Tomasz Mann

Doktor Faustus
ywot niemieckiego kompozytora Adriana Leverkhna, opowiedziany przez jego przyjaciela

Przeoyli Maria Kurecka i Witold Wirpsza

(ji14)

Tumacze pragn serdecznie podzikowa wszystkim, ktrzy bezinteresownie i z wielk yczliwoci suyli im rad podczas pracy nad przekadem, a w szczeglnoci: prof. dr. Julianowi Krzyanowskiemu za pomoc filologiczn, prof. dr. Leszkowi Koakowskiemu za ucilenie terminw filozoficznych, dr. Janowi abiskiemu za ustalenie sownictwa z zakresu zoologii, in. mgr. Olgierdowi Woczkowi za informacje z dziedziny astronomii, pierwszemu wnikliwemu czytelnikowi przekadu, dr. Ryszardowi Herczyskiemu, oraz redaktorowi ksiki, p. Teresie Rzdkowskiej, za pieczoowit opiek nad tekstem.

Tytu oryginau niemieckiego

DOKTOR FAUSTUS
Das Leben des deutschen Tonsetzers Adrian Leverkhn erzhlt von einem Freunde

Wstp
Rok 1943. W maju podday si oddziay niemieckie w Afryce Pnocnej, w lipcu bitwa pod Kurskiem przypiecztowaa klsk Wehrmachtu na froncie wschodnim, niemal jednoczenie, na przeciwnym kracu Europy, desant aliantw zachodnich wyzwoli Sycyli i Sardyni, a w ptora miesica pniej podpisano akt kapitulacji faszystowskich Woch. Druga wojna wiatowa, cho jeszcze daleka od finau berliskiego, wyranie zmierzaa ku rozstrzygniciu. Za ocean docieray jedynie stumione echa tych wydarze. Nikt nie wtpi tam wprawdzie, e w Europie dziej si rzeczy decydujce nie tylko o przyszoci Starego Kontynentu, ale i o dalszych losach wiata, a modzi obywatele Stanw Zjednoczonych walczyli i ginli wraz z innymi na woskich plaach i w potyczkach lotniczych nad miastami niemieckimi lecz nie wpywao to w szczeglny sposb na tok ycia w Ohio czy Kalifornii. Odlego agodzia wstrzsy, brak codziennego zagroenia odbiera dziaaniom wojennym cay ich dramatyczny, ludzki sens, wasna potga pozwalaa z optymizmem oczekiwa klski Trzeciej Rzeszy. A przecie nie znaczy to wcale, e w Ameryce wojny nie przeywano. Przeywano j inaczej. Wanie w dystans sprawi, e rozterki i niepokoje, z jakimi przebywajcy w USA emigranci niemieccy przyjmowali wieci napywajce z Europy, traktowano pniej, po 1945 roku, z du nieufnoci. Dla ludzi, ktrzy wojn znali od strony sceny, na ktrej si rozgrywaa, nie za od strony widowni, nawet najbardziej tragiczne przeycia takich pozostajcych w bezpiecznym oddaleniu obserwatorw miay w sobie co z komedianctwa. Co mg powiedzie Niemcom czowiek, ktry rok 1943 powita przy szampanie, w luksusowym domu w Pacific Palisades, na kalifornijskim wybrzeu Oceanu Spokojnego? Czy w ogle mia prawo do nich przemawia, naucza ich i wytyka im bdy nawet jeli o n ju przed laty zerwa z krajem, ktrego polityczne ambicje wydaway mu si zbyt niebezpieczne i wtpliwe pod wzgldem moralnym, a o n i w milczeniu pozwalali manipulowa swoimi nastrojami, pozostawali pasywnymi wspuczestnikami, a tym samym byli teraz i wspodpowiedzialni za zbrodnie swych wodzw? Tak byo, i wielu z nich dobrze o tym wiedziao a wic c jeszcze mg im powiedzie ten blisko siedemdziesicioletni pisarz, spaceru jcy po play nad Pacyfikiem, podczas gdy ich domy obracay si w ruiny? Dlaczego wanie wiosn 1943 roku zabra si do pisania powieci o Niemczech i Niemcach?

Tomasz Mann przenis si do Stanw Zjednoczonych w 1938 roku, kiedy stao si dla niego jasne, e dalsze pozostawanie w neutralnej Szwajcarii, ssiadujcej z Trzeci Rzesz i dcej do przynajmniej formalnego utrzymania z ni poprawnych stosunkw, nie da si pogodzi z jego statusem emigranta, ktry nie zamierza rezygnowa z prawa do otwartej krytyki poczyna swej ojczyzny. Pocztkowo mieszka w Princeton, wykadajc na tamtejszym uniwersytecie literatur niemieck, pniej, kiedy oswoi si ju z nowym rodowiskiem i odmiennymi warunkami ycia, postanowi przenie si do Kalifornii. W 1942 roku zamieszka we wasnym domu w Pacific Palisades nad zatok Santa Monica, niedaleko od Los Angeles. Jego ycie i praca toczyy si w tym samym uregulowanym rytmie, ktry na przekr wszystkim kolejom losu nie zmienia si od przeszo dwudziestu lat. Nie byo te powodw, by mia wyrzeka si swoich przyzwyczaje. Jak niegdy w Europie, tak i teraz w Ameryce by pisarzem znanym i poczytnym, nie mia najmniejszych kopotw finansowych, a wikszo wiata w dalszym cigu widziaa w nim pierwsz osobisto kultury niemieckiej. Ukoczy w tych latach prac nad, Lott w Weimarze, w pierwszych dniach 1943 roku napisa ostatnie zdanie czwartego tomu tetralogii biblijnej Jzef i jego bracia, zamykajc tym samym kolejny wielki rozdzia swej twrczoci, pniej przez kilka tygodni pracowa nad nowel Prawo. Nastpn jego ksik miaa by powie o Faucie. Czas zdawa si nie sprzyja zamiarom tak ambitnym i na pozr przynajmniej tak mao zwizanym ze wspczesnoci. da szybkich reakcji bardziej publicystycznej ni pisarskiej natury, pochania uwag codziennymi doniesieniami z frontw wojny, mci spokj zmiennymi nastrojami, panujcymi wrd niemieckich uchodcw. Wielu z jego wymaga nie mona byo po prostu odrzuci. To prawda, powie obiecywaa schronienie przed niepokojami teraniejszoci, w jej wiecie atwo byo si ukry, jak kiedy, tu po wyjedzie z Niemiec, w staroytnym wiecie Jzefa i, jak wtedy, powiedzie sobie, e zatopienie si w niewinnej i wewntrznie pogodnej twrczoci intelektualnej to jedyne, co moe nam pomc upora si z tym koszmarem. Tym razem jednak nie o to szo. Powie o Faucie nie bya niewinna ani wewntrznie pogodna, a Mann nie chcia szuka w niej azylu czy jakiejkolwiek formy ucieczki od wspczesnoci. Przeciwnie: miaa stanowi jego reakcj na zbliajc si niemieck apokalips, reakcj tym bardziej autentyczn i tym trudniejsz, e nastpujc po wydarzeniach, ktre w chwili rozpoczynania pracy nie byy jeszcze znane. Powinna by utworem na wskro niemieckim, analizujcym od podstaw w kulturowo-historyczny fenomen, i to wanie w chwili krytycznej, u schyku epoki a moe i caej narodowej historii. Faust by wcieleniem niemieckoci; koniec redniowiecza i prg Reformacji epok, w ktrej formoway si pocztki i ustalay kierunki nowoytnej historii; rodowisko, z jakiego wyrs legendarny uczony, drobne mieszczastwo ze starego miasta na pnocy klas noszc w sobie wszys4

tkie pierwiastki charakteru narodowego, te, ktre decydoway o wielkoci, ale i te, ktrym do wielkoci byo bardzo daleko. Ukoronowaniem za miaa sta si muzyka: najbardziej irracjonalna, najbardziej demoniczna i najbardziej niemiecka ze sztuk. Muzyka, bdca jak twierdzi Mann w 1918 roku przeciwiestwem postpu. Faust powie w niedalekiej przyszoci powinien by muzykiem. Tyle wiadomo byo na pocztku, tak zarysowyway si ksztaty konstrukcji, ktra potrzebowaa jeszcze materii, mogcej wypeni puste przestrzenie. To za wymagao specjalnych studiw. Urosa ju spora teka notatek, wiadczcych o zoonoci zamierzenia wspomina pisarz pniej. Okoo dwustu kartek, formatu semki, na ktrych nie uporzdkowane i pooddzielane kreskami cisn si najrozmaitsze przyczynki z rnych dziedzin jzyka, geografii, zagadnie spoeczno-politycznych, teologii, medycyny, biologii, historii, muzyki. Wci trwao jeszcze zbieranie i gromadzenie uytecznych wiadomoci... Wrd lektur Manna pojawiy si pisma Lutra i listy kompozytora niemieckiego Hugo Wolfa; w rne strony Stanw Zjednoczonych powdroway proby o szczegowe konsultacje z zakresu teologii, historii i medycyny. Do nieoczekiwanie i na pozr bez zwizku z waciwymi przygotowaniami odrodzio si te zainteresowanie biografi Fryderyka Nietzschego, tragicznego filozofa, ktrego ycie zakoczyo si cik chorob psychiczn. Ten powrt sta si zrozumiay, kiedy spord starych papierw wyonia si take i lakoniczna, trzywierszowa notatka z pierwszych lat XX wieku: najwczeniejszy pisemny lad powieci, bardziej moe mglisty zarys pomysu, rzucony kiedy na papier z myl o ewentualnej realizacji w bliej nieokrelonej przyszoci, ni plan, na ktrym mona by si oprze. Wtedy jeszcze mowa bya o noweli albo o jednym z epizodw nigdy nie napisanej powieci o historii artysty, ktrego choroba prowadzi na szczyty twrczej inspiracji, by potem wtrci go w obd. W cigu czterdziestu lat pomys musia dojrze i przybra bardziej konkretne ksztaty. wiadczyaby o tym zarwno wyrana celowo w doborze ksiek, jak i kierunek pozostaych poszukiwa. W Dziennikach Manna zreszt uwagi o powieci faustowskiej pojawiaj si ju w pierwszej poowie lat trzydziestych, a ich brzmienie zapowiada t wanie tre, ktra miaa j pniej wypeni. Przypadek by niezwykle rzadkim gociem w przemylanym, uporzdkowanym i zaplanowanym w kadym calu gospodarstwie literackim autora Buddenbrookw; projekty latami czekay na realizacj, obrastajc w notatki, uwagi techniczne i wycigi ze wspomagajcych wiedz lektur a do chwili, w ktrej Mann decydowa, i moe przystpi do waciwej pracy. Doktora Faustusa zacz pisa 23 maja 1943 roku. Wiedzia ju wtedy dostatecznie duo, by podj t prb. W istocie jednak przedsiwzicie byo daleko bardziej skomplikowane, ni sdzi pocztkowo, a jego ksztaty uformowa si miay ostatecznie ju w samym procesie pisania. Widzc w czasach Reformacji zalki wspczesnej mu niemieckoci, pragn Mann prze5

syci narracj ich atmosfer zarazem jednak napisa powie na wskro wspczesn. A dalej pitrzyy si podobne sprzecznoci: Faust mia y nie w czasach magii, procesw czarownic i wiary w moc Szatana, ale w trzewym XX wieku; mia by muzykiem i jego dokonania na tym polu zyska miay w powieciowym opisie nieomal konkretno partytury ale jednoczenie muzyka winna stanowi powtrzmy: nie tracc nic ze swej autonomii, swej artystycznej dosownoci, pozwalajcej prawie na jej odtworzenie jedynie pierwszy plan, rodzaj jzyka, rodka wyrazu, przy pomocy ktrego mwi bdzie mona o moralnoci, polityce i kulturze naszej epoki. Poza tym za ta historia ycia muzyka, urodzonego w 1885 roku i wszystkie sukcesy osigajcego w cigu pierwszych trzydziestu lat dwudziestego wieku, miaa zarwno w sposb poredni, symboliczny, jak i zupenie wprost dotyka wspczesnoci, owych dni walk na frontach Europy, bombardowa niemieckich miast i ostatecznej klski Trzeciej Rzeszy. W gruncie rzeczy caa ta wielka, nie napisana jeszcze powie rysowaa si jako gmach zbudowany z podobnych opozycji, harmonijna cao zoona z elementw, ktre nie daway si ze sob pogodzi: z konkretu i uoglnienia, dosownoci i symbolu, teraniejszoci i historii. Nic dziwnego, e niemal od pocztku rzucaa nieco diaboliczny cie. ywot niemieckiego kompozytora Adriana Leverkhna, opowiedziany przez jego przyjaciela: w tej dwupaszczyznowoci, zapowiadanej w podtytule, znalaz Mann sposb na poczenie historii ze wspczesnoci, i jakby dla zabawy, eksperymentu czy zaspokojenia formalnego kaprysu kaza swemu narratorowi, emerytowanemu nauczycielowi gimnazjalnemu Serenusowi Zeitblomowi, rozpocz prac dokadnie tego samego dnia, w ktrym i on napisa pierwsze zdania. Otwierao to przed nim szereg moliwoci, spord ktrych najbardziej efektown wydawaa si by moliwo reagowania przez kronikarza ycia Leverkhna na aktualne wydarzenia wojenne. Doktor Faustus przyznawa si w ten sposb do czasu swego powstania, a co wicej wcza go, przyjmowa w obrb swego wiata jako konieczny skadnik konstrukcji mylowej. Teraniejszo odgrywa tu jednak rol duo waniejsz, ni tylko osobnych, funkcjonujcych jako rodzaj przerywnikw wtrtw narratora. Owej gorcej jeszcze i budzcej najywsze emocje wspczesnoci wanie przeszo nadaje gbi, perspektyw i dalszy, historiozoficzny sens; teraniejszo z kolei pokazuje niby na przykadzie, jak przeszo, ksztatujca zbiorow mentalno narodu i jego stosunek do reszty wiata, obecna jest take i w wydarzeniach aktualnych. Czas powstawania Doktora Faustusa odbija si zatem w paszczyznach narracji, ktrej ton zabarwia i wstpnie interpretuje histori, stanowic jej przedmiot ycie Leverkhna i gbiej: muzyk, wypeniajc to ycie, a biorc si z inspiracji, ktrych korzenie sigaj jeszcze dalej, w czasy Marcina Lutra, czasy Albrechta Drera, czasy Listw obskurantw, ale i wiary w moc diabelsk, procesw czarownic i nieudanych, krwawo stumionych pierwszych powsta chopskich.
6

Koniec epoki poczony zostaje szeregiem prowadzonych polifonicznie wtkw z jej pocztkami, i cay ten powieciowy organizm, cay misterny splot leitmotivw, nawiza i odniesie, drga i wibruje w reakcji na dalekie, dobiegajce z Europy wybuchy bomb. Doktor Faustus ani nie chroni si przed teraniejszoci w przeszo, ani te nie zamyka oczu na to, co minione, zadowalajc si jedynie obserwacj wydarze wspczesnych. adnej z jego paszczyzn nie mona oddzieli od pozostaych: ta powie stanowi system, ktry znaczenie zyskuje poprzez sw zoono. Wczenie wspczesnoci w sfer powieci wytwarzao take i dalej idce powizania natury niemale ju biograficznej. Trudno dzi stwierdzi, w jakim stopniu i jak mocno owa koncepcja historiozoficzna, ktra wyania si z Doktora Faustusa cay sposb pojmowania i interpretowania fenomenu niemieckoci zaciya nad reakcjami pisarza na wydarzenia z lat 1944 i 45; trudno te rozstrzygn, co byo tu przyczyn, a co skutkiem, a wic czy to sytuacja polityczna formowaa wymow dziea, czy te ono wanie, jako zbir ywionych od dawna i teraz dopiero ubranych w sowa pogldw, powodowao takie a nie inne reakcje Tomasza Manna na rozgrywajce si wok niego epokowe wypadki. W kadym razie midzy Doktorem Faustusem a wszystkimi innymi wypowiedziami pisarza z tego okresu panuje cakowita zgodno, sigajca czsto a po uycie tych samych symboli, zda i sw. W latach 194345 Mann przygotowywa (jak i wczeniej) audycje radiowe, ktre czytane przez niego samego kierowane byy za porednictwem nadajnikw BBC do ludnoci cywilnej w Trzeciej Rzeszy. Obok tej do regularnej dziaalnoci zabiera niekiedy gos w kwestiach aktualnych, prowadzi oywion korespondencj, w ktrej take nie sposb byo pomin sprawy niemieckiej, oraz cho niezbyt chtnie godzi si na takie oderwanie od swej gwnej pracy pisa mniejsze teksty literackie. W 1946 roku ogosi esej Dostojewski z umiarem, w 1947 Filozofi Nietzschego w wietle naszych dowiadcze. W roku 1945 powstao synne, programowe niejako przemwienie Niemcy i nard niemiecki, wygoszone tu po kapitulacji Rzeszy. Wszystko to, cay dorobek czterech lat, naleao do sfery Faustusa, w ktrej utwory eseistyczne stanowiy rodzaj tematycznych satelitw, przyciganych jakby za spraw jakiego dziwnego intelektualnego magnetyzmu i anektowanych na potrzeby dziea. Ju pobiena lektura wskazuje na istnienie tych zwizkw. Opis Lubeki, rodzinnego miasta pisarza, zawarty w przemwieniu o Niemczech, jest identyczny z opisem Kaisersaschern w Doktorze Faustusie; w szkicach o Dostojewskim i o Nietzschem odnajdziemy te same rozwaania o zdrowiu, chorobie i geniuszu, ktre w powieci snu bdzie Adrian Leverkhn, a centralny, XXV rozdzia Doktora Faustusa zawiera zakamuflowane cytaty z Ecce homo Nietzschego, powracajce take w powiconym mu eseju. W innej, prostszej i z koniecznoci bardziej skrtowej formie, cay ten adunek
7

mylowy wejdzie w skad audycji radiowych, w ktrych znajd si zreszt rwnie zdania identyczne z niektrymi wypowiedziami Serenusa Zeitbloma. Szczeglnie to ostatnie podobiestwo jest bardzo znamienne. Czy mona byo jeszcze ywi jakiekolwiek wtpliwoci co do gboko przez Manna odczuwanej aktualnoci problematyki Doktora Faustusa? Zbienoci tak oczywiste suy mog jako wskazwki interpretacyjne, mog podpowiada i sugerowa sposb, w jaki naley czyta ywot niemieckiego kompozytora Adriana Leverkhna ale nic ponadto. Reszt, cae ideowe sedno powieci, zamkn Mann w systemie aluzji i odniesie, dziki ktrym jego bohater, pozostajc w ramach powieciowego wiata czowiekiem z krwi i koci jest jednoczenie czowiekiem-symbolem, reprezentantem, postaci poniekd idealn, bohaterem naszego czasu, czowiekiem dwigajcym brzemi wszystkich cierpie naszej epoki. Jeli Gustaw von Aschenbach ze mierci w Wenecji by po trosze Gustawem Mahlerem, po trosze za samym Mannem w przypadku Adriana Leverkhna pisarz wznis si ponad ow sfer podobiestw, nadajc kademu rysowi swego kompozytora sens gboko symboliczny. Symbolami, tematycznymi objanieniami s tu bowiem rda, z jakich czerpa s modele, z ktrych skada ten niejednolity, a przecie tak peny i sugestywny portret niemieckiego artysty doby przedhitlerowskiej. Gdyby zwaa na same etapy biografii, Leverkhn mgby by Fryderykiem Nietzsche, a zarazem i doktorem Faustem z XVI-wiecznej legendy. Aluzyjnymi sygnaami tytuami jego utworw muzycznych, poszczeglnymi wypowiedziami, wydarzeniami z jego ycia objawiaj si podobiestwa i zapoyczenia z losw obu tych postaci, mitycznej i autentycznej, poprzez nie za dochodzi do gosu idea, ktra patronowaa uyciu w caej tej ksice techniki nazwanej przez Manna technik montau i sprowadzajcej si do skadania powieciowej fikcji z elementw prawdziwych, z czstek biografii i wizerunkw osb yjcych lub znanych z historii, z epizodw zaczerpnitych z dziejw wasnej rodziny, ludzi bliskich, a czasem poznanych tylko przelotnie. Cay Doktor Faustus jest tak rewi cieni rzucanych przez dobiegajc kresu epok, caej tej powieci w jednakowym stopniu waciwa jest owa dokumentalna niemal prawdziwo, ktra niepostrzeenie przechodzi w fikcj, w przypowie ilustrujc przypadek waniejszy od jednostkowego. To nie jednostki zmierzaj tu bowiem ku upadkowi, tragedii i chaosowi nie jednostki, ale cay kilkusetletni rozdzia historii wraz z jej kultur, jej dokonaniami i wzlotami, sam siebie prowadzi do absurdu. Jest to pd porywajcy wszystko, co znajdzie si w jego zasigu. Czy wszystko jednak? Podobnie jak Faust z legendy i podobnie jak Fryderyk Nietzsche Adrian Leverkhn studiuje w modoci teologi, podobnie jak Faust, powodowany t sam dumn ambicj poznania wykraczajcego poza dane czowiekowi granice, zawiera pakt z Diabem. I jemu te dany bdzie czas dwudziestu czterech lat, zakoczony znowu jak w legendzie finalnym Lamentem doktora
8

Fausta. Leverkhn jest jednak muzykiem, muzyce suya caa jego demoniczna inspiracja muzyk zatem wypowiada take i w rytualny al za grzechy. Wrd dwikw za, rozpywajcych si z wolna w miertelne milczenie, jeden brzmi duej i pozostaje zawieszony w pustce dwik nadziei, ktry wieci jak wiato wrd nocy. By moe zapowiada ratunek, ktry przychodzi wtedy, gdy w wiadomoci ogromu wasnej winy zwtpi si ju w moliwo wybawienia? Mann nie dopowiedzia tej myli do koca, zamykajc j jedynie w najdelikatniej naszkicowanym paradoksie teologicznym. Ostatnie dzieo Leverkhna miao popa w zapomnienie. Podobnie jak caa twrczo tego kompozytora, stanowica ironiczn, intelektualn rozpraw z muzycznym dorobkiem wspczesnoci, musiao podzieli los innych osigni artystycznych, uznanych w Trzeciej Rzeszy za przejawy sztuki zdegenerowanej i obcej duchowi niemieckiemu. I kultur dotkn wic w haniebny parali, a losy nowoczesnego Fausta znalazy odzwierciedlenie w losach jego kraju. Trudno wrcz rozstrzygn, co w zamyle Manna stanowi tu miao punkt odniesienia: sztuka dla historii czy historia dla sztuki? Co byo czego ilustracj? Przede wszystkim za czy w ogle mona rozpatrywa wymow Doktora Faustusa w kategoriach podobnie jednoznacznych? To take pytania, na ktre pisarz nie odpowiada. Kiedy w ostatnim zdaniu powieci Serenus Zeitblom wygasza swoj dramatyczn modlitw, jednym tchem prosi Boga o zmiowanie nad swym przyjacielem i nad ojczyzn. Ssiedztwo, ktre oznacza moe znak rwnoci ale symbolizowa moe te tylko rodzaj rwnolegoci losw. Powieciowy kronikarz koczy histori ycia Leverkhna tu po dopenieniu si klski Trzeciej Rzeszy w pierwszych dniach maja 1945 roku. W niecae dwa lata pniej, 29 stycznia 1947, Tomasz Mann stawia pod rkopisem sowo koniec. Naprawd jednak kocz obaj w tym samym czasie. Biografia kompozytora i wydarzenia powieci dobiegaj kresu wraz z epok, z ktrej wyrastaj, a ktrej ostatnie chwile pisarz w przeciwiestwie do narratora obejrze musia z pewnego dystansu. Tylko wtedy mg uzna j za zakoczon, i wtedy dopiero mg napisa: Byem przy tym. Jake kto, kto przeczyta pen blu ksik o Doktorze Faustusie, moe jeszcze mwi, e mnie przy tym nie byo. Chyba to przede wszystkim chcia Mann powiedzie swoim czytelnikom, kiedy w maju 1943 roku zasiada do pracy nad powieci. Marek Wydmuch

Lo giorno se nandava, e laer bruno toglieva gli animai, che sono in terra, dalle fatiche loro; ed io sol uno mapprecchiava a sostener la guerra s del cammino e s della pietate, che ritrarr la mente, che non erra. Muse, o alto ingegno, or maiutate: o mente, che scrivesti ci chio vidi, qui si parr la tua nobilitate. Dante, Pieko, Pie II

I
Z ca stanowczoci pragn zapewni, e bynajmniej nie z chci wysunicia na plan pierwszy wasnej osoby poprzedzam kilkoma sowy o sobie samym i swojej sytuacji te wiadomoci o yciu niezapomnianego Adriana Leverkhna, ow pierwsz i z pewnoci bardzo pobien biografi drogiego mi, tak straszliwie przez los dowiadczonego, wyniesionego i upadego czowieka i genialnego muzyka. Skania mnie do tego li tylko przypuszczenie, e czytelnik powiem raczej: przyszy czytelnik; w tej chwili bowiem nie ma jeszcze najmniejszych widokw na to, aby moje pisma mogy ujrze wiato publikacji chyba e zdoayby cudem opuci nasz ze wszech stron zagroon twierdz Europa i ludziom z zewntrz przekaza tchnienie tajemnic naszej samotnoci; prosz pozwoli mi zacz na nowo: jedynie dlatego, e licz si z yczeniem czytelnikw, ktrzy pragnliby przy okazji dowiedzie si czego na temat kto i co narratora, poprzedzam te wynurzenia kilkoma skromnymi notatkami o mej wasnej osobie, co prawda uwiadamiajc sobie zarazem, e wanie przez to obudz w czytelniku wtpliwoci, czy aby znajduje si w odpowiednich rkach, czyli, rzec pragn: czy z natury mojej egzystencji jestem odpowiednim czowiekiem dla wypenienia zadania, do ktrego bardziej moe pociga mnie serce ni jakiekolwiek legitymujce mnie pokrewiestwo osobowoci. Odczytuj wyej napisane linijki i nie mog nie dostrzec w nich pewnej niespokojnoci i przyhamowania oddechu, co charakteryzuje jedynie stan usposobienia, w jakim dzi, 27 maja 1943 roku, dwa lata po mierci Leverkhna, rzec pragn: dwa lata po tym, gdy z gbokiej nocy odszed by w noc najgbsz, zasiadem w mym starym, maym gabinecie we Freising nad Izar, aby przystpi do opisu ywota mego w Bogu spoczywajcego oby tak by mogo! nieszczsnego przyjaciela, a wic pewnej niespokojnoci i przyhamowania oddechu, znamiennego, powiadam, dla usposobienia, w ktrym serdecznie ttnica potrzeba wynurze i g10

bokie oniemielenie wobec wasnej nieudolnoci mieszaj si ze sob w sposb wrcz przygnbiajcy. Jestem na wskro umiarkowan i, wolno mi tak chyba powiedzie, zdrow natur, humanitarnie uksztacon, dc ku harmonii i rozsdkowi, jestem uczonym i conjuratus aciskiej armii, nie bez skonnoci do sztuk piknych (gram na viola damore), lecz dzieckiem muz jestem w akademickim znaczeniu tego sowa, czyli czowiekiem, ktry lubi uwaa si za spadkobierc niemieckich humanistw z okresu Listw obskurantw, Reuchlina, Crotusa z Dornheim, Mutianusa i Eobana Hessego. Demonizm, mimo i nie odwaybym si odmawia mu wpywu na ycie ludzkie, odczuwaem zawsze jako co zdecydowanie obcego mojej naturze, instynktownie wyczaem go z mego obrazu wiata i nigdy nie odczuwaem najlejszej skonnoci, aby si zuchwale z mocami podziemia zadawa, bd te w przypywie pychy wrcz je wyzywa albo, gdyby z wasnej woli kuszco ku mnie przystpiy, poda im choby tylko may palec. Przekonaniom tym skadaem ofiary, idealne, a take tyczce zewntrznego dostatku, gdy bez wahania przedwczenie porzuciem miy zawd nauczyciela, gdy okazao si, i nie daje si on pogodzi z duchem i wymogami naszego rozwoju historycznego. W tym wzgldzie jestem z siebie zadowolony. Lecz w wtpliwociach, czy waciwie wolno mi si czu powoanym do podjtego tu zadania, to moje zdecydowanie albo, jak kto woli, ograniczono mojej moralnej osobowoci mog mnie jedynie umacnia. Ledwom oto ruszy pirem, gdy spyno z niego sowo, ktre potajemnie wprawio mnie ju w pewnego rodzaju zakopotanie: sowo genialny; wspomniaem o muzycznym geniuszu mego zmarego przyjaciela. A przecie sowo geniusz, mimo i posiada dwik i charakter nieprzecitny, to przecie i szlachetny zarazem, harmonijny oraz ludzko-zdrowy, za czowiek mego pokroju, cho niezmiernie daleki od pretensji, aby wasn osob w tych wysokich regionach uczestniczy i by kiedykolwiek obdarzony ask divinis influxibus ex alto, nie powinien upatrywa adnych rozumnych powodw, aby z lkiem przed nim si cofa, adnych powodw, aby nie mwi o nim z radosnym uniesieniem oczu i pen szacunku poufaoci, a take odpowiednio nie dziaa. Tak by si wydawao. A jednak nie da si zaprzeczy i nigdy te nie przeczono, e w tej promiennej sferze sprawy demoniczne i rozumowi przeciwne maj swj niepokojcy udzia, e zawsze istnieje budzcy lekk groz zwizek pomidzy t sfer a owym podziemnym krlestwem i e wanie dlatego owe upewniajce epitety, ktre usiowaem jej przyda, szlachetna, ludzko-zdrowa i harmonijna niezbyt chc do niej przylega nawet i wtedy rnic t stwierdzam z pewnego rodzaju bolesnym zdecydowaniem nawet i wtedy, gdy sprawa dotyczy czystego, wrodzonego, od Boga danego albo li te naoonego geniuszu, nie za pozyskanego i podlegajcego zepsuciu, grzesznego i chorobliwego rozkadu przyrodzonych darw, wykonywania ohydnej kupieckiej umowy...
11

Tu urywam z zawstydzajcym uczuciem artystycznej nieporadnoci i nieopanowania. Sam Adrian nigdy by chyba, powiedzmy w jakiej symfonii, nie pozwoli takiemu tematowi wystpi przedwczenie co najwyej w delikatnie ukryty i ledwo uchwytny sposb daby mu si ukaza z oddalenia. Zreszt to, co mi si wymkno, munie, by moe, czytelnika jedynie jako niewyrana, wtpliwa zapowied i tylko mnie wydaje si niedyskrecj i niezdarnym poczynaniem. Czowiekowi, takiemu jak ja, z niezmiernym przychodzi trudem i prawie frywolnoci wydaje si zajmowanie stanowiska komponujcego artysty wobec zagadnienia, ktre jest dla nad ycie drosze i do ktrego si pali, oraz zajmowanie si nim z ludyczn roztropnoci artysty. Std moje przedwczesne rozwaania o rnicy pomidzy czystym a nieczystym geniuszem, rnicy, ktrej istnienie uznaj po to jedynie, aby zaraz zada sobie pytanie, czy ma ona p r a w o istnie. W istocie bowiem wasne przeycia zmusiy mnie do tak intensywnego, tak usilnego rozmylania nad tym problemem, e ku memu przeraeniu wydawao mi si niekiedy, i wyrzucony zostaj poza waciwie mi zakrelon i dostpn orbit myli i sam dowiadczam nieczystego spotgowania przyrodzonych zdolnoci... Przerywam ponownie, gdy przypominam sobie, i o geniuszu i jego w k a d y m razie demonicznym wpywom podlegej naturze zaczem by mwi jedynie po to, aby wyoy swe wtpliwoci, czy posiadam subtelno konieczn do wypenienia tego zadania. Nieche teraz przeciw tym skrupuom przytoczone zostanie to, czym zawsze je zwalczaem. Danym mi byo spdzi wiele lat ycia w bliskiej zayoci z genialnym czowiekiem, bohaterem tych oto kartek, zna go od dziecistwa, by wiadkiem jego rozwoju, jego losu i uczestniczy w jego twrczoci w skromnej roli pomocnika. Libretto wedug szekspirowskiej komedii Stracone zachody miosne do zuchwaego modzieczego dziea Leverkhna jest mego pira, a wolno mi byo rwnie wywrze pewien wpyw na przysposobienie tekstu do groteskowej suity operowej Gesta Romanorum jak te i do oratorium Objawienie w. Jana-Teologa. To jedno, a raczej ju jedno i drugie. Prcz tego jestem przecie w posiadaniu papierw, bezcennych notatek, ktre zmary mnie, nie komu innemu, w dniach zdrowia lub, jeli nie wolno mi tak powiedzie, w dniach swego wzgldnego i legaliter uznanego zdrowia, ostatni wol przekaza i na ktrych w opisie moim opiera si bd, a z ktrych nawet zamylam po rozwanym wyborze wczy tutaj wprost pewne fragmenty. Na koniec i po pierwsze jednak a usprawiedliwienie takie byo zawsze dotychczas najwaniejsze, jeli nie przed ludmi, to przed Bogiem: kochaem go z przeraeniem i czuoci, z litoci i gbokim podziwem i nie pytaem przy tym, czy on w najmniejszej choby mierze uczucie to odwzajemnia. Nie czyni tego, o nie. W zapisie przekazujcym mi szkice kompozytorskie i kartki dziennika wyraa si przyjazno-rzeczowe, chciabym niemal rzec: askawe i z pewnoci zaszczytne dla mnie zaufanie do mej sumiennoci, pietyzmu i po12

prawnoci. Ale kocha? Kog ten czowiek kocha? Pewn kobiet niegdy by moe. Pod koniec ycia pewne dziecko moliwe. Pewnego lekkoducha, franta, ktry wszystkich sobie umia pozyska, by zawsze na wyskoki i ktrego potem, zapewne dlatego wanie, e czu ku niemu skonno, oddali od siebie, odesa i to na mier. Komu serce otworzy, kiedykolwiek do ycia swego przypuci? To si po Adrianie nie pokazao. Pokorne oddanie przyjmowa gotw jestem przysic: czsto nawet go nie zauwaajc. Obojtno jego bya tak wielka, e niekiedy tylko zdawa sobie spraw z tego, co si wok niego dzieje, w jakim towarzystwie si znajduje, a fakt, e nader rzadko nazywa po imieniu swego rozmwc, pozwala mi przypuszcza, e imienia jego w ogle nie zna, cho tamten mia przecie prawo sdzi co wrcz przeciwnego. Samotno jego chciabym porwna do przepaci, w ktrej uczucia, jakie mu okazywano, giny bez dwiku i ladu. Wok niego byo zimno i jakiche uczu doznaj uywajc tego sowa, ktre i on niegdy zapisa by w niesamowitym kontekcie! ycie i dowiadczenie mog uycza poszczeglnym zgoskom akcentu, ktry cakowicie odbiera im codzienny ich sens, przydajc zarazem aureoli grozy, jakiej nie pojmie nikt, kto jej nie pozna w najstraszliwszym znaczeniu.

II
Nazywam si dr phil. Serenus Zeitblom. Sam sobie wyrzucam dziwaczne opnienie w oddaniu tej wizytwki, ale jak to si czasem zdarza, literacki tok moich wynurze uporczywie mi w tym a do tej chwili przeszkadza. Lat mam 60, gdy urodziem si A.D. 1883, jako najstarszy z czworga rodzestwa, w Kaisersaschern nad Saal, w okrgu Merseburg, w tym samym miecie, gdzie rwnie i Leverkhn spdzi szkolne lata, z ktrego to powodu blisz ich charakterystyk mog odroczy do chwili, gdy przyjdzie kolej na ich opis. Poniewa osobisty tok mego ycia w ogle krzyuje si wielekro z yciem mistrza, dobrze bdzie opowiada o obu cznie, aby nie popa w bd wybiegania naprzd, ku czemu i tak czowiek zawsze jest skonny, gdy serce ma przepenione. Tyle tylko wspomn tutaj, e przyszedem na wiat w niezbyt wysokiej sferze na p wyksztaconego stanu redniego, ojciec mj bowiem, Wolgemut Zeitblom, by aptekarzem zreszt najznaczniejszym w miecie: istniao jeszcze drugie przedsibiorstwo farmaceutyczne w Kaisersaschern, lecz nie cieszyo si nigdy rwnie wielkim zaufaniem klienteli co apteka Zeitbloma Pod Niebiaskimi Zwiastunami i zawsze trudno mu byo wobec niej si osta. Rodzina moja naleaa do nieduej miejscowej parafii katolickiej, gdy wikszo mieszkacw bya oczywicie wy13

znania luteraskiego; zwaszcza za matka moja bya pobon crk Kocioa, sumiennie wypeniajc obowizki religijne, podczas gdy ojciec, zapewne z braku czasu, okazywa si bardziej opieszay, nie wypierajc si przez to bynajmniej grupowej solidarnoci z wspwyznawcami swojej konfesji, co miao zreszt rwnie polityczne znaczenie. Godnym uwagi jest fakt, e obok naszego proboszcza, kanonika Zwillinga, rwnie i rabin miejski, nazwiskiem dr Carlebach, zachodzi do naszych pokoi pooonych nad laboratorium i aptek, co w domach protestanckich raczej nie byoby moliwe. Lepsz prezencj posiada przedstawiciel Kocioa rzymskiego. Lecz we mnie pozostao wraenie, wywoane zapewne gwnie wypowiedziami ojca, e may, dugobrody, w jarmuk przystrojony talmudysta znacznie przerasta swego innej wiary confratra uczonoci i przenikliwoci teologiczn. Zapewne owym dowiadczeniom z czasw modoci, lecz rwnie i wyczulonej chonnoci sfer ydowskich na twrczo Leverkhna, przypisa naley, e wanie w kwestii ydowskiej i jej traktowaniu nigdy nie mogem w peni zgodzi si z naszym fhrerem i jego paladynami, co nie pozostao bez wpywu na moj rezygnacj z zawodu nauczycielskiego. Skdind jednak spotykaem nieraz na swej drodze egzemplarze owej rasy wystarczy, e wspomn tu tylko o docencie Breisacherze z Monachium na ktrych zaskakujco antypatyczne cechy obiecuj sobie rzuci nieco wiata w odpowiednim na to miejscu. Co si zatem tyczy mego katolickiego pochodzenia, uksztatowao ono oczywicie moje ycie duchowe i wpyno na nie, nie na tyle jednak, aby to zabarwienie mej psychiki wywoao kiedykolwiek sprzeczno z mym humanistycznym wiatopogldem, umiowaniem najlepszych sztuk i nauk, jak to niegdy powiadano. Pomidzy tymi dwoma elementami mej osobowoci panowaa zawsze cakowita harmonia, ktr te zapewne bez trudu zachowa si udaje, jeli kto, jak ja, wzrasta w staromiejskim otoczeniu, ktrego zabytki i pomniki architektury sigaj daleko wstecz, ku czasom przedschizmatyckim jednolitego chrzecijaskiego wiata. Kaisersaschern ley co prawda porodku rodzinnego kraju Reformacji, w samym sercu terenu dziaalnoci Lutra, wyznaczonego nazwami miast Eisleben, Wittenberga, Quedlinburg, a take Grimma, Wolfenbttel i Eisenach co znw wyjania wiele spraw dotyczcych wewntrznego ycia Leverkhna, luteranina, oraz wie si z pierwotnym kierunkiem jego studiw, teologi. Lecz Reformacj chciabym przyrwna do mostu, ktry wiedzie nie tylko z czasw scholastycznych w nasz wiat wolnej myli, ale w rwnej mierze z powrotem, w redniowiecze, i to moe gbiej ni nietknita mimo rozamu w Kociele chrzecijasko-katolicka tradycja pogodnego umiowania nauki. Co do mnie, czuj si waciwie zadomowiony w owej zotej sferze, w ktrej Najwitsz Dziewic nazywano Jovis alma parens. Aby dalej spisa, co najkonieczniejsze, o mej vita, wspomn, e rodzice umoliwili mi uczszczanie do gimnazjum, do tej samej szkoy, w ktrej, dwie klasy niej, rwnie i Adrian pobiera nauk, a ktra, zaoona w drugiej poowie XV wieku,
14

do niedawna jeszcze nosia nazw Szkoy Braci Posplnego ywota. Jedynie wskutek pewnego zakopotania z racji ponaddziejowego, dla wspczesnego ucha nieco komicznego brzmienia tej nazwy, zaniechano jej i szko nazwano od ssiedniego kocioa: gimnazjum w. Bonifacego. Opuciwszy je z pocztkiem biecego stulecia, powiciem si bez wahania studium jzykw klasycznych, w ktrych ju jako ucze odznaczaem si w pewnym stopniu, i zgbiaem je na uniwersytetach w Giessen, Jenie, Lipsku, a w latach 1904 do 1905w Halle, w tym samym wic i nieprzypadkowo w tym samym czasie, gdy i Leverkhn tam studiowa. Tu, jak nieraz ju, nie mog si powstrzyma, aby mimochodem nie napawa si wewntrznym i niemal tajemniczym zwizkiem pomidzy upodobaniem filologii staroytnej a ywym i penym mioci zmysem pikna i godnoci rozumu ludzkiego zwizkiem, ktry ju choby w tym si wyraa, e wiat jzykw klasycznych okrela si jako humaniora, nadto za w tym jeszcze, e duchowa synteza jzykowych i humanistycznych pasji zostaje ukoronowana ide wychowania i powoanie wychowawcy modziey wynika niemal samo przez si z powoania uczonego-lingwisty. Czowiek rzeczowych nauk przyrodniczych moe by wprawdzie nauczycielem, nigdy jednak w tym sensie i w tym stopniu wychowawc, co adept bonae litterae. Wydaje mi si rwnie, e owa inna, moe tkliwsza, lecz cudownie nieartykuowana mowa dwikw (jeli wolno tak okreli muzyk) nie jest wczona w pedagogiczno-ludzk sfer, mimo i wiem doskonale, e odegraa suebn rol w wychowaniu greckim i w ogle w yciu publicznym polis. Wydaje mi si raczej, e przy caej logicznomoralnej surowoci, ktrej pozr sobie poniekd nadaje, przynaley ona do tej sfery duchowej, za ktrej bezwzgldn rzetelno w sprawach rozumu i godnoci ludzkiej nie bybym jednak skonny woy rki w ogie. Fakt, i mimo to jestem jej z serca oddany, naley do owych sprzecznoci, ktre, czy si tego auje, czy znajduje w tym rado, nieodczne s od natury ludzkiej. To wszystko odbiegajc od tematu. A jednoczenie i nie, gdy zagadnienie, czy midzy tym szlachetnie-pedagogicznym wiatem ducha a ow sfer duchow, do ktrej jedynie wrd niebezpieczestwa mona si zbliy, da si przecign wyran i zdecydowan granic, z pewnoci, a nadto z pewnoci, naley do mego tematu. Jaki zakres spraw ludzkich, choby najczystszy, choby najgodniejszy a zarazem najprzychylniejszy, mgby by cakiem niedostpny niskim potgom, ba, doda naley, cakowicie obywa si bez zapadniajcej z nimi stycznoci? Myl ta, nieprzystojna nawet dla kogo, komu wszelkie sprawy demoniczne s wasnej osobowoci jak najbardziej dalekie, jest wspomnieniem pewnych chwil ptorarocznej niemal podry naukowej do Woch i Grecji, ktr dobrzy moi rodzice umoliwili mi po zoeniu egzaminw pastwowych; gdy z Akropolu spogldaem na Drog wit, kdy przecigali uczestnicy misteriw, przystrojeni w przepaski barwy szafranu, z imieniem Iaccha na wargach, i potem, gdy staem
15

w samym miejscu wtajemniczenia, w krgu Eubuleosa, na skraju przysonitej nawis ska plutoskiej szczeliny. Tam dowiadczyem owego uczucia peni ycia, ktra wyraa si we wtajemniczajcych obrzdach olimpijskiej Grecji na cze bogw podziemia, i pniej czsto wyjaniaem z katedry moim maturzystom, e kultura jest wanie nabonym, porzdkujcym, rzec chciabym, agodzcym wprowadzeniem owych mroczno-niesamowitych problemw do kultu bogw. Po powrocie z owej podry znalaz dwudziestoszecioletni modzieniec zajcie w gimnazjum w swoim ojczystym miecie, w tej samej szkole, gdzie sam pobiera by nauki i gdzie oto teraz przez kilka lat udziela w niszych klasach lekcji aciny, greki, a take historii, dopki mianowicie w czternastym roku tego stulecia nie przeszed na sub szkolnictwa bawarskiego i odtd we Freising, miejscowoci, ktra po dzi dzie pozostaa jego miejscem zamieszkania, pracowa ponad dwa dziesitki lat z duym zadowoleniem wewntrznym jako profesor gimnazjalny oraz jako docent wyszej szkoy teologicznej, wykadajc wymienione uprzednio przedmioty. Oeniem si wczenie, wkrtce po mojej nominacji w Kaisersaschern potrzeba adu i pragnienie moralnego podporzdkowania si prawom ludzkiego wspycia kieroway mn przy tym kroku. Helena, z domu Oelhafen, moja zacna ona, ktra i dzisiaj jeszcze otacza mnie opiek u schyku ycia, bya crk mego starszego kolegi uniwersyteckiego i po fachu z Zwickau w Krlestwie Saskim i naraajc si na niebezpieczestwo wywoania umiechu czytelnika wyznam, e imi wdzicznej panienki, Helena, tak drogi mi dwik, niepoledni odegrao rol w tym moim wyborze. Imi takie jest uwiceniem, a dziaaniu tego czystego czaru nie mona si oprze, choby zewntrzna posta jego nosicielki speniaa wysokie jego wymogi jedynie w mieszczasko ograniczonej mierze, i to tylko przejciowo, wobec szybko zanikajcego uroku modoci. Rwnie i crk nasz, ktra dawno ju poczya swj los z pewnym dzielnym czowiekiem, prokurentem filii Bawarskiego Banku Dyskontowego w Regensburgu, nazwalimy Helen. Poza ni obdarzya mnie mia moja maonka jeszcze dwoma synami, tak e, aczkolwiek w rozsdnych granicach, dowiadczyem jednak na ludzk miar radoci i kopotw ojcostwa. Nic chwytajcego za serce, przyznaj, nigdy w adnym z moich dzieci si nie ujawnio. Nie mogy si rwna z tak dziecic piknoci jak na przykad may Nepomuk Schneidewein, bratanek Adriana i pniejsza rado jego oczu jestem ostatnim czowiekiem, ktry by tak twierdzi. Obaj moi synowie su dzi, jeden na cywilnym stanowisku, drugi w szeregach si zbrojnych, swemu fhrerowi, e za obco mojej postawy wobec potg ojczystych w ogle wytworzya wok mnie pewn pustk, rwnie i zwizek tych modych ludzi z cichym domem rodzicielskim lunym jedynie nazwa naley.

16

III
Leverkhnowie by to rd wzbogaconych rzemielnikw i chopw, ktry rozkwita czciowo w okrgu szmalkaldzkim, czciowo za w prowincji saskiej nad brzegami Saali. Blisza rodzina Adriana osiada od kilku pokole na zagrodzie Buchel, nalecej do wiejskiej gminy Oberweiler w pobliu Weissenfels, dokd, po trzy kwadranse trwajcej jedzie kolej z Kaisersaschern, mona byo dotrze jedynie wysan na stacj furmank. Buchel byo zagrod tak wielk, e uyczao wacicielowi rangi zamonego gospodarza, obejmowao jakie pidziesit morgw pl i k z wsplnie uytkowanym mieszanym lasem gromadzkim i bardzo rozlegym budynkiem mieszkalnym z drewna i muru pruskiego, lecz na kamiennej podmurwce. Tworzy on wraz ze stodoami i zabudowaniami dla byda otwarty czworobok, w rodku ktrego rosa niezapomniana dla mnie stara lipa, potna, okryta w czerwcu wspaniale pachncym kwieciem, z zielon aweczk wok pnia. Pikne to drzewo zapewne wadzio nieco ruchowi pojazdw na podwrzu i syszaem, e kady kolejny syn-spadkobierca stale w modych latach walczy z ojcem o usunicie lipy ze wzgldw praktycznych, aby pewnego dnia, ju jako pan obejcia, bra j z kolei w obron przed zamysami wasnego syna. Jake czsto lipa ta moga bya ocienia sny wczesnego dziecistwa i zabawy maego Adriana, ktry, gdy nasta czas kwitnienia roku 1885, przyszed na wiat na pitrze owego domu w Buchel jako drugi syn maestwa Jonathana i Elsbeth Leverkhnw. Brat jego, Georg, dzi niewtpliwie gospodarz ojcowizny, wyprzedzi go by o pi lat. Siostra, Urszula, urodzia si po Adrianie, w takime odstpie czasu. Poniewa do przyjaci i znajomych, jakich Leverkhnowie posiadali w Kaisersaschern, naleeli rwnie i moi rodzice, a nawet midzy domami naszymi istniay z dawien dawna szczeglnie serdeczne stosunki, spdzalimy w stosownej ku temu porze roku niejedno niedzielne popoudnie na folwarku, gdzie jako mieszczuchy z wdzicznoci raczylimy si prostymi darami wsi, ktrymi nas pani Leverkhn podejmowaa: gruboziarnistym razowcem ze sodkim masem, zocistym miodem w plastrach, pysznymi truskawkami ze mietan, zsiadym mlekiem w niebieskich dziekach, posypanym okruchami czarnego chleba i cukrem. W okresie wczesnego dziecistwa Adriana lub Adriego, jak go nazywano, siedzieli tam jeszcze na wycugu jego dziadkowie, podczas gdy gospodarka spoczywaa ju cakiem w rkach modszego pokolenia, a stary, z szacunkiem zreszt suchany, ju tylko wieczorami, rezonujc bezzbnymi usty przy stole, miesza si do niej. Z postaci tych przodkw, ktrzy wkrtce niemal jednoczenie pomarli, niewiele mi w pamici pozostao. Tym wyraniej stoj mi przed oczyma ich dzieci, Jonathan i Elsbeth Leverkhnowie, mimo i zmienny to obraz i z biegiem mych lat chopicych, uczniowskich, z biegiem mych lat studenckich, przesun si z modoci w fazy wzrastajcego znuenia z ow skuteczn niepostrzeonoci, tak dobrze znan czasowi.
17

Jonathan Leverkhn by Niemcem najlepszego pokroju, typem, jaki rzadko ju spotka mona w naszych miastach, a z pewnoci nie wrd tych, ktrzy dzisiaj reprezentuj wobec wiata nasze czowieczestwo z jake przygnbiajcym czstokro tupetem fizjonomia jakby noszca pitno dawnych czasw, niby na wsi przechowany i przekazany obraz niemieckiego ycia sprzed wojny trzydziestoletniej. Przychodzio mi to na myl, gdy dorastajc przypatrywaem mu si okiem niele ju do patrzenia uksztaconym. Niesforne, jasne z popielatym odcieniem wosy spaday mu na wysmuke, wyranie na dwie czci podzielone czoo z widocznie wystpujcymi yami na skroniach, niemodnie dugie, zarastay gsto kark, przechodzc obok piknie uksztatowanego, maego ucha w kdzierzaw brod, ktrej jasny wos obrasta policzki, podbrdek i zagbienie pod warg. Owa dolna warga wystawaa krgo i wydatnie spod krtkich, z lekka ku doowi zwisajcych wsw w umiechu, ktry w sposb niezwykle pocigajcy kojarzy si z nieco wysilonym, lecz rwnie na wp umiechnitym i pogbionym lekkim oniemieleniem spojrzeniem niebieskich oczu. Nos mia grzbiet cienki i delikatnie wygity, szczup, pozbawion zarostu cz twarzy pod komi policzkowymi pogbiay cienie. ylast szyj mia przewanie odsonit i nie lubi miejskiej, powszedniej odziey, ktra te nie sprzyjaa jego postaci, zwaszcza za nie pasowaa do jego rk, do tej silnej, opalonej i suchej, lekko piegowatej rki, ktr obejmowa gak laski idc na wie do rady gminnej. Konsyliarz jaki spostrzegby moe po pewnym przymglonym wysileniu tego spojrzenia, pewnej wraliwoci owych skroni, niejak skonno do migreny, ktrej Jonathan podlega wprawdzie, lecz w do ograniczonym stopniu, nie czciej ni raz na miesic i tak, e nie zmuszao go to do przerywania pracy. Lubi fajk, pdug, porcelanow fajk z przykrywk, ktrej specyficzny aromat machorkowy znacznie przyjemniej ni przestay opar cygar i papierosw przepaja atmosfer dolnych pomieszcze. Lubi ponadto do poduszki tgi dzban merseburskiego piwa. W zimowe wieczory, gdy za drzwiami jego wasno i scheda spoczyway pod niegiem, widywano go przy lekturze, zwaszcza przy grubej, w wytaczan wisk skr oprawnej i na rzemyki zawizywanej dziedzicznej Biblii, ktra, za ksicym zezwoleniem, okoo roku 1700 wydrukowana zostaa w Brunszwiku i zawieraa nie tylko uduchowione przedmowy i glosy marginesowe doktora Marcina Lutra, lecz take przerne summaria, locos parallelos i kady rozdzia objaniajce, historyczno-moralne wersety niejakiego pana Dawida von Schweinitz. O ksice tej krya legenda, a raczej przekazywana cisa o niej wiadomo, i bya ona wasnoci owej ksiniczki von Braunschweig-Wolfenbttel, ktra polubia syna Piotra Wielkiego. Potem jednak sfingowaa wasn mier, tak i odby si jej pogrzeb, podczas gdy ona sama ucieka na Martynik i tam wstpia w zwizek maeski z pewnym Francuzem. Jake czsto Adrian, ktry mia szczeglnie wyczulony zmys komizmu, mia si jeszcze pniej wraz ze mn z tej historii,
18

ktr ojciec jego, unoszc gow znad ksiki, opowiada z agodnym a gbokim spojrzeniem, po czym, widocznie wcale nie zraony nieco skandaliczn proweniencj tego witego druku, ponownie zwraca si ku wierszowanym komentarzom pana von Schweinitz lub ku Kazaniu Salomona do tyranw. Obok nabonej tendencji jego lektury jawia si jednak jeszcze inna, ktr w pewnym okresie dziejw scharakteryzowano by w ten sposb, i pragn on elementa spekulowa. Oznacza to, e uprawia na skromn skal i skromnymi rodkami studia przyrodnicze, biologiczne a take i chemiczno-fizyczne, w czym ojciec mj wspomaga go niekiedy materiaami ze swego laboratorium. Owo zapomniane, a niewolne od wyrzutu okrelenie takich bada wybraem wszake dlatego, e daje si w nim dostrzec pewne zabarwienie mistyczne, co niegdy byoby chyba podejrzane jako skonno do czarnoksistwa. Pragn zreszt doda, e zawsze doskonale rozumiaem ow nieufno epoki religijno-spirytualistycznej do kiekujcej wanie namitnoci badania tajemnic natury. Boja boa musiaa upatrywa w tym libertyskie zadawanie si z rzeczami zakazanymi, niezalenie od sprzecznoci, ktr w tym dostrzec mona, i twr boy, natur i ycie traktowano jako dziedzin moralnie podejrzan. Natura sama jest zbyt pena produkcji udzco zatrcajcych o czarnoksistwo, dwuznacznych kaprysw, na p osonitych i dziwacznie na niepewno wskazujcych aluzji, aby skromnie sama siebie ograniczajca pobono nie miaa w zadawaniu si z ni upatrywa zuchwaego wykroczenia. Gdy ojciec Adriana otwiera wieczorem swe barwne ilustrowane ksiki o egzotycznych motylach i stworach morskich, spozieralimy nieraz, synowie jego i ja, a czasem i pani Leverkhn, ponad pokryt skr, bocznymi oparciami pod gow opatrzon tyln porcz jego fotela, on za wskazujcym palcem kierowa nasz uwag na wymalowane tam wspaniaoci i dziwacznoci: owe we wszystkich barwach palety mroczne i janiejce, koyszce si, z najbardziej wyszukanym smakiem artystycznym opatrzone wzorami i rozmaicie uksztatowane papilios i morphios tropiku, owady, ktre w swej fantastycznie przesadnej piknoci pdz efemeryczny ywot, a spord ktrych pewne uchodz wrd tubylcw za ze duchy przynoszce malari. Najwspanialsza barwa, ktr ukazuj, pikny jak sen lazurowy bkit, nie jest, jak nas poucza Jonathan, bynajmniej rzeczywist i prawdziw barw, lecz zostaje wywoana przez delikatne obkowania oraz innego rodzaju uksztatowania useczek na ich skrzydach, przez mikrostruktur, ktra wskutek najbardziej misternego zaamywania promieni wietlnych i wyczenia wikszoci z nich powoduje, i do oczu naszych dociera jedynie przepysznie janiejcy bkit. Patrzajcie sysz jeszcze gos pani Leverkhn a wic to zuda? A czy bkit nieba nazywasz zud? odpar jej m odwracajc si ku niej. Barwnika, z ktrego on si bierze, take mi wymieni nie moesz. Doprawdy, gdy to pisz, wydaje mi si, jakbym sta jeszcze z pani Elsbeth, Georgiem i Adrianem za fotelem ojca i ledzi jego palec, wskazujcy te twory. Byy
19

tam odmalowane motyle szklistoskrzyde, nie majce w ogle usek na skrzydach, tak e wydaj si z delikatnego szka i przetkane jedynie sieci ciemniejszych yek. Motyl taki, w swej przezroczystej nagoci miujcy mroczny cie listowia, nazywa si hetaera esmeralda. Ma ona na swych skrzydach jedn tylko ciemn plam barwy rowofioletowej, ktra, poniewa poza tym motyla tego wcale nie wida, upodabnia go w locie do unoszonego wiatrem patka kwiatu. Bya tam take tropikalna kallima, ktrej skrzyda, pysznic si z wierzchu penym, soczystym trjdwikiem barw, od spodu z niesamowit dokadnoci upodobniaj si do licia, nie tylko form i ykowaniem, lecz nadto jeszcze dziki skrupulatnemu odtworzeniu drobnych nieczystoci, naladownictwu kropel wody, brodawkowatych naroli grzybkowych i temu podobnych jeszcze. Jeli to przemylne stworzenie przysiadao ze zoonymi skrzydami wrd lici, znikao dziki temu podobiestwu w swym otoczeniu tak cakowicie, e nawet najaroczniejszy wrg nie mgby go tam wytropi. Jonathan usiowa, i nie bez rezultatu, podzieli si z nami swoim wzruszeniem na widok tego, sigajcego w wyrafinowany sposb a w sfer indywidualnych uomnoci, ochronnego naladownictwa. Jake tego zwierz ten dokona? zapytywa. Jak tego dokonuje natura poprzez zwierz? Bo wasnej jego obserwacji i wyrachowaniu takiej sztuczki w aden sposb nie mona przypisa. Tak, tak, natura zna doskonale swe listowie, nie tylko w jego doskonaoci, lecz take z jego drobnymi powszednimi wadami i zwyrodnieniami, i z figlarnej yczliwoci powtarza jego pozr zewntrzny w innej dziedzinie, od spodu skrzyde tego swojego motyla, dla oszukania innych swoich tworw. Ale dlaczego wanie ten motyl posiada w chytry przywilej? A jeli skdind celowe to dla niego, e w stanie spoczynku na wos upodabnia si do licia gdzie si podziewa celowo, widziana od strony jego godnych przeladowcw, owych jaszczurek, ptakw i pajkw, dla ktrych przeznaczony jest przecie na pokarm, a ktre go, skoro tylko zechce, najbystrzejszym nawet spojrzeniem nie zdoaj wyledzi? Pytam was o to, abycie przypadkiem wy mnie o to samo nie zapytali. Jeli jednak w motyl mg by dla wasnej obrony uczyni si niewidzialnym, to wystarczyo dalej przeglda ow ksik, aby zawrze znajomo z takimi, ktre za pomoc szczeglnie rzucajcej si w oczy, ba, natrtnej i najjaskrawszej widocznoci osigay ten sam cel. Byy one nie tylko szczeglnie wielkie, lecz nadto z wyjtkowym przepychem ubarwione i wzorzyste i, jak dodawa ojciec Leverkhn, latay swoimi drogami w tej pozornie wyzywajcej szacie z ostentacyjn powolnoci, ktrej jednak nikt niechaj nie nazywa zuchwa, lecz ktra miaa w sobie raczej przygnbienie, latay nigdy si nie kryjc i nigdy te przez adne stworzenie, map, ptaka ani jaszczurk, nawet jednym spojrzeniem nie odprowadzane. Dlaczego? Dlatego, e byy obrzydliwoci. I dlatego, e przez sw wyzywajc pikno, a do tego jeszcze powolno swego lotu, to wanie daway do
20

zrozumienia. Sok ich mia tak wstrtny smak i zapach, e, jeli kiedykolwiek zdarzao si jakie nieporozumienie, jaka pomyka, ten, kto zamierza by udelektowa si jednym spord nich, wypluwa ks w ze wszelkimi oznakami obrzydzenia. Niejadalno ich jednak znana jest caej przyrodzie i s bezpieczne smutno bezpieczne. My przynajmniej, stojc za fotelem Jonathana, zadawalimy sobie pytanie, czy bezpieczestwo ich nie czy si raczej z pohabieniem, niby je byo mona nazwa radosnym. Jaki by jednak tego skutek? Ten, e inne gatunki motyli sprytnie obleky si t sam ostrzegawcz wspaniaoci i rwnie w powolnym locie pyny niedotykalne i melancholijnie-bezpieczne, mimo i byy najzupeniej jadalne. Zaraony uweseleniem Adriana z powodu tych nowinek, jego miechem, ktry dosownie nim wstrzsa i zy mu wyciska, musiaem i ja rozemia si serdecznie. Lecz ojciec Leverkhn uciszy nas jednym pst!, chcia bowiem, aby wszystkie te sprawy rozwaa z troskliw nabonoci, z t sam tajemn nabonoci, z jak, powiedzmy, wpatrywa si w niepojte pismo rysunkowe na skorupach niektrych muszli, posugujc si przy tym nieraz sw wielk czworoktn lup i nam take oddajc j do dyspozycji. Zapewne, widok tych stworze, limakw mianowicie i muszli morskich, by rwnie wiele znaczcy, przynajmniej jeli si pod kierunkiem Jonathana przegldao ich podobizny. Najbardziej zdumiewajc przy tym myl byo, e wszystkie te, ze wspania pewnoci i rwnie miaym, jak delikatnym poczuciem ksztatu wykonane sklepienia i zwoje, ze swymi rowymi otworami i opalizujc, fajansow gadzizn rnoksztatnej obudowy, byy wasnym dzieem ich galaretowatych mieszkacw co najmniej jeli si obstawao przy mniemaniu, e natura sama siebie tworzy, i nie przywoywao pomocy Stwrcy, ktrego dziwnie wszake byoby wyobrazi sobie jako penego fantazji plastyka i ambitnego artyst, celujcego w garncarskiej glazurze, tak e nigdzie bardziej ni tu nie dowiadczamy pokusy wczenia w w proces rzemielniczego pboga, czyli demiurga rzec chciaem: e liczne te konchy byy produktem tyche miczakw, ktre chroniy. Wy mwi nam Jonathan jak to z atwoci moecie stwierdzi obmacujc wasne okcie albo ebra, wytworzylicie, stawajc si, w waszym wntrzu mocne rusztowanie, szkielet, ktry daje oparcie waszemu ciau, waszym miniom i ktry obnosicie w sobie, jeli nie lepiej byoby powiedzie: ktry was obnosi. Tu rzecz ma si odwrotnie. Te stworzenia ca sw twardo wyrzuciy na zewntrz, nie jako rusztowanie, lecz jako dom, i wanie fakt, e nie jest ona wntrzem, lecz czym zewntrznym, jest zapewne powodem jej piknoci. Przy takich uwagach ojca, jak ta o prnoci rzeczy widzialnych, my, chopcy, Adrian i ja, spogldalimy pewnie na siebie z nieco zdziwionym pumiechem. Niekiedy owa zewntrzna estetyka bywaa zdradliwa, gdy niektre limaki conidalne, uroczo asymetryczne, w ykowan, blad rowo lub miodowy brz
21

upstrzony biaymi plamami zanurzone zjawiska, byy osawione z powodu swych jadowitych uksze i w ogle, kiedy suchao si gospodarza na Buchel, niejaka za sawa bd te dwuznaczna fantastyka nie daway si oddzieli od caego tego zadziwiajcego wycinka ycia. Osobliwa jaka ambiwalencja pogldw przejawiaa si zawsze w bardzo rnorodnym uytku, jaki z tych pysznych tworw czyniono. W redniowieczu naleay one do staego inwentarza kuchni czarownic i sklepionych piwnic alchemikw oraz uznawane byy za najodpowiedniejsze naczynia do przechowywania trucizn i napojw miosnych. Skdind jednak i jednoczenie suyy podczas naboestw do przechowywania hostii i relikwii, a nawet jako kielichy mszalne. Ile spraw tu si styka trucizna i pikno, trucizna i czary, ale take czary i liturgia. Jeli tego nie mylelimy, to jednak komentarze Jonathana Leverkhna daway nam to niejasno odczu. Co si za tyczy owego pisma rysunkowego, co do ktrego nigdy si waciwie nie uspokoi, to znajdowao si ono na skorupie pewnej niezbyt wielkiej muszli z Nowej Kaledonii, a wykonane byo w z lekka w czerwie wpadajcym brzowym kolorze na biaawym tle. Znaki, jakby pdzlem pocignite, przechodziy na skraju w kreskow wrcz ornamentyk, na wikszej jednak czci sklepionej powierzchni miay w swej wymylnej zoonoci najwyraniej wygld komunikatywnych znakw. O ile sobie przypominam, wykazyway znaczne podobiestwo z wczesnoorientalnymi rodzajami pisma, na przykad z duktem staroaramejskim, i ojciec mj musia przynosi swemu przyjacielowi z wcale niele zaopatrzonej biblioteki miejskiej w Kaisersaschern ksiki archeologiczne, dajce mono bada i porwna. Oczywicie studia te nie daway adnych rezultatw czy te raczej tak pogmatwane i niedorzeczne, e do niczego nie prowadziy. Z niejak melancholi przyznawa to rwnie Jonathan pokazujc nam w zagadkowy rysunek. Zbadanie istotnego sensu tych znakw mwi okazao si niemoliwoci. Niestety, moi drodzy, tak to jest. Wymykaj si one naszemu zrozumieniu i, chocia to bolesne, na tym zapewne si skoczy. Jeli jednak powiadam wymykaj si, to jest to wanie tylko przeciwiestwem sw otwieraj si, a tego, e natura wymalowaa w szyfr, do ktrego brak nam klucza, na skorupie swego tworu dla samej tylko ozdoby, tego mi nikt nie wmwi. Ozdoba i znaczenie biegy zawsze obok siebie, stare pisma take suyy rwnoczenie ozdobie i przekazaniu. Niechaj mi nikt nie mwi, e tu nie chciano nam czego przekaza! Fakt, e to przekazanie jest dla nas niedostpne, zagbianie si w t sprzeczno to take rozkosz. Czy zastanawia si nad tym, e, jeliby istotnie chodzio tutaj o jakie tajne pismo, natura musiaaby posugiwa si wasn, z niej samej zrodzon, zorganizowan mow? Jak bowiem spord tych, ktre wynaleli ludzie, miaaby wybra, aby siebie wyrazi? Ju wwczas jednak, jako chopak, pojem bardzo wyranie, e pozaludzka natura z samej istoty rzeczy jest illiterata, co w moich oczach zreszt stanowi wanie o jej niesamowitoci.
22

Tak, ojciec Leverkhn by umysem spekulatywnym i dociekliwym i, jak ju powiedziaem, jego pocig do bada naukowych jeli mona mwi o naukowych badaniach, tam gdzie waciwie chodzi tylko o marzycielsk kontemplacj skania si zawsze w pewnym okrelonym kierunku, a mianowicie ku mistycyzmowi bd te penemu przeczu pmistycyzmowi, ku ktremu, jak mi si wydaje, myl ludzka zgbiajca sprawy natury niemal z koniecznoci zostaje skierowana. e przedsiwzicie to, mianowicie dowiadczenie natury, wywoywanie jej fenomenw, kuszenie jej przez ujawnianie jej dziaalnoci przy pomocy eksperymentw e wszystko to jest ju cakiem bliskie czarnoksistwa, ba, naley ju nawet do jego zakresu i samo jest dzieem kusiciela, byo przewiadczeniem minionych epok; przewiadczeniem godnym szacunku, jeli mam tu wyrazi swoje zdanie. Chciabym wiedzie, jakimi oczami spogldano by wwczas na owego czowieka z Wittenbergi, ktry, jak nam opowiada Jonathan, przed stu kilkudziesiciu laty dokona by eksperymentu z widzialn muzyk, co i nam niekiedy pokazywano. Do nielicznych przyrzdw fizycznych, jakimi rozporzdza ojciec Adriana, naleaa okrga i w rodku jedynie na kolcu swobodnie oparta szklana pyta, na ktrej si w cud dokonywa. Pyta owa bya mianowicie posypana drobniutkim piaskiem i ojciec, przy pomocy starego smyczka od wiolonczeli, ktrym po jej brzegu z gry na d przeciga, wprawia j w drgania, poruszony za piasek przesuwa si i ukada w zdumiewajco precyzyjne a rnorakie arabeski i figury. Ta wizualna akustyka, w ktrej oczywisto i tajemnica, prawo i osobliwo nader uroczo wsplnie wystpoway, bardzo si nam, chopcom, podobaa; lecz nie mniej wanym powodem, dla ktrego czsto prosilimy o jej pokazanie, bya rwnie ch sprawienia przyjemnoci eksperymentatorowi. Podobne upodobanie znajdowa on w lodowych kwiatach w dni zimowe; gdy owe krystaliczne opady pokryway mae, chopskie szybki domostwa w Buchel, potrafi przez p godziny zgbia ich struktur goym okiem i przez swoje powikszajce szko. Rzec chciabym: wszystko byoby dobrze i mona by byo przej nad tym do porzdku dziennego, gdyby owe twory, tak jak by powinno, trzymay si symetryczno-figuralnego, cile matematycznego i regularnego porzdku. Lecz fakt, e z jakim bezwstydnym kuglarstwem naladoway rolinno, e przelicznie udaway wachlarze paproci, traw, gwiazdy i kielichy kwiatw, e za pomoc swych lodowatych rodkw wdzieray si po dyletancku w sprawy organiczne, najbardziej przejmowa Jonathana i bez koca z niejakim potpieniem, lecz take i podziwem potrzsa nad tym gow. Czy te fantasmagorie brzmiao jego pytanie stanowi w z r dla ksztatw rolinnych, czy te ich n a l a d o w n i c t w o ? Ani jedno, ani drugie, odpowiada zapewne sam sobie; byy to twory rwnolege. Twrcza natura nia i tu i tam ten sam sen, a jeli mona mwi o naladownictwie, to z pewnoci o wzajemnym tylko. Czy naleao stawia za wzr prawdziwe dzieci pl i k tylko dlatego, e posiaday gbi organicznego istnienia, pod23

czas gdy lodowe kwiaty byy jedynie zjawiskiem? Lecz pojawianie si ich byo wynikiem nie mniej skomplikowanego wspgrania materii ni to, ktre wystpowao u rolin. Jeli dobrze rozumiaem naszego gospodarza, to zajmowao go zagadnienie jednoci oywionej i owej tak zwanej nieoywionej przyrody oraz myl, e wobec niej grzeszymy, przecigajc zbyt wyran granic midzy tymi dwiema dziedzinami, gdy w istocie jest ona przecie przenikalna i waciwie nie ma takiej elementarnej zdolnoci, ktra byaby wycznie zastrzeona dla stworze ywych i ktrej biolog nie mgby studiowa rwnie na nieoywionym modelu. W jak zaskakujcy sposb dziedziny te istotnie si zazbiaj, pouczya nas poerajca kropla, ktrej ojciec Leverkhn nie jeden raz w naszych oczach podawa poywienie. Kropla, z czegokolwiek by si skadaa, z parafiny, oleju eterycznego nie przypominam ju sobie dokadnie, z czego skadaa si tamta, wydaje mi si jednak, e by to chloroform, ot kropla, powiadam, nie jest zwierzciem, choby najbardziej prymitywnym, nie jest nawet ameb, zakadamy wic, e nie moe odczuwa apetytu na poywienie ani zatrzymywa tego, co jej suy, a tego, co nie suy, wydala. To wszystko jednak robia wanie nasza kropla. Wisiaa odosobniona w szklance wody, gdzie Jonathan zapewne przy pomocy cieniutkiej strzykawki by j umieci. Potem za robi, co nastpuje. Bra pincet cieniutk szklan sztabk, waciwie tylko nitk ze szka, ktr nasmarowa uprzednio szelakiem, i podsuwa w poblie kropli. Robi jedynie to, reszty za dokonywaa kropla. Wyrzucaa na sw powierzchni may bbelek, co jakby wzgrek chonny, przez ktry wchaniaa w siebie ca sztabk, w caej jej dugoci. Sama rozcigaa si przy tym wzdu, przybieraa ksztat gruszki, chcc cakowicie pochon swj up, tak aby koce jego nie wystaway, i, daj na to sowo, zaczynaa, znw si stopniowo zaokrglajc, przyjmowa ponownie ksztat jajowaty, zjada w szelak ze szklanej sztabki i zasila nim swoje ciao. Dokonawszy tego, wyrzucaa, powracajc do kulistego ksztatu, czysto wylizany sprzt, w poprzek poza swoje brzegi, w otaczajc j wod. Nie mog twierdzi, e ogldaem to chtnie, ale przyznaj, e porywao mnie to, i Adriana zapewne take, mimo i zawsze przy tego rodzaju pokazach ogromnie korcio go do miechu i tumi wesoo jedynie ze wzgldu na ojcowsk powag. Poerajc kropl mona byo od biedy uwaa za mieszn; lecz uczucia tego nie doznawaem bynajmniej na widok pewnych niewiarygodnych i niesamowitych tworw natury, ktre udawao si ojcu Adriana wyhodowa w najdziwaczniejszej kulturze i ktre rwnie pozwala nam oglda. Nigdy nie zapomn tego widoku. Naczynie krystalizacyjne, w ktrym si owe twory znajdoway, byo w trzech czwartych napenione z lekka kleistym pynem, mianowicie rozcieczonym szkem wodnym, a z piaszczystego dna wyrasta groteskowy pejzayk rozmaicie zabarwionych porostw, pomieszana wegetacja niebieskich, zielonych i brzowych latoroli, przypominajcych algi, grzyby, narose polipy, a take mchy, rwnie muszle,
24

kolbki nasienne, drzewka lub konary drzewek, tu i wdzie za po prostu ludzkie czonki najosobliwsze rzeczy, jakie kiedykolwiek miaem przed oczami: osobliwe nie tyle ze wzgldu na swj dziwaczny wprawdzie i zdumiewajcy wygld, ile z powodu swej gboko melancholijnej natury. Gdy bowiem ojciec Leverkhn pyta nas, co o tym sdzimy, a my odpowiadalimy niemiao, e to chyba roliny. Nie odpowiada to nie s roliny, one je tylko udaj. Ale nie szanujcie ich mniej z tego powodu! Wanie to, e tak czyni i z caych si staraj si o to, godne jest wszelakiego szacunku. Okazao si, e owe porosty byy cakowicie nieorganicznego pochodzenia, uformoway si przy pomocy materiaw pochodzcych z apteki Pod Niebiaskimi Zwiastunami. Piasek na dnie naczynia posypa Jonathan, przed napenieniem go roztworem szka wodnego, rozmaitymi krysztakami; byy to, jeli si nie myl, krysztaki chromokwanego potasu i siarczanu miedzi i z tego posiewu rozwina si, jako rezultat procesu fizycznego okrelanego mianem cinienia osmotycznego, ta poaowania godna hodowla, dla ktrej jej opiekun usiowa w wikszym jeszcze stopniu pozyska nasz sympati. Pokaza nam mianowicie, e te aosne imitacje ycia podaj wiata, s heliotropiczne, jak to nauka o yciu nazywa. Wystawi nam owo akwarium na wiato soneczne, osoniwszy uprzednio trzy jego boki i, patrzcie, ku cianie szklanego naczynia, przez ktr wpadao wiato, skonia si wkrtce caa ta podejrzana kolonia; grzyby, falliczne odygi polipw, drzewka i dba alg wraz z na wp uksztatowanymi czonkami ludzkimi, i to z tak tsknym deniem do ciepa i radoci, e dosownie uczepiy si szyby i mocno do niej przywary. A przecie s martwe powiedzia Jonathan i zy napyny mu przy tym do oczu, podczas gdy Adrianem, jak widziaem, wstrzsn hamowany miech. Co si mnie tyczy, nie zdoam rozstrzygn, czy zjawiska takie powinny pobudza do miechu, czy do paczu. Jedno tylko powiadam: upiorne wybryki tego rodzaju s wycznie spraw natury, zwaszcza zuchwale przez czowieka kuszonej natury. W czcigodnym krlestwie humaniorw jest si od takich strachw bezpiecznym.

