiracji, 1982; Szanse i zagroenia, 1986; Jaki rozwj, 1987]. Bezskuteczne ale tylko do czasu, gdy ujawnio si wsparcie kija i kropida przez trzecie narzdzie: "marchewk" korzyci ekonomicznych z zarabiania na zastpowaniu brudnych technologii wyczerpujcych i dewastujcych rodowisko ekologiczne planety - przez czyste i odnawialne. Narzdzie sprawiajce, e proekologiczne dziaania stay si nie tylko rozumne i szlachetne, ale take zyskowne. W batalii o klimat pisze Andrzej Lubawski mno si nowe technologie w zakresie alternatywnych rde energii. Europa zacza mniej mwi o tym, dlaczego trzeba klimat ratowa, a wicej, jak mona na tym zarobi. Powanie podchodz do kwestii klimatu Chiny i Indie, gdzie szybko ronie liczebno klasy redniej, co przekada si na zwikszony apetyt na energi [Andrzej Lubawski: Prognoza na 2011 rok: Zapi pasy bdzie huta, Gazeta Wyborcza 20.12.2010]. W kapitalistycznej gospodarce rynkowej rzdz bowiem nie racje moralne czy prospoeczne, lecz elazne prawo rozszerzonej reprodukcji kapitau sprawiajce, e kapitalistyczna firma to pojazd jednoladowy musi pdzi naprzd, bo jak spowolni nieuchronnie padnie, tworzc miejsce dla innych, skuteczniej aktywnych w tej konkurencji. Kapitalist si staje i pozostaje ten, co potrafi pomnaa swj stan posiadania, skutecznie rywalizujc z innymi uczestnikami rynkowej rywalizacji. Wygrywa w ostatecznym rachunku nie ten co ma si to wystarczao w niewolnictwie i feudalizmie, a i nie ten co ma moraln racj to byo dostateczne w zdominowanych przez religie systemach, lecz ten, co potrafi wicej ni inni zarobi.

wyzwania pozytywnego stadium globowej cywilizacji Praktyczne przesanki reorientacji z waciwej spoeczestwu obfitoci nadkonsumpcji, rozrzutnoci i wyrzutnoci, generujcej i potgujcej kryzys ekologiczny - na ekonomik przyjazn wspczesnym i przyszym pokoleniom oraz przyrodzie, narastay przez dziesiciolecia. Pojawiay si nie tylko wirtualnie w teoretycznych pomysach i sugestiach, lecz co istotniejsze w realu: w postaci nowych technologii, stosujcych je na pocztkowo ma skal przedsibiorstw, programw wiatlejszych rzdw i midzynarodowych instytucji wspierajcych i premiujcych takie formy postpu. Konieczno szerszego wykorzystanie tych moliwoci stworzya dopiero wspczesna Wielka Depresja. Dla jej przezwycienia bowiem coraz ewidentniej bezskuteczne okazuje si zwikszanie produkcji i popytu w starym, dotychczasowym stylu zarwno cywilnego jak militarnego. Konieczna i profitujca kapitaowo, politycznie i spoecznie okazuje si proekologiczna reorientacja zarwno przedsibiorstw, jak i pastw. Zaczyna to stymulowa zmiany w ekonomicznym modelu i krajobrazie, z ktrych wydedukowa mona, i zaczynamy wkracza w jakociowo nowe stadium postpu globowej cywilizacji. Stadium, ktre mona zdefiniowa jako spoeczestwo racjonalnego dostatku. Wiem, e brzmi to nieefektownie, mniej pocigajco, jak pastwo dobrobytu czy spoeczestwo obfitoci. Lecz realistycznie definiuje pozytywny sens nastpnego stadium demokratyczno-rynkowej cywilizacji. Kolejnego po trzech uprzednich stadiach. Z dziejw ludzkoci wiadomo, e trwalszy wkad w zwikszanie szans przeycia i osiganie satysfakcji z ycia wniosy te systemy, ktre okazay si zdolne do pokonywania wewntrznych kryzysw przez modyfikowanie celw i metod uzgadniania zachowa wspzalenych spoecznoci. Systemy spoeczne nie bywaj bowiem jednolite od narodzin przez cay czas trwania. Przeksztacaj si wraz ze zmianami moliwoci i koniecznoci cywilizacyjnego rozwoju. Z uoglnienia tego co powtarzalne w tych procesach mona zdefiniowa cztery kolejne, coraz bardziej funkcjonalne stadia rozwoju formacji spoecznych. 1. Barbarzyskie, kreujce bardziej wydajn i lepiej zorganizowan formacj nie tylko dziki swej wyszej sprawnoci, lecz take kosztem rabunkowej akumulacji zasobw spoecznoci sabszych, bo funkcjonujcych wedle uprzednich regu. Takie byy pocztki zarwno niewolniczej, jak i feudalnej cywilizacji. Kapitalizm rwnie startowa kojarzc uprzemysowienie produkcji i urynkowienie wymiany - z barbarzyskimi w formie i skutkach kolonialnymi podbojami i rabunkami na globow skal, przywracaniem niewolnictwa, bezwzgldn, wyniszczajc eksploatacj siy roboczej. 2. Dramatyczne, cechujce si wewntrznymi, rewoltujcymi konfliktami spoecznymi, pacyfikowanymi czstokro przez przekierowywanie agresji na wojny zewntrzne. W przypadku kapitalizmu to era wojen o rewizj w podziale wiata poczynajc od Ameryki z Hiszpani, przez wojn Anglikw z Burami, Rosji z Japoni, Japonii z

Chinami, Woch z Abisyni i Albani oraz szereg pomniejszych, po dwie najbardziej dramatyczne i tragiczne w skutkach wojny wiatowe. 3. Romantyczne, stanowice swoist zot epok waciwej dla danego systemu cywilizacji nacechowane niepohamowan eskalacj eksploatacji przyrody i zadufan wiar w unikatow wspaniao, uniwersalno i wieczn trwao tego modelu postpu. W kapitalizmie to trwajcy od pod poowy XX wieku okres drugiej Rewolucji NaukowoTechnicznej, wysokich temp wzrostu gospodarczego, upowszechniania konsumpcjonistycznego spoeczestwa obfitoci oraz demokracji przezwyciajcej uprzednie ograniczenia uprawnie ze wzgldw klasowych, rasowych, etnicznych, mniejszociowych (np. homoseksualnych), a i wikszociowych (kobiet). A take - co te istotne skutecznego, pokojowego wyeliminowania komunistycznej alternatywy demokratyczno-rynkowego systemu. 4. Pozytywne, osigane przez te systemy, ktre okazay si zdolne do przezwycienia kryzysw wynikych z nadmiernego zadufania i rozpasania waciwego romantycznemu stadium, przez bardziej racjonalne formuowanie celw i sposobw ich realizacji. Z tego co wiadomo o przeszoci, chyba tylko staroytna grecka cywilizacja osigna ten poziom pokojowej kohabitacji spoecznoci z przyrod oraz rwnowaenia dostatku materialnego z kulturalnymi wartociami. Dla demokratyczno-rynkowego systemu to stadium staje si wspczenie szans i wyzwaniem. Z historiozoficznego ogldu przeszych dziejw wiadomo te, e kreowanie wyszych stadiw kadej z formacji nie dokonuje si dowolnie i dobrowolnie. Musi by wymuszone ewidentnym kryzysem dotychczasowej formuy celw i metod. I wywalczone przez zainteresowane w postpie odamy, zdolne do pokonania oporw zainteresowanych w utrzymaniu bd przewracaniu status quo. Tam i wtedy, gdzie i kiedy braknie przewagi i zdeterminowania si zainteresowanych w modyfikacyjnych zmianach - system popada w konserwatywny marazm i rozkad. Wyjciem z ktrego bywa bd przemieszczanie si centrum ufundowanej na danym systemie cywilizacji do innego regionu lub pastwa. Bd upadek systemu, a wraz z nim i waciwej mu cywilizacji. Najwieszym tego przykadem ewidentny fakt, i cywilizacja tzw. realnego socjalizmu zaliczya w peni tylko stadia barbarzyskie i dramatyczne. Zaamaa si na prbie wykreowania socjalistycznej wersji romantycznego stadium dogonienia i przegonienia kapitalizmu w erze chruszczowowskiej i gierkowskiej. Delegitymizowao to alternatywny wobec kapitalizmu system dubeltowo. Raz, bo przez niewolnicze naladownictwo kapitalizmu - programowe doganianie i przeganianie rywala w przerabianiu przyrody na towary - sprzeniewierza si swej historycznej misji, zakadajcej wykreowanie adu spoecznego rokujcego prawdziwe rozwizanie konfliktu midzy czowiekiem a czowiekiem oraz czowiekiem a przyrod [K. Marks: Rkopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r., 1960]. I dwa, bo nie zdoa zaspokoi rozbudzonych wzorcami

