Mariusz Gulczyski

Przyczyny - remedia - zagroenia Trzeciej Wielkiej Depresji 2007-201??

Zapocztkowany w 2007 roku globowy kryzys rni si od tego sprzed 80 lat tym, i jego powodem jest nie nadprodukcja, lecz nadkonsumpcja dbr materialnych powyej realnych dochodw i racjonalnych potrzeb spoecznoci USA i najbogatszych pastw wiata. Pozytywnego wyjcia z tej Wielkiej Depresji mona i trzeba upatrywa nie w potgowaniu wycigu w przerabiania przyrody na towary, lecz we wzrocie produkcji i konsumpcji wzbogacajcej tre ludzkiego ycia przez rozwj i upowszechnianie dbr nauki i kultury. Bardziej wedle klasycznego wzorca zrwnowaonego rozwoju materialnego i kulturalnego antycznej Grecji, ni ekspansjonistycznego militarnie Rzymu.

SPIS TRECI: 1. 2. 3. 4. Przyczyny kryzysu Poowiczna skuteczno tradycyjnych remediw Potrzeba nowej, bardziej realistycznej utopii Sedno zmian w geopolityce kryzysowej sytuacji

Wspczesny kryzys gospodarczy zapocztkowany jesieni 2007 roku kryzysem finansowym w USA - jest wedle do zgodnych opinii podobny do Wielkiej Paniki z 1873 roku zwanej te Dug Depresj oraz Wielkiej Depresji z 1929 zarwno globowym zasigiem, jak i skal skaniajc do nie liczenia na to, i po tej bessie samoczynnie wrci kolejna hossa. Wedle opinii noblisty Paula Krugmana jestemy obecnie we wczesnej fazie trzeciej depresji. Bdzie ona przypuszczalnie bardziej podobna do Dugiej Depresji z XIX wieku, ni o wiele bardziej drastycznej Wielkiej Depresji z XX. Lecz jej koszty dla wiatowej gospodarki, a w szczeglnoci dla milionw zagroonych bezrobociem bd bezspornie ogromne [Krugman]. Z dowiadcze dwu uprzednich Depresji wynika, i - w odrnieniu od cyklicznych recesji - skuteczne ich przezwycienie wymaga nie tylko rutynowych dziaa pomocnych w zminimalizowaniu skutkw kryzysu i przywrceniu status quo ante, lecz namysu co i jak robi, by nie tylko przeczeka, bd przezwyciy, lecz wygra kryzys. Podobnie jak wygrywa si nie tylko bitwy i wojny, ale i powojenny pokj. Co zazwyczaj nie dokonuje si samoczynnie, lecz zaley od optyki i taktyki ludzi

2 starajcych si wpywa na bieg zdarze w tego typu sytuacjach. Od tego, czy nastawiaj si tylko i gwnie na wygrywanie bitew, bd koncentruj si tylko na wygraniu wojny, czy bardziej dugofalowo planuj i dziaaj z myl o wygraniu powojennych bd pokryzysowych realiw przez racjonalniejsze ich ksztatowanie. Patrzc z tej perspektywy, od namysu nad natur i jakoci pomysw ukierunkowujcych zbiorowe zachowania, moe w istotnej mierze zalee, czy Kryzys 2007 stanie si katastrof, czy porodowymi blami owocujcymi kolejnym skutecznym zreformowaniem kapitalizmu. Kryzys jest okazj zajcia si dugofalowymi problemami, przyjrzenia si od nowa utrwalonym schematom zwraca uwag hinduski noblista Amartya Sen Pozwala przyjrze si od dawna pomijanym problemom [Sen]. Ujawnia bowiem i dezawuuje to co nieracjonalne i dysfunkcjonalne w dotychczasowych sposobach gospodarowania. 1. PRZYCZYNY KRYZYSU Rozbienoci w opiniach dotycz oceny przyczyn i natury odmiennoci Kryzysu 2007 od uprzedniego, a zatem prognoz jego skutkw oraz remediw pomocnych w przezwycianiu i wygrywaniu. Gwne z tych rozbienoci sprowadzaj si do dwu kwestii. Pierwszej czy Kryzys 2007 wynika tosamo jak Kryzys 1929 z przewagi poday nad popytem, wystarczy zatem zwikszy zdolnoci popytowe przez interwencj rzdw i midzynarodowych organizacji, by przywrci funkcjonalno gospodarek narodowych i wiatowej. Czy wrcz przeciwnie - jakociowo odmienne s jego przyczyny, a zatem i inne winny by remedia. I drugiej nie mniej istotnej czy upowszechnienie demokracji sprawi, e polityczne skutki Kryzysu 2007 oka si mniej dotkliwe ni Kryzysu 1929, nie naley zatem obawia si podobnego jak wtedy spotgowania socjalnych napi i militarnych konfliktw. Czy wrcz przeciwnie - groba tego typu skonfliktowa ponownie moe wzrasta w podobnej do wczesnej, a moe i wikszej skali. Wypowiadajc si w tych kwestiach, zgadzam si z twierdzcymi, i Kryzys 2007 jest wprawdzie podobny pod wzgldem skali z Kryzysem 1929, lecz jakociowo inny ni tamten. Inny gwnie tym, e tamten by kryzysem nadprodukcji dla jego przezwycienia wystarczyo zatem zwikszy popyt przez sfinansowanie z funduszy pastwowych robt publicznych i siy nabywczej konsumentw. Wspczesny za jest kryzysem nadkonsumpcji przewagi popytu w USA i najbogatszych spoecznociach na dobra luksusowe nad realnymi dochodami, a i racjonalnymi potrzebami oraz co bardziej istotne nad szansami upowszechnienia podobnych standardw w caym wiecie. Dla jego przezwycienia niezbdne s zatem remedia stymulujce racjonalizowanie nie tylko metod, ale i celw aktywnoci gospodarczej w sposb rokujcy ukierunkowanie jej na wyzwalanie od niedostatku i zapewnianie dostatku caym i wszystkim narodom.

3 Od skonnoci i zdolnoci zrozumienia Kryzysu 2007, zaley skuteczno przezwycienia wynikajcych ze napi spoecznych i militarnych skonfliktowa. S one bowiem wprawdzie w pastwach najwyej rozwinitych gospodarczo, i prawdopodobnie nadal bd, mniej silne i grone ni naskutek Kryzysu 1929. S jednak ju wspczenie nieporwnanie potniejsze w stanowicych wikszo ludzkoci spoecznociach Trzeciego i Czwartego wiata. Czyli tych, ktre w czasach Kryzysu 1929 byy tylko skolonizowanymi przedmiotami, znoszcymi biernie i pokornie ciary wynikajce z agodzenia ich kosztem skutkw kryzysu w metropoliach. Wspczenie za melduj si jako dopominajce o swe interesy per fas et nefas aktywne podmioty geopolityki. Po to zatem, by przezwyciy i wygra Kryzys 2007 trzeba podobnie jak w przypadku Kryzysu 1929 zrozumie sedno jego przyczyn, wynikajcych ze zagroe i szans, i na tej podstawie racjonalnie zaprogramowa zachowania i dziaania. I taki jest powd i sens mojej w tych kwestiach niniejszej wypowiedzi. Dyskusyjnej oczywicie, gdy tylko ograniczeni bd stronniczo zacietrzewieni mog w tak zoonej materii aspirowa do jedyniesusznoci. Lecz z rachubami, e ze sprowokowanego tym i innymi tekstami zbiorowego namysu wynikn mog skuteczniejsze pomysy. Tak si w najwikszym skrcie przedstawiaj moje w tej materii hipotezy. Zgodne grosso modo z prognoz zawart w opublikowanym przed siedmiu laty eseju p.t. Zwiastuny II wielkiej depresji i III wojny wiatowej? [Gulczyski, 2002]. Przypominajc t przepowiedni - niechtnie przyjmowan ze zrozumiaych powodw, uzupeniam j o now wiedz pomocn w tym, by zrozumie Kryzys 2007. Z nadziej, e zrozumienie pomocne by moe w zagodzeniu jego dolegliwoci oraz co bardziej istotne w wygraniu dla Polski i Polakw. Wykorzystanie bd wytracenie tej szansy uzalenione jest w istotnej mierze od tego, czy dotknite przez kryzys jednostki i spoecznoci nastawi si na nowatorskie mylenie i dziaanie, czy tylko bd gwnie na przeczekanie kryzysowej sytuacji i prby przywrcenia stanu uprzedniego. Z tego co wiemy o zachowaniach w podobnych sytuacjach w przeszoci wiadomo, e na tej rangi kryzysach gospodarczych jedne spoecznoci przegryway, inne za wygryway, wysuwajc si na lepsze pozycje w globowym podziale pracy. Wygrana za bd przegrana zaleaa zazwyczaj przede wszystkim od waciwego rozpoznania przyczyn kryzysowej sytuacji oraz natury nowych uwarunkowa skuteczniejszego gospodarowania. Po to zatem, eby wygra ten kryzys trzeba przede wszystkim zrozumie dlaczego on jest i jakim on jest. Znane i uznane jest to, i kryzys ten zacz si jako kryzys finansowy najpierw funduszy inwestycyjnych i bankw w objawowej postaci niezdolnoci spacenia kredytw na zakup domw i mieszka w USA, a nastpnie lawinowych spadkw notowa na wszystkich wiatowych giedach. Definiowany by pierwotnie gwnie jako kryzys w sferze