IV
Poniewa poprzedni odcinek i tak rozrs si ponad miar, dobrze zrobi otwierajc nowy, aby choby w kilku sowach zoy hod rwnie i portretowi gospodyni na Buchel, drogiej matce Adriana. By moe, i wdziczno, ktr odczuwa si wobec wasnego dziecistwa, nadto za smakowite poczstunki, jakimi nas podej25

mowaa, obraz ten upikszaj twierdz wszake, e w yciu nie spotkaem bardziej pocigajcej kobiety nad Elsbeth Leverkhn, a mwi o jej skromnej, nie majcej pretensji intelektualnych osobie z szacunkiem, ktry wpaja mi przekonanie, e geniusz syna wiele zawdzicza witalnej udatnoci jego matki. Jeli sprawiao mi rado przypatrywanie si piknej, staroniemieckiej gowie jej ma, wzrok mj z nie mniejsz przyjemnoci zatrzymywa si na jej tak na wskro miej, swoicie wyrazistej postaci o harmonijnych proporcjach. Urodzona w okolicach Apoldy, bya tak ciemnowosa, jak to si niekiedy zdarza w krajach niemieckich, mimo i w konkretnym wypadku genealogia nie daje podstaw do przypisywania tego domieszce krwi romaskiej. Z uwagi na ciemn czer jej wosw, jak i spokojnie a przyjanie spogldajce oczy mona by byo uwaa j za Woszk, gdyby nie przeczya temu pewna germaska twardo rysw twarzy. Twarz ta stanowia do krtki owal, z raczej spiczasto cignit brod, niezbyt regularnym, z lekka wgniecionym, na kocu troch zadartym nosem i ze spokojnymi, nie nadmiernie penymi, ale i nie nazbyt ostro zarysowanymi ustami. Zakrywajce poow uszu wosy, o ktrych ju mwiem i ktre, podczas gdy dorastaem, z wolna si posrebrzay, cignite byy tak mocno, e lniy jak lustro, a przedziaek nad czoem ukazywa bia skr gowy. Mimo to nie zawsze wprawdzie, a wic zapewne i nieumylnie nieco wosw zwisao luno i nader wdzicznie koo uszu. Warkocz, za naszych lat dziecinnych jeszcze gruby, by na chopsk mod zwinity w tyle gowy, a w dni witeczne nieraz przepleciony barwnie haftowan wstk. Odziey miejskiej nie lubia, podobnie jak i jej m, powierzchowno mieszczanki nie pasowaa do niej, znakomicie natomiast strj wiejski, na wp kostiumowy, w ktrym j widywalimy: gruba samodziaowa, jak to u nas zwano, spdnica, do niej rodzaj lamowanego gorsetu z kwadratowym wyciciem, odsaniajcym jej nieco przykrtk szyj i grn cz piersi, na ktrych, bywao, zwisa niekiedy skromny zoty klejnocik. Opalone, nawyke do pracy rce, ani stwardniae, ani nadmiernie wypielgnowane, z obrczk na prawej, miay, rzec chciabym, co tak po ludzku prawego i rzetelnego, e przygldalimy si im z przyjemnoci, tak jak i zdecydowanie stpajcym, nieduym i nie nazbyt maym, zgrabnym nogom w wygodnych butach na niskim obcasie i w zielonych albo szarych wenianych poczochach, opinajcych zgrabnie uksztatowane kostki. Wszystko to byo przyjemne. Najadniejszy wszake by jej gos o brzmieniu ciepego mezzosopranu, w mowie za, przy z lekka turyngskim zabarwieniu gosek, wprost niezwykle powabny. Nie mwi przymilny, gdy kryby si w tym jaki wiadomy zamiar. Urok tego gosu wywodzi si z wewntrznej muzykalnoci, ktra zreszt pozostawaa w ukryciu, gdy Elsbeth nie troszczya si o muzyk, niejako wcale si do niej nie przyznawaa. Zdarzao si, i mimochodem braa par akordw na starej gitarze, stanowicej ozdob ciany saloniku, a nawet nucia przy tym t czy inn oderwan zwrotk
26

jakiej pieni; lecz w penym tego sowa znaczeniu w piewanie si nie wdawaa, cho gotw jestem si zaoy, e miaa znakomity materia gosowy. W kadym razie nigdy nie syszaem milszej mowy, cho wszystko, co mwia, byo zawsze najprostsze i najbardziej rzeczowe; moim za zdaniem znaczy wiele, e to naturalne i z instynktownym smakiem urobione pikne brzmienie macierzyskiego gosu od pierwszej chwili dochodzio uszu Adriana. Mnie osobicie pomaga to w zrozumieniu niewiarygodnego zmysu dwiku, przejawiajcego si w jego dzieach, cho mona by tu wysun zarzut, e brat jego, Georg, dowiadcza tego samego przywileju, co wszake nie miao wpywu na ksztatowanie si jego ycia. By on zreszt podobniejszy do ojca, podczas gdy Adrian fizycznie wzi znacznie wicej po matce a jednak i w tym przejawia si pewna sprzeczno, gdy Adrian, nie Georg, odziedziczy po ojcu skonno do migreny. Lecz caoksztat postaci drogiego zmarego, jak i wiele szczegw: ciemna cera, wykrj oczu, zarys ust i brody, pochodziy od matki, co szczeglnie byo wyrane, gdy chodzi gadko ogolony, a wic zanim zapuci brdk w klin, ktra mocno jego twarz zmieniaa, co zreszt nastpio dopiero w pniejszych latach. Czer macierzyskiej i lazur ojcowskiej tczwki zmieszay si w jego oczach w przymion bkitnoszarozielon barw, nakrapian ctkami o metalicznym refleksie i z rdzawym otokiem wok renic. Zawsze te byem w gbi duszy przekonany, e owo przeciwiestwo midzy oczami rodzicw i zmieszanie obu barw w jego wasnych oczach stanowio o chwiejnoci jego ideau estetycznego w tym wzgldzie i przez cae ycie nie pozwalao mu zadecydowa, jakim oczom, czarnym czy niebieskim, daje pierwszestwo u innych. Zawsze jednak urzekay go skrajnoci; smolisty poysk spord rzs albo promienny bkit. Wpyw pani Elsbeth na czelad w Buchel, nieliczn zreszt w spokojniejszych dla gospodarstwa porach roku, a zwikszan jedynie w okresie niw spord okolicznego chopstwa, by jak najlepszy i, jeli to dobrze postrzegem, autorytet jej wrd tych ludzi by nawet wikszy ni jej ma. Obraz niektrych majaczy jeszcze przede mn: na przykad posta koniucha Thomasa, tego wanie, ktry zwyk by przyjeda po nas na dworzec w Weissenfels i znw nas tam odwozi, jednookiego, niezwykle kocistego i wysokiego, przy tym jednak garbem u nasady karku obarczonego czowieka, ktry zreszt czsto obnosi na nim maego Adriana jak na koniu; byo to, jak mnie pniej jeszcze niejednokrotnie mistrz zapewnia, nader praktyczne i wygodne siedzisko. Przypominam sobie nadto pewn dziewk stajenn, imieniem Hanne, o trzscych si piersiach i bosych, wiecznie ugnojonych nogach, z ktr Adrian rwnie zawiza by w wieku chopicym cilejsz przyja ze wzgldw, ktre pniej trzeba bdzie jeszcze wyjani. Bya tam take zarzdzajca gospodark mleczarsk wdowa w czepcu, pani Luder, ktrej mina nacechowana niezwyk godnoci miaa zapewne po czci na celu protest przeciwko wasnemu nazwisku, z drugiej jednak strony wizaa si z faktem, e osoba ta umiaa wyra27

bia wymienity ser z kminkiem. Ona to, pod nieobecno pani domu, podejmowaa nas poczstunkiem w oborze, w tym dobroczynnym miejscu, gdzie spod palcw przycupnitej na stoeczku djki spywao dla nas do szklanek ciepe, pieniste i poytecznym bydltkiem pachnce mleko. Nie gubibym si z pewnoci w drobiazgowych wspomnieniach o tym dziecicym wiejskim wiecie wraz z otaczajc go prost sceneri pl, lasw, wzgrz i jezior, gdyby nie to, e one wanie stanowiy najwczeniejsze otoczenie Adriana, a do dziesitego roku jego ycia, stanowiy jego dom rodzinny, krajobraz jego pierwszych dni, ktry tak czsto bywa wsplny dla nas obu. By to czas, z ktrego wyroso nasze ty i w ktrym on rwnie musia by mwi mi po imieniu, nie sysz tego ju teraz, lecz rzecz nie do pomylenia jest, eby szecio czy omiolatek nie nazywa mnie Serenus lub po prostu Seren, tak jak ja jego Adri. Nie potrafi ustali momentu musia to by ju jednak pocztek naszych lat szkolnych w ktrym przesta mnie tym darzy i zacz, jeli w ogle to czyni, zwraca si do mnie ju tylko po nazwisku, podczas gdy mnie wydawaoby si czym wrcz brutalnym i niemoliwym odpaca mu tym samym. Tak byo i tylko tego brak, aby zaczo wyglda na to, e chc si uskara. Godnym wzmianki jedynie zdawa mi si fakt, e ja zwaem go Adrian, on mnie natomiast, jeli nie unika tego w ogle, nazywa Zeitblom. Poniechajmy jednak tej osobliwoci, do ktrej si najzupeniej przyzwyczaiem, i wrmy do Buchel! Przyjacielem jego, a take moim, by pies podwrzowy Suso wanie tak dziwnie si wabi nieco sparszywiay ogar, ktry, gdy mu przynoszono poywienie, zwyk by mia si szeroko ca gb, lecz dla obcych wcale nie by agodny, wid za osobliwy ywot psa acuchowego, przywizanego przez cay dzie do swej budy i misek, ktry jedynie cich noc swobodnie przemyka po podwrzu. Razem zagldalimy w niechlujne skbienie chlewu, a wspomnienia dawnych opowieci dziewek suebnych o tym, e te brudne stworzenia o chytrych, jasn rzs otoczonych niebieskich oczkach i ociaych od soniny tuowiach, barw przypominajcych ludzkie ciaa, poeraj niekiedy mae dzieci, zmuszay nasze garda do naladowania jakby spod ziemi wydobywajcego si chrum-chrum, po czym ogldalimy miot rowych, drgajcych prosit u sutek maciory. Wsplnie bawilimy si pedantycznym yciem czeredy kur za drucian siatk, upywajcym przy akompaniamencie godnie umiarkowanych odgosw, niekiedy tylko wyradzajcych si w histeri, oraz skadalimy pene rezerwy wizyty ulom stojcym za domem, obeznani ju ze widrujcym, cho dajcym si wytrzyma blem, ktrego si doznawao, gdy jedna z tych niestrudzonych zbieraczek zabkaa si na twj nos i poczuwaa si do niemdrego wysiku, eby ci uku. Przypominam sobie porzeczki w sadzie, ktrych szypuki przecigalimy midzy wargami, licie szczawiu, ktrych kosztowalimy na ce, pewne kwiaty, z ktrych kielichw wysysalimy drobin sodkiego nektaru, odzie, ktre ulimy lec
28

na wznak w lesie, purpurowe, socem przegrzane jeyny, ktre zbieralimy z przydronych krzakw i ktrych cierpki sok gasi nasze dziecice pragnienie. Bylimy dziemi a to spojrzenie wstecz rzucam nie z uwagi na wasn wraliwo, lecz ze wzgldu na niego, mylc o jego przeznaczeniu, o pisanym mu wstpieniu z doliny niewinnoci na niegocinne, ba, straszliwe wyyny. Byo to ycie artysty; a poniewa mnie, prostemu czowiekowi, dane byo oglda je z tak bardzo bliska, wszystka czuo mojej duszy wobec ycia i losu czowieczego skupia si na tym jednym ludzkim przypadku. ycie to dziki mojej przyjani z Adrianem wydawao mi si paradigma wszelkiego ksztatowania si losu, klasyczn podniet do wzruszenia wobec wszystkiego, co nazywamy stawaniem si, rozwojem, powoaniem i tym te moe byo w istocie. Artysta bowiem, mimo i przez cae ycie pozostaje bliszy, eby nie rzec: wierniejszy swemu dziecistwu ni czowiek wyspecjalizowany w realistycznym praktycyzmie; mimo i, mona by powiedzie: w odrnieniu od tamtego znajduje si on stale w owym igrajcym i marzycielskim, a czysto ludzkim stanie dziecistwa, to jednak droga jego od niepokalanych pocztkw a do pnych, nie przeczuwanych stadiw stawania si jest nieskoczenie dusza, peniejsza przygd i dla obserwatora bardziej wstrzsajca ni droga przecitnego mieszczanina, a myl, e rwnie i tamten by niegdy dzieckiem, ani w poowie tak do ez nie pobudza. Usilnie prosz zreszt czytelnika, aby to, co tu wyraziem pod wpywem uczucia, wycznie na moje, krelcego te sowa, zapisa konto i nie mniema przypadkiem, e wypowiedziaem to po myli Leverkhna. Jestem czowiekiem starej daty, przywizanym do niektrych miych mi romantycznych pogldw, do nich za naley rwnie patetyczne przeciwstawianie artyzmu i mieszczastwa. Adrian sprzeciwiby si chodno takiej wypowiedzi gdyby w ogle osdzi wartym zachodu zaprzeczanie jej. Mia on bowiem na temat sztuki i artyzmu skrajnie trzewe, ba, na zasadzie reakcji wrcz radykalne pogldy i taki wstrt czu do owej romantycznej paplaniny, ktr wiat te sprawy przez pewien czas otacza, e nawet niechtnie sucha sw sztuka i artysta, co wyranie wida byo z jego miny, gdy je przy nim wymawiano. Tak samo rzecz si miaa ze sowem natchnienie, ktrego w jego obecnoci naleao starannie unika, a co najmniej zastpowa sowem pomys. Nienawidzi tego sowa i drwi z niego ja za nie mog si powstrzyma od uniesienia rki opartej na bibule rozoonej pod moim manuskryptem i osonicia oczu teraz, gdy wspominam ow nienawi i drwin. Ach, wynikay one ze zbyt gbokiej udrki, aby by jedynie bezosobowym wynikiem intelektualnych przemian czasu. Oczywicie, epoka take tu swj wpyw wywara i przypominam sobie, e ju jako student powiedzia by kiedy do mnie, i wiek dziewitnasty musia by niezwykle przyjemnym okresem, gdy nigdy jeszcze ludzkoci nie byo tak gorzko zerwa z pogldami i nawykami poprzedniej epoki ni obecnie yjcemu pokoleniu.
29

Wspomniaem ju pobienie staw otoczony wierzbami, o dziesi minut tylko odlegy od domu w Buchel. Zwa si on Kuhmulde, zapewne dla swego podunego ksztatu i dlatego, e krowy chtnie chodziy tu do wodopoju, mia za, nie wiem dlaczego, niebywale zimn wod, tak e wolno nam byo kpa si w nim jedynie w godzinach popoudniowych, gdy soce ju dugo nad nim stao. Co si tyczy wzgrza, to wid do niego chtnie zreszt podejmowany pgodzinny ju spacer. Wzgrze to nosio pochodzc zapewne z bardzo dawnych czasw, lecz cakiem nieodpowiedni nazw Zionsberg i w okresie zimy, kiedy to zreszt rzadko na wsi przebywaem, nadawao si doskonale do saneczkowania. Latem natomiast, ze swym szczytem uwieczonym cienistymi klonami i postawion na koszt gminy aweczk, stanowio przewiewny i przestronny zaktek, gdzie czsto w niedzielne popoudnia wraz z rodzin Leverkhnw spdzaem przed kolacj mie chwile. Teraz jednak zmuszony jestem zanotowa, co nastpuje. Sielsko-domowe ramy, w ktrych Adrian pniej, jako dojrzay ju czowiek, zawar swe ycie, mianowicie gdy obra sobie na sta kwater dom Schweigestillw w Pfeiffering koo Waldeshut w Grnej Bawarii, tworzyy najbardziej zdumiewajce podobiestwo z okresem jego dziecistwa i jakby jego powtrzenie, inaczej mwic: miejsce, gdzie przey swe ostatnie dni, byo przedziwnym odbiciem otoczenia jego lat dziecinnych. Nie do, e w okolicy Pfeiffering (czy Pfeffering, pisownia nie jest bowiem ostatecznie ustalona) byo rwnie wzgrze, ozdobione wzniesion na koszt gminy aweczk, zwane wprawdzie nie Zionsberg lecz Rohmbhel; nie do, e by rwnie staw, tu nazywany Klammerweiher, i to mniej wicej w tej samej odlegoci od domu co Kuhmulde i o rwnie zimnej wodzie. Nie, take i dom, gospodarstwo i stosunki rodzinne odpowiaday w uderzajcy sposb domostwu w Buchel. Na podwrzu roso drzewo, te zawadzajce nieco i take z uczuciowych wzgldw zachowane nie bya to jednak lipa, tylko wiz. Zgoda, e istniay charakterystyczne rnice midzy architektur domu Schweigestillw a rodzinnym domem Adriana, dom Schweigestillw by bowiem dawnym budynkiem klasztornym o grubych murach, gbokich, sklepionych niszach okiennych i nieco pleni zalatujcych korytarzach. Lecz aromat machorki z fajki gospodarza przesyca tu jak i tam atmosfer dolnych pomieszcze, gospodarz za i jego ona, pani Schweigestill, byli rodzicami, co znaczy: on spokojnym i rozwanym rolnikiem, raczej maomwnym, o dugiej twarzy, ona za ju take posunit w latach, nieco oty, lecz proporcjonalnie zbudowan, yw i energiczn kobiet o gadko zaczesanych wosach i zgrabnie uksztatowanych rkach i nogach, mieli zreszt dorosego ju syna-spadkobierc imieniem Gereon (nie Georg), modzieca bardzo postpowego w sprawach gospodarstwa i bardzo interesujcego si nowymi maszynami, oraz pniej urodzon crk, Klementyn. Pies podwrzowy w Pfeiffering rwnie umia si mia, mimo i nie nazywa si Suso, tylko Kaschperl, a przynajmniej pierwotnie tak si by nazywa. O tym wanie, co byo pierwotnie, mia lokator
30

owej zagrody swe wasne zdanie, ja za byem wiadkiem, jak pod jego wpywem imi Kaschperl stao si stopniowo jedynie wspomnieniem i pies sam w kocu chtniej sucha na zawoanie Suso. Drugiego syna nie byo, co jednak raczej jeszcze podkrelao ni osabiao analogi; kime bowiem by mgby w drugi syn? Z Adrianem nigdy nie rozmawiaem o caym tym uderzajcym paralelizmie; nie robiem tego przedtem i dlatego nie chciaem czyni tego pniej; lecz fenomen ten nigdy mi si nie podoba. Wybr takiego wanie mieszkania, odtwarzajcego przeszo, owa ucieczka w dawno przebrzmiae przeycia, w dziecistwo lub przynajmniej w jego zewntrzn opraw, moe wiadczy o przywizaniu, lecz rzuca rwnie pospne wiato na stan ludzkiej duszy. W wypadku Leverkhna byo to tym dziwniejsze, e, jak zauwayem, jego stosunek do rodzinnego domu nigdy nie by szczeglnie serdeczny ani przepojony uczuciem i e oderwa si on od niego ju wczenie, bez widocznego alu. Czyby w sztuczny powrt by wic tylko zwyk igraszk? Nie mog w to uwierzy. Caa ta sprawa przypomina mi raczej jednego z moich znajomych, o wygldzie barczystego brodacza, ktry jednak by tak przewraliwiony, e gdy zachorowa a skonny by do chorb pozwala si leczy jedynie specjalicie od chorb dziecicych. W dodatku doktor, ktremu powierza swoje zdrowie, by tak maego wzrostu, i leczenie dorosych dosownie mu nie przystawao, tak e mg by zosta jedynie lekarzem dziecicym. Wydaje mi si susznym samemu stwierdzi, e anegdota o owym znajomym i lekarzu chorb dziecicych stanowi tu pewn dygresj, gdy ani jeden, ani drugi nie pojawiaj si ju w tych notatkach. Jeli to jest bd z mojej strony i jeli bdem byo ju niewtpliwie, e ulegajc skonnoci do antycypacji ju tu zaczem by mwi o Pfeiffering i Schweigestillach, prosz czytelnika, aby niewaciwo t przypisa podnieceniu, ktre od samego pocztku podjcia przeze mnie tej biografii i to nie tylko podczas godzin pisania mnie opanowuje. Od szeregu dni pracuj ju przecie nad tymi kartkami, lecz fakt, i usiuj zachowa moje zdania w rwnowadze, a mylom da waciwy wyraz, niech nie zwodzi czytelnika, znajduj si bowiem w stanie cigego podniecenia, ktre przejawia si nawet w dreniu mego zazwyczaj cakiem jeszcze pewnego pisma. Wierz zreszt, e ci, ktrzy mnie czytaj, zdoaj nie tylko z czasem poj w wstrzs duchowy, lecz e im samym nie na dugo obcym pozostanie. Zapomniaem nadmieni, e w obejciu Schweigestillw, pniejszym miejscu zamieszkania Adriana, bya rwnie, co z pewnoci nikogo nie zdziwi, dziewka stajenna o rozoystych piersiach i wiecznie ugnojonych nogach, tak podobna do owej Hanne z Buchel, jak tylko jedna dziewka do drugiej podobna by moe, a ktra w tym powtrzeniu zwaa si Waltpurgis. Nie o niej tu mwi, lecz o jej pierwowzorze Hanne, z ktr may Adrian zaprzyjani si by dlatego, e lubia piewa i urzdzaa z nami mae wiczenia wokalne. Rzecz co najmniej osobliwa: temu, czego przez niejak wstydliwo odmawiaa sobie piknogosa Elsbeth Leverkhn,
31

oddawao si swobodnie to stworzenie pachnce obor, piewajc nam wieczorami na aweczce pod lip wrzaskliwym wprawdzie gosem, lecz bynajmniej nie faszywie, przerne ludowe, onierskie, a take uliczne piewki, przewanie ociekajce sentymentem lub okruciestwem, ktrych melodie i sowa przyswoilimy sobie wkrtce. Gdy piewalimy je wraz z ni, braa tercj, z ktrej niekiedy przeskakiwaa w doln kwint albo sekst, pozostawiajc nam pierwszy gos, podczas gdy sama nader ostentacyjnie i dononie piewaa drugim. Miaa przy tym zwyczaj, zapewne aby nas zachci do godnej oceny tej harmonicznej uciechy, rozciga twarz w szerokim umiechu, cakiem jak Suso, kiedy mu przynoszono arcie. Mwic my, mam na myli Adriana, siebie i Georga, ktry mia ju lat trzynacie, podczas gdy brat jego i ja mielimy zaledwie osiem i dziesi. Siostrzyczka ich, Urszula, zawsze bya za maa, by bra udzia w tych wiczeniach, lecz i spord pozostaych czterech piewakw jeden by w pewnym sensie zbdny przy tym rodzaju wokalnych wystpw, do jakiego Hanne z obory potrafia wznie nasze gromadne rozpiewanie. Uczya nas ona bowiem kanonw najbardziej dziecicych oczywicie: Jak to mio wieczr bywa, Dwicz pieni oraz innego jeszcze, o kukuce i ole. Owe chwile o zmierzchu, gdy si tym zabawialimy, stay si dlatego tak wakim wspomnieniem lub raczej wspomnienie o nich nabrao pniej tak wielkiej wagi e one to wanie, o ile mog tu by wystarczajcym wiadkiem, po raz pierwszy zetkny mego przyjaciela z muzyk artystycznie nieco bardziej zorganizowan ni zwyczajne wypiewywanie piosenek unisono. Byy to jakie splecenia w czasie, jakie imitujce wejcia, o ktrych Hanne przypominaa w odpowiedniej chwili sjk w bok, gdy piew ju si rozpocz, melodia za ju si do pewnego punktu rozwina, lecz bynajmniej jeszcze nie koczya. Byo to rnorodne rozmieszczanie poszczeglnych czci melodii, skutkiem ktrego jednak wcale nie powstawao zamieszanie, lecz gdzie kolejne odpiewanie pierwszej frazy przez drugiego piewaka, punkt po punkcie, w bardzo miy sposb czyo si z dalszym cigiem, wykonywanym przez piewaka pierwszego. Skoro jednak w pierwszy, na czele podajcy, dotar ju zamy, e chodzi o piosenk Jak to mio wieczr bywa a do powtarzanego do snu wzywa i zaczyna owo ilustrujce bim-bam-bum, wwczas tworzyo ono basowy wtr nie tylko do kiedy dzwonek, przy ktrym wanie drugi piewak si znajdowa, lecz take do pocztkowego Jak to mio, z ktrym, dziki nowemu kuksacowi, trzeci piewak wkracza w w czas muzyczny, aby z kolei, gdy osign by ju drugie stadium melodii, zosta zastpiony przez pierwszego piewaka, zaczynajcego rzecz ca na nowo i odstpujcego drugiemu owo fundamentalne, barwne a dwiczne bim-bam-bum i tak dalej. Partia czwartego spord nas dublowaa z koniecznoci gos jednego z pozostaych, lecz stara si on urozmaica t dwoisto, mruczc w oktawie; lub te zaczyna jeszcze przed pierwszym piewakiem i poniekd przedwczenie owo tworzce podstaw harmoniczn dzwonienie i uprawia je a
32

do koca, bd te nuci niezmordowanie la-la-la, obrysowujc uprzednie stadia melodii, przez cay czas trwania piosenki. Tak oto bylimy w czasie zawsze rozdzieleni, cho przecie melodyczna obecno kadego z nas mile wizaa si z obecnoci innych, to za, co wykonywalimy, tworzyo wdziczn tkanin, dwiczn cao, jak rwnoczesny piew nigdy nie by, wielogosow struktur, ktrej harmoni cieszylimy si nie dochodzc jej natury ani przyczyny. Omio czy dziewicioletni Adrian zapewne rwnie si nad tym nie zastanawia. Czy te moe w krtki, raczej drwicy ni zdumiony miech, ktrym wybucha, gdy ostatnie bim-bam przebrzmiao ju w wieczornym powietrzu, a ktry potem tak dobrze znaem czyby w miech znaczy, e Adrian przejrza na wskro chwyt owej piosenki, polegajcy po prostu na tym, e pocztek melodii tworzy drugi gos dalszego cigu, a trzecia cz moe suy im obu jako bas? aden z nas nie zdawa sobie sprawy, e tak oto, pod kierunkiem prostej dziewczyny, zawdrowalimy na stosunkowo wysoki stopie kultury muzycznej, w dziedzin imitatorskiej polifonii, ktr odkry musia wiek pitnasty, aby nam dostarczy tej przyjemnoci. Gdy jednak przypomn sobie miech Adriana, stwierdzam dzi, e mia on w sobie co z wiedzy i szyderczego wtajemniczenia. miech ten pozosta mu na zawsze i pniej czsto go syszaem, gdy u boku Adriana siadywaem na koncertach lub w teatrze i uderza go jaki trick artystyczny, jakie pomysowe, uwagi tumu uchodzce zjawisko w wewntrznej strukturze muzycznej, jaka cienka, intelektualna aluzja w dialogu dramatu. Podwczas miech ten wcale jeszcze nie odpowiada jego wiekowi, by ju jednak zupenie ten sam co pniej u dorosego. Skadao si na niego lekkie wytchnienie powietrza przez nos i usta przy jednoczesnym odrzuceniu gowy w ty, krtko, chodno, ba, wzgardliwie lub najwyej, jakby chcia powiedzie: Dobre to, dowcipne, interesujce, zabawne! Lecz oczy jego nabieray wwczas dziwnie uwanego wyrazu, szukajc czego w dali, a ich metalicznie ctkowana mroczno osnuwaa si gbszym jeszcze cieniem.

V
Odcinek dopiero co ukoczony rwnie nabrzmia, jak na mj gust, nadmiernie, i a nazbyt susznym wydaje mi si zagadn o granice cierpliwoci czytelnika. Dla mnie kade sowo, ktre tu pisz, jest niesychanie interesujce, lecz jake musz strzec si, aby zainteresowania mego nie bra za rkojmi sympatii osb nie zainteresowanych! Nie powinienem co prawda take zapomina, e pisz nie dla chwili obecnej i nie dla czytelnikw, ktrzy nic jeszcze nie wiedz o Leverkhnie, a za33

tem nie mog take pragn bliszych o nim wiadomoci; lecz e przygotowuj te wyznania na chwil, w ktrej przesanki dla powszechnego zainteresowania bd cakiem inne miao rzec mona znacznie korzystniejsze, i gdy zrczne czy te niezrczne domaganie si bliszych szczegw o tym wstrzsajcym yciu stanie si niewybredn natarczywoci. Chwila ta nastpi, gdy otworzy si nasze wizienie, rozlege co prawda, a jednak ciasne i dawicym zuytym powietrzem napenione, to znaczy: gdy szalejca obecnie wojna tak czy tak osignie swj kres a jakime przeraeniem napenia mnie to tak czy tak, dotyczcym zarwno mnie samego, jak i okropnej przymusowej sytuacji, w jak los wpdzi niemieck dusz! Mam bowiem na myli jedno tylko z obu tak z jednym si tylko licz i na nim buduj, memu obywatelskiemu sumieniu na przekr. Nigdy nie ustajca oficjalna propaganda utwierdzia przecie gboko w wiadomoci nas wszystkich druzgocce, w swej okropnoci ostateczne skutki niemieckiej klski, tak e nie moemy ju nie lka si jej ponad wszystko w wiecie. Jest wszake co, czego niektrzy z nas w chwilach, ktre im samym wydaj si zbrodnicze, a inni jeszcze otwarcie i stale lkaj si bardziej ni klski Niemiec, a tym jest niemieckie zwycistwo. Ledwo si wa zada sobie pytanie, do ktrej z tych dwu kategorii sam nale. Moe do jakiej trzeciej, gdzie wprawdzie pragnie si poraki nieustannie i z pen wiadomoci, ale te i wrd nieustannej mczarni sumienia. Pragnienia moje i nadzieje zmuszone s przeciwstawia si ze wszystkich si zwycistwu niemieckiego ora, gdy wwczas pogrzebane zostaoby dzieo mego przyjaciela, kltwa zakazu i zapomnienia okryaby je moe na sto lat, tak e nie staoby go w jego wasnym czasie i dopiero w epoce pniejszej historia oddaaby mu cze. Oto szczeglny motyw mojej zbrodniczoci, a dziel go z rozproszon garstk ludzi, ktrych atwo policzy by mona na palcach obu rk. Lecz stan mego ducha jest tylko szczegln odmian stanu, ktry wyjwszy wypadki niezwykej gupoty i wulgarnej interesownoci przypad w udziale caemu naszemu narodowi. Skonny jestem przypisywa temu losowi szczeglny, nigdy nie spotykany tragizm, cho wiem, e innym narodom sdzone ju byo pragn klski wasnego pastwa w imi przyszoci wasnej i powszechnej. Znajc jednak waciw charakterowi niemieckiemu poczciwo, atwowierno oraz potrzeb wiernoci i ulegoci, chciabym mc stwierdzi, e w naszym wypadku dylemat ten w osobliwy sposb si zaostrza, i nie mog si obroni przed wielkim rozgoryczeniem wobec tych, co tak dobry nard przyprawili o stan ducha, ktry wedug mego przekonania trudniej mu przychodzi znie, ni jakiemukolwiek innemu, i w ktrym sam sobie staje si on beznadziejnie obcy. Wystarczy mi tylko wyobrazi sobie, e synowie moi, zaznajomiwszy si przez jaki nieszczliwy przypadek z tymi oto moimi notatkami, byliby przecie zmuszeni w spartaskim zaparciu si wszelkiej roztkliwiajcej czuostkowoci zadenuncjowa mnie przed

34

gestapo aby, wprost z niejak patriotyczn dum, zmierzy przepastn otcha konfliktu, w ktrym si oto znalelimy. Zdaj sobie cakowicie spraw, e powyszym raz jeszcze obciyem znacznie take i ten nowy odcinek, ktry zamierzaem przecie uczyni krtszym, przy czym nie ukrywam psychologicznie umotywowanego podejrzenia, e wprost szukam wybiegw i omwie albo przynajmniej wykorzystuj kad nadarzajc si po temu okazj, gdy b o j si tego, co ma nastpi. Skadam wobec czytelnika dowd mej uczciwoci, pozwalajc mu przypuszcza, e si ocigam, poniewa w gbi ducha cofam si z lkiem przed zadaniem, ktre podjem wiedziony mioci i poczuciem obowizku. Nic jednak, nawet wasna sabo, nie zdoa mnie powstrzyma od dalszego jego wypenienia nawizuj wic znowu do uwagi, e nasze piewanie kanonw z Hanne byo chwil, w ktrej, o ile wiem, Adrian po raz pierwszy zetkn si ze sfer muzyki. Wiem wprawdzie, e jako dorastajcy chopiec bra take z rodzicami udzia w niedzielnych naboestwach w wiejskim kociele w Oberweiler, na ktre zwyk by przybywa z Weissenfels mody student muzyki, aby preludiowa na maych organach, akompaniowa piewom parafialnym, a take i wyjciu wiernych z kocioa towarzyszy niemiaymi improwizacjami. Sam jednak prawie nigdy nie byem obecny przy tym, gdy zazwyczaj przyjedalimy do Buchel dopiero po zakoczeniu naboestwa, i mog tylko powiedzie, e nie usyszaem od Adriana ani sowa, z ktrego mgbym wnioskowa, i popisy artystyczne owego adepta wywary na niego we wczesnym wieku jakikolwiek wpyw, albo, skoro ju to jest mao prawdopodobne, aby zainteresowa si samym fenomenem muzyki jako takim. O ile wiem, odmawia mu on i podwczas, i jeszcze przez lata cae jakiejkolwiek uwagi i przed sob samym ukrywa, e ma cokolwiek wsplnego ze wiatem dwikw. Widz w tym jak duchow rezerw; fizjologicznie daje si to chyba rwnie wytumaczy; gdy istotnie okoo czternastego roku ycia, a wic w pocztkach wieku pokwitania i utraty stanu dziecicej niewinnoci, zacz na wasn rk dokonywa pianistycznych eksperymentw w muzyce, przebywajc u swego stryja w Kaisersaschern. By to zreszt okres, w ktrym odziedziczona migrena ja mu si dawa we znaki. Przyszo jego brata, Georga, jako dziedzica gospodarki, bya ju przez sam ten fakt wyjaniona, on za od pocztku godzi si cakowicie ze swoim przeznaczeniem. Zagadnienie, czym ma zosta drugi z kolei syn, stao jeszcze przed rodzicami otworem i naleao je rozstrzygn wedug skonnoci i uzdolnie, jakie przejawi; i tu godnym uwagi jest, jak wczenie w rodzinie jego i w nas wszystkich umocnio si przewiadczenie, e Adrian musi zosta uczonym. Jakiego rodzaju uczonym, bya to rzecz dalsza, lecz ju oglny moralny habitus chopca, jego sposb wyraania si, jego formalna stanowczo, nawet jego spojrzenie i wyraz twarzy nigdy, powiedzmy, nawet i mojemu ojcu, nie nasuway wtpliwoci, e owa latorol rodu

35

Leverkhnw powoana jest do czego wyszego i bdzie pierwszym uczonym swego rodu. O powstaniu i umocnieniu si tej myli zdecydowaa, chciaoby si niemal rzec: suwerenna atwo, z jak Adrian chon nauk w zakresie podstawowym, pobierana w rodzinnym domu. Jonathan Leverkhn nie posya swoich dzieci do publicznej szkki gminnej, nie tyle, jak mi si wydaje, wskutek poczucia swej rangi spoecznej, ile dlatego raczej, e powanie pragn zapewni im staranniejsze wyksztacenie ni to, ktrego mogy zazna podczas wsplnej nauki z dziemi komornikw z Oberweiler. Nauczyciel, mody jeszcze i delikatny czowiek, ktry nigdy nie przesta ba si psa Suso, przychodzi na lekcje do Buchel po poudniu, po dopenieniu swych urzdowych obowizkw, zim przywoony saniami przez Thomasa, i przyswoi ju trzynastoletniemu Georgowi prawie wszystkie wiadomoci, ktrych ten potrzebowa jako podstawy do dalszego ksztacenia si, kiedy uj w swe rce pocztkowe wyksztacenie majcego wwczas smy rok ycia Adriana. On to wanie, nauczyciel Michelsen, by najpierwszym, ktry gono i z niejakim podnieceniem owiadczy, e chopak musi na mio bosk i do gimnazjum i na uniwersytet, gdy tak pojtnej a bystrej gowy on, Michelsen, nigdy jeszcze nie spotka i hab wprost byoby nie uczyni wszystkiego, aby temu uczniowi udostpni drog ku wyynom wiedzy. Tak lub podobnie, nieco seminaryjnym w kadym razie jzykiem, wyrazi si by wwczas i mwi nawet o ingenium, po czci zapewne, aby popisa si tym sowem, ktre nader miesznie brzmiao w odniesieniu do tak pocztkowych osigni; lecz najwidoczniej wyrwao mu si to z gbi zdumionego serca. Nigdym na tych lekcjach nie by obecny i wiem o nich tylko z opowiada, atwo jednak mog sobie wyobrazi zachowanie si na nich mojego Adriana, ktre dla modzieczego bd co bd preceptora, nawykego do wbijania szkolnego materiau w oporne a tpo wysilone gowy, wrd zagrzewajcych pochwa i rozpaczliwej nagany, musiao niekiedy mie w sobie co wrcz obraliwego. Jeli sam ju wszystko wiesz udaje mi si sysze gos modzieca to ja mog sobie pj. Oczywicie nieprawd byo, e jego wychowanek ju wszystko wiedzia. Lecz zachowanie jego co takiego przejawiao, po prostu dlatego, e zachodzi tu przypadek owej szybkiej, zdumiewajco suwerennej i miaej, w rwnym stopniu pewnej siebie, co atwej pojtnoci i umiejtnoci przyswajania, ktra wkrtce odbiera nauczycielowi ochot do wszelkich pochwa, poniewa czuje on, e taki umys jest niebezpieczestwem dla skromnoci serca i a nazbyt atwo doprowadza je do pychy. Od alfabetu a po gramatyk i skadni, od zwykego liczenia i czterech dziaa a po regu trzech i prosty rachunek proporcji, od uczenia si na pami maych wierszykw (nie byo waciwie adnego uczenia si na pami, chopiec natychmiast, z wielk precyzj chwyta i opanowywa te wiersze) a po pisemne formuowanie wasnych myli z dziedziny geografii ojczystej i przyrody,
36

 zawsze byo to samo, Adrian sucha jednym uchem, odwraca si i robi min, jakby chcia powiedzie: No, dobrze, to ju jasne; dosy, dalej! Dla pedagoga jest w tym co z rewolty. w mody czowiek dowiadcza zapewne stale pokusy, aby wykrzykn: Co ty sobie mylisz! Przy si! Lecz jak, skoro najwyraniej nie ma potrzeby si przykada? Jak ju wspomniaem, nigdy przy tych lekcjach nie byem obecny, lecz musz wyobrazi sobie, e mj przyjaciel przyjmowa naukowe dane, ktre mu przekazywa pan Michelsen, z zasady tym samym, nie dajcym si nawet chyba okreli gestem, z ktrym kiedy pod lip podzieli si z nami swym dowiadczeniem, e dziewi taktw poziomej melodii, jeli je ustawi trjkami pionowo, jeden nad drugim, moe utworzy harmonicznie wspbrzmicy ukad. Nauczyciel jego zna troch aciny, nauczy go i tego, po czym owiadczy, e chopiec wwczas dziesicioletni przygotowany jest jeli nie do quarty, to w kadym razie do quinty. Jego sprawa na tym si koczy. Na Wielkanoc roku 1895 opuci wic Adrian dom rodzinny i przyby do miasta, aby wstpi do naszego gimnazjum w. Bonifacego (a waciwie Szkoy Braci Posplnego ywota). Stryj jego, Mikoaj Leverkhn, brat jego ojca i szanowany obywatel Kaisersaschern, wyrazi gotowo przyjcia go do swego domu.

VI
Co si tyczy mego rodzinnego miasta nad Saal, to naley powiadomi cudzoziemcw, e ley ono nieco na poudnie od Halle, w stron Turyngii. Bybym nieomal powiedzia, e tam l e a o gdy skutkiem dugiej mojej niebytnoci odsuno mi si w przeszo. Lecz wiee wznosz si wci jeszcze w tym samym miejscu i nic mi nie wiadomo, aby jego obraz architektoniczny dozna by jakiejkolwiek szkody wskutek dziaa lotniczych, co ze wzgldu na historyczny jego urok byoby doprawdy w najwyszym stopniu ubolewania godne. Dorzucam te sowa z pewn obojtnoci, podzielam bowiem przekonanie bynajmniej niemaej czci naszej ludnoci, rwnie i tej najbardziej dotknitej i pozbawionej dachu nad gow, e zbieramy jedynie to, comy posiali, jeli za pokuta nasza bdzie straszliwsza od winy, niechaj nam zabrzmi w uszach, e kto wiatr sieje, ten burz zbiera. Ani Halle, miasto Hndla, ani Lipsk, miasto kantora Tomaszowego, ani Weimar, ani nawet Dessau czy Magdeburg nie s wic odlege; lecz wze kolejowy Kaisersaschern, dwadziecia siedem tysicy mieszkacw, sam sobie najzupeniej wystarcza i uwaa si, jak kade niemieckie miasto, za orodek kulturalny o wasnej wartoci historycznej. Utrzymuje si z przernych przemysw: maszynowego,
37

garbarskiego, przdzalniczego, metalurgicznego, chemicznego i mynarskiego, a posiada obok muzeum historii kultury, zawierajcego izb ze zbiorem straszliwych narzdzi tortur, rwnie i bardzo cenn bibliotek o dwudziestu piciu tysicach tomw i piciu tysicach rkopisw, wrd ktrych znajduj si dwa aliteracyjne czarodziejskie zaklcia, uwaane przez niektrych uczonych za starsze nawet od merseburskich, w istocie swej zreszt cakiem niewinne, majce jedynie na celu sprowadzenie odrobiny deszczu, a spisane w dialekcie z okolic Fuldy. Miasto byo stolic biskupi w wieku dziesitym i ponownie od pocztku dwunastego a po czternaste stulecie. Posiada zamek i tum, w ktrym pokazuj grobowiec cesarza Ottona II, wnuka Adelajdy, a syna Theophany, ktry zwal si Imperator Romanorum et Saxonicus, nie dlatego jednak, e chcia by Sasem, lecz w tym sensie, w jakim Scypio nosi przydomek Afrykaczyka, a wic dlatego, e Sasw pokona. Gdy po wygnaniu z ukochanego Rzymu zmar by w roku 1002 ze zmartwienia, szcztki jego zostay przewiezione do Niemiec i pochowane w katedrze w Kaisersaschern wielce wbrew jego gustom, gdy by on typowym przykadem niemieckiej autoantypatii i przez cae ycie cierpia nad tym, e by Niemcem. O miecie tym, o ktrym wol jednak mwi w czasie przeszym, gdy jest to przecie Kaisersaschern naszej modoci o miecie tym da si powiedzie, e zachowao zarwno w swej atmosferze, jak i wygldzie zewntrznym mocno redniowieczny charakter. Stare kocioy, wiernie zachowane domy mieszczaskie i spichrze, budowle o belkowanych cianach z nawisajcymi pitrami, okrge baszty ze spiczastymi dachami w murach miejskich, okolone drzewami place z kocimi bami, ratusz, ktrego architektura waha si midzy gotykiem a renesansem, z dzwonnic o wysokim dachu, z loggiami pod ni i jeszcze z dwiema ostro zakoczonymi wieyczkami, ktre, tworzc wykusz, cign si w d frontonu a po parter wszystko to tworzy w poczuciu ludzi nieprzerwan wi z przeszoci, wicej nawet, zdaje si nosi pitno owej synnej formuy bezczasowoci, owego scholastycznego nunc stans. Autentyczno tego miejsca, ktre pozostao takie samo jak przed trzystu i przed dziewiciuset laty, opiera si falom czasu, ktry nad nim przepywa i wiele rzeczy nieustannie zmienia, podczas gdy inne i to decydujce o jego obrazie pozostaj niezmienne z pietyzmu, czyli z nabonej walki z czasem, oraz dla dumy, jak wzbudzaj, na pamitk i dla zachowania godnoci. Tyle o obrazie miasta. Lecz w jego powietrzu pozostao co ze stanu umysw w ostatnich dziesitkach lat XV stulecia, z histerii wygasajcego ju redniowiecza, co z utajonej, duchowej epidemii: dziwnym wydaje si to twierdzenie wobec rozsdnie trzewego, nowoczesnego miasta (ale nie byo ono nowoczesne, byo stare, staro za jest przeszoci przemienion w teraniejszo, przeszoci przez teraniejszo jedynie przytoczon) i jakkolwiek to zabrzmi zbyt miao, mona sobie wyobrazi, e nagle wybuchnie tu jaki taniec w. Wita, wyruszy krucjata dziecica, rozpoczn si wizjonersko-komunistyczne kazania jakiego prostaczka,
38

poczone z paleniem na stosie marnoci tego wiata, pojawi si stygmaty i mistyczne pochody ludowe. Oczywicie nic podobnego si nie dziao, jake mogo si dzia? Policja by do tego nie dopucia, w zgodzie z epok i jej prawami. A jednak! Czeg to ju nie tolerowaa w milczeniu za naszych dni policja i znowu w zgodzie z epok, ktra podobne rzeczy teraz wanie najspokojniej dopuszcza. Nasze czasy same skaniaj si potajemnie, albo i bynajmniej nie potajemnie, lecz cakowicie wiadomie, z osobliwie w sobie samej rozmiowan wiadomoci, ktra wtpi kae w rzetelno i prostot ycia i stwarza, moe cakowicie faszyw, nieszczsn historyczno czasy, powiadam, same skaniaj si na powrt ku owym epokom i z entuzjazmem powtarzaj symboliczne poczynania, ktre maj w sobie co ponurego i ubliajcego jak policzek duchowi wspczesnoci, choby palenie ksiek i inne rzeczy, ktrych wol sowami nie tyka. Oznak takiego ukrytego, redniowiecznie-neurotycznego optania i utajonej duchowej predyspozycji miasta s liczne postaci oryginaw, dziwakw i nieszkodliwych pwariatw, yjcych w obrbie jego murw i na rwni ze starymi budowlami nalecych do jego obrazu. Kontrastem ich s dzieci, szczeniaki, ktre za nimi biegaj, wymiewaj ich i w zabobonnej, panicznej trwodze uciekaj pdem przed nimi. Pewien typ starej baby by przecie w niektrych epokach z reguy podejrzewany o czary: wynikao to po prostu z brzydkiej, a zarazem malowniczej postury, ktra jednak chyba dopiero pod wpywem tego podejrzenia naleycie si uksztatowaa i wydoskonalia w ludowej fantazji maa, zgarbiona staruszka, chytra z pozoru, o zaropiaych oczach, haczykowatym nosie, wskich wargach, gronie wymachujca zakrzywionym kosturem, a nadto jeszcze hodujca koty, sow albo gadajcego ptaka. W Kaisersaschern zawsze mona byo spotka kilka przedstawicielek tego typu, z ktrych najbardziej popularn, wydrwiwan i przejmujc lkiem bya Liza z lochu, nazywana tak dlatego, e gniedzia si w piwnicy jakiego domu na Maych Kotlarach. Posta owej staruszki tak dalece przystosowaa si do powszechnych przesdw, e nawet cakiem nieuprzedzony przechodzie spotkawszy j, mimo i z pewnoci nic zego w owej babinie nie byo, mg by dozna dreszczu archaicznej grozy, zwaszcza jeli cigali j wanie ulicznicy, ona za oganiaa si skrzeczc przeklestwa. Tu pozwol sobie wtrci miae sowo, oparte na dowiadczeniach naszych dni. Dla zwolennika owiecenia samo sowo i pojcie lud zawiera w sobie zawsze co archaicznie agresywnego, wie on bowiem, i chcc motoch sprowadzi na drog zowrogiego wstecznictwa wystarczy go nazwa ludem. Czeg to ju na naszych oczach, bd te i nie na naszych akurat oczach, dokonywano w imieniu ludu, czego nie mona byo dokona w imi Boga ani prawa, ani ludzkoci! Faktem jest wszake, e w rzeczywistoci lud zawsze ludem pozostanie, przynajmniej w pewnej okrelonej warstwie swojej istoty, w owej warstwie archaicznej wanie, i e mieszkacy i ssiedzi z Maych Kotlarw, ktrzy w dzie wyborw
39

oddali swe kartki na socjaldemokratw, zdolni byli jednoczenie dopatrywa si czego demonicznego w ndzy staruszki, zbyt biednej na to, eby mieszka gdzie indziej ni w suterenie, i za jej zblieniem zgarniali swoje dzieci, aby osoni je przed zym okiem czarownicy. Gdyby kobiet tak miano znw spali na stosie, co dzi bynajmniej nie jest ju rzecz nie do pomylenia, gdy wystarczyoby jedynie zmieni nieco motyw wyroku, wszyscy oni stanliby za ogrodzeniem ustawionym przez magistrat i gapili si, lecz prawdopodobnie wcale by si nie buntowali. Mwi tu o ludzie, lecz owa ludowo-archaiczna warstwa istnieje w kadym z nas i aby rzec, jak myl: nie uwaam religii za najodpowiedniejszy rodek do utrzymania tej warstwy w bezpiecznym zamkniciu. Ratunek, moim zdaniem, moe tu przynie jedynie literatura, wiedza humanistyczna, idea piknego i wolnego czowieka. Wracajc do owych oryginaw w Kaisersaschern, by tam jeszcze pewien czowiek w nieokrelonym wieku, ktry za kadym nagym zawoaniem zmuszony by wykonywa co w rodzaju plsu z wysoko uniesion nog, a zarazem z tak brzydkim i smutnym wyrazem twarzy, jakby wszystkich za to przeprasza; umiecha si przy tym do cigajcych go wyciem ulicznikw. Nadto bya tam jeszcze osobisto imieniem Matylda Spiegel, wystrojona na cakiem inn epok, w ogoniastej sukni, obszytej falbankami, i z fladusem mieszne to sowo jest przekrconym francuskim wyraeniem flte douce, co waciwie chyba znaczy komplement, tu jednak okrelao dziwaczn fryzur z loczkw wraz z ozdobami. Kobieta ta, uszminkowana, cho bynajmniej nie lekkich obyczajw, zdecydowanie zreszt na to za gupia, wdrowaa ulicami miasta z wariacko-wynios min, otoczona sfor mopsw w atasowych kubraczkach. Wreszcie by tam i ubogi emeryt o purpurowym, usianym brodawkami nosie, z grubym sygnetem na palcu, a zwa si waciwie Schnalle, dzieci jednak woay na Fiut-fiut, mia bowiem mani dodawania tych bezsensownych gwidcych dwikw do kadego sowa, jakie wymawia. Lubi chodzi na dworzec, a gdy odjeda pocig towarowy, podnosi palec ozdobiony sygnetem i ostrzega czowieka siedzcego w budce hamulcowego przy ostatnim wagonie: Niech pan stamtd nie spadnie, niech pan stamtd nie spadnie, fiut-fiut! Nie powiem, ebym nie odczuwa pewnej niegodnoci mego postpowania, wczajc tutaj te groteskowe wspomnienia; lecz opisane postaci, stanowice poniekd co w rodzaju instytucji publicznych, byy przecie tak niezwykle charakterystyczne dla psychicznego obrazu naszego miasta, dla rodowiska, w ktrym upyno ycie Adriana a do jego odejcia na uniwersytet, osiem lat jego modoci, ktra bya i moj, a ktr spdziem u jego boku; cho bowiem z racji mego starszestwa wyprzedzaem go o dwie klasy, podczas pauz trzymalimy si przewanie razem na otoczonym murem podwrzu, z dala od wsplnych kolegw; widywalimy si take po poudniu w naszych uczniowskich pokoikach, gdy albo on przychodzi do
40

apteki Pod Niebiaskimi Zwiastunami, albo ja odwiedzaem go w domu jego stryja, przy ulicy Parafialnej 15, gdzie na pitrze znajdowa si synny Leverkhnowski skad instrumentw muzycznych.

VII
Cichy to by zaktek, oddalony od handlowego centrum Kaisersaschern, ulicy Rynkowej, Kramarskiego Zauka; krta uliczka bez chodnika, w pobliu katedry, gdzie dom Mikoaja Leverkhna wyrnia si wspaniaoci. By to mieszczaski dom z XVI wieku, a nalea ju do dziadka obecnego waciciela: trzypitrowy, nie liczc mansard w cofnitym i rozbudowanym dachu, o piciu oknach frontowych na pierwszym pitrze nad bram, a czterech tylko opatrzonych okiennicami na drugim, gdzie dopiero znajdoway si pokoje mieszkalne i gdzie na zewntrz, nad gadkim, nie otynkowanym parterem, zaczynao si ozdobne belkowanie. Nawet schody rozszerzay si dopiero od podestu do wysoko nad kamienn sieni pooonego ppitra, tak e gocie i klienci przyjedao ich za sporo z innych miast, z Halle, nawet z Lipska nieatwy mieli dostp do celu pragnie, magazynu instrumentw, ktry wszake, jak to zaraz zamierzam wykaza, wart by trudu wdrapania si po stromych schodach. Mikoaj by wdowcem ona jego zmara modo i a do przybycia Adriana zamieszkiwa w dom sam, jedynie z zasiedzia od dawna gospodyni, pani Butze, oraz suc i modszym Wochem z Brescii, Luca Cimabue (nosi on istotnie nazwisko znanego malarza Madonn z trecenta), ktry by jego pomocnikiem w magazynie i uczniem kunsztu lutniczego; stryj Leverkhn para si bowiem rwnie i lutnictwem. By to czowiek o nieporzdnie zwisajcych, popielatych wosach i twarzy bez zarostu, sympatycznie uksztatowanej, o bardzo wydatnych kociach policzkowych, zakrzywionym, nieco przydugim nosie, duych, wyrazistych ustach oraz z troskliw serdecznoci i mdrze zarazem spogldajcych ciemnych oczach. W domu widywano go zawsze ubranego w zapit pod szyj, fadzist robocz bluz z barchanu. Myl, e sam nie majc dzieci cieszy si mogc przyj modego krewniaka do swego o wiele za obszernego domu. Syszaem rwnie, e pozwala swemu bratu z Buchel opaca szko, ale nic od niego nie bra za wikt i mieszkanie. Adriana, na ktrego spoglda z nie uzasadnion jeszcze nadziej, traktowa cakiem jak wasnego syna i cieszy si niezmiernie, e jako czonek rodziny uzupenia on zasiadajce u jego stou grono, ktre dotychczas skadao si byo jedynie ze wspomnianej ju pani Butze i na patriarchaln mod z czeladnika Luki.
41

Dziwnym wydawa si mogo, e w mody Woch, miy, zabawnie amanym jzykiem mwicy chopak, ktry przecie we wasnym kraju miaby najlepsze moliwoci dalszego ksztacenia si w swym zawodzie, znalaz drog a do stryja Adriana w Kaisersaschern; lecz wiadczyo to o stosunkach, jakie Mikoaj Leverkhn utrzymywa na wszystkie strony, nie tylko z niemieckimi orodkami budowy instrumentw muzycznych, jak Moguncja, Brunszwik, Lipsk, Barmen, lecz take z firmami zagranicznymi w Londynie, Lyonie, Bolonii, a nawet w Nowym Jorku. Ze wszystkich tych miejsc sprowadza swj symfoniczny towar i cieszy si wyrobion opini, e ma go nie tylko w najprzedniejszym gatunku, lecz take w najpeniejszym wyborze, obejmujcym rzadko ju spotykane instrumenty. Tak wic, na przykad, jeli tylko organizowano na terenie Rzeszy jaki festiwal bachowski, a do stylowego wykonania potrzebowano oboju damore, dawno ju przez orkiestry nie uywanego oboju o gbszym tonie, stary dom przy ulicy Parafialnej goci przybywajcego nieraz z daleka muzyka, ktry, nie chcc ryzykowa, zawczasu mg by wyprbowa u Leverkhna w elegijny instrument. Magazyn na ppitrze, z ktrego pomieszcze czsto dobiegao echo takich w najrniejszych barwach i przez wszystkie oktawy biegncych prb, przedstawia wspaniay, kuszcy, rzec chciabym: peen kulturalnego czaru widok, pobudzajcy wyobrani suchow do jakiego wewntrznego wzburzenia. Z wyjtkiem fortepianu, ktry przybrany ojciec Adriana pozostawia specjalnemu przemysowi, nagromadzone tam byo wszystko, co tylko dwiczy i piewa, pobekuje, wizga, mruczy, trzaska i grzmi, a zreszt zawsze by te reprezentowany instrument klawiszowy, w postaci uroczej harmoniki dzwoneczkowej, czyli celesty. Wisiay tam za szkem lub leay w pudach, uformowanych niczym egipskie sarkofagi wedug ksztatu ich zawartoci, przeliczne skrzypce, polakierowane to na jasnoty, to znw na bardziej brunatny kolor, ze smukymi smyczkami o rkojeciach oprawnych w srebro, wsunitymi w imada pokryw woskie, ktrych czysty zarys mg zdradzi znawcy ich kremoskie pochodzenie, lecz take tyrolskie, holenderskie, saskie, mittenwaldzkie, jak rwnie te, ktre pochodziy z wasnego warsztatu Leverkhna. Melodyjne wiolonczele, ktre zawdziczaj swj skoczenie doskonay ksztat Antoniemu Stradivariusowi, stay tam caymi rzdami, lecz i poprzedniczka ich, szeciostrunna viola da gamba, ktra w dawniejszych utworach obok wiolonczeli rwnie dochodzi jeszcze do gosu, znajdowaa si tutaj zawsze na rwni z altwk i inn siostr skrzypiec, viol alta, a rwnie i wasna moja viola damore, na ktrej siedmiu strunach wygrywaem przez cae ycie, pochodzi z ulicy Parafialnej. By to prezent od rodzicw w dniu mojej konfirmacji. Wsparte na podprkach stay tam violony, skrzypce-olbrzymy, nieruchawy kontrabas, zdolny do majestatycznych recitatiww, ktrego pizzicato dwiczniejsze jest ni brzmienie strojonych kotw, a ktremu wprost trudno przypisa przytumione, pene uroku dwiki flageoletw. Powtarza si te w wielu egzemplarzach
42

jego odpowiednik wrd dtych instrumentw drewnianych, kontrfagot, szesnastostopowy, jak i tamten, czyli o osiem tonw niej brzmicy, ni to podaj nuty, potnie wzmacniajcy basy, zbudowany w rozmiarach dwukrotnie wikszych ni jego modszy brat, artobliwy fagot, ktry nazywam tak dlatego, e jest on instrumentem basowym nie posiadajcym waciwej basowi potgi, o dziwnie sabowitym brzmieniu, beczcym, karykaturalnym. Jake by jednak pikny ze swym wygitym ustnikiem, poyskujc ozdobnie mechanik swych klapek i dwigni! Jake wspaniay by w ogle widok caej tej armii trb na najwyszym stopniu ich rozwoju, wyzywajcych zapa wirtuozw, kadej w sobie waciwym ksztacie: jako bukoliczny obj, jako roek angielski, umiejcy tak piknie wygrywa smutne melodie, jako licznymi klapkami opatrzony klarnet, ktry w gbokich trombitowych rejestrach brzmi tak zowieszczo i ponuro, w wyszych natomiast zachwyca srebrzycie promiennym dwikiem, jako tuba basowa i bas-klarnet. Wszystkie one polecay si spoczywajc na aksamicie w zbiorach stryja Leverkhna, obok nich za flety trawersowe rnych systemw i w najrozmaitszym wykonaniu, z buku, grenadilu lub hebanu, z ustnikiem z koci soniowej lub cae ze srebra, obok swego ostrogosego krewniaka, pikkolo-fletu, ktry w orkiestralnym tutti umie przenikliwie trzyma wysoki ton i potrafi w ognistym plsie roztaczy korowd bdnych ognikw. A wreszcie migotliwy chr instrumentw blaszanych: od eleganckiej trbki, ktrej sam widok ju przypomina rzek pobudk, chwack piosenk, tkliw kantylen, poprzez ulubieca romantykw, spiralnie skrcon waltorni wentylow, smuky a potny puzon zesuwany i kornet pistons, a po fundamentaln powag wielkiej tuby basowej. Nawet muzealne osobliwoci z tej dziedziny, na przykad par piknie krconych w prawo i w lewo, niczym rogi byka wywinitych l u r a z brzu, mona byo zazwyczaj znale w magazynie Leverkhna. Lecz w oczach chopca, tak, jak j dzisiaj widz we wspomnieniu, najwspanialsz i najweselsz z tego wszystkiego bya wystawa instrumentw perkusyjnych wanie dlatego, e rzeczy, z ktrymi wczenie zawarlimy byli znajomo pod choink, owe zabawki i bahe skarby z okresu naszych marze dziecicych, przedstawiay si tu naszym oczom w godnym i doskonaym ksztacie, przeznaczone do uytku dorosych. Werbel jake inaczej tu wyglda ni w szybko zniszczony przedmiot z rnobarwnego drewna, pergaminu i sznurka, w ktry walilimy jako szeciolatki! Ten nie by przeznaczony do zawieszania na szyi. Z doln bon opit strunami by on dla uytku w orkiestrze porcznie przyrubowany w ukonej pozycji do trjnonego metalowego statywu, za drewniane paeczki, rwnie wytworniejsze ni niegdy nasze, wetknite byy zachcajco w dwa piercienie u jego bokw. Byy tam i cymbay, na ktrych dziecicym odpowiedniku wiczylimy si ongi w wygrywaniu Lata ptaszek po ulicy, lecz tu, dla zachowania penej swobody drga, leay w eleganckich zamykanych skrzyneczkach, podwjnym rzdem na poprzecznych listwach, najdokadniej zestrojone
43

pytki metalowe, a do wydobywania z nich melodii przeznaczone byy liczne, mae stalowe moteczki, przechowywane w wycieanej pokrywce puda. Ksylofon, po to chyba wymylony, aby ucho mogo wyobrazi sobie taniec szkieletw na cmentarzu o pnocnej godzinie, znajdowa si tu rwnie z mnstwem swych chromatycznych sztabek. A oto ogromny, okuty cylinder wielkiego bbna, ktrego bon pobudza do grzmicych dwikw filcem obita paka, oraz wielkie miedziane koty, ktrych szesnastu jeszcze sztuk uywa Berlioz w swej orkiestrze, nie zna takich, jakie mia Mikoaj Leverkhn, kotw pedaowych, ktre wykonawca moe z atwoci, jednym ruchem rki, przystosowa do zmian tonacji. Pamitam jeszcze chopice figle, jakie wyprawialimy wyprbowujc je, gdymy, Adrian i ja nie, chyba tylko ja sam waliem co si paeczkami w napit skr, podczas gdy poczciwy Luca przestawia mechanizm strojcy w d i w gr, tak e powstawao najdziwaczniejsze glissando, szeroko rozcignity ryk grzmotu! Warto te jeszcze zwrci uwag na owe przedziwne talerze, ktre tylko Turcy i Chiczycy umiej sporzdza, poniewa od wiekw strzeg tajemnicy, w jaki sposb naley ku rozpalony brz, a ktrych wntrza posugujcy si nimi muzyk odwraca po uderzeniu ku publicznoci, triumfalnie unoszc je w gr; grzmicy tam-tam, cygaskie tamburyno, jasno pod uderzeniem stalowej sztabki rozbrzmiewajcy triangel o rozwartym kcie; nowoczesne talerze, wydrone, w rku trzaskajce kastaniety. Wszystkie te powane zabawki przerastaa sw zocist architektur Erardowska harfa pedaowa, a atwo z tego obrazu poj magiczn si, z jak nas, chopcw, przycigay owe pomieszczenia stryjowskiego magazynu, w raj milczcych, lecz w setkach form si zapowiadajcych piknych dwikw. Na nas? Nie, lepiej bd mwi o sobie tylko, o moim oczarowaniu, mojej rozkoszy, mwic o takich doznaniach ledwo si wa wcign w nie mego przyjaciela, gdy czy to, e udawa tu domownika, ktremu wszystkie te rzeczy ju spowszedniay, gdy przywyk do nich od dawna, czy e wyraa si w ten wanie sposb chd jego charakteru do e nieomal obojtnie wzrusza ramionami na widok tych przernych wspaniaoci, kwitujc przewanie moje pene zachwytu okrzyki jedynie krtkim miechem i uwagami w rodzaju: Tak, to adne albo Zabawne rzeczy, albo Co te ludzie wymylaj, albo No, lepiej sprzedawa to ni gowy cukru. Gdy z mansardy jego, skd otwiera si pikny widok na dachy miasta, jezioro zamkowe i star wie cinie, schodzilimy na moj prob podkrelam, zawsze na moj tylko zwiedzi magazyn, czego nam zreszt nigdy wyranie nie zabraniano, przycza si do nas mody Cimabue, po czci, jak przypuszczam, eby nas pilnowa, po czci za po to, aby w swj miy sposb gra rol cicerone, przewodnika i wykadowcy. Od niego dowiedzielimy si historii trbki; jak to j niegdy trzeba byo sporzdza z kilku prostych rur metalowych, poczonych kolankami, zanim nauczono si sztuki wyginania rur mosinych tak, aby nie pkay, wypeniajc je mianowicie pocztkowo smo i kalafoni, pniej
44

za oowiem, ktry potem w ogniu wytapiano. Rozwaa take pogld przemdrzalcw, i obojtnym jest, z jakiego materiau, drewna czy metalu, sporzdza si jaki instrument, dwik jego bowiem zaleny jest jedynie od ksztatu i menzury, a czy flet zrobiono z drewna, czy z koci soniowej, trbk sporzdzono z mosidzu czy ze srebra, nic to nie ma do rzeczy. Jego mistrz mwi Luca zio Adriana, ktry jako lutnista docenia znaczenie materiau, rodzaju drewna czy lakieru, twierdzeniu temu zaprzecza i gotw jest dowie, e znakomicie potrafi rozpozna po brzmieniu fletu, z czego jest zrobiony zreszt i on sam, Luca, podjby si tego zadania. Potem pokazywa nam swymi drobnymi, piknie uksztatowanymi rkami Wocha mechanizm fletu, ktry w cigu ostatnich stu pidziesiciu lat, od czasw synnego wirtuoza Quantza, dozna by tak wielkich przemian i ulepsze; zarwno cylindrycznego fletu Bohma, o dononiejszym, jak i dawnego, podunego, o sodszym brzmieniu. Pokazywa nam aplikatur klarnetu, objania budow fagotu, ktry ma siedem otworw, dwanacie klapek zamknitych i cztery otwarte, a ktrego dwik tak atwo stapia si z brzmieniem rogw, objania nam skal instrumentw, sposb posugiwania si nimi i szereg podobnych spraw. Obecnie, gdy wspominam w okres, nie ulega dla mnie wtpliwoci, e Adrian, zdajc sobie lub nie zdajc z tego sprawy, ledzi owe pokazy przynajmniej z tak sam uwag, co i ja, a z wiksz przy tym korzyci, ni ja kiedykolwiek osign bym zdoa. Nie dawa jednak nic po sobie pozna i ani drgnieniem nie zdradza, e go to wszystko cokolwiek obchodzi albo kiedykolwiek obchodzi bdzie. Pozostawia mnie zwracanie si do Luki z pytaniami, ba, odchodzi nawet na bok, ogldajc jaki inny przedmiot, nie ten, o ktrym si mwio, i pozostawiajc mnie samego z pomocnikiem. Nie chc powiedzie, e udawa, nie zapominam take, i muzyka w owym okresie nie miaa w naszych oczach innej rzeczywistoci prcz ucielenionej w arsenale Mikoaja Leverkhna. Przelotnie zetknlimy si ju byli co prawda z muzyk kameraln; raz na tydzie bowiem lub raz na dwa tygodnie uprawiano j u stryja Adriana niekiedy tylko w mojej, a bynajmniej nie zawsze w jego obecnoci. Przychodzi wwczas organista z naszej katedry, pan Wendell Kretzschmar, jkaa, ktry wkrtce potem mia zosta nauczycielem Adriana, oraz nauczyciel piewu z gimnazjum w. Bonifacego i z nimi to wykonywa stryj wybrane kwartety Haydna i Mozarta, przy czym sam gra pierwsze skrzypce, Luca Cimabue drugie, pan Kretzschmar na wiolonczeli, za nauczyciel piewu na altwce. Mskie to byy rozrywki, podczas ktrych stawiano kufel z piwem obok siebie na pododze, a i cygaro tkwio w ustach, przerywano za sobie czsto kilku sowami, ktre zawsze brzmi dziwnie obco i sucho wrd mowy tonw, stukaniem smyczka o pulpit i odliczaniem taktw do tyu, gdy, przewanie z winy nauczyciela piewu, poszczeglne gosy si rozjeday. Prawdziwego koncertu, orkiestry symfonicznej, nigdymy nie syszeli, i kto zechce, moe to uwaa za dostateczne wyjanienie wyranej obojtnoci Adriana wobec wiata instrumentw. W kadym
45