spoeczestwa obfitoci iluzorycznych obietnic i realnych godw. To cznie sprawio, i system ten wytraci swj pierwotny impet i wzorcotwrczy dla wasnych i innych spoecznoci charakter i w pokojowy na szczcie sposb rozpad si i upad [vide: Mariusz Gulczyski: Dlaczego krach socjalizmu i restauracja kapitalizmu, Dzi. Przegld Spoeczny 1991, nr 6]. Waciwe kapitalistycznej cywilizacji produkcyjna innowacyjno i rynkowy impet skutkoway jej eskalacj do globowego wymiaru. W tym jej sia. Jej saboci byy ujawniajce si od zarania dwojakie ograniczenia. Okazywaa si wprawdzie bardziej ni wszystkie uprzednie cywilizacje efektywna ekonomicznie i atrakcyjna spoecznie lecz korzystna: - nie dla caych narodw oraz - nie dla wszystkich narodw. Pierwsze z tych ogranicze nie dla caych narodw, przejawiajce si w tym, i dostatek uprzywilejowanej mniejszoci kolidowa z niedostatkiem wikszoci kapitalistycznych spoeczestw - stao si zarzewiem walk klasowych i antykapitalistycznych rewolucji w pierwszej poowie XX stulecia. Zagraajcych nie tylko funkcjonalnoci systemu, lecz i jego dalszemu trwaniu. Kapitalizm potrafi te zagroenia nie tylko przezwyciy, ale zyska nowy impet i si przez wykreowanie romantycznej wersji cywilizacyjnego postpu: pastwa dobrobytu i spoeczestwa obfitoci. To sprawio, i system ten zdemokratyzowa si, nie straci lecz zarobi na poszerzeniu konsumpcyjnego popytu - i wygra w cuglach t rund nie przez konserwatywne okopywanie si na starych pozycjach, lecz "ucieczk do przodu. Przezwycienie drugiego z ogranicze nie dla wszystkich narodw okazuje si niepomiernie trudniejsze do zrealizowania. Dekolonializacja bya krokiem koniecznym, lecz nie wystarczajcym. Rozbudzia powszechnie aspiracje do podobnego jak w byych metropoliach standardu ycia bez moliwoci ich rwnie powszechnego nasycenia. Zaspokojenie tych apetytw przez upowszechnienie romantycznej wersji spoeczestwa obfitoci i pastwa dobrobytu, jest wprawdzie nagminnie podane, lecz technicznie niemoliwe do szybkiego zrealizowania i - co staje si wspczenie coraz bardziej istotne ekologicznie grone. Rewolucja informatyczna sprawia, e wiedza, i mona y dostatniej, dociera szerzej i szybciej, ni realne moliwoci zaspokojenia tych potrzeb w wikszoci zacofanych gospodarczo krajach. Rewolucja komunikacyjna sprzyja nasilajcej si migracji nie tylko legalnej, lecz i nielegalnej wdrwce ludw.

W sumie to coraz wyraziciej rewoltuje przeciwko enklawom obfitoci, odgradzajcym si nie tylko granicami, lecz i murami od zagraajcych ich posiadaniu i samopoczuciu ywioom niedosytu. Staje si poywk spoecznej frustracji i dziaa destrukcyjnych. Znajdujcych ujcie w negacji wzorcw, ktre dezawuuj tradycyjne wartoci i w atakach, ktrych sens i bezsens mona zdefiniowa jako denie, by innym zepsu zabaw, ktrej nie jest si w stanie zaadaptowa i zaakceptowa. Rewoltowanie staje si tym groniejsze, im bardziej Trzecia Wielka Depresja ujawnia niemono utrzymywania w wyej rozwinitych krajach spoecznego konsensusu ufundowanego na zadowoleniu z fruktw spoeczestwa obfitoci i pastwa dobrobytu. Frukty okazuj si bowiem dostpne w peni tylko dla superbogackiej, zwajcej si czowki, a socjalne pastwo dobrobytu nie utrwala si i rozszerza, lecz zwija. To cznie sprawia, e dla zrozumienia istoty wspczesnych zagroe, bezpoyteczny i jest ogld z dzisiejszej tylko, kryzysowej perspektywy i dojutrkowe na remedia. Po to, by przezwyciy wspczesny spotgowany, wielowarstowy kryzys ekologiczny i ekonomiczny - trzeba na spojrze z historiozoficznej perspektywy. Tylko bowiem z takiego spektrum mona dostrzec, i waciwe "spoeczestwom obfitoci" niepohamowane potgowanie eskalacji przerabiania przyrody na towary i Trzecia Wielka Depresja s wprawdzie zagroeniem, ale nie absolutnym. Dezawuuj nie demokratyczno-rynkowy model cywilizacji, lecz romantyczny jego wariant. Tylko taki ogld pozwala dostrzec i doceni, e zagroenia te s nie negatywem tylko i gwnie, lecz s brzemienne pozytywem. Szans uratowania tego co najwartociowsze i trwalej funkcjonalne w demokratyczno-rynkowym systemie. Uratowania nie przez beznadziejne prbowanie reanimacji odchodzcego nieuchronnie w przeszo, iluzorycznego i kryzysogennego spoeczestwa obfitoci. Lecz przez wymuszanie zmian rokujcych wykreowania czwartego, pozytywnego stadium racjonalnego dostatku. Dostatku nie degradujcego przyrody i moliwego do upowszechniania na ca ludzko. Takie bowiem s warunki sine qua non przetrwania i pokojowego rozwoju globowej cywilizacji. 10 nurtw proekologicznego postpu Nie ma adnej doktryny czy ideologicznego programu kreowania kolejnego stadium naszej globowej cywilizacji. Tre i form zaczynajcych si zmian mona wydedukowa z wielorakich, rozproszonych w rnych pastwach i firmach przejaww praktycznego nowatorstwa. To zgodne z waciwociami kapitalistycznego systemu jego dotychczasowa ywotno i sia wynika m. in. z pragmatyzmu. To, co nowe, funkcjonalne i postpowe, wyrasta z efektywnoci praktycznych innowacji, a nie z wydumanych teorii.

Twierdz, i strategiczne kierunki wygrywania wspczesnego kryzysu ekonomicznego i przezwyciania konfliktu ekologicznego wyznacza moe i winno 10 najistotniejszych nurtw nowatorskiego rozwizywania problemw ekologicznych, ekonomicznych, politycznych i socjalnych zyskownych, generujcych zatrudnienie, profitujcych wzrostem racjonalnego dostatku spoeczestw, pokojowych. Pomocnych nie tylko w reanimacji zdepresjonowanej gospodarki, lecz i w wykreowaniu wyszego z punktu widzenia reprodukcji warunkw ludzkiej egzystencji - stadium postpu globowej cywilizacji. Definiuj te dziaania i projekty - gwoli atwiejszego zapamitania - jako dziesi innowacyjnych R: 1] RENEGENERACYJNE - odnawialne rda zielonej energii [wiatrowej, sonecznej i wodnej, z biomasy]. To ju nie eksperyment, lecz due inwestycje gwnie w Chinach, ktre przoduj w skali wiatowej chiski rzd zainwestowa w 2010 roku 54,4 mld dolarw w odnawialn energi. Na drugim miejscu z inwestycjami w wysokoci 41,2 mld dol. s Niemcy; nastpne Wochy 13,9 mld dol; kolejne to Brazylia, Kanda, Hiszpania, Francja, Indie cznie kraje G2 zainwestoway w taki postp 198 mld dolarw. Wedle prezydenta Obamy to dla USA - uzalenionych tradycyjnie od paliw kopalnych stwarza wyzwanie tosamej rangi jak przed pwieczem wystrzelenie przez ZSRR Sputnika. Std proklamowany w Ordziu o Stanie Pastwa program konwersji rde energii tak, by w 2035 roku 80% pochodzio z wiatru, wody, soca i biomasy - kosztem obcicia dotacji dla koncernw naftowych, i by ju w 2015 roku milion samochodw byo napdzanych nie benzyn lecz elektrycznoci [Energy: Industry and Politics, "Washington Post" November 20, 2011]. O tym e mona to nie tylko zrobi lecz i zarobi wiadczy fakt, i Google inwestuj 5 miliardw dolarw w budow 500kilometrowej linii elektrowni wiatrowych w atlantyckim szelfie, z rachubami na zysk z zaopatrywania w energi elektryczn 1,9 mln domw od Nowego Jorku po Norfolk. Skromnym wprawdzie, lecz istotnym symptomem, i ten sposb rachunku ekonomicznego trafia take do Polski s pojawiajce si i w naszym krajobrazie energotwrcze wiatraki. 2] RECYKLING - wtrn przerbk zuytych produktw zamiast eskalacji przerabiania przyrody na towary. To te staje si coraz zyskowniejsze przemysowe odzyskiwanie plastiku z odpadw okazuje si wielokrotnie tasze, bo wymagajce poniej 10 proc. energii wymaganej do wytworzenia tego produktu z ropy naftowej. Znamienne, e technologia wprawdzie powstaa w Ameryce, lecz tam funkcjonuje tylko zatrudniajce 25 osb laboratorium przemysowe jej zastosowanie okazao si moliwe w krajach Unii Europejskiej Austrii i Wielkiej Brytanii oraz w Chinach. Tam, gdzie istniej ju prawne regulacje stymulujce zbieranie i przetwarzanie tego typu odpadw. W USA dopiero si lobbuje za tym, by Kongres skopiowa stymulujce recykling regulacje z UE, Japonii i Chin [Thomas L. Friedman: Arent We Clever?, The New York Times, Sept. 18, 2010]. Program ONZ zakada, i upowszechnianie recyklingu we wszystkich moliwych sferach wytwrczoci, upowszechnianie odnawialnych rde energii oraz energooszczdnej produkcji i konsumpcji winno doprowadzi do rozwoju zero-wyjaawiajcego Ziemi. To nie tylko moe, ale musi by moliwe alternatyw bowiem upowszechniania