4 finansowej, i w teje sferze koncentrowane byy najpierw rzdowe remedia. Wkrtce jednak okazao si, e jest to kurowanie skutkw a nie przyczyn rwnie niepene i nieskuteczne, jak zbijanie gorczki, miast wykrywania gbszych przyczyn choroby organizmu. Kurowao bowiem lecz nie usuwao istotnej uomnoci wspczesnej wersji kapitalizmu sprawiajcej, i sektor usugowy, jakim s instytucje finansowe, peni nie tylko waciwe mu funkcje pomocnicze w procesie produkcji i wymiany, lecz take w coraz wikszej mierze wtrnego podziau nie poprzez uczestnictwo w wytwarzaniu w wartoci, lecz wedle zasad waciwych bardziej dla spekulacyjnych gier hazardowych, ni racjonalnych operacji finansowych. Prawdopodobnie z okoo 30-procentowego udziau sektora finansowego USA w PKB tego pastwa, mniej ni poowa to warto racjonalnych usug, a wikszo to skutek spekulacyjnego przechwytywania wartoci wypracowanych przez innych, bd wrcz walory wirtualne a nie realne. Wedle wnikliwszych prognostw i obserwatorw wspczesnych tendencji kryzysowych, ich rdem jest kryzys nadkonsumpcji w trojakim wymiarze: 1. Nadkonsumpcji powyej wartoci wypracowanej przez korzystajcych z dostpnoci do dbr nie dziki realnej wartoci swych zasobw, lecz kredytom bez realnego pokrycia w dochodach. Zaznalimy skutkw podobnej prby dobrobytu na kredyt w drugiej fazie epoki Gierka w wersji usprawiedliwionej wprawdzie realnymi godami sierminego socjalizmu, lecz z kryzysogennymi skutkami. Tym razem efekty ycia ponad stan ujawniy si najpierw w USA w upowszechnianiu luksusw fundowanych na spekulacjach finansowych i nadmiernym zaduaniu konsumentw, a nastpnie rozlay si na inne regiony wiata. Wyrazistym tego dowodem fakt, i o ile jeszcze w 1970 roku przecitna statystyczna rodzina amerykaska oszczdzaa 11 proc. swych dochodw, to poczynajc od 2005 r. Amerykanie zaczli wydawa wicej, ni zarabiali. Pomogy im w tym znakomicie karty kredytowe. USA nie znalazyby si w takich tarapatach, gdyby miliony Amerykanw nie yy ponad stan w nadziei, e warto ich domw bdzie i bez koca w gr i e jako to bdzie. Dzi amerykaskie gospodarstwa domowe s zaduone na gigantyczn sum 14 bln dol., co jest rwne PKB Stanw Zjednoczonych. Na ten dug skadaj si trzy wielkie i bardzo si od siebie rnice kategorie: 1. dug hipoteczny, czyli poyczki pod zastaw nieruchomoci; 2. tak zwany kredyt konsumpcyjny pod zastaw ruchomoci - s to gwnie samochody, 3. dug na kartach kredytowych niczym nie zabezpieczony. Trzy czwarte caego zaduenia Amerykanw, dokadnie 10,5 bln dol., to dug hipoteczny. Zaduenie na kartach kredytowych wynosi 973 mld dol. przeszo dwa razy tyle co PKB Polski. Ale jest to dug szczeglnie niebezpieczny i dla bankw, i dla konsumentw. Dom i samochd mona niesolidnemu kredytobiorcy odebra i prbowa odzyska przynajmniej cz wartoci poyczki. Trudniej odebra buty czy sukienk kupione za kart, obiad w restauracji czy wycieczk do Disneylandu [Lubawski].

5 Dodatkowym wymiarem fundowania dobrobytu na kredyt jest zaduanie si USA u reszty wiata, z Chinami na czele, czego wiadectwem rosncy ujemny bilans wymiany handlowej, wynoszcy okoo 700 mld dolarw rocznie siedmiokrotnie wicej ni w pocztkach ostatniej dekady ub.w. 2. Nadkonsumpcji powyej realnych potrzeb trafnie nazwanej przez Alana Greenspana irracjonaln nadobfitoci, czego przejawem byo produkowanie i importowanie coraz wikszej liczby nowych produktw i kreowanie nowych potrzeb, powodujcych upowszechnianie popytu nie tylko realnego, ale w coraz wikszej mierze prestiowego oraz wymiany sprztu na nowy przed penym wykorzystaniem uprzedniego. Ewidentnym tego dowodem fakt, i kryzysogenne zaduenie bez pokrycia w dochodach Amerykanw brao si w przewaajcej mierze nie z zakupw na kredyt artykuw pierwszej potrzeby, lecz luksusowych - czego symbolicznym wiadectwem fakt, i zapocztkowujcy ten kryzys krach banku Lehman Brothers wzi si z przeinwestowania w oglnomaerykask sie luksusowych apartamentowcw. Pod tym wzgldem zapalnik tego kryzysu jest bardziej podobny do znanej z historii kryzysw osawionej baki tulipanowej w Holandii w latach 30 XVII wieku, spowodowanej przez spekulowanie na manii popytu na ten przedmiot wczesnego luksusu, ni do kryzysw powodowanych przez przewag poday dbr pierwszej potrzeby nad zdolnociami konsumenckiego na nie popytu. Lecz podobnie jak wonczas, skutki spowodowanych tym zawirowa oka si zapewne najdotkliwsze dla spoecznoci spoza wspczesnego epicentrum wiatowej gospodarki. 3. Nadkonsumpcji ponad moliwoci reprodukcji kapitau przyrodniczego planety. Coraz wicej jest oczywistych dowodw, e potgowanie wycigu w przerabianiu przyrody na towary przez upowszechnienie modelu konsumpcji z najwyej rozwinitych pastw na ca ludzko, staje si bomb ekologiczn skutkujc nie polepszaniem, lecz pogarszaniem warunkw egzystencji i rabowaniem zasobw niezbdnych dla egzystencji przyszych pokole. Skomasowanym rezultatem trojakiego rodzaju nadkonsumpcji - powyej wartoci wasnej pracy, realnych potrzeb bytowych i ekologicznych wymogw staa si waciwa gospodarce amerykaskiej, a w lad za ni i innych najbogatszych pastw, irracjonalna nadobfito czyli rujnujce ich funkcjonalno wielkie nieumiarkowanie. Skutkuje to spotgowaniem trojakiego rodzaju zagroe:

kapitau spoecznego - przez potgowanie nierwnoci warunkw bytowych zarwno w skali pastw jak i globowej,
przyrodniczego przerabiania przyrody na towary,

kapitau

przez

nadmiern

intensyfikacj

silniejsze od rzdw ponadnarodowe korporacje, kierujce si w pogoni za maksymalizacj zyskw wasnymi, ciasnymi, doranymi interesami [Robbins: 502 i nn.].

kapitau politycznego - rujnowania rwnowagi politycznej przez

2. POOWICZNA SKUTECZNO TRADYCYJNYCH REMEDIW

Odmienno przyczyn i natury kryzysu winna skania do adekwatnej modyfikacji remediw. Zdawanie si bowiem na zrodzone w przeszoci nie tylko neoliberalne, ale i interwencjonistyczne okazuj si poowicznie skuteczne. Dowodem fakt, i prby wygaszania kryzysu finansowego przez wkraczanie na ten rynek rzdw na kredyt, ktry trzeba bdzie trzeba spaci, niestety, przyszymi podatkami bd inflacj pienidza przywracaj wprawdzie funkcjonalno sfery finansowej, lecz nie caych systemw spoeczno-gospodarczych. Wicej ni prawdopodobne, e przezwycienie zagroe w sposb rokujcy rewitalizacj zdefiniowanych wyej trzech typw kapitau, bdzie wymagao tosamej pod wzgldem skali i rangi, lecz nie takiej samej jak w latach trzydziestych modyfikacji zarwno teorii, jak ekonomicznej i politycznej praktyki. Wiele, coraz wicej materialnych dowodw i autorytatywnych opinii przemawia za tym, i zapocztkowane kryzysem finansowym w 2007 roku zaburzenia w globowej gospodarce okazuj si podobne do Wielkiej Depresji lat trzydziestych. Podobne nie tyle pod wzgldem gbokoci krzysu, lecz co bardziej istotne zdezawuowania sedna wszystkich dotychczasowych teorii ekonomicznych. Dotyczy to rwnie i dominujcych w ostatnich czasach wersji gospodarki rynkowej zarwno opartych na zasadach keynesowskiego wariantu interwencjonizmu pastwowego, jak i friedmanowskiego neoliberalizmu. Gona w kocu lat osiemdziesitych teza, i wraz z upowszechnianiem si demokracji rynkowych koczy si historia celowo i moliwo zmian sposobw organizacji bytu spoecznego, sfalsyfikowaa si wkrtce podobnie, jak wszystkie wczeniejsze utopie. W tym i zapowiedzianej przez Bena Bernanke w lutym 2004 roku ery wielkie umiarkowanie [the Great Moderation] kres destabilizacji w kapitalistycznej gospodarce i zapowied trwaoci zrwnowaonego rozwoju. Jakociowa odmienno Kryzysu 2007 od Wielkiej Depresji zapocztkowanej w 1929 roku wymaga poegnania si nie tylko z nadziejami na samoczynne przywrcenie przez niewidzialn rk rynku oywienia gospodarczego, ale i z rachubami na skuteczno interwencjonizmu pastwowego wedle zasad keynesowskiej ekonomii. Wskazywa to moe, e racjonalniej zachowuje si wspczenie polski rzd, starajc si agodzi spoeczne skutki kryzysu bez pogbiania deficytu, ni amerykaskie administracje Busha i Obamy, starajce si ratowa finanse prywatne kosztem publicznych. Obama wprawdzie bardziej ni Bush dostrzega, i praprzyczyn "baki kredytowej" powodujcej kryzys byy nieodpowiedzialne decyzje nie tylko Wall Street - czyli wielkiego bussinesu, ale i Main Street - skonnoci przecitnych Amerykanw do fundowania sobie luksusw powyej swych dochodw, co nazywa budowaniem domw na piasku [The Obama]. Lecz podobnie jak poprzednik nie dostrzega gbszych przyczyn Kryzysu 2007, wynikajcych z nadkonsumpcji powyej racjonalnych potrzeb i ekologicznych moliwoci reprodukcji warunkw bytu nie tylko Amerykanw, lecz ludzkoci. A zatem i aplikuje remedia podobne, jak po kryzysie nadprodukcji z 1929 roku, miast jakociowo odmiennych.

7 Nacelowanych nie na proste przywrcenie koniunktury rozumianej jako wycig w przerabianiu przyrody na towary, lecz jako racjonalizacj zarwno potrzeb, jak i wytwarzania. Kolejny to dowd powtarzalnej skonnoci stosowania starych remediw do nowych sytuacji, okrelanej porzekadem, i generaowie zwykli toczy uprzednie wojny. Nieuwzgldniania, i w obecnej sytuacji kryzysowej jest co zdecydowanie nowego komentuje te poczynania Zbigniew Brzeziski. To co dzi robi Obama, ten program stymulacyjny, wycignoby Ameryk z tradycyjnej recesji. Gdyby to by prosty problem koniunktury, za p roku czy rok bylibymy na fali wzrostowej. Ale to nie takie proste. I definiuje sedno tej rnicy jako dylemat czy moemy sobie poradzi z tym kryzysem bez przemiany caego stylu ycia [Brzeziski]. Prawdopodobnie wiele czasu minie, nim pojawi jakociowo nowe teorie, a zatem i zdolno oraz skonno do programowania i realizowania w nowatorski sposb praktyki w wiatowej i polskiej ekonomice i polityce. W czasach uprzedniej Wielkiej Depresji skuteczne wykreowanie i aplikacja demokratycznych metod interwencjonizmu pastwowego trwao kilka dekad i osigno pen i szersz efektywno dopiero w pocztku lat 50. ub. w. po przezwycieniu skutkw dramatycznych zagroe demokracji przez autorytarne reimy i agresywny totalitaryzm. Jest wielce prawdopodobne, e Polska rwnie i tym razem podobnie jak w czasach tzw. sanacji - zostanie naraona na tendencje autorytarne silniejsze ni wszystkie dotychczasowe. I od tego, ktra z orientacji okae si silniejsza demokratyczna czy autokratyczna zlee bdzie w istotnej mierze nasza przyszo. Tak samo, jak zalea los rnych narodw w czasach pierwszej Wielkiej Depresji:

inny w pastwach, w ktrych jak w Szwecji, Stanach Zjednoczonych AP czy Wielkiej Brytanii - zwyciya socjocentryczna orientacja w polityce i prosocjalny interwencjonizm w gospodarce, diametralnie odmienny w hitlerowskich Niemczech, faszystowskich Woszech i Japonii, gdzie zdominowanie przez autokratyczn orientacj skutkowao promilitarnym interwencjonizmem i agresj,
w. autorytarnych rzdw populistycznej Partii Sprawiedliwoci Juana Perna, spowodowao zaprzepaszczenie na dziesiciolecia szans tego pastwa na rozwj i pokj wewntrzny. Strategie ekonomiczne zakadajce pobudzanie koniunktury gospodarczej przez zwikszanie popytu finansowanego z deficytu pastwowego czyli z przyszych dochodw spoeczestwa, okazyway si skuteczne tylko tam, gdzie ukierunkowyway produkcj na zaspokajanie racjonalnego standardu dobrobytu szerokich krgw spoeczestwa oraz rozwj infrastruktury. Czyli tam, gdzie pastwem kierowali politycy skonni i zdolni do racjonalnego skojarzenia potrzeb biecych, z perspektywicznymi wymogami rozwoju spoeczno-gospodarczego. Przynosiy jednak opakane skutki tam, gdzie dominujce okazay si dorane polityczne interesy typu nacjonalistycznego - np. w III Rzeszy bd populistycznego np. w Argentynie pod rzdami peronistw.

a jeszcze inny np. w Argentynie, gdzie zwycistwo w latach 40. ub.

8 Dowiadczenia te potwierdzaj kolejn uniwersaln prawidowo, i kryzysy tej rangi to zarwno zagroenie, jak i szansa. Mona na nich zarwno przegra, jak i wygra. Przegrywaj te spoecznoci, ktre daj si uwie i zdominowa przez autorytarne formacje, a zatem i przez ich destruktywn polityk. Wczam si w ten dyskurs z prb zdefiniowania sedna rnicy midzy waciwociami uprzednich teorii ekonomicznych i politycznych strategii zarwno interwencjonistycznych, jak i neoliberalnych a wspczesnymi potrzebami nowatorskiego mylenia i dziaania. Ide przewodni pozytywnych, socjocentrycznych remediw na Wielk Depresj lat 30. ub. w., byo kreowanie spoeczestwa dobrobytu. Jego sednem byo przezwycianie skonfliktowa spoecznych i pobudzanie aktywnoci gospodarczej przez upowszechnianie dostpnoci dbr masowej konsumpcji. Finansowanych pierwotnie z pastwowego deficytu czyli przyszych dochodw spoeczestwa, a nastpnie z rosncych po przezwycieniu kryzysu dochodw przez ich wysokie opodatkowanie. Pozytywnym efektem tej strategii byo przezwycienie podstawowej sprzecznoci kapitalizmu, i by to ustrj wysoce efektywny ekonomicznie, lecz korzystny nie dla caych narodw. Przezwycienie z poytkiem zarwno dla pokoju spoecznego, warunkw bytowych mas, jak i dla nakrcanej przez wzrost ich siy nabywczej koniunktury gospodarczej. Negatywnym wszelako jej skutkiem byo to, e dugotrway wzrost obcie wysokimi pacami i wiadczeniami socjalnymi powodowa spadek konkurencyjnoci i dynamizmu wzrostu gospodarczego. Remedium na wygasanie efektywnoci strategii interwencjonistycznych byo zastpowanie ich od pocztku lat 70. ub. w. przez neoliberalne teorie i praktyki, ktrych kulturowym, kultowym wrcz manifestem byy idee spoeczestwa obfitoci. O ich zwyciskim upowszechnianiu w nastpnych dekadach przesdzio spotgowanie mocy wytwrczych przez Rewolucj Naukowo-Techniczn, umoliwiajc wytwarzanie coraz wikszej iloci i coraz nowych rodzajw produktw. Sprzyjao to zastpowaniu waciwego socjocentrycznym strategiom interwencjonistycznym ukierunkowywania rozwoju przez racjonalne wybory dokonywane przez wadze pastwowe przez zdawanie si na spontaniczne dziaanie mechanizmw rynkowych. Z zakadaniem, e mechanizmy te, uwolnione od ogranicze i obcie prosocjalnej polityki pastwa, spowoduj wzrost gospodarczy profitujcy obfitoci dbr konsumpcyjnych, zapewniajc zarwno nakrcanie koniunktury, jak i zadowolenie i pokj spoeczny. Gwn cech strategii neoliberalnych identyfikowanych najwyraziciej z reganizmem i tchaczeryzmem - byo zachcanie kadego i wszystkich do eskalacji nabywania dbr konsumpcyjnych: domw na wasno, samochodw, telewizorw i wszelkich innych towarw coraz obficiej wytwarzanych i nachalnie reklamowanych. Zachcajcych nachalnie do zakupw ponad racjonalne potrzeby i moliwoci przez biznes reklamowy, o ktrego rozmiarach wiadczy fakt, i w USA dysponowa w 1998 r. kapitaem 437 mld dol. sumy niewiele niszej od 778 ml dol. wydanych wwczas przez to mocarstwo na zbrojenia [Robbins: 21]. Zakupw nie tylko zaspokajajcych

9 racjonalne potrzeby, ale i niekoniecznych, prestiowych gwnie oraz skanianie do ich marnotrawnego, szybkiego zuycia, wymiany na nowszej generacji. I do ycia ponad stan bowiem nie tylko na miar dochodw, ale i w coraz wikszej mierze na kredyt. Wspczesny kryzys ujawnia negatywy teologii konsumpcjonizmu. Nacelowania aktywnoci gospodarczej nie na zaspokajanie racjonalnych potrzeb, lecz na eskalacj pragnie nie tylko racjonalnych, ale i irracjonalnych z punktu widzenia potrzeb ludzkiej egzystencji i wymogw ekologicznych. Napdzania wzrostu gospodarczego przez pobudzanie skonnoci przecitnego konsumenta do przesadnych apetytw na produkty nie tylko potrzebne, ale i niekonieczne, a nawet zbdne. A i do nadmiernego optymizmu co do zdolnoci spacenia ich zakupu na kredyt ze swoich przyszych dochodw. Negatywy tej strategii spotgowaa agresywna polityka kredytowa instytucji finansowych i finansistw, ktrych zyski i dochody uzalenione byy od iloci pozyskanych kredytobiorcw i wielkoci udzielonych kredytw, a nie od realnej spaty zobowiza. Std do osawionej oszukaczej piramidy finansowej Bernarda Madoffa, skutkujcej przekrtem na okoo 50 mld dolarw, ju by tylko jeden krok. Zapocztkowao to lawin bankructw i zaburze globowej rwnowagi gospodarczej, ktrej efektem jest kryzys, uznawany zgodnie przez znawcw przedmiotu za potencjalnie najwikszy od Wielkiej Depresji sprzed 80 lat. Wiele przemawia za tym, e jest nie tylko najwikszy, ale i jakociowo inny ni tamten kryzys. Tamta Wielka Depresja miaa charakter kryzysu nadprodukcji przewagi poday nad popytem, ktr mona byo przezwyciy zwikszaniem siy nabywczej mas, ukierunkowywanej zgodnymi z zasadami keynesowskiej ekonomii instrumentami interwencjonizmu pastwowego. To, i Kryzys 2007 zosta spowodowany przez nadkonsumpcj powyej realnych dochodw i racjonalnych potrzeb najbogatszych spoecznoci, winno skania nie tylko do namysu nad moliwoci upowszechnienia na cay glob wzorcw spoeczestwa dobrobytu, a tym bardziej spoeczestwa obfitoci, ale wrcz nad sensownoci i celowoci idei postpu okrelanej mianem konsumeryzmu. Wedle krytykw konsumeryzmu, jest on sprzeczny z konstytutywnymi wartociami tego ustroju. Kapitalizm w kadej fazie swego istnienia generowa pewien etos, pewn filozofi, ktra go wspieraa. W XVI-XVII wieku rodzi si wraz z protestanckim etosem pracy. Kapitalizm mia by produktywny, potrzebowa inwestycji, oszczdzania, cikiej pracy. Protestancki etos wzywa do pracy, gloryfikowa trud i mwi o pomocy innym. [] Dzisiejszy kapitalizm niewiele ma ju wsplnego z protestanckim etosem. Oszczdzanie nie jest wartoci z punktu widzenia konsumeryzmu dobre jest wydawanie, czego konsekwencj s choby powszechnie brane kredyty. Niewana jest cika praca, ale czas wolny, nie dyscyplina, ale impulsywno i ch posiadania. Kapitalizm oparty na konsumeryzmie potrzebuje ludzi egoistycznych, ktrzy duo kupuj i nie oszczdzaj [Barber, 2009: 97-98].