razie by zdania, e naley uzna w powd za wystarczajcy i sam go za taki uwaa. Chciabym tu powiedzie: ukrywa si za nim, ukrywa przed muzyk. Dugo, z penym przeczu uporem, ukrywa si ten czowiek przed wasnym losem. Nikt zreszt podwczas nie myla o tym, aby w jakikolwiek sposb czy osob modego Adriana z muzyk. Przewiadczenie, e jest on przeznaczony na uczonego, mocno si zakorzenio w umysach wszystkich i stale byo utwierdzane jego znakomitymi osigniciami w gimnazjum, jego pozycj prymusa, ktra doznaa pewnych waha dopiero w wyszych klasach, gdzie chyba od wyszej secundy, gdy ju mia lat pitnacie, a to z powodu atakw migreny, ktre zaczynay go gnbi przeszkadzajc mu nawet w tych krtkich chwilach, jakich potrzebowa na przygotowanie lekcji. Pomimo to z atwoci potrafi si upora z wymaganiami szkoy. Ju zreszt wyraenie upora si jest cakiem nieodpowiednie, gdy sprostanie tym wymaganiom nic go nie kosztowao, cho jego doskonao jako ucznia bynajmniej nie przysparzaa mu yczliwoci ze strony nauczycieli. Obserwowaem nieraz, e przejawiali oni raczej pewne rozdranienie, ba, nawet ch naraenia go na porak. Nie polegao to jednak na tym, e uwaano go za zarozumialca cho moe owszem, uwaano go za takiego, lecz nie dlatego, eby robi wraenie, i zbyt dobre ma o sobie mniemanie z powodu swoich zdolnoci przeciwnie, ceni je zbyt nisko i wanie na tym polegaa jego pycha, wyranie skierowana przeciwko temu, z czym tak atwo dawa sobie rad, a wic przeciwko wykadanym przedmiotom, przeciw zrniczkowanej wiedzy fachowej, ktrej przekazanie decydowao o godnoci i zarobku nauczycieli, pragncych, co jest zreszt rzecz cakiem zrozumia, aby nie zbywano jej z tak widoczn niedbaoci nieprzecitnie uzdolnionego. Co do mnie, utrzymywaem z profesorami znacznie serdeczniejsze stosunki i nic dziwnego, gdy miaem sam niebawem przyczy si do ich zawodu, powanie ju dajc im do zrozumienia t swoj decyzj! Ja take uwaaem si za dobrego ucznia, lecz byem i mogem nim by dlatego jedynie, e szacunek i zamiowanie do wykadanych przedmiotw, zwaszcza do jzykw staroytnych oraz klasycznych poetw i pisarzy, pobudzay i napinay moje siy, Adrian natomiast przy kadej okazji dawa do zrozumienia rzec pragn: nie ukrywa przede mn, obawiaem si za nie bez racji, e i przed nauczycielami jak obojtne i poniekd drugorzdne s dla niego wszystkie szkolne zajcia. Czsto mnie to niepokoio nie ze wzgldu na jego karier, ktrej dziki takim zdolnociom nic zagraa nie mogo, lecz dlatego, e zadawaem sobie pytanie, co wobec tego n i e j e s t mu obojtne, n i e j e s t dla niego drugorzdne. Nie widziaem tej gwnej sprawy i doprawdy nie mona jej wtedy byo rozezna. W owych latach ycie szkolne jest yciem samym; jest jego namiastk; jego sprawy okrelaj horyzont, ktrego potrzebuje kade ycie, aby rozwin jakie wartoci, na nich bowiem, choby i byy wzgldne, wyprbowuje si charakter i uzdolnienia. Na ludzki sposb sta si to moe jednak tylko wtedy, jeli owa wzgldno pozostaje nie dostrzeona. Wiara w wartoci
46

absolutne, cho tak bardzo iluzoryczna, wydaje mi si warunkiem ycia. Zdolnoci mego przyjaciela wszake mierzyy si wartociami, ktrych wzgldno zdawaa si by dla niego oczywista, cho jednoczenie niewiadomym byo, czy istniej miary porwnawcze, ktre by te wartoci pomniejszyy. Zych uczniw bywa a nadto. Ale Adrian przedstawia sob osobliwy fenomen zego ucznia w p o s t a c i p r y m u s a . Powiadam, e mnie to niepokoio, lecz jake imponujcym, jake pocigajcym wydawao mi si rwnie, jake mnie umacniao w przywizaniu do niego, przydajc rwnoczenie temu oddaniu kt zdoa poj, czemu? uczucia podobnego do blu, do beznadziejnoci. Znam jednak wyjtek w tej regule ironicznego lekcewaenia, jakie okazywa wymogom i naukom szkolnym. Wyjtkiem tym byo jego widoczne zainteresowanie dyscyplin, w jakiej sam mao si odznaczaem, mianowicie matematyk. Wasna moja sabo na tym polu, kompensowana od biedy radosn pilnoci w filologii, pozwalaa mi tym lepiej rozumie, e wietne osignicia w jakiej dziedzinie uwarunkowane s w naturalny sposb zamiowaniem do tego przedmiotu, dlatego te doznawaem prawdziwego dobrodziejstwa widzc, e tu, przynajmniej dla mego przyjaciela, warunek ten jest speniony. Wiedza matematyczna, jako logika stosowana, ktra mimo to utrzymuje si w wysokich rejonach czystej abstrakcji, zajmuje osobliwe porednie miejsce pomidzy naukami humanistycznymi a przyrodniczymi, z wyjanie za, ktrych Adrian udziela mi w rozmowie na temat przyjemnoci, jaka mu ona sprawiaa, wynikao, e uwaa owo porednie miejsce rwnoczenie za wywyszone, dominujce, uniwersalne albo, jak si wyrazi, za prawdziwe. Uradowaem si szczerze, syszc, e cho cokolwiek nazywa prawdziwym, bya to ju kotwica, oparcie, nie cakiem na prno zadawaem ju sobie pytanie, co dla niego jest rzecz gwn. Le z ciebie powiedzia mi wwczas jeli tego nie lubisz. Obserwowanie stosunkw midzy prawidowociami to w kocu przecie rzecz najlepsza. Porzdek jest wszystkim. List do Rzymian, rozdzia trzynasty: Co od Boga jest, porzdkiem jest. Zaczerwieni si, ja za spojrzaem na niego ze zdumieniem. Okazao si, e jest religijny. Wszystko musiao si u niego dopiero okazywa, we wszystkim trzeba go byo przyapywa, przychwytywa, dopada, zaskoczy a wtedy czerwieni si, podczas gdy samemu miao si ochot paln w czoo, e si tego od dawna nie odgado. Rwnie i w tym, e poza obowizkiem i wymaganiami zajmowa si algebr, zabawia dla wasnej przyjemnoci tablicami logarytmicznymi i przesiadywa nad rwnaniami drugiego stopnia, zanim jeszcze dano od niego znajdowania niewiadomych w potdze, na czym rwnie zdybaem go jedynie przypadkowo, a zanim si przyzna, chcia to wszystko zby wzgardliw gadanin. Spraw t poprzedzio ju inne odkrycie, by nie rzec: zdemaskowanie; wspomniaem o tym
47

uprzednio: byy to jego autodydaktyczne i potajemne badania nad klawiatur, triad tonaln, krgiem kwintowym oraz fakt, e nie znajc nut ani palcowania posugiwa si tymi harmonicznymi znaleziskami do najrozmaitszych wicze w modulacji, jak i do konstruowania tworw melodycznych o nader nieokrelonym rytmie. Gdy to odkryem, zacz pitnasty rok ycia. Pewnego popoudnia, szukajc go na prno w jego pokoju, zastaem go przed ma fisharmoni, ustawion niepozornie w kcie jakiego przechodniego pomieszczenia na pitrze mieszkalnym. Stojc za drzwiami przysuchiwaem si moe przez minut, zawstydziem si tego jednak i wszedem pytajc, co tu robi. Puci peday, zdj rce z manuau i rozemia si poczerwieniawszy. Bezczynno rzek jest pocztkiem wszelkich wystpkw. Nudziem si. Gdy si nudz, przychodz tutaj pobawi si troch i pobrzdka. To stare pudo z pedaami stoi w opuszczeniu, lecz mimo swego ponienia zawiera w sobie wszystko. Patrz, to ciekawe oczywicie, nie ma w tym waciwie nic ciekawego, ale gdy samemu po raz pierwszy si sprbuje, to ciekawe, jak si to wszystko ze sob wie i zamyka w jednolitym krgu. I wzi akord na samych czarnych klawiszach fis-ais-cis, dodajc do niego e, w ten sposb wic zdemaskowa w akord wygldajcy na Fis-dur, jako nalecy do H-dur, mianowicie jako pity stopie, czyli dominant. Taki akord sam w sobie zauway nie ma adnej tonacji. Wszystko tu jest kwesti wzajemnych stosunkw, a stosunki te tworz krg. Owo a, ktre, wymagajc rozwizania na gis, prowadzi z H-dur w E-dur, powiodo go dalej i tak przeszed przez A, D, i G do C-dur i do tonacji opatrzonych bemolami, pokazujc mi jednoczenie, e na kadym z dwunastu tonw gamy chromatycznej mona zbudowa osobna gam majorow lub minorow. Zreszt to stare historie powiedzia. Te rzeczy zauwayem ju dawniej. Ale patrz teraz, jak to mona zrobi lepiej! I zacz mi pokazywa modulacje pomidzy bardziej jeszcze odlegymi tonacjami, wykorzystujc przy tym tak zwane pokrewiestwo tercji, sekst neapolitask. Nie umia, oczywicie, nazwa tych rzeczy; powtrzy jednak: Wzajemne stosunki to wszystko. A jeli chcesz okreli je bliej, to nazwa ich brzmi: dwuznaczno. Aby dowie swych sw, zagra mi szereg akordw o nieustalonej tonacji, po czym pokaza, jak si owe akordy wahaj tonalnie pomidzy C-dur a G-dur, jeli opuci w nich f, ktre w G-dur staoby si fis; jak trzymaj such w niepewnoci, czy naley uwaa je za przynalene do C czy do F-dur, jeli unika h, ktre w F-dur obnia si na b. Wiesz, co sdz? zapyta. e muzyka to dwuznaczno jako system. We ten ton albo ten. Moesz go rozumie tak albo, w zalenoci od stosunkw, take i tak, moesz go traktowa od dou jako podwyszony lub od gry jako obniony,
48

i, jeli sprytny, dowolnie wykorzysta t jego dwoisto. Sowem, w zasadzie Adrian okaza si obeznany z enharmonicznym podstawieniem, a take ze stosowaniem pewnych chwytw, przydatnych dla unikw i aby wyzyska przemianowanie w modulacji. Dlaczeg byem wicej ni zaskoczony, wrcz poruszony, a take nieco przeraony? Policzki mu pony, co nigdy si nie zdarzao przy odrabianiu lekcji ani nawet przy algebrze. Prosiem go wprawdzie, aby dalej improwizowa, lecz odczuem co w rodzaju ulgi, gdy odmwi mi szorstkim: Bzdury! bzdury! C to bya za ulga? Powinienem by z niej wywnioskowa, jak bardzo dumny byem z jego oglnej obojtnoci i jak wyranie odczuem, e sowa: To ciekawe ca t obojtno zmieniy w mask. Przeczuem kiekujc namitno namitno Adriana! Czy powinienem by si cieszy? Przeciwnie, zawstydzio mnie to i przeraao w jaki sposb. Wiedziaem ju teraz, e gdy nie mia wiadkw, przeprowadza muzyczne eksperymenty, i przy eksponowanym miejscu, w jakim znajdowa si instrument, tajemnicy nie dao si dugo zachowa. Pewnego wieczora jego opiekun powiedzia: No, bratanku, w tym, comy dzi syszeli, nie pierwszy ju raz si wiczye! Sucham, stryju? Nie udawaj niewinitka. Muzykujesz przecie! C to za okrelenie! Gupsze rzeczy tak ju okrelano. Twj sposb przejcia z F-dur w A-dur by wcale sprytny. Bawi ci to? Ach, stryju! No, widocznie tak. Powiem ci co. T star komod, na ktr ju nikt ani spojrzy, postawimy na grze w twoim pokoju. Bdziesz mia pod rk, gdy tylko tego zechcesz. Jeste bardzo dobry, stryju, ale naprawd szkoda fatygi. Fatyga jest tak niewielka, e chyba przyjemno bdzie od niej wiksza. I jeszcze jedno, chopcze. Powiniene bra lekcje fortepianu. Tak sdzisz, stryju Niko? Lekcje fortepianu? Bo ja wiem, to jako zanadto przypomina panienki z wyszej sfery. Sfera moe by wysza, nic nie majc wsplnego z panienkami. Jeli pjdziesz do Kretzschmara, tak wanie bdzie. Skry z nas, po starej znajomoci, nie zedrze, a ty uzyskasz fundament dla swoich zamkw na lodzie. Pogadam z nim. Adrian powtrzy mi dosownie ca t rozmow na szkolnym podwrku. Odtd dwa razy w tygodniu chodzi na lekcje do Wendella Kretzschmara.

49

VIII
Wendell Kretzschmar, podwczas jeszcze mody czowiek, poniej trzydziestki, urodzi si z niemiecko-amerykaskich rodzicw w Pensylwanii i wyksztacenie muzyczne odebra w rodzinnym kraju. Wczenie jednak poczu tsknot do Starego wiata, skd niegdy wywdrowali jego dziadkowie, a z ktrym czyy go gbokie wizy i gdzie tkwiy korzenie jego sztuki. W trakcie swego wdrownego ycia, ktrego stacje i postoje rzadko kiedy trway duej ni rok lub dwa, przyby jako organista do nas, do Kaisersaschern, by to zreszt tylko epizod, poprzedzony innymi (przedtem bowiem peni funkcj kapelmistrza w maych teatrzykach niemieckich i szwajcarskich), po ktrym inne jeszcze miay nastpi. Zaprezentowa si rwnie jako autor utworw orkiestralnych oraz skomponowa oper Posg z marmuru, wystawian na wielu scenach i yczliwie przyjmowan. Niepozorny ten czowiek, krpy, z okrg gow, krtko przycitymi wsikami i chtnie miejcymi si, ciemnymi oczami o zadumanym, to znw niespokojnym spojrzeniu, mgby przynie prawdziw korzy umysowemu i kulturalnemu yciu Kaisersaschern, gdyby tego rodzaju ycie w ogle istniao. Jego gra na organach bya mdra i wspaniaa, lecz na palcach jednej rki mona by zliczy tych, ktrzy w caej parafii umieli naleycie j oceni. Bezpatne popoudniowe koncerty w kociele, na ktrych wygrywa organowe utwory Michaa Praetoriusa, Frobergera, Buxtehudego i, oczywicie, Sebastiana Bacha, a take rne osobliwe kompozycje rodzajowe z okresu midzy rozkwitem twrczoci Hndla i Haydna, przycigay jednak spor rzesz suchaczy, Adrian i ja za uczszczalimy na nie regularnie. Cakowicie natomiast chybionym pomysem, przynajmniej sdzc z pozorw, byy prelekcje, ktre Kretzschmar niezmordowanie wygasza przez cay sezon w sali Towarzystwa Uytecznoci Spoecznej, ilustrujc je gr na fortepianie oraz objanieniami wypisywanymi kred na szkolnej tablicy. Chybione to byo przedsiwzicie, po pierwsze, dlatego e mieszkacw naszego miasta w ogle nie bawiy jakiekolwiek prelekcje, po drugie, dlatego e tematy owych prelekcji bynajmniej nie byy popularne, a raczej kapryne i prowokujce, a po trzecie, e jkanie si prelegenta przeksztacio sam proces suchania w podniecajc eglug wrd podwodnych raf, pobudzajc po czci do lku, po czci do miechu, a w kadym razie zdoln cakowicie odwrci uwag suchaczy od tematu i zmieniajc j w trwone wyczekiwanie nastpnego konwulsyjnego zahamowania. Jkanie, na ktre cierpia Kretzschmar, byo szczeglnie, wrcz przykadowo dokuczliwe, tragiczne, gdy by on czowiekiem o wielkim bogactwie i naporze myli, arliwie oddanym komunikatywnej roli sowa. Stateczek jego sun zreszt niekiedy wartko i zwinnie przez cae poacie z ow niesamowit atwoci, ktra chciaaby zada kam wrodzonej wadzie i odsun j w niepami; od czasu do czasu jednak niechybnie, czego kady bez ustanku i nie bez racji oczekiwa, nad50

chodzi moment katastrofy i mwca stawa jak na mkach, odty, purpurowy: hamowa go ju to dwik syczcy, ktry prbowa wstrzymywa rozcigajc usta na ca szeroko i z grymasem naladujc odgos wypuszczajcej par lokomotywy, ju to goska wargowa, z ktr walczy wydymajc policzki, a wargi jego wydaway wwczas huraganowy ogie krtkich, bezdwicznych eksplozji; albo te po prostu oddech jego popada w jak szarpic zadyszk, on za, lejkowato cignwszy usta, apa powietrze niczym ryba na piasku miejc si przy tym zwilgotniaymi oczami, to prawda, gdy sam zdawa si traktowa ca t spraw na wesoo; lecz nie dla kadego byo to pociech i w zasadzie trudno byo mie za ze publicznoci, e tych prelekcji unikaa z tak wielk jednomylnoci, i kilkakrotnie doprawdy ledwo paru suchaczy oywiao parter. Oprcz rodzicw moich bowiem, stryja Adriana, modego Cimabue i nas obu, siadywao tam jeszcze tylko kilka uczennic pensji eskiej, ktre nie mogy powstrzyma si do chichotw podczas jkania si mwcy. On za gotw by z wasnej kieszeni opaci koszt sali i owietlenia, czego wpywy za wstp bynajmniej nie pokryway, lecz ojciec mj i Mikoaj Leverkhn wymogli na zarzdzie, e deficyt pokryje Towarzystwo, a raczej zrezygnuje z opat za sal, poniewa prelekcje te s pouczajce i su dobru publicznemu. Bya to przyjacielska przysuga, gdy spraw publicznej korzyci mona by kwestionowa, choby ju z tego wzgldu, e brak byo publicznoci, co jednak, jak ju wspomniaem, naleao po czci przypisa zbyt specjalnemu charakterowi omawianych zagadnie. Wendell Kretzschmar hodowa zasadzie, ktr czsto syszelimy z jego ust, uksztatowanych pierwotnie do mowy angielskiej, e czowiekowi powinno zalee nie na zainteresowaniach cudzych, lecz na wasnych, a wic na tym, aby zainteresowania p o b u d z a , co wtedy jedynie moe nastpi i wwczas zreszt z pewnoci nastpi, jeli si jest samemu czym gboko przejtym i mwic o tym nieuchronnie zaraa si innych tym zainteresowaniem, t w o r z c tak oto jakie dotd nie istniejce, nie przeczuwane nawet zainteresowania, co znacznie jest korzystniejsze ni suenie ju istniejcym. Wielka szkoda, e publiczno nasza niemal wcale nie daa mu okazji do wyprbowania owej teorii. Wrd naszej nielicznej gromadki, siedzcej u jego stp w ziejcej pustk starej sali z ponumerowanymi krzesami, znalaza ona pene potwierdzenie, olni nas bowiem sprawami, o ktrych nigdy bymy nie pomyleli, e zdoaj tak przyku nasz uwag; nawet owo straszliwe jkanie wydao nam si w kocu jedynie podniecajc i przykuwajc nasz uwag oznak jego zapau. Niekiedy podczas nagej awarii dawalimy mu wszyscy pocieszajce znaki, a ktry z panw pomrukiwa nawet uspokajajco: No, no albo Dobrze ju, dobrze, lub Nie szkodzi! Potem skurcz ustpowa, na twarzy mwcy pojawia si radosny, przepraszajcy umiech i przez chwil rzecz toczya si dalej z nieco nawet niesamowit pynnoci.
51

O czym mwi? C, czowiek, ten zdolny by powici bit godzin pytaniu: Dlaczego Beethoven nie napisa trzeciej czci Sonaty fortepianowej op. 111? i byo to zagadnienie warte omwienia, bezsprzecznie. Ale sprbujcie sobie wyobrazi anons z tym tytuem, przybity na domu Towarzystwa Uytecznoci Spoecznej albo wydrukowany w Gazecie Kolejowej w Kaisersaschern, i zadajcie sobie pytanie, w jakim stopniu mg on pobudzi publiczn ciekawo. Ludzie w ogle nie chcieli wiedzie, dlaczego Opus 111 ma tylko dwie czci. My, ktrzy zebralimy si na ten wykad, przeylimy co prawda wieczr, ktry niesychanie nas wzbogaci, i to pomimo faktu, i rzeczonej Sonaty a do owej chwili nikt z nas nie zna. Lecz poznalimy j wanie dziki tej imprezie, i to bardzo dokadnie, gdy Kretzschmar znakomicie, cho z brzkliwym przydwikiem, wykona j na do lichym pianinie, jakie mu dano do dyspozycji (na fortepian nie wyraono zgody), grajc za analizowa z wielk wnikliwoci jej tre wewntrzn, opisujc rwnie okolicznoci, w ktrych wraz z dwiema innymi powstaa, i z kostycznym humorem wspominajc wyjanienia samego mistrza, dlaczego zrezygnowa z napisania trzeciej czci, bdcej odpowiednikiem pierwszej. Odpowiedzia on by mianowicie swemu famulusowi na to pytanie, e n i e m i a c z a s u i dlatego wola raczej nieco rozbudowa cz drug. Czasu nie mia! I jeszcze mimochodem to podobno owiadczy! Pogarda dla zadajcego takie pytania, ukryta w owej odpowiedzi, widocznie nie zostaa zauwaona, lecz samo pytanie j usprawiedliwiao. I teraz mwca j opisywa Beethovena okoo roku 1820, gdy such jego, ulegajc nieodwracalnemu zanikowi, stopniowo zakrela wok niego krg coraz wikszego osamotnienia i gdy okazao si ju, e niezdolny jest dyrygowa wykonaniem wasnych utworw. Opowiada nam, jak stopniowo szerzya si i umacniaa pogoska, e wielki kompozytor cakiem ju wyjaowia, e jego twrcze siy ulegy wyczerpaniu, e, jak stary Haydn, zajmuje si ju jedynie zapisywaniem szkockich pieni, od kilku bowiem lat adne wielkie dzieo opatrzone jego nazwiskiem nie ukazao si na rynku. Pn jesieni jednak, powrciwszy z Mdling, gdzie spdza lato, do Wiednia, mistrz zasiad i jednym cigiem, niejako nie odrywajc wzroku od papieru nutowego, napisa owe trzy kompozycje na fortepian, o czym zreszt donis swemu protektorowi, hrabiemu Brunswick, chcc go uspokoi co do stanu swojego umysu. A potem mwi Kretzschmar o Sonacie c-moll, ktr poj jako samo w sobie zamknite i wewntrznie uporzdkowane dzieo doprawdy nie jest atwo, tak e stanowia ona twardy orzech do zgryzienia dla przyjaci i dla wczesnej krytyki; opowiada, jak to owi przyjaciele i wielbiciele wprost nie byli w stanie pody za twrc na w szczyt, na ktry w okresie swej dojrzaoci wynis by klasyczn form symfonii, sonaty fortepianowej, kwartetu smyczkowego, jak to w obliczu dzie ostatniego okresu serca ich przejmowaa ao na widok owego procesu rozkadu, obcoci, zapuszczania si w krain nieznan i niesamowit, na widok tego plus ultra, w ktrym nic wicej dostrzec nie
52

byli w stanie nad wyradzanie si zawsze istniejcych skonnoci, naduycie introspekcji i spekulacji, przesad w drobiazgowoci i uczonoci muzycznej niekiedy nawet w rzeczy tak prostej, jak temat Arietty do nieziemskich Wariacji, stanowicych drug cz owej Sonaty. Tak, wanie tak, jak temat owej czci, przebiegajcy setki losw, setki kontrastujcych rytmicznie wiatw, przerasta sam siebie, a w kocu ginie gdzie na zawrotnych wyynach, ktre nazywa mona zawiatem lub abstrakcj, tak te i kunszt Beethovena przers sam siebie: zza dostpnych rejonw tradycji unis si na oczach przeraonej ludzkoci w sfery wycznie ju i cakowicie osobiste, jako ja bolenie odizolowane w absolucie, a wskutek zamarcia suchu rwnie i od wiata zmysw, jako samotny ksi w krlestwie ducha, ktry odtd jedynie niepojtym dreszczem potrafi przenika najbardziej nawet przychylnych suchaczy, a w ktrego przeraajcych przesaniach wyjtkowo ju i chwilami tylko potrafili si rozezna. Jak dotd, wszystko suszne, powiedzia Kretzschmar. Lecz suszne jednak w sposb wzgldny i niewystarczajcy. Z ide czystej osobowoci czy si bowiem zazwyczaj idee bezgranicznego subiektywizmu i radykalnego denia do harmonicznych rodkw wyrazu w przeciwiestwie do polifonicznego obiektywizmu (chcia, ebymy dobrze sobie zapamitali t rnic: harmoniczny subiektywizm, polifoniczna rzeczowo), lecz to rwnanie, to przeciwiestwo nie odpowiada tu rzeczywistoci, jak zreszt w ogle w pnych dzieach mistrza. W istocie Beethoven by w poowie swych twrczych lat znacznie bardziej subiektywny, by nie rzec: osobisty, ni u kresu; znacznie wicej troszczy si o to, aby osobisty wyraz pochon wszelki konwencjonalizm, wszelk sformalizowan ozdobno, ktrej peno w muzyce, i aby wtopi to wszystko w subiektywn dynamik. Stosunek pnego Beethovena, jego piciu ostatnich sonat fortepianowych na przykad, do konwencjonalizmu by przy caej niepowtarzalnoci, a nawet niesamowitoci formalnego wyrazu znacznie bardziej ustpliwy i wyrozumiay. W jego pnych dzieach wystpuje czsto nietknita, nie przeksztacona przez subiektywizm konwencja, obnaona, rzec mona: rozdta, oraz samoopuszczenie, ktre dziaa bardziej przejmujco i majestatycznie ni wszelka osobista miao. W utworach tych, powiedzia mwca, midzy subiektywizmem i konwencj powstawa nowy stosunek, ktrego istot okrelaa mier. Przy tym sowie Kretzschmar zacz si gwatownie jka; jzyk jego, uczepiwszy si pocztkowej goski, uderza o podniebienie z szybkoci karabinu maszynowego, przy czym drgay mu rwnie szczki i broda, zanim uspokoiy si na samogosce, ktra pozwalaa ju odgadn zamierzone sowo. Sowo to jednak, z chwil gdy ju rozpoznane, zdawao si niestosowne, aby je podchwyci i, jak si to niekiedy zdarzao, podpowiedzie mu je z uczynn jowialnoci. Sam musia si z nim upora i uczyni to. Tam, gdzie wielko i mier cz si ze sob, wyjania, powstaje skaniajca si ku konwencji rzeczowo, suwerennoci swo53

j przerastajca najbardziej nawet wadczy subiektywizm, w niej bowiem element wycznie osobisty, wyrastajcy ju przecie ponad szczytowe moliwoci tradycji, raz jeszcze sam siebie przerasta, wkraczajc wielki i widomy w kolektywn sfer mistyczn. Nie pyta nas, czy to rozumiemy, a my take nie zadawalimy sobie tego pytania. Jeli sdzi, e najwaniejsze jest, abymy to usyszeli, to w peni podzielalimy jego pogld. W wietle tego mwi dalej naley te rozpatrywa dzieo, ktre w szczeglnoci pragnie tu omwi, czyli Sonat opus 111. A potem usiad do pianina i zagra nam z pamici ca kompozycj, cz pierwsz i ogromn cz drug, w ten sposb, e nieustannie wkrzykiwa w swoj gr komentarze i, chcc szczeglnie zwrci nasz uwag na prowadzenie gosw, podpiewywa miejscami z demonstracyjnym entuzjazmem, co w sumie tworzyo czciowo porywajcy, czciowo komiczny spektakl, wzbudzajcy czsto wesoo maego audytorium. Jako e mia uderzenie bardzo mocne i silnie wydobywa kade forte, musia wrzeszcze na cae gardo chcc, aby z wtrcanych przeze objanie cokolwiek zrozumiano, i piewajc z najwyszym nateniem gosu, aby jeszcze wokalnie swoj gr uwydatni. Co gray rce, naladoway usta. Bum, hum wum, wum szrum, szrum woa wrd wciekle narastajcych inicjalnych akcentw pierwszej czci, wysokim za falsetem akompaniowa penym melodyjnego uroku pasaom, owietlajcym niekiedy delikatnymi, wietlistymi przebyskami burzliwie skbione niebo tego utworu. W kocu zoy rce na kolanach, odpocz chwil i powiedzia: Teraz si zacznie. I zacz cz z wariacjami, owo Adagio molto semplice e cantabile. Temat Arietty, wyraajcy losy i przeycia, dla ktrych w swej idyllicznej niewinnoci zdaje si bynajmniej nie przeznaczony, z miejsca pojawia si i wyraa w szesnastu taktach, dajcych si zredukowa do jednego motywu, podobnego w kocu swej pierwszej poowy do krtkiego, przepojonego uczuciem okrzyku trzy dwiki tylko, semka, szesnastka i wiernuta z kropk, skandowane chyba tak: Nie-bios to albo Ser-ca bl, albo eg-naj mi, albo Nie-gdy, ach, albo k i pl, i tyle tylko. To, co si potem z t agodn zapowiedzi, t melancholijn a spokojn formu dzieje pod wzgldem rytmu, harmonii i kontrapunktu, czym j jej twrca pobogosawi i na jakie skaza potpienie, w jak noc i w jakie wiatoci, w jakie j krystaliczne sfery, gdzie chd i ciepo, spokj i ekstaza s ju jednym i tym samym, wtrca i unosi, wszystko to mona nazwa dalekosin, przedziwn, wyobcowan i wystpn wspaniaoci, nie dajc jej wszake imienia, gdy waciwie jest bezimienna; a Kretzschmar wygrywa nam pracowitymi rkami wszystkie te niesamowite metamorfozy, wypiewujc co si: Dim-dada i gono komentujc. Te acuchy trylw! woa. Te fioritury i kadencje! Syszycie tutaj t utrzyman konwencj? Tu mowa nie jest ju oczyszczana z przybrania, lecz przybranie uwalnia si od pozorw podlegania subiektywizmowi
54

pozory sztuki zostaj odrzucone sztuka zawsze w kocu odrzuca sztuk pozory sztuki. Dim-dada! Prosz sucha, jak tutaj melodia si zaciera pod ciarem spajajcych j akordw! Staje si statyczna, staje si monotonna dwa razy d, trzy razy d, raz za razem akordy to sprawiaj. Dim-dada! Prosz teraz uwaa, co tu si dzieje. Niezwykle trudno byo sucha jednoczenie jego krzykw i tej wysoce skomplikowanej muzyki, z ktr je miesza. Staralimy si o to wszyscy, w napiciu, wychyleni do przodu, z domi midzy kolanami, spogldajc na przemian to na jego rce, to na usta. Charakterystyczn cech tej czci jest wielki dystans pomidzy basem a wiolinem, rk praw a lew, i nastaje chwila, sytuacja wrcz najskrajniejsza, kiedy w biedny motyw, samotny i opuszczony, zdaje si buja nad zawrotn, ziejc przepaci wydarzenie o eterycznej wzniosoci, po ktrym nastpuje zaraz bojaliwe skulenie si, pene grozy przeraenie, z tego jak gdyby powodu, e rzecz taka moga si wydarzy. Lecz dzieje si jeszcze wiele, zanim dojdzie do koca. Gdy jednak dochodzi do koca i gdy si do niego zblia, dzieje si co cakowicie w swej agodnoci i dobroci nieoczekiwanego i wzruszajcego po tylu manifestacjach hamowanej wciekoci, uporu, zajadoci i tylu niebotycznych wzlotach. Ten wielce dowiadczony motyw w chwili poegnania sam staje si poegnaniem, okrzykiem i poegnalnym gestem, owo d-g-g przechodzi nieznaczn zmian, doznaje niewielkiego melodycznego poszerzenia. Po pocztkowym c przybiera sobie cis przed d, tak e odtd skanduje ju nie: Niebios to albo k i pl, lecz O ta niebios to, Ziele k i pl, eg-naj wiecznie mi i nadejcie tego cis jest najbardziej w wiecie wzruszajcym, pocieszajcym, melancholijnie uspokajajcym procesem. Jest to jakby bolenie pieszczotliwe gaskanie po wosach, po policzku, ciche, gbokie spojrzenie w oczy po raz ostatni. Bogosawi w obiekt, ow straszliw gonitw formy w nieodpartym uczowieczaniu, zblia j na poegnanie, na wieczne poegnanie, tak agodnie do serca suchacza, e oczy zachodz mu zami. Ach zapomnij bl, mwi, Wielki by w nas Bg, Wszystko byo snem, Wiern zosta mi! A potem si urywa. Szybkie, twarde triole biegn ku obojtnemu zakoczeniu, ktrym mgby si rwnie dobrze zamyka niejeden inny utwr muzyczny. Kretzschmar nie powrci ju potem od pianina do prelegenckiego pulpitu. Siedzia dalej na obrotowym taborecie, zwrcony ku nam, w tej samej co i my pozycji, pochylony do przodu, z domi midzy kolanami, i w kilku sowach doprowadzi do koca sw prelekcj na temat, dlaczego Beethoven nie napisa trzeciej czci Opusu 111. Wystarczyo nam chyba, mwi, usysze ten utwr, abymy sami mogli sobie odpowiedzie na to pytanie. Trzecia cz? Rozpoczyna na nowo po takim poegnaniu? Powrt po takim rozstaniu? Niemoliwe! Stao si tak, e Sonata w owej drugiej, ogromnej czci dosza swego kresu, skoczya si raz na zawsze. A mwic sonata ma na myli nie tylko t wanie, w tonacji c-moll,
55

lecz sonat w ogle, jako gatunek, jako tradycyjn form artystyczn sztuki: ona wanie, jako taka, znalaza tu swj kres, zostaa do kresu doprowadzona, wypenia swe przeznaczenie, osigna cel swj, poza ktry wyj ju nie mona, ona sama si tutaj niweczy i rozwizuje, egna si z nami w gest poegnania, w motyw d-g-g melodyjnie pocieszany przez cis, jest poegnaniem rwnie i w tym sensie, jest poegnaniem rwnie wielkim, jak sam utwr, poegnaniem z sonat. Powiedziawszy to, Kretzschmar odszed przy akompaniamencie wtych, lecz dugotrwaych oklaskw, a my wyszlimy rwnie, gboko zadumani, obcieni nowymi mylami. Wikszo z nas, jak to zazwyczaj bywa, nucia przy odbiorze paszczw i kapeluszy i przy wyjciu z budynku w pierwotnej jak i poegnalnej postaci w tematyczny motyw drugiej czci, stanowicy pitno tego wieczoru i duszy czas jeszcze dolatywao z bardziej odlegych ulic, po ktrych rozproszyli si suchacze, z odbrzmiewajcych echem cichych, pogronych w nocy ulic maego miasteczka owo eg-naj mi, egnaj wiecznie mi, Wielki by w nas Bg rozchodzc si wielokrotnym pogosem. Nieostatni to raz suchalimy jkay, prawicego o Beethovenie. Niebawem znowu mwi o nim, tym razem pod tytuem: Beethoven i fuga. Temat ten przypominam sobie rwnie dokadnie i widz go jeszcze przed sob w formie ogoszenia, doskonale zdajc sobie spraw, e na rwni z poprzednim nie mg on wywoa w owej sali Uytecznoci Spoecznej cisku zagraajcego yciu obecnych. Nasza gromadka odniosa jednak rwnie i z tego wieczoru zdecydowan korzy i przyjemno. Zazdronicy i przeciwnicy miaego nowatora, jak usyszelimy, dowodzili bowiem zawsze, e Beethoven nie potrafi napisa fugi. On po prostu tego nie potrafi twierdzili, dobrze przy tym wiedzc, co mwi, jako e czcigodna owa forma bya podwczas jeszcze w wielkim poszanowaniu i aden kompozytor nie znalazby aski w oczach muzycznego trybunau ani zadowoli wspczesnych potentatw i magnatw rozdzielajcych zamwienia, nie mogc sprosta rwnie i wymogom fugi. Ksi Esterhazy, na przykad, by szczeglnym zwolennikiem tej mistrzowskiej sztuki, lecz w Mszy C-dur, ktr Beethoven dla niego napisa, nie zdoa kompozytor wyj poza jakie nieudane zacztki fugi, co ju ze wzgldw czysto towarzyskich byo nieuprzejmoci, artystycznie za niewybaczalnym uchybieniem; natomiast oratorium Chrystus na Grze Oliwnej byo w ogle pozbawione wszelkich ladw pracy nad fug, cho i tam byaby ona jak najbardziej na miejscu. Prba tak saba, jak owa fuga w trzecim kwartecie z Opusu 50, nie moga obali twierdzenia, e wielki w czowiek jest zym kontrapunkcist, w czym jeszcze utwierdzay miarodajny wiat muzyczny polifoniczne partie marsza aobnego Eroiki i Allegretta Symfonii A-dur. A jeszcze na dobitk to zakoczenie wiolonczelowej Sonaty D-dur opus 102, zatytuowane Allegro fugato! Krzyk podnis si wtedy, opowiada Kretzschmar, i zaczto wygraa piciami. Cay utwr zganiono jako niejasny i wrcz niestrawny, nadto, powiadano,
56

przez dwadziecia przynajmniej taktw panuje w nim tak skandaliczne zamieszanie gwnie wskutek niezwykle przesadnych modulacji e mona spokojnie zamkn przewd wykazujcy cakowit niezdolno tego czowieka do uprawiania cisej dyscypliny. Przerywam t relacj jedynie po to, eby zwrci uwag, i prelegent mwi nam wtedy o sprawach, zagadnieniach i panujcych w sztuce stosunkach, ktre bynajmniej nie leay jeszcze w naszym polu widzenia, a na skutek trudnoci jego wymowy pojawiay si nam tylko w mglistym zarysie i marginesowo; e nie bylimy w stanie skontrolowa go poza jego wystpami przy pianinie, ktre sam objania, suchalimy go za z niejasno poruszon wyobrani, na podobiestwo dzieci przysuchujcych si bajkom, ktrych nie rozumiej, podczas gdy delikatny ich umys zostaje jednak w jaki osobliwy, peen przeczu, do snu podobny sposb rozwijany i wzbogacany. Fuga, kontrapunkt, Eroica, chaos na skutek niezwykle przesadnych modulacji, cisa dyscyplina wszystko to byy jeszcze dla nas poszepty baniowe, lecz przyjmowalimy je tak chtnie i z tak szeroko otwartymi oczami, jak dzieci suchajce rzeczy niezrozumiaych i waciwie cakiem niedostpnych, i to z wiksz przyjemnoci ni bliskich, dostosowanych do ich poj i poziomu. Czy uwierzycie, e jest to najbardziej intensywna, dumna, a moe i najskuteczniejsza metoda nauczania nauczanie antycypujce, ktre pomija rozlege poacie niewiedzy? Jako pedagog nie powinienem waciwie przy tym obstawa, ale wiem, e modzie szczeglnie upodobaa sobie ten sposb, sdz za, e owe pominite poacie z czasem si rwnie same przez si zapeni. Beethoven wic jak usyszelimy uchodzi za czowieka niezdolnego do napisania fugi, a zatem naleao zada sobie pytanie, jak dalece te zoliwe pogoski odpowiaday prawdzie. Widoczne byo, e usiowa je obali. W pniejsze swoje utwory fortepianowe wplata kilkakrotnie fugi, i to trzygosowe: w Hammerklaviersonate, jak i w t, ktra zaczyna si w tonacji As-dur. Raz jeden dopisa: Z niejakimi licencjami, na znak, e doskonale znane mu byy rygory, ktre przekroczy. Kwesti sporn pozostawa fakt, dlaczego je zlekceway? Przez absolutyzm czy te dlatego, e nie potrafi si z nimi upora? Potem przecie nastpia wielka fuga w Uwerturze opus 124 i majestatyczne fugi w Gloria i Credo Missae Solemnis dajce wreszcie dowd, e wielki zapanik stoczy zwycisk walk rwnie i z tym anioem, mimo i z zapasw tych wyszed ze zwichnitym biodrem. Kretzschmar opowiedzia nam straszliw histori, ktra w niesamowity, niezapomniany sposb utrwalia w nas obraz witego trudu owej walki, jak i osoby tak ciko dowiadczanego twrcy. Dziao si to pnym latem roku 1819, w czasie gdy Beethoven pracowa w domu Hafnera w Mdling nad swoj Msz, zrozpaczony, e kada jej cz bya znacznie dusza, ni to uprzednio przewidywa, tak i w aden sposb nie mg dotrzyma terminu jej ukoczenia, przewidzianego na
57

jeden z dni marca nastpnego roku, kiedy to nastpi mia ingres arcyksicia Rudolfa jako arcybiskupa Oomuca. Wtedy to wydarzyo si, e dwaj jego przyjaciele i adepci, odwiedziwszy go tam pewnego popoudnia, ju w chwili wejcia do domu dowiedzieli si rzeczy przeraajcych. Tego samego dnia rano bowiem obie suce mistrza porzuciy go i ucieky, gdy uprzedniej nocy, okoo godziny pierwszej, wybucha dzika, cay dom ze snu wytrcajca awantura. Pan pracowa od wieczoru a do pna w noc, pracowa nad Credo, nad owym Credo z fug, i ani myla o kolacji stojcej na kuchennym piecu, przy ktrym znuone, prno czekajce suebne w kocu zasny. Mistrz zatem, zapragnwszy zje co pomidzy godzin dwunast a pierwsz, znalaz dziewczyny pice, potrawy za wysuszone i zwglone i wpad z tego powodu w najstraszliwszy gniew, o tyle mniej jeszcze respektujc nocn cisz domu, e sam haasw swoich nie sysza. Czy ani godziny nie moecie czuwa ze mn? grzmia nieustannie. Godzin tych byo wszake ju z pi czy sze i obraone dziewczyny umkny z nastaniem dnia, pozostawiajc popdliwego chlebodawc wasnym losom, tak e dnia tego nie dosta obiadu i w ogle nie jad nic od dwudziestu czterech godzin. Pracowa natomiast w swoim pokoju nad Credo, owym Credo z fug uczniowie jego syszeli przez zamknite drzwi, w jaki sposb to robi. Guchy czowiek wy, piewa i tupa nad swoim Credo suchanie tych odgosw byo tak pene grozy, tak przejmujce, e stojcym u drzwi krew zastyga w yach. Lecz wanie w chwili, gdy oniemieleni gboko chcieli ju odej, drzwi otworzyy si gwatownie i Beethoven stan na progu. W jakiej postaci? Najokropniejszej! W ubraniu wymitoszonym, o rysach twarzy tak wykrzywionych, e przejmoway lkiem, o spojrzeniu czujnym, dalekim, nieprzytomnym, i tak wpatrywa si w nich sprawiajc wraenie, jakby dopiero co wyszed z walki na mier i ycie ze wszystkimi wrogimi mocami kontrapunktu. Pocztkowo bekota co nieskadnie, potem jednak wybuchn alem i skargami nad ruin swego gospodarstwa, narzekajc, e wszyscy pouciekali, e ka mu godowa. Prbowali go uagodzi, jeden pomg mu si ogarn, drugi pobieg do gospody, by zamwi pokrzepiajcy posiek... Msza za zostaa ukoczona dopiero w trzy lata pniej. Nie znalimy jej, syszelimy o niej jedynie. Lecz kt zaprzeczy, e sama nawet wiadomo o nieznanej wielkoci moe by ksztacca? Wiele, co prawda, zaley od sposobu, w jaki o niej si mwi. Rozchodzc si do domw po prelekcji Wendella Kretzschmara, doznawalimy uczucia, e syszelimy ow Msz, a iluzj t wzmacnia utrwalony przeze w naszych umysach obraz wygodzonego mistrza, stojcego w drzwiach po nieprzespanej nocy. Tyle rzek nam Kretzschmar na temat Beethoven i fuga, i doprawdy podsun nam do materiau do rozmw w powrotnej drodze, a take temat do wspmilczenia i cichych, niejasnych marze o sprawach nowych, wielkich, odlegych, ktre przenikny do naszych dusz wraz z jego niekiedy pynn i bystr, niekiedy za
58

okropnie znieksztacon mow. Powiadam do naszych dusz, lecz oczywicie mam tu na wzgldzie jedynie dusz Adriana. To, co sam usyszaem, co pojem, nie ma najmniejszego znaczenia. Na nim za, jak si to okazao w drodze do domu i nazajutrz, podczas rozmowy na szkolnym podwrzu, najwiksze wraenie wywaro Kretzschmarowskie rozrnienie pomidzy epokami kultu i epokami kultury oraz jego sowa, e zewiecczenie sztuki, oddzielenie jej od naboestwa, ma charakter jedynie epizodyczny i powierzchowny. Ucze wyszej secundy przejty by myl, ktrej prelegent wcale nie wypowiedzia, lecz ktr w nim wznieci, e oderwanie sztuki od liturgicznej caoci, wyzwolenie i wyniesienie jej w sfer osobistej samotnoci, gdzie kultura staje si ju celem samym w sobie obciyo j bezprzedmiotowo uroczystym charakterem, absolutn powag, bolesnym patosem, przejawiajcym si dobitnie w przeraajcej postaci Beethovena stojcego we drzwiach swego pokoju, i e stan taki bynajmniej nie powinien by trwaym jej przeznaczeniem, jej usposobieniem staym i niezmiennym. Suchajcie, co ten mokos wymyli! Nie posiadajc jeszcze adnych prawie praktyczno-realnych dowiadcze w dziedzinie sztuki, fantazjowa tak przemdrzale w prni o chwili, zapewne ju niedalekiej, kiedy to dzisiejsza rola sztuki zostanie znowu sprowadzona do skromniejszej, szczliwszej suby sprawom wyszego autoramentu, cho niekoniecznie, jak niegdy, Kocioowi. Czemu, mianowicie? tego powiedzie nie umia. Lecz myl, e idea kultury jest zjawiskiem historycznie przejciowym, e moe si ona ponownie zagubi w innych sprawach, e przyszo niekoniecznie do niej naley t myl zaczerpn niewtpliwie z prelekcji Kretzschmara. Ale przerwaem mu alternatyw kultury jest barbarzystwo. Przepraszam odpar barbarzystwo jest przeciwiestwem kultury, lecz tylko w ramach danego nam przez ni porzdku intelektualnego. Poza tym intelektualnym porzdkiem przeciwiestwo to moe by czym zgoa innym lub w ogle nie by przeciwiestwem. Naladujc Luk Cimabue wykrzyknem: Santa Maria! i przeegnaem si. Adrian zamia si krtko. Innym razem owiadczy: Zdaje mi si, e jak na kulturaln epok troch za duo mwi si w naszych czasach o kulturze, prawda? Chciabym wiedzie, czy epoki, ktre posiaday kultur, w ogle znay to sowo, uyway go, posugiway si nim. Naiwno, niewiadomo, naturalna prostota wydaj mi si pierwszym kryterium stanu, ktremu nadajemy t nazw. A nam niedostaje wanie tej naiwnoci i brak w, jeli mona tu w ogle mwi o braku, chroni nas przed bujnoci barbarzystwa, ktre cakowicie dawao si pogodzi z kultur, nawet bardzo wysok. Rzec pragn: znajdujemy si na stopniu cywilizacji stan godny pochway, bez wtpienia, lecz adnym wtpliwociom nie ulega te chyba, i musielibymy sta si znacznie wikszymi barbarzycami, aby na nowo odzyska zdolno posiadania kultury. Technika i kom59

fort tymi kategoriami mwi si o kulturze, ale si jej nie posiada. Czy masz co przeciw temu, abym dostrzega w homofonicznie-melodycznej konwencji naszej muzyki pewien stan muzycznej cywilizacji w przeciwiestwie do dawnej kontrapunktyczno-polifonicznej kultury? W wypowiedziach tego rodzaju, ktrymi mnie drani i droczy si ze mn, byo wiele myli niewasnych. Lecz on potrafi na wasny sposb przyswaja sobie i indywidualnie przekazywa, co gdzie podchwyci, a co odbierao temu powtarzaniu cudzych myli wszelk mieszno, cho nie pozbawiao go cech chopicej niesamodzielnoci. Komentowa take a raczej w oywionym dialogu komentowalimy obaj inn prelekcj Kretzschmara, noszc tytu Muzyka i oko wystp, ktry rwnie zasugiwa na liczniejsz frekwencj. Jak wynika z tytuu, prelegent nasz mwi o tym, w jaki sposb jego sztuka dziaa na zmys wzroku czy raczej jak r w n i e i na ten zmys oddziaywa, co jak twierdzi czyni ju przez to, e si j zapisuje: przez notowanie jej zatem, przez zapis muzyczny, ktry od czasw starych neumw, kreskami i kropkami ukazujcych w przyblieniu ruch dwikw, uprawiany by stale i ze wzrastajc troskliwoci. Przykady, ktre cytowa Kretzschmar, byy nadto niezwykle zajmujce a take schlebiajce, gdy w ten sposb wprowadza nas w pewn zayo uczniw i kopistw z muzyk, tumaczc, jak to niejeden zwrot muzycznego argonu wywodzi si wcale nie z dziedziny akustyki, lecz z dziedziny dozna wzrokowych, ze sposobu pisania nut; jak to mwi si o occhiali, basach okularowych, gdy graficznie te amane tremolanda basowe, pnuty, ktrych szyjki poczone s parami przy pomocy grubej kreski, daj obraz przypominajcy okulary; albo jak si niektre, bardzo banalne i w regularnych odstpach stopniowo po sobie nastpujce sekwencje (wypisywa nam ich przykady na tablicy) nazywa atami szewskimi. Mwic o samym tylko wygldzie notowanej muzyki zapewnia, e znawcy wystarczy jeden rzut oka na zapis nutowy, eby wyrobi sobie zdecydowany pogld na duchow tre i warto danej kompozycji. Tak na przykad zdarzyo mu si, e odwiedzajcy go kolega, wchodzc do pokoju, gdzie akurat rozoona bya na pulpicie nadesana jaka dyletancka szmira, wykrzykn ju od progu: A c ty tam masz za paskudztwo, na mio bosk? Z drugiej za strony opisywa nam niewymowny urok, jaki dla wprawnego oka przedstawia sam optyczny jedynie obraz jakiejkolwiek partytury Mozarta, przejrzysto jej dyspozycji, pikno rozdzielenia poszczeglnych grup instrumentalnych, przemylne a urozmaicone poprowadzenie linii melodycznej. Nawet guchego woa czowieka, nie znajcego dwikw, musi radowa tak pikny widok. To hear with eyes belongs to loves fine wit zacytowa jeden z sonetw Szekspira, twierdzc, e we wszystkich epokach kompozytorzy wplatali w swoje zapisy muzyczne przerne sekrety, przeznaczone raczej dla oczu ni dla uszu. Jeli na przykad holenderscy mistrzowie stylu polifonicznego w swym nieustajcym kunszcie zagszczania gosw uksztatowali stosunki kon60

trapunktyczne tak, e jaki gos, odczytywany od koca, by dokadnym powtrzeniem drugiego, to niewiele to miao wsplnego ze zmysem suchu, on za gotw si zaoy, e niewiele uszu igraszk t podchwycio, bya ona natomiast przeznaczona dla oczu towarzyszy cechowych. Tak to Orlando Lasso w Weselu w Kanie posuy si szecioma gosami dla szeciu dzbanw wody, co atwiej przecie zliczy przy odczytywaniu ni przy suchaniu; w Pasji w. Jana Joachima von Brucka j e d e n ze sug, ktry uderza Jezusa w twarz, oznaczony by j e d n tylko nut, na sowo dwaj wszake we frazie nastpnej: A z nim dwaj inni, przypaday d w i e nuty. Przytacza jeszcze wicej takich pitagorejskich, bardziej dla oka ni dla ucha przeznaczonych igraszek, potajemnie niejako zwodzcych such, w ktrych od niepamitnych czasw lubowaa si muzyka, i wyzna, e w ostatecznej analizie skonny jest przypisywa je pewnemu wrodzonemu brakowi zmysowoci w muzyce, a nawet antyzmysowoci tej sztuki, jej utajonym skonnociom do ascezy. W istocie jest ona najbardziej uduchowion ze sztuk, co ju w tym si przejawia, e tre i forma pochaniaj si w niej wzajemnie jak w adnej innej i waciwie tworz jedno. Mwi si, co prawda, e muzyka przemawia do ucha, dziaa ona jednak tak tylko warunkowo, o tyle mianowicie, o ile such, podobnie pozostaym zmysom, stanowi organ zastpczy i jest porednikiem dla dozna duchowych. By moe mwi Kretzschmar e najgbszym yczeniem muzyki jest, eby wcale jej nie syszano ani widziano, ani nawet odczuwano, lecz gdyby to byo moliwe, eby doznawano jej i kontemplowano j w czystej sferze ducha, poza granic zmysw, a nawet uczucia. Lecz zwizana ze wiatem zmysw musi przecie z kolei dy do najskrajniejszej, ba, oszukaczej zmysowoci, jest niby Kundry, ktra nie chcc tego, co czyni, oplata szyj gupca mikkimi ramionami rozkoszy. Najpotniejsze zmysowo urzeczywistnienie znajduje jako orkiestralna muzyka instrumentalna, gdzie za porednictwem suchu zdaje si atakowa wszystkie zmysy i odurzajco stapia rozkoszn dziedzin dwiku z krlestwem barw i woni. Tu doprawdy jest pokutnic przebran za czarodziejk. Istnieje jednak pewien instrument, czyli: rodek realizacji muzycznej, przy pomocy ktrego muzyka staje si wprawdzie syszalna, lecz w jaki na poy niematerialny, niemal abstrakcyjny sposb, a przez to wanie syszalna w sposb szczeglnie odpowiadajcy jej duchowej naturze, tym instrumentem za jest fortepian, ktry w sensie innych instrumentw w ogle nie istnieje, brak mu bowiem jakichkolwiek cech specyficznych. Mona go co prawda, jak i pozostae, traktowa jako instrument solowy i moe sta si rodkiem osignicia wirtuozerii, lecz jest to wypadek szczeglny, a waciwie, jeli rzecz z bliska rozpatrzy, naduycie. Fortepian bowiem, prawd mwic, jest bezporednim a suwerennym przedstawicielem muzyki w caym jej uduchowieniu i dlatego naley si uczy gry na nim. Nauka fortepianu nie powinna jednak, a przy-

61

najmniej nie w zasadzie, nie w pierwszym ani te ostatnim wzgldzie, stawa si nabywaniem szczeglnej biegoci, lecz przede wszystkim nauk Muzyki! wykrzykn jaki gos spord nielicznego audytorium, mwca bowiem ani rusz nie mg si upora z tym ostatnim, a przedtem ju tak czsto uywanym sowem, lecz mamlc pohaczy si na pierwszej jego gosce. Oczywicie! odpar Kretzschmar z ulg, wypi yk wody i odszed. Teraz jednak prosz mi wybaczy, e raz jeszcze pozwol mu wystpi. Zaley mi bowiem na tym, eby opowiedzie o czwartej jeszcze prelekcji, jak nam Wendell Kretzschmar wygosi, i w rzeczy samej mgbym by raczej pomin milczeniem ktr z poprzednich ni t wanie, adna bowiem, aby i tutaj nie wspomina o mnie, nie wywara na Adrianie takiego wraenia jak wanie ta. Nie mog sobie ju cakiem dokadnie przypomnie jej tytuu. Brzmia on: Elementarne zagadnienia muzyki, Muzyka a zagadnienia elementarne czy Elementy muzyczne, czy jeszcze jako inaczej. W kadym razie decydujc rol odgrywaa w niej idea elementarnoci, prymitywu, prapocztku, jak rwnie myl, e spord wszystkich sztuk wanie muzyka, mimo i w cigu wiekw wyrosa w tak wysoce skomplikowany, bogaty, misternie rozbudowany i przez histori wzniesiony gmach, nigdy si nie wyrzeka wspominania z caym pietyzmem swych pierwszych pocztkw, uroczystego ich przyzywania, sowem celebrowania swych elementw. W ten sposb mwi Kretzschmar czci ich przyrwnanie do kosmosu; elementy te s bowiem rwnie pierwszymi, najprostszymi materiaami, jakie posuyy do konstrukcji wiata, a paralelizm ten wykorzysta pewien artysta-filozof w nie tak dawnych czasach mwi tu znowu o Wagnerze i wykorzysta mdrze, czc zasadnicze elementy wszechwiata z podstawowymi elementami muzyki w swym kosmogenicznym micie Piercie Nibelungw. Dla niego pocztek wszelkich rzeczy ma swoj muzyk: muzyka pocztku jest take pocztkiem muzyki, trjdwik Es-dur porywistej gbi Renu, siedem prymitywnych akordw, z ktrych, niczym z cyklopowych blokw wyrbanych w pradawnej skale, wznosi si twierdza bogw. Pomysowy w wielkim stylu, czy mit muzyczny z mitem wiata, wic muzyk z rzeczami i dajc tym rzeczom wypowiedzie si w muzyce, stwarzajc w ten sposb aparat zmysowej rwnoczesnoci niebywale wspaniay i brzemienny w tre, cho w kocu moe jednak odrobin zbyt przemdrzay w porwnaniu z niektrymi przejawami elementarnoci w sztuce muzykw tak czystych jak Beethoven i Bach, na przykad w preludium ze suity na wiolonczel tego ostatniego rwnie w tonacji Es-dur i rwnie zbudowanej na prymitywnych trjdwikach. I odda hod Antoniemu Brucknerowi, ktry przy organach lub fortepianie lubi znajdywa wytchnienie w p r o s t y m s z e r e g o w a n i u t r j d w i k w . Czy moe by co bardziej wzruszajcego, wspanialszego woa nad takie nastpstwo zwykych trjdwikw? Czy nie jest to jakby oczyszczajca kpiel dla duszy? Take i te sowa, twierdzi Kretzschmar, s godnym zapamitania do62

wodem skonnoci muzyki do nawrotu ku sprawom pierwotnym i podziwiania samej siebie w swych najpierwszych pocztkach. Tak woa prelegent istot tej dziwnej sztuki jest to, e kadej chwili potrafi zacz wszystko od pocztku, od niczego, wyzby si wszelkiej znajomoci przebytych dziejw swej kultury, wszystkiego, co w cigu wiekw zdobya, odkry siebie na nowo i na nowo siebie sam stworzy. A przebiega przy tym te same stadia prymitywu, co w historycznych swych pocztkach, i krtsz drog, z pominiciem gwnego masywu grskiego swojego rozwoju, samotna i przez wiat nie suchana, potrafi osign przedziwne wyyny najosobliwszej piknoci. Po czym opowiedzia nam pewn histori, ktra w sposb dziwaczny a zastanawiajcy miecia si w obrbie obecnych jego rozwaa. W ojczystej jego Pensylwanii kwita w poowie XVIII wieku gmina nabonych niemieckich sekciarzy obrzdku anabaptystw. Przywdcy jej i najbardziej szanowani czonkowie yli w celibacie, std te zaszczycono ich mianem Samotnych sistr i braci. Wikszo jednak potrafia pogodzi ze stanem maeskim ycie przykadnie czyste, bogobojne, pracowite, surowo podporzdkowane reguom postu, a przy tym pene skromnoci i wyrzeczenia. Osiedli w dwch miejscowociach: jednej o nazwie Ephrata w Lancaster County, i drugiej, we Franklin County, zwanej Snowhill; wszyscy za z szacunkiem spogldali ku swemu przywdcy, pasterzowi i ojcu duchownemu, zaoycielowi sekty, nazwiskiem Beissel, w ktrego charakterze arliwe poddanie si woli Pana czyo si z cechami znamionujcymi przywdc dusz i wadc ludzi, a pasja religijna z szorstk energi. Johann Conrad Beissel urodzi si z bardzo biednych rodzicw w Eberbach w Palatynacie i wczenie osierocia. Wyuczy si by rzemiosa piekarskiego i jako wdrowny czeladnik nawiza stosunki z pietystami i zwolennikami sekty baptystw, ktre obudziy drzemice w nim skonnoci do osobliwego suenia prawdzie i swobodnej wiary w Boga. Zbliywszy si zatem niebezpiecznie do tej sfery pogldw, ktre w jego rodzinnym kraju uchodziy za herezj, trzydziestoletni wwczas czowiek postanowi uciec od nietolerancji Starego wiata i wyemigrowa do Ameryki, gdzie przez pewien czas uprawia w rozmaitych miejscowociach, Germantown i Conestoga, rzemioso tkackie. Potem jednak ogarna go ponownie fala uniesienia religijnego, poszed wic za wewntrznym gosem, nakazujcym mu prowadzi na odludziu cakowicie samotne, surowe i Bogu jedynie oddane ycie pustelnika. Jak si to jednak zdarza, i ucieczka od ludzi wanie wciga uchodc w obrb spraw ludzkich, rwnie i on ujrza si niebawem otoczony rzesz podziwiajcych go uczniw i naladowcw jego odosobnienia i zamiast odwrci si od wiata w mgnieniu oka sta si przywdc wielkiej gminy, ktra szybko rozwina si w samodzieln sekt Anabaptystw Dnia Sidmego, przy czym jego autorytet wrd wyznawcw tym bardziej by absolutny, e Beissel wiadomie nigdy nie

63

dy do przewodzenia nad innymi, lecz powoany zosta do tego wbrew swoim pragnieniom i zamiarom. Beissel nigdy waciwie nie zazna powaniejszego wyksztacenia, przy bystrym umyle sam jednak nauczy si czyta i pisa, a poniewa duch jego peen by mistycznych idei i uczu, stao si, i swoj rol przywdcy peni gwnie jako pisarz i poeta i t straw karmi dusze swych wiernych: spod pira jego pyn potok dydaktycznej prozy i nabonych pieni ku zbudowaniu sistr i braci w godzinach ich milczenia i ku wzbogaceniu ich naboestw. Styl jego by wzniosy i ciemny, przeadowany metaforami, niejasnymi aluzjami do sw Pisma witego i pewnego rodzaju erotycznym symbolizmem. Pocztek stanowi traktat o sabacie Mystyrion Anomalias i zbir 99 Sentencyj mistycznych, a bardzo tayemnych. W lad za nimi pojawi si szereg hymnw, ktre piewano na melodi znanych choraw europejskich, a ktre zostay wydane drukiem pod takimi tytuami, jak: Pienia o chwale i mioci Boga, Plac boju, na ktrym Jakub zosta rycerzem Pana lub Syjoskie wzgrze kadzidlane. Byy to pomniejsze zbiorki, ktre kilka lat pniej, rozszerzone i poprawione, zostay ujte w oficjalny piewnik Chrzcicieli Dnia Sidmego w Ephrata pod ckliwie smutnym tytuem: piew samotnej a opuszczonej synogarlicy, czyli Kocioa chrzecijaskiego. Drukowane i przedrukowywane, wzbogacane przez zaraonych entuzjazmem czonkw sekty, samotnych i stanu maeskiego mczyzn, a jeszcze bardziej kobiety, standartowe to dzieo zmienio tytu i kiedy na przykad nosio nazw Cudowne igry niebiaskie. Obejmowao ono w kocu nie mniej ni siedemset siedemdziesit hymnw, niektre o potnej iloci zwrotek. Pieni te przeznaczone byy do piewania, lecz zbrako do nich nut. Byy to nowe teksty do starych melodii i tak wanie caymi latami korzystaa z nich gmina. Lecz oto nowe natchnienie nawiedzio Johanna Conrada Beissla. Duch nakaza mu, aby oprcz roli poety i proroka przyj jeszcze rol kompozytora. W Ephrata przebywa od niedawna mody adept sztuki muzycznej, pan Ludwig, ktry prowadzi szko piewu, i Beissel lubi przysuchiwa si jego lekcjom. Musia widocznie przy tym dokona odkrycia, e muzyka posiada rodki dla rozszerzenia i wypenienia krlestwa ducha, o ktrych mody pan Ludwig ani marzy. Niezwyky ten czowiek powzi decyzj szybko. Nie najmodszy ju, bliski szedziesitki, zabra si do opracowania wasnej, dla swoich specjalnych celw przystosowanej teorii muzyki, usun nauczyciela piewu i sam mocno uj spraw w rce, i to z takim skutkiem, e niebawem uczyni muzyk najwaniejszym elementem ycia religijnego caej kolonii. Wikszo melodii choraowych przejtych z Europy wydawaa mu si nazbyt wymuszona, skomplikowana i sztuczna, eby z poytkiem moga suy jego owieczkom. Chcia zrobi to na nowo i lepiej i stworzy tak muzyk, ktra bardziej odpowiadaaby prostocie ich dusz i pomoga im przez wiczenie si w niej
64

doj do wasnej skromnej doskonaoci. Z odwanym popiechem podj decyzj wprowadzenia praktycznej i pomysowej nauki o melodii. Wyda dekret, e w kadej gamie musz istnie mistrzowie i sudzy. A poniewa postanowi uzna trjdwik za melodyczne centrum kadej tonacji, mianowa dwiki tworzce w akord mistrzami, pozostae za tony dwikowej drabinki sugami. Akcentowane sylaby kadego tekstu mieli odtd oddawa mistrzowie, nie akcentowane natomiast sudzy. Co si tyczy harmonii, to uciek si do metody sumarycznej. Dla wszelkich moliwych tonacji sporzdzi tabele akordw, z pomoc ktrych kady mg cakiem wygodnie harmonizowa swe piewki na cztery albo i pi gosw, przez co wywoa w gminie wybuch istnego szau komponowania. Wkrtce nie byo ju ani jednego Baptysty Dnia Sidmego obu pci, ktry by przy takim uatwieniu nie naladowa mistrza i nie zajmowa si komponowaniem. Czci teorii, ktra miaa jeszcze zosta oczyszczona przez tego dzielnego ma, bya rytmika. Wypeni i to zadanie ze zdecydowanym powodzeniem. Starannie poda w swej kompozycji za kadencj sw, w taki sposb po prostu, e sylaby akcentowane opatrywa duszymi nutami, nie akcentowane za krtszymi. Ustalenie trwaych stosunkw pomidzy wartoci nut nie przyszo mu do gowy i wanie dlatego jego metrum zachowao do znaczn gitko. O tym, e caa niemal muzyka zapisywana bya w tych czasach w regularnie powtarzajcych si odcinkach jednakowej dugoci, czyli w taktach, albo nie wiedzia, albo si o to nie troszczy. Niewiadomo ta jednak, czy te bezwzgldno, wysza mu tylko na dobre, gdy falowanie rytmu nadao niezwyky efekt kilku jego kompozycjom, szczeglnie do tekstw proz. Czowiek ten uprawia zagon muzyki, skoro raz ju na wkroczy, z t sam zajad wytrwaoci, z jak ciga wszystkie swe cele. Zebra swoje myli o teorii i doczy je jako przedmow do ksiki o Synogarlicy. Pracujc nieprzerwanie, zaopatrzy w melodie wszystkie wierszowane teksty Wzgrza kadzidlanego niektre nawet w dwie lub trzy i skomponowa muzyk do wszystkich hymnw, ktre kiedykolwiek sam napisa, a take do ogromnej iloci tych, ktre uoyli jego uczniowie i uczennice. Nie poprzestajc na tym napisa jeszcze szereg wikszych utworw chralnych, ktrych teksty zaczerpnite byy prosto z Biblii. Wydawao si, e zamierza opracowa muzycznie cay tekst Pisma witego wedug wasnej recepty; a doprawdy by czowiekiem, ktry mg wpa na tak myl. Jeli do tego nie doszo, to tylko dlatego, e spor cz swego czasu musia jednak powica interpretacji swych dzie, kulturze wykonawstwa oraz lekcjom piewu, i w tej dziedzinie dokona rzeczy wprost niezwykych. Owa muzyka z Ephrata mwi Kretzschmar bya zbyt niezwyka, zbyt dziwaczna i samowolna, eby mg j przej wiat zewntrzny, std te praktycznie popada w zapomnienie, z chwil gdy niemiecka sekta Baptystw Dnia Sidmego
65

przestaa rozkwita. Lecz nieco legendarne wspomnienie o niej zachowao si jeszcze przez dziesitki lat i w przyblieniu mona opowiedzie, na czym polega jej swoisty, wzruszajcy charakter. Dwiki, ktre wydawa chr, naladoway delikatn muzyk instrumentaln, wywoujc u suchaczy wraenie niebiaskiej sodyczy i nabonoci. Cao bya podobno piewana falsetem, a piewacy jakoby ledwo otwierali usta, nie poruszajc niemal wargami, co dawao przedziwny efekt akustyczny. Dwiki bowiem wzbijay si ku niezbyt wysokiemu sufitowi kaplicy i wydawao si, jakby spyway, wbrew wszystkiemu, do czego ludzie przywykli, a w kadym razie w sposb cakiem niepodobny do wszelkich znanych pieww kocielnych, skd z wysokoci i niczym anielskie gosy unosiy si nad zgromadzeniem. Ojciec jego opowiada Kretzschmar w modych latach mg jeszcze do czsto przysuchiwa si owym dwikom, a bdc starcem opowiada o nich swym bliskim zawsze ze zami w oczach. Spdzi on wwczas jedno lato w pobliu Snowhill i kiedy w pitek wieczr, z pocztkiem sabatu, pojecha tam konno, aby sprzed wityni pogapi si na mody tych nabonych ludzi. Odtd jednak powraca ju stale co pitek, gnany przemon tsknot; gdy soce konio si ku zachodowi, sioda konia i jecha trzy mile, eby te piewy usysze. Byo to co nieopisanego, nie dajcego si porwna z niczym na wiecie. Siadywa ju by przecie, mawia stary Kretzschmar, w operze angielskiej, woskiej i francuskiej; bya to wszake muzyka jedynie dla ucha, natomiast muzyka Beissla posiadaa brzmienie gboko wnikajce w dusz, dajce ni mniej, ni wicej, tylko przedsmak niebios. Wielka to sztuka koczy prelegent ktra, jakby na marginesie czasu i wasnego wielkiego nurtu, potrafi jednoczenie wysnu odrbn, ma powiastk tego rodzaju i na bocznej, zapomnianej drce wywoa tak osobliwe uniesienia! Pamitam, jakby to byo wczoraj, nasz powrt do domu z Adrianem po tej prelekcji. Cho niewiele mwilimy ze sob, dugo nie moglimy si rozsta i sprzed domu jego stryja, dokd go odprowadziem, on z kolei towarzyszy mi do apteki, po czym znowu ja zawrciem z nim na ulic Parafialn. Robilimy tak zreszt czsto. Obaj bylimy ubawieni histori o czowieku nazwiskiem Beissel, o tym dyktatorze z zapadej dziury i jego uciesznej energii, i zgodzilimy si, e jego reforma muzyki bardzo nam przypomina to zdanie z Terencjusza, gdzie mowa o rozsdnym czynieniu rzeczy gupich. Lecz stosunek Adriana do tego dziwacznego zjawiska tak znacznie rni si od mego, e niebawem zajo mnie to bardziej od samego przedmiotu. Obstawa on bowiem, rnic si w tym ze mn, aby w szyderstwie zachowa sobie swobod dla uznania a wic przy prawie, aby ju nie rzec wrcz: p r z y w i l e j u zachowania pewnego dystansu, umoliwiajcego poczenie pewnej wyrozumiaej tolerancji, warunkowanej zgody, poowicznego podziwu z drwin i omieszaniem. Oglnie ujmujc t spraw, wydawao mi si zawsze oznak niebywaej pychy takie danie prawa do ironicznego dystansu, do obiektywizmu,
66

ktry z pewnoci mniejszy oddaje trybut istocie zagadnienia ni osobistej swobodzie. U czowieka tak modego, jakim by podwczas Adrian, postawa ta miaa kady mi to chyba przyzna co zatrwaajco zuchwaego i nasuwajcego obaw o zbawienie jego duszy. Niemniej postawa ta sprawiaa niezwyke wraenie na koledze o mniej skomplikowanej umysowoci, kochajc go za, kochaem rwnie jego pych moe wanie kochaem go z jej powodu. Tak, zapewne tak wanie byo, e owa duma stanowia gwny motyw owej wylknionej mioci, jak przez cae ycie nosiem dla niego w sercu. Daj spokj mwi, gdy tak chodzilimy tam i na powrt midzy naszymi domami, z rkami w kieszeniach paszczy, w zimowej mgle, opltujcej gazowe latarnie daje spokj temu dziwakowi, ja czuj do niego sabo. Mia przynajmniej poczucie porzdku, a nawet absurdalny porzdek lepszy jest ni aden. Nie sdz odparem eby powanie bra w obron tak absurdalne narzucanie porzdku i tak dziecinny racjonalizm jak wynalazek owych mistrzw i sug. Wyobra sobie tylko, jak brzmiay hymny tego Beissla, w ktrych na kad akcentowan sylab musiaa przypada jedna z nut trjdwiku! W kadym razie niesentymentalnie odpar tylko wedug bardzo cisych norm, a to sobie chwal. Pociesz si zreszt, e dla wyobrani, ktr ty oczywicie stawiasz wysoko ponad norm, pozostawao jeszcze szerokie pole do swobodnego posugiwania si dwikamisuebnymi. Musia si przy tym sowie rozemia, idc pochyli si do przodu i parskn miechem ponad wilgotnym chodnikiem. Zabawne to, bardzo zabawne powiedzia. Ale jedno musisz mi przyzna: norma, wszelka norma, dziaa ozibiajco, a muzyka ma tyle wasnego ciepa, oborowego, rzec chciabym, krowiego ciepa, e moe si jej przyda rnorakie normatywne chodzenie i zreszt sama zawsze si go domagaa. W tym moe by dbo prawdy przyznaem. Ale ten nasz Beissel nie stanowi zbyt przekonujcego przykadu. Zapominasz, e jego rytm, cakiem nieunormowany i poddany jedynie uczuciu, co najmniej rwnoway dyscyplin melodii. A ponadto wymyli sobie jeszcze styl piewu w gr do sufitu, pniej za spywanie seraficznym falsetem z wysokoci co doprawdy musiao by zachwycajce i z pewnoci przywracao muzyce cae jej krowie ciepo, ktre uprzednio jej odebra pedantycznym chodzeniem. Ascetycznym, jakby powiedzia Kretzschmar rzek Adrian ascetycznym chodzeniem. I w tym by cay papa Beissel. Muzyka zawczasu ju zwyka bya czyni duchow pokut za swoj zmysowo. Starzy Holendrzy narzucili jej, na chwa Boga, najbardziej zawie sztuczki i, jak ze wszystkiego wynika, zabierali si do tego nie na arty, wysoce niezmysowo, na sposb rachunkowej kalkulacji. Ale potem kazali tym pokutnym wiczeniom p i e w a , przekazali je dwicz67

nemu oddechowi gosu ludzkiego, ktry jest chyba materiaem dwikowym najbardziej przepojonym ciepem obory, jaki tylko mona sobie wyobrazi... Tak sdzisz? A jake miabym tak nie sdzi! To ciepo obory nie daje si porwna z brzmieniem jakiegokolwiek nieorganicznego instrumentu. Abstrakcyjny jest, by moe, w gos ludzki abstrakcyjny czowiek, jeli chcesz. Lecz jest to taki rodzaj abstrakcji, jak na przykad abstrakcyjne jest obnaone ciao to ju niemal jakie pudendum. Milczaem, zmieszany. Myli moje powiody mnie daleko wstecz w nasze, w jego ycie. No i masz j powiedzia t twoj muzyk. (A mnie rozgniewa ten jego sposb wyraania si, majcy na celu przypisanie mi muzyki, jakby bya ona bardziej moja ni jego.) Tu oto masz j ca, zawsze bya taka. Jej rygory, czy te to, co nazywasz moralizmem jej formy, musz starczy na usprawiedliwienie jej oszukaczej dwikowej realnoci. Na chwil uwiadomiem sobie, e jestem starszy, dojrzalszy. Takiemu darowi ycia odparem jeli nie rzec: darowi Boga, jak muzyka, nie powinno si zjadliwie zarzuca takich przeciwiestw, ktre wiadcz jedynie o jej bogactwie. Trzeba j kocha. Czy uwaasz mio za najsilniejsze uczucie? zapyta. Znasz od niej silniejsze? Tak. Ciekawo. Rozumiesz przez to zapewne mio pozbawion zwierzcego ciepa? Zgdmy si na tak definicj! zamia si. Dobranoc! Znalelimy si ponownie przed domem Leverkhna i Adrian otworzy sobie bram.