cywilizacji rozrzutnoci i wyrzutnoci byoby nie tylko wyjaowienie, ale ugrobienie Planety przeksztacanie jej w wyeksploatowane i zamiecone odpadami produkcji i konsumpcji mietnisko - a zatem i mier naszej globowej cywilizacji. IZnamienne, e taki postp profituje nie tylko ekologicznie, ale i stwarza nowe jakociowo i ilociowo miejsca pracy wedle danych z 2009 roku ten sektor dawa w skali globowej zatrudnienie 3 milionom, z tego w Chinach 700 tysicom pracownikw [Reuters Oct. 6, 2010]. 3] REKULTYWACJA przyrody planety co motywowane jest take coraz czciej wymogiem zyskownoci, bowiem wyniszczenie ekosfery zwiksza zachorowalno ludzi a wic i koszty leczenia i zmniejsza plony rolin wymagajcych zapylania przez owady i zwalczania szkodnikw przez ptaki. Ten kierunek postpu zakada nie tylko powstrzymywanie od wyjaawiania i zamiecania Ziemi, lecz przywracanie jej bujnej, przyrodniczej rnorodnoci i ywotnoci. To w istocie powtrzenie strategicznej zmiany, jaka dokonaa si w pocztkach industrializacji w sferze uprawy gleby zastpienia prymitywnego wyjaawiania przez odnawianie yznoci wedle zasady tyle wydajnoci ile zasilania. Oznacza wycignicie praktycznych i konsekwentnych wnioskw ze zrozumienia, i Ziemia, niezastpowalna ywicielka Ludzkoci - niczym przysowiowa chopska krowa - "pyskiem doi". e potgowanie przerabiania przyrody na towary - do czego sprowadza si eskalacja rozwoju wedle regu "spoeczestwa obfitoci", a w praktyce "warfare/welfare state" spowoduje, e Ziemia nie tylko przestanie "doi", ale wrcz "zdechnie". 4] RACJONALIZACJA zaspokajania potrzeb np. przez usprawnianie komunikacji publicznej, co w skali masowej zakada chiski program postpu komunikacyjnego przez budow w nastpnym 25-leciu sieci supernowoczesnych lotnisk, 42 superszybkich [powyej 300 km/godz.] linii kolejowych oraz pilotowania przez pastwo w 20 gwnych miastach programu zastpowania samochodw spalinowych przez napdzane elektrycznie. Okazuje si to coraz bardziej efektywne dziki tanieniu o poow co 18 miesicy kosztw jazdy takim samochodem naskutek zwikszania pojemnoci i spadku cen elektrycznych baterii ktre mona adowa z odnawialnych rde. 5] REDYSTRYBUCJA kapitau przez pastwo i UE. Koncentracja bogactwa okazuje si powtarzalnie kryzysogenna, najbogatsi bowiem nie tworz popytu konsumpcyjnego na dobra wielkoseryjnej produkcji, a argument, e inwestuj nadwyki okazuje si nieprawdziwy, gdy inwestuj coraz czciej tam gdzie tasza sia robocza - zagranic, bd w spekulacyjnym kapitale finansowym. Dowodem fakt, i w USA kryzysy wybuchay -zarwno w 1929 jak i 2008 gdy grne 1% koncentrowao dochodw, a grne 10% - poow; czasy wysokiej koniunktury miay miejsce w latach, gdy dominujcy udzia w bogactwie miaa rednia klasa dochodowa. Drastyczne zrnicowanie dochodw jest powtarzalnie rdem
niestablilnoci [vide Nouriel Roubini:The Instability of Inequality, Project Syndicate, 2011]. Waciwym na to remedium moe by progresywne

opodatkowywanie - z inwestowaniem rodkw publicznych nie w demobilizujc nadopiekuczo [zbyt szczodrze rozdawane zasiki, przedwczesne emerytury], lecz w pilotowanie inwestycji w nowatorskie technologie, edukacj oraz postp naukowy. Taka reorientacja staje si konieczna take ze wzgldw politycznych. W Chinach, gdzie koncentracja bogactwa osigna poziom jeszcze bardziej skrajny ni w USA 1 procent najbogatszych rodzin dysponuje 41,4 procentami prywatnego majtku potgowanie nierwnoci dochodw traktowane jest jako gwne potencjalne zagroenie pokoju spoecznego std przezwycianie antyegalitarnych tendencji uznano za jedno z gwnych zada programu pastwowego na lata 2011-2015 [Chen Weihua: Income gap, a woe for China and US, China Daily 2010-10-12]. W Europie Zachodniej udzia dochodw z tytuu zatrudnienia spad z 60 procent PKB w 1960 roku do 35 procent w 2010 roku - wzrosy odpowiednio dochody z zyskw od przedsibiorczoci i operacji finansowych [Ernest Hillebrandt: Lewica szuka lewicowoci, "Gazeta Wyborcza" z 12-13.03.2011]] 6] REDUKCJA popytu militarnego i zaangaowa wojennych. To istotne novum w sposobach przezwyciania kryzysw ktre najwyej rozwinici przezwyciali wszak uprzednio kojarzc nakrcanie koniunktury przez popyt cywilny z popytem wojennym. Wspczenie- naskutek wielu zmian, powodowanych m. in. przez to, i wojny tocz nie armie skadajce si z obywateli z powszechnego poboru, lecz wskie grupy zawodowcw; e mocarstwa zarwno Rosja, jak i USA powtarzalnie i sromotnie przegrywaj z ochotnicz partyzantk wietnamsk, afgask, irack, czeczesk; e w czasie tej depresji spada popyt na zbrojenia [w handlu wiatowym odnotowano w 2009 roku spadek o 1/3 w stosunku do roku poprzedniego]. To cznie sprawia, e problemy zwizane z problematyk wojenn staj si po raz pierwszy od dziesicioleci dalszoplanowe wrd gwnych problemw absorbujcych Amerykanw, Rosjan, Hindusw czy Chiczykw. A i Europejczykw oraz Polakw te na szczcie. 7] REORIENTACJA celw aktywnoci gospodarczej przez zastpowanie fetyszyzmu miernika PKB [mierzcego caociowo warto produkcji i usug w tym zarwno cywilnej jak militarnej] przez miernik Poytku Spoecznego Netto - PSN [taki jest sens propozycji zmiany miernika efektywnoci gospodarczej noblistw Josepha E. Stiglitza i Amartya Sena opracowanej na zamwienie francuskiej administracji prezydenta Nicole Sarkozego]. Miernik uwzgldniajcy nie tylko ile si wytwarza, ale jakie s ekologiczne koszty oraz jaki jest poytek z racjonalnego zaspokojenia spoecznych potrzeb. Uwzgldniajcy rozrnienie konsumpcji pozytywnej racjonalnych potrzeb, od konsumpcji negatywnej irracjonalnych pragnie, take szkodliwych, sztucznie kreowanych przez reklam. Podobny jest sens zamiany miernika PKB na wskanik Szczcia Spoecznego
w himalajskim pastewku Bhutan [vide Project Syndicate: Peter Singer Can We Increase Gross National Happiness?; Jeffrey D. Sachs: The Economics of Happiness oraz Dasho Karma Ura: An Introduction to Gross National Happiness (GNH)]. Takie

te jest sedno programu budowy "spoeczestwa umiarkowanie dostatniego [xiaokang moderately well-off society] - zakadanego przez program rzdzcej Chinami partii komunistycznej. Dalszy rozwj

Chin jest interpretowany tam nie jako naladowanie cudzych i dewaluujcych si wzorcw postpu pynicie z fal. Lecz jako ostra rywalizacja z innymi nacjami wspzawodniczcymi w dostosowywaniu si do gbokich zmian w globowej ekonomice, przez pynicie przeciw fali e wiadomoci, e alternatyw jest regres [Zheng Quinyan: Strive for a brighter future, China daily 2010-10-23]. To nie dorana polityczna konstatacja, lecz przejaw zakorzenionego od tysicleci w chiskiej tradycji ofensywnego pojmowania pojcia kryzys odzwierciedlanego zapisywaniem go dwoma ideogramami, oznaczajcymi oddzielnie wj zagroenie i n - szansa na rozwj i postp. 8] REWITALIZACJA demokracji. Przywracanie waciwego istocie tego systemu skojarzenia uprawnie do wspdecydowania - z obowizkiem wspodpowiedzialnoci za skutki tej formy uzgadniania spoecznych zachowa. Ograniczenie uwagi do ekonomicznych aspektw konfliktu ekologicznego i Trzeciej Wielkiej Depresji, powoduje przegapianie, i istotnym ich rdem jest erozja sedna demokracji. Procesy globalnego upowszechniania demokratycznych stosunkw w minionym pwieczu koncentroway si - w sferze politycznej nie na treci, lecz tylko bd gwnie na formie prawie wyboru rzdzcych. W sferze ekonomicznej za - na zastpowaniu waciwego autokratycznym systemom legitymizowania si rzdzcych przez dawanie rodkw egzystencji, waciwym dla demokratyczno-rynkowych stosunkw gosowaniem poprzez zakup dbr i usug. To by postp istotny, lecz poowiczny. Powodujcy dwojak degeneracj demokracji, a zatem i kryzys systemu. Sprzyja bowiem wysferzaniu i oligarchizacji wadzy politycznej i ekonomicznej koncentrowaniu jej elit na wasnych interesach i problemach, miast na subie interesom spoecznym. I nie skania ogu do obywatelskiej wspodpowiedzialnoci zarwno za wybr i kontrol rzdzcych, jak i za skutki swych ekonomicznych decyzji. Std zarwno spadek frekwencji wyborczej, jak i skonno do nieodpowiedzialnoci nabywcw za skutki konsumpcji nadmiernej, dewastujcej i zanieczyszczajcej rodowisko, czego najwyrazistszym wspczenie przejawem s konflikty na tle wysypisk i utylizacji mieci. Zapowiedzi przezwyciania tej kryzysogennej dewiacji demokratycznych systemw s nie tylko przejawy intelektualnego uwiadamiania jej przyczyn i natury, lecz i praktyczne przejawy ksztatowania struktur spoeczestwa obywatelskiego, proekologiczne ruchy spoeczne oraz postulaty i projekty wzrostu wpyww obywateli na decyzje wadcze i ich egzekwowanie nie tylko przez wybory rzdzcych, ale i referenda w istotnych, kontrowersyjnych kwestiach. 9] REGIONALIZM czyli glokalizacja definiowana trafnie hasem: myl globalnie dziaaj lokalnie. Moe by i ju bywa tam, gdzie jest nie tylko hasem, lecz praktyk - zarwno remedium na zagroenia stwarzane przez dzik globalizacj - niekontrolowan przez adne demokratyczne instytucje. Jak i instrumentem pozytywnego wpisywania si spoecznoci lokalnych w procesy globalizacji wykorzystywania szans, jakie stwarza globowa wymiana dbr i informacji w modernizowaniu i wzbogacaniu egzystencji spoecznoci lokalnych.