10 Konsumencka rewolucja kulturalna spowodowaa irracjonaln maksymalizacj produkcji i konsumpcji dbr. Stymulowaa transformacj wartoci duchowych i intelektualnych ze wspierajcych tradycyjnie oszczdno, skromno i umiarkowanie, na taki system wartoci, ktry propagowa wydawanie pienidzy i ostentacyjne obnoszenie si ze swym bogactwem. W wietle antropologicznej wiedzy o ludzkiej naturze i obyczajach, tak pojmowana i traktowana konsumpcja nie ma sobie rwnych, jest wynaturzeniem. Podsycana przez nachalno reklam i atwo kredytw pogo za obfitoci dbr konsumpcyjnych wpdza bowiem w bdne koo zarabiania prac ponad siy ktrej si nie lubi, by mc kupowa rzeczy, ktrych si nie potrzebuje. Powoduje degradowanie ulegajcych takiemu systemowi wartoci do statusu zniewolonych konsumentw, wprzgnitych w pogo za tym, by coraz wicej mie, kosztem by [Robbins: 16-48]. Wynaturzenie to sprawia, e wedle wspczesnego polskiego teologa gdy rynek opanowuje nasze ycie, zmuszajc nas do bezmylnego wydawania pienidzy, nawet wtedy, kiedy nie sta nas na zaspokajanie naszych zbdnych potrzeb, nazywamy to wolnoci. Oto jeden z najwikszych przekrtw konsumpcyjnego kapitalizmu. Autor ten pokada nadziej na przezwycienia tej dewiacji w tym, e obecny kryzys jawi si jako szansa, by w kocu utrze nosa dzikiemu kapitalizmowi. To szansa na przewartociowanie wartoci w taki sposb, by chciwo, podliwo i dzika konsumpcja nie gray pierwszych skrzypiec w naszym yciu [Makowski]. Syntetycznym wyrazem tej sprzecznoci jest telewizor: Oficjalnie wypiewuje on hymny pochwalne na cze kapitalizmu, lecz nieoficjalnie wpaja zesp antyprodukcyjnych wartoci. Dewiz jest bezporednia konsumpcja; nikt nie powinien odkada natychmiastowego zaspokojenia na pniej. W krainie telewizji rzuca si w oczy nieobecno twrcw i budowniczych pisze wnikliwy analityk tych procesw L.C. Thurow. Przyszo kapitalizmu zaley - wedle tego autora - od tego, czy potrafi przezwyciy t dewiacj i wrci do swoich fundamentalnych wartoci. Czy potrafi inwestowa w kapita ludzki, infrastruktur oraz badania i rozwj, ktre pozwol mu kwitn, czy te jak chrzecijascy Hiszpanie [z czasw konkwisty podbijania i ograbiania kolonialnego imperium w XVIXVIII wiekach MG] wzbogaci si na krtk met i nie zechce dokonywa inwestycji spoecznych, od ktrych zaley jego dugoterminowe powodzenie [Thurow: 11, 398]. Historia dowodzi wszak, e wspaniae cywilizacje minionych tysicleci giny bardziej naskutek popadania w irracjonalny hedonizm, ni zewntrznych podbojw. Przestrzega przed tym wybitny amerykaski myliciel Daniel Bell, przypominajc zdefiniowan przez Platona i Ibn Chalduna wspzaleno midzy zmianami powodowanymi przez zastpowanie prostoty przez hedonizm ze skonnociami do degradacji i upadku cywilizacji. ycie hedonistyczne bowiem prowadzi do zaniku woli i odpornoci. Ludzie zaczynaj wspzawodniczy ze sob o luksusy i trac zdolno do wsplnych powice. Konstatujc, i kapitalizm amerykaski utraci sw tradycyjn legitymizacj, opart na moralnym systemie wynagrodze,

11 zakorzenionym w protestanckim uwiceniu pracy. Zastpi j hedonizm, obiecujcy materialny dostatek i luksus, puentuje to gorzkim stwierdzeniem: Jest to marna recepta na narodow jedno i wsplne przedsiwzicia [Bell: 120, 318]. Przywouj tu opini politologa, antropologa, teologa, ekonomisty i socjologa o historiozoficznym podejciu, bowiem sdz, e wspczesny kryzys ma podobnie jak uprzednia Wielka Depresja charakter nie tylko ekonomiczny, lecz rwnie kulturowy, etyczny, historiozoficzny i polityczny. Wymagajcy krytycznego spojrzenia na system celw i wartoci, ktre go powoduj, skaniajcy do opowiadania si za zmianami systemowymi, rokujcymi nie kosmetyczne korekty, lecz konsekwentne przezwycianie tego, co nieracjonalne z punktu widzenia egzystencjalnych potrzeb ludzkoci. Nastawienia nie na proste zdynamizowanie wzrostu gospodarczego przez popyt konsumpcyjny w dotychczasowym ksztacie, lecz na to, by pakiety majce rozrusza gospodark byy przyjazne dla przyszych pokole i wspieray innowacje, kapita ludzki, edukacj i ekologi [wieboda].

3. POTRZEBA NOWEJ, BARDZIEJ REALISTYCZNEJ UTOPII

Wiele przemawia za tym, i przezwycianie Kryzysu 2007 nie tylko doranie i materialnie przez przywrcenie wysokich temp wzrostu gospodarczego, lecz perspektywicznie i mentalnie, wymaga potraktowania go z historiozoficznej pespektywy. Dzieje ludzkoci dowodz, i wszelkie wielkie postpowe zmiany cywilizacyjne wymagay mobilizowania wspzalenych spoeczestw wiar w idee obiecujce wynagrodzenie wysikw wykreowaniem jakociowo lepszego adu. Definiowane w tych ideach obietnice byway z reguy bardziej realistyczne i wiarygodne w warstwie oczekiwa spoecznych, ni realnych moliwoci ich spenienia. Std zasadnie mona je okreli mianem realistycznych utopii. Speniajcych si z reguy nie w wymiarze zapowiadanego i oczekiwanego Wielkiego Skoku lecz Kroku w poprawie ludzkiego bytu. Upowszechnianie wiadomoci, i to tylko Krok, a nie oczekiwany Skok, rozczarowuje zazwyczaj, co skutkuje wygasaniem mobilizujcej siy idei i koczy si dwojako: >> zastpowaniem zdewaluowanej idei przez now, bardziej realistyczn utopi czego najwyrazistszymi wiadectwami uznawane pierwotnie za utopijne idee rewolucji buruazyjnych i socjalistycznych; >> wygasaniem zdolnoci rozwojowych i degrengolad spoecznoci niezdolnych do wyzwolenia z dewaluujcych si idei i systemw czego wyrazistymi przykadami rozkad i upadek Bizancjum czy radzieckiego imperium; Tertium non datur. Bowiem spoeczestwo niezdolne do wydawania na wiat utopii i do powicania si jej, zagroone jest skleroz i ruin [Cioran: 7].

12 Waciwe wspczesnej epoce przyspieszenie biegu historii sprawio, e yjce aktualnie pokolenia dowiadczaj zdewaluowania si dwu wielkich utopii - realistycznych, bo realnie zastosowanych w praktyce wielu spoeczestw. Najpierw tzw. realnego socjalizmu. Ufundowanego na obietnicy sprawiedliwoci spoecznej i rwnoci kosztem wolnoci; wytracajcego funkcjonalno i spoeczne poparcie naskutek ujawniania, i ograniczanie wolnoci skutkuje potgowaniem niesprawiedliwoci i wytracaniem ekonomicznej efektywnoci, a zatem upowszechnianiem biedy i zniewolenia miast obiecanego dostatku [szerzej zob.: Gulczyski, 2007: 135 i nn.]. Wiele zdaje si przemawia za tym, e Kryzys 2007 spowoduje dewaluowanie wiary w kolejn realistyczn utopi - w idee neoliberalnego kapitalizmu ufundowane na obietnicy spoeczestwa obfitoci. Realistyczn zapewne w warstwie powszechnoci pragnie posiadania dbr wszelakich coraz nowszych, modyfikowanych i wymylanych, upowszechnianych przez nachalne reklamy i moliwo nabycia na kredyt, wypierajcych i deprecjonujcych uprzednie zanim ich uyteczno zuyje si materialnie. A take interesw wacicieli firm produkujcych, reklamujcych, sprzedajcych, kredytujcych nastawionych na eskalacj zyskw z eskalacji takiego popytu. Utopijn wszelako trojako. Raz bo zniewalajc wprzganiem w "szczurzy wycig" rywalizacji, by wicej ni inni mie, miast skoncentrowania na wyzwalaniu z niedostatku dbr zaspokajajcych racjonalne potrzeby i pomocnych w satysfakcjonujcym przeywaniu niepowtarzalnej przygody, jak jest ludzkie ycie. Dwa z nierealnoci upowszechnienia na ca ludzko ostentacyjnej obfitoci wzorowanej na najwyej rozwinitych krajach, skutkujcej eskalacj wycigu w przerabianiu przyrody na towary powyej wymogw reprodukcji ekologicznych warunkw ludzkiej egzystencji i rozpoznanych zasobw planety. A zatem i trzy z nierealnoci oczekiwania, i spoecznoci krajw pozbawianych szans na korzystanie z fruktw spoeczestwa obfitoci, pozostan podobnie bierne, nie rewoltujce, jak przed epok trzeciej fali demokratyzacji, rewolucji informatycznej i globalizacji. To cznie sprawia, e w dwadziecia lat po upadku Muru Berliskiego, kapitalistyczny fundamentalizm wolnorynkowy bankrutuje podobnie spektakularnie, jak przed dwudziestu laty radziecki typ gospodarki planowej [Hobsbawm]. Sdz, e pozytywnego wyjcia z tego kryzysu upatrywa naley nie w rewitalizacji i upowszechnianiu na ca ludzko spoeczestwa dobrobytu" czy konsumenckiej obfitoci", lecz w wykreowaniu teorii i praktyki ufundowanej na idei spoeczestwa dostatku" zdolnego do wzbogacania walorw ludzkiego ycia przez zrwnowaenie mie" z by". Nastawionego na wyzwalanie od niedostatku dbr czynicych ycie

13 ludzkie bardziej wygodnym i godnym. I wzbogacania nie w dobra materialne tylko czy gwnie, lecz take i w coraz wikszej mierze w zwikszajce zdolnoci i moliwoci poznawcze i emocjonalne wzbogacajce tre ludzkiego ycia, a nie tylko jego materialn opraw. Wymaga przezwycienia waciwego ekonomii spoeczestwa obfitoci nadeksponowania walorw konsumpcji indywidualnej kosztem celw publicznych i wartoci niematerialnych oraz wizi spoecznych i degradacji przyrody. Przezwycienia nie przez rezygnacj ze wzrostu gospodarczego, lecz przez wzrost roli produkcji i konsumpcji wzbogacajcej tre ludzkiego ycia przez rozwj i upowszechnianie dbr nauki i kultury. Bardziej wedle klasycznego wzorca zrwnowaonego rozwoju materialnego i kulturalnego antycznej Grecji, ni ekspansjonistycznego militarnie Rzymu. Takie zmiany celw aktywnoci gospodarczej wymaga bd konsekwentnego zanegowania obowizujcego obecnie paradygmatu doganiania i przeganiania najwyej rozwinitych krajw w marnotrawnym yciu i uyciu, przez kreowanie adu spoecznego nacelowanego na prawdziwe rozwizanie konfliktu midzy czowiekiem a czowiekiem oraz czowiekiem a przyrod [Marks, 1960: 577]. Zuboenie i zwulgaryzowanie idei postpu zdefiniowanej w tej konstatacji przez marksowski marksizm, wyraao si w ograniczeniu postrzegania sprzecznoci kapitalizmu do pierwszej z tych sfer klasowych sprzecznoci midzy proletariatem a buruazj. Reformowalno kapitalizmu sprawia, e w najwyej rozwinitych pastwach zdoa przezwyciy w drugiej poowie XX wieku rewolucjonizujcy charakter tej sprzecznoci, upowszechniajc dostp do wytwarzanych coraz obficiej dbr konsumpcyjnych. Kapitalizm okaza si w tym skuteczniejszy, ni nastawione na doganianie i przeganianie w przerabianiu przyrody na towary autorytarne, niereformowalne systemy tzw. realnego socjalizmu. Wspczesno stawia kapitalizm pozbawiony komunistycznego rywala i ustrojowej alternatywy wobec koniecznoci trudniejszego bodaj ni uprzednie zreformowania celw i metod: przezwycienia potgujcego si konfliktu midzy czowiekiem a przyrod. Wiele przemawia za tym, e ten przenikliwy marksowski postulat wyrazicie sprzeczny z interpretacjami i praktykami deformujcymi i deprecjonujcymi istot tej humanitarnej w istocie teorii trafnie definiuje koniecznoci ujawniajce si peniej dopiero w pocztkach XXI wieku. Kryzys ujawnia bowiem z ca bezwzgldnoci, e rewitalizacja i upowszechnienie na cay glob dotychczasowych strategii zarwno interwencjonistycznej spoeczestwa dobrobytu, jak i neoliberalnej spoeczestwa obfitoci jest nie tylko niemoliwa. Jest take niecelowa, bo nie zapewnia postpu rokujcego pokj spoeczny i bezpieczestwo ekologiczne tak w skali wewntrzpastwowej, jak i globowej. "Przecitny obywatel Stanw Zjednoczonych, krajw Europy Zachodniej i Japonii zuywa 32 razy wicej zasobw naturalnych, takich paliwa kopalne, i