IX
Nie ogldam si wstecz i wystrzegam si liczenia kartek, nagromadzonych pomidzy poprzedni rzymsk cyfr a t, ktr przed chwil nakreliem. Nieszczcie cakiem zreszt nieoczekiwane nieszczcie ju si stao i prno rozpywabym si teraz z tego powodu w samooskareniach i przeprosinach. Na pytanie, sumienia mego tyczce, czy powinienem by i mgbym tego unikn, powicajc po prostu osobny rozdzia kadej prelekcji Kretzschmara, musz da odpowied przeczc.
68

Kada cz wydzielona z caoci dziea musi posiada okrelon wag i poyteczn dla caoci miar, waciw za miar i wag maj owe prelekcje (jak je tutaj zreferowaem) jedynie jako cao, kadej z nich pojedynczo przypisa tego nie mona. Dlaczego jednak tak wielkie wydaje mi si ich znaczenie? Co skonio mnie, aby odda je tutaj z tak dokadnoci? Powd tego wymieniam nie po raz pierwszy. Oto po prostu Adrian wwczas te rzeczy usysza, pobudziy jego intelekt, zakorzeniy si w jego uczuciach i obdarzyy jego wyobrani materiaem, ktry nazwa mona straw albo i bodcem, gdy dla wyobrani jest to jedno i to samo. Konieczne wic byo przy tym wzi rwnie czytelnika na wiadka; nie pisze si bowiem biografii, nie opisuje rozwoju czyjej psychicznej egzystencji nie sprowadzajc jednoczenie rwnie i tego, dla kogo si pisze, do stadium ucznia, nasuchujcego, dnego wiedzy, to przypatrujcego si z bliska, to znw przeczuciem wybiegajcego naprzd, debiutanta tak w dziedzinie ycia, jak i sztuki. A co si tyczy szczeglnie muzyki, to pragn i zmierzam ku temu, eby ukaza j czytelnikowi cile pod tym samym ktem, zetkn go z ni w taki wanie sposb, w jaki doznawa jej mj zmary przyjaciel. Pomoc przydatn, a nawet nieodzown wyday mi si w tym wywody jego nauczyciela. Dlatego te uwaam, artem oczywicie, e z takimi czytelnikami, ktrzy dopucili si opuszcze i przeskakiwali fragmenty poprzedniego, ogromnego co prawda rozdziau o prelekcjach Kretzschmara, naleaoby postpi tak, jak Lawrence Sterne z wyimaginowan suchaczk, ktra nagym odezwaniem si zdradza, i przez pewien czas nie uwaaa, i dlatego zostaje odesana przez autora do jednego z poprzednich rozdziaw, aby tam wypenia luki swojej epickiej wiedzy. Potem za, lepiej poinformowana, dama ta powraca do epickiego grona, gdzie j radonie przyjmuj. Przyszo mi to wszystko na myl, poniewa Adrian, jako abiturient, a wic w okresie, gdy ja wstpiem ju na uniwersytet w Giessen, zacz pod wpywem Wendella Kretzschmara uczy si u niego prywatnie angielskiego, co ja uwaaem za dziedzin raczej obc wyksztaceniu humanistycznemu i z wielk przyjemnoci czytywa pisma Sternea, zwaszcza jednak dziea Szekspira, ktrych organista by znakomitym znawc i namitnym wielbicielem. Szekspir i Beethoven tworzyli razem na duchowym firmamencie Kretzschmara bliniacz gwiazd, ktrej blask przewysza wszystko, Kretzschmar lubi rwnie wykazywa swemu uczniowi przedziwne pokrewiestwa i zgodnoci w twrczych metodach i zasadach obu tych gigantw co jest jedynie przykadem, jak dalece wobec mego przyjaciela wpyw wychowawczy Kretzschmara jako jkay przerasta jego wpyw jako nauczyciela fortepianu. W tej ostatniej roli musia mu przekazywa dziecinne, podstawowe wskazwki i dziwnie kontrastowa z tym fakt, e jednoczenie, a poniekd pobocznie, kontaktowa go po raz pierwszy z najwikszymi problemami, otwiera przed
69

nim krlestwo wiatowej literatury, pobudzajc jego ciekawo opowiadaniem fabuy wabi go w niezmierzone dziedziny powieci rosyjskiej, angielskiej, francuskiej, zachca do zajmowania si liryk Shelleya i Keatsa, Hlderlina i Novalisa, dawa mu do czytania Manzoniego i Goethego, Schopenhauera i mistrza Ekkeharta. Dziki swoim listom i opowiadaniom, kiedy podczas ferii uniwersyteckich przyjedaem do domu, pozwala mi Adrian uczestniczy w owych zdobyczach, i musz tu przyzna, e mimo dobrze mi znanej jego bystroci i chonnoci umysu martwiem si niekiedy przecieniem, jakie caa ta zbyt wczenie chyba zbierana wiedza stanowi musiaa dla jego modej natury. Wiadomoci te stanowiy jednak niewtpliwy, cho niepokojcy plus w przygotowaniach do kocowych egzaminw, ktre si wanie zbliay, o ktrych jednak Adrian wyraa si ze wzgard. Czsto bywa blady i to nie tylko w te dni, kiedy gnbia go odziedziczona migrena. Widocznie sypia za mao, godziny nocne bowiem przeznacza na lektur. Nie omieszkaem rwnie wyzna moich wtpliwoci Kretzschmarowi i zapyta go, czy na rwni ze mn nie widzi w Adrianie natury, ktr naleaoby raczej hamowa ni przynagla w rozwoju. Muzyk jednak, cho znacznie ode mnie starszy, okaza si zdecydowanym stronnikiem niecierpliwej, dnej wiedzy i samej siebie nie szczdzcej modoci i w ogle czowiekiem o pewnej idealistycznej pogardzie i obojtnoci wobec ciaa i jego zdrowia, ktre to wartoci uchodziy w jego oczach za mocno filisterskie, jeli nie rzec wprost: za tchrzostwo. Tak, drogi przyjacielu rzek (ja za opuszczam tu wszelkie zahamowania, ktre ujemnie wpyway na tok jego polemiki) jeli obstaje pan przy zdrowiu, z talentem i sztuk ma ono chyba istotnie niewiele wsplnego, kontrastuje nawet z nimi niejako, a w kadym razie jedno o drugie nigdy si specjalnie nie troszczyo. Nie jestem tutaj po to, eby bawi si w wujcia-doktora, ostrzegajcego przed przedwczesn lektur, poniewa dla niego byaby ona przedwczesna przez wszystkie dni ywota. Uwaam rwnie, e nie ma nic bardziej nietaktownego i brutalnego ni cige przygwadanie zdolnej modziey jej niedojrzaoci i powtarzanie co trzecie sowo: To jeszcze nie dla ciebie. Niech on to sam osdzi! Niech w ogle sam si z tym upora! A e czas mu si duy, zanim zdoa si wyklu ze skorupy tego zapadego niemieckiego miasteczka, to a nadto zrozumiae. Tak to dostao si i mnie, i Kaisersaschern. Zy byem, gdy stanowisko wujciadoktora mnie rwnie nie odpowiadao. Widziaem zreszt i rozumiaem doskonale, i Kretzschmar nie tylko nie zadowala si rol nauczyciela muzyki i trenera w specjalnej technice, lecz rwnie i sam muzyk, cel owej nauki, o ile uprawiano j jednostronnie, bez zwizku z innymi dziedzinami formy, myli i kultury, uwaa za specjalizacj zuboajc czowieczestwo. Istotnie, sdzc ze wszystkiego, co mi opowiada Adrian, niemal poowa jego lekcji fortepianu w starowieckim subowym mieszkaniu Kretzschmara przy katedrze zwyka bya upywa na rozmowach o filozofii i poezji. Mimo to, dopki
70

jeszcze byem w szkole, mogem dosownie z dnia na dzie ledzi jego postpy w muzyce. Zayo, jak na wasn rk nawiza by ju dawniej z klawiatur i tonacjami, uatwia mu, oczywicie, pierwsze kroki. Gamy wygrywa sumiennie, lecz adna szkoa gry na fortepianie, o ile wiem, nie bya w uyciu. Kretzschmar kaza mu natomiast gra prosto zharmonizowane choray i mimo i przedziwnie brzmiao to na fortepianie czterogosowe psalmy Palestriny, skadajce si z czystych akordw oraz nielicznych napi harmonicznych i kadencji; nadto, nieco pniej, mae preludia i fugi Bacha, dwugosowe inwencje tego, Sonat Facile Mozarta, jednoczciowe sonaty Scarlattiego. Nie gardzi zreszt rwnie pisaniem dla niego drobnych utworw, marszw i tacw, czciowo na dwie, czciowo na cztery rce, przy czym cay ciar muzyczny spoczywa na s e c o n d o , podczas gdy p r i m o , przeznaczone dla ucznia, byo bardzo atwe, tak e doznawa on satysfakcji wykonywania gwnej partii w utworze, ktry jako cao sta na wyszym poziomie technicznym ni jego wasny. Wszystko to razem nosio cechy ksicej edukacji i przypominam sobie, e droczc si uyem w rozmowie z przyjacielem tego sowa; przypominam te sobie, e odwrci on wtedy gow z waciwym sobie krtkim miechem, jakby nie chcia tego sysze. Niewtpliwie wdziczny by swemu nauczycielowi za taki styl nauczania, w ktrym brano pod uwag okoliczno, e ucze pod wzgldem oglnego swego rozwoju intelektualnego nie znajduje si na tak dziecinnie niskim poziomie, jak w owym fachu, ktrym tak pno zacz si para. Kretzschmar zreszt wcale si nie sprzeciwia, a nawet jeszcze zachca tego modego, wibrujcego inteligencj chopaka, aby i w muzyce wybiega naprzd i zajmowa si rzeczami, ktre kady pedantyczny mentor napitnowaby jako bzdury. Ledwo bowiem pozna nuty, a ju zacz pisa i eksperymentowa akordami na papierze. Mania, ktr podwczas w sobie rozwin, nieustanne wynajdywanie problemw muzycznych i rozwizywanie ich niczym zada szachowych, moga napenia niepokojem, grozio bowiem niebezpieczestwo, e to stwarzanie i pokonywanie trudnoci technicznych zacznie uwaa za komponowanie. Tak, na przykad, trawi cae godziny na czeniu na przestrzeni moliwie ograniczonej akordw, zawierajcych w sumie wszystkie dwiki gamy chromatycznej, i to w ten sposb, e nie dokonywa przy tym chromatycznych przesuni tych akordw ani te nie dopuszcza do chropowatoci przy ich czeniu. Albo znajdowa znw upodobanie w konstruowaniu bardzo silnych dysonansw i wyszukiwaniu dla nich wszelkich moliwych rozwiza, ktre jednak, wanie dlatego e akord zawiera tyle sprzecznych tonw, nie miay ze sob nic wsplnego, tak e w gorzki dwik, na podobiestwo magicznej pieczci, ustanawia poczenia midzy najodleglejszymi dwikami i tonacjami. Pewnego dnia w nowicjusz w samej tylko nauce harmonii przynis Kretzschmarowi, czym zreszt mocno go ubawi, dokonane na wasn rk odkrycie podwjnego kontrapunktu. Rzec pragn: przynis mu zapis dwch rwnolegych
71

gosw, z ktrych kady mg by zarwno gosem grnym jak i dolnym, a wic ktre mona byo zamienia. Jak dojdziesz jeszcze do potrjnego powiedzia mu Kretzschmar to zachowaj go dla siebie. Nic nie chc wiedzie o tych twoich antycypacjach. Adrian wiele zachowywa dla siebie, pozwalajc jedynie mnie czasami, i to rzadko, uczestniczy w tych spekulacjach szczeglnie za w zgbianiu problemw jednoci, zamiennoci, identycznoci w poziomie i pionie. Niebawem zdoby niesamowit wrcz dla mnie wpraw w wynajdywaniu linii melodycznych, ktrych dwiki mona byo ustawia jedne nad drugimi, prowadzi rwnolegle, nakada w skomplikowane harmonie a take na odwrt, tworzy wielotonowe akordy, aby potem mc je rozoy w melodyczny zapis horyzontalny. Na szkolnym podwrzu, midzy lekcj greki a trygonometri, opowiada mi nieraz, wsparty o wystp muru z pokrytej glazur cegy, o tych swoich magicznych zajciach uprawianych w wolnych chwilach: o przeksztacaniu interwau w akord, co go absorbowao ponad wszystko, a wic horyzontalnego ukadu w pionowy, kolejnoci w rwnoczesno. Rwnoczesno, utrzymywa, jest przy tym waciwie elementem pierwotnym, ton bowiem jako taki, z bliszymi i dalszymi swymi stopniami, tworzy akord, skala za jest jedynie analitycznym rozoeniem dwiku w seri, zapisywan horyzontalnie. Inna jednak sprawa z waciwym akordem, z akordem zoonym z wikszej iloci tonw. Taki akord domaga si prowadzenia dalej, a z chwil gdy go dalej poprowadzisz, gdy przetworzysz go w inny, kada jego cz skadowa staje si gosem. Uwaam, e w akordowym czeniu tonw powinno si zawsze widzie jedynie rezultat ruchu gosw i szanowa gos w tonie tworzcym akord, lecz akordu samego n i e szanowa, przeciwnie, gardzi nim jako czym subiektywnym i dowolnym, dopki nie zdoa si wykaza ruchem prowadzonych gosw, a wic: polifoni. Akord nie jest porednikiem harmonicznych rozkoszy, lecz polifoni sam w sobie, za tworzce go tony s gosami. Twierdz wszake: s one nimi tym bardziej i tym bardziej zdecydowanie polifoniczny charakter ma akord, im bardziej jest dysonansowy. Dysonans jest miar stopnia jego polifonicznej godnoci. Im bardziej akord jest dysonansowy, im wicej zawiera w sobie dwikw ze sob kontrastujcych i dziaajcych w zrnicowany sposb, tym bardziej jest polifoniczny i tym wyraniej, w samej rwnoczesnoci wspbrzmienia, kady jego poszczeglny ton nosi pitno gosu. Przygldaem mu si przez duszy czas z min drwico-zowieszcz, kiwajc gow. Dobry numer z ciebie rzekem w kocu. Ze mnie? odpar odwracajc si we waciwy sobie sposb. Mwi przecie o muzyce, nie o sobie, a to maleka rnica.
72

Bardzo mu zaleao na tej rnicy i mwi o muzyce zawsze jak o obcej potdze, osobliwym, ale jego osobicie nie tyczcym si zjawisku, mwi o niej z krytycznym dystansem i niejako z gry ale mwi, majc tym wicej materiau do swych wywodw, e w owych latach, ostatnim roku, jaki wraz z nim spdziem w szkole, i pierwszym moim semestrze studenckim, muzyczne jego dowiadczenie i znajomo muzycznej literatury wiatowej rozszerzyy si byskawicznie, tak i niebawem rnica pomidzy tym, co wiedzia, a tym, co umia, nadawaa niejak oczywisto zaznaczanemu przeze rozgraniczeniu. Z jednej strony bowiem, jako pianista, prbowa swych si na drobnych utworach, jak Kinderszenen Schumanna i obie mae sonaty Beethovena Opus 49, jako suchacz teorii za grzecznie harmonizowa tematy choraw, tak aby temat przebiega rodkiem akordw, lecz z drugiej strony z niebywaym, nadmiernie wrcz przeciajcym go popiechem osign niepowizane wprawdzie, ale w szczegach intensywne rozeznanie w twrczoci preklasycznej i klasycznej, romantycznej i pnoromantycznie-wspczesnej oczywicie za porednictwem Kretzschmara, ktry sam a nadto zakochany by we wszystkim ale to we wszystkim co stworzone zostao w wiecie dwikw, aby nie pali si wprowadzi ucznia, umiejcego sucha tak jak Adrian, w w w swej rnorodnoci nieprzebranie bogaty wiat przernych stylw, charakterw narodowych, tradycyjnych wartoci i osobistych urokw, indywidualnych i historycznych odmian ideau pikna wygrywajc mu to wszystko, rzecz jasna, na fortepianie. Cae lekcje, i to beztrosko przeduane lekcje, schodziy na tym, e Kretzschmar po prostu gra chopakowi, skaczc przy tym z jednego w drugie, pite przez dziesite, wykrzykujc, komentujc, charakteryzujc, tak jak to ju znamy z jego publicznie uytecznych prelekcji doprawdy, nie byo gry atrakcyjniejszej, bardziej pouczajcej i wnikliwej. Nie potrzebuj chyba dowodzi, e mieszkacy Kaisersaschern nader rzadko miewali okazje suchania muzyki. Nie liczc kameralnych wieczorkw u Mikoaja Leverkhna i organowych koncertw w katedrze, nie mielimy praktycznie po temu adnej waciwie moliwoci, gdy niezmiernie rzadko zdarzao si jakiemu przejezdnemu wirtuozowi lub obcej orkiestrze wraz ze swym dyrygentem zabka si do naszego miasteczka. Luk t wypenia wic Kretzschmar i oywione jego wystpy zaspokajay, w prowizoryczny wprawdzie i oglnikowy jedynie sposb, na wp nie uwiadomiony, na wp za nie ujawniony jeszcze gd wiedzy mego przyjaciela tak szczodrze, e skonny jestem mwi tu o powodzi muzycznych przey, zalewajcej wwczas jego modziecz chonno. Pniej nastay lata wyparcia si i dyssymulacji, kiedy wchania znacznie mniej muzyki ni wwczas, mimo i o wiele lepsze mia po temu okazje. Zaczo si to wszystko w bardzo naturalny sposb tym, e nauczyciel zademonstrowa mu budow sonaty na utworach Clementiego, Mozarta i Haydna. Wkrtce jednak przeszed od niej do sonaty na orkiestr, do symfonii, przedstawiajc w for73

tepianowej abstrakcji suchajcemu ze cignitymi brwiami i rozchylonymi wargami chopcu przerne odmiany, jakim pod wpywem czasu i rnorakiej osobowoci ulegao owo najbogatsze w krainie muzyki absolutnej zjawisko formalne, najrnorodniej przemawiajce do zmysw i intelektu, gra mu instrumentalne dziea Brahmsa i Brucknera, Schuberta, Roberta Schumanna, a take nowszych i najnowszych kompozytorw, midzy nimi Czajkowskiego, Borodina i Rimskiego-Korsakowa, Antoniego Dworzaka, Berlioza, Cezara Francka i Chabriera, gonymi komentarzami nieustannie zachcajc jego wyobrani do oywiania tych fortepianowych cieni wszystkimi barwami orkiestry: Kantylena wiolonczeli! krzycza. Prosz sobie wyobrazi pocignicie smyczka! Solo na fagot! I flet mu akompaniuje tymi ozdobnikami! Werbel bbnw! A oto puzony! Tu wejcie skrzypiec! Prosz to sobie odczyta w partyturze! A t ma fanfar na trbk opuszcz, mam przecie tylko dwoje rk! Robi, co mg, tymi swoimi dwoma rkami, a czsto jeszcze podpiewujc docza wasny gos, ochrypy i skrzekliwy, lecz cakiem znony, a nawet porywajcy wewntrznym umuzykalnieniem i entuzjastyczn trafnoci wyrazu. Przeskakujc z jednego w drugie lub niespodzianie zestawiajc rne utwory, miesza wszystko, po pierwsze dlatego, e mia w gowie nieskoczenie wiele problemw i z okazji jednego przypomina sobie o innych, szczeglnie wszake dlatego, e roznamitniao go porwnywanie, odkrywanie stosunkw, wykazywanie wpyww, odsanianie krzyujcych si zalenoci kulturalnych. Cieszyo go to i cae godziny powica na wyjanianie swojemu uczniowi, jak to Francuzi oddziaywali na Rosjan, Wosi na Niemcw, a Niemcy na Francuzw. Wskazywa mu, co przej Gounod z Schumanna. Cezar Franck od Liszta, jak si Debussy opiera na Mussorgskim i w jakich miejscach wagneryzowali DIndy i Chabrier, Tematem tych zaj wychowawczych byo rwnie wykazywanie, jak to prosty fakt, i Brahms i Czajkowski yli w jednym czasie, zaway na ustaleniu wzajemnych wpyww pomidzy tymi dwiema tak odmiennymi naturami. Gra mu fragmenty utworw jednego z nich, mogce rwnie dobrze nalee do twrczoci drugiego. U Brahmsa, ktrego niezmiernie ceni, pokazywa mu zwizek z muzyk archaiczn, ze starymi tonacjami kocielnymi, a take, jak w element ascetyczny staje si u niego rodkiem do wyraania mrocznych bogactw i ponurej peni. Zwraca uwag swego ucznia na to, e tego rodzaju romantyka, z wyranym powoywaniem si na Bacha, surowo przeciwstawia zasad muzyki polifonicznej modulacyjnej barwnoci i t ostatni wypiera. Nie jest to jednak, mimo wszystko, prawdziwa niezaleno gosw, prawdziwie polifoniczna muzyka, nie bya ni ju nawet u Bacha, u ktrego mona wprawdzie odnale tradycje sztuki kontrapunktu a capella, lecz ktry w istocie by urodzonym harmonikiem by nim ju jako zwolennik temperowanego stroju, stanowicego warunek wszelkiej nowszej harmonicznej modulacji,

74

za harmoniczny jego kontrapunkt mia w zasadzie nie wicej wsplnego ze star wokaln wielogosowoci, co akordowe a l f r e s c a Hndla. Przy takich wanie uwagach Adrian osobliwie nadstawia uszu. W rozmowach ze mn te chtnie nad tym si zastanawia. Problem Bacha mwi brzmia: Czy moliwa jest harmonicznie sensowna polifonia? U nowszych twrcw kwestia ta ksztatuje si nieco inaczej. Brzmi raczej chyba tak: Czy moliwa jest harmonia, ktra sprawiaaby wraenie polifonii? Dziwna rzecz, to mi wyglda na przejaw nieczystego sumienia nieczystego sumienia muzyki homofonicznej wobec polifonii. Nie potrzebuj chyba mwi, e suchanie wszystkich tych utworw zachcio go niezmiernie do czytania partytur, pochodzcych czciowo z prywatnych zbiorw nauczyciela, po czci za wypoyczanych z biblioteki miejskiej. Czsto zastawaem go przy takich studiach, a take przy pisemnych wiczeniach z dziedziny instrumentacji. Na lekcjach pojawiay si teraz informacje o zasigu rejestrw poszczeglnych instrumentw (wiadomoci te byy waciwie zbdne dla przybranego syna handlarza instrumentw) i Kretzschmar j mu powierza orkiestrowanie krtkich utworw muzyki klasycznej, fragmentw fortepianowych Schuberta i Beethovena, a take instrumentacj fortepianowego akompaniamentu pieni; wskazywa mu pniej saboci i niezrcznoci tych wicze i poprawia je. Na ten okres przypada pierwsza styczno Adriana ze wspania kultur niemieckiej pieni artystycznej, ktra z miernych i do suchych zapowiedzi tak cudownie rozwina si u Schuberta, by potem wici swe nieporwnane narodowe triumfy w twrczoci Schumanna, Roberta Franza, Brahmsa, Hugona Wolfa i Mahlera. C za wspaniaa konfrontacja! Szczliwy si czuem, mogc by przy niej obecny, mogc w niej uczestniczy. Taka pera i cudo jak Noc ksiycowa Schumanna wraz z jej delikatnym akompaniamentem, opartym na interwale sekundy, inne jeszcze kompozycje tego mistrza do sw Eichendorffa, jak na przykad w utwr, zaklinajcy wszystkie niebezpieczestwa i cae zagroenie romantycznej duszy, a koczcy si niesamowicie moralizatorskim ostrzeeniem: Strze si! Czuwaj, trzewym bd!, tak znakomite odkrycie jak Na skrzydach pieni Mendelssohna, przesanie muzyka, ktrego Adrian szczeglnie przede mn wynosi, nazywajc metrycznie najbogatszym ze wszystkich jake owocne to byy przedmioty rozmw! U Brahmsa, jako kompozytora pieni, przyjaciel mj ceni ponad wszystko osobliwie cis i now stylizacj Czterech powanych pieni, napisanych do tekstw biblijnych, zwaszcza za religijne pikno tej, ktra zaczyna si od sw: Jak gorzka jeste, mierci. Nieustannie mroczny, cieniem mierci naznaczony geniusz Schuberta odnajdywa natomiast ze szczeglnym upodobaniem tam, gdzie osiga on najwyszy wyraz nieuniknionego, cho na wp tylko okrelonego fatalizmu samotnoci, jak w owym wspaniale oryginalnym Zszedem z wysokich gr do sw Schmidta z Lubeki czy te w Czemu drg ja wci unikam, kdy lady
75

obcych stp z Podry zimowej, z pocztkiem strofy istotnie rozdzierajcym serce: Jam niczego nie uczyni,
Bym si ludzi lka mia.

I syszaem, jak sam do siebie mwi te sowa wraz z nastpnymi:

Czemu bdz po pustyni, Jaka mnie tsknota gna?

zaznaczajc melodyczn dykcj, i ku memu dotd nie zapomnianemu zdumieniu zy napyny mu do oczu. Jego prby instrumentacji wykazyway, oczywicie, brak zmysowego, suchowego dowiadczenia i Kretzschmar nie aowa trudu, aby temu zaradzi. Podczas wakacji na w. Michaa czy Boe Narodzenie jedzi z nim (uzyskawszy pozwolenie stryja) do opery lub na koncerty do pobliskich miast: do Merseburga, Erfurtu, a nawet do Weimaru, chcc, eby pozna dwikow realizacj tego, co sobie dotychczas przyswoi jedynie z wycigw lub co najwyej z zapisu nutowego. W ten sposb Adrian wchon dziecico uroczyst ezoteryczno Zaczarowanego fletu; grony wdzik Figara; demoniczn gbi klarnetw w okrytym saw widowisku o wolnym strzelcu Webera; pokrewne sobie, mrocznie wyobcowane postaci Hansa Heilinga i Latajcego Holendra, w kocu za wzniosy humanizm i braterstwo Fidelia z wielk uwertur w C, gran przed scen kocow. To ostatnie przeycie byo chyba najbardziej imponujce i wedug wszelkiego prawdopodobiestwa najbardziej poruszyo jego modziecz chonno. Caymi dniami obnosi si od tego wieczoru z partytur Numer 3 i rozczytywa w niej na kadym miejscu i o kadej porze. Drogi przyjacielu mwi zapewne nie czekano, ebym ja to stwierdzi, ale jest to doprawdy doskonay utwr muzyczny! Klasycyzm owszem; wyrafinowania nie ma w nim ani za grosz, ale jest wielki. Nie mwi: p o n i e w a jest wielki, gdy istnieje rwnie wielko wyrafinowana, ale wanie tamta w zasadzie bardziej przypada do serca. Powiedz, co sdzisz o wielkoci? Ja uwaam, e to niezbyt przyjemne uczucie, stan tak oko w oko z ni, to prba odwagi bo czy mona waciwie wytrzyma jej spojrzenie? Nie mona go wytrzyma, chocia przykuwa. Powiem ci, e coraz to bardziej i bardziej skonny jestem przyzna, e jest co osobliwego w tej waszej muzyce. Jest ona przejawem najwyszej energii bynajmniej nie abstrakcyjnej, ale bezprzedmiotowej energii w czystej postaci, w czystym eterze poka mi drugie takie zjawisko we wszechwiecie! My, Niemcy, przejlimy z filozofii zwrot rzecz sama w sobie i posugujemy si nim na co dzie, niezbyt si przy tym troszczc o metafizyk. Ale ot masz: taka muzyka
76

jest energi sam w sobie, sam energi, i to nie jako idea, lecz w caej swej rzeczywistoci. Zastanw si nad tym, e jest to niemal definicja Boga. Imitatio Dei dziwi si, e to nie jest zabronione. A moe i zabronione? Jest to co najmniej zastanawiajce chc przez to jedynie powiedzie: warte zastanowienia. Spjrz, szereg najbardziej dramatycznych, najrnorodniejszych, najbardziej przejmujcych wydarze i przejaww ruchu, zachodzcych jedynie w czasie, dzielcych w czas, wypeniajcych czas, organizujcych czas, raz tylko jeden przerzuconych niejako w sfer konkretnych akcji kilkakrotnie powtarzanym z zewntrz sygnaem trbek. Bardzo to wszystko szlachetne i wzniose, utrzymane w rozumnych i raczej trzewych granicach, nawet i w adnych miejscach ani fajerwerkowe, ani zbyt pompatyczne, ani kolorystycznie nadmiernie podniecajce, tylko po prostu mistrzowskie w niewyraalnej mierze. Jak to wszystko zostao przedstawione, jak poprowadzone i postawione, jak wprowadzono jeden temat, drugi za porzucono i rozwizano; jak owo rozwizanie przygotowuje ju co nowego, szablon za staje si podny, tak e nigdzie nie znajdziesz pustego ani sabego miejsca, jak elastycznie zmienny jest rytm wznosi si na wyyn, wchania w siebie dopywy z rnych stron, wzbiera gwatownie, wybucha grzmicym triumfem, staje si samym triumfem, triumfem samym w sobie nie chciabym nazywa tego piknym, sowo pikno zawsze wydawao mi si po trochu wstrtne, ma tak gupi min, a ludzie wymawiajc je doznaj lubienych i leniwych uczu. Ale to jest d o b r e , kracowo dobre, nie mogoby by lepsze, nie miaoby chyba prawa by lepsze Tak mwi. Ten sposb mwienia, w ktrym intelektualna samokontrola zmieszana bya z lekkim rozgorczkowaniem, dziaa na mnie w sposb nieopisanie wzruszajcy; wzruszao mnie, e Adrian sam dostrzega to rozgorczkowanie i e go to przejmuje odraz; z przykroci uwiadamia sobie drenie chopico jeszcze szorstkiego gosu i odwraca si, zarumieniony. W ycie jego przenikn wwczas potny adunek wiedzy muzycznej wraz z podniecajcym wspuczestnictwem w owej sztuce, aby potem, na lata cae, przynajmniej z pozoru, ulec kompletnej stagnacji.

X
W ostatnim roku szkolnym, jako maturzysta, Leverkhn doczy do wszystkich swoich studiw nieobowizkow i przeze mnie take nie uprawian nauk jzyka hebrajskiego, zdradzajc przez to kierunek zamierzonego przyszego zawodu. Okazao si (umylnie powtarzam tu zwrot, jakiego uyem, opowiadajc o owej chwili, gdy przypadkowo wypowiedzianym sowem odkry przede mn swe ycie
77

wewntrzne, religijne) okazao si, e zamierza studiowa teologi. Blisko kocowych egzaminw wymagaa decyzji, wyboru jakiego fakultetu, on za oznajmi, e wyboru dokona; wyjani to w odpowiedzi na pytanie stryja, ktry unis brwi i powiedzia: Brawo!, spontanicznie oznajmi to rwnie rodzicom w Buchel, ktrzy z jeszcze wikszym zadowoleniem przyjli t wiadomo, mnie za ju wczeniej o tym powiadomi, dajc przy tym do zrozumienia, e traktuje te studia nie jako przygotowanie do praktycznej suby Kocioowi i roli duszpasterza, lecz do kariery akademickiej. Miao to mnie zapewne po trochu uspokoi i istotnie nieco uspokoio, gdy ogromnie przykro byo mi wyobraa go sobie w roli kandydata do urzdu kaznodziei, pastora czy nawet radcy konsystorialnego i generalnego superintendenta. Gdyby przynajmniej by katolikiem, na rwni z nami! Jego atwy do wyobraenia awans po stopniach hierarchii a do rangi ksicia Kocioa byby mi si wyda szczliwsz i odpowiedniejsz dla perspektyw. Lecz sama ju jego decyzja zawodowego studiowania teologii przyprawia mnie o lekki szok i nawet sdz, e zmieniem si na twarzy, gdy mi to wyjawi. Dlaczego? Nie umiabym zgoa powiedzie, jakie inne postanowienie winien by powzi. Waciwie nic w moich oczach nie wydawao si do dobre dla niego, innymi sowy: mieszczaska, empiryczna strona kadego zawodu wydawaa mi si niegodna jego i na prno rozgldaem si za takim zajciem, przy ktrego praktycznym, zawodowym wykonywaniu mgbym go sobie naprawd wyobrazi. Ambicje moje, dotyczce jego osoby, byy absolutne, a jednak dreszcz grozy mnie przenikn, gdy zrozumiaem a zrozumiaem to bardzo wyranie e z jego strony pycha zdecydowaa o tym wyborze. Niekiedy zgadzalimy si albo raczej: przyczali do czsto wyraanego pogldu, e filozofia jest krlow nauk. Zajmuje wrd nich stwierdzalimy takie mniej wicej miejsce, jak organy wrd instrumentw. Dominuje nad nimi, organizuje je intelektualnie, porzdkuje i oczyszcza wyniki bada we wszelkich dziedzinach, tworzc z nich obraz wiata, panujc i normujc syntez, ujawniajc sens ycia i naocznie okrelajc stanowisko czowieka w kosmosie. Moje rozmylania o przyszoci przyjaciela, o jego przyszym zawodzie, zawsze doprowadzay mnie do podobnych konkluzji. Jego rnorodne denia, mimo e niepokoiy mnie ze wzgldu na jego zdrowie, jego pd do eksperymentowania poczonego z komentujc krytyk, usprawiedliwiay takie marzenia. Rola najbardziej uniwersalna, egzystencja suwerennego polihistora i mdrca, wydawaa mi si dla niego jak stworzona, a dalej dalej ju wyobrania moja nie sigaa. I oto teraz dowiadywaem si, e on sam posun si potajemnie jeszcze dalej, e po kryjomu i wcale si na zewntrz nie zdradzajc oznajmi bowiem sw decyzj sowami bardzo spokojnymi i niepozornymi znacznie przekroczy i zawstydzi przyjacielskie moje ambicje.
78

Istnieje bowiem, jeli kto chce, pewna dyscyplina, gdzie krlowa-filozofia sama si staje suebn, spada do roli wiedzy pomocniczej, do rangi przedmiotw pobocznych mwic po akademicku, a dyscyplin t jest teologia. Tam gdzie umiowanie mdroci wznosi si do kontemplacji Najwyszej Istoty, prarda bytu, do nauki o Bogu i o sprawach boskich, tam, rzec by mona, osiga si szczyt naukowej godnoci, najwysz i najdostojniejsz sfer poznania, szczyt myli ludzkiej; uduchowiony intelekt staje przed najwzniolejszym celem. Przed najwzniolejszym, gdy nauki wieckie, na przykad wasna moja filozofia, a wraz z ni historia i inne nauki, staj si tu zwykymi instrumentami, przydatnymi w subie poznawania rzeczy witych a nadto jest to cel, do ktrego naley dy w najgbszej pokorze, gdy wedug sw Pisma wyszy jest nad wszelkie pojcie, a umys ludzki wchodzi tu w zwizki bardziej nabone i arliwe ni przy uprawianiu innych, ograniczonych w swej uczonoci zawodw. Takie myli nasuny mi si, kiedy mnie Adrian powiadomi o swym postanowieniu. Jeli powzi je by przez pewnego rodzaju instynkt dyscypliny psychicznej, mianowicie pragnc ukoi w religijnoci swj chodny i wszechstronny, niezwykle pojtny i rozpieszczony sw wyszoci intelekt i ugi go pod tym jarzmem, gotw byem wyrazi na to zgod. Uspokoioby to nie tylko moj zawsze skrycie ywion nieokrelon o niego trosk, ale i wzruszyoby mnie rwnie gboko, gdy sacrificium intellectus, jaki owa kontemplacja tamtego wiata nieuchronnie ze sob niesie, tym wyej naley ceni, im wybitniejszy intelekt je skada. Lecz w gbi duszy nie wierzyem w pokor mego przyjaciela. Wierzyem w jego dum, z ktrej i ja byem dumny, i w zasadzie nie wtpiem, e to ona wanie bya rdem jego decyzji. Std owa mieszanina radoci i strachu, powodujca lk, jaki mnie przy tej wiadomoci ogarn. Adrian dostrzeg moje zmieszanie i zdawa si przypisywa je mylom o trzeciej osobie, o jego nauczycielu muzyki. Mylisz pewno, e Kretzschmar bdzie rozczarowany rzek. Wiem, on chciaby, ebym si cakowicie powici Polihymnii. Dziwne, e ludzie zawsze chc pocign czowieka na swoj wasn drog. Wszystkich nigdy zadowoli nie zdoasz. Ale jemu dam pod rozwag, e muzyka ingeruje bardzo silnie poprzez liturgi i jej histori w teologi praktyczniej nawet i bardziej artystycznie ni w dziedzin matematyczno-fizyczn, w akustyk. Zauwayem, e wyraajc zamiar powiedzenia tego Kretzschmarowi, mwi to waciwie mnie, i gdy zostaem sam, jem ponownie przemyliwa nad jego sowami. Oczywicie, w stosunku do nauki o Bogu i suby boej, sztuki, zwaszcza za muzyka, na rwni z naukami wieckimi przybieray suebny charakter rodkw pomocniczych, a myl ta wizaa si z pewnymi dyskusjami, ktre wiedlimy na temat przeznaczenia sztuki, z jednej strony niezwykle pobudzajcego psychik ludzk, z drugiej jednak obciajcego melancholi ze wzgldu na jej oderwanie
79

si od kultu, kulturalne jej zewiecczenie. Pojmowaem to zupenie jasno: Adrian yczy sobie zarwno z powodw osobistych, jak i dla perspektyw zawodowych, sprowadzi muzyk do rangi zajmowanej przez ni niegdy, w czasach, jego zdaniem, szczliwszych, w okresie, gdy bya zespolona z kultem i to wanie yczenie wpyno na jego wybr. Na rwni z dziedzinami nauk wieckich pragn ujrze take i muzyk podporzdkowan owej sferze, ktrej si jako adept mia powici, i mimo woli konkretyzujc t jego myl, wyobraziem sobie co w rodzaju barokowego obrazu, ogromne malowido otarzowe, na ktrym wszelkie nauki i sztuki w kornej, ofiarnej postawie skaday hod apoteozowanej w Bogu uczonoci. Adrian mia si gono z tej mojej wizji, gdy mu o niej opowiedziaem. By wwczas w wymienitym humorze, bardzo skonny do artw co zreszt cakiem zrozumiae; bo czy nie jest najszczliwsz ze wszystkich chwil naszego ycia, a przynajmniej najbardziej podniecajc i pen nadziei, ta wanie chwila zrywania si do lotu, chwila narodzin wolnoci, gdy szkolna brama zamyka si za nami, pka skorupa miasta, gdziemy dotychczas podrastali, a wiat staje przed nami otworem? Dziki swoim muzycznym wycieczkom z Wendellem Kretzschmarem do wikszych miast ssiednich Adrian zakosztowa ju kilkakrotnie otaczajcego nas wiata, lecz oto teraz mia ju ostatecznie opuci Kaisersaschern, miasto czarownic i dziwakw, miasto magazynu instrumentw i cesarskiego grobowca w katedrze, i odtd ju tylko jako go mia chodzi jego ulicami z umiechem bywalca. Czy byo tak? Czy istotnie zdoa si kiedykolwiek uwolni od Kaisersaschern? Czy nie zabiera go ze sob wszdzie, gdziekolwiek szed, i czy to nie ono o nim decydowao, gdy jemu zdawao si, e zawsze sam decyduje? Czyme jest wolno! Jedynie to, co obojtne, jest wolne, za to, co charakterystyczne, nie jest wolne nigdy, jest napitnowane, zdeterminowane, zwizane. Czy to nie Kaisersaschern wyraao si w decyzji mego przyjaciela o studiowaniu teologii? Adrian Leverkhn i to miasto oczywicie, oba te czynniki w sumie daway teologi; i pniej zadawaem sobie pytanie, czego innego mogem si by waciwie spodziewa. Pniej powici si komponowaniu. Ale mimo i pisa muzyk bardzo mia czy bya to wolna muzyka, muzyka powszechna? Nie. Bya to muzyka nigdy nie dokonanej ucieczki, a po najtajniejsze swe, genialne i dziwaczne powikania, w kadym ze swych grobowych tchnie i pogosw bya to muzyka charakterystyczna, muzyka z Kaisersaschern. Adrian, powiadam, by peen werwy w tym czasie i jake miao by inaczej! Zwolniony od ustnych egzaminw dla dojrzaoci swych prac pisemnych, poegna si z nauczycielami, dzikujc im za wszelk pomoc, respekt za wobec obranego przeze fakultetu przytumi w ich sercach ow tajon uraz, jak zawsze wywoywaa jego wzgardliwa nonszalancja. Niemniej jednak czcigodny dyrektor Uczonej Szkoy Braci Posplnego ywota, Pomorzanin, niejaki dr Stoientin, jego nauczyciel greki, jzykw redniowysokoniemieckiego i hebrajskiego, nie
80

omieszka podczas prywatnej poegnalnej audiencji udzieli mu przestrogi w tym wzgldzie. Vale rzek i Bg z panem, Leverkhn! Bogosawiestwo to pynie mi z serca i czy si pan ze mn zgodzi, czy nie, czuj, e moe si ono panu przyda. Jest pan czowiekiem wielce utalentowanym i wie pan o tym, jake miaby pan nie wiedzie? Wie pan rwnie, e Ten, co jest w niebiesiech, od ktrego wszystko pochodzi, obdarzy pana tym bogactwem, gdy Jemu pragnie pan zoy je w ofierze. Suszna to decyzja, przyrodzone bowiem zasugi natury s zasugami Boga wobec nas, a nie naszymi wasnymi. Jego to przeciwnik, pych sam przywiedziony do upadku, zabiega, abymy o tym zapomnieli. Zy to przybysz, jako lew ryczcy, ktry kry szukajc, kogo by poar. Pan za jest z tych, co wszelkie maj po temu powody, eby si jego side wystrzega. Komplement panu robi, mwic tak, chwal mianowicie to, czym pan jest z aski Boga. Nieche pan tym bdzie w pokorze, nie za w zadufaniu i buczucznoci, pomnc, e zarozumiao rwna jest upadkowi i niewdzicznoci wobec szafarza wszelkich ask! Tyle dzielny pedagog, pod ktrego kierunkiem sam jeszcze peniem pniej w tym gimnazjum obowizki nauczycielskie. Adrian z umiechem opowiedzia mi o tej perorze podczas jednego z licznych naszych spacerw wrd lasw i pl, jakie podejmowalimy w owym okresie ferii wielkanocnych w Buchel; tam bowiem spdzi po maturze kilka swobodnych tygodni, a dobrzy jego rodzice zaprosili mnie rwnie, abym dotrzyma mu towarzystwa. Przypominam sobie dobrze rozmow, jak prowadzilimy wtedy podczas spaceru na temat sw Stoientina oraz jego napomnie, zwaszcza za na temat zwrotu przyrodzone zasugi, ktrym si by posuy w swym poegnalnym przemwieniu. Adrian zwrci mi uwag na fakt, e przej go od Goethego, ktry chtnie si nim posugiwa i take czsto wspomina o przyrodzonych zasugach, usiujc przez to paradoksalne zestawienie odebra sowu zasuga jego moralny charakter i odwrotnie, starajc si naturalne, wrodzone zdolnoci podnie do rangi pozamoralnych, arystokratycznych zasug. Dlatego sprzeciwia si wymogom skromnoci, wysuwanym zawsze przez upoledzonych od natury, twierdzc, e: Tylko nicponie s skromni. Dyrektor Stoientin uy by jednak zwrotu Goethego raczej w duchu Schillera, ktremu przede wszystkim zaleao na wolnoci i dlatego ustali moraln rnic pomidzy talentem a osobist zasug, ostro te odgraniczy od siebie zasug i szczcie, u Goethego nierozerwalnie ze sob zczone. Podobnie postpi i dyrektor, nazywajc natur Bogiem, a wrodzony talent okrelajc jako zasugi Boga wobec nas, ktre powinnimy przyjmowa w pokorze. Niemcy wywodzi wieo upieczony student gryzc dbo trawy maj dwutorowy, niedopuszczalnie spekulacyjny sposb mylenia; zawsze chc mie jedno i drugie, chc mie wszystko. Zdolni s do miaego ujawniania przeciwstawnych sobie zasad ycia i myli u wielkich indywidualnoci. Ale potem robi
81

z tego pak, uywaj okrele jednego w duchu drugiego, wszystko plcz i wydaje im si, e mog wsadzi do jednego worka wolno i arystokratyzm, idealizm i naturaln naiwno, a to chyba niemoliwe. Po prostu maj w sobie te przeciwstawnoci odparem. Inaczej nie zdoaliby ich rozrni u tamtych dwch wielkich indywidualnoci. Bogaty nard. Zmcony nard obstawa przy swoim i innym myli mccy. Rzadko zreszt filozofowalimy w ten sposb podczas tych beztroskich tygodni na wsi. Na og Adrian by wwczas raczej skonny do miechu i facecji ni do metafizycznych rozmw. Ju przedtem zwracaem uwag na jego poczucie komizmu i skonno do miechu, ba, miechu a do ez, a dabym faszywe o nim pojcie, gdyby czytelnik nie potrafi czy tej swawolnoci z jego charakterem. Humorem wolabym tego nie nazywa, sowo to brzmi w moich uszach zbyt agodnie i umiarkowanie, aby mogo do niego przystawa. Jego skonno do miechu wydawaa mi si raczej ucieczk i z lekka orgiastycznym, zawsze troch mi niemiym i podejrzanym sposobem rozadowania owej surowoci ycia, bdcej rezultatem niezwykych uzdolnie. Okazj do dania upustu tej potrzebie podsuway teraz wspomnienia minionego okresu szkolnego, zabawnych kolegw i typw nauczycieli, a take niedawnych przey zwizanych z przedstawieniami operowymi w niewielkich miastach, w ktrych nie brak byo elementw burleski, co zreszt wcale nie naruszao uroczystego charakteru wystawianego dziea. Tak na przykad przedmiotem kpin sta si srodze brzuchaty krl Henryk z Lohengrina o kabkowatych nogach oraz okrgy, czarny otwr na usta w jego workowatej brodzie, skd pyny strumienie gromkiego basu. Adrian natrzsa si z niego wielce, a jest to zaledwie jeden, moe zbyt konkretny przykad przyczyn jego atakw miechu. Czsto byy one jeszcze bardziej bezprzedmiotowe, wrcz idiotyczne, i wyznam, e zawsze odczuwaem niejak trudno sekundowania mu w tym. Nie przepadam zbytnio za miechem i zawsze, gdy on mu si oddawa, przypominaem sobie pewn opowie, ktr zreszt znaem tylko z jego relacji. Zaczerpnita bya z De civitate Dei w. Augustyna, a gosia, jako Cham, syn Noego i ojciec maga Zoroastra, by pono jedynym czowiekiem, ktry mia si w chwili swych narodzin, a sta si to mogo tylko za spraw diaba. Wspomnienie tej historii narzucao mi si obsesyjnie za kadym razem, lecz byo ono chyba jedynie dodatkiem do zahamowa innego rodzaju, jak na przykad tego, e mj wewntrzny stosunek do niego by zbyt powany i wskutek trwonego napicia nie do swobodny, abym mg szczerze towarzyszy mu w tych wyskokach. Zreszt pewna sztywno i oscho mego usposobienia przyczyniaa si chyba do tego, e po prostu si do nich nie nadawaem. Pniej znalaz Adrian w osobie anglisty i literata, Rdigera Schildknappa, ktrego pozna w Lipsku, znacznie lepszego partnera takich nastrojw, std te byem zawsze odrobin zazdrosny o tego czowieka.
82

XI
W Halle nad Saal tradycje teologiczne i filologiczno-pedagogiczne s ze sob wielorako splecione, przede wszystkim w historycznej postaci miejscowego, rzec by mona, patrona, Augusta Hermanna Francke, owego wychowawcy-pietysty, ktry z kocem XVII wieku, a wic wkrtce po zaoeniu uniwersytetu, stworzy synne Fundacje Franckego, sierocice i szkoy, czc w sobie i w swej dziaalnoci zainteresowanie sprawami boskimi i humanistyczno-lingwistycznymi. Czy Instytut Biblijny Cansteina, ten najwczeniejszy autorytet w rewizji jzykowego dziea Lutra, nie zespala rwnie religii z krytyk tekstw? Ponadto dziaa podwczas w Halle Henryk Osiander, znakomity latynista, u stp ktrego gorco pragnem zasiada, prcz tego, jak mi mwi Adrian, wykady prof. dr Hansa Kegla z historii Kocioa zawieray mnstwo wieckich materiaw historycznych, co rwnie chciaem wykorzysta, wybrawszy histori jako pierwszy przedmiot poboczny mych studiw. Byo to wic w peni psychologicznie uzasadnione, jeli po dwch semestrach studiw w Giessen i Jenie zapragnem, aby dopucia mnie na swe ono Alma Mater Hallensis; uczelnia ta posiadaa jeszcze i t zalet, i mona byo wyobrazi sobie, e jest identyczna z uniwersytetem w Wittenberdze, jako e zostaa z nim poczona w chwili ponownego otwarcia po wojnach napoleoskich. W chwili mego przybycia Leverkhn by tam ju immatrykulowany od p roku i oczywicie nie przecz, e cakiem osobisty motyw jego obecnoci mocno, a nawet decydujco zaway na mojej decyzji. Niedugo po swym przyjedzie, powodowany widocznie uczuciem osamotnienia i opuszczenia, wzywa mnie nawet, ebym przyby do niego do Halle, a cho musiao upyn jeszcze kilka miesicy, zanim mogem pj za tym wezwaniem, waciwie gotw byem od razu to uczyni i zaproszenie jego byo moe i zbyteczne. Wasne moje pragnienie, eby znajdowa si blisko niego, wiedzie, co porabia, jakie czyni postpy i jak rozwijaj si jego zdolnoci w atmosferze akademickiej swobody, to pragnienie przebywania z nim, codziennej wymiany myli, czuwania nad nim i dogldania go z bliska wystarczyoby ju zapewne, eby mnie do niego cign. A czyy si z tym jeszcze, jak wspomniaem, wzgldy rzeczowe, zwizane z mymi studiami. Oczywicie na kartkach tych mog da jedynie uszczuplone odbicie tych dwch lat modoci, jakie spdziem z przyjacielem w Halle, a ktrych tok przerywany by wyjazdami na ferie do Kaisersaschern i domu jego rodzicw, podobnie jak niepeny daem obraz jego lat szkolnych. Czy byy to lata szczliwe? Tak, jako jdro tego okresu swobodnego ycia, w ktrym wieymi zmysami rozgldalimy si dokoa i skrztnie gromadzilimy wiadomoci a take jako czas spdzony u boku przyjaciela z lat dziecinnych, do ktrego byem przywizany, ktrego egzystencja, rozwj i sens istnienia bardziej mnie w zasadzie interesoway ni wasne moje sprawy.
83

Te byy proste; nie potrzebowaem powica im wiele myli, lecz tylko rzeteln prac stwarza warunki dla ich przewidzianego ju rozwizania. Sprawy Adriana za naleay do wyszego rzdu i byy w pewnym sensie bardziej zagadkowe, stanowiy problem, na ktrego badanie troska o wasne postpy pozostawiaa mi zawsze jeszcze wiele wolnego czasu i siy ducha; jeli za waham si nad przydaniem owym latom okrelenia, zawsze zreszt nieco ryzykownego: szczliwe, to z tego tylko powodu, e przez wspycie z nim zostaem znacznie bardziej wcignity w orbit jego studiw, ni on w moj, oraz dlatego, e klimat teologii by dla mnie nieodpowiedni, niesamowity, dawi oddech i przyprawia o wewntrzne zmieszanie. W Halle, gdzie atmosfera duchowa od wiekw bya przesycona kontrowersjami religijnymi, to znaczy: sporami i ktniami duchowiestwa, zawsze tak bardzo odraajcymi dla humanistycznych skonnoci ot w Halle czuem si troch tak, jak jeden z moich antenatw w nauce, Crotus Rubianus, ktry okoo 1530 roku zosta tam kanonikiem, a ktrego Luter nigdy nie nazywa inaczej jak Crotus-epikurejczyk albo, zniemczajc jego imi, Dr Krte, wylizywacz talerzy u kardynaa w Moguncji. Mwi on przecie take: papie diabelska maciora i w ogle by nieznonym grubianinem, chocia wielkim czowiekiem . Zawsze z sympati mylaem o przygnbieniu, jakie Reformacja budzi musiaa w umysach ludzi takich, jak w Crotus, dostrzegajcych w niej wdzieranie si subiektywnej samowoli do obiektywnych regu i praw Kocioa. By on przy tym niezwykle wyksztaconym i miujcym pokj czowiekiem, skonnym do rozsdnych ustpstw, bynajmniej nie sprzeciwiajcym si podawaniu kielicha i wanie wskutek tego popad w ogromnie trudn sytuacj, gdy zwierzchnik jego, arcybiskup Albrecht, z okrutn surowoci ukara wypadek udzielenia komunii pod dwiema postaciami, co si byo wydarzyo w Halle. Tak to bywa z tolerancj, z umiowaniem pokoju i kultury pord ogni fanatyzmu. Pierwszego luteraskiego superintendenta miao wanie Halle: by nim Justus Jonas, ktry przyby tam w roku 1541, a nalea do tych, ktrzy ku utrapieniu Erazma przeszli z obozu humanistycznego do Reformacji, podobnie jak Melanchton i Hutten. Jeszcze bardziej martwia jednak mdrca z Rotterdamu nienawi, jak Luter i jego zwolennicy okazywali naukom klasycznym, ktrych sam Luter zazna bardzo niewiele, a ktre uwaano za rdo duchowego buntu. To jednak, co wydarzyo si wwczas w onie Kocioa powszechnego, mianowicie powstanie subiektywnej samowoli przeciwko obiektywnej wizi, miao si w sto kilkadziesit lat pniej powtrzy w onie samego protestantyzmu w postaci rewolucji nabonych uczu i wewntrznej, niebiaskiej radoci przeciw zakamieniaej ortodoksji, do ktrej zreszt nawet dziad z kruchty nie wyciga ju rki; a wic w postaci pietyzmu, ktry przy zakadaniu uniwersytetu w Halle ogarn cay fakultet teologiczny. Take i on, ktrego twierdz tak dugo pozostao potem to miasto, by, jak niegdy luteranizm, odnow Kocioa, reformatorskim oywieniem zamierajcej
84

ju i w oglne zobojtnienie popadej religii. Ludzie za mego pokroju mog sobie zadawa pytanie, czy waciwie z punktu widzenia kultury naley si cieszy tymi stale si powtarzajcymi prbami przywrcenia ycia czemu, co ju do grobu si koni, czy nie naley raczej uwaa reformatorw za typy wsteczne i zwiastunw nieszczcia? Nie ulega bowiem wtpliwoci, e gdyby Marcin Luter nie by zreformowa Kocioa, oszczdzony by zosta ludzkoci ogromny rozlew krwi i straszliwe walki bratobjcze. Nie chciabym jednak, aby na podstawie tego, co tu powiedziaem, uwaano mnie za cakiem niereligijnego czowieka. Nie jestem nim, podzielam w tym wzgldzie raczej opini Schleiermachera, rwnie teologa z Halle, ktry okrela religi jako zmys i poczucie nieskoczonoci i nazywa j istniejcym w czowieku stanem faktycznym. Nauka o religii nie ma wic nic wsplnego z formuami filozoficznymi, lecz z pewn dyspozycj wewntrzn, z faktem psychicznym. Przypomina to ontologiczny dowd na istnienie Boga, ktry zawsze lubiem najbardziej ze wszystkich, a ktry z subiektywnej idei Najwyszej Istoty wywodzi fakt jej obiektywnego istnienia. e dowd ten na rwni z innymi nie ostaje si wobec rozumu, wykaza ju Kant w niezwykle energicznych sowach. Wiedza wszake nie moe si obej bez rozumu, za pragnienie stworzenia nauki ze zmysu nieskoczonoci i pocigu do odwiecznych zagadek oznacza ch poczenia ze sob gwatem dwch sfer zasadniczo sobie obcych, i to, moim zdaniem, w nieszczliwy, stale wywoujcy zamieszanie sposb. Religijno, ktrej bynajmniej nie uwaam za obc mojemu sercu, jest z wszelk pewnoci czym zupenie innym ni pozytywna, z okrelonym wyznaniem zwizana religia. Czy nie lepiej byoby pozostawi w fakt ludzkiego zmysu nieskoczonoci arliwym uczuciom, sztukom piknym, swobodnej kontemplacji, nawet naukom cisym, ktre jako kosmologia, astronomia, fizyka teoretyczna zdolne s suy owemu zmysowi z cakowicie religijnym oddaniem w zgbianiu tajemnicy stworzenia ni wyodrbnia go jako wiedz duchow i na jej podstawie budowa gmachy dogmatw, ktrych wyznawcy bd sobie wzajemnie podrzyna garda z powodu jednego spjnika? Pietyzm, stosownie do swej marzycielskiej natury, pragn wprawdzie przeprowadzi wyran granic pomidzy pobonoci a nauk i dowie, i aden ruch, adna zmiana w dziedzinie nauki nie moe wywrze jakiegokolwiek wpywu na wiar. Lecz byo to zudzenie, teologia bowiem, dobrowolnie, a take i niedobrowolnie, zawsze ulegaa wpywom naukowych prdw danej epoki, zawsze chciaa by dzieckiem czasu, cho czasy utrudniay jej to we wzrastajcej mierze i spychay j w lep uliczk anachronizmu. Czy istnieje inna dyscyplina naukowa, na sam nazw ktrej czujemy si tak cakowicie przeniesieni w wiek szesnasty czy dwunasty? Tu nie pomoe adne przystosowywanie si, adne ustpstwo na rzecz naukowej krytyki. Mog one spodzi jedynie poowiczn mieszanin nauki z wiar w Objawienie, hybryd zmierzajc do samounicestwienia. Ortodoksja sama popenia bd do85

puszczajc rozum w dziedzin religii, usiujc rozumowo dowie artykuw wiary. Pod presj Owiecenia teologia nic waciwie innego nie miaa do roboty, jak broni si przed gnbicymi j sprzecznociami, jakie jej wykazywano, i aby tylko od nich uciec, przeja tyle myli wrogich Objawieniu, e rwnao si to ju odrzuceniu wiary. Bya to epoka rozumnej adoracji Boga i pokolenia teologw, w imieniu ktrych Wolff z Halle owiadczy: Wszystko musi by zbadane w oparciu o rozum niby o kamie filozoficzny; pokolenia, ktre wszystkie teksty Biblii nie suce doskonaleniu moralnemu uznao za przestarzae i dawao do zrozumienia, e w historii Kocioa i jego nauce widzi jedynie komedi pomyek. Poniewa wszystko to szo ju nieco za daleko, powsta jaki rodzaj teologii poredniczcej, ktra usiowaa zachowa konserwatywn raczej rwnowag pomidzy ortodoksj a liberalizmem, stale pod wpywem racjonalizmu skaniajcym si do zdziczenia. Niemniej od tej chwili ywot nauki o religii uwarunkoway pojcia ratunku i rezygnacji, oba zakadajce jaki termin; przy ich pomocy teologia pdzia odtd swj ywot. W konserwatywnej swej formie trzymajc si Objawienia i tradycyjnej egzegezy usiowaa ratowa, co si tylko dao, z elementw religii biblijnej, z drugiej za strony liberalnie zaakceptowaa historyczno-krytyczn metod wieckiej nauki historii rezygnujc pod presj naukowej krytyki ze swych najistotniejszych treci z wiary w cuda, ze znacznych partii chrystologii, z cielesnego zmartwychwstania Jezusa i z wielu innych kwestii. C to jednak za nauka, ktrej stosunek do rozumu jest tak chwiejny, wymuszony, ktrej stale grozi zagada na zasadzie kompromisw, jakie z nim zawiera? W moim mniemaniu liberalna teologia to drewniane elazo, to contradictio in adiecto. Chtnie akceptujc kultur i chcc si dostosowa do ideaw spoeczestwa mieszczaskiego, degraduje ona religi do funkcji ludzkiego humanizmu, ekstatyczno i paradoksalno natomiast, stanowice istot religijnego geniuszu, rozwadnia do granic etycznej postpowoci. Element religijny nie moe by wchonity przez sam tylko etyk i std myl naukowa i waciwa myl teologiczna znowu si rozchodz. Naukowa wyszo liberalnej teologii, twierdzi si teraz, jest wprawdzie niezaprzeczalna, lecz jej pozycja teologiczna jest saba, gdy moralnoci jej i humanizmowi brak zrozumienia dla demonicznego charakteru ludzkiej egzystencji. Jest ona wprawdzie uczona, lecz pytka, natomiast konserwatywna tradycja znacznie lepiej ostaa si wobec prawdziwego zrozumienia ludzkiej natury i tragizmu ycia, dlatego te posiada znacznie gbszy i powaniejszy stosunek do kultury ni postpowa ideologia mieszczaska. Tu wyranie daje si zauway w myli teologicznej infiltracja irracjonalnych prdw filozoficznych, w zasigu ktrych ju od dawna gwnym tematem teoretycznych docieka stao si to, co jest ateoretyczne, witalne, wola lub popd, krtko mwic sprawy demoniczne. Rwnoczenie daje si zauway oywienie w dziedzinie studiw nad redniowieczn filozofia katolick, zwrot ku neotomizmowi i neoscholastyce. W ten sposb wyblaka liberalna teologia zdoa wprawdzie na86

bra znowu gbszych, mocniejszych, a nawet bardziej pomiennych barw; znowu zdoa odda sprawiedliwo starowiecko-estetycznej wyobrani, ktr mimo woli czy si z jej nazw. Lecz cywilizowany umys ludzki, czy nazwie si go mieszczaskim, czy po prostu cywilizowanym, nie zdoa si tu obroni przed uczuciem niesamowitoci. Teologia bowiem, poczona z duchem filozofii yciowej, z irracjonalizmem, z natury swojej naraona jest na niebezpieczestwo przeksztacenia si w demonologi. Wszystko to mwi jedynie po to, by wytumaczy uczucie niepokoju, jakie niekiedy budzi we mnie mj pobyt w Halle, interesowanie si studiami Adriana oraz wykady, na ktre jako hospitant wraz z nim uczszczaem chcc sysze to, czego on sucha. Zrozumienia dla tych przygnbiajcych mnie uczu wcale u niego nie znalazem, gdy lubi wprawdzie rozmawia ze mn o kwestiach teologicznych poruszanych na wykadach lub roztrzsanych na seminariach, ale stroni od kadej rozmowy, ktra by usiowaa dotrze do sedna sprawy i dotyczya problematycznej pozycji teologii wobec innych nauk, unika wic tego wanie, co w moim, nieco niespokojnym poczuciu powinno byo poprzedza wszystko inne. To samo byo na wykadach i tak samo postpowa w stosunkach ze swymi komilitonami, czonkami chrzecijaskiej korporacji studenckiej Winfried, do ktrej zapisa si z przyczyn zewntrznych, a gdzie i ja niekiedy gociem. O tym zreszt pniej moe. Tu chc tylko powiedzie, e ci modzi ludzie po czci bladawi i wtli kandydaci, po czci krzepkie chopy, a czasem take dystyngowane postaci o wyranych cechach pochodzenia z dobrego rodowiska inteligenckiego e wszyscy oni byli wanie teologami, a jako tacy prowadzili si obyczajnie, z nabon niefrasobliwoci. Ale jak mona by teologiem, jak mona w obecnych warunkach intelektualnych wpa na pomys wybrania takiego zawodu, wyjwszy zwyczajn ulego wobec mechanizmu rodzinnej tradycji na ten temat si nie wypowiadali, a z mojej strony poddawanie ich takim przesuchaniom byoby niewtpliwie nietaktown zaczepk. Na tak radykalne ledztwo, i to z pomylnymi widokami, mona sobie byo jedynie pozwoli wobec umysw traccych nad sob kontrol pod wpywem alkoholu, a wic podczas jakiego komersu: Rozumie si jednak samo przez si, e korporanci Winfrieda mieli przywilej gardzenia nie tylko menzur, lecz take wysuszaniem butelek, zawsze zatem byli trzewi, to znaczy: niedostpni dla zasadniczych pyta, pobudzajcych do krytyki. Wiedzieli, e pastwo i Koci potrzebuj duchownych urzdnikw, i dlatego przygotowywali si do tej kariery. Teologia bya dla nich czym zastanym i na dobr spraw, historycznie rzecz biorc, jest ona w istocie czym zastanym. Musiaem pogodzi si z tym, e i Adrian traktowa rzecz podobnie, cho bolao mnie, e nie baczc na nasz od dziecistwa ugruntowan przyja nie wolno mi go byo, nie mniej ni jego komilitonw, bliej wypytywa. Wskazywao to, jak bardzo jest nieprzystpny i jak nieprzekraczalne granice zakrela poufaoci. Lecz
87

czy nie powiedziaem, e jego wybr zawodu uznaem za znamienny, za charakterystyczny? Czy nie wyjaniem go nazw Kaisersaschern? Czsto przyzywaem j na pomoc, gdy drczya mnie problematyka studiw Adriana. Mwiem sobie, e obaj okazalimy si prawymi dziemi tego redniowiecznego zaktka Niemiec, w ktrym wyrolimy: ja jako humanista i on jako teolog; a gdy rozejrzaem si w krg naszego nowego ycia, stwierdziem, e scena wprawdzie si rozszerzya, lecz nie ulega istotnej zmianie.