Umieszczam regionalizm czyli glokalizm na kocu nie dlatego bynajmniej, e mniej od uprzednich wany. Wrcz przeciwnie w tym zwiastunie szans na przezwycienie zagroe i wygranie kryzysu, mieci si moe i powinna kwintesencja wszystkich uprzednich. Procesy globalizacji powoduj wprawdzie nasilenie migracji gwnie z nierozwinitych i sabiej rozwinitych regionw do wyej rozwinitych. Tam, gdzie ta tendencja staje si dominujca, stanowi zagroenie dla globowego adu. Skutkuje bowiem wyjaawianiem uboszych regionw z najsprawniejszych zawodowo a zatem potgowaniem zuboenia i napi midzy obszarami bogactwa i ndzy. Pozytywn alternatyw jest regionalizm rozumiany nie jako konserwatywna separacja od wiata. Lecz glokalizacja: wczanie si spoecznoci lokalnych w procesy cywilizacyjnego postpu podmiotowo i partnersko - w sposb wiadomy zarwno szans, jak i zagroe stwarzanych przez procesy globalizacji. Nacelowane zatem na optymalne wygrywanie pozytyww i neutralizowanie negatyww z punktu widzenia interesw nie tylko doranych, lecz perspektywicznych caej lokalnej spoecznoci. Patrzc z tej perspektywy w takim, regionalnym wymiarze najpeniej i najwyraziciej wida zarwno zagroenia stwarzane przez kompromitujcy si model spoeczestwa obfitoci jak i walory spoecznoci racjonalnego dostatku. A zatem celowoci wszystkich dziewiciu zdefiniowanych tu drg cywilizacyjnego postpu. Dobrym tego przykadem wydaj si by wspczesne Niemcy. ktrych gospodarka radzi sobie bodaj najlepiej z kryzysem z euroamerykaskiego obszaru Dziki jak pisze amerykaski obserwator skojarzeniu socjaldemokratycznych wartoci z lokalizmem. Przejawiajcym si w preferowaniu przedsibiorczoci wacicielskiej a nie akcyjnej, produkujcej na wiatowe rynki lecz silnie osadzonej w konkretnych landach, z obsugujcymi je bankami municypalnymi, dbaoci o zawodow sta kadr, jej rozwj i udzia we wspzarzdzaniu. Przeciwstawia to tene autor diametralnie odmiennym tendencjom wpisywania si w globalizacj kapitalizmu amerykaskiego nastawionego bardziej na spekulacje finansowe i przerzucanie produkcji w te obszary globu, gdzie atwiej o zysk kapitaowy, ze strat wszelako dla adu spoecznego we wasnym kraju [Harold Meyerson: How Germany Got it right on the economy, The Washington Post November 24, 2010]. Zwiastuny pozytywnego regionalizmu mona dostrzec take w wielu innych krajach w tym i w Polsce. Ujawnio si to wyrazicie w niedawnych wyborach samorzdowych w preferowaniu przez wyborcw tych liderw, ktrzy samorzdz kierujc si interesami lokalnej spoecznoci coraz czciej bezpartyjnych, gdy koliduje to z interesami elit partyjnych, sterowanych centralnie co czstokro bywa sprzeczne z interesami lokalnymi.

10] REEDUKACJA uczenie uczenia si jak rozumnie y w globowej cywilizacji


racjonalnego dostatku. Sedno tej niezwykle istotnej cywilizacyjnej zmiany zdefinowaem w odrbym tekcie - www.Jak uczy si uczy y w epoce globalizacji a knol by Mariusz Gulczyski - tam wic zainteresowanych odsyam.

Zdefiniowane wyej strategiczne 10 nurtw wytycza cznie NOWY HORYZONT POSTPU GLOBOWEJ CYWILIZACJI Wsplnym ich mianownikiem jest zasadnicza zmiana filozofii postpu globowej cywilizacji. Kierowania si nie starotestamentowym zaleceniem czycie sobie Ziemi poddan, lecz moralnoci ukierunkowan wskazaniem czycie sobie Ziemi przyjazn. W praktyce oznacza to przezwycianie dominujcej w dotychczasowym rozwoju przemysowej ekonomiki gry o sumie zerowej - z Ziemi, jej surowcowymi i przyrodniczymi zasobami. Gry sprawiajcej, i niczym w zbierackoowieckich stadiach dzikoci i barbarzystwa - wzrost efektywnoci ekonomicznej skutkowa nieuchronnie wzrostem defektywnoci surowcowo-przyrodniczej. Przez rozwj i postp wedle regu gry o sumie dodatniej w ktrej wzrost produkcji i konsumpcji dekomponuje wprawdzie oblicze Ziemi, lecz nie degraduje per saldo jej przyrodniczych walorw. Tak jak porwnawczo holenderskie poldery czy angielskie parki - zmieniay kompozycj, lecz nie niszczyy przyjaznych czowiekowi walorw tamtejszych krajobrazw. Czyli zastpienie barbarzyskiego traktowania ekologicznego rodowiska przez pozytywne w peni ucywilizowane. Taki kierunek zmiany celw i metod gospodarowania rokuje nie regres, lecz rozwj gospodarczej aktywnoci. Nie zmniejszanie lecz zwikszanie aktywnoci ekonomicznej. I nie zuboanie i pogorszenie jakoci ludzkiej egzystencji, lecz racjonalniejsze i wszechstronniejsze zaspokajanie ludzkich potrzeb materialnych, intelektualnych i emocjonalnych. Zrwnowaony ekologicznie rozwj to zatem bynajmniej nie hamulec czy JOKE bzdura, lecz JOBS zadania, praca, bodziec bardziej efektywnej, zyskownej, pracochonnej i korzystnej egzystencjalnie aktywnoci gospodarczej. Wykorzystanie tej szansy przez firmy, regiony i pastwa wymaga dojrzenia w Trzeciej Wielkie Depresji nie tylko negatyww zagroe, ale potencjalnych i realnych pozytyww szans przezwycienia tego, co w dotychczasowych celach i metodach cywilizacyjnego rozwoju byo szkodliwe, nierealistyczne i niebezpieczne. A zatem nastawienia nie na przywracanie starymi metodami [toczenia uprzednich wojen] przeytej formuy celw i metod spoeczestwa rozrzutnoci. A i nie na defensywne tylko i gwnie zwijanie nadopiekuczego pastwa dobrobytu. Wymaga wiadomej i zdecydowanej ucieczki w przyszo kreowania i wdraania pozytywnej alternatywy cywilizacji racjonalnego dostatku. Realnej dlatego, e motywowanej nie tylko kijem strachu przed negatywami dotychczasowej formuy rozwoju, i kropidem moralnych zobowiza. Lecz take marchewk wyszej kapitaowej zyskownoci,

szans zatrudnienia, jakoci indywidualnej konsumpcji oraz spoecznej rwnowagi i pokoju. Przekadajc ten postulat na jzyk zada trzeba poegna si wiadomie i bez alu z formu postpu zakadajc upowszechnianie spoeczestwa obfitoci jako nierealistycznej spoecznie i dewastacyjnej ekologicznie. Rozpoznawa zwiastuny nowego stadium postpu cywilizacyjnego w zalkowych przejawach nowatorskich zmian w technologiach, wzorcach konsumpcji, sposobach uytkowania dbr, projektowania celw i mierzenia rezultatw aktywnoci gospodarczej. To bowiem, co dzi wydawa si moe idealistyczn mrzonk, fanaberi, marginaln i krtkotrwa mod, utopijnym ruchem oporu nawiedzonych ekologw, jutro moe i winno si stawa mainstreamem powszechn mod i wygod cywilizacji racjonalnego dostatku. Docenia i wykorzystywa historiozoficzn wiedz, i wielkie kryzysy ekologiczne i ekonomiczne odgryway w dziejach ludzkoci rol pozytywn. Wymuszay bowiem ucieczk do przodu przez kreowanie coraz efektywniejszych warunkw ludzkiej egzystencji. Czego pierwszym ewidentnym dowodem fakt, i dziki wielkiemu kryzysowi ekologicznemu przed milionami lat, powodujcemu zestepowienie naszej prakolebki Afryki, nasi praprzodkowie musieli by przetrwa - zej z drzew, wyposay w narzdzia, uczowieczy si i stwarza coraz bardziej efektywne sztuczne warunki swej egzystencji czyli cywilizacje. Najbardziej wymiernym dowodem skutecznoci takiego zdeterminowania - zwikszanie szans przeycia ergo liczebnoci ludzkiej populacji z okoo 5 mln w stadium zbieracko-owieckim, przez 500 milionw w rolniczo-rzemielniczym, po skok do 1 mld w pocztkach ery industrialnej, 2 mld w 1930 r. i wspczenie 7 mld. Najdramatyczniejszym ostrzeeniem przed zlekcewaeniem koniecznoci i moliwoci postpu stwarzanych przez wspczesny ekologiczny i ekonomiczny kryzys - rwnie bezsporny fakt degradacji i upadku tych cywilizacji, ktre konserwatywnie prboway przeytych ksztatw dawny cud przywrci do istnienia.