14 wytwarza 32 razy wicej odpadw ni mieszkaniec Trzeciego wiata pisze Jared Diamon we wnikliwym studium o przyczynach upadku wielu wczeniejszych cywilizacji i zagroeniach w wspczesnej. Nie spotkaem jeszcze nikogo, kto powanie twierdziby, e wiat moe wytrzyma 12krotny wzrost wpywu na rodowisko wywieranego przez czowieka. Cho taki wzrost wartoci tego czynnika miayby miejsce, gdyby wszyscy mieszkacy Trzeciego wiata przyjli zachodni styl ycia [] Wystarczy, eby wszyscy obywatele Chin przyjli zachodni styl ycia, a pozostali ludzie na wiecie utrzymali obecny standard, aby wpyw czowieka wrs dwukrotnie. [] Poniewa byskawicznie zmierzamy drog prowadzc do zniszczenia rodowiska, problemy rodowiskowe zostan z pewnoci rozwizane w taki czy inny sposb za ycia obecnych dzieci i modych dorosych. Pozostaje tylko pytanie, czy zostan rozwizane w sposb dla nas przyjemny i przez nas wybrany, czy w sposb dotkliwy, niewybrany przez nas, na przykad w wyniku wojny, ludobjstwa, godu, epidemii lub upadku spoeczestw. Wybr zaley od nas. Dzieje ludzkoci dowodz,ze cywilizacje bd upaday, gdy nie zdoay dokona racjonalnych wyborw jak Wyspy Wielkanocnej, Majw czy Aztekw, dd zdoay nie tylko przetrwa dziki przezwycieniu zagroenia, ale i rozwija si skuteczniej, jak np. Japonia - gdy potrafiy przezwyciy ekologiczne zagroenia i ograniczenia. Wspczenie rwnie stoimy przed najbardziej okrutnym wyborem, jaki nas czeka: musimy zachca wszystkich ludzi do osignicia wyszego poziomu ycia i pomaga im w tym; tak jednak, aby jednoczenie nie zniszczy tego sposobu ycia w wyniku nadmiernego zuycia zasobw naturalnych [Diamond: 439 433]. Wykreowanie strategii spoeczestwa dostatku wymaga bdzie jakociowo innego rachunku ekonomiczno-spoeczno-przyrodniczego, ni obecny nastawiony na eskalacj przerabiania przyrody na towary i skutkujcy potgowaniem rozwarstwie i sprzecznoci spoecznych w skali globowej. Rachunku rokujcego ukierunkowanie aktywnoci gospodarczej na zwikszanie szans przeycia i osigania satysfakcji z ycia wspczesnych i przyszych pokole caych i wszystkich narodw. Wymaga to bdzie zdaniem Daniela Bella gbokiej reinterpretacji i racjonalizacji potrzeb, ktrych zaspokojeniu winna suy gospodarka. Pomocne w tym by winno klasyczne odrnienie potrzeb od pragnie. Potrzeby jednostek wynikaj z ich przynalenoci do gatunku, pragnienia natomiast - z rozmaitych nie zaspokojonych chci, okrelonych przez indywidualne upodobania i nawyki. Pierwszym obowizkiem spoeczestwa jest zaspokojenie elementarnych potrzeb, w przeciwnym bowiem razie jednostka nie moe by w peni czonkiem spoeczestwa Bell: 11]. Sowo potrzeby" jest oczywicie niejednoznaczne. Keynes pisa: Prawd jest, e potrzeby ludzkie wydawa si mog nienasycone. S one wszake dwojakiego rodzaju. Do pierwszej kategorii nale te, ktre maj charakter absolutny w tym sensie, e odczuwamy je niezalenie od sytuacji, w jakiej znajdowa si mog blini; do drugiej - te, ktre s wzgldne w tym sensie, i odczuwamy je jedynie wwczas, gdy zadouczynienie im zapewnia nam sytuacj lepsz od tej, jak ciesz si inni. Potrzeby tej drugiej kategorii,

15 ktrych spenienie daje poczucie wyszoci, mog by istotnie nienasycone [Keynes: 326]. Oceniajc z tej perspektywy wspczesny kryzys, demaskuje on lep uliczk eskalacji pragnie, w jak zapdzia wiat euroamerykaska cywilizacja. Konfliktowoci nakrcanego tym wzrostu gospodarczego z realnymi moliwociami postpu w zaspokajaniu racjonalnych potrzeb bytowych wspczesnych i przyszych pokole caych i wszystkich spoecznoci, skadajcych si na wspzaleny organizm, jakim staje si w warunkach globalizacji Ludzko. Czy reinterpretacja i racjonalizacja celw gospodarowania przywracajca priorytet potrzeb nad irracjonalnymi, hedonistycznymi pragnieniami, jest moliwa we wspczesnych centrach kapitalistycznej cywilizacji? Czy wymusi j ju ten kryzys? I czy dokona si to bez kolejnego wiatowego konfliktu i kosztw spoecznych podobnych jak po Kryzysie 1929 roku? To kluczowe wspczenie pytania. Kapitalizm dowid wielokrotnie, i potrafi by bardziej reformowalny, ni wszystkie inne formacje z autokratycznym realnym socjalizmem wcznie. Kryzys 2007 w szczeglnoci jego gwny aspekt, jakim jest ujawnienie koniecznoci przezwycienia konfliktu powodowanego przez potgowanie przerabiania przyrody na towary stawia ten system przed trudniejszym od wszystkich dotychczasowych wyzwaniem. Zakwestionowa bowiem to, co byo najmocniejszym atutem kapitalizmu: skonno i zdolno do dynamicznego potgowania zdolnoci wytwrczych. Definiujc w modelowym uproszczeniu cechy kolejnych etapw dziejw ludzkoci, trwajc najduej zbieracko-owieck formacj cechoway zmiany, ktrych powolno bya zbiena z dominujcym wonczas pieszym sposobem przemieszczania si ludzi; waciwe niewolnictwu nike przyspieszenie zdolnoci wytwrczych byo podobne do transportowania produktw i uprzywilejowanych w lektykach; postp dokonujcy si w feudalizmie mona porwna do najpowszechniejszego owoczenie posugiwania si w transporcie si non i pocigow zwierzt. Sedno zrewolucjonizowania dynamiki postpu waciwe kapitalizmowi mona porwna do mechanicznego pojazdu jednoladowego, zdolnego do zachowania rwnowagi dopki utrzymuje si w cigym ruchu. Formacj t cechuje bowiem przymus nieustannego dynamizowania rozwoju, narzucany przez rywalizacj midzy podmiotami gospodarki rynkowej caa historia i wspczesno kapitalizmu potwierdza regu, e konkurencja uniemoliwia kapitalicie zachowanie swego kapitau bez powikszania go, a powiksza go moe on jedynie za pomoc postpujcej akumulacji [Marks, 1950: 630]. Okazywao si to funkcjonalne, dopki waciwe kapitalizmowi od zarania dwa impulsy ascetyzm i zachanno splatay si ze sob. Jeden znajdowa wyraz w przezornym, mieszczaskim, duchu kalkulacji, drugi za w niespokojnym faustowskim pdzie (ucielenianym w nowoytnej gospodarce i technice) przyj za swe motto bezkresn granic, a za cel - cakowite przeksztacenie natury. Wzajemne splecenie

16 tych wtkw wyznaczyo nowoytn koncepcj racjonalnoci. Napicie midzy nimi byo za rdem moralnych ogranicze [Bell:19]. To by do niedawna istotny pozytyw kapitalistycznego sposobu reprodukcji warunkw ycia spoecznego, stanowi bowiem si napdow postpu w wyzwalaniu ludzi z materialnych niedostatkw i upowszechnianiu dostatku tam, gdzie kapitalistyczny rozwj okaza si skuteczny. Tak byo dopty, dopki wywodzca si z protestanckiego etosu kultura kapitalizmu kada nacisk nie na konsumpcj, lecz na umiarkowanie i wyrzeczenia. Ludzie, a zwaszcza pracownicy, mieli y skromnie i oszczdnie. Wydawanie pienidzy, szczeglnie na luksusy, uwaano za marnotrawstwo. Ludzie kupowali jedynie rzeczy niezbdne podstawowe artykuy spoywcze, ubrania, sprzt gospodarstwa domowego oraz urzdzenia albo te poyczali je sobie wzajemnie [Robbins: 19]. Zmiana, jaka dokonaa si w tym systemie w drugiej poowie XX wieku, okrelona mianem rewolucji konsumenckiej, wykreowaa wizj wiata obliczon na maksymalizacj produkcji i konsumpcji dbr. Wykreowano kultur, ktrej naczelnym elementem s towary i w ktrej najwaniejszym obowizkiem konsumenta jest kupowanie (kupuj do upadego, jak gosi popularna naklejka na zderzak). Oto kultura, w ktrej praktycznie wszystkie nasze codzienne czynnoci praca, czas wolny, obowizki spoeczne itp. maj wpisane w swj kontekst towary i robienie zakupw [Robbins: 18-19]. Dziki temu kapitalistyczny jednoladowiec zyska rosnce przyspieszenie mierzone tempami wzrostu gospodarczego, lecz rwnoczenie traci spoeczn oraz co coraz istotniejsze ekologiczn rwnowag. Poniewa rynek jest miejscem spotkania struktury spoecznej z kultur, gospodarka w cigu ostatnich pidziesiciu lat bya ukierunkowywana na produkowanie stylw ycia dyktowanych przez kultur. Tote sprzeczno istniaa nie tylko pomidzy tymi dwiema dziedzinami, ale napicie to powodowao j take wewntrz samej gospodarki. W wiecie kapitalistycznej przedsibiorczoci etos w sferze produkcji i organizacji nominalnie nadal jest etosem pracy, opnionej gratyfikacji, osignicia kariery, przywizania do przedsibiorstwa. Sprzeda na rynku dbr opakowanych w byszczce obrazki czaru i seksu sprzyja jednak hedonistycznemu stylowi ycia, ktry obiecuje wspaniae zadouczynienie pragnieniom. W konsekwencji tej sprzecznoci, pracownicy korporacji s pracusiami za dnia i latawcami w nocy [Bell: 24-25]. Cech szczegln systemu funkcjonujcego na ksztat jednoladowcw o wieloosobowej obsadzie - napdzajcych, kierujcych, a i pasaerw jest bowiem zwikszona trudno zachowania rwnowagi. Pierwotnie gwnie w sferze pokoju spoecznego, niezbdnego dla skoordynowanego wspdziaania wspuczestnikw demokratyczno-rynkowego typu yciowej podry. Wspdziaania niezbdnego w skali zarwno kadego podmiotu gospodarczego, jak i narodowych i midzynarodowych wsplnot ekonomicznych i politycznych. Te dwa podstawowe typy wymogw: zwikszania siy konkurencyjnej przy pomocy skuteczniejszej akumulacji kapitau - i utrzymywania pokoju spoecznego i poparcia wyborczego niezbdnego dla efektywnego wspgrania napdzajcych pojazd i podrujcych nim - s wzajemnie sprzeczne, nie rozwizywalne samoczynnie przez mechanizmy rynkowe. Demokracje rynkowe s w