XII
Halle, cho nie miao cech wielkomiejskich, byo jednak wielkim miastem o przeszo dwustu tysicach mieszkacw, lecz mimo ca ywo wspczesnego ruchu zachowao przynajmniej w centrum, gdzie obaj mieszkalimy pitno swego czcigodnego wieku. Moja buda, jak si to w studenckim argonie nazywa, znajdowaa si przy Hansastrasse, niewielkim zauku za kocioem w. Maurycego, mogcym rwnie dobrze gubi si gdzie wrd murw Kaisersaschern, Adrian za znalaz sobie pokj z alkow na Rynku, w mieszczaskiej kamienicy z attyk, i mieszka tam dwa lata jako sublokator pewnej starszawej wdowy po urzdniku. Okno wychodzio na plac, redniowieczny ratusz, gotycki koci Mariacki, ktrego dwie kopulaste wiee czy co w rodzaju Mostu Westchnie; obejmowa nadto samotnie stojc Czerwon Wie, bardzo osobliw budowl, rwnie w gotyckim stylu, posg Rolanda oraz brzow statu Hndla. Pokj by tyle e przyzwoity, z leciutkim nalotem mieszczaskiego przepychu w postaci czerwonej pluszowej serwety na kwadratowym stole koo sofy, na ktrym leay ksiki i przy ktrym Adrian pi co rano swoj kaw z mlekiem. Uzupeni to umeblowanie wypoyczonym pianinem, zarzuconym odtd nutami, rwnie i przez niego samego pisanymi. Nad nim, przymocowany pluskiewkami do ciany, wisia sztych, diagram arytmetyczny, wygrzebany w jakim antykwarycznym kramiku, tak zwany kwadrat magiczny, taki sam, jaki figuruje obok klepsydry, cyrkla, wagi, wielocianu i innych symboli na drerowskiej Melancholii. Figura ta, podobnie jak tam, bya podzielona na szesnacie pl oznaczonych cyframi arabskimi, i to w ten sposb, e jedynka znajdowaa si w prawym dolnym, za szesnastka w lewym grnym polu; magia za czy osobliwo polegaa na tym, e liczby te, jakkolwiek si je dodawao, z gry na d, w poprzek czy po przektnej, zawsze daway w sumie 34. Nigdy nie zdoaem dociec, na jakiej zasadzie porzdkowej oparty by w magiczny, zawsze jednakowy wynik, lecz ju dziki honorowemu miejscu nad instrumentem, gdzie Adrian ow kart zawiesi, przycigaa ona zawsze mj wzrok i wydaje
88

mi si, e chyba nigdy nie odwiedziem go w tym pokoju nie sprawdziwszy szybkim spojrzeniem w poprzek, ukonie w gr albo z gry na d owej fatalnej zgodnoci. Pomidzy moj a jego kwater panowa nieustanny ruch, jak niegdy midzy Niebiaskimi Zwiastunami a domem jego stryja; zarwno wieczorami, w drodze powrotnej z teatru, koncertu czy zebrania korporacji Winfried, jak i rano, kiedy jeden z nas wstpowa po drugiego idc na uniwersytet i kiedy przed wyjciem porwnywalimy nasze zeszyty z notatkami. Filozofia, ktra bya obowizkowym przedmiotem do pierwszego egzaminu z teologii, stanowia punkt styczny, gdzie programy naszych studiw same si spotykay, i obaj uczszczalimy na wykady Kolonata Nonnenmachera, podwczas jednego z luminarzy halleskiego uniwersytetu, ktry z wielk werw i polotem mwi o presokratykach, joskich filozofach przyrody, o Anaksymandrze i, najszerzej, o Pitagorasie, przy czym zahacza i o Arystotelesa, bowiem niemal jedynie za porednictwem Stagiryty znamy pitagorejski sposb objaniana wiata. Notujc i wznoszc niekiedy oczy ku agodnie umiechnitej twarzy profesora o biaej grzywie, chonlimy ow wczesn koncepcj kosmologiczn, wytwr surowego a nabonego umysu, ktry gwn swoj namitno, matematyk, abstrakcyjne proporcje, liczb, podnis do rangi gwnej zasady powstania i istnienia wiata i stajc jako wtajemniczony mdrzec wobec caoksztatu zjawisk pierwszy, z wielkim gestem, nazwa je by Kosmosem, jako ad i harmoni, ponadzmysowy system dwicznych interwaw sferycznych. Liczba i stosunki liczb jako pojcie lece u podstaw bytu i moralnej godnoci ogromne sprawiao wraenie, jak wszystko, co pikne, cise, etyczne, zespalao si tu uroczycie w ide autorytetu, oywiajc cay zwizek pitagorejczykw, ezoteryczn szkol religijnej odnowy ycia, milczcego posuszestwa i cisego podporzdkowania si zasadzie auts pha. Musz oskary siebie o brak taktu, gdy przy tego rodzaju sowach spogldaem mimo woli na Adriana, eby podchwyci jego wyraz twarzy. Brakiem taktu stawao si to wskutek przykroci, jak mu to sprawiao, i zaenowania, z jakim rumieni si i odwraca. Nie lubi podchwytliwych spojrze, zawsze broni si przed reakcj na nie i wprost nie mog poj, e chocia znaem t jego waciwo, nie zawsze potrafiem si od spojrze takich powstrzyma. Pozbawiem si przez to moliwoci rzeczowego i nieskrpowanego omawiania z nim potem tych spraw, w ktre milczcym moim spojrzeniem uprzednio go ju wprowadziem. O ile lepiej bywao, jeli potrafiem oprze si pokusie i zachowaem dyskrecj, ktrej si domaga. Jak dobrze rozmawiao nam si podczas powrotu z wykadw Nonnenmachera o niemiertelnym mylicielu, ktrego wpyw oddziaywa na cae tysiclecia i ktrego poredniczcej wiedzy historycznej zawdziczamy znajomo pitagorejskiej koncepcji wiata! Nauka Arystotelesa o materii i formie zachwycaa nas; o materii, jako elemencie potencjalnym, moliwym, dcym do formy, aby
89

si urzeczywistni, o formie, jako nieporuszonej przyczynie ruchu, bdcej duchem i dusz, dusz istnienia, pobudzajc je do samourzeczywistnienia i samodoskonalenia si w zjawisku; a wic o entelechii, tym skrawku wiecznoci, ktra przenika i oywia ciao, przejawia si w ksztatowaniu tego, co organiczne, i kieruje jego deniami, zna jego cel, czuwa nad jego losem. Nonnenmacher mwi o tych intuicjach bardzo piknie i przejmujco, Adrian za okazywa si niezwykle tym poruszony. Jeli mwi teologia wywodzi, e dusza jest od Boga, to jest to suszne z punktu widzenia filozofii, bowiem jako zasada ksztatujca poszczeglne zjawiska jest ona czci czystej formy wszelkiego bytu w ogle, emanuje z myli wiecznie mylcej sam siebie, ktr my nazywamy Bogiem... Wydaje mi si, e pojmuj, co Arystoteles rozumia przez entelechi. Jest ona anioem pojedynczej istoty, geniuszem jej ycia, ktrego wszechwiedzcemu kierownictwu chtnie ufa. To, co nazywamy modlitw, jest waciwie upomnieniem lub zaklinajc deklaracj tej ufnoci. Susznie nosi jednak nazw modlitwy, gdy w istocie wanie Boga przyzywamy za jej pomoc. Mogem jedynie pomyle: Oby twj anio okaza si mdry i wierny! Jake chtnie suchaem tych wykadw u boku Adriana! Wykady teologii, na ktre zreszt nieregularnie take uczszczaem ze wzgldu na niego, byy dla mnie raczej wtpliw przyjemnoci i chodziem na nie jako hospitant jedynie po to, eby nie by odcitym od tego, co jego zajmowao. W programie zaj studenta teologii gwny nacisk w pierwszych latach kadziony jest na zagadnienia egzegezy i historii, a wic na biblistyk, histori Kocioa i dogmatw, nauk o wyznaniach; lata nastpne powicone s systematyce, innymi sowy filozofii religii, dogmatyce, etyce i apologetyce, pod koniec za przychodzi kolej na dyscypliny praktyczne, a wic: liturgik, nauk kaznodziejstwa, katechetyk, duszpasterstwo oraz eklezjastyk wraz z prawem kanonicznym. Lecz swoboda akademicka zostawia wiele miejsca dla osobistych upodoba, Adrian za skorzysta z owej licencji, umoliwiajcej odwrcenie przepisanego porzdku, rzucajc si od razu na systematyk zapewne przez ogln intelektualn ciekawo, ktra w tej dziedzinie szczeglnie moe by zaspokojona, lecz take i dlatego, e wykadajcy ow systematyk profesor Ehrenfried Kumpf by najbardziej citym oratorem na caej uczelni i w ogle zbiegaa si do niego najwiksza ilo studentw ze wszystkich rocznikw, take nieteologw. Wspomniaem ju wprawdzie, e wykadw z historii Kocioa suchalimy u Kegla, lecz w porwnaniu z tamtymi byy to raczej suche godziny, monotonny za Kegel wcale nie mg rywalizowa z Kumpfem. w za by na wskro tym, co studenci nazywaj potn osobistoci, i ja rwnie nie mogem si powstrzyma od pewnego podziwu dla jego temperamentu, lecz nie lubiem go i nigdy nie potrafiem uwierzy, e Adrianowi jego dosadno nie sprawia przykroci, mimo i jawnie nigdy nie traktowa go z ironi. Potny by ju przez swj wygld fizyczny: wielki, masywny, tgi czowiek o rkach jak
90

poduchy, grzmicym gosie oraz dolnej wardze na skutek cigego mwienia z lekka wysunitej do przodu i skonnej do pryskania lin. Prawda, e przedmiot swj wykada zazwyczaj z drukowanego podrcznika, wasnej zreszt proweniencji; lecz saw przyniosy mu tak zwane dygresje, ktre, wsunwszy rce w pionowe kieszenie spodni, odrzuciwszy do tyu poy surduta i ciko tupic po duym podecie katedry, wcza w tok wykadu, a ktrych spontaniczno, rubaszno, zdrowa jowialno, jak i malowniczo-archaiczny styl niezmiernie podobay si studentom. Maniera jego polegaa na tym, aby, cytuj wasne jego sowa, wyraa rzecz kad niemieckimi sowy, albo te dobr, star niemczyzn, bez nijakich ogrdek i facecji, czyli wyranie i dobitnie po niemiecku rzecz wyoy. Zamiast stopniowo, mwi: czas odmierzajc, zamiast mam nadziej tusz, o Biblii za nigdy nie wspomina inaczej jak o witym Pisaniu. Mwi kaduczne to sprawy, gdy mia na myli podejrzane. O czowieku, ktry jego zdaniem uwika si w bdy naukowe, powiada, e zaszed na mylne cieki, a o kim, kto wid ycie zdrone, e pawi si w rozkoszach jako mucha w miodzie; bardzo te lubi porzekada w rodzaju: Kto chce gra w krgle, musi je wpierw ustawi albo: Czym skorupka za modu nasiknie, tym na staro trci. Wykrzykniki w rodzaju: Do pioruna!, Do kata!, Do kroset! albo Do kurwiej maci! bynajmniej nie byy rzadkoci w jego ustach, ostatni za z reguy wywoywa powszechne, pene zachwytu tupanie. Z punktu widzenia teologii by Kumpf przedstawicielem owego poredniczcego konserwatyzmu o zabarwieniu krytyczno-liberalnym, o ktrym ju mwiem. Za modych lat, jak nam opowiada podczas tych swoich perypatetycznych improwizacji, studiowa z pomiennym zapaem klasyczn poezj i filozofi niemieck, chlubic si, e wszystkie waniejsze dziea Schillera i Goethego umie na pami. Potem jednak co go naszo, co zreszt zwizane byo z ruchem odnowy religijnej w poowie ubiegego stulecia, i nauka w. Pawa o grzechu i zadouczynieniu sprawia, e odwrci si od zagadnie estetyki humanistycznej. Trzeba si urodzi teologiem, aby mc naleycie oceni takie duchowe wstrzsy i przeycia w drodze do Damaszku. Kumpf przekona si, e rwnie i myl ludzka jest uomna, e wymaga usprawiedliwienia, i na tym wanie polega jego liberalizm, poniewa to doprowadzio go do wniosku, e dogmatyzm jest intelektualnym wyrazem faryzeuszostwa. Doszed wic do krytyki dogmatu drog wrcz przeciwn ni niegdy Kartezjusz, ktremu, odwrotnie, pewno wasnej wiadomoci, owego cogitare, wydaa si rzetelniejsz od wszelkich autorytetw scholastycznych. Na tym polega rnica midzy wyzwoleniem teologicznym a filozoficznym. Kumpf osign swoje wyzwolenie w radoci i zdrowej ufnoci w Bogu, odtwarza je za przed nami, suchaczami, dosadnie, po niemiecku. By nie tylko antyfaryzeuszem i antydogmatykiem, lecz take antymetafizykiem, na wskro przejty etyk i teori poznania, by heroldem idealnej, na zasadach etycznych ugruntowanej osobowoci i zdecy91

dowanym przeciwnikiem uprawianego przez pietystw oddzielania spraw tego wiata od nabonoci. By raczej nabony na sposb wiecki, skonny do zdrowych uciech, by wielbicielem kultury zwaszcza niemieckiej, gdy przy kadej okazji manifestowa swj solidny nacjonalizm o zabarwieniu luteraskim, a najgorszym epitetem, jakim potrafi kogo obdarzy, byo, e w czowiek myli i uczy niby Woch wartogw. Purpurowy z furii dorzuca wtedy jeszcze czasami: A niechaj go czart obesra! Amen!, co kwitowano rwnie wielkim tupaniem. Liberalizm jego bowiem, oparty bynajmniej nie na humanistycznym zwtpieniu w dogmat, lecz na religijnym zwtpieniu, czy ludzkie mylenie godne jest zaufania, wcale mu nie przeszkadza nie tylko w lepej wierze w Objawienie, ale rwnie w pozostawaniu na nader poufaej, cho oczywicie wrogiej stopie z diabem. Nie mog i nie chc dochodzi, jak dalece wierzy on w osobist egzystencj Nieprzyjaciela, mwi sobie jednak, e wszdzie tam, gdzie w ogle istnieje teologia a szczeglnie wwczas, gdy czy si ona z natur tak bujn jak Ehrenfrieda Kumpfa diabe naley do caoci obrazu i potwierdza realn swoj egzystencj uzupeniajc egzystencj Boga. atwo powiedzie, e wspczesny teolog traktuje diaba symbolicznie. Moim zdaniem teologia w ogle nie moe by wspczesna, co zreszt policzy jej mona za wielk zalet; co si za tyczy symboliki, nie pojmuj, czemu pieko naleaoby traktowa bardziej symbolicznie ni niebo. Lud w kadym razie nigdy tego nie czyni. Drastyczna, oblenie humorystyczna posta diaba bya mu nawet zawsze blisza od Najwyszego Majestatu: a Kumpf by na swj sposb czowiekiem z ludu. Gdy mwi o sprawach piekie i ich czeluci, co zreszt chtnie czyni w tej wanie, zarchaizowanej formie, w ktrej brzmiao to wprawdzie na wp artobliwie, lecz zarazem znacznie bardziej przekonujco, ni gdyby by wspczesn niemczyzn powiedzia: pieko bynajmniej nie odnosio si wraenia, e mwi symbolicznie, a raczej, e dobr, star niemczyzn bez nijakich ogrdek i facecji wyraa to, co myli. Nie inaczej byo z postaci samego Nieprzyjaciela. Wspominaem ju, e Kumpf jako uczony, jako czowiek nauki, szed na pewne ustpstwa wobec racjonalistycznej krytyki Biblii i, przynajmniej od czasu do czasu, tonem intelektualnego poczciwca rezygnowa z pewnych pozycji. W gruncie rzeczy uwaa jednak, i Kamca i Odwieczny Wrg dziaa ze szczeglnym upodobaniem pod przykrywk rozumu, i rzadko pozwala mu doj do gosu nie dodawszy: Si Diabolus non esset mendax et homicida! Niechtnie nazywa Szkodnika wprost po imieniu, lecz uywa omwie, przeinacze na sposb ludowy, powiadajc Bies, Kusy albo Diache. Lecz wanie to na poy niemiae, na poy artobliwe omijanie i przeinaczanie miao w sobie co z nienawistnego uznania jego realnoci. Prcz tego dysponowa jeszcze mnstwem innych, jdrnych i zaczepnych okrele, jak Walanty, Paskudnik, Dominus Dicis-et-non-facis i Czarny Walek, ktre rwnie w sposb artobliwy wyraay jego cakiem osobisty, ywy stosunek do nieprzyjaciela Boga.
92

Poniewa obaj z Adrianem zoylimy Kumpfowi oficjaln wizyt, parokrotnie zaprasza nas do swego rodzinnego grona i spoywalimy wieczerz z nim, jego on i dwiema jego crkami o jaskrawych rumiecach i warkoczach splecionych na mokro tak mocno, e odstaway im sztywno od gowy. Jedna z nich gono mwia modlitw, podczas gdy my schylalimy si dyskretnie nad talerzami. Potem jednak pan domu, nie przestajc z oywieniem rozprawia o Bogu, wiecie, Kociele, polityce, uniwersytecie, a nawet o sztuce i teatrze, w czym naladowa najwyraniej Mowy biesiadne Lutra, bra si ostro do jada i napitku, dajc tym dobry przykad i znak, e wcale nie jest wrogiem uciech wiatowych i zdrowych rozrywek kulturalnych; zachca i nas wielokrotnie, ebymy mu dzielnie sekundowali nie gardzc darami boymi, czyli barani pieczeni, ani bukietem mozelskiego wina, po czym, poknwszy deser, zdejmowa ku naszemu przeraeniu gitar ze ciany, aby odsunwszy si od stou i zaoywszy nog na nog grzmicym gosem piewa pod pobrzk jej strun takie pieni, jak Wdrwka to mynarza raj, a take Dziki pocig miaego Ltzowa, Loreley i Gaudeamus igitur. Piosenka Kto wina, pieni i kobiet nie lubi, ten w gupstwie swoje ycie gubi musiaa nieuchronnie potem nastpi i oczywicie nastpowaa. Wykrzykiwa j, obejmujc przy tym na naszych oczach kibi swej pulchnej poowicy. A pniej wskazywa grubym paluchem ciemny kt jadalni, gdzie nie dociera ju niemal aden promie zawieszonej nad stoem lampy. Patrzcie! woa. O tam, w kcie, tam stoi On, ptak plwajcy, Zgrzydlak, go smutny a skwaszony, nie mogcy cierpie, e serca nasze raduj si w Panu przy jadle i piewie! Nic nam przecie uczyni nie zdoa w Pokunik przeklty swymi podstpnymi, ognistymi strzaami! Apage! grzmia, chwytajc buk i ciskajc w w ciemny kt. Po tym osobliwym wystpie znw trca w struny i piewa Kto chce wesoo kroczy w dal. Wszystko to razem mogo nas raczej napeni przeraeniem, a jestem pewny, e i Adrian podobnie to odczuwa, mimo i duma nie pozwalaa mu zaprze si swego nauczyciela. Po owej bitwie stoczonej z diabem dosta wszake na ulicy ataku szalonego miechu, ktry cich dopiero powoli, wrd rozmw odwodzcych go od tego tematu.

XIII
Kilkoma sowy musz jednak wspomnie posta jeszcze jednego profesora, ktra dziki swej intrygujcej dwuznacznoci utrwalia si w mej pamici silniej ni wszystkie inne. By to docent Eberhard Schleppfuss, ktry przebywa na zasadzie venia legendi przez dwa semestry w Halle, aby pniej, nie wiem dokd, znikn
93

z naszego terenu. Schleppfuss by szczupy, wzrostu zaledwie redniego, otulony czarn peleryn, ktr posugiwa si zamiast paszcza, a ktr pod szyj zapina na metalowy acuszek. Do tego nosi mikki kapelusz o rondzie na bokach podwinitym jakby na mod jezuick, a gdy my, studenci, pozdrawialimy go na ulicy, mia zwyczaj kania si nisko owym kapeluszem mwic: Suga najbardziej uniony! Odnosiem wraenie, e istotnie pociga nieco jedn nog, lecz inni temu zaprzeczali, a ja rwnie nie mogem z cakowit pewnoci potwierdzi swej obserwacji za kadym razem, kiedy przechodzi mimo, tak e wol si przy tym nie upiera i raczej przypisa owo przypuszczenie sugestii wywoanej jego nazwiskiem przypuszczenie to podsuwa zreszt poniekd charakter jego dwugodzinnego wykadu. Nie przypominam ju sobie dokadnie, pod jakim tytuem wykad ten zapowiedziany by w indeksie. Na podstawie przedmiotu, do niesprecyzowanego zreszt, mg si by nazywa Psychologi religii i zapewne naprawd si tak nazywa. By to wykad ekskluzywny, wcale te niewany przy egzaminach, i suchaa go zaledwie garstka studentw intelektualistw o mniej lub bardziej rewolucyjnym nastawieniu, dziesiciu moe czy dwunastu. Dziwiem si zreszt, e nie wicej, gdy wystpy Schleppfussa byy tak dwuznaczne, i powinny by wzbudzi powszechniejsz ciekawo. Pokazao si jednak przy tej okazji, e i pikanteria traci na popularnoci, jeli czy si z intelektualn gbi. Mwiem ju przecie, e teologia z natury swojej skonna jest, a w okrelonych warunkach zawsze musi si skania do przeksztacenia w demonologi. Schleppfuss by tego przykadem, mimo i na sposb bardzo postpowy i intelektualny, gdy jego demoniczna koncepcja wiata i Boga owiecona bya psychologi, a przez to dla wspczesnej myli naukowej dostpna, a nawet smakowita. Przyczynia si jeszcze do tego jego sposb wykadania, jak stworzony, aby imponowa wanie modym ludziom. Mwi z cakowit swobod, wyranie, bez przerw i bez trudu, zdaniami gotowymi do druku oraz posugujc si zwrotami o lekko ironicznym zabarwieniu nie z katedry, lecz gdzie z boku, wp siedzc, wsparty o jak porcz, spltszy na kolanach koce palcw i rozstawiwszy kciuki, rozdwojona za jego brdka poruszaa si przy tym w gr i w d, midzy ni za a ostro podkrconymi na kocach wsikami ukazyway si spiczaste zby. Na wp prostacki stosunek profesora Kumpfa do diaba wydawa si dziecinn igraszk w porwnaniu z psychologiczn rzeczywistoci, ktrej Schleppfuss uycza temu Niszczycielowi, temu uosobieniu oderwania si od Boga. Dziki swej dialektyce przenosi si bowiem, jeli wolno mi tak si wyrazi, i wywysza grzeszn obraz a do sfery boskiej, pieko do empireum, wyjania, e potpienie stanowi konieczny i przyrodzony korelat witoci, ta za z kolei jest nieustann, szatask pokus, nieodpartym nieomal wyzwaniem do bezczeszczenia. Tez swoj opiera na yciu duchowym chrzecijaskiego redniowiecza, klasycznej epoki panowania religii nad yciem, zwaszcza za kocowych jej stuleci,
94

a wic okresu cakowitej zgody pomidzy sdzi duchowym a delikwentem, midzy inkwizytorem a czarownic w materii zdrady Boga, paktu z diabem, ohydnej wsplnoty z demonami. Najistotniejszy by w tym wszystkim pocig do blunierstwa, jaki emanowa z sacrosanctum, on by sednem sprawy, a przejawia si na przykad w nazwie, jak odszczepiecy nadawali Najwitszej Pannie baba z brzuchem albo wyjtkowo grubiaskich uwagach, przeraajcych nieprzyzwoitociach, ktrych tajemnego wypowiadania da od nich diabe podczas mszy, a ktre dr Schleppfuss, spltszy koce palcw, dosownie powtarza przed czym ja si wzbraniam, powodowany poczuciem smaku, jemu jednak bynajmniej nie robic zarzutu, e nim si nie kierowa, lecz oddawa wiedzy nalen jej cze. Dziwnie tylko byo patrze, jak studenci sumiennie notuj tego rodzaju rzeczy w swoich ceratowych zeszytach. Wedug jego zdania wszystko to, cae zo, sam Zy nawet, byo konieczn konsekwencj, nieuniknionym atrybutem witej egzystencji Boga, tak jak i grzech istnia nie sam przez siebie, lecz czerpa sw uciech z pohabienia cnoty, bez ktrej byby cakowicie pozbawiony korzeni; inaczej mwic, polega on na rozkoszy korzystania z wolnoci, czyli na moliwoci popenienia grzechu, nieodcznie przynalenej do samego aktu stworzenia. Wyraaa si wtym pewna logiczna niedoskonao wszechmocy i wszechdobroci Boga, ktry nie mg by przyda swemu stworzeniu a wic temu, co z niego powstao i obecnie istniao poza nim niezdolnoci do popenienia grzechu. Oznaczaoby to bowiem odmwienie owemu stworzeniu wolnej woli, zdolnoci odwrcenia si od Boga, co byoby niedoskonaym aktem twrczym, a waciwie nie byoby w ogle aktem twrczym i manifestacj Boga. Logiczny dylemat Stwrcy tak tedy wyglda, e nie by On w stanie obdarzy stworzenia, czowieka i aniow, samodzielnoci wyboru, a wic woln wol, i rwnoczenie przymiotem niemonoci popenienia grzechu. Pobono i cnota polegay wic na tym, eby z tej wolnoci, jak Bg z natury rzeczy zagwarantowa musia swemu stworzeniu, robi dobry uytek, czyli a d n e g o z niej nie robi uytku co po prawdzie, gdy si suchao sw Schleppfussa, po trochu wychodzio na to, jakby owo nieuywanie wolnoci oznaczao pewne uszczuplenie egzystencji, pomniejszenie intensywnoci ycia owego poza Bogiem istniejcego stworzenia. Wolno. Jake dziwnie brzmiao to sowo w ustach Schleppfussa! C, oczywicie, przydawa mu on akcent religijny, mwi przecie jako teolog i bynajmniej nie pogardliwie na ten temat, przeciwnie, podkrela wielkie znaczenie, jakie Bg nada temu zagadnieniu, skoro wola wyda ludzi i aniow na pastw grzechu ni pozbawia ich wolnoci. A zatem dobrze, wolno bya przeciwiestwem wrodzonej bezgrzesznoci, wolno oznaczaa bd dochowanie wiernoci Bogu z wasnej woli, bd te mono zadawania si z demonami i mamrotania okropnoci podczas mszy. Tak definicj podsuwaa nam psychologia religii. Ale wolno odegraa ju przecie pewn rol w innym, mniej moe duchowym, a jednak nie
95

pozbawionym entuzjazmu znaczeniu, w yciu narodw na ziemi i podczas historycznych walk. Odgrywa t rol i teraz, kiedy skadam t oto biografi, podczas szalejcej obecnie wojny, i jak chc na moim odludziu wierzy, niepolednio te wpywa na dusze i umysy naszego niemieckiego narodu, ktremu pod uciskiem najstraszliwszej przemocy moe po raz pierwszy w yciu wita zaczyna pojcie tego, co waciwie oznacza wolno. C, tak daleko nie zaszlimy wwczas jeszcze. Kwestia wolnoci nie bya, czy te nie wydawaa si, za naszych lat studenckich szczeglnie palc, dr Schleppfuss mg wic nada temu sowu znaczenie, jakie w jego wykadzie powinno byo ono mie, opuszczajc jednak znaczenia inne. Gdybym to by odnis wtedy wraenie, e je n a p r a w d opuci i po prostu, zagbiony wycznie w rozwaania psychologiczno-religijne, o nich nie pamita. Ale pamita o nich, uczucia tego nie mogem si pozby, a jego teologiczna definicja wolnoci zwracaa swe apologetyczno-polemiczne ostrze przeciw okreleniom bardziej wspczesnym, to znaczy: pytszym i pospolitszym ideom, jakie jego suchacze byliby skonni z ni czy. Patrzcie zdawa si chcie mwi my take znamy to sowo, my rwnie mamy je do dyspozycji, nie wyobraajcie sobie, e znajduje si ono wycznie w waszym sowniku, e tylko wy jedni pojmujecie je w rozumny sposb. Wolno jest bardzo wielk rzecz, warunkiem stworzenia, jest tym, co nie pozwolio Bogu uzbroi nas przeciw odwrceniu si od niego. Wolno jest wolnoci popeniania grzechu, pobono za polega na tym, eby przez mio ku Bogu, ktry musia nam da wolno, nie robi z niej uytku. Tak to tedy wygldao, nieco tendencyjnie i niego zoliwie, jeli si nie myliem. Sowem, irytowa mnie. Nie lubi, kiedy kto chce mie wszystko, kiedy wyjmuje sowo z ust przeciwnika, przekrca je, wywoujc w ten sposb pomieszanie poj. Dzi robi si to z najwikszym tupetem, co stanowi gwn przyczyn mego odosobnienia. Niektrzy ludzie nie powinni mwi o wolnoci, rozumie, humanitaryzmie, po prostu dlatego, eby tych poj nie bruka. Ale wanie o humanitaryzmie mwi take Schleppfuss oczywicie w sensie, w jakim pojmoway go klasyczne stulecia wiary, na ich mentalnoci bowiem opieray si jego psychologiczne rozwaania. Wyranie zaleao mu na tym, eby da nam do zrozumienia, e humanitaryzm nie jest wynalazkiem wolnego ducha, e nie tylko do niego jednego idea ta naley, e istniaa ona zawsze i e, na przykad, caa dziaalno witej Inkwizycji oywiona bya gboko wzruszajcym humanitaryzmem. W owej klasycznej epoce opowiada nam osadzono pewn kobiet w wizieniu, wytoczono jej proces i spalono za zadawanie si przez cae sze lat z incubem, i to nawet u boku picego ma, trzy razy w tygodniu, lecz szczeglnie w okresach wit. Daa ona diabu takie oto przyrzeczenie, e ciaem i dusz bdzie do niego nalee po upywie siedmiu lat. Urodzia si jednak pod szczliw gwiazd, gdy akurat przed upywem tego terminu Bg w mioci swojej dozwoli jej wpa w rce In96

kwizycji, gdzie ju podczas bada pierwszego stopnia zoya wyczerpujce i pene skruchy zeznania, tak i zapewne uzyskaa przebaczenie od Boga. Ochoczo bowiem sza na mier, wyranie owiadczajc, e choby j nawet uwolniono, woli zdecydowanie mier na stosie, byle tylko moga wyrwa si spod wadzy demona. Tak bardzo jej ju ycie skutkiem ulegania ohydnemu grzechowi obmierzo. Lecz jake pikna spoisto kultury przejawia si w tej harmonijnej zgodzie pomidzy sdzi a delikwentem, jak gorcy humanitaryzm kryje si we wdzicznoci za to, i w ostatniej chwili zdoano jeszcze przy pomocy ognia wyrwa szatanowi t dusz i zapewni jej boskie przebaczenie! W taki to sposb wpywa Schleppfuss na stan naszych umysw i ukazywa nam nie tylko, czym czowieczestwo r w n i e by moe, lecz czym w a c i w i e jest. Cakiem bezcelowe byoby tu posuy si innym sowem ze sownika wolnego ducha i mwi o rozpaczliwych z a b o b o n a c h . Schleppfuss dysponowa rwnie i tym sowem w imieniu wiekw klasycznych, ktre znay je przecie doskonale. Niedorzecznemu zabobonowi ulegaa owa kobieta z incubem i nikt poza tym. Ona bowiem oderwaa si od Boga, oderwaa od wiary i to by zabobon. Zabobon nie oznacza wiary w demony i incuby, lecz oznacza wszeteczne zadawanie si z nimi i spodziewanie si po nich tego, czego jedynie po Bogu spodziewa si wolno. Zabobonem byo wic atwe dawanie wiary i uleganie podszeptom i poduszczeniom wroga rodzaju ludzkiego, w pojciu tym kryy si wszelkie inwokacje, piewy, zaklcia, wszelkie magiczne wykroczenia, namitnoci i zbrodnie, flagellum haereticorum fascinariorum i illusiones daemonum. Tak mona byo okreli pojcie zabobonu, tak zostao ono okrelone i doprawdy interesujcym byo dowiedzie si, jak czowiek potrafi uywa sw i myle z ich pomoc! Oczywicie dialektyczny zwizek za z tym, co wite i dobre, odgrywa powan rol w teodycei, w usprawiedliwianiu Boga ze za, ktre istniao na wiecie, co zajmowao sporo miejsca w wykadzie Schleppfussa. Zo przyczyniao si do doskonalenia wszechwiata, ktry bez niego nie byby doskonay, dlatego je Bg dopuszcza, by bowiem sam doskonay i musia pragn doskonaoci nie w sensie doskonaego dobra, lecz w sensie wszechstronnoci i wielostronnego umacniania si egzystencji. Zo byo znacznie gorsze, gdy istniao dobro, dobro za, przy istnieniu za, znacznie pikniejsze, a moe nawet nad kwesti t mona by dyskutowa zo wcale nie byoby zem, gdyby nie istniao dobro, ani dobro nie byoby dobrem bez istnienia za. w. Augustyn przynajmniej posun si nawet do twierdzenia, i funkcj za jest dobitniejsze ukazanie dobra, ktre wskutek tego tym bardziej nam si podoba i wydaje si tym chwalebniejsze, gdy je porwnamy ze zem. Tu wprawdzie wkroczy ostrzegawczo tomizm dowodzc, i jest rzecz niebezpieczn wierzy w to, e Bg chce, aby zo si dziao. Bg tego nie chce, jak i nie chce take, eby zo si n i e dziao, lecz ani chcc, ani nie chcc z e z w a l a na dziaanie za, co zreszt przyczynia si do doskonaoci wiata. Lecz bdem jest
97

wyobraa sobie, e Bg dopuszcza zo ze wzgldu na dobro; nic bowiem nie mona uznawa za dobre prcz tego, co odpowiada idei dobra samo przez si, a nie akcydentalnie. Bd co bd, mwi Schleppfuss, dochodzimy tu do problemu absolutnego pikna i dobra, dobra i pikna nie pozostajcego w adnym stosunku do za i brzydoty do problemu jakoci nieporwnywalnej. Tam za, gdzie zanika mono porwnywania, mwi, zanika rwnie skala i nie mona ju wtedy mwi o tym, co cikie, a co lekkie, ani co wielkie, a co mae. W takich warunkach dobro i zo zostayby pozbawione swej treci, stayby si bytem pozbawionym jakoci, a wic czym bardzo zblionym do niebytu i wcale moe od niego nie lepszym. Zapisalimy to wszystko w naszych ceratowych zeszytach, aby z wikszym czy mniejszym przekonaniem zanie do domu. Prawdziwe usprawiedliwienie Boga wobec ndzy stworzenia dodalimy pod dyktando Schleppfussa polega na jego wadzy przeksztacenia za w dobro. Ta waciwo wymaga koniecznie, na wiksz chwa Boga, aktywnoci i nie mogaby si ujawni, gdyby Bg nie by wyda stworzenia na up grzechu. W takim bowiem wypadku wszechwiat nie zaznaby dobra, ktre Bg potrafi wydoby ze za, grzechu, cierpienia i namitnoci, anioowie za mniej mieliby powodw do wypiewywania jego chway. Powstaje wprawdzie i odwrotnie, jak stale nas uczy historia, wiele za z dobra, tak e Bg, chcc tego unikn, musiaby rwnie dobru zapobiec i w ogle nie pozwoli wiatu istnie. Lecz to sprzeciwiaoby si jego istocie jako Stwrcy i dlatego stworzy wiat takim, jakim jest, czyli w przerne zo obfitujcym, to znaczy po czci wydanym na dziaanie wpyww demonicznych. Nigdy si waciwie nie dowiedziaem, czy Schleppfuss przekazywa nam wtedy swoje wasne pogldy, czy te chodzio mu jedynie o to, aby zapozna nas z psychologi klasycznych wiekw wiary. Oczywicie nie byby teologiem, gdyby si do tej psychologii nie odnosi z sympati dorwnujc niemal penej z ni zgodzie. Powodem mego zdziwienia, e na jego wykady nie przychodzio wicej modziey, byo jednak to, e za kadym razem, gdy tylko bya mowa o wpywie demonw na ycie ludzkie, sprawy pciowe odgryway w owym zagadnieniu wydatn rol. I jake mogo by inaczej? Demoniczny charakter tej sfery stanowi przecie jeden z gwnych skadnikw klasycznej psychologii; dla niej dziedzina ta bya ulubionym miejscem igraszek demonw, jedn z zasadniczych pozycji wyjciowych przeciwnika Boga, wroga i gorszyciela. Bg przyzna mu bowiem moc wikszych czarw nad aktem pciowym ni nad jakkolwiek inn czynnoci ludzk: nie tylko ze wzgldu na zewntrzn nieprzystojno tego uczynku, lecz przede wszystkim dlatego, e zepsucie pierwszego czowieka przeszo w ten wanie sposb, jako grzech pierworodny, na cay rodzaj ludzki. Akt zapodnienia, naznaczony estetyczn ohyd, by wyrazem i wehikuem tego pierworodnego grzechu, c wic dziwnego, e tu szczeglnie dano szatanowi woln rk? Nie na prno rzek przecie anio do Tobiasza: Nad tymi, co ulegaj rozkoszy, szatan zdobywa wadz. Wa98

dza szatana tkwia bowiem w ldwiach czowieka i o nie to chodzio w sowach ewangelisty: Jeli czek mocno uzbrojony paacu swego strzee, dobra jego pozostaj w pokoju. Naleao to oczywicie odnie do zagadnie pciowych; w tajemniczych sowach zawsze dawao si podchwyci takie wanie znaczenie, a zwaszcza pobono wyczulonym suchem w sens podchwytywaa. Zdumiewajcym byo jedynie, jak saba okazywaa si zawsze ta stra anielska przy witych paskich, przynajmniej co si tyczy pokoju. Ksiga witych Ojcw pena bya wyzna, e mimo i usilnie przeciwstawiali si wszelkim cielesnym dzom, kuszeni byli wprost niewiarygodnie podaniem kobiety. Dan mi jest bodziec ciaa mego, anio szatanw, aby mi policzkowa. Oto, jak brzmiao wyznanie, zoone wobec Koryntian, cho moe autor listu co innego rozumia pod tymi sowami, padaczk lub co podobnego pobono w kadym razie tumaczya sobie to na swj sposb, i susznie chyba, gdy zapewne instynkt jej nie zwodzi, ustalajc istnienie tajemnych jakich stosunkw midzy pokusami umysu a demonem pci. Pokusa wprawdzie, ktrej stawiano opr, nie bya grzechem, jedynie prb cnoty. A jednak trudno byo ustali granice pomidzy pokus a grzechem, bo czy pokusa nie bya ju pulsowaniem grzechu w naszej krwi i czy w samej podliwoci nie kryo si ju wiele oddania zu? Tu znowu wystpowaa na jaw dialektyczna jedno dobra i za, gdy wito bez pokus bya nie do pomylenia, mierzyo si j za straszliwoci owych pokus, potencjaem grzechu kadego czowieka. Lecz od kogo pochodzia owa pokusa? Kogo naleao przeklina z jej powodu? atwo byo mwi, e pochodzi od diaba. On by jej rdem, przeklestwo jednak tyczyo si przedmiotu. Przedmiotem, owym instrumentem Kusiciela, bya kobieta. Bya wprawdzie tym samym rwnie instrumentem witoci, nie mogcej istnie bez gwatownego podania grzechu. Lecz gorzk okazywano jej za to wdziczno. Dziwnym natomiast i wielce charakterystycznym by fakt, i mimo e czowiek w obu swoich postaciach by stworzeniem pciowym i mimo e zlokalizowanie wadzy szatana w ldwiach odnosi si mogo raczej do mczyzny ni do kobiety, cae przeklestwo cielesnoci i niewolnictwa pci zrzucone zostao na kobiet, tak i mogo doj do porzekada: Pikna kobieta jest jako zoty piercie w wiskim ryju. Ile temu podobnych rzeczy z gbokim przekonaniem mwiono z dawien dawna o kobiecie! Dotyczyo to jednak w ogle podliwoci ciaa, ktr utosamiano z kobiet, tak e mska podliwo zapisywana bya rwnie na jej konto. Std te sowa: Znalazem niewiast bardziej gorzk od mierci, a nawet dobra niewiasta poddana jest cielesnej podliwoci. Mona tu byo zada pytanie: a dobry mczyzna moe nie? A wity czy nie szczeglnie? Tak, lecz i to byo dzieem niewiasty, bdcej przedstawicielk wszelkiej cielesnoci na ziemi. Pe bya jej domen, jake wic nie miaaby ona, ktra zwaa si femina co po czci od sowa fides, a po czci od sowa minus, a wic od m n i e j s z e j w i a r y pochodzi nie przestawa na stopie wstrtnej
99

poufaoci z nieczystymi duchami zaludniajcymi t dziedzin, nie by szczeglnie podejrzana o obcowanie z nimi i o czary? Przykadem tego bya owa maonka, ktra w obecnoci ufnie picego ma zadawaa si bya z incubem, i to przez lata cae. Istnieli zreszt nie tylko incubi, lecz i succubi i rzeczywicie pewien upady modzieniec y w owym wieku klasycznym z takim idolem, chocia w kocu dowiadczy skutkw jego szataskiej zazdroci. Po kilku latach bowiem, raczej ze wzgldu na materialne korzyci ni z prawdziwej skonnoci, zawar zwizek maeski z pewn uczciw niewiast, lecz nigdy nie zdoa jej pozna, gdy bawan zawsze kad si pomidzy nimi. Dlatego te ona, suszn powodowana uraz, opucia go, on za ju do koca ycia skazany by na przestawanie jedynie z owym niewyrozumiaym bawanem. Znacznie bardziej charakterystyczne dla oceny psychologicznego stanu rzeczy mwi Schleppfuss byo ograniczenie, ktremu podlega inny modzieniec w owej epoce; dotkno go ono bowiem cakiem bez jego winy, przez czary niewiecie, a zdoa si wyzwoli dopiero przy pomocy icie tragicznego rodka. Na pamitk studiw, ktre odbywalimy wsplnie z Adrianem, chc pokrtce przytoczy tu histori, ktr docent Schleppfuss opowiada w sposb niezmiernie interesujcy. W Merseburgu koo Konstancji y z kocem XV wieku pewien poczciwy chopak, Heinz Klpfgeissel, z zawodu bednarz, krzepkiej postaci i zdrowia. Czu on serdeczn i odwzajemnian skonno ku pewnej dziewczynie imieniem Brbel, jedynej crce owdowiaego zakrystiana, i pragn poj j za on. Pragnienie dwojga modych natrafio jednak na sprzeciw ojcowski, gdy Klpfgeissel by biedaczyn i dzwonnik zada od niego wpierw godnej pozycji w yciu i eby majstrem zosta w swoim fachu, zanim mu odda crk. Lecz skonno obojga modych silniejsza bya od ich cierpliwoci i z parki staa si ju przed czasem para. Noc bowiem, gdy zakrystian szed uderza w dzwony, Klpfgeissel zakrada si do Brbel i wrd wzajemnych uciskw wydawali si sobie najwspanialszymi istotami na ziemi. Tak si wic rzeczy miay, kiedy bednarz wybra si pewnego dnia wraz z innymi dziarskimi kompanami do Konstancji, na odpust, gdzie wesoo spdzili dzie, tak e pod wieczr krzepa ich rozpieraa i postanowili pj do prnego domu na dziewki. Nie byo to po myli Klpfgeissla i nie chcia i z nimi. Lecz kompani zaczli z niego szydzi jako z ciamajdy i postponowa go na honorze, mwic, e chyba nie wszystko u niego w porzdku i pewno za szyldwachta nie stanie; e za nie mg znie tego, a przy tym mocnego piwa wraz z innymi przedtem te za konierz nie wylewa, da si zagada, wykrzykn: Ho, ho, wiem ci ja swoje!, i ruszy z ca band do zamtuza. Lecz tam oto zdarzyo si, e dozna srogiego upokorzenia, tak e ani wiedzia, jak min zrobi. Na przekr bowiem wszelkim oczekiwaniom, znalazszy si
100

u boku gamratki, wgierskiej jakiej kobiety, nic a nic nie mg zdziaa i ani rusz za szyldwachta nie stan, co niewymownie go rozgniewao, ale i przerazio. Kurwiszcze za nie tylko go wymiao, lecz jo z powtpiewaniem krci gow, powiadajc, e nieczysta to wida sprawa i podejrzana; bowiem chopak jego budowy, ktry nagle w tym wzgldzie zawodzi, z pewnoci pad ofiar diaba, kto zada mu co musia i wiele jeszcze takich mwia rzeczy. Obdarowa j hojnie, eby nie rozpowiedziaa nic jego kompanom, i zgnbiony wrci do domu. Gdy tylko zdoa, cho peen niepokoju, umwi si na spotkanie ze sw Brbel i podczas gdy zakrystian dzwoni, przebyli ze sob wcale udan godzink. Tak tedy odzyska swj modzieczy honor i mg cieszy si z tego. Bowiem oprcz tej pierwszej i jedynej na adnej mu nie zaleao, jake wic miaoby zalee mu n a s a m y m s o b i e , jeli nie przy niej? Lecz od chwili owej poraki pozosta mu w duszy jaki niepokj, ktry go drczy, eby raz jeszcze, choby potem ju nigdy wicej, wystawi siebie na prb, a swojej najmilszej figla wypata. J wic potajemnie upatrywa okazji do wyprbowania siebie, a take i jej; gdy nie mg ywi do samego siebie nieufnoci tak, aby lekkie, czue wprawdzie, lecz i pene lku podejrzenie nie padao zarazem i na t, do ktrej mu si dusza rwaa. I oto zoyo si, e wezwano go do piwnicy karczmarza, chorowitego brzuchacza, eby umocni obrcze na dwch beczkach, karczmarka za, hoa jeszcze kobietka, zesza tam razem z nim, by przyglda si jego robocie. Pogaskaa go potem po rce, przyoya do niej dla porwnania rk wasn i tak si do niego wdziczy zacza, i w aden sposb nie mg jej odmwi tego, czego jego ciao mimo wszelk gotowo myli da nie byo w stanie, tak i w kocu musia jej powiedzie, e go nie korci, e bardzo si pieszy i e pewno m jej zaraz zejdzie na d, po czym wzi nogi za pas, pozostawiajc u szyderczo z niego kpicej karczmarki dug, jakiego aden krzepki parobek nie zwyk zostawia. Czu si gboko uraony i zwtpi w siebie, a nie tylko w siebie; gdy podejrzenie, ktre ju po pierwszym niepowodzeniu wkrado mu si do duszy, cakiem go teraz ogarno i ani chwili nie wtpi, e pad ofiar szatana. e za szo tu o zbawienie biednej jego duszy, a nadto jeszcze o honor jego ciaa, poszed do ksidza i wszystko to naszepta mu przez kratk, e takie go gnbi czary i e w owej sprawie niemoc ogarnia go przy kadej, z wyjtkiem tej jednej, jedynej, i jak to by moe, i czy religia w matczynej swej troskliwoci nie zna ratunku na takie utrapienia? Naley przy tym wiedzie, e w owym czasie i onym kraju za poduszczeniem wroga rodzaju ludzkiego i na obraz boskiego majestatu szerzya si srodze obok wielu podobnych bdw, grzechw i naogw plaga czarownic, zobowizano wic duszpasterzy do surowej czujnoci. Klecha tedy, ktry a nadto dobrze zna ow kategori diabelstwa, za pomoc ktrego odejmowana bya mczyznom ich najwiksza sia, przekaza spowied Klpfgeissla wadzom zwierzchnim, crka
101

zakrystiana zostaa uwiziona, przesuchana i wyznaa rzetelnie a prawdziwie, e w serdecznym niepokoju o wierno modziana, a pragnc, eby nie zwiza si z inn jak, zanim wobec Boga i ludzi jej zostanie polubiony, wzia od pewnej staruchy, z zawodu aziebnej, specyfik niektry, ma, sporzdzon pono z tuszczu dziecka zmarego bez chrztu, ktr to maci, chcc sobie jego wierno zapewni, namacia potajemnie, czynic okrelony znak, plecy swego Heinza podczas miosnych uciskw. Z, kolei przesuchano wic i aziebn, ktra uparcie wszystkiemu zaprzeczaa. Trzeba j byo przekaza wadzom wieckim, dysponujcym takimi sposobami bada, jakie nie przystay Kocioowi; a tam, pod niejakim naciskiem, wyjawione zostao to, czego naleao si spodziewa: e starucha istotnie zawara pakt z diabem, ktry ukaza jej si pod postaci mnicha z kolimi kopytami, a namwi do wyparcia si witej Trjcy i wiary chrzecijaskiej przy pomocy potwornych blunierstw, w zamian za co udzieli jej wskazwek, jak sporzdza nie tylko ow miosn ma, lecz jeszcze inne obrzyde panacea, midzy nimi smarowido, ktrym wystarczyo namaza byle jaki kawaek drewna, aby natychmiast unioso si wraz z adeptem w powietrze. Warunki, ktrymi Zy obwarowa ten swj pakt ze staruch, ujawniane byy czciami, i to przy ponawianiu presji, byy za tego rodzaju, e wosy dba staway na gowie. Co si tyczy dziewczyny, ktra porednio tylko ulega szatanowi, wszystko zaleao od tego, jak dalece zbawienie jej duszy naraone byo na szwank przez przyjcie i uycie niegodnego specyfiku. Na nieszczcie dla crki zakrystiana starucha zeznaa, e Smok rozkaza jej pozyska moliwie wielk ilo prozelitw, gdy w zamian za kad istot ludzk, ktr odda mu we wadanie nakaniajc do uycia jego darw, obieca uodporni j na dziaanie ognia piekielnego, tak e w nagrod za pracowite napdzanie dusz zostanie uzbrojona w azbestowy pancerz przeciw wiekuistym pomieniom. To stao si wyrokiem na Brbel. Konieczno uratowania jej duszy od wiecznego potpienia, wyrwania jej z diabelskich pazurw przez ofiar ciaa, bya rzecz niewtpliw. A e ponadto, aby zapobiec szerzcej si nieprawoci, naleao niezwocznie da odstraszajc nauk, spalono publicznie na dwch ssiadujcych ze sob stosach obie czarownice star i mod. Heinz Klpfgeissel, w zaczarowany modzian, sta z odkryt gow wrd tumu gawiedzi, szepczc modlitwy. Zdawione od dymu, ochrype i obce krzyki ukochanej wydaway mu si gosem demona, ktry skrzeczc ze zoci z jej ciaa wylatywa. W teje chwili znika zadana mu habica niemoc, gdy ledwo szcztki jego najmilszej zetliy si na popi, przywrcona mu zostaa tak grzesznie zagrabiona mono swobodnego uywania mskiej siy. Nigdy nie zdoaem zapomnie tej wstrzsajcej historii, tak charakterystycznej dla ducha wykadw Schleppfussa, i nigdy waciwie nie zdoaem si po niej uspokoi. W owym czasie, tak pomidzy mn a Adrianem, jak podczas dyskusji na zebraniach kka Winfried bya o niej niejednokrotnie mowa; lecz ani w nim, kt102

ry zawsze z milczc rezerw odnosi si do swoich profesorw i ich wykadw, ani u jego wsptowarzyszy z fakultetu nie zdoaem wzbudzi oburzenia w stopniu, ktry by zado uczyni memu wasnemu gniewowi z powodu tej anegdoty, a zwaszcza z powodu Klpfgeissla. Dzi jeszcze urgam mu w myli i nazywam skoczonym osem. I po c si ten cymba skary? Po co prbowa tego z innymi kobietami, skoro mia t jedn, ktr kocha widocznie tak bardzo, e mio ta czynia go zimnym i penym niemocy wobec innych? C zreszt znaczya tu niemoc, skoro wobec owej jednej dana mu bya moc mioci? Mio jest niewtpliwie przejawem szlachetnego wydelikacenia popdu pciowego, jeli za jest rzecz nienaturaln, eby w instynkt zawodzi, gdy nie towarzyszy mu mio, to nic bardziej naturalnego ni to, e oywa on na widok i w obecnoci ukochanej osoby. Brbel istotnie usidlia i ograniczya swego Heinza, lecz nie za pomoc diabelskich sztuczek, tylko swoim urokiem i wol, przykuwajc go do siebie i chronic przed innymi pokusami. Gotw jestem zgodzi si z tym, e sia owej ochrony i wpyw jej na natur chopaka zostay umocnione psychologicznie przez ow ma i wiar dziewczyny w jej skuteczno, cho znacznie suszniejszym i prostszym wydaje mi si rozpatrzenie caej tej sprawy z jego punktu widzenia i przypisanie owej niemocy, ktrej si tak gupio przerazi, wybrednemu usposobieniu, jakiego naby bdc zakochanym. Lecz nawet i to stanowisko obejmuje konieczno uznania pewnej cudownej, cho naturalnej waciwoci duszy, zdolnej wpywa na sprawy organiczno-cielesne warunkujc je i zmieniajc i zreszt nad t wanie, poniekd magiczn stron caej sprawy oczywicie rozwodzi si Schleppfuss szczeglnie w swych komentarzach do przypadku Klpfgeissla. Wystpowa rzekomo jako humanista, chcc zwrci nasz uwag na wysokie mniemanie, jakie w owych obskuranckich pono czasach ywiono wzgldem uprzywilejowanej sytuacji ciaa ludzkiego. Uwaano je za szlachetniejsze od wszystkich innych ziemskich zwizkw materii i w jego zdolnoci do ulegania przemianom pod wpywem bodcw duchowych upatrywano wyraz jego dystynkcji, wysokiej rangi, jak zajmowao w hierarchii wszelkich cia. Ozibiao si i rozgrzewao pod wpywem lku czy gniewu, chudo ze zgryzoty, rozkwitao z radoci, samo tylko wyobraenie sobie czego wstrtnego wywoywao fizjologiczne nastpstwa spoycia zepsutego pokarmu, widok talerza z truskawkami powodowa wysypk na ciele alergika, nawet choroba i mier mogy nastpowa pod wpywem czysto duchowych przey. Lecz od przekonania, e dusza zdolna jest odmieni wasn przynalen jej materi cielesn, krok by ju tylko, i to konsekwentny krok, do przekonania, opartego zreszt na bogatych dowiadczeniach ludzkich, e rwnie czyja obca dusza, rozmylnie i wiadomie, a wic przy pomocy czarw, potrafi zmienia obc substancje cielesn: innymi sowy: utwierdzao realno magii, wpyww demonicznych i urokw, a z dziedziny tak zwanych przesdw wyodrbniao zjawiska takie, jak na przykad ze spojrzenie, na ktre skada si cay
103

kompleks dowiadcze, skupiajcych si dokoa legendy o zym spojrzeniu bazyliszka. Karygodnym i nieludzkim byoby zaprzeczanie, e nieczysta dusza samym tylko spojrzeniem, umylnie czy te niechccy, moe wywiera szkodliwy wpyw na ciao innego czowieka, a szczeglnie na mae dzieci, ktrych delikatna substancja osobliwie jest podatna na jad takiego wzroku. Tyle Schleppfuss w swych ekskluzywnych wykadach; ekskluzywnych ze wzgldu na ich ducha oraz ich problematyczno. Problematyczno to znakomite okrelenie; zawsze przypisywaem mu wielk filologiczn warto. Zmusza tak do wnikania w przedmiot, jak i do unikania go, w kadym wic razie do rozpatrywania go nader ostronie, i staje przed nami w dwojakim wietle dobrej oraz zej sawy danej rzeczy a take czowieka. Spotykajc Schleppfussa na ulicy lub na korytarzach uniwersytetu, wkadalimy w nasz ukon cay szacunek, jakim przejmowa nas kady jego wykad na niezwykle wysokim intelektualnym poziomie; on jednak kania nam si jeszcze niej kapeluszem i mwi: Suga najbardziej uniony!

XIV
Mistyka liczb nie moj jest spraw i zawsze z niepokojem ledziem skonno do niej u Adriana, u ktrego si, wprawdzie skrycie, lecz od dawna ju i wyranie, przejawiaa. Ale mimo woli ciesz si, e na poprzedni rozdzia przypada wanie powszechnie napawajca lkiem i uchodzca za feraln cyfra XIII, i doznaj niemal pokusy, aby uwaa to za co wicej ni za przypadek. Powanie jednak mwic chodzi tu mimo wszystko o przypadek, gdy w zasadzie cay w kompleks dowiadcze uniwersyteckich z Halle, jak i opisane uprzednio prelekcje Kretzschmara stanowi naturaln cao, ja za tylko ze wzgldu na czytelnika, ktry zawsze rozglda si za przerwami, cezurami i pocztkiem nowego ustpu, podzieliem na kilka rozdziaw to, co w rzetelnym moim przekonaniu autorskim wcale na taki podzia nie zasuguje. Gdyby wic o mnie jedynie chodzio, znajdowalibymy si wci jeszcze przy rozdziale XI, i tylko moja skonno do ustpstw przydaa doktorowi Schleppfussowi ow trzynastk. Ale nie auj mu jej, a nawet wicej, z ochot przyznabym cyfr XIII caej tej sumie wspomnie naszych lat studenckich w Halle, gdy, jak to wspomniaem na pocztku, powietrze tego miasta, jego aura teologiczna byy mi przykre, a mj hospitancki udzia w studiach Adriana by ofiar, ktr z wielorak przykroci skadaem naszej przyjani. Naszej? Powiem raczej: mojej; gdy o n bynajmniej nie nalega, ebym si go trzyma, kiedy sucha Kumpfa lub Schleppfussa, a nawet opuszcza wskutek tego
104

wykady zwizane z programem wasnych moich studiw. Czyniem to z wolnej a nieprzymuszonej woli, kierujc si jedynie nieodpartym pragnieniem suchania, czego on sucha, dowiadywania si, co on sobie przyswaja, sowem c z u w a n i a n a d n i m gdy wydawao mi si to zawsze nader konieczne, cho bezcelowe. Dziwnie bolesne pomieszanie wiadomoci wyraziem tutaj: koniecznoci i bezcelowoci. Zdawaem sobie jasno spraw z tego, e mam do czynienia z yciem ludzkim, nad ktrym mona wprawdzie czuwa, lecz ani go zmieni, ani wpyn na nie si nie da, za moje denie do staej obserwacji, do nieodstpowania od boku przyjaciela, miao w sobie co z przeczucia, e pewnego dnia zadaniem moim bdzie zoenie biograficznego wiadectwa o wraeniach jego modoci. Jedno bowiem jest chyba ju cakiem jasne, e rozpisaem si na temat tych spraw nie dlatego, eby wyjani, z jakich to przyczyn nieszczeglnie czuem si w Halle, lecz z tej samej przyczyny, dla ktrej tak szczegowo omwiem prelekcje Wendella Kretzschmara: dlatego mianowicie, e zaley mi i musi zalee na tym, aby uczyni czytelnika wiadkiem dozna duchowych Adriana. Z tej samej przyczyny pragn zaprosi czytelnika, aby towarzyszy nam, synom Muz, we wsplnych wycieczkach, jakie w pogodnej porze roku podejmowalimy czasami z Halle. Jako krajan Adriana bowiem i powiernik, a take dlatego, e nie bdc teologiem zdawaem si wszake przejawia szczeglne zainteresowanie wiedz o Bogu, byem mile widzianym gociem w gronie chrzecijaskiej korporacji Winfried i wielekro wolno mi byo uczestniczy w tych zbiorowych wycieczkach, powiconych rozkoszowaniu si zielonym wiatem boym. Odbyway si one czciej, ni my w nich uczestniczylimy; gdy nie potrzebuj chyba mwi, i Adrian nie by zbyt gorliwym korporantem i raczej markowa swoje uczestnictwo nie przestrzegajc go skrupulatnie ani cakowicie mu si nie powicajc. Przez uprzejmo i ch zamanifestowania swej dobrej woli podporzdkowania si zbiorowoci da si pozyska dla Winfrieda, lecz pod rnymi pretekstami, najczciej powoujc si na swoj migren, opuszcza raz po raz zebrania zastpujce w tym gronie komersy i nawet po upywie wielu miesicy by tak daleki od stopy poufaej amikoszonerii z siedemdziesicioosobow kompani, e braterskie ty wyranie wydawao mu si wobec nich nienaturalne i niejednokrotnie si przejzycza. Mimo to cieszy si w owym gronie szacunkiem, a gone halo, ktrym go witano, gdy si trzeba waciwie powiedzie: wyjtkowo pojawia na ktrym z zebra w zakopconym gabinecie gospody Mtzego, zawierao wprawdzie szczypt szyderstwa pod adresem jego samotnictwa, lecz ponadto rwnie szczer rado. Ceniono bowiem jego udzia w dysputach teologiczno-filozoficznych, ktrym, bynajmniej nimi nie kierujc, potrafi czsto jakim odezwaniem si nada interesujcy zwrot; zwaszcza za ceniono jego muzykalno, niezmiernie tu pomocn, gdy dwiczniej i ywiej od innych, ktrzy tego prbowali, potrafi akompaniowa na pianinie obowizkowym chralnym piewom, a take
105

na prob prezesa korporacji, Baworinskiego, wysokiego bruneta o oczach zazwyczaj agodnie przysonitych powiekami i ustach jakby do gwizdania cignitych, uradowa cae zgromadzenie solowym popisem toccat Bacha, fragmentem Beethovena lub Schumanna. Lecz take i nie proszony zasiada czsto w pokoju zebra do gucho brzmicego pianina, mocno przypominajcego lichy instrument, z ktrego pomoc Wendell Kretzschmar udziela nam swych wyjanie w sali Uytecznoci Spoecznej, i wwczas oddawa si Adrian swobodnemu eksperymentowaniu. Zwaszcza przed rozpoczciem zebrania, kiedy czekano jeszcze na quorum szanownego grona. Mia przy tym niezapomniany dla mnie sposb wpadania, kaniania si mimochodem i podchodzenia wprost do pianina, nie zdjwszy nawet paszcza, z twarz pochmurn i zaduman, jakby to byo waciwym celem jego przybycia. Potem, silnymi uderzeniami, wysoko unisszy brwi, mocno akcentujc tony przejciowe, prbowa pocze dwikw, przygotowa i rozwiza akordw, nad ktrymi moe zastanawia si ju po drodze. To atakowanie instrumentu miao jednak w sobie take jakby co z tsknoty do oparcia i schronienia, tak jakby przeraa go w pokj i oywiajcy go ludzie, jakby tam wanie szuka ucieczki, a zatem waciwie w sobie samym, przed konfundujc go obcoci, w ktr nagle popada. W czasie takiej to gry, podajcej za jak upart myl, odmiennej i swobodnie przeksztacanej, zdarzao si, e kto z otaczajcych go, na przykad may Probst, klasyczny typ kandydata, blondynek z pdugimi, tustymi wosami, pyta: Co to takiego? Nic odpowiada grajcy, krtko przy tym potrzsajc gow, co przypominao raczej ruch, ktrym si odpdza much. Jake to moe by nic nastawa tamten skoro grasz to przecie? On fantazjuje wyjania dugi Baworinski ze zrozumieniem. Fantazjuje?! woa szczerze przeraony Probst, zerkajc z ukosa swymi wodnistymi, niebieskimi oczami ku czou Adriana, jakby spodziewa si stwierdzi, e pali je gorczka. Wszyscy wybuchali miechem, nawet Adrian, zoywszy rce na klawiaturze i schyliwszy gow nad nimi. O, Probst, c za osio z ciebie! mwi Baworinski. On improwizowa, czy tego nie rozumiesz? On to sobie w tej chwili wymyli. Jake mg w jednej chwili wymyli tyle dwikw z prawa i z lewa broni si Probst i dlaczego mwi, e to nic nie jest, skoro to gra? Przecie nie mona gra czego, czego nie ma? Owszem, mona wyjania agodnie Baworinski. Mona gra take to, co wcale jeszcze nie istnieje.
106