2 determinanty innowacyjnoci

demokratyczno-rynkowej

W postpowym przezwycieniu czyli wygraniu - Trzeciej Depresji pomocna moe i winna by wiadomo szczeglnych walorw demokracji rynkowych. Najistotniejsze dla analizowanych tu procesw przemian cywilizacyjnych maj dwojaki charakter. Pierwszy typ przewag nad innymi systemami, to skonno i zdolno do innowacyjnych zmian dziki rywalizacji ekonomicznej i politycznej w opozycji do konserwatywnych tendencji powodowanych przez monopol. Std bierze si ywotno, skonno i zdolno do samousprawniania systemw liberalno-demokratycznych cigy wysiek trwajcy ju wiele

lat, przynajmniej od XVI wieku w Europie, dziki czemu nie s one sztywnymi, samoblokujcymi si mechanizmami, lecz ywym spoecznym procesem, ktry zapewnia elastyczno i ad, unikajc typowego dla dyktatury sztywnoci struktury i bezadu [Wojciech Lamentowicz: Paradoksy liberalnej demokracji [w:] Interpretacje polityki. Ksiga pamitkowa dedykowana prof. Mariuszowi Gulczyskiemu w 80. rocznic urodzin, 2010]. Nie doceni tych walorw demokracji rynkowych Lenin zakadajc upadek kapitalizmu w imperialnym stadium naskutek monopolizacji, a dubeltowo pomyli si Stalin monopolizujc komunistyczn ekonomik i polityk i blokujc przez to szanse na innowacyjno. Chinom nadzwyczaj skutecznie stymulujcym wzrost gospodarczy dziki zaadaptowaniu regu rywalizacji rynkowej, grozi wyhamowanie, jeli nie zdoaj skojarzy walorw postkonfucjaskiego etosu zespoowoci - z pobudzajcymi innowacyjno wartociami waciwymi demokracji. To bdzie zapewne trudne i niemoliwe do rwnie szybkiej transformacji, jak z gospodarki rozdzielczej w rynkow. Ujawniajce si w tym pastwie opory przeciw adaptowaniu demokratycznych wzorcw maj bowiem rda nie tylko w silnych tam zapewne tradycjach monokratycznych. Bardziej tam akceptowalnych przez spoeczestwo, bo zakorzenionych w tradycji i wolnych od tendencji do gerontokracji, z przekazywaniem steru rzdw kolejnym generacjom mandarynw, co w pewnej mierze sprzyja kojarzeniu cigoci z innowacyjnoci [vide: Dalekowschodnie systemy polityczne w: Mariusz Gulczyski: Panorama systemw politycznych wiata, 2004]. Take w zasadnej w wietle dowiadcze innych zdemokratyzowanych popiesznie spoeczestw niechci do bezkrytycznej transplantacji wzorcw zachodniej demokracji. Obaw, i moe to skutkowa zastpieniem waciwego konfucjonizmowi etosu zdyscyplinowania i zespoowoci przez wybujay indywidualizm oraz wolno pojmowan jako wolno od zobowiza i wspodpowiedzialnoci. To nie cakiem prawda, e Chiny odrzucaj zachodnie wartoci, takie jak demokracja oni raczej tocz spory o nie konstatuje w redakcyjnym wstpie do serii wypowiedzi na ten temat The Economist [The debate over uniwersal values, Sept.30th, 2010]. Czasopismo, ktre przed 30 laty opublikowao niezbyt ewidentn owoczenie prognoz nadchodzenia ery postkonfucjaskiej w globowej cywilizacji [R. McFarqunar: The Post-Confucian Challenge, The Economist z 9.02.1980]. Drugim rdem ywotnoci i innowacyjnoci demokratycznorynkowej cywilizacji jest skonno i zdolno do przemieszczania si jej centrum w coraz nowe regiony wiata. To nadzwyczaj wana przewaga gospodarek rynkowych, bowiem wczeniejsze cywilizacje upaday, gdy wytracio ywotno centrum Babilon, Aleksandria, Rzym, Cuzko, Angkor czy Bizancjum. Najwieszym dowodem, e to nie seria przypadkw, lecz prawidowo, jest upadek komunistycznego systemu, ktry wytraci zdolnoci innowacyjne i zbankrutowa w istotnej mierze naskutek blokowania przez Moskw moliwoci spontanicznego przemieszczania si wiodcego centrum.

Rywalizujcy z Moskw o t pozycj Pekin, zyskuje j dziki zmianie systemu na rywalizacyjny wanie. To bardzo optymistyczna tendencja: uprawdopodabnia, e realna jest alternatywa upadku naszej globowej cywilizacji wzorem uprzednich, ktre degradoway si i upady naskutek wyczerpania innowacyjnych zdolnoci i skonnoci ich staego centrum. W kapitalizmie centrum przemieszczao si z Europy kontynentalnej do Wielkiej Brytanii w XIX w.; nastpnie do USA w XX w. Wspczenie prawdopodobnie do Chin, Indii, Brazylii, RPA Bd do szerszego, wielkopastwowego centrum. Mniej prawdopodobne, e do proklamowanego ju pod nazw BRIC [Brazylia-Rosja-Indie-Chiny]. Bardziej prawdopodobne, e do konglomeratu pastw okalajcych Pacyfik od zachodnich regionw USA po pastwa dalekowschodniej Azji i Australi. Przemawiaj za tym trendy rozwojowe w wiatowej ekonomice, zdefiniowane w wykresie opublikowanym w The Wall Street Journal z 6.10.2010.

Uprawdopodabniaj taki kierunek przemieszczania si centrum cywilizacyjnego realne trendy zmian potgi ekonomicznej dziesitki czoowych wspczenie pastw w pierwszym dziesicioleciu XXI wieku [rdo: Potgi pastw - program badawczy Europejskiego Centrum Analiz Geopolitycznych] Pogldowy wykres zmian potg oglnych (PKB eg kursu) 10 najsilniejszych pastw wiata w latach 20002010*

*Linia przerywana jest lini trendu.

Wynika z nich jednoznacznie, e USA i najwyej rozwinite pastwa Europy zaczynaj wytraca wiodc pozycj. To byo uprzednio i jest nadal bolesne dla spoecznoci pastw traccych pozycje lidera. Ongi np. Holendrw i Francuzw na rzecz Brytyjczykw; nastpnie tych ostatnich wraz z ca Europ Zachodni na rzecz Stanw Zjednoczonych AP. Wspczenie to zapewne gorzka piguka dla Amerykanw instynktownie przywykych do przekonania, e s wiodca wiatow potg. O tym, i zyskuj wiadomo, e ich pastwo przestaje wyznacza innym drogi i standardy rozwoju, wiadcz wyniki bada opinii, wedle ktrych 65% jest przekonanych, e ich kraj degraduje si [David Brooks: The Genteel Nation, The New York Times Sept. 9,2010]. To take dyskomfort dla innych nacji przywykych w USA widzie wzorzec postpu i gwnego sojusznika w ksztatowaniu korzystnej dla siebie wersji wiatowego adu. Zwaszcza dla Indii, ktrych dynamiczny rozwj determinowany by w istotnej mierze przez zwizki ze Stanami Zjednoczonymi, i z geopolitycznych powodw preferujcych to supermocarstwo jako oparcie w kopotliwych relacjach z konfliktogennym Pakistanem i zagraajcymi supremacj Chinami [Nyan Chanda: The Third Revolution. The US seems unprepared to take advantage of the Sillicon Valley revolution it has spawned, Businessworld 08-11-2010]. Przyczyn tej istotnej przewagi demokratyczno-rynkowej cywilizacji nad uprzednimi jest fakt, i o priorytecie nie tylko firm, ale pastw, decyduje zwycistwo w wolnorynkowej rywalizacji. Gwny orodek innowacyjnoci i wzorcw postpu przenosi si w coraz nowe regiony wiata dlatego, bo kolejne centrum ulega zwykle skonnociom do stagnacji. Staje si bowiem zazwyczaj winiem tego sposobu produkowania i konsumowania, ktry sta si rdem jego sukcesu. Wytraca przez to skonnoci i zdolnoci rywalizacyjne i innowacyjne na rzecz innych orodkw, mniej w uprzednim stadium sukcesywnych, lecz za to nie skostniaych, bardziej prnych i nowatorskich. Kraj o zuywajcej si infrastrukturze, degradujcym systemie edukacji i braku politycznego konsensusu nie jest w stanie przodowa w nowej fali do prosperity [Thomas L. Friedman: Its Morning in India, The New York Times Oct 30, 2010]. Startujcy w demokratyczno-rynkowym wycigu z opnieniem czyli kolejne wschodzce ekonomiki rynkowe - korzystaj z handicapu pniejszego przybysza: s wprawdzie sabiej rozwinici, lecz za to wolni od dewaluujcych si technologii, metod gospodarowania i konsumowania, waciwych wczeniej wyej ekonomicznie rozwinitym. Mog inwestowa i rozwija najnowsze. Std przenoszenie si centralnego orodka globowej cywilizacji kapitalistycznej w coraz nowe regiony. Pierwotnie, w XVIII i pocztkach XIX wieku, przodujc pozycj na wiatowym rynku zapewniao kontynentalnej Europie pnocnym Wochom, Niderlandom, Francji, zaspokajanie wytwarzanymi manufakturalnym jeszcze sposobem przedmiotami luksusu popytu na te dobra nie tylko wasnego rynku, ale i elit - gwnie ziemiaskich - reszty wiata.

Przejcie przodownictwa przez Wielk Brytani dokonao si gwnie dziki zasypywaniu wiatowych rynkw tanimi tekstyliami, wytwarzanymi masowo przez napdzany par przemys. "Lokomotyw przesdzajc o zdobyciu i utrzymaniu w XX wieku wiodcej pozycji przez Stany Zjednoczone AP bya masowa produkcja napdzanych rop naftow pojazdw samochodw, samolotw, statkw. Nie tylko cywilnych, ale i bojowych, oraz ich uzbrojenia, co byo motywowane potrzebami obrony demokracji. Zasadnymi bezsprzecznie podczas obydwu wojen wiatowych, lecz z czasem wykreowywanymi gwoli podtrzymywania koniunktury, i stosowanymi nie tylko do obrony demokratycznych, ale i dyktatorskich, lecz proamerykaskich reimw [to wprawdzie sukinsyni, ale nasi sukinsyni usprawiedliwienie, zrodzone przed z gr stuleciem w erze neokolonialnej ekspansji USA, zachowao sw moc po czasy wspczesne]. Wiele wskazuje, i USA staj si wspczenie winiem dewaluujcej si lokomotywy swej gospodarki. Wyrazistym tego dowodem niebotycznej wielkoci kontrakt na dostaw za 60 mld dolarw broni dla Arabii Saudyjskiej - w zamian za rop naftow. Mona i trzeba to kojarzy z faktem, i promowanie odnawialnych rde energii ograniczyo si do przyjcia przez Kongres w 2005 r. dyrektywy aprobowania przez rzd projektw budowy tego rodzaju generatorw; w praktyce skutkuje to wydaniem od tego czasu ponad 73 tysicy zezwole na wydobycie ropy i gazu, a tylko jednego na budow sieci generatorw wiatrowych i adnego sonecznych [Remeber Renewable Energy?, The New York Times October 27, 2010]. wiadczy to cznie, i USA staj si winiem degradujcej si i dewastujcej ekologicznie - generacji technologii i wzorcw popytu, a zatem i skazuj si same na wytracanie wiodcej w wiecie pozycji. Wielkie nowatorskie idee tam gdzie potrzebujemy ich
najbardziej w energetyce, transporcie i opiece zdrowotnej rozbijaj si o stare sposoby robienia tych rzeczy - definiuje przyczyny niewiary amerykaskich naukowcw w skuteczno programw kolejnego modernizacyjnego skoku, zapowiadanego w Ordziu prezydenta Obamy "Wygra Przyszo", wygoszonym w kocu stycznia 2011 r. Innowacyjni naukowcy nazywaj stadium przekazywania sfinansowanych z rzdowych programw wynalazkw z instytutw naukowych do przemysowej produkcji dolin mierci. Wyrazistym tego przykadem opracowany przez Massachusetts Institute of Technology dwuosobowy samochodzik o napdzie elektrycznym, zakadajcy zrewolucjonizowanie wewntrzmiejskiego transportu lecz jego produkcj przejo konsorcjum w Hiszpanii, bo w USA kolidowao to z interesami przemysu samochodowego i naftowego. Podobnie jest w innych nowatorskich dziedzinach. Evergreen Solar - jeden z najwikszych amerykaskich producentw prdotwrczych paneli sonecznych, zmniejsza sw produkcj w USA i przenosi fabryk do Chin. Najwikszy generator elektrycznoci z energii sonecznej powstaje nie na amerykaskim Poudniowym Zachodzie, lecz w Marokku [Brian Vastag: Obamas call for innovation follows slowdown in most sectors, scholars say, The Washington Post January 27, 2011].