17 stanie funkcjonowa i rozwija si tam i wtedy, gdzie i kiedy zastosoway trafne metody agodzenia i minimalizowania tej - nieusuwalnej jak dotd kwadratury koa. Sedno uprzednich prb przezwyciania tej sprzecznoci sprowadzao si do agodzcego spoeczne napicia interwencjonizmu socjalnego pastwa. Mona trzymajc si stosowanej tu metaforyki - zilustrowa je obrazowo jako wsparcie kapitalistycznego jednoladowca przez trzecie koo. Taki bowiem by zakres i sens rnych wersji interwencjonistycznych strategii pastwa dobrobytu, pomocnych w skutecznym przezwycieniu Wielkiej Depresji lat 1929/33 oraz zapewnieniu najwyej rozwinitym spoecznociom wysokiej koniunktury przez nastpne dziesiciolecia. Kolejne zdynamizowanie postpu zwizane z Rewolucj NaukowoTechniczn skonio nie tylko do odrzucania interwencjonistycznego trzeciego koa, lecz wrcz oderwania zdominowanego przez neoliberalne teorie i praktyk kapitalizmu od ziemskich ju nie tylko spoecznych, ale i przyrodniczych realiw - i rozwj w tempie porwnywanym wrcz z pojazdami o napdzie rakietowym. Wiele zdaje si wiadczy o tym, i Kryzys nadkonsumpcji 2007 roku dezawuuje to ekonomiczne perpetuum mobile" kapitalizmu [Galdinkas]. Sedno wyzwa ujawnianych przez Kryzys nadkonsumpcji 2007 mona modelowo zdefiniowa jako konieczno gbszych zmian, rokujcych zastpienie wycigu w przerabianiu przyrody na towary przez ukierunkowanie na rozwj korzystny zarwno dla ludzi, jak i dla przyrody. Dla tego typu wyzwa dotychczasowe instrumenty interwencjonizmu pastwowego identyfikowane tu jako trzecie koo okazuj si ju niedostateczne. Sprostanie im wymaga bowiem zmiany nie tylko ekonomiki, ale etyki kapitalizmu. W szczeglnoci tego jej najistotniejszego jdra, jakim jest motywacja uczestnictwa w spoecznym podziale pracy. Negatywnym rewersem tych zmian jest bowiem fakt, i pierwiastek ascetyczny i wraz z nim swego rodzaju moralna legitymizacja kapitalistycznych zachowa stopniowo zanikay[Bell:19]. Jak wiadomo, kady z trzech gwnych motyww ludzkiej aktywnoci zaspokajania swych potrzeb bytowych, zyskiwania spoecznej akceptacji oraz realizowania twrczych skonnoci i zdolnoci - bywa realizowany bd sposobami kwalifikujcymi si do cnt, bd grzechw etycznych. Waciwe konsumpcjonizmowi przesadne utowarowianie stosunkw spoecznych oraz midzy spoeczestwem a przyrod, spowodowao erozj pozytywnych walorw etycznych motyww ludzkiej aktywnoci. Najwyrazistszym tego wiadectwem sedno przyczyn kryzysu finansowego w USA, ktrego zapalnikami stay si ewidentnie nieetyczne, spekulacyjne operacje typu Enronu, Madoffa i im podobnych. Remediw na Kryzys 2007 trzeba zatem szuka nie tylko, a chyba nawet nie gwnie, w sferze operacji finansowych. Niewystarczajce zatem, cho potrzebne dla tej rangi postpu bdzie wykreowanie Nowego wiatowego adu Finansowego umoliwiajcego skuteczniejsze wykrywanie i likwidowanie finansowych przekrtw i ograniczajcego

18 finansowanie nadkonsumpcji ponad realne dochodowe moliwoci, a i ponad racjonalne potrzeby. Skuteczne przezwycienie tego co irracjonalne, potgujce rozwarstwienia i sprzecznoci w obecnej wersji globowej gospodarki rynkowej, bdzie moliwe jednak nie tylko przez takie i temu podobne kosmetyczne korekty, ale prawdopodobnie dopiero dziki gbokiej rewolucji moralnej. Podobnej rangi, jak identyfikowana z rol pierwotnego chrzecijastwa w przezwycieniu rozpasania cezariaskiego Rzymu i upowszechnienia mniej efektownego wprawdzie, ale bardziej efektywnego umiarkowanego stylu ycia na szersze obszary. Podobnej te do protestanckiej riposty na wyuzdania schykowego feudalizmu, konstytuujcej moralny kapita zaoycielski kapitalizmu [Weber]. Wspczesno stawia ludzko przed podobnej rangi wyzwaniem. Koniecznoci wykreowania nowego paradygmatu, definiujcego w sposb bardziej racjonalny cele i zasady aktywnoci spoeczestw, skadajcych si na coraz bardziej wspzaleny w skali globowej organizm jakim jest nie tylko Ludzko, ale i niezbdna dla jej istnienia Przyroda. Kryzys stwarza moliwo przeprogramowania nie tylko metod dyscyplinowania podmiotw gospodarczych, ale i celw gospodarowania na bardziej racjonalne z punktu widzenia potrzeb spoecznych i moliwoci przyrodniczych. A zatem wygrania na kryzysie przez spoecznoci tych pastw, ktre dostrzeg te moliwoci i zdoaj je wykorzysta. Przegrywa bd nieuchronnie spoecznoci tych pastw, ktre zaangauj wszystkie siy i rodki jedynie w ponowne rozpdzanie aktywnoci gospodarczej, bez gruntowniejszego zrewidowania celw i metod. Oceniajc z tej perspektywy szanse wygrania kryzysu bd zagroenia przegran, sdz i najwiksze moliwoci przeprogramowania celw maj spoecznoci o silnych wci tradycjach umiarkowania waciwych dla filozofii taoistycznej i konfucjanizmu, buddyzmu, islamu. I ktre kryzys stawia wobec koniecznoci przeorientowania dynamicznie rozwijajcych si gospodarek z eksportu, na zaspokajanie popytu wewntrznego chonnego bardziej na dobra zaspokajajce potrzeby podstawowe ni luksusy. A take takie, jak polska spoeczno, gdzie waciwa konsumeryzmowi ostentacyjna rozrzutno nie zdya si jeszcze upowszechni i zakorzeni. Dobrze rokuje dla Europy wiadomo jej liderw, i obecna recesja to nie tylko kryzys gospodarczy to kryzys wartoci. Na to powinnimy zwrci priorytetow uwag - mwi Jos Manuel Barroso, szef Komisji Europejskiej - A Europa jest dobrym miejscem, by ukaza te wartoci. Trudniej bdzie zapewne przeprogramowa mentalno, styl ycia, a tym bardziej struktury gospodarcze tam, gdzie irracjonalna nadobfito si zrodzia i upowszechnia czyli w USA. Z logiki zaprezentowanych powyej dowodw i opinii wynika, e pozytywnego wyjcia z Kryzysu Nadkonsumpcji 2007 naley upatrywa nie w przywrceniu status quo ante powrotu do spontanicznej eskalacji tempa wzrostu gospodarczego, lecz w nacelowaniu globowej gospodarki na rozwj rokujcy zwikszanie szans przeycia i osigania satysfakcji z

19 ycia wspczesnych i przyszych pokole caych i wszystkich narodw skadajcych si na Ludzko. Wiem, e brzmi to utopijnie. Historia jednak dowodzi, e ludzko trwa i rozwija si dziki temu, e potrafia wielokrotnie wycofywa si ze lepych uliczek eskalacji hedonizmu, kreujc nowe, racjonalniejsze cywilizacje. Najefektywniejsze tam i wtedy, gdzie i kiedy zmiany miay reformatorski charakter i kreoway racjonalniejszy ad nie na gruzach, lecz fundamentach tego co trwale funkcjonalne z przeszoci. Wiele przemawia za tym, e wspczenie konieczna jest kolejna moe najistotniejsza ze wszystkich dotychczasowych cywilizacyjna transformacja. Ludzko, po to, by wspy pokojowo i przetrwa na tej samej planecie, musi zdoby si na wykreowanie bardziej racjonalnych celw i metod mobilizowania i uzgadniania wspzalenych zachowa - ni eskalacja wycigu w przerabianiu przyrody na towary i podsycania pragnie mniejszoci kosztem potrzeb bytowych wikszoci. Moe to i winno stawa si podobnie realistyczn utopi, jak nieprawdopodobne do niedawna znoszenie nierwnoprawnoci stanowych, klasowych, rasowych, religijnych i narodowych. Taki postp staje si coraz bardziej konieczny winien by zatem moliwy.