I mam jeszcze w uszach sowa, ktre dorzuci wwczas niejaki Deutschlin, Konrad Deutschlin, krpy modzieniec z opadajcymi na czoo kosmykami: Niegdy nie istniao nic, mj poczciwy Probcie, co potem jednak stao si czym. Mog panw, mog was zapewni powiedzia Adrian e doprawdy byo to nic, we wszelkim tego sowa znaczeniu. Musia si wtedy, zgity ze miechu, wyprostowa, przy czym wida byo po nim, e nie przyszo mu to z atwoci i e poczu si zdemaskowany. Przypominam sobie jednak, e wywizaa si z tego dusza, wcale ciekawa, a gwnie przez Deutschlina wiedziona dyskusja na temat elementu twrczego, w ktrej omawiano ograniczenia, jakim pojcie to podlega wskutek rnorodnych, zawczasu ju istniejcych zaoe kultury, tradycji, nastpstwa, konwencji, szablonu z tym, e pod koniec uznano jednak, i z punktu widzenia teologii twrczy element w czowieku jest dalekim odblaskiem boskiej wadzy nad bytem, odzewem na wszechmocne wezwanie, produktywna za inspiracja stanowi dar niebios. Wspomn tu zreszt mimochodem, jak przyjemnie mi byo, e rwnie i ja, dopuszczony na te zebrania suchacz wieckiego fakultetu, mogem czasami, gdy mnie o to proszono, przyczyni si do zabawienia towarzystwa gr na mojej viola damore. Muzyk bardzo bowiem w tym gronie ceniono, cho w nader osobliwy, zasadniczy a zarazem niejasny sposb; upatrywano w niej sztuk bosk i uwaano, e naley mie do niej stosunek nabonie-romantyczny, podobnie jak do przyrody muzyka, przyroda i radosna nabono byy w korporacji Winfried blisko spokrewnionymi, obowizujcymi ideami, a jeli mwiem przedtem o synach Muz, to okrelenie to, ktre niejednemu wyda si moe nieodpowiednie dla studentw teologii, znajduje pene usprawiedliwienie wanie w kombinacji tych uczu, ducha nabonego nieskrpowania i przejtego zachwytem podziwu dla pikna, co zreszt byo take zaoeniem owych zamiejskich wycieczek, do ktrych teraz powracam. W cigu czterech semestrw spdzonych przez nas w Halle podejmowano je dwu lub trzykrotnie in corpore, a mianowicie Baworinski nawoywa do tego wszystkich siedemdziesiciu korporantw. Lecz Adrian ani ja nigdy nie uczestniczylimy w tych gromadnych wyprawach. Bywao jednak, e na takie wdrwki wybieray si pojedyncze, bardziej ze sob zyte grupki, i my obaj niejednokrotnie uczestniczylimy w tym wraz z paru bliszymi kolegami. By wrd nich sam przewodniczcy, dalej krpy Deutschlin, niejaki Dungersheim i Carl von Teutleben oraz jeszcze kilku modych ludzi, nazwiskiem Hubmeyer, Mateusz Arzt i Schappeler. Te nazwiska przypominam sobie, a take mniej wicej twarze ich wacicieli, lecz darujmy sobie trud ich opisu. Najblisza okolica Halle, piaszczysta rwnina, pozbawiona jest urokw krajobrazu, lecz w cigu paru godzin pocig unosi podrnych w gr Saali do uroczej Turyngii, a tam, przewanie ju w Naumburgu lub Apoldzie (rodzinnych stronach
107

matki Adriana), opuszczalimy pocig i szli dalej per pedes apostolorum, z plecakami i kapturami od deszczu, w prawdziwie swobodnej kompanii, posilajc si w wiejskich karczmach podczas tych caodziennych marszw, a czsto i wprost na ziemi, biwakujc gdzie na skraju lasu, niejedn za noc spdzilimy na somie, w stodole chopskiej zagrody, aby o wicie odprawi odwieajce poranne ablucje w dugim korycie przy studni. Taki chwilowo odmienny tryb ycia, taki na prawach wizytacji jedynie oparty powrt mieszczuchw i inteligentw na ono wiejskiego prymitywu i Matki-Ziemi, w przekonaniu, e niebawem bd znowu musieli czy te mogli powrci z niej w naturaln sfer mieszczaskiej wygody, do ktrej przywykli; taka dowolna regresja i uproszczenie atwo, w sposb niemal nieunikniony, nabiera pewnych cech sztucznoci, protekcyjnoci, dyletantyzmu, komizmu, z czego zreszt po trochu zdawalimy sobie spraw i do czego zapewne odnosi si w dobrodusznie kpicy umiech, z jakim niejeden chop, ktrego prosilimy o som do spania, nam si przypatrywa. Modo nasza uyczaa owym umiechom pewnej yczliwoci, a nawet aprobaty; rzec mona, e modo jest jedynym legalnym pomostem midzy mieszczastwem a stanem natury, jest ona stanem przedmieszczaskim, z ktrego wywodzi si wszelka romantyka studencka i burszowska, prawdziwie romantycznym okresem ycia. Do takiej formuy sprowadzi rzecz ca zawsze intelektualnie przedsibiorczy Deutschlin, gdy pewnego razu w jakiej stodole, przy sabym wietle latarni palcej si w kcie naszej nocnej kwatery, rozmawialimy przed zaniciem o problemach naszego wczesnego ycia. Dorzuci jednak przy tym, e to bardzo w zym gucie, gdy modo rozprawia o modoci; forma ycia, ktra sama siebie roztrzsa i bada, unicestwia si wanie przez to jako forma, prawdziw za egzystencj posiada jedynie to, co bytuje w sposb bezporedni i niewiadomy. Sprzeciwiono si temu jednak; Hubmeyer i Schappeler zaoponowali, a Teutleben take si nie zgadza. adnie by to byo orzekli gdyby zawsze tylko staro miaa prawo osdza modo, ona za stale miaaby by przedmiotem cudzych rozwaa, tak jakby sama nie uczestniczya w duchu obiektywnym! Przeciwnie, uczestniczy w nim nawet wwczas, jeli si to tyczy jej samej, i musi mie prawo gosu jako modo o modoci. Istnieje przecie co, co nazywamy poczuciem ycia i co rwne jest samowiedzy, a gdyby wskutek tego forma ycia miaa by zniesiona, to wszelkie ycie uduchowione byoby niemoliwe. Nagim bytowaniem, tpym i niewiadomym, egzystencj ichtiozaura, nic si nie zdziaa, dzisiaj za trzeba walczy wiadomie i z wyranie okrelonym poczuciem wasnej wartoci broni swoistej formy yciowej do dugo trwao przecie, zanim w ogle uznano modzie jako tak. Uznanie to wyszo jednak raczej od pedagogiki, a wic od ludzi starych, ni od samej modziey wtrci Adrian. Stwierdzia ona po prostu pewnego dnia, e ta epoka, ktra mwi rwnie o stuleciu dziecka, wynalaza emancypacj kobiet
108

i w ogle jest niezmiernie skonna do ustpstw, e epoka ta obdarowaa j predykatem samodzielnej formy ycia i, oczywicie, gorliwie to potwierdzia. Nie, Leverkhn powiedzieli Hubmeyer i Schappeler, a poparli ich inni. Nie, tu si myli, a przynajmniej myli si po wikszej czci. To wanie odrbne poczucie ycia samej modziey, w oparciu o rozwj wiadomoci, zdoao si przeciwstawi wiatu, cho, by moe, nie by on nazbyt niechtny jej uznaniu. Ani troch powiedzia Adrian. Wcale nie by niechtny. Tej epoce wystarczao chyba powiedzie: Mam specyficzne poczucie ycia, a ju skada gboki ukon przed takim owiadczeniem. Modziey poszo tu jak z patka. Zreszt nie naley raczej potpia, jeli modzie i epoka nawzajem si rozumiej. Czemu tak wzgardliwie, Leverkhn? Uwaasz, e to niedobrze, jeli dzisiaj przyznaje si modziey pewne prawa w obywatelskim spoeczestwie i uznaje wasn godno fazy rozwoju? Och, owszem odpar Adrian. Ale panowie wyszli, ale wy wyszlicie, ale mymy wyszli z tego punktu... Przerwa mu wybuch miechu z powodu tych przejzycze. A potem odezwa si bodaj Mateusz Arzt i powiedzia: To byo szczere, Leverkhn. Waciwe stopniowanie. Najpierw nam mwisz panowie, potem zdobywasz si na wy, wreszcie, na samym kocu dopiero, nastpuje my, przy ktrym omal sobie nie amiesz jzyka; najtrudniej wymc ci to wanie na samym sobie, ty zakamieniay indywidualisto. Lecz Adrian nie chcia przyj tej nazwy. To wierutne gupstwo, owiadczy, wcale nie jest indywidualist, w peni uznaje spoeczno. Moe w teorii odpar Arzt i z wyczeniem Adriana Leverkhna, patrzc na ni z gry. O modziey te zreszt mwi z gry, jakby sam do niej nie nalea, a cakiem niezdolny jest podporzdkowa si i dostosowa, gdy, co si tyczy pokory, chyba niewiele moe o niej powiedzie. Nie byo tu przecie mowy o pokorze odparowa Adrian tylko przeciwnie, o wiadomym samopoczuciu ycia. Deutschlin wystpi wic z wnioskiem, aby pozwolono wypowiedzie si Adrianowi do koca. To nic takiego oznajmi Adrian. Przyjto tu po prostu jako punkt wyjcia myl, e modzie ma bliszy kontakt z natur ni dojrzay obywatelsko czowiek a wic po trochu tak jak kobieta, ktrej rwnie w porwnaniu z mczyzn przypisuje si blisz wi z natur. Ja jednak nie mog si z tym zgodzi. Nie uwaam, eby modzie bya na szczeglnie poufaej stopie z natur. Raczej odnosi si do niej pochliwie i nieufnie, waciwie obco. Do swego udziau w naturze czowiek przywyka dopiero z latami i stopniowo z nim si godzi. A wanie modzie, mam na myli modzie wyej uksztacon, raczej si tym przeraa, pogardza, wrogo si do tego ustosunkowuje. C to jest natura? Pola i lasy? Gry, drzewa, jeziora,
109

pikno krajobrazu? Na to wszystko, moim zdaniem, modzie znacznie mniej zwraca uwagi ni starszy, utemperowany czowiek. Mody wcale nie jest zbyt skonny do postrzegania natury i rozkoszowania si ni. Uwaga jego jest, moim zdaniem, skierowana do wewntrz, nastawiona na sprawy ducha, odwrcona od spraw zmysowych. Quod demonstramus powiedzia kto, moliwe, e by to Dungersheim my, wdrowcy, tu oto na somie, co chcemy jutro ruszy przez Las Turyngski do Eisenach i na Wartburg. Cigle powtarzasz moim zdaniem dorzuci inny chyba chcesz przez to powiedzie wedle mego dowiadczenia. Zarzucacie mi odpar Adrian e mwi o modziey z gry i e si do niej nie przyczam. A nagle miabym by jej przedstawicielem. Leverkhn rzek na to Deutschlin ma na temat modziey wasne pogldy, ale widocznie uwaa j jednak rwnie za specyficzn form ycia, ktr naley respektowa jako tak, a to decyduje. Ja wystpowaem przeciw roztrzsaniu spraw modziey przez ni sam o tyle, o ile niszczy to bezporednio yciow. Jako samowiedza umacnia ono jednak rwnie egzystencj i w tym sensie, a zatem w tej mierze nazw to rzecz dobr. Idea modoci jest przywilejem i zalet naszego niemieckiego narodu inne narody prawie jej nie znaj, modo, jako co, co samo w sobie ma znaczenie, jest im prawie obca. Dziwi si te wynoszcemu sw odrbno, a uznawanemu przez starsze pokolenia sposobowi bycia niemieckiej modziey, a nawet jej niedostojnemu kostiumowi. Niechaje si dziwi. Modzie niemiecka reprezentuje wanie jako modzie samego ducha narodu, ducha Niemiec, ktry jest mody i peen nadziei na przyszo niedojrzay, jeli chcecie, ale c to znaczy! Wielkie czyny Niemcw zawsze wypyway z pewnej potgi niedojrzaoci i nie darmo jestemy narodem Reformacji. Ona bya przecie take dzieem niedojrzaoci Dojrzay by florencki mieszczanin w dobie Renesansu, ktry przed wyruszeniem do kocioa mwi do ony: A wic chodmy zoy pokon gminnym bdom! Ale Luter by dostatecznie niedojrzay, dostatecznie ludowy, dostatecznie na niemieck mod ludowy, aby przynie now, oczyszczon wiar. C by si zreszt stao ze wiatem, gdyby dojrzao bya jego ostatnim sowem? Niedojrzaoci nasz przysporzymy mu jeszcze niejednej odnowy, niejednej rewolucji! Po tych sowach Deutschlina przez chwil panowao milczenie. Widocznie kady z osobna rozwaa w ciemnoci poczucie modzieczoci osobistej i narodowej, ktre stapiay si w j e d e n patos. Okrelenie potga niedojrzaoci zawierao z pewnoci wiele elementw pochlebnych dla wikszoci. ebym tylko wiedzia sysz jeszcze sowa Adriana, ktre przerway to milczenie dlaczego waciwie jestemy tacy niedojrzali, jak powiadasz myl, mo110

dzi jako nard. Znajdujemy si przecie na tym samym szczeblu co i inni, a moe tylko historia nasza, to, emy si nieco pniej zjednoczyli i wyrobili w sobie wspln samowadz, daje nam zud jakiej osobliwej modzieczoci. Chyba jest inaczej sprzeciwi si Deutschlin. Modzie, w najwyszym sensie tego sowa, nic nie ma wsplnego z histori polityczn ani histori w ogle. Jest ona darem metafizycznym, czym, co naley do istoty, struktur i okreleniem. Czy nigdy nie syszae o drodze niemieckiego rozwoju, o niemieckim pdzie do wdrwki, o wiekuistym bkaniu si niemieckiej istoty? Jeli chcesz, Niemiec wanie jest wiecznym studentem, tym, ktry wrd narodw wiecznie dy... A jego rewolucje przerwa Adrian, zamiawszy si krtko to kuglarskie sztuczki w historii ludzkoci. Znakomity dowcip, Leverkhn. Dziwi si jednak, e twj protestantyzm pozwala ci na takie dowcipy. Mona te powaniej potraktowa to, co nazywam modoci. By modym, to znaczy by pierwotnym, pozostawa blisko rde ycia, to znaczy mc strzsn wizy przeytej cywilizacji, wsta i way si na to, na co innym nie wystarcza yciowej odwagi, mianowicie na ponowne zanurzenie si w ywiole. Odwaga modoci jest duchem owego gi i sta si, wiedza o mierci i odrodzeniu. Czy to a takie niemieckie? zapyta Adrian. Odrodzenie nazywao si wszak niegdy rinascimento i dziao si w Italii. A powrt do natury zalecano najpierw w jzyku francuskim. Jedno byo odnowieniem kultury odpar Deutschlin a drugie sentymentaln sielank. Z tej sielanki upiera si Adrian powstaa Rewolucja Francuska, a Reformacja Lutra bya jedynie odgazieniem i etyczn odnog Renesansu, zastosowaniem go do spraw religijnych. Religijnych, sam to mwisz. A sprawy religijne s jednak czym cakiem innym ni archeologiczna odnowa i krytyczny przewrt spoeczny. Religijno to, by moe, sama modo, to bezporednio, odwaga i gbia osobowego ycia, wola i sia, naturalno i demonizm istnienia, dowiadczana i przeywana w peni witalnoci, tak jak nam to na nowo uwiadomi Kierkegaard. Czy uwaasz religijno za cech specyficznie niemieck? zagadn Adrian. Owszem, w tym znaczeniu, jakie jej nadaem, jako duchow modo, spontaniczno, wiar w ycie, drerowski galop pomidzy mierci a Szatanem. A Francja, w kraj tysica katedr, ktrego krl nosi tytu arcychrzecijaskiego wadcy i ktry wyda takich teologw, jak Bossuet, jak Pascal? To byo ju dawno. Od wiekw ju historia wybraa Francj jako potg o antychrzecijaskim posannictwem w Europie. Co si tyczy Niemiec, sprawa ma si wrcz odwrotnie, czuby to i wiedzia. Leverkhn, gdyby wanie nie by Adria111

nem Leverkhnem, to znaczy zbyt chodnym, aby by modym, i zbyt rozumnym, aby by religijnym. Rozumnoci mona daleko zaj w Kociele, ale nie w religii. Pikne dziki, Deutschlin zamia si Adrian. Dobrae si do mnie w rzetelnej niemczynie, jakby powiedzia Ehrenfried Kumpf i bez ogrdek Przeczuwam, e i w Kociele nie zajd zbyt daleko, ale to pewne, e bez niego nie zostabym by teologiem. Wiem, e najzdolniejsi spord was czytali Kierkegaarda i transponuj prawd, rwnie i etyczn, cakowicie w dziedzin subiektywn, ywic wstrt do wszelkiego stadnego bytowania. Ale ja nie mog podziela waszego radykalizmu, ktry zapewne zreszt nie utrzyma si dugo, gdy jest tylko studenck licencj, ani zgodzi si z uznawanym przez was kierkegaardowskim rozdziaem Kocioa od chrzecijastwa. Widz w Kociele, takim nawet, jakim jest dzisiaj, zewiecczonym i zmieszczaniaym, bastion adu, instytucj suc obiektywnej dyscyplinie, skanalizowaniu i uregulowaniu ycia religijnego, ktre bez tego popadoby w subiektywistyczne zdziczenie, w boski chaos, staoby si dziedzin fantastycznej niesamowitoci i istnym morzem demonizmu. Oddziela Koci od religii znaczy rezygnowa z oddzielania religii od szalestwa... Syszelicie?! odezway si liczne gosy. Ale: Ma racj oznajmi krtko Mateusz Arzt, ktrego inni nazywali lekarzem spoecznym, gdy pasjonoway go zagadnienia socjalne, by chrzecijaskim socjalist i niejednokrotnie cytowa sowa Goethego, i chrzecijastwo byo rewolucj polityczn, ktra zawidszy staa si rewolucj moraln. Politycznym powiedzia i teraz powinno sta si znowu, mianowicie w sensie spoecznym; jest to bowiem jedyny prawdziwy rodek zdyscyplinowania religijnoci, ktrej niebezpieczestwo degeneracji Leverkhn przed chwil wcale niele przedstawi. Socjalizm religijny, religia zwizana spoecznie, o to wanie chodzi, gdy najwaniejsz rzecz jest znalezienie waciwej wizi, a wi teonomiczn naley tu poczy z wizi socjaln, z danym od Boga zadaniem udoskonalenia spoeczestwa. Wierzcie mi mwi wszystko zaley od uksztatowania si odpowiedzialnej spoecznoci przemysowej, midzynarodowego przemysowego narodu, ktry pewnego dnia zdoa wytworzy prawdziw i waciw europejsk spoeczno ekonomiczn. W niej bd zawarte wszelkie twrcze impulsy, tkwice w niej ju w zalku, nie tylko dla technicznego przeprowadzenia nowej organizacji ekonomicznej, nie tylko dla gbokiej higienizacji naturalnych stosunkw ycia, lecz take dla wprowadzenia nowego adu politycznego. Odtwarzam wypowiedzi tych modych ludzi dosownie tak, jak je wygaszali, wraz ze zwrotami nalecymi do naukowego argonu, z ktrego napuszonoci bynajmniej nie zdawali sobie sprawy; posugiwali si nim raczej z cakowit swobod i zadowoleniem, przerzucajc si pretensjonalnymi terminami z bezpretensjonalnoci wirtuozw. Naturalne stosunki ycia i wi teonomiczna byy wanie takimi klejnocikami; mona byo to samo wyrazi take prociej, lecz wwczas nie byby to ju ich jzyk humanistyczny. Lubili rozpatrywa problemy istoty, m112

wili o dziedzinie sakralnej, dziedzinie politycznej albo dziedzinie akademickiej, o zasadzie strukturalnej, dialektycznym stosunku napi, zalenociach bytowych i tak dalej. Deutschlin, zaoywszy rce pod gow, poruszy wic teraz problem istoty genetycznego rda spoecznoci ekonomicznej, o ktrej mwi Arzt. Moe nim by jedynie ekonomiczny rozum i znw tylko on mgby by w owej spoecznoci ekonomicznej reprezentowany. Musimy przecie jasno zdawa sobie z tego spraw, Mateuszu mwi i spoeczny idea ekonomicznej organizacji socjalnej wywodzi si z autonomicznej i owiatowej myli; sowem z racjonalizmu, nie ulegajcego jeszcze potdze sub wzgldnie superracjonalnych idei. Wydaje ci si, e z samego rozeznania i rozumu czowieka zdoasz wyprowadzi sprawiedliwy ad, przy czym pojcia sprawiedliwy i uyteczny spoecznie s dla ciebie rwnoznaczne, a z tego, wedug ciebie, wyniknie rwnie nowy ad polityczny. Lecz dziedzina ekonomiczna jest czym zupenie innym ni polityczna i w aden sposb nie da si przej bezporednio od ekonomicznego utylitaryzmu do historycznie uwarunkowanej wiadomoci politycznej. Nie rozumiem, jak moesz to zapoznawa. ad polityczny dotyczy pastwa, ono za jest form wadzy i rzdw bynajmniej nie okrelon norm uytecznoci, w ktrej reprezentowane s przecie inne wartoci ni te, ktre znaj sekretarze zwizkw zawodowych i przedstawiciele przedsibiorstw, jak na przykad godno i honor. Ludzie ze sfery ekonomii, mj drogi, nie posiadaj dla takich jakoci odpowiednich zaoe bytowych. Ach, Deutschlin, c ty wygadujesz powiedzia Arzt. Jako nowoczeni socjologowie wiemy przecie doskonale, e pastwo rwnie uwarunkowane jest funkcj uytecznoci. Naley do niej kwestia wymiaru sprawiedliwoci, zapewnienia bezpieczestwa. A poza tym yjemy przecie w ogle w epoce ekonomicznej, sprawy ekonomiczne ksztatuj przecie historyczny charakter naszych czasw, za honor i godno na nic si nie zdadz pastwu, jeli nie bdzie ono umiao samo naleycie oceni stosunkw ekonomicznych i pokierowa nimi we waciwy sposb. Deutschlin z tym si zgodzi. Sprzeciwi si jednak tezie, e funkcje uytecznoci stanowi e s e n c j a l n y fundament pastwa. Istnienie pastwa twierdzi da si jedynie usprawiedliwi jego imperium, jego suwerennoci, ktra dlatego jest niezalena od ocen jednostkowych, poniewa w jaskrawym przeciwiestwie do wykrtw Contrat social w y p r z e d z a jednostk. Wizi ponadindywidualne posiadaj bowiem tyle egzystencjalnej pierwotnoci, co i poszczeglni ludzie, ekonomista za dlatego wanie nie jest w stanie poj idei pastwa, poniewa nic z jego transcendentalnych podstaw nie rozumie. Von Teutleben rzek na to: Mam niewtpliwie, pewn sympati dla owej wizi religijno-spoecznej, ktrej rzecznikiem jest Arzt; lepsza ona w kadym razie ni adna, a Mateusz ma
113

wielk racj, utrzymujc, e od znalezienia waciwej wizi zaley wszystko. Aby jednak sta si t waciw, aby by rwnoczenie religijn i polityczn, musi owa wi by wizi narodow i oto zadaj sobie pytanie, czy z tej spoecznoci ekonomicznej zdoa powsta nard nowego typu. Rozejrzyjcie si w Zagbiu Ruhry; macie tam centra aglomeracji ludzkiej, ale nie macie komrek jakiego nowego narodu. Przejedcie si kiedy pocigiem osobowym z Leuna do Halle! Zobaczycie siedzcych jeden obok drugiego robotnikw, ktrzy znakomicie umiej dyskutowa na temat pac, lecz z rozmw ich bynajmniej nie wynika, aby ich wsplna dziaalno zrodzia siy mogce poruszy nard. W dziedzinie ekonomicznej coraz bardziej panuje naga tymczasowo... Nard jest przecie rwnie czym tymczasowym przypomnia inny, Hubmeyer albo Schappeler, nie wiem ju dzi dokadnie, ktry. Jako teologowie nie moemy uznawa, e nard jest czym wiecznym. Zdolno do entuzjazmu jest czym bardzo dobrym, a potrzeba wiary czym bardzo naturalnym w okresie modoci, lecz stanowi to rwnie pokus, i naley z bliska przyjrze si substancji tych nowych wizi, ktre dzi, w okresie zamierania liberalizmu, ze wszystkich stron nam proponuj, przekona si, czy s one z dobrego kruszcu i czy obiekt, wi t wytwarzajcy, jest aby czym rzeczywistym, czy te moe jedynie produktem jakiej, powiedzmy, romantyki strukturalnej, stwarzajcej sobie ideologiczne obiekty w drodze nominalistycznej, eby nie powiedzie fikcjonalistycznej. Sdz, a raczej obawiam si, e ubstwiany nard i utopijnie widziane pastwo s wanie tak nominalistyczn jedynie wizi, a opowiadanie si za nimi, powiedzmy: opowiadanie si za Niemcami, jest w pewnym stopniu nie wice, nic bowiem nie ma wsplnego z substancj osobow i trwaymi jakociami. O to nikt w ogle nie pyta, a skoro tylko kto zakrzyknie: Niemcy! i ogosi to jako swoj wi, nie potrzebuje tego udowadnia i nikt go nie pyta, ani sam nie zadaje sobie pytania, jak w osobistym, to znaczy jakociowym sensie t niemiecko urzeczywistnia i jak dalece jest w stanie suy afirmacji niemieckiego sposobu ycia na wiecie. Oto, co nazywam nominalizmem, albo jeszcze lepiej: fetyszyzmem nazwy, a co moim zdaniem jest ideologicznym bawochwalstwem. Dobrze, Hubmeyer powiedzia Deutschlin wszystko, co powiedziae, jest suszne, a w kadym razie przyznaj, e t swoj krytyk doprowadzie nas bliej do sedna problemu. Ja sprzeciwiem si Mateuszowi Arztowi, gdy nie odpowiada mi prymat zasady uytecznoci w dziedzinie ekonomii, lecz godz si cakowicie w tym, e wi teonomiczna, sama w sobie, a wic sprawy religijne w oglnoci, maj w sobie co formalistycznego i bezprzedmiotowego, e potrzebne tu jest ziemsko-empiryczne wypenienie albo zastosowanie, albo wyprbowanie, praktyka posuszestwa wobec Boga. A tu Arzt opowiada si za socjalizmem, Carl Teutleben za za ide narodow. S to jednak te dwie wizi, pomidzy ktrymi moemy dzisiaj wybiera. Zaprzeczam twierdzeniu, jakoby istniaa nadmierna poda ideologii,
114

od chwili kiedy frazes o wolnoci nikogo ju nie nci. Istniej doprawdy tylko te dwie moliwoci religijnego posuszestwa i religijnego urzeczywistnienia: spoeczna i narodowa. Trzeba jednak nieszczcia, e obie one nie s wolne od zastrzee i niebezpieczestw, i to bardzo powanych. Hubmeyer cakiem trafnie mwi tu o pewnym, jake czsto si zdarzajcym, nominalistycznym pustosowiu i braku osobowej treci w narodowym wyznaniu wiary, uoglniajc za mona by jeszcze dorzuci, e to nic nie znaczy, jeli si staje po stronie obiektywizacji wzmagajcych procesy yciowe, skoro dla ksztatowania wasnego ycia nie ma to najmniejszego znaczenia, a znajduje zastosowanie jedynie podczas uroczystych okazji, do ktrych zaliczam nawet upajajc mier ofiarn. Na prawdziw ofiar zoy si musz dwie wartoci i dwie jakoci sprawy oraz samej ofiary... Mielimy jednak wypadki, gdzie osobista substancja powiedzmy niemiecko bya bardzo wielka i mimo woli obiektywizowaa si rwnie jako ofiara, natomiast nie tylko niedostawao jej cakowicie wiary w wi narodow, lecz jeszcze wypieraa si jej w sposb nader gwatowny, tak e tragizm ofiary polega wanie na sprzecznoci midzy bytem a wyznaniem wiary... Tyle na dzi wieczr o wizi narodowej. Co si natomiast tyczy wizi socjalnej, to sk w tym, e gdy w dziedzinie ekonomicznej wszystko ju bdzie moliwie najlepiej uregulowane, kwestia sensu istnienia i godnego sposobu ycia pozostanie nadal otwarta, tak jak dzi. Pewnego dnia doczekamy si uniwersalnego ekonomicznego zarzdu caej kuli ziemskiej, cakowitego zwycistwa kolektywizmu dobrze, w ten sposb zniknie wic wzgldna niepewno czowieka, ktr podtrzymuje jeszcze katastroficzny charakter systemu kapitalistycznego, to znaczy: zaniknie ostatnie nawet wspomnienie o zagroeniu ycia ludzkiego a wraz z nim w ogle caa problematyka duchowa. Pytanie tylko, po co wwczas jeszcze y... Chciaby wic zachowa system kapitalistyczny, Deutschlin zapyta Arzt gdy podtrzymuje on pami o zagroeniu ludzkiego ycia? Nie, tego bym nie chcia, mj drogi odpar gniewnie Deutschlin. Ale mam chyba jeszcze prawo wskazywania na tragiczne antynomie, ktrych peno w yciu? Myl, e wcale nie trzeba ich przypomina westchn Dungersheim. Prawdziwa z tym bieda, a czowiek religijny musi sobie zadawa pytanie, czy istotnie wiat jest wycznym dzieem dobrotliwego Boga, a nie przypadkiem pospln robot, nie powiem ju, przy czyim udziale... Ja za chciabym wiedzie wtrci von Teutleben czy modzie innych narodw rwnie tak ley na somie, zadrczajc si problemami i antynomiami. Wtpi odpar wzgardliwie Deutschlin. Oni wszyscy maj znacznie wygodniejsze i prostsze ycie duchowe.

115

 Wyjtek naleaoby zrobi powiedzia Arzt dla rosyjskiej modziey rewolucyjnej. Mamy tam do czynienia, jeli si nie myl, z nie sabncym dyskursywnym podnieceniem i diablo silnymi napiciami dialektycznymi. Rosjanie stwierdzi sentencjonalnie Deutschlin posiadaj gbi, ale nie maj formy. Zachd ma form, lecz nie ma gbi. Obie te cechy razem posiadamy jedynie my, Niemcy. No, jeli to nie jest wi narodowa! zamia si Hubmeyer. To tylko przywizanie do pewnej idei zapewnij Deutschlin. To nasze zadanie, o ktrym ju mwiem. Zobowizanie nasze jest wyjtkowe, bynajmniej nie na t miar, w jakiej je obecnie wypeniamy. Pomidzy bytem a powinnoci istnieje u nas wikszy rozdwik ni u innych, poniewa wanie nam powinno stawia najwysze wymagania. Naleaoby chyba jednak przy tym wszystkim abstrahowa od elementu narodowego ostrzeg Dungersheim poczy natomiast t problematyk z kwesti egzystencji nowoczesnego czowieka w ogle. Rzecz ma si przecie tak, e od chwili zaniku bezporedniej bytowej ufnoci, ktra niegdy wypywaa z faktu wczenia si w zastany caociowy porzdek, chc rzec porzdek o pitnie sakralnym, o okrelonej intencjonalnoci wobec prawd objawionych... e od chwili zaniku tej ufnoci i powstania nowoczesnego spoeczestwa nasz stosunek do ludzi i rzeczy sta si niesychanie poredni i skomplikowany i nie istnieje ju nic prcz problematycznoci i niepewnoci, tak e projekcja ku prawdzie grozi rezygnacj i rozpacz. Powszechne jest wygldanie zacztkw nowych, porzdkujcych si wrd obecnego rozkadu, a przyzna trzeba, e u nas, Niemcw, potrzeba ta jest szczeglnie powana i pilna, inni za nie cierpi tak bardzo z powodu swego historycznego losu, bd to, e s silniejsi, bd to, e bardziej tpi... Bardziej tpi zdecydowa von Teutleben. Ty tak twierdzisz, Teutleben. Ale jeli tak sobie na poczet honoru naszego narodu zaliczamy ostr wiadomo problematyki historyczno-psychologicznej, identyfikujc denie do nowego, caociowego adu z niemieckoci, to ju jestemy na drodze do zaprzedania si mitowi o wtpliwej autentycznoci i niewtpliwej pysze, mianowicie mitowi narodowemu z jego romantyk strukturaln typu wojownika, ktry zreszt niczym innym nie jest, jak przebranym w chrzecijaskie szaty naturalnym pogastwem, przyczepiajcym Chrystusowi etykietk Pana Niebieskich Zastpw. Lecz oto ju pozycja zdecydowanie zagroona demonizmem... I c z tego? zapyta Deutschlin. Siy demoniczne tkwi we wszelkim ruchu witalnym obok wartoci porzdkujcych. Nazywajmy rzeczy po imieniu zada Schappeler; a moe by to Hubmeyer. Siy demoniczne to po niemiecku po prostu: popdy. I wanie w tym rzecz, e dzisiaj nawet przy pomocy popdw uprawia si propagand najrnorodniejszych
116

proponowanych wizi, wcigajc mianowicie w gr rwnie i popdy oraz przystrajajc stary idealizm w psychologi popdw tak, aby powsta pontny obraz jeszcze wikszego zagszczenia rzeczywistoci. Sama propozycja moe jednak by mimo to oszustwem... Tu mog jedynie doda i tak dalej, czas ju bowiem, abym odtwarzanie tej rozmowy albo jednej z tych rozmw zakoczy. W rzeczywistoci wcale si ona na tym nie skoczya, a przynajmniej trwaa jeszcze dugo, do pna w noc, pena dwubiegunowych postaw, historycznie uwiadamianych analiz, ponadczasowych jakoci, ontycznej naturalnoci, logicznej dialektyki i dialektyki realnej, uczona, wymuszona a bezkresna, aby wreszcie zabrn w piach, czyli w sen, do ktrego nawoywa przewodniczcy Baworinski, nazajutrz bowiem a byo ju prawie rano mielimy wczenie wyruszy w dalsz drog. Fakt, e dobrotliwa natura trzymaa w pogotowiu sen, aby we wchon rozmow i ukoysa j w zapomnienie, by okolicznoci, nader pomyln i Adrian, ktry od dawna ju nic nie mwi, wyrazi to kilkoma sowami, ukadajc si wygodniej do snu: Tak, dobranoc. Na szczcie mona to powiedzie. Dyskusje powinno si zawsze prowadzi wycznie przed zaniciem, majc w odwodzie czekajcy nas sen. Jakie to przykre, gdy po tak intelektualnej rozmowie trzeba chodzi z przytomnym umysem. Ale to pozycja dezertera mrukn kto jeszcze, a potem rozlegy si w naszej stodole pierwsze odgosy chrapania, uspokajajce objawy zapadania w stan wegetatywny, ktrego kilka godzin wystarczao dla przywrcenia miej modziey si i prnoci, potrzebnych do pogodzenia swobodnego oddechu i dzikczynnej admiracji natury z obowizkowymi dyskusjami teologiczno-filozoficznymi, ktre nigdy niemal nie ustaway, a w ktrych jedni drugim oponowali i imponowali, wzajemnie si pouczajc i wspierajc. W okresie czerwca na przykad, gdy z jarw wrd zalesionych wzgrz, cigncych si w kotlinie Turyngii, buchay cikie wonie jaminu i czeremchy, urocze byy te wdrwki przez cakiem niemal pozbawione przemysu okolice, agodne, pikne, yzne, z miymi wioskami o zbitych w gromadk zabudowaniach z pruskiego muru; a gdy z uprawnych pl wkraczao si na tereny hodowlane, idc legendarn wysokogrsk ciek przez poronity jod i bukiem grzebie grski, przez Rennsteig, skd roztacza si rozlegy widok na dolin Werry, od Frankenwaldu a po Eisenach u stp gry Hrsel, wwczas wszystko stawao si coraz pikniejsze, gbsze, romantyczniejsze i ani to, co mwi Adrian o pochliwoci modziey wobec natury, ani jego sowa, e przy dyskusjach intelektualnych powinno si mie mono szukania ucieczki we nie, nie miao ju istotnego znaczenia. Nie miao chyba take dla niego, gdy, o ile migrena nie zmuszaa go do milczenia, przyczynia si ywo do codziennych rozmw, a jeli nawet widok przyrody nie wyrywa mu z piersi entuzjastycznych okrzykw, gdy spoglda na ni raczej z niejakim zamyleniem i rezerw, to nie wtpi jed117

nak, e jej obrazy, rytmy, wysoko si niosce melodie gbiej zapaday mu w dusz ni jego towarzyszom, pniej za, przy pewnych fragmentach o czystej, wyzwolonej ze wszelkich wizw piknoci, ktre wystpuj w jego dziele, tak naadowanym treci duchow, musiaem mimo woli wspomina te wsplne nasze wraenia. Tak, byy to oywione godziny, dni, tygodnie. Ci modzi ludzie, przebywajcy na wieym powietrzu, delektowali si tlenem, za zachwyt nad pejzaem i histori wzbudza w nich myli, majce w sobie rozrzutno i polot studenckiego eksperymentowania, dla ktrego pniej, w suchym yciu zawodowym, w stanie filisterstwa choby to byo jedynie filisterstwo duchowe nie znajdowali ju zastosowania. Czsto si im przypatrywaem podczas tych teologiczno-filozoficznych dyskusji i wyobraaem sobie, e niejednemu z nich pniej owe korporanckie czasy wydawa si bd najwzniolejszym okresem ycia. Przypatrywaem si im i przypatrywaem si Adrianowi z a nazbyt wyranym przeczuciem, e jemu z pewnoci zdawa si tak nie bdzie. Jeli ja, nie-teolog, byem jedynie gociem pomidzy nimi on by nim mimo swego tytuu teologa. Dlaczego? Nie bez uczucia przygnbiajcego lku wyczuem jak przepa pomidzy losami tej ambitnie wzniosej modziey a jego egzystencj, dostrzegaem rnic w linii ycia pomidzy dobr, a nawet znakomit przecitnoci, ktrej sdzone byo wkrtce porzuci eksperymentujce wrd niepewnoci burszostwo i wczy si w nurt mieszczaskiego ywota, a nim, niewidzialnie naznaczonym, ktry nigdy nie mia porzuci drogi myli i poszukiwa, mia i ni coraz dalej, kt wie dokd, i ktrego spojrzenie, nigdy nie przetworzona w prawdziwe braterstwo postawa, powcigliwo w mwieniu ty, wy i my, wywoyway we mnie, a zapewne take w innych, wraenie, e i on sam odczuwa ow rnic. Ju z pocztkiem czwartego semestru pojem z pewnych oznak, e przyjaciel mj zamierza porzuci studium teologii jeszcze przed pierwszymi egzaminami.

XV
Wizy, czce Adriana z Wendellem Kretzschmarem, nigdy si nie zerway ani rozluniy. Mody adept witej teologii widywa muzycznego mentora okresu swych lat gimnazjalnych podczas kadych wakacji, gdy przyjeda do Kaisersaschern, odwiedza go i rozmawia z nim w przykatedralnym mieszkaniu organisty, widywa go rwnie w domu swego stryja Leverkhna, a raz czy dwa nakoni swych rodzicw do zaproszenia go na weekend do Buchel, gdzie chodzi z nim na dugie spacery, i namwi Jonathana Leverkhna do pokazania gociowi dwikowych figur Chladniego oraz arocznej kropli. Kretzschmar rozumia si znakomi118

cie ze starzejcym si gospodarzem z Buchel, mniej swobodne natomiast, cho bynajmniej nie naprone stosunki czyy go z pani Elsbeth, by moe dlatego, e przeraao j jego jkanie, ktre zapewne wanie z tego powodu w jej obecnoci, a zwaszcza podczas bezporedniej z ni rozmowy, szczeglnie si pogarszao. Osobliwe to byo: muzyka cieszy si przecie w Niemczech t powszechn popularnoci, co we Francji literatura, i nikt u nas nie czuje si zbity z tropu, zmieszany, niemile dotknity lub skonny do wzgardy i drwiny przez sam fakt, e kto jest muzykiem. Jestem te przekonany, e Elsbeth Leverkhn odnosia si z cakowitym szacunkiem do starszego przyjaciela Adriana, ktry nadto jako osoba urzdowa wykonywa swe funkcje w subie Kocioa. A mimo to podczas dwch i p dni, ktre spdziem pewnego razu wraz z nim i Adrianem w Buchel, stwierdziem w jej odnoszeniu si do organisty pewien niezupenie ukryty pod pozorami serdecznoci przymus, rezerw i niech, na co on, jak ju wspomniaem, reagowa niemal katastrofalnym niekiedy nasileniem jkania si trudno orzec, czy tylko z tego powodu, e wyczuwa jej skrpowanie, jej nieufno, albo jakby to inaczej nazwa naleao, czy te dlatego, e ju sam z siebie, spontanicznie ulega pewnemu oniemieleniu i zakopotaniu wobec natury tej kobiety. Co si mnie tyczy, nie wtpiem, e to osobliwe napicie pomidzy Kretzschmarem a matk Adriana dotyczyo jego wanie, e to on by jego przedmiotem, a czuem to, poniewa w milczcym sporze, jaki si tu toczy, wasne moje uczucia oscyloway midzy obu stronami, skaniajc si to ku jednej, to znowu ku drugiej. Rozumiaem doskonale, czego pragn Kretzschmar i o czym mwi z Adrianem podczas owych spacerw, a wasne moje yczenia potajemnie go wspieray. Przyznawaem mu racj, gdy rwnie i w rozmowie ze mn zdecydowanie, ba, natarczywie wykazywa powoanie swego ucznia do zawodu muzyka, kompozytora. Ma on mwi wobec spraw muzyki spojrzenie kompozytorskie czowieka wtajemniczonego, a nie kogo stojcego z boku i delektujcego si ni w sposb niezdecydowany. Jego sposb odkrywania pomidzy motywami zwizkw, jakich tamten czowiek nie dostrzega, rozczonkowywania krtkiego odcinka na pytania i riposty, w ogle widzenia, widzenia od wewntrz, jak to jest zrobione, upewnia mnie o susznoci mego sdu. A e sam jeszcze nie pisze, e nie przejawia produktywnych skonnoci i nie wyskakuje naiwnie z modzieczymi kompozycjami, przynosi mu tylko zaszczyt; to kwestia jego dumy, ktra nie pozwala mu wydawa na wiat epigoskiej muzyki. Temu wszystkiemu mogem jedynie przytakn. A nadto gboko pojmowaem jednak rwnie i czujn trosk matki i czsto solidaryzowaem si z ni a do wrogoci wobec werbownika. Nigdy nie zapomn pewnego obrazu, pewnej sceny w salonie w Buchel, gdzie siedzielimy kiedy przypadkiem we czwrk: matka, syn, Kretzschmar i ja, i Elsbeth podczas rozmowy z bekoccym i prychajcym muzykiem zwykej rozmowy, w ktrej w ogle nie byo mowy o Adrianie w osobli119

wy jaki sposb przycigna ku sobie gow siedzcego obok niej syna. Obja go wwczas ramieniem, lecz nie jego plecy, ale gow, kadc mu rk na czole i tak, skierowawszy na Kretzschmara spojrzenie swych czarnych oczu i mwic do niego swym mile brzmicym gosem, opara gow Adriana na swej piersi. Zreszt nie tylko te osobiste spotkania utrzymyway czno pomidzy mistrzem a uczniem, lecz take do czsta, wydaje mi si, e dwa razy w miesicu wymieniana, korespondencja pomidzy Halle a Kaisersaschern, o ktrej Adrian od czasu do czasu mnie informowa i ktrej poszczeglne fragmenty danym mi byo oglda. Ju na w. Michaa w roku 1904 dowiedziaem si, e Kretzschmar pertraktuje w sprawie objcia klasy fortepianu i organw z prywatnym konserwatorium Hasego w Lipsku, ktre obok synnej pastwowej szkoy muzycznej w tym miecie zaczynao wanie cieszy si rosncym uznaniem, jakie zreszt w cigu nastpnych dziesiciu lat, a do mierci znakomitego pedagoga, Klemensa Hasego, nadal wzrastao (dzi, jeli nawet istnieje, przestao ju od dawna odgrywa jakkolwiek rol). Z pocztkiem nastpnego roku opuci wic Wendell Kretzschmar Kaisersaschern, aby obj nowe stanowisko, i odtd owa wymiana listw odbywaa si pomidzy Halle a Lipskiem: jednostronnie zapisane kartki Kretzschmara, pokryte wielkimi, sztywnymi, nabazgranymi i rozpryskanymi literami oraz przesania Adriana na szorstkim, tawym papierze, wypenione rwnym, nieco starowieckim i z lekka w esy-floresy powykrcanym pismem, zdradzajcym, e wyszo spod rondwki. Pozwoli mi kiedy rzuci okiem na brulion jednej z tych episto, zapisany bardzo ciasno i jakby szyfrem, peen drobnych interpolacji i poprawek ja jednak od dawna ju dokadnie obeznany byem z jego technik pisarsk i zawsze mogem wszystko, co jego rk byo pisane, odczyta bez trudnoci pokaza mi wic w brulion swego listu, a take odpowied Kretzschmara. Uczyni to by widocznie dlatego, abym nie czu si nadmiernie zaskoczony krokiem, jaki zamierza uczyni, gdyby mia si istotnie na zdecydowa. Gdy wwczas nie by jeszcze zdecydowany, waha si nawet mocno, badajc wrd wtpliwoci samego siebie, jak to z jego listu wynikao, pragnc widocznie, abym i ja udzieli mu rady Bg wie, czy raczej w sensie przestrogi, czy zachty. O zaskoczeniu mnie nie mogo by mowy, nie byoby te mogo by mowy nawet wwczas, gdybym pewnego dnia zosta postawiony wobec faktw dokonanych. Wiedziaem, na co si zanosi czy si to miao speni, to ju inna kwestia: lecz zrozumiaem i to, e z chwil przeprowadzki Kretzschmara do Lipska szanse jego wygranej znacznie wzrosy. W licie tym, ujawniajcym u piszcego wybitn zdolno do krytycznej samoobserwacji i jako wyznanie wzruszajcym mnie niezmiernie sw ironiczn skruch, wyjania Adrian swemu byemu mentorowi, ktry znowu, i to w sposb znacznie bardziej zdecydowany, pragn nim zosta, skrupuy, jakie powstrzymyway go od decyzji zmiany zawodu i rzucenia si cakowicie w ramiona muzyki. Zgadza si
120

z nim na wp, e teologia, jako studium empiryczne, go zawioda, przy czym powodw naley oczywicie szuka nie w tej czcigodnej wiedzy ani w jego profesorach, lecz w nim samym. Przejawia si to ju w tym, e nie potrafi powiedzie, jaki inny, lepszy, suszniejszy wybr mg by uczyni. Niekiedy, gdy sam w sobie rady szuka co do moliwoci zmiany zawodu, myla w cigu tych lat o przerzuceniu si na matematyk, ktra w szkole bya dla zawsze mi rozrywk. (Wyraenie mia rozrywka zaczerpnite jest dosownie z jego listu). Lecz z pewnego rodzaju przeraeniem wobec samego siebie przewiduje, e rwnie i ta dyscyplina, jeli j sobie przyswoi, jej si zaprzysignie, z ni si zidentyfikuje, nader rycho go zniechci, e si ni znudzi, e caa rzecz tak mu si sprzykrzy i obrzydnie, jakby jad j elazn chochl. (Rwnie i ten barokowy zwrot przypominam sobie dosownie z jego listu). Nie mog tai przed Wami pisa (bowiem, cho z reguy zwraca si do adresata per pan, wpada niekiedy w starowieck form wy) ani przed Wami, ani przed samym sob, e apprendista wasz znajduje si w sytuacji poaowania godnej, nie tak cakiem powszedniej, tak dalece si nie kryj, lecz w takiej, ktra raczej powd do litoci daje ni do rozbynicia oczu w podziwie. Otrzyma w darze od Boga rozum niezwykle ruchliwy i od dziecistwa chwyta bez szczeglnego trudu wszystko, cokolwiek mu ofiarowywao wychowanie zbyt atwo waciwie, aby rzecz jaka zdoaa wzbudzi w nim naleyty szacunek. Zbyt atwo, aby krew jego i umys zdoay si kiedykolwiek naleycie rozgrza z racji jakiego przedmiotu i zwizanego z nim wysiku. Obawiam si pisa drogi Mistrzu i Przyjacielu, e zy ze mnie czowiek, bo nie mam w sobie adnego ciepa. Powiedziane jest wprawdzie, e przeklci i wypluci niechaj bd ci, ktrzy s ani zimni, ani gorcy, jeno letni. Letnim nie chciabym siebie nazwa, jestem zdecydowanie zimny lecz w tej ocenie samego siebie zastrzegam sobie niezaleno od upodoba owej Potgi, ktra rozdziela aski i przeklestwa. I pisa dalej: miech powiedzie, lecz w gimnazjum byo jeszcze najlepiej, tam czuem si jeszcze najbardziej na miejscu, poniewa szkoa rednia udziela wszelakiego dobra jednego po drugim, co trzy kwadranse jeden punkt widzenia ustpuje drugiemu, poniewa, krtko mwic, nie traktuje si tu jeszcze niczego zawodowo. Lecz ju te trzy kwadranse jednego przedmiotu byy mi za dugie, napeniay nud najbardziej lodowatym uczuciem na wiecie. Najpniej po upywie pitnastu minut chwytaem ju to, co w poczciwiec przeuwa z chopakami przez dalsze trzydzieci, wyprzedzaem wszelk lektur, wyprzedzaem j zreszt ju w domu, a jeli kiedykolwiek nie umiaem da odpowiedzi, to jedynie dlatego, e wyprzedziwszy innych tkwiem ju waciwie w nastpnej lekcji: czterdzieci pi minut anabazy byo doprawdy zbyt jednostajne dla mej cierpliwoci i na znak tego pojawiao si te moje gwne cierpienie (tym mianem okrela sw migren) to gwne cierpienie nie powstawao nigdy z wysiku, lecz z przesytu, z lodowatej nudy i, drogi mj
121

Mistrzu i Przyjacielu, od czasu gdy przestaem ju by modzikiem skaczcym od przedmiotu do przedmiotu, lecz oeniem si z pewnym zawodem, z pewnym studium, cierpienie to wraz z nud znacznie si nasilio. Boe wielki, nie bdzie pan przecie sdzi, i uwaam, e szkoda mnie dla jakiegokolwiek zawodu. Przeciwnie, szkoda kadego zawodu, ktry uczyni swoim, a moe pan upatrywa w tym hod miosne owiadczyny wobec muzyki, wyjtkowe stanowisko, jakie wobec niej zajmuj, e jej wanie szczeglnie szkoda by mi byo. Zapyta pan: A teologii szkoda ci nie byo? Podporzdkowaem si jej, nie dlatego cho jednoczenie i z tej przyczyny e widziaem w niej najwysz z nauk, lecz dlatego, e chciaem si ukorzy, ugi, zdyscyplinowa, ukara wynioso mego chodu, sowem, ze skruchy. Podaem wosiennicy i kolczastego pod ni pasa. Uczyniem, co dawniej inni czynili pukajc do bram klasztoru o surowej regule. To naukowe ycie klasztorne ma swoje absurdalne i mieszne strony, lecz czy zechce pan zrozumie, e jaki tajemny lk odradza mi wyrzec si go, rzuci Pismo wite pod aw i uciec w sztuk, w ktr pan mnie wprowadzi, a ktrej, jako zawodu dla mnie, byoby szczeglnie szkoda? Uwaa mnie pan za powoanego do niej i daje mi pan do zrozumienia, e to zboczenie ku niej nie byoby znw tak bardzo wielkie. Luteranizm mj zgadza si z tym, gdy widzi w teologii i muzyce ssiadujce ze sob i blisko spokrewnione sfery, a mnie osobicie muzyka wydawaa si nadto zawsze jakim magicznym poczeniem teologii z tak mnie bawic matematyk. Item, ma ona wiele z eksperymentowania i uporczywej krztaniny niegdysiejszych alchemikw i mistrzw czarnej magii, co stao rwnie pod znakiem teologii, lecz jednoczenie pod znakiem emancypacji i odszczepiestwa i b y a ona odszczepiestwem, nie od wiary, to byo w ogle niemoliwe, lecz w wierze; odszczepiestwo jest aktem wiary, a wszystko jest i dzieje si w Bogu, zwaszcza za take oderwanie si od niego. Cytaty moje s prawie, jeli nie cakiem dosowne. Mog spokojnie polega na mojej pamici, a nadto zanotowaem sobie wiele rzeczy zaraz po przeczytaniu owego brulionu, zwaszcza to miejsce o odszczepiestwie. Potem, przepraszajc za dygresj, ktra waciwie ni nie bya, przeszed Adrian do kwestii praktycznych, zastanawiajc si, jaki rodzaj muzykalnej dziaalnoci mgby by uprawia, gdyby ustpi naleganiom Kretzschmara. Przedstawia mu, e ju z gry i w sposb oczywisty stracony jest dla roli solisty-wirtuoza; gdy co pokrzyw ma wyr, zawczasu ju parzy pisa, on za o wiele za pno zetkn si by z instrumentem za pno wpad w ogle na myl dotknicia go, z czego jasno wynika brak instynktownego popdu w tym kierunku. Natkn si na klawiatur nie z chci narzucenia si jej jako mistrz, lecz z utajonej ciekawoci dla samej muzyki, a brak mu cakowicie cygaskiej krwi koncertujcego artysty, ktry po122

przez muzyk i z jej okazji produkuje si przed publicznoci. Potrzebne s do tego mwi pewne predyspozycje psychiczne, ktrych on jest pozbawiony; pragnienie miosnej wymiany z tumem, wiecw, niskich ukonw i causw, rzucanych rk wrd rzsistych oklaskw. Unika jednak wyrae, ktre nazywayby rzecz po imieniu; a mianowicie, e nawet gdyby nie by zacz zbyt pno, by zbyt wstydliwy, zbyt dumny, zbyt szorstki i zbyt samotny dla kariery wirtuoza. Te same przyczyny pisa dalej stoj na przeszkodzie jego karierze dyrygenckiej. Czuje si na rwni mao powoany na onglera instrumentu, co na stojc przed orkiestr wyfraczon primadonn z batut w rku, na interpretujcego ambasadora i galowego reprezentanta muzyki na ziemi. Tu jednak wyrwao mu si sowo z zakresu tych, ktre wanie zastosowaem dla ujcia istoty rzeczy; mwi o obcoci dla wiata. Nazywa siebie obcym dla wiata, bynajmniej nie uwaajc tego za co pochlebnego dla siebie. Waciwo ta twierdzi jest wyrazem braku ciepa, sympatii, mioci i doprawdy a nazbyt natrtnie nasuwa mu si pytanie, czy w takich warunkach czowiek nadaje si na artyst, co zawsze chyba znaczy na mionika wiata i jego kochanka. Lecz jeli obie moliwoci solisty i dyrygenta odpadaj, c pozostaje? No, oczywicie, muzyka jako taka, danie jej sowa i zrkowiny z ni, hermetyczne laboratorium, pracownia alchemika, kompozycja. Wspaniale! Wprowadzicie mnie, Przyjacielu, w tajemn wiedz teorii i z pewnoci, wiem to, czuj to ju naprzd, tak jak wiem o tym ju nieco z dowiadczenia, nie oka si zupenie gupim adeptem. Pojm wszystkie chwyty i sposoby, i to z atwoci, gdy umys mj wychodzi im naprzeciw, grunt dla nich jest przygotowany i niejeden ju posiew w sobie kryje. Bd uszlachetnia p r i m a m a t e r i a , przydajc jej m a g i s t e r i u m i dla oczyszczenia przepuszczajc j z pomoc myli i ognia przez liczne kanaliki i retorty. Cudowne zajcie! Nie znam nic bardziej podniecajcego, tajemnego, wyszego, gbszego, lepszego, nic, do czego mniej by mnie trzeba przekonywa. A jednak czemu jaki gos wewntrzny ostrzega mnie: O homo fuge? Nie potrafi udzieli na to pytanie odpowiedzi w peni okrelonej. Mog powiedzie tylko tyle: lkam si zoy promissionem sztuce, gdy wtpi, czy moja natura abstrahujc cakowicie od kwestii zdolnoci stworzona jest na to, aby jej sprosta, gdy nie mog przypisa sobie owej krzepkiej naiwnoci, ktra, o ile wiem, midzy innymi waciwociami i nie na ostatku, przynaley od artyzmu. Zamiast niej przypada mi w udziale atwo dajca si nasyci inteligencja, o ktrej, jak sdz, wolno mi mwi, gdy na niebo i pieko przysic mog, i ani za grosz nie uderza mi do gowy; i ona to wanie, wraz z podatnoci moj na zmczenie i skonnoci do obrzydzenia (ktrym towarzyszy moje gwne cierpienie), jest powodem mej obawy i troski, ona to musi, powinna nakania mnie do abstynencji. Patrzcie, dobry Mistrzu, cho tak mody wiekiem, do ju wiem o sztuce, aby zdawa sobie spraw a musiabym nie by Waszym uczniem, eby o tym nie wiedzie e
123

przerasta ona znacznie schemat, konwencj, tradycj, wszystko, czego jeden uczy si od drugiego, wszelkie chwyty i sposoby jak si to robi, lecz niewtpliwie wiele z tych rzeczy jest take w niej zawartych i widz ju (antycypowanie jest bowiem rwnie na szczcie czy nieszczcie waciwoci mojej natury), e wobec paskoci stanowicej rusztowanie, cementujc substancj, umoliwiajc powstanie nawet i genialnego dziea, wobec wszystkiego, co zawiera ono w sobie ze spoecznego dobra, kultury, zwyczajowych sposobw osigania pikna e wobec tego wszystkiego bd si wstydzi, czerwieni, e osabn i migreny si nabawi, i to bardzo szybko. Absurdalnym i pretensjonalnym byoby zadawanie pytania: Czy Pan to rozumie? Bo jake miaby Pan tego nie pojmowa! Oto, co si dzieje w owych piknych momentach: wiolonczele intonuj samotnie, melancholijnie rozmarzony temat, ktry niezwykle wyrazicie i z filozoficzn poczciwoci zapytuje o bezsens tego wiata, o przyczyn caego podegania, zamtu, cigania i wzajemnego udrczenia. Smyczki rozwodz si przez chwil z alem i mdrze kiwajc gow na temat tej zagadki, a w pewnym okrelonym punkcie ich przemowy, punkcie starannie wywaonym, wkracza na gbokim oddechu, unoszcym i opuszczajcym miarowo barki, chr instrumentw dtych hymnem choraowym, przejmujco uroczystym, wspaniale zharmonizowanym, a wykonanym z ca wypchan godnoci i agodnie poskromion si blachy. Tak dociera owa dwiczna melodia a w poblie punktu szczytowego, ktrego jednak na razie, zgodnie z prawem ekonomii, unika; cofa si przed nim, zachodzi go z tej i z tamtej strony, pozostaje i tak bardzo adna, ustpuje jednak i oddaje swe miejsce innemu tematowi, piosenkowo-prostemu, artobliwie i uroczycie popularnemu, pozornie prostackiemu z natury, lecz w istocie wielce kunsztownemu, ktry przy pewnym otrzaskaniu ze sztuk orkiestracji i przeksztace okazuje si zdumiewajco podatny do przernych sublimacji i interpretacji. Piosenk t gospodaruje si przez chwil mdrze i przymilnie, rozkada j na czci, kontempluje si je i odmienia, urocza figura zostaje tu wyprowadzona z jej rednich rejestrw a ku najczarowniejszym wyynom sfery skrzypiec i fletw, tam w grze jeszcze chwilk si koysze i oto wanie wtedy, gdy si j najpieszczotliwiej potraktowao, znw agodna blacha powraca do gosu, w hymn choraowy wysuwa si na pierwszy plan, poczyna sobie wprawdzie nie tak szeroko jak za pierwszym razem, na pocztku, lecz udaje, e melodia ju od duszej chwili bya obecna, i uroczycie rozwija j a ku owemu punktowi szczytowemu, ktry za pierwszym razem mdrze pomina, aby owo wezbranie uczu, owo pene zachwytu Ach! tym wiksze si stao teraz, gdy przy potnej pomocy harmonicznych przejciowych dwikw basowej tuby niepowstrzymanie a wspaniale punkt ten osiga, aby pniej, jakby z pen godnoci satysfakcj spogldajc na dokonane dzieo, rzetelnie si wypiewa a do koca.

124

Drogi Przyjacielu, czemu musz si mia? Czy mona bardziej genialnie zuytkowa spucizn tradycji, uwici wulgarne chwyty? Czy mona zrczniej osign pikno? A ja, czek niegodziwy, musz si mia, zwaszcza przy podstawowych dwikach chrzkajcego bombardonu bum, bum, bum pang! czasem mi zy jednoczenie napywaj do oczu, lecz miech korci mnie niepowstrzymanie, przeklestwo istne, e zawsze musiaem mia si przy najbardziej przejmujcych a tajemniczych zjawiskach i uciekem od tego przesadnego poczucia komizmu do teologii, w nadziei e umierzy ona te askotki, po to tylko, aby w niej odnale mnstwo przeraliwego komizmu. Czemu wszystkie niemal rzeczy wydawa mi si musz sw wasn parodi? Czemu zdawa mi si musi, jakoby prawie wszystkie, wicej, wszystkie rodki i konwencje sztuki n a d a w a y s i d z i j u t y l k o d o p a r o d i i ? S to doprawdy retoryczne pytania tylko tego by brakowao, ebym spodziewa si na nie odpowiedzi. Ale takie oto zrozpaczone serce, tak lich kreatur, uwaacie za uzdolnionego do muzyki i przywoujecie mnie ku niej, ku sobie, zamiast raczej kaza mi dalej lcze w pokorze nad nauk o rzeczach boskich? Tyle Adrian w swym usprawiedliwiajcym wyznaniu. Odpowiedzi Kretzschmara rwnie nie ma wrd moich dokumentw. Nie odnalaza si w spucinie Leverkhna. Przechowywa j zapewne jaki czas i trzyma przy sobie, a zagin musiaa chyba przy jakiej zmianie miejsca zamieszkania, podczas przeprowadzki do Monachium, do Woch, do Pfeiffering. Zreszt zachowaem j niemal rwnie dokadnie w pamici, jak wypowied Adriana, mimo i nie robiem sobie podwczas adnych notatek. Jkaa obstawa przy swym woaniu, upominaniu i wabieniu. adne sowo w licie Adriana pisa nie zdoao ani na chwil odwie go od przekonania, e wanie muzyka jest tym, do czego jego, piszcego ten list, los waciwie powoa, tym, czego on pragnie, tym, co jego pragnie, a przed czym on si na poy tchrzliwie, na poy kokieteryjnie kryje za poowiczne analizy swego charakteru i temperamentu, tak jak ukry si przed ni za teologi, swym pierwszym, absurdalnie obranym zawodem. Ceregiele, Adri a nasilenie gwnego cierpienia jest kar za to. Zmys komizmu, ktrym si szczyci, czy te o ktry si oskara, da si znacznie lepiej pogodzi ze sztuk ni z obecnym jego, sztucznym zajciem, ona bowiem, w przeciwiestwie do niego, moe go wykorzysta potrafi zreszt w ogle znacznie lepiej wykorzysta odpychajce waciwoci jego charakteru, o ktre si on oskara, ni przypuszcza lub dla wymwki udaje, e przypuszcza. On, Kretzschmar, woli pozostawi otwartym pytanie, jak dalece Adrian rzuca tu na siebie oszczerstwa, aby usprawiedliwi przez to rwnolege rzucanie oszczerstw na sztuk; gdy przedstawianie jej jako kopulacj z tumem, rzucanie od ust pocaunkw, galowe wystpy i miech do rozdmuchiwania ludzkich uczu, jest niepowanym, i to rozmylnym zapoznawaniem sprawy. Przydarza mu si jednak oto, e chce si wymwi od sztuki z racji tych waciwoci swego charakteru,
125

ktrych ona wanie poda. Ludzi takich jak on, akurat takich, potrzebuje dzisiaj sztuka a cay dowcip, w dowcip obudnej gry w ciuciubabk, polega wanie na tym, e Adrian doskonale o tym wie. Jego chodna, szybko zaspokajana inteligencja, wyczulenie na szmir, atwo nuenia si, skonno do przesytu, zdolno do wywoywania w sobie uczucia wstrtu wszystko to jest jak stworzone, by podnie uzdolnienie do rzdu powoania. Dlaczego? Dlatego e tylko w czci przynaley do prywatnej osobowoci, w drugiej za czci jest natur i wyrazem kolektywnego poczucia historycznego zuycia i wyczerpania rodkw artystycznych, znudzenia nimi i wypatrywania nowych drg. Sztuka zda naprzd pisa Kretzschmar czyni to za za porednictwem osobowoci, ktra jest produktem i narzdziem czasu i w ktrej motywy obiektywne i subiektywne cz si ze sob a do cakowitego zatarcia rnic, jedne przejmujc posta drugich. Witalna potrzeba rewolucyjnego postpu i rodzenia nowoci zdana jest na rozpuszczalnik w postaci silniejszego subiektywnego poczucia wstecznoci, wyjaowienia, przeycia si powszechnie stosowanych rodkw, a posuguje si przy tym metodami pozornie niewitalnymi, osobistym znueniem i znudzeniem intelektualnym, wstrtem przenikliwym wobec owego jak to jest zrobione, przeklt skonnoci do widzenia rzeczy w wietle ich wasnej parodii, poczuciem komizmu; powiadam: wola ycia i postpu w sztuce przybiera mask tych maodusznych waciwoci osobistych, aby si w nich manifestowa, obiektywizowa, wypenia. Czy to dla pana zbyt wiele metafizyki? Jest jej wanie w sam raz, jest to wanie prawda ta, w gruncie rzeczy, znana panu prawda. piesz si, Adrianie, i decyduj si! Czekam. Ma pan ju dwadziecia lat, a musi pan przyswoi sobie jeszcze wiele tajnikw rzemiosa, dostatecznie trudnych, aby pobudziy pask ciekawo. Lepiej nabawi si gwnego cierpienia od wicze w kanonach, fugach i kontrapunkcie ni od obalania kantowskich twierdze, obalajcych dowody na istnienie Boga. Do ju tego teologicznego dziewictwa!
Dziewictwo cenne, gdy si w macierzystwo zmieni, Inaczej jest jak szmat jaowej, ponej ziemi.

Tym cytatem z Cherubiskiego pielgrzyma koczy si w list i gdy podniosem znad niego oczy, spotkaem si z chytrym umiechem Adriana. Jak sdzisz, nieza parada? zapyta. Wcale nieza. On wie, czego chce mwi dalej Adrian i jest to do zawstydzajce, e ja nie bardzo wiem. Myl, e ty wiesz take powiedziaem. Gdy istotnie w jego wasnym licie nigdzie nie dostrzegem prawdziwej odmowy cho nie sdziem take, eby napisa go by jedynie przez ceregiele. Z pewnoci nie jest to odpowiednie sowo
126

dla chci utrudniania sobie decyzji, z ktr si czowiek obnosi, dla pogbienia jej wtpliwociami. Z przejciem przewidywaem, e decyzja ta zostanie powzita, a stanowia ona ju niemal podstaw naszej pniejszej rozmowy na temat najbliszej przyszoci kadego z nas. Drogi nasze i tak si rozchodziy. Mimo silnej krtkowzrocznoci zostaem uznany za zdolnego do suby wojskowej i miaem zamiar odby teraz rok owej suby w Naumburgu, w trzecim puku artylerii polowej. Adrian natomiast, ktry z jakich tam powodw, czy to z racji swej szczupoci, czy ze wzgldu na cige ble gowy, zosta na czas nieokrelony zwolniony od wojska, mia zamiar spdzi kilka tygodni w Buchel, aby, jak mwi, omwi z rodzicami spraw zmiany swego zawodu. Dawa jednak przy tym do zrozumienia, i zamierza przedstawi im ca spraw tak, jakby chodzio jedynie o zmian uniwersytetu a poniekd i sam wobec siebie tak j stawia. Pragnie tak mia im powiedzie wysun bardziej na pierwszy plan swoje zajcia muzyczne i w tym celu przenie si do miasta, gdzie pracuje jego muzyczny mentor z lat szkolnych. Tylko fakt, e rezygnuje z teologii, nie zosta przy tym wyjawiony. W istocie Adrian mia rwnie zamiar ponownie zapisa si na uniwersytet i sucha wykadw z filozofii, eby zrobi potem doktorat z tej dyscypliny. Z pocztkiem zimowego semestru 1905 roku przenis si Leverkhn do Lipska.

XVI
Nie ma chyba potrzeby mwi, e poegnanie nasze byo chodne i pene rezerwy. Nie doszo midzy nami nawet do spojrzenia sobie w oczy i ucisku rki. Zbyt czsto ju rozchodzilimy si i ponownie spotykali w niedugim naszym yciu, abymy mieli wita si i egna uciskiem rk. On opuci Halle o dzie wczeniej ni ja, ostatni wieczr spdzilimy we dwjk, bez naszych kolegw z Winfrieda, w teatrze; nastpnego dnia rano mia wyjecha, i rozstalimy si na ulicy, tak jak rozstawalimy si ju setki razy, odwrcilimy si po prostu w dwie rne strony. Ja nie mogem si powstrzyma od zaakcentowania naszego poegnania, wymawiajc jego imi, tak jak to miaem we zwyczaju. On tego nie uczyni. So long powiedzia tylko zapoyczy w zwrot od Kretzschmara i posugiwa si nim jedynie jako ironicznym cytatem, jako e mia w ogle wyrane zamiowanie do cytatw, do sownych aluzji, przypominajcych co lub kogo; dorzuci jeszcze jaki art na temat marsowego okresu ycia, jaki si teraz dla mnie rozpoczyna, i odszed.

127

Mia zreszt suszno nie przejmujc si zbytnio naszym rozstaniem. Najdalej za rok, gdy skoczy si okres mojej suby wojskowej, spotkamy si gdzie znowu tu czy wdzie. A jednak pozostawa za nami jaki odcinek, nastpowa kres jednej epoki i pocztek nowej, a cho on zdawa si tego nie dostrzega ja uwiadamiaem to sobie z pewnym podnieceniem i alem. Przenoszc si za nim do Halle przeduyem poniekd okres naszych lal szkolnych; nasze ycie tamtejsze niewiele si rnio od ycia w Kaisersaschern. Okresu, w ktrym ja byem ju studentem, a on jeszcze uczniem, take nie mogem porwnywa z nastpujc obecnie zmian. Pozostawiem go wwczas w dobrze mi znanych ramach rodzinnego miasta i gimnazjum i co chwila znw tam do niego wracaem. Dopiero teraz tak mi si zdawao egzystencje nasze odryway si od siebie, dla kadego z nas rozpoczynao si ycie o wasnych siach i skoczy miao si to, co wydawao mi si tak konieczne (cho bezcelowe), a co okreli mog jedynie znowu tymi samymi sowami, co powyej nie miaem ju odtd wiedzie, co on robi i czego dowiadcza, nie miaem ju sta obok niego, aby na zwaa, nieustannie mie go na oku, lecz musiaem odej od niego wanie w chwili, gdy czuwanie nad jego yciem, mimo i z pewnoci nie mogem w nim nic zmieni, zdawao mi si najbardziej podane, mianowicie gdy porzuca karier naukow, cisn Pismo wite pod aw, jeli posuy si mam jego wyraeniem, i cakowicie rzuci si w ramiona muzyki. Bya to decyzja powana i w moim poczuciu noszca osobliwe pitno przeznaczenia, gdy, anulujc poniekd cay okres poredni, nawizywaa do mocno ju odlegych chwil naszego wsplnego ycia, ktrych wspomnienie nosiem w sercu; do chwili, gdy zastaem chopca eksperymentujcego przy fisharmonii swego stryja i, cofajc si jeszcze dalej, do wsplnego naszego wypiewywania pod lip kanonw ze stajenn Hanne. Decyzja Adriana radoci przepeniaa mi serce i trwonie je zarazem ciskaa. Uczucie to przyrwna mog jedynie do ciskania w doku, jakiego dowiadcza si dzieckiem na wysoko rozbujanej hutawce, a w ktrym miesza si rado i przeraenie lotu. Suszno, konieczno, korygujcy charakter tego kroku i to, e teologia bya jedynie prb ucieczki, dyssymulacj wszystko to byo dla mnie jasne i dumny byem z tego, e przyjaciel mj nie zwleka ju duej z wyznaniem prawdy. Trzeba go byo wprawdzie przekonywa, aby j wyzna, i mimo i obiecywaem sobie po tym niezwyke rezultaty, uspokajaa mnie w owym radosnym niepokoju wiadomo, e w namowie tej nie braem udziau co najwyej przez pewn fatalistyczn postaw, przez sowa takie jak: myl, e sam wiesz najlepiej, ktre jej bd co bd w sukurs przychodziy. Tu przytaczam list, ktry otrzymaem od niego w dwa miesice po rozpoczciu suby w Naumburgu i ktry czytaem z uczuciami, jakich doznawa musi matka poruszona takimi wynurzeniami swego dziecka tylko e nie przystoi czyni matkom takich wyzna. Nie znajc jeszcze jego adresu napisaem do niego na jakie trzy tygodnie przedtem, za porednictwem konserwatorium Hasego na rce pana
128

Wendella Kretzschmara, opowiadajc mu o nowych, surowych warunkach mego ycia i proszc, aby zechcia i mnie, choby krtko, zorientowa nieco w swym samopoczuciu, yciu w wielkim miecie i organizacji swych studiw. Odpowied jego pragn poprzedzi tylko uwag, e jej starowiecki styl jest oczywicie parodi i aluzj do dziwacznych przey w Halle, do jzykowych upodoba Ehrenfrieda Kumpfa zarazem jednak indywidualn autostylizacj, wyrazem wasnej wewntrznej formy i skonnoci do posugiwania si w sposb znamienny parodi dla ukrycia si za ni i wypenienia treci. Pisa tak: Lipsk, w pitek post Purificationis 1905 W domu 27-ym przy Petersstrasse. Czcigodny, wielce uczony, drogi a askawy panie magistrze i ballisticusie! Dziki Wam skadamy uprzejme za trosk Wasz i pismo, jako i za to, ecie nam o Waszych obecnych, efektownych, gupich a uciliwych sytuacjach, Waszym skakaniu, skrobaniu, czyszczeniu a pukaniu tak ucieszny a wyrazisty obraz uczynili. Ubawio nas to serdecznie, w szczeglnoci za w podoficer, ktry, cho wielce Was tam obciosuje a gromi, tak wielki podziw przejawia dla wysokiego Waszego uksztacenia i wiedzy i ktremu musielicie byli spisywa w kantynie wszystkie miary wiersza wedug stp i m o r a e , jako e wiadomo o tym widzi mu si szczytem wszelakiego szlachectwa duchowego. Chc Ci za to w zamian, jeli zdoam, opowiedzie o pewnej mocno haniebnej facecji i marnym bazestwie, ktregom tu dozna, by i Ty mia nad czym mia si a dziwowa. Naprzd jednak upewniam Ci o mym sercu przyjaznym i dobrej woli, a tusz, i te cigi tam prawie wesoo i ochoczo znosisz, w swoim za czasie doznasz lepszego losu, tak e wyjdziesz w kocu z tego z guzami i naszywkami jako wachmistrz rezerwy. Tu tedy rzec trzeba: W Bogu ufanie, miejsc i ludzi nawiedzanie, kademu niesie uznanie. Bo i zaprzeczy si nie da, e nad Pleiss, Part i Elster inne jest ycie i inny puls bije ni nad Saal, gdy mianowicie wielka tu osiada rzesza ludu, wicej chyba ni siedemset tysicy, co z gry ku pewnej sympatii i niejakiej cierpliwoci nakania, bowiem ju prorok dla grzechu Niniwy wiedzce, na wszelak uciech wyrozumiae serce objawi, powiadajc z pobaliwoci: Miasto tak wielkie, w nim wicej nili sto tysicy ludzi. Moesz sobie tedy wystawi, jak sobie w liczbie siedmiuset tysicy poczynaj, a zwaszcza w okresie Targw, ktrych jesieni zdoaem jeszcze, jako nowo przybyy, zakosztowa, kiedy to ze wszystkich stron Europy, a nadto jeszcze z Persji, Armenii i innych krajw azjatyckich nieprzebrane tumy tu napywaj. Nie znaczy to, aby ona Niniwa podobaa mi si osobliwie, z pewnoci nie najpikniejsze to miasto mojej p a t r i i , Kaisersaschern pikniejsze, atwiej mu jed129

nak by piknym i dostojnym, gdy nie potrzebuje by niczym wicej, jeno starym i cichym, a w ogle nie posiada pulsu. Piknie on pobudowany, ten mj Lipsk, cakiem jak z cennych kamiennych klockw do budowania, nadto za ludziska gadaj tu diablo gminnie, tak e przed kadym sklepem si wzdragasz, nim co utargujesz, akurat, jakby nasza agodnie zaspana turyngska mowa ockna si do pomnoonej przez siedemset tysicy zuchwaoci i bezecestw gby z wysunit ku przodowi doln szczk; strach ci to, strach, lecz, bro Boe, nie masz w tym zej intencji, a pomieszanie z drwin z samych siebie, na ktr miasto ono moe sobie pozwoli z uwagi na swj wiatowy puls. Centrum musicae, centrum drukarstwa i fabrykacji ksig, uniwersytet janiejcy saw po budynkach zreszt rozproszony; gwny gmach jest przy placu Augusta, biblioteka koo Gewandhaus, a do poszczeglnych fakultetw przynale osobne budynki Collegiw, i tak na przykad do filozoficznego Czerwony Dom przy Promenadzie, a do jurystycznego Collegium Beatae Virginis przy mojej Petersstrasse, gdziem te zaraz, prosto z gwnego dworca pierwszy raz idc do miasta, znalaz przystojne schronienie i gospod. Przybyem wczesnym popoudniem, tob zostawiem w przechowalni, ruszyem tu, jakby mnie kto prowadzi, przeczytaem kartk na rynnie, zadzwoniem i zaraz ugodziem si z grub, na diabelski sposb gadajc gospodyni o te dwie izby na parterze. Wczas to byo, tak em jeszcze za dnia, z ciekawoci nowego przybysza, cae niemal miasto obejrza, tym razem w samej rzeczy oprowadzany, mianowicie przez posaca, ktry juki moje przynis by z dworca; std te wanie ta psota niegodna a obrzyda, o ktrej wspomniaem, a tobie moe jeszcze opowiem. Z powodu klawicymbau tga gospodyni take nie robia nijakich facecji; oni tu do tego przyzwyczajeni. Uszu jej tym zreszt nadmiernie nie drcz, bo na razie gwnie teory studiuj, przy pomocy ksig a przyborw do pisania, harmoniam i punctum contra punctum, cakiem na wasn rk, rzec pragn: pod kierunkiem a nadzorem amici Kretzschmara, ktremu co par dni zanosz to, com ju przestudyowa i dokona, aby mnie pochwali albo zgani. Cieszy si niepomiernie w czek, gdym tu przyby, i w ramiona mnie porwa, em nie zawid jego nadziei. Nic te sysze nie chce o konserwatorium dla mnie, ani o wielkim, ani o Hasego, gdzie sam wykada; nijaka to, powiada, dla mnie atmosfera, a raczej winienem czyni tak, jak ojciec Haydn, co nigdy nie mia nijakiego praeceptora, jeno sam si wystara o Gradus ad Parnassum Fuxa i rozmait muzyk z owego czasu, osobliwie za hamburskiego Bacha, i rzetelnie z nich w rzemiole si wiczy. Midzy nami mwic, nauka harmonii wielce mnie do ziewania pobudza, cho przy kontrapunkcie oywiam si natychmiast, nie mogc nigdy do syta ponastawia uciesznych snopkw na tym magicznym polu, z penym delektacji uporem rozwizujc nie koczce si problemy i spisawszy ju cay stos krotochwilnych studyw fugi i kanonu, za co te niejedn od mistrza odebraem pochwa. To jest produktywna, wyobrani i inwencj pobudzajc praca, podczas gdy tamta gra w domino akor130

dami bez tematu moim zdaniem psu na bud si nie zda. Czy nie lepiej byoby wszystkich tych rzeczy o rubatach, nutach przejciowych, modulacjach, przygotowaniach i rozwizaniach uczy si raczej in praxi, ze suchu, dowiadczenia i wasnego pomysu anieli z ksiki? W ogle jednak i p e r a v e r s i o n e m gupstwem czystym jest mechaniczne oddzielanie harmonii od kontrapunktu, jako e przenikaj si one tak nierozerwalnie, i nie mona uczy kadego z nich osobno, lecz tylko w caoci, mianowicie muzyki o ile tego nauczy mona. Pracowity jestem tedy, zelo virtutis, ba, niemal przeadowany i przeciony przedmiotami, bo jeszcze w Szkole Wysokiej Sciencji sucham historii filozofii u Lautensacka oraz encyklopedii nauk filozoficznych tudzie logiki u synnego Bermetera. Vale. Iam satis est. Opiece boskiej Ci oddaj, jako i wszystkie serca niewinne na wiecie. Suga najbardziej uniony, jak powiadano w Halle. Psot ow, spronym figlem i tym, co si pomidzy Szatanem a mn dokonuje, zaciekawiem Ci ponad miar; nic tam nie byo nad to, e w posaniec pierwszego dnia zwid mnie, gdy miao si ju ku nocy, czek ten, sznurem w pasie przewizany, w czerwonej czapce i z szyldem mosinym, w pelerynie od deszczu, diabelsko gadajcy jak wszyscy tutaj, z wojowniczo wysunit doln szczk, a moim zdaniem zdradzajcy dalekie podobiestwo do naszego Schleppfussa z powodu brdki, nawet bardzo do niego podobny, gdy si nad tym zastanowi, albo te od owej pory podobniejszy we wspomnieniu mi si zdaje. Postawniejszy by zreszt i tszy od spijania jasnego piwa, a przedstawi mi si jako cicerone i wylegitymowa mosinym szyldzikiem i kilkoma angielskimi i francuskimi zdaniami, wymawianymi po diabelsku: peaudiful puilding i antiquid exdrmement indressant. Item, ugodzilimy si i przez dwie godziny pokazywa mi w czek i objania wszystko, wszdzie mnie te zaprowadzi: do kocioa w. Pawa z przedziwnie wyrzebion Drog Krzyow, do kocioa w. Tomasza z powodu Jana Sebastiana i do jego grobu w kociele w. Jana, gdzie znajduje si take pomnik Reformacji, i do nowego Gewandhaus. Wesoo byo na ulicach, gdy, jak to ju mwiem, trway jeszcze Targi Jesienne i przerne wywieszki a pachty zachwalajce futra i inne towary zwisay z okien po murach domw, wielki te ruch panowa na wszystkich ulicach, zwaszcza za w rdmieciu, przy starym ratuszu, gdzie mi w czek pokaza pomieszkanie krlewskie i Dwr Auerbacha oraz stojc jeszcze rwnie wie Pleissenburgu Luter wid tam niegdy dysput z Eckiem. A dopiero cisk i ciba w ciasnych uliczkach za rynkiem, starowieckich, ze stromymi dachami, poczonych we wszystkie strony na ksztat labiryntu krytymi dziedzicami i przejciami, przy ktrych znajduj si spichrze i piwnice. Wszystko to zapchane towarem, a ludziska, co si tam cisn, nieraz spojrz na ciebie egzotycznymi oczami, gadaj ci za jzykami, z ktrych nigdy ani goski nie zasysza. Zajmujce to byo wielce i czue, jak we wasnym twym ciele bije puls wiata.