Najwiksze aspiracje i szanse na przejcie paeczki lidera w nowym stadium cywilizacyjnego postpu zdaj si mie wspczenie Chiny. Mocarstwo to jest wprawdzie jednym z najwikszych dewastatorw i zanieczyszczaczy rodowiska wasnego i planety lecz jego liderzy nie tylko przyznaj si do tego, ale i zabiegaj o przodowanie we wdraaniu proekologicznego rozwoju. Inwestuj to, co zarobiy w uprzednich dekadach na roli taniej fabryki wiata, we wzrost gospodarczy oparty na odnawialnych rdach energii, recyklingu, innowacyjne technologie, bo wedle trafnej konstatacji Joscha Fischera przywdcy niemieckich

zielonych musz. Zwikszajc produkcj i konsumpcj surowcowochonnie i dewastacyjnie, do szybko - ze wzgldu na skal potencjau ludnociowego natkny by si na barier wzrostu gospodarczego, ze straszliwymi ekologicznymi, spoecznymi i politycznymi konsekwencjami [Joscha Fischer: China as Superpower, Project Syndicate, 2010]. To sprawia, i wedle wiadectw zewntrznych obserwatorw Chiny przeksztacaj si z fabryki wiata w laboratorium czystej technologii wiata [Thomas Friedman: Arent We Clever?, The New York Times Sept. 18, 2010]. I w Chinach prawdopodobnie uksztatuje si nowy model kapitalizmu, podobnie jak wikszo innych nowych rzeczy we wspczesnym wiecie [Anatole Kaletsky: Blaming China Wont Help the Economy, The New York Times Sept. 26, 2010]. Indie startujce do roli lidera z drugiej pozycji, nie s pozbawione szansy wysunicia si na pierwsz. Przemawia za tym ich wyszy ni Chin poziom potencjau intelektualnego, zwizki z angloamerykask kultur oraz fakt, i startuj w tym biegu z drugiej pozycji wanie. Europa - nawet jako Unia - raczej nie ma szans. Zbyt jest bowiem "uwiziona" w uprzedniej generacji technologii i wzorcw konsumpcji, a i rozkojarzona wewntrznie. Zbyt silnie te "przysprzglona" do USA i ich wzorcw konsumpcji i sposobu pojmowania militarnego bezpieczestwa, by za tym "rozdaniem" wysun si na czoowe, wzorcotwrcze pozycje. Prawie pewne, e w tym podejciu nie wysunie si do wiatowej czowki adne z pastw islamskiego odamu globowej cywilizacji. S one zbyt zajte konfliktami, by odegra konstruktywn rol w programowaniu i rozwizywaniu kryzysogennych problemw teraniejszoci i przyszoci. Zarwno wewntrznymi, np. szyitw z sunnitami. Jak i z izraelsk enklaw - utrwalajc volens nolens, przez odgradzanie si betonowym murem od arabskich ssiadw, pozycj i rol obcego, wrogiego ciaa w tym konfliktogennym regionie. I z Rosj na Zakaukaziu. A i defensyw tylko wobec zagroe islamskich wartoci przez american way of life. Bij one jednak wyej rozwinite spoecznoci "na gow" niemal dwukrotnie wyszym przyrostem demograficznym. Moe to - w poczeniu z masow migracj - stanowi zapowied odegrania przez wyznawcw islamu istotniejszej roli w przyszym globowym cywilizacyjnym rozwoju. przemiany formuy mikkiej siy i jej epicentrw Pastwa aspirujce do czoowej pozycji mog si stawa liderami nowego stadium cywilizacyjnego postpu, lecz nie z automatu poprzestajc na eskalacji wzrostu gospodarczego, potgi militarnej czy technologicznej innowacyjnoci. Maj szanse na sprostanie temu zadaniu i wyzwaniu, jeli konsekwentnie skojarz nowatorski wzrost gospodarczy z wykreowaniem funkcjonalnych u siebie i atrakcyjnych dla reszty wiata, dajcych si upowszechnia na inne spoecznoci wzorcw konsumpcji i adu spoecznego.

Z powtarzalnych dowiadcze uprzedniego liderowania wynika, i pozycj t zdobywa si nie tward si - przewag potgi ekonomicznej i militarnej, a nawet i nie sprytn si - dziki technologicznej innowacyjnoci i ekonomicznej sprawnoci. Lecz mikk si - pontnym dla innych nacji i nadajcym si do zaadaptowania przykadem lepszych warunkw egzystencji. Historia przemieszczania si epicentrum wiatowej ekonomiki, to w istocie dzieje zmian mody na - pierwotnie woszczyzn i francuszczyzn, nastpnie na wszystko co angielskie, w uprzednim kilkudziesicioleciu na american way of life. Kultura bowiem rozumiana tu szeroko, jako system wartoci i sposb ycia - ma konieczn i niezastpowaln rol w pilotowaniu, upowszechnianiu i konsolidowaniu popularnoci i wpyww zarwno produktu, firmy, marki towarowej, jak i pastw [Lawrence E. Harrisom, Samuel P. Huntington (red.): Kultura ma znaczenie Jak wartoci wpywaj na rozwj spoeczestw, 2003]. Jest sednem mikkiej siy, przesdzajcej o dobrowolnym akceptowaniu i chtnym naladowaniu promieniujcych z kolejnych epicentrw -stolic wiata - wzorcw ycia i uycia. W przemieszczaniu si wzorcotwrczego epicentrum kapitalistycznej cywilizacji ewidentna jest progresywna tendencja: zwikszanie dostpnoci kolejnej mody na wzorce konsumpcji dbr materialnych i kultury, styl ycia, ksztat stosunkw spoecznych. Od elitarnych pierwotnie w czasach dominacji woszczyzny i francuszczyzny, do coraz powszechniej dostpnych, egalitaryzujcych, demokratycznych. Moliwych nie tylko do podziwiania, ale i coraz szerszego naladowania a zatem wcigajcych podmiotowo coraz wicej nacji i coraz szerszych odamw ich spoeczestw w orbit wpyww tej mody, a zatem rynkowej ekonomiki i ideologii. Pierwotne epicentrum zdobyo sw wzorcotwrcz pozycj produkujc i handlujc wytwarzanymi manufakturalnie przedmiotami luksusu woskich farfurw, niderlandzkich brokatw, aksamitw i koronek, francuskich modnych kreacji, niemieckich karoc. Dbr elitarnych bezspornie lecz, dostpnych powszechniej ni uprzednia rzemielnicza produkcja. Nie tylko na monarszych dworach i dla arystokracji, ale i dla poledniejszego
ziemiastwa - wyciskajcego ostatnie poty z paszczynianego chopstwa sprzedajcego pod wycink "winiowe sady", byle si zaapa na takie luksusy. A i i

dla nowobogackich spoza szlacheckiego stanu. I nie tylko tam gdzie je produkowano, ale w caym - jak to owoczenie nazywano liczcym si mondzie. Przemieszczenie si wzorcotwrczego centrum do Wielkiej Brytanii upowszechniao mod na wytwarzane przemysowo i powszechniej dostpne, tekstylne gwnie produkty wypierajce elitarn mod na francuszczyzn. Wypierajc nie tylko tanioci i powszechn dostpnoci. Pierwotnie w Wielkiej Brytanii take zakazami, ostracyzmem wobec noszcych si z francuska czy holenderska. Historia obyczaju odnotowuje przypadki publicznego odzierania z cudzoziemskiej odziey pontnej jeszcze do dugo, bo elegantszej, lepiej wykonanej od pierwotnie tandetnej maszynowej produkcji - i niszczenia jej. Historia