4. SEDNO ZMIAN W GEOPOLITYCE KRYZYSOWEJ SYTUACJI

Niezwykle istotn rnic, jak dotd zazwyczaj przeoczan, s zmiany geopolitycznej sytuacji waciwej Kryzysowi 2007 od tej, w jakiej przebiega Kryzys 1929. W czasach Kryzysu 1929 podmiotow rol odgrywaa niespena dziesitka pastw wysoko uprzemysowionych, za reszta wiata bya skazana na przedmiotowe pozycje i role krajw skolonizowanych, zneokolonizowanych i satelickich, na ktre przerzucano swobodnie i bezwzgldnie koszty kryzysu. Do przypomnie rol swoistego eksportu bezrobotnych z metropolii do francuskich, angielskich, portugalskich kolonii, czego pniejszym o dwudziestolecie echem byo spotgowanie konfliktw zwizanych z dekolonizacj Algierii, Kenii, Rodezji, Angoli i Mozambiku oraz Republiki Poudniowej Afryki. W Kryzys 2007 wcigana jest volens nolens podmiotowo w rny sposb niemal dwusetka pastw jako sprawcw kryzysu nadkonsumpcji, jako wschodzcych rynkw zyskujcych szanse wybicia si na wysze pozycje, a i jako obarczanych tylko kosztami bez wczeniejszego korzystania z fruktw - spoecznoci pastw zacofanych w rozwoju. Ronie te rola rnego typu midzynarodowych i globowych ruchw politycznych pokrzywdzonych przez kryzys odamw ludzkoci, wczajcych si per fas et nefas w wiatow polityk ze swymi roszczeniami. Globalizacja informacji powoduje bowiem, e upowszechnia si wiadomo, i paradygmat postpu utosamiany z ide spoeczestwa obfitoci i waciwej mu nadkonsumpcji okazuje si korzystny nie dla wszystkich narodw. Potguje drastycznie nierwnoci midzy spoecznociami yjcymi w krajach biednych i bogatych i sprawia, e

20 wikszo lokatorw naszej planety odczuwa nie konsumpcyjne profity, lecz negatywne skutki wycigu w przerabianiu przyrody na towary. Paradoks konsumpcyjnego kapitalizmu polega od samego pocztku na tym, e ludzie z prawdziwymi potrzebami nie maj rodkw pozwalajcych im wej na rynek, jedynym wyjciem dla producentw pozostaje wic fabrykowanie pragnie u tych, ktrych potrzeby zaspokoili ju z nadwyk. Ostre nierwnoci rozdzierajce rozwinite spoeczestwa i nadal dzielce nasz planet na pkule, ktre sprawiaj wraenie, jakby pochodziy z rnych planet, wyrastaj ze wspczesnego triumfu kapitalizmu w postaci konsumpcjonizmu. Tam jednak, gdzie w gr wchodzi prawdziwa potrzeba, kapitalizm, wci gonicy za zyskiem, jest nieobecny[Barber, 2008: 482]. Zaledwie 1,7 mld ludzi, czyli 27% wiatowej populacji yje w systemach, ktre osigny poziom okrelany mianem spoeczestwa konsumpcyjnego. To sprawia, e efekt demonstracji wzorcw dobrobytu uksztatowanych w najwyej rozwinitych pastwach euroamerykaskiej cywilizacji przestaje by ich mikk si staje si rdem ich saboci. Rewolucja informatyczna powoduje bowiem, e powszechno wiedzy o tym, i inni opywaj w dostatki, staje si przysowiow koci w gardle dla pozbawionych realnych szans na podobne luksusy. Ameryka nie jest w stanie zapewni amerykaskiego marzenia wszystkim, ktrzy o nim ni, zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak i za granic. Perspektywa pojawienia si przemonego denia, ktrego nie mona zaspokoi ktrego obiektem bdzie okrelony produkt bd cywilizacja stanowi realne zagroenie falami protestu i frustracji, ktre przemieni si w pragnienie powrotu do wasnego dziedzictwa [Sisci]. Rewoltuje to nieuchronnie spoecznoci najbiedniejszych pastw Poudnia naszego globu, zamieszkaego przez 76 procent wiatowej populacji, ktrej wikszo skazana jest na poznawanie konsumpcyjnej obfitoci jedynie przez telewizyjn szyb. Jeli nie zdoamy przeciwstawi si hiperkonsumpcjonizmowi w sposb umiarkowany i demokratyczny ostrzega Benjamin Barber, - grozi niebezpieczestwo, e gr wezm bardziej gwatowne, zwizane z Dihadem, antymodernistyczne formy oporu o gboko niedemokratycznym charakterze[Barber, 2008: 395396]. Zagroenia te zwiksza nagminne przeoczanie faktu, i Kryzys 2007 ma dwa dna. Oprcz powszechnie dostrzeganego zagroenia wysokiego standardu ycia w USA i najwyej rozwinitych pastwach, daleko bardziej dramatyczne zagroenie elementarnych warunkw bytowych spoecznoci najuboszych krajw. Zaabsorbowanie kryzysem finansw, luksusowego budownictwa i przemysu samochodowego w USA i najwyej rozwinitych pastwach wiata sprawia, e z pola uwagi umyka fakt, i najbardziej dotkliwym objawem zaburzenia rwnowagi gospodarczej by w 2008 roku kryzys ryowy. Objawiajcy si w spadku poday i drastycznym wzrocie cen na ten rodzaj ywnoci, bdcej gwnym rdem kalorii dla okoo poowy ludnoci wiata, spowodowany przez skomasowane skutki wielu czynnikw: angaowania rolnictwa w produkcj biopaliw, zajmowania obszarw uprawnych przez przemys i budownictwo mieszkaniowe, wzrostu wiatowej populacji, zmian klimatu, a i wzrostu siy nabywczej ludnoci Chin i Indii [Ayco]. Kryzys i nieuchronne przerzucanie kosztw

21 wychodzenia z niego na najubosze warstwy spoeczne moe si stawa rdem radykalnych zaburze spoecznych. Ich skala zaley w istotnej mierze od tego, czy powodowane przez kryzys bezrobocie i pauperyzacja osign konfliktogenne nasilenie tylko w tradycyjnie zacofanych regionach i krajach skutkujc lokalnymi rozruchami i wojnami. Mog si one jednak okaza duo groniejsze, jeli dotkn rwnie spoecznoci dynamicznie rozwijajcych si w minionych dekadach Chin i Indii oraz aspirujcego do mocarstwowej pozycji Iranu. Z dowiadcze podobnej rangi kryzysowych sytuacji w przeszoci wiadomo bowiem, e remedium na tego typu napicia wewntrzne bywa czstokro skonfliktowanie stosunkw midzynarodowych, pomocne zarwno w skierowaniu agresji na zewntrz, jak i w spacyfikowaniu wewntrznego niezadowolenia. Kryzys sprawia, e zaamywanie si funkcjonalnoci gospodarczej zaczyna rewoltowa rwnie w coraz wikszej mierze take spoecznoci w centrach konsumpcyjnej cywilizacji. Ujawnia bowiem, e take i tam dla przewaajcej czci tych spoeczestw bya to coraz bardziej obfito na kredyt, po ktrym zostaj niewypacalne dugi i absmak. Wicej ni prawdopodobne, e postpujce wraz z kryzysem zamykanie perspektywy skorzystania z tej cieki cywilizacyjnego awansu i samorealizacji przed modym, wyksztaconym pokoleniem, spowoduje jego zrewoltowanie o nateniu podobnym, jeli nie wikszym, jak w Maju 68. Rozruchy licealnej i studenckiej modziey w Atenach jesieni 2008 roku mog si okaza znaczcym tego sygnaem. Nie jest przypadkiem, lecz potwierdzeniem kolejnej uniwersalnej prawidowoci, e fale opozycji wobec ideologii postpu ufundowanego na eskalacji konsumpcjonizmu, ktre zaczy si od pokojowych form protestu ekologistw i alterglobalistw, zaowocoway destrukcyjnymi, terrorystycznymi ruchami, ktrych programy s proste do prostactwa: zburzy samozadowolenie z systemu, ktrego nie daje si zaadaptowa. Patrzc z tej perspektywy, mona i trzeba dostrzec nie tylko negatywy, ale i pozytywy, w motywowanych islamem oporach przeciwko upowszechnianiu stylu ycia identyfikowanego najwyraziciej z tym, co si okrela mianem american way o life. By moe tkwi w tym podobnie racjonalne jdro, jak w reakcji pierwotnych chrzecijan czy protestantw na degeneracj niewolnictwa i feudalizmu. Wiedza o powtarzalnoci zachowa w podobnych sytuacjach, skania do prognozowania, e negatywne reakcje bd si w kryzysowej sytuacji nasila nieuchronnie, dopki zabraknie programw i dziaa rokujcych przezwycienie ich przyczyn. Dowiadczenia przeszoci skaniaj te do obaw przed nawrotem tendencji nie tylko terroryzmw antypastwowych, ale i firmowanych przez pastwa. Kryzys sprawia, e ponownie niebezpiecznie potguj si te czynniki, ktrych czne sprzenie w czasie poprzedniej Wielkiej Depresji doprowadzio do drugiej wiatowej wojny. Kryzys wybuch w momencie, gdy zdeprecjonoway si te formy dyscyplinowania wiatowego adu, ktrych fundamentaln podstaw bya supermocarstwowa pozycja i rola USA. Losy wojny w Iraku i Afganistanie podwaaj wiar w skuteczno twardej siy konstruowanych pod egid USA sojuszy

22 militarnych. Wytracanie w nastpstwie kryzysu take walorw mikkiej siy sprawia, e zbudowany na tym fundamencie ad wiatowy ulega ewidentnie rozmagnesowaniu. Zwiksza to nieuchronnie grob przerodzenia si lokalnych konfliktw etnicznych i religijnych w szersze i groniejsze wojny tym bardziej, e w warunkach kryzysu potguje si skonno do pobudzania koniunktury gospodarczej przez popyt militarny i pacyfikowania niezadowolenia spoecznego przez skierowanie agresji na grupy uznane za wrogw wewntrznych oraz inne nacje. Przestrzegaem przed tym w przywoanym wyej artykule prognozujc, e ludzkoci grozi moe nie tylko kryzys, ale i kolejna wiatowa wojna. Przypominam t przestrog z rachub, e wiadomo tragizmu skutkw wypynicia na fali Wielkiej Depresji autorytaryzmw i militaryzmw, moe i winna mobilizowa konsekwentnie prodemokratyczne siy do pooenia tamy recydywie takich tendencji w ponownie kryzysowej sytuacji. By moe, podobnie jaki wielokrotnie uprzednio, ludzko uwiadomi sobie po niewczasie, e kolejna wojna wiatowa zacza si od zbagatelizowanych pierwotnie lokalnych i regionalnych militarnych incydentw. Zbagatelizowanych zazwyczaj przez nieuwzgldnianie wynikajcego z dowiadcze historii faktu, e wraz z epokowymi zmianami warunkw ludzkiej egzystencji, zmieniaj si rwnie cele i sposoby prowadzenia wojen. Jakociowo inne, gwnie morskie, byy np. toczone w XVII-XIX wiekach wojny o podzia wiata midzy kolonizujce go imperia. Odmienna, okopowa gwnie bya I wojna wiatowa, toczona o rewizj w dokonanym ju podziale wiata. Diametralnie rna od uprzednich zmasowanym uyciem broni pancernej, samolotowej i okrtowej bya II wojna wiatowa, wywoana przez totalitarne mocarstwa aspirujce do zapanowania nad wiatem. Wiele przemawia za tym, i wspczenie czog sta si ju przestarzay, a zaogowe pojazdy powietrzne i okrty zbyt kosztowne, skomplikowane i atwe do zniszczenia pociskami obronnymi. Wedle autora tej opinii, amerykaskiego teoretyka wojen Bevina Alexandra, przysze wojny bd toczone nie przez bezzaogowe bronie i roboty na zautomatyzowanych polach bitew, lecz raczej przez mae oddziay rozproszonych, dobrze wyszkolonych i uzbrojonych onierzy. Podstpnie i niepostrzeenie omin one przeszkody, toczc walk, ktra obecnie kojarzy si raczej z dziaaniami partyzanckimi lub na wp partyzanckimi [Alexander: 9]. Czyli takimi metodami i rodkami, wobec ktrych okazay si bezradne takie potgi militarne i ich zawodowe armie, jak USA w Wietnamie i Zwizek Radziecki w Afganistanie. W ktrych istotnymi, a niedocenianymi atutami stron pozornie sabszych militarnie, jest inny stosunek do mierci poniesionej w walce, wynikajcy z waciwego cywilizacjom konfucjaskim i islamskim priorytetu nad interesami indywidualnymi interesw wsplnoty rodowej, rasowej, narodowej, religijnej. A take zdolno do operacji ukierunkowywanych nie tylko i nie gwnie przez logistyczne centrum, lecz przez poczucie wsplnoty ideologicznej samodzielnych zespow, ktrych oddzielne pokonywanie nie przesdza o zwycistwie i kocu tak toczonej wojny, jak to bywa zazwyczaj w przypadku wojen toczonych przez scentralizowane imperia i ich armie.