131

ciemnia si ju, zapalaj si wiata, pustoszej ulice, ja za zmczony jestem i godny. Niechaje mi na koniec wskae jak gospod, gdzie si poywi zdoam mwi przewodnikowi. Dobr? pyta mruc oko. Dobr odpowiadam byle niezbyt drog. Prowadzi mnie tedy przed dom jaki w zauku na tyach gwnej ulicy porcz tam bya u schodkw przed drzwiami mosina, tak byszczca jak szyldzik na jego czapce, a nad drzwiami latarnia, tak czerwona jak czapka onego czeka. Smacznego yczy mi, gdym mu paci, i odchodzi. Dzwoni, drzwi same si otwieraj, a korytarzem idzie mi naprzeciw wystrojona Madam o urowanych licach, ze sznurem woskowych pere na swoim sadle, i wita mnie omale z zawstydzeniem, szczebiocc czule a radonie, jak kogo z dawna oczekiwanego, wiedzie mnie wrd komplimentw przez drzwi zawieszone portier do wspaniaej komnaty ze cianami obitymi jedwabiem, z krysztaowym yrandolem i ciennymi kandelabrami przed kadym lustrem, z jedwabnymi kozetkami, na ktrych siedz nimfy i gamratki, sze albo i siedem, jake to mam nazwa, morphosw, szklistoskrzydych esmerald, skpo odzianych, przejrzycie odzianych, w tiul, gaz i lnice pajety, o wosach dugich, rozpuszczonych, o wosach krtkich, skrconych w loki, pkule przypudrowane, ramiona w bransoletach, i spogldaj na ciebie wzrokiem penym oczekiwania i podania. Na mnie tak spogldaj, nie na Ciebie. To mnie w czek, w Schleppfuss z piwiarni, zawid do domu rozpusty! Staem, tumic moje affekta, naraz widz naprzeciw siebie otwarty fortepian, przyjaciela, id po dywanie prosto ku niemu i stojc uderzam dwa, trzy akordy, pamitam jeszcze, co to byo, bo wanie miaem w myli w fenomen dwikowy, modulacj z H do C-dur, rozjaniajcy odstp ptonu, jak w modlitwie pustelnika w finale Wolnego strzelca przy wejciu kotw, trbek i obojw w kwartsekstowym akordzie w C. Wiem to teraz, nie wiedziaem jednak wtedy, lecz tylko tak uderzyem. Obok mnie staje podczas tego jaka brunetka w hiszpaskim staniczku, o wielkich ustach, zadartym nosie i migdaowych oczach, Esmeralda, i ramieniem gaszcze mi policzek. Odwracam si, odpycham kolanem stoek i toruj sobie po dywanie odwrt z tych czeluci rozkoszy, mimo trajkoccej bajzelmamy, poprzez sie i w d po schodach na ulic, ani nawet dotykajc mosinej porczy. Masz oto psot, ktra mnie spotkaa, opowiedzian w caej rozcigoci w zamian za twego wrzeszczcego plutonowego, ktrego uczysz artem metrificandi. Amen tedy i mdlcie si za mnie! Jeden tylko koncert w Gewandhaus do dzi syszaem, z Trzeci Schumanna jako pice de rsistance. Jaki wczesny krytyk wychwala w tej muzyce wszechogarniajcy wiatopogld, co brzmi jak bezprzedmiotowa gadanina i dziki czemu stronnicy klasycyzmu mieli te powd do naleytej uciechy. Miao to jednak i swj sens, tumaczyo bowiem awans, jaki muzyka i muzycy zawdziczaj romantyzmowi. On to wyemancypowa muzyk ze sfery zaciankowej specjalizacji i zawodu miejskiego trbacza, pozwalajc jej
132

nawiza kontakt z wielkim wiatem ducha, oglnym artystyczno-intelektualnym ruchem owego czasu i to mu trzeba pamita. Wywodzi si to wszystko z ostatniego okresu Beethovena i jego polifonii, ja za uwaam za niezwykle znamienne, e przeciwnicy romantyzmu, to znaczy sztuki, ktra ze spraw czysto muzycznych wykracza w oglne, intelektualne sfery, byli te zawsze przeciwnikami pnego rozwoju Beethovena i bardzo si nad nim ualali. Czy kiedykolwiek zastanawia si nad tym, jak inaczej, jak znacznie boleniej i dobitniej wystpuje zindywidualizowanie gosu w jego ostatnich dzieach ni w muzyce dawniejszej, gdzie jest b a r d z i e j k u n s z t o w n e ? Istniej oceny zabawne przez sw jaskraw, a mocno oceniajcego kompromitujc prawd. Hndel mwi o Glucku: Mj kucharz lepiej ni on zna si na kontrapunkcie i to zdanie kolegi niezmiernie sobie ceni. Gram duo Chopina i czytam o nim. Lubi anielsko jego postaci, przypominajc Shelleya, osobliwy, niezmiernie tajemniczo zawoalowany, niedostpny, ewazywny i pozbawiony przygd charakter jego egzystencji, to pragnienie niewiedzenia o niczym, to odrzucanie materialnych dowiadcze, wysublimowany gatunek jego fantastycznie delikatnej a uwodzicielskiej sztuki. Jake przemawia na korzy tego czowieka gboka przyja Delacroix, ktry pisze do niego: Jespre vous voir ce soir, mais ce moment est capable de me faire devenir fou. Jak na Wagnera malarstwa to zdumiewajce ! Lecz u Chopina wiele jest rzeczy, ktre Wagnera nie tylko harmonicznie, lecz w sensie oglnoduchowym nie tylko, e wyprzedzaj, ale wrcz przerastaj. We choby Nokturn cis-moll, opus 27, nr 1 i w duet, ktry rozpoczyna si po enharmonicznej zamianie Cis na Des-dur. Ta rozpaczliwa melodyjno przerasta wszystkie orgie Tristana i to w intymnoci pianistycznej, nie jako krwawa bitwa rozkoszy i bez caej corridy teatralnego mistycyzmu, tak krzepkiego w swej perwersji. Rozwa zwaszcza jego ironiczny stosunek do tonalnoci, element mistyfikacji, przemilczenia, nieprecyzowania, negacji, wyszydzania znaku muzycznego. A siga to daleko, zabawnie i przejmujco daleko... Wykrzyknikiem Ecce epistola! koczy si w list. Doda jeszcze: Rozumie si samo przez si, e n a t y c h m i a s t to wszystko z n i s z c z y s z . Podpis skada si z jednego tylko inicjau oznaczajcego jego nazwisko: L nie A.

XVII
Nie wykonaem kategorycznego dania, abym zniszczy ten list i kt moe wzi to za ze przyjani, mogcej do siebie odnie przytoczone tam i do przyjani nawizujce sowa Delacroix do Chopina: szczerze oddany? Pocztkowo nie za133

stosowaem si do tego dania, gdy czuem potrzeb ponownego i wielokrotnego nie tylko odczytywania tego pierwotnie spiesznie przerzuconego pisma lecz studiowania i analizowania go z punktu widzenia stylu i psychologii, a z czasem wydao mi si, e chwila na zniszczenie go ju mina; przywykem uwaa go za dokument, za rozkaz zniszczenia stanowi jego cz skadow, tak i wanie dziki swemu dokumentarnemu charakterowi sam siebie poniekd przekrela. Jedno wiedziaem od pocztku z pewnoci: kocowe zalecenie nie dotyczyo caego listu, lecz tylko jego czci, tej tak zwanej facecji i psoty, wynikej za przyczyn fatalnego posaca. Lecz z kolei ta wanie cz bya caym listem; napisany zosta z jej powodu, a nie dla ubawienia mnie; piszcy wiedzia niewtpliwie, e owa psota nie bdzie miaa dla mnie nic uweselajcego; szuka jedynie ulgi po wstrzsajcym wraeniu, od ktrego przecie tylko ja, przyjaciel lat dziecinnych, mogem by jedyn ucieczk. Caa reszta bya dodatkiem, oson, pretekstem, odwlekaniem, a potem wielomownym powtrnym kamuflaem, krytyczno-muzycznymi aperus, tak jakby nic si nie stao. Ku tej a n e g d o c i e jeli posuy si tak rzeczowym okreleniem zmierza wszystko; zarysowuje si ona na dalszym planie ju od samego pocztku, zapowiada w pierwszych linijkach i zostaje odsunita na pniej. Nie opowiedziana jeszcze, ma swj udzia w artach na temat wielkiego miasta Niniwy i sceptycznie-wyrozumiaych sw proroka. Ju prawie opowiedziana w tym miejscu, gdzie po raz pierwszy mowa o posacu zanika na nowo. List zostaje pozornie zakoczony, zanim si j przytacza lam satis est i jakby niemal ju uleciaa piszcemu z pamici, jakby tylko zacytowanie sw Schleppfussa przypomniao mu j na nowo, zostaje jeszcze, poniekd naprdce i przy osobliwym powoywaniu si na ojcowsk nauk o motylach, zakomunikowana, nie moe jednak stanowi zakoczenia listu, doczepione wic zostaj do niej rozwaania na temat Schumanna, romantyzmu, Chopina, majce wyranie na celu umniejszenie jej wagi, ponowne skazanie jej na zapomnienie albo suszniej chyba udajce ze wzgldu na wasn godno, e wanie to maj na celu; nie sdz bowiem, aby Adrian doprawdy pragn, ebym ja, czytelnik, przeoczy zasadnicz cz owego listu. Bardzo dziwne wydao mi si ju przy drugim czytaniu, e stylizacja, trawestacja czy osobista adaptacja starej niemczyzny Kumpfa trwa tylko do chwili, w ktrej owa przygoda zostaje opowiedziana, potem za piszcy odrzuca j niefrasobliwie, tak e strony kocowe s cakowicie z niej odbarwione i wykazuj czysto wspczesne operowanie mow. Czy nie wydaje si, e w archaizujcy ton wypeni ju swoje zadanie, z chwil gdy historia sprowadzenia go na manowce zostaa ju przelana na papier, a potem odrzuca si t stylizacj nie tyle dlatego, e nie przylega ona do odwracajcych uwag kocowych rozwaa, ile dlatego, e poczynajc od daty wprowadzona zostaa jedynie po to, aby ta wanie h i s t o r i a moga zosta w ten sposb opowiedziana, gdy dziki temu zyskuje waciw atmosfer?
134

I jak to atmosfer? Chc to wypowiedzie, cho okrelenie, jakie mam na myli, wydaje si mao przydatne wobec farsy. Jest to atmosfera religijna. Byo to dla mnie cakiem jasne; z powodu swego historycznego pokrewiestwa z religi jzyk okresu niemieckiej Reformacji zosta wybrany dla listu, ktry mia powiadomi mnie o tej historii. Jake, bez owych jzykowych igraszek, mogyby w owym licie napisane zosta sowa, ktre przecie z premedytacj zostay napisane: Mdlcie si za mnie! Nie potrafibym znale lepszego przykadu przytoczenia cytatu jako osony, parodii jako pretekstu. A nieco wyej znajduj si inne sowa, ktre ju przy pierwszym czytaniu wstrzsny mn i rwnie nic nie maj wsplnego z humoresk, posiadaj natomiast wybitnie mistyczny, a wic religijny charakter: sowa czelucie rozkoszy. Chodna analiza, ktrej obecnie i zaraz po otrzymaniu poddaem list Adriana, niewielu chyba zwiedzie co do prawdziwych uczu, jakich doznawaem czytajc i odczytujc go wci od nowa. Analiza z natury rzeczy ma zawsze pozory chodu, nawet wwczas, gdy dokonuje si jej w stanie gbokiego wstrznienia. Ja wszake byem wstrznity, wicej nawet, wprost wychodziem z siebie. Wcieko moja na wie o plugawej psocie Schleppfussa z piwiarni nie miaa granic i nieche czytelnik nie upatruje w tym jakiej szczeglnej cechy mojej osobowoci ani oznak wasnej mojej pruderii nigdy nie odznaczaem si pruderi i gdyby to mnie owo wodzenie za nos w Lipsku byo spotkao, umiabym by ju zrobi dobr min do tej gry; lecz nieche zechce przez moje uczucia poj istotne cechy osobowoci Adriana, dla ktrej wprawdzie okrelenie pruderia byoby take czym najbardziej nie na miejscu, lecz ktra nawet nieokrzesanego brutala potrafiaby natchn zrozumieniem dla niemiaoci oraz chci obrony i opieki. Wstrzs mj pogbiony zosta niemao przez sam fakt, e w ogle opowiedzia mi t przygod, i to w wiele tygodni po zaznaniu jej, co oznaczao przeamanie bezwzgldnej dotd i przeze mnie zawsze respektowanej rezerwy. Jakkolwiek dziwnie to brzmie moe z uwagi na dawne nasze koleestwo dziedzina mioci, pci i ciaa nigdy nie bywaa poruszana w naszych rozmowach w jaki bardziej osobisty i intymny sposb; nigdy inaczej, jak za porednictwem sztuki i literatury, z okazji przejaww namitnoci w sferze ducha, nie wkraczay te zagadnienia w nasz wymian myli, z jego za strony paday przy tym rzeczowe i wiadome wypowiedzi, wykluczajce cakowicie udzia jego wasnej osoby. Jake miaby duch taki, jak jego, nie obejmowa rwnie i tego ywiou! O tym, e tak wanie byo, dostatecznie wiadczyy powtarzane przeze pewne nauki Kretzschmara o nielekcewaeniu roli zmysw w sztuce i nie tylko w sztuce; dalej pewne jego uwagi o Wagnerze i tak spontaniczne wypowiedzi, jak na przykad o nagoci ludzkiego gosu i jej psychicznej kompensacie w postaci najbardziej wymylnych form artystycznych w dawnej muzyce wokalnej. Wszystko to nie miao w sobie nic z dziewiczego wstydu; wiadczyo o swobodnej i opanowanej analizie wiata poda. Lecz z kolei
135

charakterystycznym nie dla m n i e , lecz dla n i e g o byo, e za kadym razem przy takim zwrocie rozmowy dowiadczaem czego w rodzaju szoku, zaskoczenia, lekkiego skurczu caego mego wntrza. Byo to tak, e wyra si tu z emfaz, jakbym sucha anioa, rozprawiajcego na temat grzechu; rwnie u niego nie spodziewabym si usysze jakiej frywolnoci czy zuchwaoci, jakiego banalnego artu w tym przedmiocie, lecz mimo cae zrozumienie dla jego intelektualnego prawa do rozwaania tego tematu, czubym si dotknity i kusioby mnie do wyraenia proby: Zamilknij, mj drogi! Usta twe s zbyt czyste i surowe dla tych rzeczy! Istotnie, wstrt Adriana do oblenych grubiastw mia charakter wyranego zakazu i doskonale znaem wzgardliwy, peen obrzydzenia i dezaprobaty skurcz jego twarzy, gdy rozmowa o te sprawy choby tylko zatrcaa. W Halle, w krgu Winfrieda, by raczej bezpieczny przed takimi atakami na swoj wraliwo; sprzeciwiaa im si przynajmniej w sowach duchowna obyczajno. O kobietach, onach, dziewcztach, stosunkach miosnych nie byo mowy wrd komilitonw. Nie wiem, jaka w istocie, wobec samego siebie, bya w tym wzgldzie postawa modych teologw, czy doprawdy trzymali siebie w ryzach ku chwale chrzecijaskiego maestwa. Co si mnie tyczy, pragn wyzna, e pokosztowaem jabka i utrzymywaem podwczas przez siedem czy osiem miesicy blisz znajomo z pewn dziewczyn z ludu, crk bednarza ukrywanie tego stosunku przed Adrianem przychodzio mi z trudem (doprawdy nie sdz, aby zwrci na uwag) za po upywie tego okresu zerwaem z ni w zgodzie, gdy uprzykrzy mi si nader niski poziom kulturalny owego stworzenia i nie miaem z ni o czym mwi prcz o tej jednej rzeczy. Nie tyle zreszt gorca krew, ile ciekawo, prno i pragnienie urzeczywistnienia w praktyce staroytnej swobody w sprawach pciowych, nalecej do moich teoretycznych przekona, skoniy mnie do nawizania tej miostki. Tego jednak wanie elementu, tej skonnoci do intelektualnej rozrywki, do jakiej ja przynajmniej, by moe nieco po szkolarsku, pretendowaem, brak byo cakowicie postawie Adriana wobec omawianej dziedziny. Nie chc tu mwi o wstrzemiliwoci chrzecijaskiej ani posugiwa si tu po czci drobnomieszczaskim, po czci za bdcym odbiciem redniowiecznej bojani wobec grzechu hasem Kaisersaschern. Nie odpowiadaoby to ani w czci prawdzie i nie wystarczyoby dla wzbudzenia we mnie czuej troski o niego i nienawici do wszystkiego, co go mogo zadrasn do czego nakaniaa mnie jego postawa. e nie mona go byo sobie ani si chciao wyobrazi pord zabiegw miosnych naleao przypisa pancerzowi czystoci, niewinnoci, intelektualnej dumy, chodnej ironii, ktry go chroni, a ktry dla mnie by wity wity w jaki bolesny i tajemnie zawstydzajcy sposb. Bolesn i zawstydzajc bowiem z wyjtkiem chyba dla zoliwoci ludzkiej jest myl, e czysto nie jest udziaem cielesnego ycia, e popd nie szczdzi najbardziej nawet intelektualnej dumy, a najniedostpniejsza
136

nawet pycha musi skada sw danin naturze, tak i mona chcie jedynie, aby to z woli Boga dokonujce si ponienie do rzeczy ludzkich, przez to samo zwierzcych, speniao si w formie moliwie piknej, duchowo najwyszej i osonitej miosnym oddaniem i oczyszczajcym uczuciem. Czy mam dodawa, e w wypadkach, tyczcych si takich ludzi jak mj przyjaciel, najmniej mona na to mie nadziei? Uszlachetnienie, upikszenie i osona, o ktrych mwiem, s dzieem duszy, poredniej, poredniczcej, a silnie przepojonej poezj instancji, w ktrej duch i popd wzajemnie si przenikaj i w pewien iluzoryczny sposb ze sob godz, pewnej wic waciwie na wskro sentymentalnej warstwy ycia, w ktrej, przyznaj, wasna moja ludzka natura do dobrze si czuje, lecz ktra ksztatuje si nie wedug najsurowszych gustw. Natury takie jak Adrian nie maj zbyt wiele duszy. Gboka wnikliwo, bdca znamieniem mej przyjani, pouczya mnie o tym, e najwzniolejsze uduchowienie staje najbardziej bezporednio wobec elementu zwierzcego, wobec obnaonego popdu i w najniegodziwszy sposb wydane mu jest na up; to wanie jest przyczyn penego troski niepokoju, jaki w ludziach mnie podobnych budz natury takie, jak Adrian, i to jest rwnie powodem, dla ktrego odczuem t przeklt przygod, o ktrej mi opowiedzia, jako co tak przeraajco symbolicznego. Wyobraam go sobie stojcego na progu owego salonu uciech, jak z wolna odzyskujc przytomno umysu spoglda na wyczekujce nierzdnice. Widziaem go, jak niegdy w obcej gospodzie Mtzego w Halle tak wyranie miaem jeszcze w oczach ten obraz lepo zdajcego do fortepianu i uderzajcego akordy, z ktrych dopiero pniej mia sobie zda spraw. Widziaem obok niego dziewczyn z zadartym nosem hetaera esmeralda upudrowane pkule w hiszpaskim gorseciku widziaem, jak nagim ramieniem gaszcze jego policzek. Gwatownie i gorco, poprzez przestrze i czas, zapragnem si tam znale. Miaem ochot odtrci od niego kolanem t czarownic, tak jak on odtrci by na bok stoek, aby utorowa sobie drog na wolno. Caymi dniami czuem dotknicie jej ciaa na wasnym policzku, wiedzc przy tym ze wstrtem, z przeraeniem, e od tej chwili palio ono jego twarz. Ponownie prosi mog jedynie o to, aby widziano w tym rys charakteryzujcy jego, nie mnie, e w wydarzeniu tym nie byem w stanie dostrzec nic wesoego. Jeli cho w najmniejszym stopniu udao mi si da czytelnikowi wyobraenie o naturze mego przyjaciela, musi on wraz ze mn odczuwa owo nieopisane pohabienie, szydercze ponienie i grone niebezpieczestwo zawarte w owym dotkniciu. Byem i jestem niezachwianie przekonany, e a do owego dnia Adrian nie tkn adnej kobiety. Lecz oto teraz kobieta jego dotkna on za uciek. Rwnie i w tej ucieczce nie ma ladu komizmu, o czym zapewni mog czytelnika, na wypadek gdyby by skonny upatrywa w niej co w tym rodzaju. Komiczna bya jedynie ta ucieczka w gorzko-tragicznym sensie swej daremnoci. W moich oczach Adrian
137

umkn nie zdoa i sam z pewnoci krtko sdzi, e uszed. Duma jego ducha zostaa zraniona przez zetknicie z bezdusznym popdem. Adrian mia powrci na miejsce, do ktrego oszust go zaprowadzi.

XVIII
Niechaj czytelnik nie pyta przy moich opisach i sprawozdaniach, skd tak dokadnie znam wszelkie szczegy, skoro nie zawsze przecie byem przy tym obecny, nie zawsze znajdowaem si u boku zmarego bohatera tej biografii. Prawda, wielokrotnie przez dusze okresy yem z dala od niego: na przykad podczas mojej suby wojskowej; po upywie tego okresu jednak podjem moje studia na uniwersytecie w Lipsku i dokadnie poznaem cae jego tamtejsze rodowisko. Podobnie byo w czasie mojej podry dla studiw klasycznych, przypadajcej na lata 19089. Spotkanie z nim po moim powrocie byo jedynie przelotne, gdy on nosi si ju wtedy z zamiarem opuszczenia Lipska i przeniesienia si do poudniowych Niemiec. I wtedy nastpi wanie najduszy okres naszego rozstania: byy to lata, ktre on, po krtkim pobycie w Monachium, spdzi wraz ze swym przyjacielem, lzakiem Schildknappem, we Woszech, podczas gdy ja ukoczyem najpierw okres stau kandydackiego w gimnazjum w. Bonifacego w Kaisersaschern, a potem na staej ju posadzie wykonywaem mj zawd nauczycielski. Dopiero w roku 1913, gdy Adrian obra sobie za sta siedzib Pfeiffering w Grnej Bawarii, ja za przeniosem si do Freising, znalazem si znw w pobliu niego i mogem obserwowa ju na wasne oczy, przez siedemnacie lat nieustannie lub niemal bez przerwy, jego od dawna fatalnoci napitnowane ycie i w rosncym rozgorczkowaniu rozwijajc si twrczo. Kiedy w Lipsku podda si ponownie kierownictwu, wskazaniom i kontroli Kretzschmara, nie by ju bynajmniej nowicjuszem w dziedzinie muzyki i jej swoicie kabalistycznego, kaprynego i zarazem cisego, twrczego a melancholijnego rzemiosa. Jego szybkie, pobudzane jeszcze yw, w lot wszystko chwytajc inteligencj, a hamowane co najwyej wybiegajc naprzd niecierpliwoci postpy we wszystkim, co mona byo przekaza, harmonizacji, formach muzycznych, orkiestracji, wiadczyy, e dwuletni teologiczny epizod w Halle bynajmniej nie rozluni jego stosunku do muzyki, nie stanowi istotnej przerwy w zajciach muzycznych. Adrian donosi w swoim licie co nieco o swych gorliwych i licznych wiczeniach z kontrapunktu. Kretzschmar przykada wiksz niemal jeszcze wag do techniki instrumentacyjnej i kaza mu, jak ju niegdy w Kaisersaschern, orkiestrowa wiele muzyki fortepianowej, czci sonat, a nawet kwartetw smyczko138

wych, aby potem w dugich debatach omawia z nim jego prace, wytyka bdy i poprawia je. Posun si nawet do powierzania mu orkiestracji wycigw fortepianowych poszczeglnych aktw rozmaitych oper, ktrych Adrian nie zna, a porwnywanie tego, co usiowa zrobi ucze, ktry sysza i czyta ju Berlioza, Debussyego oraz pnych romantykw niemieckich i austriackich, z tym, co niegdy stworzyli Grtry albo Cherubini, pobudzao do miechu zarwno mistrza, jak i ucznia. Kretzschmar pracowa wwczas nad wasnym dzieem scenicznym, Marmurowym posgiem, i z jego szkicw rwnie powierza uczniowi t lub ow scen do zinstrumentowania, pokazujc mu potem, jak sam to zrobi albo jak ma zamiar zrobi, co stawao si okazj do wielu dyskusji, podczas ktrych, ma si rozumie, bogatsze dowiadczenie mistrza z reguy przewaao, lecz raz jeden przynajmniej intuicja modego nowicjusza odniosa zwycistwo. Pewna bowiem kombinacja dwikw, ktr Kretzschmar na pierwszy rzut oka odrzuci, jako niemdr i niezrczn, wydaa mu si w kocu bardziej charakterystyczna od tego, co sam zamyla, i przy nastpnym spotkaniu owiadczy, e pragnie przej pomys Adriana. On za mniej by z tego dumny, niby si mona byo spodziewa. Nauczyciel i ucze rnili si w zasadzie do znacznie w swoich muzycznych instynktach i deniach, jako e w sztuce kady nowicjusz jest niemal z koniecznoci zdany na warsztatowe kierownictwo mistrza, ktrego kunszt z uwagi na rnice pokole jest mu ju na wp obcy. Dobrze jeszcze, jeli w mistrz odgaduje i rozumie utajone tendencje modoci i co najwyej ironizuje, lecz wystrzega si stawania na drodze ich rozwoju. Tak na przykad Kretzschmar ywi milczce a oczywiste dla przekonanie, e najwysz, ostateczn form wyrazu i oddziaywania muzyki jest zapis orkiestralny, w co Adrian ju nie wierzy. Dla tego dwudziestolatka, przeciwnie ni jeszcze dla jego poprzednikw, zaleno najwyszych osigni techniki instrumentalnej od harmonicznej koncepcji muzyki bya czym wicej ni stwierdzeniem historycznym, wyrobi sobie na tej zasadzie pewnego rodzaju postaw, w ktrej stapiaa si przeszo z przyszoci; chodna jego ocena hypertrofii aparatu dwikowego olbrzymiej orkiestry postromantycznej; potrzeba skondensowania go i sprowadzenia na powrt do suebnej roli, jak odgrywa w okresie preharmonicznej, polifonicznej muzyki wokalnej; pocig ku niej, a wic ku oratorium, rodzajowi, w ktrym twrca Objawienia w. Jana oraz Lamentu dr. Fausta dokona mia w przyszoci najmielszych i najwspanialszych osigni wszystko to przejawiao si ju bardzo wczenie w jego postawie i sowach. Studiowa jednak mimo to nadal gorliwie orkiestracj pod kierownictwem Kretzschmara, zgadza si z nim bowiem w tym, e naley opanowa wszystkie dotychczasowe zdobycze, nawet wwczas gdy si je uwaa za nieistotne, i pewnego razu powiedzia mi, e kompozytor, ktry do ma ju impresjonizmu orkiestralnego i dlatego nie uczy si instrumentowania, wydaje mu si podobny do dentysty, ktry
139

poniecha studiw nad leczeniem korzeni i cofa si do poziomu cyrulika, poniewa ostatnio stwierdzono, i od martwych zbw mona si nabawi reumatyzmu. Osobliwe to, a zarazem tak dla wczesnej mentalnoci charakterystyczne porwnanie uywane byo pniej czsto w naszych rozmowach jako cytat krytyczny, a martwy zb, zachowany dziki kunsztownemu zabalsamowaniu korzeni, sta si nam synonimem pewnych produktw zapnionego wyrafinowania orkiestralnej palety nie wyczajc jego wasnej, napisanej jeszcze w Lipsku pod okiem Kretzschmara, fantazji symfonicznej Fosforescencja morza; napisa j po podry wakacyjnej, jak odby wraz z Rdigerem Schildknappem nad Morze Pnocne, Kretzschmar za spowodowa pniej na poy publiczne wykonanie tej kompozycji. Jest to utwr o wyszukanym kolorycie dwiku, wiadczcy o zdumiewajcym poczuciu nieoczekiwanych, przy pierwszym suchaniu nieodgadnionych niemal dla ucha kombinacji brzmie, dobrze za osuchana publiczno doszukaa si w modym autorze wysoce uzdolnionego kontynuatora linii Debussy-Ravel. Nie by nim jednak i przez cae ycie nie zalicza tej demonstracji kolorystyczno-orkiestralnych umiejtnoci do waciwej swojej twrczoci, na rwni niemal z wiczeniami dla rozlunienia kici czy prbkami muzycznej kaligrafii, do ktrych si przedtem pilnie przykada pod nadzorem Kretzschmara: szecio- i omiogosowych chrw, trzytematowej fugi na kwintet smyczkowy z towarzyszeniem fortepianu, symfonii, ktrej szkice przynosi mu fragmentami i naradza si z nim nad jej instrumentacj, sonaty na wiolonczel w tonacji a-moll z bardzo pikn, powoln czci, ktrej temat podj potem znowu w jednej ze swych pieni do sw Brentano. Owa migotliwie dwiczca Fosforescencja morza bya w moich oczach osobliwym przykadem tego, jak artysta potrafi da z siebie wszystko sprawie, w ktr skrycie sam ju nie wierzy, i jak upiera si przy tym, aby celowa w rodkach artystycznych, ktre w jego wiadomoci nale ju niemal do przebrzmiaych. To tylko przyuczone leczenie korzeni powiedzia mi. Do inwazji streptokokw nie dorosem. Kade jego sowo dowodzio, e uwaa w gatunek dwikowego malowida, muzycznego oddawania nastrojw natury, za cakowicie ju wymary. Aby jednak rzec wszystko, powiem, e ju to wyzute z wiary arcydzieo kolorystycznej witoci orkiestralnej zawierao w sobie ukryte cechy parodii i intelektualnego ironizowania sztuki w ogle, co w tak genialnie niesamowity sposb miao si ujawni w pnym dziele Leverkhna. Wielu uznao je za zionce chodem, ba, odraajce i oburzajce, i byli to jeszcze ci lepsi, cho nie najlepsi, ktrzy tak sdzili. Ludzie cakiem powierzchowni nazwali je jedynie dowcipnym i zabawnym. W istocie element parodii by tu dumnym ratowaniem si przed bezpodnoci, zagraajc wielkiemu talentowi ze strony sceptycyzmu, duchowej wstydliwoci i wyczulenia na miertelne niebezpieczestwo zasigu banau. Sdz, e wyraam to do jasno. Niepewno moja jest rwnie wielka jak moje poczucie odpowiedzialnoci, z chwil gdy usiuj przyoblec w sowa te myli, do ktrych nie mam
140

prawa pierwszestwa, lecz ktre podsuna mi moja przyja z Adrianem. Nie chciabym tu mwi o braku naiwnoci, gdy naiwno ley w zasadzie u podstaw samego bytu, wszelkiego, nawet najbardziej wiadomego i skomplikowanego. Naiwno to wanie w nie dajcy si niemal zaagodzi konflikt pomidzy oporami a twrczym popdem wrodzonego geniuszu, pomidzy czystoci a namitnoci i t wanie naiwnoci yje sztuka, ta wanie naiwno stwarza grunt podatny dla charakterystycznie utrudnionego rozwoju artystycznego dziea; za niewiadome denie do stworzenia talentowi, twrczemu impulsowi, koniecznej nieznacznej przewagi nad oporami szyderstwa, pychy, intelektualnej wstydliwoci instynktowne denie przejawia si ju z pewnoci i staje si decydujce, z chwil gdy czysto warsztatowe studia przygotowawcze nad sztuk zaczynaj czy si z pierwszymi wasnymi, choby cakiem jeszcze prowizorycznymi i wstpnymi usiowaniami znalezienia wasnej formy.

XIX
Mwi tu o chwili, w ktrej nie bez drenia, nie bez bolesnego skurczu serca dochodz oto do fatalnego wydarzenia, jakie nastpio mniej wicej w rok potem, gdy otrzymaem w Naumburgu przytoczony powyej list Adriana, a nieco pniej ni w rok po jego przybyciu do Lipska i owym pierwszym zwiedzeniu miasta, o ktrym pisa mi w tym licie nie na dugo wic przedtem, kiedy zwolniony ju z wojska, znowu si z nim spotkaem i odnalazem go zewntrznie nie zmienionego, w istocie jednak ju napitnowanego i ugodzonego strza losu. Mam wraenie, e powinienem przyzwa Apolla i Muzy, aby mi przy opowiadaniu tego wydarzenia zechcieli podda najczystsze, najdelikatniejsze sowa: dla oszczdzenia wraliwoci czytelnika, dla oszczdzenia pamici zmarego przyjaciela, dla oszczdzenia wreszcie i mnie samego, dla ktrego przekazanie tych spraw rwna si cikiemu osobistemu wyznaniu. Lecz dopiero zamierzona intencja tej inwokacji ukazuje mi przeciwiestwo pomidzy stanem mego wasnego umysu a zabarwieniem waciwym owej historii, ktr tu mam przedstawi, odcieniem wywodzcym si z cakiem innych pokadw tradycji, zupenie obcych pogodzie wyksztacenia klasycznego. Rozpoczem przecie te notatki od wyraenia wtpliwoci, czy jestem waciwym czowiekiem dla tego zadania. Nie powtrz tu argumentw, jakie przytoczyem dla zwalczenia moich skrupuw. Do, e wsparty na nich i nimi umocniony, zamierzam dochowa wiary memu przedsiwziciu. Mwiem ju, e Adrian powrci na miejsce, w ktre zawlk go bezczelny w posaniec. Lecz teraz wida, e nie nastpio to tak prdko: wynioso ducha wal141

czya przez cay rok z odniesion ran i pewnego rodzaju pociech bya mi zawsze myl, e kapitulacja wobec nagiego popdu, ktry go tak brutalnie dotkn, nie bya jednak tak cakowicie pozbawiona wszelkiej psychicznej osony i ludzkiego uszlachetnienia. Cechy te dostrzegam bowiem we wszelkiej, choby najbardziej prymitywnej obsesji dzy wobec pewnego okrelonego indywidualnego celu; widz je take w momencie wyboru, choby by on niedobrowolny i bezwstydnie przez swj obiekt sprowokowany. Cie oczyszczajcego uczucia mioci dostrzec naley ju z chwil, gdy popd posiada choby najbardziej anonimowe, najbardziej wzgardy godne, ale ludzkie oblicze. A trzeba tu powiedzie, e Adrian powrci na owo miejsce z powodu pewnej okrelonej osoby; tej wanie, ktrej dotknicie palio jego policzek, owej szatyny w gorseciku i z duymi ustami, ktra zbliya si do niego przy fortepianie, a ktr nazwa Esmerald; e ona bya t, ktrej tam szuka i e jej tam ju nie znalaz. Obsesja ta, tak fatalna, sprawia, e opuci owo miejsce po swej powtrnej, dobrowolnej wizycie ten sam co po pierwszej, niedobrowolnej, lecz upewniwszy si wprzd co do miejsca pobytu owej kobiety, ktra go dotkna. Obsesja ta sprawia pniej, e pod jakim pretekstem muzycznym wyruszy w do dalek podr, aby sw podan odnale. Odbywaa si mianowicie podwczas, w maju 1906 roku w Grazu, stolicy Styrii, pod batut samego kompozytora, austriacka premiera Salome, na prapremier ktrej pojecha Adrian wraz z Kretzschmarem przed kilkoma miesicami do Drezna i owiadczy swemu nauczycielowi oraz przyjacioom, ktrych tymczasem znalaz ju w Lipsku, e pragnie przy tej uroczystej okazji ponownie posucha tego znakomicie rewolucyjnego dziea, ktrego estetyczna sfera bynajmniej go nie pocigaa, lecz ktre interesowao go oczywicie ze wzgldw muzyczno-technicznych, a zwaszcza jako muzyczne ujcie dialogu proz. Pojecha sam i nie da si dokadnie stwierdzi, czy istotnie wykona w zamiar sucy mu jako pretekst i wyruszy potem z Grazu do Bratysawy, czy te, co take moliwe, z Bratysawy do Grazu, bd te, udajc jedynie, e do Grazu jedzie, ograniczy si do odwiedzenia samej tylko Bratysawy, po wgiersku zwanej Pozsony. Do jednego z tamtejszych domw bowiem zawdrowaa owa kobieta, ktrej dotknicie nosi, gdy poprzednie miejsce pracy musiaa opuci dla kuracji w szpitalu, i w tym nowym miejscu pobytu odnalaz j w swym optaniu. Rka mi wprawdzie dry przy pisaniu, niemniej w spokojnych i opanowanych sowach opowiem to, co wiem pocieszany w pewnej mierze myl, ktr ju wyraziem uprzednio, myl o wyborze, myl o tym, e dziaao tu jednak co podobnego do wizw mioci, co udzielio duchowej powiaty zespoleniu tej drogocennej mioci z owym nieszczsnym stworzeniem. Kojca ta myl jest wprawdzie nierozerwalnie zczona z inn, i to tym bardziej okrutnie, e mio i trucizna zjednoczyy si tu raz na zawsze w straszliwym dowiadczeniu: mitologicznej jednoci, ucielenione w s t r z a l e .
142

Wydaje si zgoa, jakby w biednej duszy tej dziewki zakoatao co w odpowiedzi na uczucie, jakie jej ofiarowa modzieniec. Niewtpliwie przypominaa sobie jego wczesne przelotne odwiedziny. Jej zblienie si do niego wtedy, pogaskanie jego policzka nagim ramieniem, miao, by moe, wyraa w czuy, cho prostacki sposb jej wraliwo na to, co go wyrniao spord zwykej klienteli. Z jego ust dowiedziaa si, e odby t podr dla niej, i podzikowaa mu za to, o s t r z eg a j c g o p r z e d s w o i m c i a e m . Wiem to od Adriana: ostrzega go i czy nie mona w tym dostrzec kryjcej si rnicy pomidzy wyszym czowieczestwem tej istoty a jej fizyczn powok, ktra stoczya si do rynsztoka, spada do roli ndznego przedmiotu uytkowego? Nieszczsna ostrzega przed sob tego, ktry jej pragn, oznaczao to akt jej swobodnego, duchowego uniesienia si ponad wasn, poaowania godn, fizyczn egzystencj, akt ludzkiego wyrzeczenia si jej, akt wzruszenia i nieche mi wolno bdzie uy tego sowa akt mioci. Wielkie nieba, choby nie bya to mio, cokolwiek by to byo, jakie optanie, jaka zuchwaa wola kuszenia Boga, jakie pragnienie zatarcia kary w grzechu, wreszcie: jakie najgbiej tajone podanie szataskiego posiewu w mier, wyzwalajcej sekrecjonalnej odmiany wasnej natury spowodowao, e ostrzeony wzgardzi ostrzeeniem i obstawa przy posiadaniu tego ciaa? Nigdy bez religijnego wstrzsu nie mogem myle o tym ucisku, w ktrym jedna strona zatracia zbawienie, druga za je odnalaza. Nieszcznic musiaa przenikn oczyszczajca i usprawiedliwiajca rozkosz, e oto przybyy z daleka odmwi zrezygnowania z niej, nie baczc na wszelakie niebezpieczestwo; i chyba ca sodycz swej kobiecoci ofiarowaa mu w zamian za to, na co si dla niej way. Sdzonym byo, aby nie zapomnia o niej, lecz i ze wzgldu na ni sam nie zapomnia jej nigdy, on, ktry ju nigdy jej nie ujrza, imi jej za to, ktre nada jej od samego pocztku straszy, niczym zapis runiczny, przez nikogo prcz mnie nie dostrzeony, w caym jego dziele. Niech mi to bdzie poczytane za zarozumiao, nie potrafi jednak odmwi sobie wspomnienia ju na tym miejscu o odkryciu, ktre on potwierdzi mi pewnego dnia milczeniem. Leverkhn nie by pierwszym i zapewne te nie ostatnim kompozytorem, ktry lubi wcza w swoje dzieo tajemne formuy i znaki, ujawniajce wrodzon skonno muzyki do zabobonnych poczyna i praktyk, do mistyki cyfr i symboliki liter. I tak w tkance muzycznej mego przyjaciela wystpuje zadziwiajco czsto seria piciu czy szeciu nut, zaczynajca si od h, koczca na es, z nawracajcymi w rodku nutami e i a, stanowica podstawow figur, motyw przepojony szczegln melancholi, przydzielany w rnorakich przebraniach harmonicznych i rytmicznych to temu, to znw innemu gosowi, czsto w odwrconej kolejnoci, jakby obrcony dokoa wasnej osi, tak e przy niezmiennych interwaach nastpstwo dwikw zostaje odmienione, motyw ten za dwiczy: najpierw chyba w najpikniejszej ze skomponowanych jeszcze w Lipsku trzynastu pieni do sw Brentano, owym rozdzie143

rajcym serce piewie: Dziewczyno mia, jake jeste z..., ktry cakiem tym jest przepojony, potem za zwaszcza w pnym jego dziele, gdzie miao i rozpacz w tak niezwyky sposb s ze sob splecione, w Lamencie dr. Fausta, napisanym w Pfeiffering, zdradzajcym jeszcze wiksz tendencj do wyprowadzenia z melodycznych interwaw paraleli harmonicznej. Dwikowy ten szyfr brzmi za h-e-a-e-es: getaera esmeralda. Adrian powrci do Lipska i opowiada z wesoym podziwem o owej buczucznej operze, ktr, jak utrzymywa, powtrnie usysza, a moe zreszt i naprawd powtrnie usysza. Pamitam jeszcze, jak mwi o jej autorze: C to za utalentowany gracz w krgle! Rewolucjonista w czepku urodzony, zadziorny mediator. Awangardyzm i pewno sukcesu w poufaym, jak nigdy, zblieniu. Afrontw i dysonansw a nadto a potem dobroduszny zwrot, eby uspokoi mieszczucha i wykaza mu, e autor nie mia nic zego na myli... Ale rzut, rzut... Pi tygodni po ponownym podjciu studiw muzycznych i filozoficznych lokalna przypado zmusia go do szukania opieki lekarskiej. Specjalista, do ktrego si zwrci, nazwiskiem dr Erasmi Adrian znalaz go w ksice adresowej by czowiekiem potnej tuszy, o nerwowej twarzy i czarnej brdce, ktremu schylanie si przychodzio z widocznym trudem, ktry jednak nie tylko wwczas, bo rwnie i w postawie stojcej, wydmuchiwa powietrze z gonym sapaniem spomidzy odtych warg. Zwyczaj ten wiadczy zapewne o jakim cierpieniu, lecz jednoczenie sprawia wraenie opryskliwej obojtnoci, tak jakby kto zaatwia spraw zwykym phi! lub usiowa j w ten wanie sposb zaatwi. Doktor sapa wic nieustannie w trakcie badania, po czym opowiedzia si, co stao w niejakiej sprzecznoci z wraeniem, jakie wywierao jego sapanie, za koniecznoci energicznej i do dugotrwaej kuracji, do ktrej te zaraz przystpi. Przez nastpne trzy dni Adrian odwiedza go dla kontynuowania owej kuracji; po czym Erasmi zarzdzi trzydniow przerw i zamwi go na czwarty dzie. Lecz kiedy pacjent ktry zreszt nie odczuwa adnych dolegliwoci, oglne jego samopoczucie byo w ogle nie zakcone uda si do niego ponownie o wyznaczonej porze, o czwartej po poudniu, spotkao go co zgoa nieoczekiwanego, a przeraajcego. Podczas gdy poprzednio, wdrapawszy si po stromych schodach na trzecie pitro nieco ciemnego domu na Starym Miecie, musia zawsze dzwoni do drzwi mieszkania, ktre otwieraa mu suca, tym razem zasta owe drzwi szeroko otwarte, a podobnie rzecz si miaa z drzwiami wewntrz mieszkania: otwarte byy drzwi poczekalni, a stamtd drzwi gabinetu, otwarte nadto drzwi na wprost, do dwuokiennej bawialni. Tak, tutaj nawet i okna byy na ocie otwarte, za wszystkie cztery firanki, wydymane i unoszone przecigiem, wzlatyway na przemian w gb pokoju i na powrt w nisze okienne. Porodku wszake lea dr Erasmi z zadart brdk
144

i ciko opuszczonymi powiekami, lea w biaej koszuli z mankietami, na ozdobionej chwacikami poduszce, w otwartej, ustawionej na dwch kozach trumnie. Nigdy nie zdoano wyjani, jak si to stao, dlaczego zmary lea tak samotnie, w przecigu, gdzie si podziaa suca, gdzie pani Erasmi, czy ludzie z zakadu pogrzebowego znajdowali si moe w mieszkaniu, aby zarubowa trumienne wieko, czy te na pewien czas wanie stamtd wyszli, jaka to osobliwa chwila zawioda przybysza w to miejsce. Gdy przyjechaem do Lipska, Adrian zdoa mi jedynie opisa zmieszanie, z jakim na ten widok zbieg z trzeciego pitra. Zdaje si, e nie usiowa zgbia przyczyn nagej mierci lekarza ani si nimi interesowa. Mwi tylko, e wieczne phi! tego czowieka z pewnoci zawsze ju stanowio zy omen. Z tajemnym wstrtem i zwalczajc nierozumne przeraenie, musz teraz zakomunikowa, e drugi wybr, jaki Adrian uczyni, sta pod bliniaczo z gwiazd. Potrzebowa dwch dni na ochonicie po doznanym szoku. Potem, znw jedynie na podstawie lipskiej ksiki adresowej, uda si pod opiek niejakiego doktora Zimbalista, mieszkajcego przy jednej z ulicy handlowych zbiegajcych si na rynku. Na parterze tego domu znajdowaa si restauracja, nad ni skad fortepianw, cz za drugiego pitra zajmowao mieszkanie owego lekarza, ktrego porcelanowy szyld ju w bramie rzuca si w oczy. Obie poczekalnie dermatologa, z ktrych jedna zarezerwowana bya dla pacjentek, byy ozdobione rolinami doniczkowymi, pokojowymi lipami i palmami. Rwnie czasopisma medyczne i ksiki do przegldania, na przykad ilustrowan histori obyczajw, wyoono w owym pomieszczeniu, gdzie Adrian raz, a potem i drugi jeszcze, czeka na przyjcie przez lekarza. Dr Zimbalist by niskim czowiekiem w rogowych okularach, z owaln ysin, rozpocierajc si midzy rudawymi wosami od czoa a ku tyowi gowy i z drobnym, pod samymi tylko dziurkami nosa zapuszczonym wsikiem, jaki by wwczas w modzie pord sfer wyszych, a jaki potem sta si mia atrybutem pewnej historycznej maski. Mowa lekarza bya niechlujna a rubaszna, ze skonnoci do kalamburw. Potrafi na przykad w sowie spadek uy zamiast litery pierwszej, litery w, co cakiem zmieniao sens wyrazu, nadajc mu znaczenie grubej jakiej niezrcznoci, wpadki. Nie odnosio si wszake wraenia, e sam czu si przy tym dobrze. Rodzaj tiku, ktry podciga mu do gry jeden policzek wraz z kcikiem ust przy jednoczesnym mruganiu okiem, nadawa mu wyraz skwaszonego niezadowolenia, co wywoywao nieufne, pomieszane i w ogle fatalne wraenie. Tak mi go opisa Adrian i takim go przed sob widz. Staa si oto rzecz nastpujca. Adrian podda si ju dwukrotnie zabiegom u swego drugiego lekarza i poszed do niego po raz trzeci. Wchodzc na schody, midzy pitrem pierwszym a drugim, spotka tego, do ktrego poda; szed on naprzeciw niego w asycie dwch krzepko zbudowanych mczyzn o zsunitych z czoa melonikach. Doktor Zimbalist mia oczy spuszczone, jak czowiek, ktry
145

idc po schodach wypatruje stopni. Przegub rki bransolet i acuszkiem zczony mia z przegubem jednego ze swych towarzyszy. Podnisszy wzrok i poznawszy swego pacjenta, doktor skrzywi si kwano, z drgajcym policzkiem, skin gow i powiedzia: Innym razem!. Adrian, przycisnwszy si plecami do ciany, stan frontem do owej trjki, przepuci j w osupieniu, chwil spoglda za schodzcymi, po czym sam zszed ze schodw ich ladem. Zobaczy, e wsiedli do czekajcego przed domem samochodu i odjechali w szybkim tempie. Tak to, po pierwszej przerwie, skoczya si dalsza kuracja Adriana u doktora Zimbalista. Musz tu doda, e nie zatroszczy si on o ukryte przyczyny drugiego niepowodzenia, na rwni zreszt jak o osobliwe okolicznoci, zwizane z pierwszym. Czemu aresztowano Zimbalista, i to wanie o godzinie, na ktr go zamwi to Adriana nie zajmowao. Kuracji jednak, przeraony, ju potem nie podj, nie zwrci si do trzeciego lekarza. Tym bardziej e lokalne owo schorzenie nawet bez dalszej kuracji niebawem zagoio si i zniko, a o czym mog zapewni i czego gotw jestem broni wobec wszelkich wtpliwoci ze strony fachowcw nie wystpiy rwnie absolutnie adne wtrne symptomy. Raz tylko w mieszkaniu Wendella Kretzschmara, ktremu pokazywa wanie jakie studium kompozytorskie, dozna Adrian gwatownego zawrotu gowy, od ktrego zachwia si na nogach, i zmuszony by si pooy. Atak ten przeszed w dwudniow migren, ktra chyba jedynie nasileniem cierpienia rnia si od poprzednich. A kiedy, przywrcony yciu cywilnemu, przybyem do Lipska, odnalazem mego przyjaciela nie zmienionego ani fizycznie, ani psychicznie.

XX
A moe jednak? Cho przez rok naszej rozki nie sta si inny, to jednak sta si w tym okresie w jeszcze wikszym stopniu samym sob, a to wystarczyo, eby na mnie wywrze wraenie, zwaszcza e moe zapomniaem ju troch, jaki by. Opisaem ju chodne nasze poegnanie w Halle. Ponowne spotkanie, na ktre si tak nieskoczenie cieszyem, wcale mu w tym wzgldzie nie ustpowao, tak e zaskoczony tym, rozbawiony, a zarazem zmartwiony, musiaem przekn i pohamowa wszystkie uczucia, ktre przy tej okazji we mnie si przeleway. Nie spodziewaem si, e przyjdzie po mnie na dworzec, nie podaem mu zreszt dokadnej godziny przyjazdu. Po prostu, nie zatroszczywszy si nawet o jak kwater, odwiedziem go w jego mieszkaniu. Gospodyni zameldowaa mnie i wszedem do pokoju, woajc radosnym gosem jego imi.

146

Siedzia przy biurku, staromodnej sekreterze ze spuszczan pokryw i nasadzon u gry szafeczk, i pisa nuty. Halo powiedzia nie podnoszc oczu. Zaraz bdziemy mogli pogada. I jeszcze kilka minut pracowa, pozostawiajc mi do wyboru, czy wol sta, czy te si rozgoci. Czytelnik powinien zrozumie to na rwni ze mn. By to jedynie przejaw z dawna umocnionej intymnoci, wspycia, ktrego roczna zaledwie rozka nie zdoaa naruszy. Po prostu, jakbymy si poegnali wczoraj. Mimo to czuem si nieco rozczarowany i zmroony, cho jednoczenie ubawiony na sposb, w jaki bawi nas czyj rys charakterystyczny. Od dawna zasiadem ju w jednym z foteli pokrytych gobelinem, bez porczy, stojcych po obu stronach zaoonego ksikami stou, gdy wreszcie zakrci wieczne piro i podszed do mnie, wcale na mnie nawet nie spojrzawszy. Przybywasz w sam por powiedzia siadajc po drugiej stronie stou. Kwartet Schaffgoscha gra dzi wieczorem Opus 132. Pjdziesz ze mn? Zrozumiaem, e mwi o pnym dziele Beethovena, kwartecie smyczkowym a-moll. Pjd tak, jak stoj odparem. Mio mi bdzie po tak dugiej przerwie usysze znowu owo lydijskie dzikczynienie ozdrowieca. Ten puchar rzek wychylam z kad uczt. zy napywaj do oczu! I j rozprawia o gamach kocielnych i tonalnym systemie Ptolemeusza, zwanym take naturalnym, ktrego sze rnych charakterystyk dwikowych zredukowane zostao przez strj temperowany, i.e. faszywy, do dwch dur i moll, oraz o wyszoci prawdziwej gamy nad gam temperowan. T ostatni nazwa kompromisem na uytek domowy jak zreszt i temperowany fortepian by, jego zdaniem, w sam raz na uytek domowy prowizorycznym paktem, nie liczcym nawet i stu pidziesiciu lat, ktry umoliwi niejedn rzecz godn uwagi, o, bardzo nawet godn uwagi, lecz nie naley sobie wmawia, e zawarty zosta na ca wieczno. Mwi, i czuje wielk satysfakcj na myl, e to wanie astronom i matematyk, Claudius Ptolemeusz rodem z Grnego Egiptu, mieszkajcy w Aleksandrii, sporzdzi najlepsz ze wszystkich znanych gam, gam naturaln, czyli prawdziw. Dowodzi to na nowo, mwi, pokrewiestwa muzyki z astronomi, tak jak ju tego dowioda pitagorejska nauka o kosmicznej harmonii. Wrd tych rozwaa powrci do kwartetu i trzeciej jego czci, do jego atmosfery obcoci i ksiycowego pejzau oraz do olbrzymich trudnoci w jego wykonaniu. W zasadzie mwi kady z tej czwrki powinien by Paganinim i mie przy tym opanowan nie tylko sw wasn parti, lecz take partie trzech pozostaych, innej rady nie ma. Dziki Bogu, na kwartet Schaffgoscha mona liczy. Dzi ju umiej to gra, lecz rzecz znajduje si na granicy wykonalnoci i w tamtych czasach po prostu nie dawaa si gra. Bezlitosna obojtno oderwanego od wia147

ta artysty na sprawy ziemsko-techniczne bawi mnie w tym najbardziej. A c mnie obchodz paskie przeklte skrzypce? odpowiedzia komu, kto si uala. Rozemielimy si a osobliwe byo jedynie to, emy si w ogle ze sob nie przywitali. Zreszt powiedzia jest tam jeszcze i czwarta cz, nieporwnane finale z krtkim marszowym wstpem i owym dumnie nakrelonym recitativem pierwszych skrzypiec, przygotowujcym w sposb icie doskonay wejcie tematu. Jedno tylko jest przykre jeli nie zechcesz nazwa tego pocieszajcym, e w muzyce, przynajmniej w tej muzyce, istniej rzeczy, dla ktrych przy najlepszych chciach nie wynajdziesz w caym krlestwie sowa prawdziwie je charakteryzujcego przymiotnika, ani nawet kombinacji przymiotnikw. Mczyem si nad tym ostatnio, nie znajdziesz adekwatnego okrelenia na ducha, postaw, gest tego tematu. Bo jest w nim wiele gestu. Tragicznie miay? Butny, emfatyczny, porywem we wznioso gnany? Wszystko nie to. A wspaniay to oczywicie tylko idiotyczna kapitulacja. Dochodzi si w kocu do rzeczowego wskazania, do nazwy: Allegro appassionato, i to jest jeszcze najlepsze. Przyznaem mu racj. Moe wieczorem dorzuciem przyjdzie nam jeszcze jaki pomys. Musisz wkrtce zobaczy si z Kretzschmarem przypomnia sobie. Gdzie mieszkasz? Powiedziaem, e dzi wezm pokj w jakimkolwiek hotelu, a jutro dopiero rozejrz si za czym odpowiednim. Rozumiem rzek e nie zleci mi znalezienia ci tutaj czego. Tych spraw nie mona powierza nikomu. Opowiedziaem doda ju o tobie i o twym przyjedzie ludziom z Caf Central. Musz ci tam niebawem wprowadzi. Sowem ludzie okrela krg modych inteligentw, z ktrymi zawar znajomo przez Kretzschmara. Byem przekonany, e odnosi si do nich mniej wicej tak, jak do korporantw z Winfrieda w Halle, i gdy powiedziaem, e to bardzo przyjemnie, i zdoa tak szybko nawiza odpowiednie znajomoci w Lipsku, odpar: No, znajomoci... Schildknapp, poeta i tumacz doda potem jest jeszcze najprzyjemniejszy. Ale ma to do siebie, e przez pewnego rodzaju nie najlepsze poczucie wartoci wasnej zawsze zawodzi, ilekro spostrzee, e si czego od niego da, e si go potrzebuje, e chce si go trudzi. Czowiek o bardzo silnym albo moe i nieco sabowitym poczuciu niezalenoci dorzuci. Ale sympatyczny, zabawny, pod wzgldem materialnym za tak marnie sytuowany, e z trudem zdobywa rodki do ycia.

148

W dalszej rozmowie, jeszcze tego samego wieczora, okazao si, czego chcia od Schildknappa, ktry jako tumacz obcowa zayle z jzykiem angielskim i w ogle by arliwym wielbicielem wszystkiego, co angielskie. Dowiedziaem si, e Adrian szuka tematu do opery i e ju wwczas, cae lata, zanim powanie zabra si do tej pracy, mia na oku Loves Labours Lost. Od Schildknappa, obytego rwnie i w muzyce, yczy sobie adaptacji tekstu, lecz ten, po czci ze wzgldu na wasne prace, po czci zapewne i dlatego, e Adrian nie byby na razie w stanie wynagrodzi go za to, ani chcia o tym sysze. C, oddaem pniej przyjacielowi t przysug i chtnie dzi wspominam pierwsz, wstpn rozmow, jak na ten temat prowadzilimy owego wieczoru. Stwierdziem, e tendencja do zalubin ze sowem, do wokalnej artykulacji, opanowywaa go coraz bardziej: prbowa teraz niemal wycznie komponowania pieni, krtkich i duszych pieww, nawet fragmentw epickich, przy czym czerpa materia spord wykwitu poezji rdziemnomorskiej, zawierajcego, w do szczliwym niemieckim przekadzie, prowansalsk i katalosk liryk z XII i XIII wieku, wiersze woskie, wizjonerskie szczyty Boskiej komedii, a nadto hiszpaszczyzn i portugalszczyzn. W tej dobie rozwoju muzyki, a take wskutek modego wieku kompozytora, byo rzecz nieuniknion, i tu i wdzie dawa si wyczuwa wpyw Gustawa Mahlera. Lecz ju dostrzegao si jaki dwik, postaw, spojrzenie, jak osobno idc melodi, obce i cile na samych sobie oparte jedynie, a w ktrych dzi mona rozpozna mistrza groteskowej historii Apokalipsy. Najwyraniej zaznaczao si to w cyklu pieni do tekstw Czyca i Raju, wybranych z mdrym rozeznaniem ich podatnoci muzycznej: na przykad w utworze, ktry mnie szczeglnie poruszy, a ktry Kretzschmar nazwa take bardzo udanym, gdzie poeta dostrzega w blasku Wenus pomniejsze wiateka s to dusze zmarych obracajce si w koo jedne wolniej, inne szybciej, wedug rodzaju ich kontemplacji Boga, i porwnuje je do iskier, ktre w pomieniu, bd te do g o s w , ktre w piewie mona rozezna, gdy jedna drug obejmuje. Zdumiony i zachwycony byem oddaniem tych iskier w ogniu, tych splatajcych si ze sob gosw. A jednak nie byem pewny, czy naleao dawa pierwszestwo tym fantazjom o wietle w blasku wiata nad medytacjami, w ktrych myl dominowaa nad wizj, gdzie wszystko jest pozbawionym odpowiedzi pytaniem, walk o rzeczy niezgbione, gdzie zwtpienie u stp prawdy kiekuje i nawet cherubin, kontemplujcy gbi Boga, nie jest zdolny zmierzy przepaci wiekuistej Decy zji. Adrian wybra na przykad owe przeraliwie bezwzgldne wersety, w ktrych mowa o potpieniu niewinnoci i niewiadomoci, i gdzie pada pytanie dotyczce niepojtej sprawiedliwoci, wtrcajcej do pieka ludzi dobrych i czystych, tyle e nie ochrzczonych, nie objtych wiar. Zdoby si na to, aby uj w dwiki miadc odpowied, wyraajc cakowit bezradno dobrych wobec Dobroci samej w sobie, ktra jako rdo Sprawiedliwoci w niczym, co rozum nasz skonny jest
149

nazywa niesprawiedliwoci, od samej siebie odstpi nie moe. Oburzya mnie ta negacja czowieczestwa na rzecz niedostpnie absolutnej predestynacji, chocia bowiem uznaj poetyck wielko Dantego, zawsze razia mnie jego skonno do okruciestwa i scen mczarni, i przypominam sobie, i wymawiaem Adrianowi, e zdecydowa si na skomponowanie muzyki do tego przygnbiajcego epizodu. Przy tej okazji spotkaem spojrzenie jego oczu, jakiego przedtem u niego nie znaem, i o spojrzeniu tym mylaem, zadajc sobie pytanie, czy doprawdy miaem prawo twierdzi, i po rocznym naszym rozstaniu zastaem Adriana nie zmienionym. Spojrzenie to byo dla odtd charakterystyczne, mimo i spotykao si je nieczsto, od czasu do czasu jedynie, niekiedy bez szczeglnego powodu, i doprawdy byo czym nowym: milczce, przymglone, dalekie, a graniczce z obraliwoci, a przy tym zamylone i pene zimnego smutku, koczyo si za bynajmniej nie nieprzyjaznym, lecz jednak drwicym umiechem zacinitych ust i owym odwracaniem si, nalecym do dawnych jego, dobrze mi znanych gestw. Sprawiao to wraenie bolesne i, chcc nie chcc, przykre. Lecz szybko o nim zapomniaem suchajc dalszego cigu, muzycznego wyrazu przypowieci o Czycu, o owym czowieku, ktry noc niesie na plecach wiato, wiecce nie jemu, lecz rozjaniajce drog nadchodzcym. zy przy tym miaem w oczach. Lecz jeszcze wikszym szczciem napenia mnie w najdoskonalszy ksztat ujta, z dziewiciu tylko wierszy zoona apostrofa poety do jego alegorycznej pieni o tak trudnej i niejasnej wymowie, nie majcej adnych widokw na to, aby wiat poj j wedug jej ukrytego sensu. Twrca zaleca jej wic, aby prosia ludzi, eby przynajmniej jej pikno, jeli nie gbi, dostrzec zechcieli. Zwacie przynajmniej, jak pikna jestem! Podziwu godnym wydao mi si ju wwczas wznoszenie si kompozycji poprzez wszelkie trudnoci, sztuczn zawio i dziwn mk pierwszych wierszy a do agodnego blasku tego zawoania, aby w sposb wzruszajcy znale w nim rozwizanie; nie ukrywaem te bynajmniej wobec kompozytora mej radosnej aprobaty. Tym lepiej, jeli to ju co warte odpar; a w toku pniejszych rozmw wyjanio si, e owo ju odnosi nie do swego modzieczego wieku, lecz do faktu, e komponowanie pieni, mimo oddania kademu poszczeglnemu zadaniu, traktowa jednak w oglnoci jako przygotowawcze wiczenie do zamknitego, sownomuzycznego dziea, o ktrym marzy, a ktrego przedmiot stanowi miaa wanie komedia Szekspira. Zamierza teoretycznie uwietni w zwizek ze sowem, ktry obecnie zawar. Muzyka i mowa, upiera si, nale do siebie wzajem, stanowi w istocie jedno, mowa jest bowiem muzyk, a muzyka mow i rozdzielone powouj si zawsze jedna na drug, naladuj jedna drug, posuguj si jedna rodkami drugiej i kada z nich pragnie zastpi drug. e muzyka moe by pocztkowo sowem, e daje si w sowach pomyle i zaplanowa, usiowa mi demonstrowa stwierdzeniem, e widywano Beethovena, jak komponowa za pomoc sw. Co
150

on tam zapisuje w notesie? mia kto zapyta. Komponuje. Ale on pisze sowa, nie nuty. Tak, taki mia zwyczaj. Notowa przewanie sowami zarys myli jakiej kompozycji, dorzucajc zaledwie tu i wdzie po par nut. Adrian, wyranie przejty, zatrzyma si nad tym duej. Zamys artystyczny, twierdzi, stanowi chyba w ogle swoist i jedyn w swoim rodzaju duchow kategori, lecz trudno sobie wyobrazi, aby kiedykolwiek pierwszy szkic jakiego obrazu lub posgu mg by wyraony sowami co take wiadczy o szczeglnej wspzalenoci mowy i muzyki. Jest rzecz cakiem naturaln, e muzyka od sowa si rozpala, e sowo wyzwala si z muzyki, jak si to dzieje pod koniec Dziewitej Symfonii. Ostatecznie prawd jest i to, e cay rozwj muzyki niemieckiej zda ku wagnerowskiemu dramatowi sowno-muzycznemu i cel swj w tym znajduje. J e d e n z celw powiedziaem, przypominajc Brahmsa i muzyk absolutn, wywodzc si ze wiata na jego plecach, Adrian za zgodzi si z moim zastrzeeniem tym atwiej, e to, o czym sam marzy, byo najzupeniej niewagnerowskie, jak najdalsze demonizmowi natury i mitycznemu patosowi; miao to by odnowienie opery buffo w duchu najsztuczniejszego persyflau i persyflau sztucznoci, wytwr wysoce zwodniczego kunsztu, wykpienie afektowanej ascezy oraz piknosowia, bdcego spoecznym rezultatem studiw klasycznych. Mwi mi z zachwytem o tym temacie, ktry dawa mono umieszczania ywioowej bazenady obok wysublimowanego komizmu i wydrwienia jednego przez drugie. Archaiczny heroizm, etykieta bufonady z zamarej ju epoki, odywa w postaci Don Armada, ktrego susznie uznawa za doskona posta operow. I cytowa mi po angielsku wiersze owej komedii, ktre widocznie gboko mu w serce zapady: rozpacz dowcipnego Birona z racji wiaroomnego zakochania si w dziewczynie majcej w gowie kuleczki smoy zamiast oczu; jego jki i mody z powodu tej dziewczyny, ktra na Boga, rzecz t pragnie czyni, choby sam Argus by stranikiem jej i eunuchem. Potem wyrok na tego Birona, aby przez cay rok wiczy swj dowcip u oa jczcych chorych, i jego okrzyk: Nie, to by nie moe, nie podobna natchn weselem dusz konajc. Mirth cannot move a soul in agony powtrzy mwic, e koniecznie chce ktrego dnia napisa do tego muzyk, a take do tej nieporwnanej rozmowy w pitym akcie o gupocie mdrcw, o bezradnym, zalepionym i habicym naduywaniu rozumu do przystrajania bazeskiej czapki namitnoci. Takie powiedzenia, twierdzi, jak w dwuwiersz: Krew w modych yach mniej wrzca si toczy, ni gdy powane serce mio pali as gravitys revolt to wantonness rodz si jedynie na szczytach poetyckiego geniuszu. Uszczliwiony byem jego zachwytem i rozmiowaniem, cho wybr tematu niezbyt mi nawet dogadza i zawsze czuem si nieco unieszczliwiony wyszydzaniem przerostw humanizmu, co w kocu przecie i sam rzecz omiesza. Nie przeszkodzio mi to pniej w przysposobieniu tego tekstu dla Adriana. Od samego
151

pocztku natomiast usiowaem z ca moc wyperswadowa mu jego dziwaczny i cakiem niepraktyczny zamiar skomponowania komedii do tekstu angielskiego, uwaa to bowiem za rzecz jedynie waciw, godn i autentyczn, a ponadto wydawao mu si to wskazane z uwagi na gr sw i zachowanie staroangielskiego wiersza ludowego z jego doggerelowskim rymem. Odrzuca gwne moje zastrzeenie, e obcojzyczny tekst zamknie jego dzieu wszelkie widoki na wystawienie go przez niemieck scen operow, poniewa odrzuca w ogle wszelk myl o wspczesnej publicznoci dla swoich samotnych, ekskluzywnych i dziwacznych marze. Dziwaczny te by to pomys, lecz zakorzeniony gboko w jego osobowoci, zoonej z wyniosego lku przed wiatem, staroniemieckiego prowincjonalizmu Kaisersaschern i zdecydowanie kosmopolitycznych przekona. Nie na prno by synem miasta, w ktrym pochowany zosta Otton III. Jego odraza do niemieckoci, ktr ucielenia (odraza zbliajca go zreszt do anglisty i anglomana Schildknappa), przejawiaa si pod dwoma przeciwstawnymi postaciami: powikanej niemiaoci wobec wiata oraz wewntrznej tsknoty do wiata i przestrzeni, co umacniao go w uporze narzucania niemieckim salom koncertowym pieni w obcym jzyku albo raczej: zatajania ich przed nimi z pomoc obcej mowy. Istotnie opublikowa jeszcze w cigu roku, ktry spdziem w Lipsku, kompozycje do oryginalnych tekstw wierszy Verlainea i szczeglnie przeze ulubionego Williama Blakea, ktrych nie piewano od dziesitkw lat. Pieni do sw Verlainea syszaem pniej w Szwajcarii. Jedna z nich to w cudowny wiersz koczcy si sowami: Cest lheure exquise; druga to rwnie czarujca Chanson dAutomne, trzecia to fantastyczno-melancholijny, niewiarygodnie melodyjny trzyzwrotkowy poemat, rozpoczynajcy si od wierszy:Un grand sommeilnoir tombe sur ma vie. Byo te pomidzy nimi kilka bazesko wyuzdanych utworw z cyklu Ftes galantes, jak na przykad H, bonsoir, la Lune!, a przede wszystkim owa makabryczna, chichotem skwitowana propozycja: Mourons ensemble, voulez-vous? Co si tyczy dziwacznej poezji Blakea, to Adrian napisa muzyk do jego strof o ry, ktrej ycie niszczy ponura mio robaka, znajdujcego drog do jej karmazynowego oa. Ponadto niesamowity, szesnastowierszowy utwr o Poison Tree, w ktrym poeta zami podlewa sw wcieko, opromienia j umiechem i chytrym podstpem, tak e na drzewie wyrasta pontne jabko, ktrym truje si wrg jego, zodziej: ku radoci nienawidzcego ley rankiem pod drzewem, martwy. Zoliwa prostota tego wiersza zostaa wiernie oddana w kompozycji. Lecz jeszcze wiksze wraenie wywara na mnie ju przy pierwszym suchaniu pie do sw Blakea wyczarowujcych zot kaplic, wok ktrej stoj ludzie pogreni we zach, aobie, modlitwie, nie omielajc si wej do niej. I oto wyania si obraz wa, ktry z nieustpliwym uporem torujc sobie drog do sanktuarium, wlecze swe dugie, olizge cielsko po kosztownej posadzce i dociera do otarza, aby tam oplwa jadem chleb i wino. Tak wic konkluduje poeta z rozpaczliw logik tedy i zatem powiada
152