polityczna za sedno wojen napoleoskich z Wielk Brytani, determinowanych przez wymuszanie blokady na towary brytyjskie na europejskim kontynencie wypierajce z rynku francuskie. Wszak gwnym motywem tragicznej w skutkach wyprawy na Rosj bya odmowa carskiego rzdu blokowania importu angielskich towarw i ich wyciekania na kontynentaln Europ. Wiedza o tym, dziki czemu i jak Ameryka przeja rol epicentrum wiatowej mody i wygody, jest raczej wiea i znana. Gwn dwigni by masowo produkowany, tani samochd, ktrego powszechna dostpno skutkowaa, wraz z masow produkcj innych dbr - dinsw, filmw, coca coli, fastfudw - wykreowaniem dostatniego stylu ycia amerykaskiej redniej klasy konsumerystycznego american way of life. I nie tylko amerykaskiego, lecz w globowej przecie skali. Niedawny to wszak czas, gdy niemal kady kto mg, ubiera si, urzdza i rozrywa si z amerykaska. Wszak dinsy stay si strojem narodowym Polakw umundurowanych do niedawno w nie od stp do gw na tyle dokumentnie, e po tym rozpoznawaem Rodakw nie tylko w Pekinie, lecz i paradoksalnie w Nowym Jorku. Tak byo bezspornie, lecz chyba mino. I mino prawdopodobnie bezpowrotnie. Wspczenie bowiem nadmiar jest faktw wiadczcych, i to co Stany Zjednoczone osigny przez atrakcyjno swej oferty spoeczestwa dobrobytu, trac zastpujc j wzorcem spoeczestwo obfitoci. Potencjaln oglnodostpno zgodnego z demokratycznym etosem standardu american way of life, dewaluuj przez rnicujc pogo za prestiowym luksusem. Trzecia Depresja ujawnia, i Amerykanie i nie tylko oni - stracili umiar. Zastpili racjonalny model konsumpcji przez irracjonalny. Nastawiony nie tylko na zaspokajanie racjonalnych potrzeb, ale i irracjonalnych pragnie. Przed niebezpieczestwami takiej ekonomicznej dewiacji ostrzega Keynes. Prawd jest, e potrzeby ludzkie wydawa si mog nienasycone. S one wszake dwojakiego rodzaju. Do pierwszej kategorii nale te, ktre maj charakter absolutny w tym sensie, e odczuwamy je niezalenie od sytuacji, w jakiej znajdowa si mog blini; do drugiej - te, ktre s wzgldne w tym sensie, i odczuwamy je jedynie wwczas, gdy zadouczynienie im zapewnia nam sytuacj lepsz od tej, jak ciesz si inni. Potrzeby tej drugiej kategorii, ktrych spenienie daje poczucie wyszoci, mog by istotnie nienasycone [John Maynard Keynes: Economics. Possibilities for Our Grandchildren, [w:] The Collected Works of J.M. Keynes, t. 9: Essays in Persuasion, 1972]. Wspczesny kryzys ujawnia negatywy nacelowania aktywnoci gospodarczej nie tylko na zaspokajanie racjonalnych potrzeb, lecz na eskalacj pragnie nie tylko racjonalnych, ale i irracjonalnych z punktu widzenia potrzeb ludzkiej egzystencji i wymogw ekologicznych. Napdzanie wzrostu gospodarczego przez pobudzanie skonnoci przecitnego konsumenta do przesadnych apetytw na produkty nie tylko potrzebne, ale i niekonieczne, a nawet zbdne.

Prawdopodobnie pierwsza dekada 21-wieku bdzie znana jako okres wielkiego zawrotu gowy pisze amerykaski publicysta. W tej dekadzie nowe domy budowano z salonami 6-metrowej wysokoci i rnorodn sztukateri suc wypenieniu pustej przestrzeni. Ludzie kupowali ogromniaste samochody, typu Hummer i Chevrolet Suburban im Mniejsza Kobieta tym Wikszy Samochd, tak e moge widzie 45-kilow lady w teniswkach, kierujc 4-tonowym pojazdem, z dostateczn przestrzeni nad gow, by jej partner zmieci si siedzc na jej ramionach. Przyszli archeolodzy badajc ostaoci tej epoki, prawdopodobnie dojd do wniosku, i gdzie w okolicach 1996 roku Stany Zjednoczone nawiedzia plaga klaustrofobii, i Amerykanie doprowadzili si do bankructwa upatrujc ulgi w takim wyolbrzymianiu swych domw i pojazdw [David Brooks: The Gospel of Wealth, The New York Times September 6, 2010]. Amerykanie s elastyczn spoecznoci, zdoln do zmian jak tego wielokrotnie w przeszoci dowiedli. Sprzyja temu wielorasowo, wieloetniczno rodowodw, wielokulturowo podtrzymywane i pobudzane przez stay dopyw imigrantw. W tym szansa na przezwycienie skonnoci do odkucia si po przywrceniu gospodarczej koniunktury powrotu do bezrefleksyjnej nadkonsumpcji, rozrzutnoci i wyrzutnoci. Szanse na wyjcie ze lepej uliczki pozornego postpu stwarza kryzys. To moe jest waciwy czas na wyrzucenie kultury wyrzutnoci i powrotu do idei rodzinnej skrzyni skarbw [Regina Lee Blaszczyk: End the Throwaway Culture, The New York Times September 9, 2010]. Lecz z tego co wiadomo o inercyjnych tendencjach procesw spoecznych tej rangi i charakteru Amerykanom moe nie starczy pary, by konsekwentnie i w peni przezwyciy nawyki nabyte w czasach obfitoci, rozrzutnoci i wyrzutnoci. A zatem wykreowa nadajcy si do upowszechnienia na wiat cay wzorzec racjonalniejszego dostatku. Wzorzec ten musi spenia jakociowo nowe wymogi uwzgldnia wysz wspczenie poprzeczk atrakcyjnoci i dostpnoci. Zaspakajania aspiracji nie tylko jak uprzedni wzorzec caych rozwinitych gospodarczo narodw. Lecz - zgodnie z wyzwaniami wspczesnoci wszystkich narodw. Dekolonializacja, upowszechnianie rynku na wiat cay, informacji i demokracji rozbudziy bowiem spoecznoci uprzednio zniewolone i wegetujce. Pobudzaj je do podmiotowego wczania si w nurt cywilizacyjnego postpu. Narzuca to konieczno spuentowania postpowych zmian politycznych i ekonomicznych przez wzorce mody i wygody atrakcyjne i dostpne dla caych i wszystkich narodw. Wnioskujc nie tylko z logicznych przesanek, lecz i coraz liczniejszych informacji, mona zaryzykowa twierdzenie, i zgodna z takim popytem generacja wzorcw nie zostanie wykoncypowana w adnym z uprzednich epicentrw mikkiej siy.

Moe si ona wyksztaci si z praktycznych dowiadcze spoecznoci skutecznie wczajcych si wspczenie w nurt kolejnego stadium cywilizacyjnego postpu. Najprawdopodobniej w Indiach i Chinach. Indie dysponuj t przewag, i s efektywn, dynamicznie si rozwijajc rynkow demokracj. Z docierajcych z tego olbrzymiego kraju informacji nowatorskiego dziaania, odnotuj tu jeden. Opisany przez zafascynowanego tym amerykaskiego publicyst, genialnie prosty, nowatorski sposb rozwizania zapotrzebowania na usugi bankowe. Nie przez rozbudow sieci instytucji bankowych w ostentacyjnie imponujcych wystrojem lokalach co stao si istn plag polskich miast. Lecz przez skojarzenie przekazu informacji za pomoc internetu i komrek z sieci obsugiwanych rodzinnie kioskw. Poredniczcych w przelewach midzy klientami i duym bankiem, z ktrym drobny klient czsto nie umie, wic nie musi si spotyka. Sterowane to jest przez dwunastk informatykw z maego domku i garau [vide: Thomas L. Friedman: Do Belize the Hype, The New York Times November 2, 2010]. Szanse wysunicia si w tej konkurencji na czoo Chin stwarza tradycyjna dua tam sterowno procesami spoecznymi. Sprawdzia si w skutecznym sterowaniu procesami demograficznymi w ubiegym czasie. Uprawdopodobnia to rwnie skuteczne wyegzekwowanie nastpnych zmian spoecznych. W szczeglnoci zakadanego w nastpnym picioleciu wykreowania i wdraania wzorcw spoeczestwa umiarkowanego dostatku. Obydwie te wschodzce ekonomiczne potgi mog si stawa dla wczajcych si wspczenie nurt postpu atrakcyjne jako wzorce konsumpcji. Skromniejszej ni waciwej dla spoeczestwa obfitoci, lecz powszechniej dostpnej. I bardziej racjonalnej - nie rozrzutnej i wyrzutnej. I mog stanowi przykad sposobw gospodarczego rozwoju bardziej adekwatnych dla nastpnych wschodzcych rynkw. Nie tylko i gwnie odgrnie - przez budow wielkich przemysowych kombinatw. Lecz take oddolnie przez aktywizujce spoecznoci lokalne rne formy przemysowej, rolniczej i usugowej przedsibiorczoci. Moe to stanowi alternatyw dla pokolonialnych pastw, zraonych do naladowania wzorcw swych byych metropolii negatywnymi skutkami dotychczasowych transplantacji. Wykreowanie mody na chiszczyzn, hinduszczyzn czy brazylijszczyzn [to trzeci z intensywnie wschodzcych rynkw] wydaje si wspczenie z europejskiego i polskiego punktu widzenia raczej niezbyt wiarygodne. Optyki niezbyt obiektywnej, bo zdeterminowanej wiadomie bd podwiadomie przez arogancki kompleks wyszoci Europejczykw wobec kulturowo odmiennego wiata. Lecz tamtejsze wzorce mog i u nas stawa si atrakcyjne, jeli oka si efektywniejsze ekonomicznie i skuteczniejsze w przezwycianiu schorze i lepych uliczek obecnej wersji globowej cywilizacji. Jeli np. wykreuj alternatyw zatruwania i zakorkowywania drg i osiedli eskalacj

iloci i wielkoci spalinowych samochodw, zaspokajanie komunikacyjnych potrzeb.