23 By moe zatem, e tlcym si ju zaponem kolejnego globowego konfliktu, staje si wojna toczona terrorystycznymi metodami przez mobiln globowo partyzantk przeciwko narzucaniu unilateralnego wiatowego porzdku. By dostrzec i doceni rang tego zagroenia, trzeba uwzgldni, e wielkie wojny poprzedzaj zazwyczaj konflikty o mniejszej skali. I e wybuchaj nie tylko z nadmiaru potgi i skonnoci do podbojw, ale i z poczucia degradacji oraz zagroenia pozycji i wartoci istotnych dla stron inicjujcych konflikt. Patrzc z tego punktu widzenia na szanse i zagroenia bezpieczestwa i pokoju wiatowego stwarzane przez Kryzys 2007, mona z duym prawdopodobiestwem prognozowa, e przegrywa bd spoecznoci tych pastw i regionw, ktre uwikaj si w konflikty militarne z odmiennymi kulturowo i odlegymi terytorialnie spoecznociami oraz w nakrcanie koniunktury przez popyt wojenny. Wygrywa za te, ktre zaangauj w sojusze skoncentrowane na bezpieczestwie wasnego regionu oraz w partnerskie inicjatywy o niemilitarnym, pokojowym charakterze nacelowane na wygaszanie napi w innych regionach przez uznanie i uszanowanie aspiracji ksztatowania wiatowego porzdku zakadajcego prawo zrnicowanych wielorako nacji i cywilizacji do wasnych systemw wartoci i odpowiadajcych im sposobw samoorganizacji. Kryzys bdzie skania do gruntownej rewizji zasad ochrony bezpieczestwa Polski oraz Europy regionu, ktry zazna dostatecznie skutkw dwu uprzednich wiatowych wojen, by z rozpdu angaowa si w kolejne wiatowe konflikty. Polska winna zatem stawia bardziej na integrowanie ekonomiczne, polityczne i militarne z Europ, ni podczepia si pod skazane na wytracanie supermocarstwowej pozycji Stany Zjednoczone AP. Wielce prawdopodobne bowiem, e USA trudniej bdzie si wycofywa z militarnych priorytetw gwnie ze wzgldu na fakt, i poprzednie dwie wojny wiatowe okazay si dla tego mocarstwa nie tylko nie dotkliwe, ale pomocne w nakrcaniu koniunktury gospodarczej przez popyt militarny. I ktrego koniunktura gospodarcza uzaleniona jest w istotnej mierze od zbroje i obsugi 70 procent wiatowego handlu broni. Wedle danych amerykaskiego Kongresu, w 2008 roku Stany Zjednoczone sprzeday za granic bro wartoci 37 miliardw 800 milionw dolarw ponad 12 miliardw dolarw wicej ni w roku poprzednim [na drugim miejscu znalazy si Wochy, ktre na handlu uzbrojeniem zarobiy 3 miliardy 700 milionw; na trzecim Rosja ze sprzeda na poziomie 3,5 miliarda - trzykrotnie nisz ni w 2007 roku]. To moe sprawia, e USA bd dojrzewa bolenie bardziej dla innych ni dla siebie - nie przed szkod, lecz po szkodzie do zrozumienia koniecznoci rezygnowania z unilateralnej koncepcji adu globowego pod swoj hegemoni, na rzecz adu multilateralnego, Od tego, ktra z tych opcji zwyciy bdzie, czy dominujcym akcentem konfliktw bd pokojowe negocjacje symbolem Okrge Stoy, czy lokalne i pokojowa czy militarna - zalee rozstrzygania midzynarodowych i kompromisy a spektakularnym regionalne wojny powodujce, e

24 run Mury tym razem ju nie na granicy autorytarnego i demokratycznego wiata, lecz na granicach sytego do przesady i godnego. Przesdzi to o tym, jakie bd koszty spoeczne wiatowej polityki, lecz nie o ich rezultacie. Mona bowiem z duym prawdopodobiestwem zakada, e po Kryzysie 2007 podobnie jak po Wielkiej Depresji nastpi kolejne wielkie przemeblowanie konfiguracji globowego adu gospodarczego i politycznego. Podobnej rangi jak te, ktre po kryzysie zwanym Panik 1873 roku spowodowao przemieszczenie centrum gospodarczego z Zachodniej Europy do Stanw Zjednoczonych AP z t rnic, i wspczenie prawdopodobnie z USA do Chin i Indii. Uprawdopodobnia ten scenariusz skoncentrowanie ekipy Obamy na dializowaniu Starej Ekonomiki i zapewnianiu mikkiego ldowania dla przejrzaych przemysw i starych zwizkw zawodowych, miast na dynamizowaniu amerykaskiej gospodarki przez promowanie nowych idei i technologii, co wedle opinii zastpcy naczelnego The Wall Street Journal - jest symptomem zmierzchu, jesieni Ameryki [Henniger]. Wielce prawdopodobne, e jeli uda si tym razem unikn wiatowego militarnego kataklizmu, jesie Ameryki i identyfikowanej z american way of life cywilizacji bdzie raczej dugotrwaa. I podobnie dugotrwae bdzie wykluwanie si i klarowanie celw i metod rokujcych racjonalniejsze mobilizowanie aktywnoci spoeczestw. Lecz moe, bo musi si taka zmiana dokona by ludzko moga przetrwa na tej coraz ewidentniej nadmiernie dewastowanej i eksploatowanej planecie. Z dowiadcze dotychczasowych tej rangi transformacji cywilizacyjnych wynika, i tego typu przeobraenia s tym skuteczniejsze, im bardziej dokonywane nie na gruzach", lecz na fundamentach" wszystkiego co funkcjonalne z uprzednich systemw [Gulczyski a knol]. I tym razem maj szanse na zaspokojenie powszechnych aspiracji postpu, jeli bd zwiksza szanse przeycia i osigania satysfakcji z ycia nie tylko mniejszoci kosztem wikszoci, lecz zarwno wspczesnych, jak i przyszych pokole caych i wszystkich narodw. Taki bowiem wymiar kolejnej fazy postpu cywilizacyjnego determinuje waciwe wspczesnoci upowszechnianie rwnoprawnej podmiotowoci politycznej wszystkich niezalenie od rnic pci/stanw/klas/ras/nacji/konfesji/orientacji seksualnych i innych tego typu rnic. Staje si to take si motoryczn procesw przezwyciania dominujcej przez tysiclecia nierwnoprawnoci socjalnej nie przez coraz ewidentniej irracjonaln pogo za konsumpcyjn obfitoci, lecz przez kreowanie i upowszechnianie racjonalnego dostatku.

Bibliografia:
B. Alexander: Jak zwyciali wielcy dowdcy, Warszawa 2007 B. Barber: Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosych i poyka obywateli, Warszawa 2008. R. Ayco: 2008 Rice Crisis a knol by Ramon Ayco. B. Barber: Wspczesny kapitalizm jest jak rozpuszczone dziecko, [w:] Kryzys. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2009. D. Bell: : Kulturowe sprzecznoci kapitalizmu, Warszawa 1998

25
Z. Brzeziski: Jak si nie porozumiemy, to si pozabijamy. Rozmowa ze Zbigniewem Brzeziskim, Gazeta na Koniec Zimy z 14-15.03.2009. E.M. Cioran. Cyt za J. Szacki: Utopie, Warszawa 1968. V. Galinkas: Financial Crisis or the beginning of the Third World War a knol by Virmantas Galdinkas. J. Diamon: Upadek. Dlaczego niektre spoeczestwa upady, a innym si udao, b.d i m.w. M. Gulczyski: Zwiastuny II wielkiej depresji i III wojny wiatowej?, Kontrpropozycje Nr 1(2) 2002. M. Gulczyski: Kreowanie demokracji. Z dysput o celach i metodach polskiej transformacji, Warszawa 2008. M. Gulczyski: Trnasformations of Social systems a knol. D. Henniger: Obamas America: Too Fat to Fall. The age of the induced industrial coma, The Wall Street Journal 8.06.2009. E. Hobsbawm: Beyon the free market, Mail & Guardian 6.11.2009. J.M. Keynes: Economics. Possibilities for Our Grandchildren, [w:] The Collected Works of J.M. Keynes, t. 9: Essays in Persuasion, London 1972. P. Krugman: The Third Depression, The New York Times, June 27, 2010. A. Lubawski: Nasze ycie na kart, Gazeta witeczna z 21-22.03.2009. J. Makowski: Kociele, miej odwag gosi!, Gazeta Wyborcza z 11.03.2009. K. Marks, Kapita, t. I, Warszawa 1950. K. Marks: Rkopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r., K. Marks, F. Engels, Dziea, t. 1, Warszawa 1960. R.H. Robbins: Globalne problemy a kultura kapitalizmu, Pozna 2008. A. Sen: Capitalism Beyond the Crisis, New York Review of Books 25 March 2009. F. Sisci: Risky Business: Exporting the American Dream, Asia Times, March 15, 2002. P. wieboda: Jak nie odda walkowerem nastpnego G20?, Gazeta witeczna z 4-5.04.2009. The Obama Speech in the Economy, http://bloggs.wsj.com/capitaljournal/2009/4/16/the-obama-speech-onthe- economy L.C. Thurow: Przyszo kapitalizmu. Jak dzisiejsze siy ekonomiczne ksztatuj wiat jutra, Wrocaw 1999. M. Weber: Szkice z socjologii religii, Warszawa 1995.