przez

racjonalniejsze

Maj szans na stawanie si nowym epicentrum mikkiej siy jeli udowodni, e mona wygrywa kryzys przez ucieczk do przodu przezwycia ekologiczn barier wzrostu gospodarczego, tendencje do nadmiernej koncentracji bogactwa oraz do marnotrawnej rozrzutnej i wyrzutnej konsumpcji. Przezwycia nie kijem nakazw i zakazw czy kropidem moralizatorskich apeli, lecz marchewk namacalnymi, konkretnymi zyskami i korzyciami z kreowania, wdraania i upowszechniania efektywniejszego ni romantyczne, pozytywnego stadium cywilizacyjnego postpu. Dzieje ludzkoci dowodz, e istotnym motorem postpu jest optymistyczna wiara spoeczestw w trafno i skuteczno wybranej drogi rozwoju. Wedle cytowanych przez The Economist Pew Resercher Centre bada 87% Chiczykw, 50% Brazylijczykw i 45% Hindusw jest przekonanych, e ich kraj rozwija si we waciwym kierunku tego samego zdania jest 31% Brytyjczykw, 30% Amerykanw i 26% Francuzw [The redistrybution of hope Optimism is on the move with importatnt consequenxces for both the hopeful and the hopeless, The Economist Dec 16th 2010]. Sedno rnicy midzy starym euroamerykaskim wiatem - a nowymi wschodzcymi rynkami streszcza najkrcej konstatacja, e w starym wiecie toczy si walka o zachowanie status quo wcznie z uprzywilejowujcymi emeryturami; w nowym o dostp do studiw i szans zmiany na lepsze [Iwan Krastew: Europa: mocarstwo na emeryturze, " Gazeta witeczna" 18-19 grudnia 2010]. szanse i zagroenia Polski i Europy Wielka Depresja to - jak dotychczas - dla Polakw przykra siurpryza. Wszak dopiero niedawno, od transformacji przed dwoma dekadami, zaczlimy doszlusowywa do czowki profitentw kapitalistycznego spoeczestwa obfitoci. Ledwie - niczym lisek z bajki Mickiewicza, ktry ju by w ogrdku, ju wita si z gsk zaczlimy nabiera apetytu na cywilizacyjne smaki, gdy kryzys zacz wymusza i na nas zaciskanie pasa. Niewielka pociecha, e kryzys nas dotkn najmniej jestemy wszak, z nikym wprawdzie, ale plusowym wzrostem gospodarczym, zielon wysp w zaczernionej ujemnymi wskanikami Europie. Bezrobocie bowiem mamy niemal dziesicioprocentowe. I bied wiksz i bardziej dotkliw ni bogatsi od nas zachodni ssiedzi. Dla Europy to cika prba, bowiem w miejsce nadziei, e potencja wsplnego rynku bdzie skutecznie napdza wzrost gospodarczy, sprzyja zacieraniu rnic poziomw i sprzecznoci interesw, a zatem pokojowemu wspistnieniu skconych drastycznie w niedawnej przeszoci Europejczykw, pojawiaj si zatargi o to, kto ma ponosi koszty kryzysu i odradzaj konflikty etniczne.

Spontaniczn reakcj na ten kryzys zarwno w Polsce, jak i Europie jest postulowanie i podejmowanie dziaa nastawionych na ucieczk do tyu. Nastawionych na zwijanie rnych wersji europejskiego modelu socjalnego pastwa dobrobytu, bd ograniczonych do prb agodzenia skutkw kryzysu i stymulowania powrotu do koniunktury przedkryzysowej. Z rachubami na powrt do wysokich temp wzrostu gospodarczego zgodnie z celami i metodami modelu zdefiniowanego jako spoeczestwo obfitoci, a zatem i do eskalacji wycigu w przerabianiu przyrody na towary ze wszystkimi tego ekologicznymi i spoecznymi kosztami. Europa jest wspfundatorem gwnych zaoe globowej cywilizacji zarwno przemysowych metod wytwarzania, jak i rynkowej wymiany produktw oraz demokratycznej polityki. Jako UE dysponuje cznie ekonomik o najwikszym potencjale - przed USA i Chinami i jest pierwszym partnerem handlowym dla Chin. Raczej wtpliwe, by Europa staa si wiodcym centrum nowego stadium cywilizacyjnego postpu. Najbardziej jej rozwinita ekonomicznie cz zbyt mocno jest "uwiziona" w uprzedniej generacji technologii. Ma jednak szanse odzyska pozycj znaczcego cywilizacyjnie i politycznie orodka. Moe by uznana za rdo istotnych wartoci i dowiadcze socjalnych i intelektualnych demokracji rynkowych - czego sygnay ju s ze strony Chin i innych "wschodzcych rynkw". Jest zdolna - jako zintegrowana struktura ekonomiczna, polityczna i kulturowa - do promowania nowatorskiego postpu w kadym z gwnych nurtw proekologicznej reanimacji ekonomiki i kreowania demokratycznego spoeczestwa racjonalnego dostatku. Istotne aspekty promowania takiego nowatorstwa zawiera program zdefiniowany jako strategia lizboska. Sprzyja temu moe i winna wiadomo znanej z uprzednich stadiw demokratyczno-rynkowego rozwoju prawidowoci, i z kadego kolejnego stadium postpu korzystao nie tylko mocarstwo liderujce, ale i inne, mniejsze kraje, ktre potrafiy w por rozpozna i znale dla siebie nie zagospodarowan dostatecznie przez innych nisz popytu. Ewidentnym tego przykadem z niedawnej przeszoci Japonia, Korea Poudniowa, Singapur czy Finlandia, ktre wykorzystay popyt na cywiln elektronik ktrej USA nie zaspokajay dostatecznie koncentrujc si na elektronice militarnej i kosmicznej [przewidziaem to w eseju p.t. Luka programowa, [Kultura 1968, Nr 22]. Wiele przemawia za tym i najwiksze wspczenie szanse maj ci, co potrafi przezwyciy tendencje do uwizienia w dewaluujcej si generacji technologii, ekonomiki, polityki i wzorcw konsumpcji, odsprzgli si od traccego pozycje amerykaskiego lidera i konsekwentnie kojarzy proekologiczn konwersj swej gospodarki z wyspecjalizowaniem si w zaspokajaniu potrzeb wiatowego rynku w dziedzinach, ktrych inni, mocniejsi bd szybsi jeszcze nie zagospodarowali. Europa moe przegrywa zwija si , jeli zwyci tendencje odrodkowe i zmiany ograniczone do zwijania przesadnie opiekuczego pastwa dobrobytu bez strategicznego inwestowania w nowatorskie drogi cywilizacyjnego postpu.

Polska, ktr Depresja dotkna stosunkowo najmniej, agodzi skutecznie negatywne skutki kryzysu stosujc polityk maych krokw. To taktycznie suszne i korzystne, lecz bez szans na jakociowy postp. Niczym anegdotyczny krawiec-aciarz dorabiamy szyciem, bez strategicznego programowania i inwestowania w przyszo. Na dusz met Polska moe jednak wygra ten kryzys nie dorabiajc szyciem, lecz partnersko wspkreujc i wsprealizujc strategi cywilizacji racjonalnego dobrobytu w ramach europejskiej wsplnoty. Wymiar zada wynikajcych ze wspczesnych cywilizacyjnych zagroe, szans i zada przekracza bowiem moliwoci nie tylko Polski, ale i wielokrotnie wikszych krajw. Integrowanie z Uni Europejsk stwarza jednak Polsce szans wczenia si aktywnie i partnersko w te procesy. Wymaga to - tylko i a! - przezwycienia ywioowej tendencji wpynicia ponownie na zdewaluowan przez konflikt ekologiczny i Trzeci Wielk Depresj fal zwikszenia tempa przerabiania przyrody na towary i eskalacji konsumpcji wedle wzorcw spoeczestwa obfitoci. Przezwycienia przez wypracowywanie i wdraanie razem z unijnymi partnerami strategii wygrywania kryzysu dla wykreowania racjonalniejszych celw i metod cywilizacyjnego postpu. Bliska perspektywa polskiej prezydencji w UE wystawia Polsk, jej polityczne, ekonomiczne i intelektualne elity na historycznie niepowtarzaln prb. Stwarza moliwo i konieczno wpierania procesw zrozumienia, docenienia i wygrywania szans, jakie Ludzkoci a zatem i Europie oraz Polsce - stwarza konflikt ekologiczny i kryzys ekonomiczny dla wykreowania nowatorskich, racjonalniejszych ni dotychczasowe celw i metod produkcji i konsumpcji. Od sprostania tym wyzwaniom-zadaniom zalee moe istotnie przyszy los Polski i Europy. O los Ludzkoci raczej si nie niepokoj. Sdz bowiem, e da sobie z wyzwaniami teraniejszoci i przyszoci rad. Wolabym, by z polskim i europejskim pozytywnym udziaem. Lecz jeli waciwe dzisiejszoci zaabsorbowanie polskich i europejskich elit politycznych samymi sob nie ustanie - Ludzkoci to w zabiegach o przetrwanie i dalszy, bardziej racjonalny rozwj zapewne nie powstrzyma. Gra zatem toczy si nie o to, czy Ludzko przetrwa, i czy my Europejczycy i Polacy przetrwamy. Lecz o nasze Polakw i Europejczykw - w kolejnym stadium cywilizacyjnego postpu miejsce i rol: w awangardzie czy ariergardzie. I w roli wsptwrcw postpu globowej cywilizacji, czy wlokcych si ogonie. Konkluzje Konflikt ekologiczny i Trzecia Wielka Depresja uprzytamniaj, e przyszo to nie zapowiadany przez Francisa Fukuyam Koniec Historii upowszechnianie i powielanie w nieskoczono spoeczestwa obfitoci - romantycznej wersji demokratyczno-rynkowej cywilizacji. To moe i musi by fascynujca przygoda kreowania kolejnego rozdziau Ludzkich Dziejw pozytywnej cywilizacji racjonalnego dostatku wspczesnych i przyszych pokole caych i wszystkich narodw. To brzmi jak utopia.

Lecz realistyczna - nie fantastyczna. Wydedukowana bowiem nie z wirtualnych mrzonek, lecz z realnych, ju realizowanych w rnych miejscach i skali, programw i sposobw zyskownego nowatorskiego dziaania. I z historiozoficznej wiedzy, i ludzko zdobywaa si na odwag wybijania si na coraz wysze szczeble cywilizacyjnego postpu, determinowana koniecznoci przezwycienia kryzysw i mobilizowana utopijnymi - z pozoru - wizjami zmian zwikszajcych szanse przeycia i osigania satysfakcji z ycia. Takie wygrywanie kryzysw byo wielokrotnie moliwe w przeszoci. Moe zatem i musi by moliwe wspczenie.

Tekst wykadu wygoszonego 18 padziernika 2010 roku na jubileuszu 82 rocznicy urodzin w Uniwersytecie Zielonogrskim

You might also like