udaem si do chlewa i pooyem si pomidzy winiami. Muzyka Adriana ze zdumiewajc wnikliwoci oddawaa somnambuliczny smutek owej wizji, wzrastajce przeraenie, zgroz wobec zbezczeszczenia, wreszcie gwatown rezygnacj z czowieczestwa, pohabionego tym widokiem. Lecz wszystko to s pniejsze sprawy, cho nale one do rozdziau obejmujcego lipskie lata Leverkhna. Owego wieczoru po moim przybyciu wysuchalimy wic razem koncertu w wykonaniu kwartetu Schaffgoscha, a nastpnego dnia odwiedzilimy Wendella Kretzschmara, ktry w cztery oczy mwi mi o postpach Adriana w taki sposb, e poczuem si szczliwy i dumny. Niczego, mwi, nie lka si tak, jak tego, aby kiedykolwiek nie przyszo mu aowa, e powoa Adriana ku muzyce. Czowiek o tak wielkiej samokontroli i wzgardzie dla zego smaku i wygodnictwa wobec publicznoci bdzie mia wprawdzie ciki los, zarwno pod wzgldem materialnym jak moralnym, ale tak wanie by powinno, gdy jedynie sztuka ma prawo obarczy ciarem kogo, kto wrd atwizny zanudziby si na mier. Zapisaem si take na wykady Lautensacka i synnego Bermetera, szczliwy, e nie musz ju ze wzgldu na Adriana sucha teologii, i pozwoliem mu si rwnie wprowadzi do grupy Caf Central, stanowicej co w rodzaju klubu cyganerii, ktry zarekwirowa w tym lokalu osobny, zadymiony pokj, gdzie jego czonkowie czytali po poudniu gazety, grali w szachy i omawiali wydarzenia kulturalne. Byli wrd nich studenci konserwatorium, malarze, pisarze, modzi wydawcy, a take pocztkujcy adwokaci o artystycznych zainteresowaniach, nadto paru aktorw z bardzo po literacku prowadzonych Leipziger Kammerspiele i inni. Rdiger Schildknapp, tumacz, znacznie od nas starszy, chyba ju po trzydziestce, nalea, jak ju wspomniaem, rwnie do tego grona, a poniewa by jedynym, z ktrym Adrian bardziej si zbliy, ja take zbliyem si do niego i niejedn godzin spdziem w towarzystwie ich obu. A to, e krytycznym okiem obserwowaem przy tym tego czowieka, ktrego Adrian zaszczyci przyjani, obawiam si, da si zauway w pobienym szkicu jego sylwetki, jaki tu pragn nakreli, cho stara si bd, jak zreszt zawsze si staraem, odda mu sprawiedliwo. Schildknapp urodzi si w jednym z miast lskich, jako syn urzdnika pocztowego, nie najniszej wprawdzie kategorii, lecz bez moliwoci dalszego awansu na wyszy szczebel suby administracyjnej, w sfer radcw rzdowych, zarezerwowan dla ludzi ze stopniem naukowym. Stanowisko takie nie wymaga wiadectwa dojrzaoci ani uprzednich studiw prawniczych; osiga si je po paru latach suby przygotowawczej przez zoenie egzaminu na referendarza. To bya kariera Schildknappa seniora; a poniewa by czowiekiem dobrze wychowanym, o nienagannych formach i towarzysko rwnie ambitnym, za hierarchia pruska albo go wykluczaa z wyszych sfer miasta, albo, jeli w drodze wyjtku do nich dopuszczaa, karmia go tam upokorzeniami, wadzi si ze swym losem i sta si wiecznie niezadowolonym ledziennikiem, ktry zym humorem mci si na najbliszych
153

za swe nieudane ycie. Rdiger, syn, opowiada nam nader plastycznie przy czym komizm przekada nad szacunek jak spoeczne rozgoryczenie ojca zatruwao ycie jemu, a take matce i rodzestwu i to tym dotkliwiej, e ze wzgldu na kultur tego czowieka przejawiao si ono nie w grubiaskiej ktliwoci, lecz w subtelnym cierpitnictwie i efektownym roztkliwianiu si nad samym sob. Przychodzi na przykad do stou i ju przy zupie owocowej natrafia zbem na pestk wini, uszkadzajc sobie koron. Popatrzcie mwi drcym gosem, rozkadajc rce tak wanie jest, tak si ze mn dzieje, to do mnie podobne, taki ju mj los, tak widocznie by musi! Cieszyem si na ten posiek, miaem nawet apetyt, dzie jest upalny, a po tej chodnej zupie owocowej obiecywaem sobie orzewienie. I oto musiao mnie to spotka. Dobrze, sami widzicie, e nie mam prawa do radoci. Rezygnuj z obiadu. Id do swego pokoju. Smacznego! koczy zaamujcym si gosem i odchodzi od stou, wiedzc, e na pewno im nic smakowa nie bdzie, gdy pozostawi ich w gbokim przygnbieniu. atwo sobie wyobrazi, jak ubawiony by Adrian ponuro-wesoym przedstawianiem owych scen, oddawanych z modziecz intensywnoci. Musielimy przy tym zawsze nasz miech nieco moderowa, utrzymujc go w granicach ogldnego wyrozumienia, gdy ostatecznie chodzio tu o ojca opowiadajcego. Rdiger zapewnia, e spoeczny kompleks niszoci patris familias w mniejszym lub wikszym stopniu udzieli si im wszystkim i on sam wynis z rodzicielskiego domu co w rodzaju duchowego urazu; cae to wanie zmartwienie zdawao si by jedn z przyczyn, dla ktrych odmwi ojcu przyjemnoci wyrwnania tej szczerby osobicie, odbierajc mu nadziej, e przynajmniej w synu bdzie oglda radc rzdowego. Zmuszono go do ukoczenia gimnazjum, posano na uniwersytet. Lecz nie doszed nawet do egzaminu asesorskiego, natomiast powici si cakowicie literaturze i wola raczej zrezygnowa z wszelkiej pomocy pieninej domu ni zadowoli gorce, a tak dla nieznone pragnienia ojca. Pisa poezje wolnym wierszem, krytyczne artykuy i krtkie opowiadania schludn proz, lecz po czci pod presj materialn, po czci dlatego, e wasna jego produkcja niezbyt bya obfita, skoncentrowa swoj dziaalno gwnie w dziedzinie przekadu, a mianowicie z ulubionego swego jzyka angielskiego, i zaopatrywa nie tylko wiele wydawnictw w tumaczenia angielskiej i amerykaskiej beletrystyki, lecz przyjmowa take od pewnego monachijskiego wydawcy, specjalizujcego si w luksusowych ciekawostkach, zlecenia na tumaczenie dawniejszej literatury angielskiej, udramatyzowanych moralitetw Skeltona, niektrych sztuk Fletchera i Webstera, paru dydaktycznych poematw Popea; jemu rwnie zawdziczano znakomite niemieckie wydania Swifta i Richardsona. Dziea tego rodzaju zaopatrywa w oparte na powanych studiach wstpy i oddawa si swej pracy nad przekadami z wielk skrupulatnoci, poczuciem stylu i smaku, z zajadoci trudzc si o ciso tumaczenia, o adekwatno jzykowego wyrazu, coraz bardziej ulegajc intrygujcym
154

urokom i trudom pracy odtwrczej. Wytwarzao to wszake pewien stan ducha, ktry, cho na innej paszczynie, przypomina nastrj ojca. Czu si bowiem stworzony na pisarza-twrc i z gorycz mwi o penionej z koniecznoci subie na cudzym zagonie, ktra go zeraa i wskutek ktrej czu si napitnowany w poniajcy sposb. Chcia by poet i by nim te w swym przewiadczeniu, a fakt, e dla znienawidzonej pracy na kawaek chleba musia gra rol poredniczcego literata, nastraja go negatywnie i krytycznie do cudzych poczyna, stanowic przedmiot codziennych jego alw. Gdybym tylko mia czas zwyk by mawia i mg pracowa, zamiast harowa, pokazabym im, co potrafi! Adrian skonny by mu wierzy w tym wzgldzie, lecz ja, sdzc go moe zbyt ostro, podejrzewaem w tych jego trudnociach w zasadzie wygodny pretekst, ktrym sam siebie zwodzi wobec braku wybitnych wrodzonych impulsw twrczych. Przy tym wszystkim nie naley go sobie wyobraa jako zrzd, przeciwnie, by bardzo wesoy, a niemdrze czasem, obdarzony wybitnie anglosaskim poczuciem humoru, z charakteru za cakowicie tym, co Anglicy nazywaj boyish, zaznajamia si natychmiast ze wszystkimi synami Albionu, przybywajcymi do Lipska jako turyci, obieywiaty, adepci muzyki, uywa ich jzyka z gitkoci i swobod, wynikajc z pokrewiestwa duchowego, uprawia talking nonsense z upodobaniem i ochot, umia te bardzo zabawnie naladowa ich prby mwienia po niemiecku, ich akcent, ich nazbyt poprawne pomijanie potocznych wyrae, ich cudzoziemsk sabo do bardzo literackiego zaimka w, owa, na przykad gdy mwili: Popatrzcie na owo, zamierzajc jedynie powiedzie: Spjrzcie no. Wyglda te zupenie jak oni wcale jeszcze nie wspomniaem o jego powierzchownoci. Prezentowa si bardzo dobrze i niezalenie od ubogiego, zawsze jednakowego stroju, do ktrego zmuszay go materialne warunki, elegancko i ze sportow dystynkcj. Mia bardzo wyraziste rysy twarzy, a ich szlachetny charakter z lekka tylko upoledza nieco postrzpiony i mikki zarazem zarys ust, jaki czsto obserwowaem u lzakw. Wysoki, barczysty, wski w biodrach, dugonogi, nosi dzie w dzie te same, mocno ju podniszczone kraciaste bryczesy, dugie weniane poczochy, cikie te buty, koszul ze zgrzebnego ptna o otwartym konierzu, na niej za jak kurtk o barwie ju nieokrelonej i zbyt krtkich rkawach. Rce mia jednak wytworne, o dugich palcach i piknie uksztatowanych, owalnych, wypukych paznokciach, a caa jego posta bya tak niezaprzeczenie gentlemanlike, e mg si way w swym bynajmniej nie salonowym codziennym stroju bra udzia w przyjciach, na ktrych obowizywa strj wieczorowy kobietom podoba si i tak zawsze bardziej ni jego rywale w nieskazitelnej czerni i bieli i widywano go na takich przyjciach otoczonego nieukrywanym niewiecim podziwem. A jednak! A mimo to! Chocia niepozorna jego powoka zewntrzna, dajca si wytumaczy pospolitym brakiem pienidzy, nie potrafia przynie uszczerbku
155

jego nobliwoci, ktra przebijaa jako prawda naturalna i ostawaa si wszystkiemu, to prawda ta z kolei bya po czci zudzeniem i w tym to skomplikowanym sensie by Schildknapp pozerem. Sportowy jego wygld wprowadza w bd, nie uprawia bowiem adnych sportw z wyjtkiem odrobiny narciarstwa zim ze swymi Anglikami w Saskiej Szwajcarii, przy czym zreszt atwo nabawia si nieytu jelit, co, moim zdaniem, nie byo takie niewinne, gdy mimo opalonej twarzy i barczystej postaci zdrowie jego bynajmniej nie opierao si na zbyt mocnych podstawach, a w modoci mia nawet kiedy krwotok pucny, czyli mia skonno do grulicy. Szczcie, ktrym si cieszy u kobiet, nie odpowiadao, na podstawie moich obserwacji, szczciu, ktrym si one u niego cieszyy. przynajmniej indywidualnie; otacza bowiem cay rd niewieci swym penym uwielbieniem, nieokrelonym, a oglnym uwielbieniem, ktre tak dalece dotyczyo tej pci jako takiej i moliwoci uszczliwienia caego wiata, e w poszczeglnych wypadkach okazywa si mao aktywny, powcigliwy i peen rezerwy. wiadomo, e moe mie tyle miosnych przygd, ile tylko zapragnie, zdawaa si mu wystarcza i odnosio si wraenie, e poszy go wszelki zwizek z rzeczywistoci, poniewa upatrywa w tym zamach na moliwoci. Moliwoci za byy jego domen, niezmierzony ich obszar by jego krlestwem, i tu, w tym wzgldzie, by naprawd poet. Z nazwiska swego wnioskowa, e jego przodkowie stanowili konn eskort ksit i rycerzy, a cho sam nigdy nie siedzia na koniu i wcale nie szuka po temu okazji, czu si urodzonym jedcem. Atawistycznym wspomnieniom, dziedzictwu krwi przypisywa fakt, e nader czsto ni o jedzie konnej, i przekonywajco demonstrowa nam, jak naturaln dla rzecz byo trzyma lew rk cugle, a praw klepa koby po szyi. Najczstszym zwrotem w jego ustach byo sowo naleaoby. Bya to formuka tsknego rozwaania moliwoci, ktrych spenieniu przeszkadzaa niezdolno powzicia decyzji. Naleaoby zrobi to lub owo, by tym lub owym, mie to i to. Naleaoby napisa powie obyczajow o Lipsku, naleaoby choby jako pomywacz talerzy odby podr dookoa wiata, studiowa fizyk, astronomi, naby niewielki majteczek i ju tylko w pocie czoa uprawia rol. Kiedy w sklepie towarw kolonialnych kazalimy zemle sobie troch kawy, potrafi powiedzie przy wyjciu, krcc gow w zadumie: Naleaoby mie sklep towarw kolonialnych! Mwiem ju o poczuciu niezalenoci Schildknappa. Wyraao si ono ju w jego wstrcie do suby pastwowej, w wyborze wolnego zawodu. Lecz by on jednoczenie sug wielu panw i mia w sobie co z pieczeniarza. Dlaczeg by zreszt, w swojej trudnej sytuacji materialnej, nie mia cign korzyci ze swego dobrego wygldu i towarzyskiego powodzenia? Przyjmowa czsto zaproszenia, jada obiady w rnych lipskich domach, rwnie i u bogatych ydw, cho nieraz mona byo usysze od niego antysemickie wypowiedzi. Ludzie, ktrzy czuj si ponieni, niedocenieni, a obdarzeni s przy tym szlachetnym wygldem zewntrznym, czsto szu156

kaj satysfakcji w poczuciu wyszoci rasowej. W jego wypadku osobliwoci byo jedynie to, e nie lubi rwnie i Niemcw, przekonany by o ich niszoci w rodzinie narodw i tym znw tumaczy z kolei fakt, e ju raczej, albo ju od razu, woli trzyma si z ydami. Kobiety za, ony ydowskich wydawcw i bankierw, podnosiy ku niemu oczy z uczuciem gbokiego podziwu swej rasy dla niemieckiej paskiej krwi i dugich ng i znajdoway wielk przyjemno w obdarowywaniu go; sportowe poczochy, paski, swetry i szaliki, ktre nosi, byy przewanie upominkami, i to nie zawsze nie sprowokowanymi. Potrafi bowiem, towarzyszc jakiej pani przy shoppingu, wskaza przedmiot i powiedzie: No, pienidzy na to bym nie wyda. Najwyej przyjbym w prezencie. I przyjmowa prezent z min czowieka, ktry przecie powiedzia, e nie wydaby na tak rzecz pienidzy. Poza tym jednak dowodzi sobie i innym swej niezalenoci odmawiajc z zasady wszelkich przysug, w ten sposb mianowicie, e by nieuchwytny, gdy go potrzebowano. Jeli brakowao partnera do stou i proszono, eby przyszed, niechybnie odmawia. Jeli kto na podr lub na odbycie przepisanej przez lekarza kuracji w uzdrowisku pragn zapewni sobie jego mie towarzystwo, mg by tym bardziej pewien jego odmowy, im wyraniej okazywa, e mu na przebywaniu z nim zaleao. Dlatego te odrzuci propozycj Adriana, eby wygotowa mu libretto z Loves Labour Lost. Przy tym bardzo lubi Adriana, by serdecznie do niego przywizany, Adrian za nie wzi mu za ze tego zawodu, by w ogle peen pobaliwoci wobec jego sabostek, z ktrych zreszt sam Schildknapp si wymiewa, zbyt wdziczny natomiast za jego mi rozmow, opowiadania o ojcu i angielskie bzdury, aby czu do niego jakkolwiek uraz. Nigdy nie widziaem, eby mia si tyle, i to a do ez, jak podczas spotka z Rdigerem Schildknappem. Jako prawdziwy humorysta potrafi Schildknapp nawet z najbardziej niepozornych rzeczy wydoby natychmiast nieodparty komizm. Faktem jest na przykad, e gryzienie twardych sucharkw przytpia such jedzcego oguszajcym chrzstem i odcina go od wiata zewntrznego; ot Schildknapp zademonstrowa nam przy herbacie, jak to zajadajce sucharki towarzystwo ani rusz si wzajemnie zrozumie nie moe i ca konwersacj ograniczy musi doSucham?, Czy pan co powiedzia?, Chwileczk, prosz! A jake potrafi si mia Adrian, gdy Schildknapp wadzi si z wasnym odbiciem w lustrze! By on bowiem prny nie w banalny sposb, lecz w sensie poetyckim, wobec niezmierzonych, znacznie jego zdolno decyzji przekraczajcych moliwoci szczcia na wiecie, dla ktrych pragn zachowa siebie piknym i modym, martwi si wic skonnoci swej twarzy do przedwczesnych zmarszczek i zbyt rychego starzenia si. Usta jego i tak miay w sobie co starczego i wraz z prosto nad nimi zarysowanym, nieco zbyt wyduonym nosem, ktry wci jeszcze mona byo okrela jako klasyczny, pozwalay przewidywa fizjonomi Rdigera w staroci. Dochodziy do tego jeszcze zmarszczki na czole, bruzdy od nosa ku ustom i rozmaite kurze apki. Przyblia wic nieufnie twarz do
157

lustra, stroi kwan min, przytrzymywa brod kciukiem i palcem wskazujcym, z obrzydzeniem gadzi wasne policzki i odpycha swe odbicie gestem prawej rki tak wyrazistym, e obaj, Adrian i ja, wybuchalimy gonym miechem. Nie wspomniaem jeszcze o tym, e oczy jego miay zupenie t sam barw co oczy Adriana. Przedziwna to nawet bya wsplnota; wykazyway bowiem dokadnie jednakow szaro-niebiesko-zielon mieszanin barw i nawet identyczn rdzaw obwdk wok renic mona byo stwierdzi u obydwu. I choby to brzmiao nie wiem jak osobliwie, zawsze zdawao mi si, a zdawao mi si tak poniekd dla wasnego uspokojenia, jakoby miechem optana przyja Adriana z Schildknappem miaa jaki zwizek z t jednakow barw ich oczu co rwnao si myli, e polega ona na rwnie gbokiej, co pogodnej o b o j t n o c i . Nie potrzebuj chyba dodawa, e zawsze zwracali si do siebie po nazwisku i per pan. Cho nie potrafiem tak zabawi Adriana jak Schildknapp growaem jednak nad nim wyniesionym z lat dziecinnych spoufaleniem.

XXI
Dzi rano, gdy Helena, zacna moja ona, przygotowywaa nam niadanie i rzeki grno-bawarski dzie jesienny zaczyna si wyania z nieodstpnych mgie, przeczytaem w gazecie o szczliwie nam odywajcej wojnie podmorskiej, ktrej ofiar w cigu dwudziestu czterech godzin pado nie mniej ni dwanacie statkw, w tym dwa wielkie parowce pasaerskie, jeden angielski, drugi brazylijski, wraz z piciuset podrnymi. Sukces ten zawdziczamy nowej torpedzie o bajecznych waciwociach, ktr zdoaa skonstruowa niemiecka technika, i nie potrafi stumi w sobie pewnego rodzaju satysfakcji na myl o naszej zawsze tak ywotnej wynalazczoci i mimo liczne klski nieugitej sprawnoci narodowej, jaka cigle jeszcze stoi cakowicie do dyspozycji reimu, ktry poprowadzi nas na t wojn i istotnie cay kontynent do stp nam zoy, zastpujc marzenia intelektualistw o europejskich Niemczech nieco przeraajc wprawdzie, kruch i, jak si wydaje, nieznon wiatu rzeczywistoci niemieckiej Europy. To mimowolne uczucie satysfakcji ustpuje te zawsze wobec myli, e tego rodzaju niekiedy zdarzajce si triumfy, jak zatapianie statkw czy te sam w sobie wspaniay figiel uprowadzenie obalonego woskiego dyktatora, suy mog jedynie budzeniu faszywych nadziei i przedueniu wojny, ktra zdaniem znawcw nie moe ju by wygrana. Takie jest te zdanie rektora naszej wyszej szkoy teologicznej we Freising, monsignora Hinterpfrtnera, ktry wyzna mi je bez ogrdek w cztery oczy przy wieczornym kuflu, a jest to czowiek bynajmniej nie zdradzajcy podobiestwa
158

z owym namitnym uczonym, wok ktrego ogniskowa si ubiegego lata w tak straszliwie we krwi zatopiony bunt monachijskich studentw, lecz ktrego wiatowy umys nie zezwala na adne iluzje, nawet na takie, ktre czepiaj si kurczowo rnicy midzy niewygraniem a przegraniem wojny, czyli przesaniaj czowiekowi prawd, e zagralimy va banque i e klska naszych zamiarw podbicia caego wiata rwna si musi katastrofie narodowej najpierwszej wielkoci. Mwi to wszystko, aby przypomnie czytelnikowi, w jakich okolicznociach historycznych odbywa si spisywanie yciorysu Leverkhna, i aby zwrci mu uwag, jak zwizane z moj prac podniecenie nieustannie, a do cakowitego zatarcia si rnicy, zlewa si w jedno z przejciem wywoanym wstrzsami dnia. Nie mwi tu o roztargnieniu, gdy wydarzenia te nie potrafi, jak mi si wydaje, oderwa mnie na dobr spraw od mego biograficznego zamysu. Mimo to i mimo mego osobistego bezpieczestwa, wolno mi chyba powiedzie, e czasy te nie nazbyt sprzyjaj staemu wypenianiu zadania takiego jak moje. A e ponadto, wanie podczas monachijskich niepokojw i egzekucji, opada mnie dreszczami si rozpoczynajca grypa, ktra na dziesi dni przykua mnie do ka, a potem na dugi jeszcze czas nadwtlia tak fizyczne jak i duchowe siy szedziesicioletniego czowieka, nic dziwnego, e wiosna i lato przeszy w pn ju jesie, od chwili gdy pierwsze linijki moich wynurze rzuciem na papier. Doznalimy tymczasem zniszczenia naszego czcigodnego miasta z powietrza, zniszczenia, ktre woaoby o pomst do nieba, gdybymy to nie my wanie, sami obcieni win, byli nim dotknici. e jednak my to jestemy, krzyk nasz zamiera w powietrzu i, jak niegdy modlitwa krla Klaudiusza, nie moe dotrze do nieba. Jake dziwacznie brzmi zreszt wobec sprowokowanych przez nas samych nikczemnoci w lament nad kultur w ustach tych, ktrzy wstpili na aren dziejw jako gosiciele i wysannicy odmadzajcego wiat, w zbrodniczoci pogronego barbarzystwa! Niejeden ju raz w grom zniszczenia i wstrzsu run blisko mojej samotni, dech zapierajc w piersiach. Straszliwe bombardowanie miasta Drera i Willibalda Pirckheimera nie byo ju bynajmniej odlegym jakim wydarzeniem, a gdy Sd Ostateczny dotkn i Monachium, siedziaem w moim gabinecie blady i dygoccy na rwni ze cianami, drzwiami i szybami naszego domu i trzsc si rk pisaem ten oto yciorys. Rka moja bowiem i tak przy tym dry ze wzgldu na sam temat, mao wane jest tedy, e zwyke to zjawisko nasilio si jeszcze nieco z powodu zewntrznych straszliwoci. Przeylimy, powiadam, z tym rodzajem nadziei i dumy, do ktrego pobudza nas manifestacja si niemieckiego narodu, pocztek nowego szturmu naszych wojsk na rosyjskie hordy, bronice swego niegocinnego, lecz widocznie gboko umiowanego kraju, ofensyw, ktra po paru tygodniach przeobrazia si w rosyjsk i od tej chwili doprowadzaa jedynie do nie koczcej si i niepowstrzymanej utraty terenu, jeli o samym tylko terenie mwi. W gbokim osupieniu przyjlimy do
159

wiadomoci ldowanie wojsk amerykaskich i kanadyjskich na poudniowo-wschodnim brzegu Sycylii, upadek Syrakuz, Katanii, Messyny, Taorminy i z mieszanymi uczuciami strachu i zazdroci, z dojmujcym przewiadczeniem, e sami ani w zym, ani dobrym sensie nie bylibymy do tego zdolni, dowiedzielimy si, jak to pewien kraj, ktrego mentalno pozwala mu jeszcze wycign zwyke, trzewe konsekwencje z caego szeregu skandalicznych klsk i strat, pozby si swego wielkiego czowieka, aby nieco pniej przysta wobec wiata na to, czego i od nas daj, lecz na co zgoda nawet w najgbszej ndzy wyda nam si ofiar zbyt wit i wielk: na bezwzgldn kapitulacj. Tak, my jestemy cakiem odmiennym, zwykym a trzewym sprawom przeciwnym narodem o potnym tragizmie ducha i mio nasza dotyczy jedynie przeznaczenia, wszelkiego przeznaczenia, choby sta nim si miaa zagada, zapalajca na niebie krwaw un zmierzchu bogw! Natarcie Moskali na terenie naszego przyszego spichrza zboowego, Ukrainy, i elastyczne cofanie si naszych oddziaw na lini Dniepru towarzyszyo mojej pracy lub raczej ona tym wydarzeniom towarzyszya. Przed paru dniami okazaa si oczywista niemono utrzymania i tej bariery obronnej, mimo e nasz fhrer, ingerujc w popiechu, pooy potn tam temu odwrotowi, wypowiadajc celne sowo nagany o stalingradzkiej psychozie i rozkazujc utrzyma lini Dniepru za wszelk cen. Cena ta, wszelka cena, zostaa uiszczona, wszake nadaremnie; a dokd i jak daleko rozleje si jeszcze czerwona powd, o ktrej pisz nasze gazety, pozostawiono naszej, do najbardziej ju awanturniczych skokw skonnej wyobrani. Do dziedziny fantastyki bowiem zaliczy naley tak przeciwn wszelkiemu pojciu porzdku i przezornoci myl, e same Niemcy mogyby sta si aren ktrej z naszych wojen. Przed dwudziestu piciu laty potrafilimy zapobiec temu w ostatniej chwili, lecz wzrastajcy obecnie tragiheroiczny stan naszych umysw zdaje si ju nie pozwala nam na skwitowanie przegranej sprawy, dopki nie urzeczywistni si rzeczy nie do pomylenia. Dziki Bogu, szerokie przestrzenie rozpocieraj si jeszcze pomidzy nacierajc od wschodu zagad a ojczystymi naszymi polami i moemy by gotowi do poniesienia na tym froncie niejednej jeszcze przykrej poraki, aby tym zajadlej broni naszej europejskiej przestrzeni yciowej przed miertelnymi wrogami niemieckiego adu na zachodzie. Inwazja na nasz pikn Sycyli nie bya bynajmniej dowodem, e nieprzyjaciel zdoa rwnie postawi stop na gwnym i staym ldzie woskim. Nieszczliwym zbiegiem okolicznoci okazao si to jednak moliwe i w ubiegym tygodniu wybucho w Neapolu sprzyjajce aliantom komunistyczne powstanie, skutkiem ktrego miasto to okazao si miejscem niegodnym ju pobytu wojsk niemieckich, tak i po sumiennym zniszczeniu biblioteki i pozostawieniu bomby zegarowej na poczcie gwnej ewakuowalimy je z podniesionym czoem. Tymczasem mwi si o prbach inwazji w rejonie Kanau, pokrytego podobno statkami, a zwyky obywatel zadaje sobie niedozwolone z pewnoci pytanie, czy to, co wydarzyo si we Wo160

szech i dalej w gr tego pwyspu jeszcze si wydarzy moe, nie bdzie mogo wydarzy si rwnie i we Francji albo gdzie bd, wbrew wszelkiej ustalonej wierze w nienaruszalno twierdzy europejskiej. Tak, monsignore Hinterpfrtner ma racj: jestemy zgubieni. Rzec pragn: wojna jest przegrana, lecz oznacza to wicej ni przegranie jednej kampanii, znaczy to istotnie, e m y jestemy zgubieni, e zgubiona jest nasza sprawa i dusza, nasza wiara i nasza historia. Koniec ju z Niemcami, koniec, zarysowuje si nieopisana klska ekonomiczna, polityczna, moralna i duchowa, sowem klska wszechogarniajca, a ja nie chc poda tego, co nam zagraa, bo jest to rozpacz i jest to obkanie. Nie chc poda tego, gdy zbyt gbokie jest wspczucie moje, nieszczsna lito moja jest po stronie tego potpionego narodu, a gdy wspomn jego zryw i lepy zapa, owo powstanie, w wyom, wybuch i przeom, t rzekomo oczyszczajc odnow, to narodowe odrodzenie sprzed lat dziesiciu gdy pomyl o tym pozornie witym upojeniu, z ktrym co prawda jako ostrzegawczy znak faszu zmieszane byo wiele dzikiej brutalnoci, morderczej podoci, wiele brudnej uciechy z habienia, drczenia i poniania, a ktre ju wtedy nioso ze sob wsposb dla kadego mylcego czowieka oczywisty wojn, ca t wojn serce mi si ciska na myl, e dokonana podwczas niesamowita inwestycja wiary, entuzjazmu i historycznej egzaltacji musi obecnie rozprysn si w bankructwie bez precedensu. Nie, nie chc tego poda a przecie musz tego poda i wiem rwnie, e tego podaem, e podam dzi i e radonie to powitam: z nienawici do zbrodniczej pogardy dla rozumu, do grzesznego wypierania si prawdy, do grubiasko rozanielonego kultu mitw kuchennych, karygodnego pomylenia degeneracji z czasem minionym, przekupnych naduy i haniebnej licytacji wszystkiego, co stare i prawe, wierne i bliskie, rdzennie niemieckie, a z czego nam chystki i kamcy przygotowali odwodzcy od zmysw, trujcy fuzel. Za przepotne upojenie, ktrym stale spragnieni upojenia oszaamialimy si i w ktrym przez cae lata zwodniczej euforii przekraczalimy wszelkie granice upodlenia musimy zapaci. Czym? Wymwiem ju to sowo, wypowiedziaem je w zwizku ze sowem rozpacz. Nie powtrz go. Nie sposb dwukrotnie zwalczy zgrozy, z ktr nakreliem je powyej, aonie wykolawiajc litery. * * *

Gwiazdki rwnie stanowi wytchnienie dla oczu i umysu czytelnika; niekoniecznie musi by nim od razu dobitnie inicjujcy przedzia rzymskiej cyfry i w aden sposb nie mogem uprzedniej dygresji w teraniejszo, nie przeywan ju przez Adriana Leverkhna, nada charakteru osobnego rozdziau. Stworzywszy z pomoc tych obojtnych znakw obraz typograficznie janiejszy, bd raczej uzupenia ten odcinek pewnymi dalszymi wiadomociami z okresu lipskich lat
161

Adriana, nie ukrywajc bynajmniej przed samym sob, e w ten sposb rozdzia ten nabiera mocno niejednolitego wygldu i wydaje si zoony z heterogenicznych fragmentw, a przecie wystarczy a nadto, e z poprzednim poszo mi nie lepiej. Odczytujc wszystko, co tam opowiedziaem: dramaturgiczne plany i pragnienia Adriana, jego najwczeniejsze pieni, bolesny wyraz, jaki zagoci w jego spojrzeniu przez okres naszego rozstania, ncce intelektualnie piknoci szekspirowskiej komedii, muzyka Leverkhna do obcojzycznych wierszy i jego pochliwy kosmopolityzm, a nadto jeszcze klub cyganerii w Caf Central, z ktr to wzmiank czy si z przesadnym moe nakrelony rozmachem portret Rdigera Schildknappa odczytujc to wszystko zadaj wic sobie, i susznie, pytanie, czy tak rnorodne elementy mog waciwie zoy si na jednorodny rozdzia. Lecz czy nie przypominam sobie, e ju od pocztku zmuszony byem stawia sobie zarzuty z powodu braku opanowania i konstrukcyjnego porzdku przy tej robocie? Rwnie i moje usprawiedliwienie jest wci to samo. Temat ten jest mi zbyt bliski. Nazbyt tu chyba brakuje wszelkiej sprzecznoci, a choby samego tylko rozrnienia pomidzy materiaem a twrc. Czy nie powtarzaem ju niejednokrotnie, e ycie, ktre tu opisuj, blisze mi jest, drosze i bardziej przejmujce ni moje wasne? A to, co najblisze, najbardziej przejmujce i najbardziej wasne, nie jest materiaem: jest to o s o b a i nie od niej mi doznawa wraenia artystycznego podziau. Daleki jestem od zaprzeczania powadze sztuki; lecz kiedy sprawa staje si powana, gardzimy sztuk i nie jestemy do niej zdolni. Mog tu tylko powtrzy, e paragrafy i gwiazdki s w tej ksice jedynie ustpstwem na rzecz oczu czytelnika, gdyby bowiem o mnie tylko chodzio, spisabym to wszystko jednym tchem i jednym cigiem, bez jakiegokolwiek podziau, ba, nawet bez wci i akapitw. Brak mi jedynie odwagi, aby tak bezlitosne dzieo kunsztu drukarskiego oferowa oczom czytajcej publicznoci. * * *

Rok cay przeywszy w Lipsku z Adrianem wiem take, w jaki sposb spdzi tam pozostae trzy lata swego pobytu; pouczy mnie o tym jego konserwatywny sposb ycia, sprawiajcy czsto wraenie sztywnoci i mogcy niekiedy nawet mnie przygnbi. Nie darmo wyraa w swym licie sympati dla owej chci niewiedzenia o niczym i pozbawionego przygd ycia Chopina. I on rwnie nie chcia nic wiedzie, nic widzie, nic waciwie przeywa, przynajmniej w manifestujcym si, zewntrznym tego sowa znaczeniu; za nic mia odmian, nowe doznania zmysowe, rozrywki, odpoczynek, a szczeglnie odnonie tego ostatniego, mianowicie odpoczynku, wymiewa z upodobaniem wszystkich, co to nieustannie odpoczywaj, wzmacniaj si i opadaj a nikt nie wie, po co. Odpoczynek mawia jest dla takich, ktrym na nic si nie zda. Niewiele zaleao mu na po162

drach, podejmowanych celem zwiedzania, gromadzenia wrae, ksztacenia si. Gardzi rozkosz wzroku i, o ile such mia a nadto wraliwy, o tyle od najdawniejszych czasw nie odczuwa potrzeby ksztacenia swego oka na dzieach sztuki plastycznej. Podzia ludzi na wzrokowcw i suchowcw uwaa za suszny i niezaprzeczenie prawdziwy, sam za zdecydowanie zalicza siebie do tych drugich. Co si mnie tyczy, to nigdy nie uwaaem, e podzia ten mona cile przeprowadzi, i osobicie nigdy naprawd nie wierzyem w niewraliwo i lenistwo jego oka. Goethe te twierdzi wprawdzie, e muzyka jest darem wrodzonym i wewntrzn zdolnoci, nie potrzebujc nadmiaru poywienia z zewntrz ani yciowego dowiadczenia. Lecz istnieje przecie widzenie wewntrzne, wizja, ktra jest czym innym i wicej ogarnia ni zwyky ogld. Nadto istnieje gboka sprzeczno w tym, aby czowiek mg by tak wraliwy na oko ludzkie, ktrego blask przecie tylko okiem chwyta, jak Leverkhn, a przy tym cakowicie odrzuca percepcj wiata przy pomocy tego organu. Wystarczy mi tylko wymieni nazwiska Marii G o d e a u , Rudiego S c h w e r d t f e g e r a czy Nepomuka S c h n e i d e w e i n a , aby uprzytomni sobie wraliwo, a nawet sabo Adriana wobec uroku oczu czarnych, niebieskich, przy czym oczywicie zdaj sobie spraw, e popeniam bd bombardujc czytelnika nazwiskami, z ktrymi w najmniejszym nawet stopniu nie wie, co pocz, a ktrych ucielenienie jest jeszcze w dalekiej perspektywie, gruba za oczywisto tego bdu pozwala wnioskowa o jego dowolnoci. Lecz, co prawda, c waciwie znaczy dowolno! Zdaj sobie doskonale spraw, e umieciem tu te przedwczesne, pusto brzmice nazwiska pod niejakim przymusem. Podr Adriana do Grazu, ktr podj nie dla samego podrowania, przerwaa monotonny tryb jego ycia. Podobn przerw bya podjta wsplnie z Schildknappem wycieczka nad morze, za ktrej owoc mona uzna w jednoczciowy obraz symfoniczny. Z tym za czy si trzeci z kolei wyjtek, podr do Bazylei, ktr odby w towarzystwie swego nauczyciela Kretzschmara, aby uczestniczy w koncertach barokowej muzyki sakralnej, organizowanych przez bazylejski zesp wokalny w kociele w. Marcina, a w ktrych Kretzschmar mia wykonywa parti organow. Wysuchali Magnificat Monteverdiego, studiw organowych Frescobaldiego, jednego z oratoriw Carissimiego oraz jednej kantaty Buxtehudego. Wraenie, jakie ta musica riservata wywara na Adrianie, muzyka afektowana, traktujca w reakcji na holenderski konstruktywizm sowa Biblii ze zdumiewajco ludzk swobod i deklamatorsk miaoci wyrazu, przybierajc j w bezlitonie obrazow aktywno instrumentaln, wraenie to byo niezwykle silne i trwae; listownie i ustnie mwi mi wtedy wiele o owej pojawiajcej si u Monteverdiego modernizacji rodkw muzycznych, przesiadywa te potem duo w bibliotece lipskiej i robi wycigi z Jephte Carissimiego i Psalmw Dawidowych Schtza. Kt chciaby zapoznawa stylistyczny wpyw tego madrygalizmu w pseudoreli163

gijnej muzyce jego lat ostatnich, w Apokalipsie i Doktorze Faustusie? Element a do ostatecznych granic posunitej ekspresji zawsze u niego dominowa, wraz z intelektualn namitnoci do surowego adu i holenderskiej linearnoci. Innymi sowy: ar i chd wystpoway obok siebie w jego utworach, niekiedy za, w najbardziej genialnych momentach, zleway si w jedno, lesspressivo owadao cisym kontrapunktem, obiektywizm nabiera rumieca uczu, tak i odnosio si wraenie rozarzonej konstrukcji, ktra mnie, jak nic innego, nasuwaa na myl ide demonizmu i zawsze przypominaa pomienisty plan, jaki wedug legendy Kto nakreli by niegdy na piasku wahajcemu si budowniczemu katedry koloskiej. Zwizek pierwszej podry Adriana do Szwajcarii z poprzedni na wysp Sylt polega jednak na nastpujcej sprawie: w tym kulturalnie tak oywionym i niezalenym kraju istniao i istnieje dotd pewne stowarzyszenie muzykw, organizujce midzy innymi tak zwane czytane prby orkiestralne, lectures dorchestre, to znaczy: zarzd, stanowicy jednoczenie jury, zleca jednej z krajowych orkiestr symfonicznych i jej dyrygentowi wykonywanie dzie modych kompozytorw, lecz jedynie tytuem prby, wobec grupy fachowcw a z wykluczeniem publicznoci, aby da okazj przesuchania wasnych utworw, zebrania dowiadcze i pouczajcej konfrontacji fantazji z rzeczywistoci dwiku. Podobna lektura odby si miaa niemal rwnoczenie z koncertem w Bazylei przy udziale Orchestre de la Suisse Romande w Genewie, a Wendell Kretzschmar zdoa dziki swym stosunkom uzyska umieszczenie w programie Fosforescencji morza Adriana, utworu modego Niemca, co byo wyjtkiem. Dla Adriana byo to zupen niespodziank; Kretzschmar bowiem nie odmwi sobie przyjemnoci pozostawienia go w niewiedzy. Adrian nic nie przeczuwa nawet i wtedy, gdy jecha ju ze swym nauczycielem na prb z Bazylei do Genewy. A potem rozbrzmiao pod batut pana Ansermeta jego wasne leczenie korzeni, owa porcja mrocznie migotliwego impresjonizmu, ktrej sam nie traktowa serio, ju przy pisaniu nie traktowa serio, za przy krytycznym jej wykonaniu siedzia jak na rozarzonych wglach. mieszna to mczarnia dla artysty wiadomo, e audytorium identyfikuje go z utworem, ktry on sam wewntrznie ju przers, ktry by dla jedynie igraniem z czym, w co sam nie wierzy. Na szczcie wszelkiego rodzaju manifestacje uznania lub nagany byy przy tego rodzaju prbach wykluczone. Prywatnie tylko przyjmowa komplementy, zastrzeenia, wytknicia bdw i porady w jzyku niemieckim i francuskim, nie przeczc przy tym ani zachwyconym, ani niezadowolonym. Nie zgodzi si te zreszt z nikim. Pozosta z Kretzschmarem jaki tydzie czy dziesi dni w Genewie, Bazylei i Zurychu i przelotnie zetkn si z artystycznymi rodowiskami tych miast. Wiele pociechy chyba tam z niego nie mieli, nie bardzo wiedzc, co z nim pocz, przynajmniej jeli spodziewali si naiwnoci, ekspansywnoci i koleeskiej wylewnoci. Niektrzy, tu lub wdzie, byli by moe wspczujco po164

ruszeni jego niemiaoci, otaczajc go samotnoci, wzniosym ciarem jego egzystencji, a raczej wiem, e tak bywao, i uwaam to za zrozumiae. Z wasnego dowiadczenia wiem. e w Szwajcarii znale mona wiele wspczucia dla cierpie, wiele zrozumienia, co czy si tam ponadto, bardziej ni w innych orodkach o wybujaej kulturze, chociaby w intelektualnym Paryu, ze staromiejskim charakterem jej mieszczastwa. Stanowio to tajemny punkt styczny. Z drugiej za strony utajona nieufno Szwajcarw wobec Niemca z Rzeszy natkna si tu na szczeglny wypadek niemieckiej nieufnoci wobec wiata jakkolwiek dziwne mogoby si wydawa nazywanie wiatem tego maego, ssiadujcego z nami kraiku w przeciwstawieniu do rozlegej i potnej Rzeszy Niemieckiej z jej ogromnymi miastami. W rzeczy samej wszake przejawia si tu niezaprzeczalna regua: Szwajcaria, neutralna, wielojzyczna, pozostajca pod wpywami Francji, owiana tchnieniem Zachodu, jest w istocie, mimo swych niepozornych rozmiarw, znacznie bardziej wiatem, w znacznie wikszym stopniu europejsk scen ni polityczny kolos na pnoc od niej, gdzie sowo midzynarodowy od dawna stao si obelg, a obskurny prowincjonalizm zepsu atmosfer i zaprawi j stchlizn. Oto wspomniaem ju o wewntrznym kosmopolityzmie Adriana. Lecz niemiecki kosmopolityzm by chyba zawsze czym rnym od wiatowoci, a przyjaciel mj by wanie czowiekiem, ktrego wiatowo przyprawiaa o zmieszanie, ktry nie czu si przez ni wchonity. Na kilka dni przed Kretzschmarem powrci do Lipska, do tego z pewnoci wiatowego miasta, gdzie jednak wiatowo raczej jest gociem ni domownikiem, do tego cudacznie gadajcego miasta, gdzie po raz pierwszy dza tkna jego dum; wstrzs to by gboki, przeycie o takiej gbi, o jak wiata nie podejrzewa, a ktre, o ile rozeznanie moje jest suszne, niemao si przyczynio do jego oniemielenia wobec wiata. Przez cztery i p roku swego pobytu w Lipsku zajmowa Adrian nadal swoje dwupokojowe mieszkanie przy Petersstrasse, w pobliu Collegium Beatae Virginis, gdzie znowu przyczepi nad pianinem swj magiczny kwadrat. Sucha wykadw filozofii i historii muzyki, czyta i robi wycigi w bibliotece i przynosi Kretzschmarowi swoje kompozytorskie wiczenia do oceny: utwory fortepianowe, koncert na orkiestr smyczkow i kwartet na flet, klarnet, corno di basseto i fagot, wymieniam utwory, ktre znam i ktre si zachoway, cho nigdy nie byy publikowane. Rola Kretzschmara polegaa na wytykaniu Adrianowi sabych miejsc, zalecaniu korektury tempa, oywienia jakiego drtwego rytmu, wyraniejszego sprofilowania jakiego tematu. Wskazywa mu to gos rodkowy, ktry grzzn w piachu, to znowu bas, ktry zamiera, zamiast pozostawa w ruchu. Kad palec na motywie przejciowym, ktry wykazywa pozorn jedynie zwarto, nie wynikajc z organicznej koniecznoci i zagraajc naturalnemu tokowi caej kompozycji. Mwi mu waciwie tylko to, co artystyczny rozsdek ucznia sam mg mu powiedzie i co mu ju by powiedzia. Nauczyciel jest uosobionym sumieniem
165

adepta, utwierdzajcym go w wtpliwociach, wyjaniajcym mu przyczyny jego niezadowolenia, podsycajcym denie do doskonaoci. Lecz ucze taki jak Adrian nie potrzebowa w zasadzie adnego korektora i mistrza. wiadomie przynosi mu rzeczy niegotowe, aby wysucha o nich tego, co sam ju wiedzia, i ubawi si tym artystycznym rozsdkiem nauczyciela, pozostajcym w cakowitej zgodzie z jego wasnym, w artystyczny r o z s d e k akcent naley tu pooy na drug cz tego zwrotu, ktry jest waciwym reprezentantem idei dziea, nie idei j e d n e g o tylko dziea, lecz idei samego opusu, w sobie samym ugruntowanego, obiektywnego i harmonijnego tworu w ogle, bdc menagerem jego zwartoci, jednolitoci, organicznej caoci, tym, co zakleja szpary i zatyka dziury, co stwarza w naturalny tok, ktry pocztkowo wcale nie istnia, a wic bynajmniej nie jest czym naturalnym, lecz produktem sztuki, sowem, pniej dopiero i porednio konstruuje w menager wraenie bezporedniej i organicznej koncepcji. W kadym dziele jest wiele pozorw, mona by nawet pj dalej i powiedzie, e jest ono pozorne samo w sobie, jako dzieo. Ma bowiem ambicj, aby uwierzono, e nie zostao wypracowane, lecz powstao i wyskoczyo niczym Pallas Athene z gowy Jowisza w penym rynsztunku swej cyzelowanej zbroi. Jest to jednak zudzenie. Nigdy adne dzieo tak si nie ukazywao. Skada si na nie praca, artystyczna praca na rzecz pozorw i nasuwa si pytanie, czy przy dzisiejszym stanie naszej wiadomoci, naszego rozeznania i poczucia prawdy ta gra jest jeszcze dozwolona, psychicznie jeszcze moliwa, czy mona j jeszcze traktowa powanie, czy dzieo jako takie, w twr samowystarczalny i harmonijnie w sobie zamknity, stoi jeszcze w jakimkolwiek legalnym zwizku z cakowit niepewnoci, problematycznoci i brakiem harmonii naszych stosunkw spoecznych, czy wszelki pozr, nawet najpikniejszy i wanie najpikniejszy, nie sta si dzisiaj kamstwem. Nasuwa si, powiadam, pytanie, to znaczy: nauczyem si zadawa sobie takie pytanie wskutek obcowania z Adrianem, ktrego bystrowzroczno lub, jeli wolno takie sowo utworzy, bystroczuo w tych rzeczach bya absolutnie nieprzekupna. Wasnej mojej dobrodusznoci obce byy takie spostrzeenia, ktre on wypowiada jako krtkie, wtrcane w rozmow aperus, i bolay mnie one, nie ze wzgldu na moj zranion dobroduszno, lecz z uwagi na niego; bolay mnie, przygnbiay, napaway lkiem, gdy widziaem w nich niebezpieczne utrudnienie jego ycia, inhibicje paraliujce rozwj jego talentw. Syszaem, jak mwi: Dzieo sztuki? To zudzenie. To rzecz, co do ktrej mieszczuch pragnie, aby jeszcze istniaa. To przeciwne prawdzie i przeciwne powadze. Prawdziw i powan jest jedynie owa bardzo krtko, skrajnie skoncentrowana chwila muzyczna... Jake miaem si tym nie martwi, skoro wiedziaem, e sam przecie aspirowa do stworzenia dziea, planowa skomponowanie opery! Syszaem rwnie, jak mwi:
166

 Sumienie sztuki sprzeciwia si ju dzisiaj grze i pozorom. Sztuka chce przesta by pozorem i gr, chce sta si poznaniem. Czyby wszystko, co przestaje zgadza si z t jego definicj, nie przestawao istnie w ogle? I jake to sztuka chce istnie jako poznanie? Przypomniaem sobie to, co Adrian pisa z Halle do Kretzschmara o rozszerzaniu si krlestwa banau. Kretzschmar jednak nie da si przez to zachwia w swej wierze w powoanie swojego ucznia. Lecz te nowsze wypady, zwrcone przeciwko grze i pozorom, to znaczy przeciwko samej formie, zdaway si ukazywa tak wielkie rozszerzenie krlestwa banau, rzeczy niedopuszczalnych, e grozio to pochoniciem wszelkiej sztuki w ogle. Z gbok trosk zadawaem sobie pytanie, jakie wysiki, intelektualne sztuczki, chwyty i ironia byyby potrzebne, aby j uratowa, zdoby ponownie i doj do stworzenia dziea, ktre jako strawestowana niewinno przyznaoby si do tego stanu wiadomoci, z ktrego pokadw zostao wydobyte! Biedny mj przyjaciel da sobie pewnego dnia, a raczej pewnej nocy dokadnie wyoy sprawy tu ledwie napomknite, i to wyoy straszliwymi usty, przez przeraajcego pomocnika. Istnieje protok tej rozmowy i w odpowiednim miejscu go przytocz. Wyjani mi on i wytumaczy naleycie instynktowny lk, jaki budziy we mnie podwczas wypowiedzi Adriana. Lecz to, co wyej nazwaem strawestowaniem niewinnoci, jake czsto i osobliwie ujawniao si od najwczeniejszych ju lat w jego twrczoci! Wystpuj w niej bowiem, na najwyszym stopniu muzycznego rozwoju, na tle najskrajniejszych napi, banalnoci oczywicie nie w sensie sentymentalnym lub w znaczeniu zamaszystej uprzejmoci, lecz banalnoci w sensie technicznego prymitywizmu, naiwnoci wic albo pozorne naiwnoci, ktre mistrz Kretzschmar z umiechem przepuszcza swemu niezwykemu wychowankowi: z pewnoci dlatego, i nie upatrywa w nich naiwnoci pierwszego, e si tak wyra, stopnia, lecz co wykraczajcego poza nowatorstwo i szmir, miao w przebraniu debiutanckim. Jedynie w ten sposb rozumie mona rwnie owe trzynacie pieni do sw Brentana, ktrym, zanim zakocz ten odcinek, musz jeszcze koniecznie powici cho sowo, a ktre czsto sprawiaj wraenie drwicego i zarazem majestatycznego traktowania spraw zasadniczych, bolenie napominkowego zironizowania tonalnoci, temperowanego systemu i tradycyjnej muzyki w ogle. Adrian niewtpliwie uprawia w swym lipskim okresie tak gorliwie muzyk wokaln dlatego, e uwaa liryczny zwizek muzyki ze sowem za przygotowanie do zwizku dramatycznego, o ktrym przemyliwa. Prawdopodobnie czyo si to jednak rwnie ze skrupuami, jakie ywi w duchu z racji losw i historycznej sytuacji samej sztuki wraz z autonomi dziea. Powtpiewa o formie, jako o grze i pozorze, tak wic maa, liryczna forma pieni moga mu si wydawa jeszcze najatwiejsz do przyjcia, najpowaniejsz, najprawdziwsz; mogo zdawa mu si, e najlepiej wypenia jego teoretyczne wymaganie skoncentrowanego skrtu. Nie167

ktre z tych pieni przy tym, jak choby ju pierwsza, Dziewczyno mia z owym symbolem literowym, czy Hymn, Weseli muzykanci, Myliwy i pasterz i inne, nie tylko s do dugie, lecz ponadto Leverkhn domaga si, aby uwaano i traktowano je zawsze jako cao, a wic jako jedno dzieo wynikajce z pewnej okrelonej koncepcji stylistycznej, z jednej podstawowej goski, z kongenialnego spotkania z okrelon, wzniosie i gboko rozmarzon dusz poetyck, i nigdy nie chcia zezwoli na wykonanie poszczeglnych pieni, lecz da wykonania caego cyklu, poczwszy od niepojcie zagmatwanego i zmconego Wstpu z wizjonerskim zakoczeniem:
O gwiazdo i kwiecie, o szato mioci, w boleci i w czasie, i w ciemnej wiecznoci! a do mrocznej potgi utworu kocowego: Ja znam t posta... imi jej mier

a rygorystycznym tym zastrzeeniem utrudnia niesychanie publiczne wykonanie owych pieni za swego ycia, zwaszcza e jedna z nich, Weseli muzykanci, napisana jest na cay kwintet gosw: matki, crki, dwch braci i owego chopca, co to za modu nog by zama, a wic na alt, sopran, baryton, tenor i gos dziecicy, wykonujcych po czci zespoowo, po czci solowo, po czci za w duecie (mianowicie obu braci) w czwarty numer cyklu. Pie ta bya pierwsz, ktr Adrian zorkiestrowa, cilej za napisa j od razu na ma orkiestr ze smyczkw, drzewa i perkusji; gdy wiele mwi si w tym osobliwym wierszu o piszczakach, tamburynie, karillonach i czynelach, o wesoych trylach skrzypek, wrd ktrych niewielka, utrapiona sw fantastyk trupa wciga po nocy, gdy nie dojrzy nas ludzkie oko, par kochankw w izdebce, pijanych goci i samotn dziewczyn w czarodziejski krg swoich melodii. Klimat i nastrj tego utworu, upiornie balladowo-uliczna, pena uroku i udrki atmosfera jego muzyki, s jedyne w swoim rodzaju. A jednak waham si przyzna mu palm pierwszestwa spord owych trzynastu wierszy, gdy wiele z nich rzuca muzyce intymniejsze wyzwanie ni ten, o muzyce sowami mwicy i gbsze te w niej znajduje spenienie. Warzy babula wow straw to nastpna pie, owo Mario, gdzie w gocinie bya?, owo siedmiokrotne Ach, biada, pani matko, biada!, ktre z niewiarygodnym kunsztem wczuwania si wyczarowuje najintymniejsze i najtskniejsze, najmroczniejsze ostpy niemieckiej pieni ludowej. Rzecz bowiem ma si tak, e ta wiadoma, prawdziwa i a przemdrzaa muzyka bez ustanku i w boleciach zabiega o wzgldy ludowej melodii. Ta za, nigdy nie urzeczywistniona, w niepewnoci istnienia, to pobrzmiewa we fragmentach, to rozbrzmiewajc znika ponownie w obcym jej duchowi muzycznym stylu, z ktrego przecie nieustannie usiuje si zrodzi. Przejmujca to wizja artystyczna i zaskakujcy kulturalny paradoks, gdy
168

w przeciwiestwie do naturalnego procesu rozwojowego, gdzie z ywiou wyania si wysubtelnione uduchowienie, tutaj ono wanie odgrywa rol prymitywu i z jego to obj usiuje si wyrwa naiwno.
Gwiazd uciszenie wrd witych wspomnie poprzez przestrzenie spywa a do mnie.

Oto zagubiony niemal w przestworzach dwik, kosmiczny ozon innego utworu, w ktrym duchy egluj w zocistych odziach po niebiaskim jeziorze, a dwiczne kaskady olniewajcych pieni opadaj ku ziemi i wznosz si wzwy.
Wszystko w przyjani mionie zczone, pociech aobna przynosi ci rka i wiata kr nocami pdzone; i wszystko si w duszy wiekuicie sprzga.

Z ca pewnoci we wszelkich literaturach rzadko kiedy dwik i sowo spotykay si i potwierdzay wzajemnie tak, jak tu. Muzyka obraca tu spojrzenie na siebie sam i kontempluje sw wasn istot. Ten pociech nioscy i aobny sposb, w jaki dwiki podaj sobie rce, to wzajemne zespolenie si i sprzganie wszechrzeczy w pokrewiestwie i zmiennoci to ona wanie, za Adrian Leverkhn jest jej modocianym mistrzem. Kretzschmar, jeszcze zanim opuci Lipsk, aby obj stanowisko pierwszego kapelmistrza teatru miejskiego w Lubece, zatroszczy si o wydanie drukiem tych brentanowskich pieni. Scott w Moguncji wzi je w komis, to znaczy: Adrian mia z pomoc Kretzschmara i moj (obaj bowiem wzilimy w tym udzia) ponie koszt druku i pozostawa przy prawach autorskich zapewniajc komisantowi 20 procent zysku od wpyww netto. Adrian czuwa nader skrupulatnie nad sporzdzaniem wycigu fortepianowego, da szorstkiego, niesatynowanego papieru formatu in quarto, szerokiego marginesu, nie nazbyt wielkiego zagszczenia nut. Nadto upar si przy wydrukowaniu uwagi wstpnej, e odtwarzanie dziea na koncertach i imprezach dozwolone jest tylko za zgod autora i tylko w caoci, przy wykonaniu wszystkich trzynastu utworw. Poczytano mu to za objaw pretensjonalnoci i zastrzeenie to, wraz ze miaoci pomysw muzycznych, przysporzyo znacznych trudnoci w rozpowszechnianiu owych pieni. W roku 1922 zabrzmiay one, wprawdzie nie w obecnoci Adriana, lecz przynajmniej w mojej, w sali koncertowej w Zurychu, pod dyrekcj znakomitego dra Volkmara Andre, przy czym parti chopca, co to za modu zama by nog, w pieni Weseli muzykanci, odpiewa, czystym jak dzwoneczek i niewymownie wzruszajcym gosem may Jakub Ngli, nieszczliwym trafem istotnie kalekie, o szczudeku chodzce dziecko.
169

Wspomn tu zreszt mimochodem, e w pikny pierwodruk wierszy Klemensa Brentano, na ktrym Adrian opiera si podczas swej pracy, by prezentem ode mnie; z Naumburga przywiozem mu w tomik do Lipska. Oczywicie wybr tych trzynastu pieni by cakowicie jego spraw; nie wywarem na to najmniejszego nawet wpywu. Lecz mog powiedzie, e niemal jedna w drug odpowiaday one moim pragnieniom i oczekiwaniom. Niestosowny to prezent, pomyli pewno czytelnik; c bowiem wsplnego miaa moja osoba, moje wyksztacenie i zasady moralne z jzykowymi rojeniami romantycznego poety, wybiegajcymi ze sfery dziecico-ludowej dwicznoci w krain duchw, aby nie rzec wrcz: degeneracji? Muzyka mog na to jedynie odpowiedzie skonia mnie do ofiarowania tego prezentu muzyka, ktra w tych wierszach tak lekko drzemie, e wystarczyo najdelikatniejszego dotknicia powoanej rki, aby j obudzi.

XXII
Gdy Leverkhn opuci Lipsk we wrzeniu 1910 roku, a wic w tym czasie, gdy ja rozpoczem ju prac w gimnazjum w Kaisersaschern, sam zrazu rwnie powrci w swe strony rodzinne, do Buchel, aby wzi udzia w weselu siostry, ktre tam wanie si odbywao, a na ktre wraz z rodzicami i ja take byem zaproszony. Urszula, dwudziestoletnia ju dziewczyna, polubia optyka, Johannesa Schneideweina z Langensalza, zacnego czowieka, ktrego poznaa podczas odwiedzin u przyjaciki w tym uroczym uzdrowisku w pobliu Erfurtu. Schneidewein, o dziesi czy dwanacie lat starszy od narzeczonej, by Szwajcarem chopskiego pochodzenia z okolic Berna. Rzemiosa swego, szlifowania szkie, nauczy si by w swej ojczynie, potem jednak jakim zrzdzeniem losu znalaz si w Niemczech i naby w owym miasteczku sklep z okularami i wszelkiego rodzaju sprztem optycznym, ktry prowadzi z dobrym szczciem. By bardzo przystojny i zachowa miy dla ucha, rozwany a godny dialekt szwajcarski, przetykany zachowanymi staroniemieckimi wyraeniami o osobliwie uroczystym brzmieniu, ktry Urszula Leverkhn ju teraz zaczynaa od niego przejmowa. I ona rwnie, chocia nie bya piknoci, miaa powabn posta, z rysw twarzy raczej do ojca, ze sposobu bycia podobna do matki, ciemnooka, szczupa, naturalna i mia. Tak wic oboje stanowili par, na ktrej oko z zadowoleniem spoczywao. Midzy rokiem 1911 i 1923 urodzio im si czworo dzieci; Ra, Ezechiel, Rajmund i Nepomuk, i wszystkie byy urocze: najmodszy jednak, Nepomuk, by aniokiem. Lecz o tym pniej, dopiero pod sam koniec opowieci.

170

Goci weselnych byo niewielu: pastor, nauczyciel, wjt gminy Oberweiler, wszyscy ze swymi onami; z Kaisersaschern prcz nas, Zeitblomw, tylko stryj Mikoaj; powinowata pani Elsbeth z Apoldy; jakie zaprzyjanione z Leverkhnami maestwo z Weissenfels wraz z crk; nadto brat Georg, agronom, i zarzdczyni, pani Luder to ju wszyscy. Wendell Kretzschmar nadesa z Lubeki telegram z yczeniami, ktry nadszed do Buchel podczas obiadu. Nie byo to wieczorne przyjcie. Zgromadzono si wczesnym przedpoudniem, po lubnej ceremonii w wiejskim kociele zebralimy si przy znakomitym niadaniu, w piknie miedzianymi naczyniami ozdobionej jadalni w domu panny modej, a wkrtce potem nowoecy odjechali ze starym Thomasem na stacj do Weissenfels, aby wyruszy stamtd w podr do Drezna, podczas gdy gocie weselni pozostali jeszcze kilka godzin przy wymienitych likierach owocowych pani Luder. Adrian i ja wybralimy si owego popoudnia na spacer wok Kuhmulde i na Zionsberg. Mielimy do pogadania na temat redakcji tekstu do Loves Labours Lost, ktrej si podjem i co stanowio ju przedmiot wielu naszych rozmw i obszernej korespondencji. Z Syrakuz i Aten zdoaem by przesa mu ju scenariusz i fragmenty dialogu w niemieckiej wersyfikacji, w ktrych opieraem si na Tiecku i Hertzbergu, dodajc niekiedy, gdy skrty tego wymagay, w moliwie dobrym stylu utrzymane przyczynki wasne. Chciaem bowiem koniecznie przynajmniej przedoy mu rwnie i niemieck wersj libretta, mimo i trwa cigle w zamiarze skomponowania caej opery do tekstu angielskiego. Adrian by wyranie zadowolony, e zdoa si wyrwa z grona weselnych goci na wiee powietrze. Przymglony jego wzrok wskazywa, e drczy go bl gowy, dziwne byo zreszt, e te same oznaki mona byo zaobserwowa w kociele oraz przy stole rwnie i u jego ojca. Jest rzecz zrozumia, e nerwowa ta dolegliwo wystpowaa zwaszcza przy uroczystych okazjach, pod wpywem wzruszenia i podniecenia. Tak si to przejawiao u ojca. W wypadku syna przyczyn psychiczn byo raczej to, e tylko pod przymusem i wbrew woli bra udzia w tej uroczystej ofierze dziewictwa, ktra ponadto dotyczya jego wasnej siostry. Osoni zreszt swoje nieukontentowanie sowami uznania dla prostoty i braku wszelkiej ostentacji, z jak w tym wypadku potraktowano ca spraw, dla pominicia tacw i obrzdkw, jak si wyrazi. Pochwala, e wszystko odbyo si za biaego dnia, e lubne kazanie starego pastora byo proste i krtkie i e przy stole nie wygoszono jakichkolwiek aluzyjnych przemwie, a nawet dla wszelkiej pewnoci, w ogle przemwie zaniechano. Lepiej byoby jeszcze, gdyby zdoano unikn rwnie welonu, biaej szaty miertelnej dziewictwa i trumiennych atasowych pantofelkw. Szczeglnie za yczliwie mwi o wraeniu, jakie wywar na nim narzeczony, obecnie za ju m Urszuli. Dobre oczy mwi i dobra rasa, porzdny, rzetelny i czysty czowiek. Mia prawo stara si o ni, patrze na ni, poda jej poda jej dla chrzecija171

skiego oa, jak to my, teologowie, mwimy, peni susznej dumy, e zdoalimy wyszachrowa od diaba cielesne zespolenie czynic ze sakrament, sakrament chrzecijaskiego maestwa. Bardzo mieszne jest w istocie to kaperowanie naturalnej grzesznoci w imi uwicenia przez samo tylko przydanie sowa chrzecijaski, co w gruncie rzeczy nic przecie nie zmienia. Lecz trzeba przyzna, e obaskawienie za naturalnego, pci, przy pomocy chrzecijaskiego maestwa byo rozumnym wybiegiem. Niechtnie sysz odparem e natur utosamiasz ze zem. Humanizm tak stary jak i nowy nazywa to zniesawieniem rde ycia. Mj drogi, nie ma tam zbyt wiele do zniesawienia. Popada si przez to cignem dalej w rol tego, co dzieom boym zaprzecza, stajc si adwokatem nicoci. Kto w diaba wierzy, ju do naley. Zamia si krtko. Nie znasz si na artach. Mwiem przecie jako teolog, a wic z koniecznoci i j a k teolog. Daje spokj! odparem miejc si rwnie. Zwyke traktowa swoje arty powaniej ni swoj powag. Prowadzilimy t rozmow na gminnej awce pod klonami na szczycie Zionsbergu, w jesiennym popoudniowym socu. Faktem byo, em sam ju wwczas w konkury chodzi, chocia ze lubem, a nawet oficjalnymi zarczynami, trzeba byo czeka do ustalenia si mojej sytuacji, i e pragnem opowiedzie mu o Helenie i o tym moim zamiarze. Rozwaania jego bynajmniej nie uatwiay mi tego zadania. I maj by jedno ciao zacz znowu. Czy to nie dziwaczne bogosawiestwo? Pastor Schrder darowa sobie dziki Bogu ten cytat. W obliczu pary nowoecw raczej przykro tego sucha. Lecz intencja jest jak najlepsza i rzecz w tym, co nazwaem obaskawieniem. Widocznie chodzi tu o wywicenie z maestwa elementu grzechu, zmysowoci i w ogle brzydkiej podliwoci podliwo bowiem istnieje jedynie w dwoim ciele, nie w jednym, a e maj by jednym ciaem, jest przeto pospolit bzdur. Z drugiej jednak strony nie mona si do nadziwi, e jedno ciao poda drugiego to przecie fenomen, ale tak, zupenie wyjtkowy fenomen mioci. Oczywicie zmysowo i mio s od siebie zawsze nieodczne. I najlepiej mona oczyci mio z zarzutu zmysowoci, jeli si, odwrotnie, udowodni istnienie elementu miosnego w zmysowoci. Podanie obcego ciaa oznacza przezwycienie istniejcych zazwyczaj oporw, polegajcych na obcoci ja wobec ty, tego, co moje, wobec tego, co cudze. Ciao eby ju zachowa terminologi chrzecijask normalnie nie odczuwa wstrtu jedynie wobec samego siebie. Z cudzym nie chce mie nic wsplnego. Jeli nagle obce ciao staje si przedmiotem podania i rozkoszy, to stosunek ja do ty
172

alterowany zostaje w sposb, dla ktrego okrelenie zmysowo jest jedynie pustym sowem. Nie mona si obej bez pojcia mioci, nawet jeli rzekomo nic duchowego w gr tu nie wchodzi. Wszelki akt zmysowy jest przecie przejawem czuoci, jest dawaniem w braniu rozkoszy, szczciem przez uszczliwianie, wiadczeniem mioci. Jednym ciaem kochankowie nigdy nie byli, a przepis ten chce wraz z podaniem wygna z maestwa mio. Dziwnie przejty i zmieszany byem jego sowami i powstrzymywaem si od spojrzenia na niego ukradkiem, cho kusio mnie, eby to zrobi. Wspomniaem ju, czego si doznawao za kadym razem, gdy Adrian mwi o rozkoszy zmysw. Nigdy jednak dotd nie wywntrza si do tego stopnia i wydawao mi si, e sposb jego mwienia mia w sobie jak niezwyczajn mu wyrazisto, stanowi lekki nietakt wobec samego siebie, a wic i wobec suchacza, co mnie zaniepokoio, wraz ze wiadomoci, e mwi to wszystko ze wzrokiem przymglonym migren. Przy tym sens jego wywodw by mi nader sympatyczny. Dobrze rykn, lwie! odparem z ywoci, na jak tylko byo mnie sta. Oto, co si zowie sta o dzieo boe. Nie, z diabem nie masz nic wsplnego. Zdajesz sobie chyba spraw, e mwie przed chwil znacznie bardziej jako humanista ni jako teolog? Powiedzmy: jako psycholog odpowiedzia. To taki neutralny stan poredni. Ale wydaje mi si, e s to ludzie najbardziej miujcy prawd. A jakby to byo zaproponowaem gdybymy pogadali teraz cakiem prywatnie i po mieszczasku? Chciaem ci zakomunikowa, e mam zamiar... I powiedziaem mu, jaki to mam zamiar, opowiedziaem o Helenie, jak j poznaem, jak si odnalelimy. Jeli zdoam przez to wpyn na wiksz serdeczno jego gratulacji dorzuciem to zapewniam go, e ju z gry udzielam mu dyspensy od tacw i obrzdw na moim weselu. By niesychanie ubawiony. Wspaniale! wykrzykn. Zacny modziecze, masz zatem ochot wstpi w zwizki maeskie. Jaki to chwalebny zamys! Takie rzeczy zawsze zaskakuj, cho waciwie nic w tym nie ma zaskakujcego. Przyjmij moje bogosawiestwo! But, if thou marry hang me by the neck, if horns that year miscarry! Come, come, you talk greasily zacytowaem z tej samej sceny. Gdyby zna t dziewczyn, a take istot naszego zwizku, wiedziaby, e nie naley obawia si o mj spokj, a raczej przeciwnie, wszystko tu zmierza do utrwalenia spokoju i bezpiecznoci, unormowanego i niczym nie zakconego szczcia. Nie wtpi o tym powiedzia nie wtpi take, e wam si to uda. Przez chwil zdawa si odczuwa ch ucinicia mi rki, ale zaniecha tego. Rozmowa ucicha na moment, a potem, gdy ruszalimy ju w drog powrotn, skierowaa si znw ku gwnemu tematowi, ku planowanej operze, mianowicie ku
173

owej scenie w czwartym akcie, ktrej tekstem posuylimy si dla artu, a ktr midzy innymi koniecznie chciaem opuci. Gra sw bya w niej bardzo gorszca, dramaturgicznie za zbdna. Skrty byy w kadym razie nieuniknione. Komedia nie moe trwa cztery godziny to byo i jest gwnym moim zastrzeeniem wobec piewakw norymberskich. Lecz Adrian upatrzy sobie, zdaje si, wanie owo Old sayings Rosalindy i Boyeta, owo Thou canst not hit it, hit it, hit it itd. dla kontrapunktu uwertury i targowa si w ogle o kady epizod, cho musia si rozemia, gdy mu powiedziaem, e przypomina mi kretzschmarowskiego Beissla i jego naiwn arliwo w chci wyraenia przynajmniej poowy wiata w muzyce. Twierdzi zreszt, e nie czuje si tym porwnaniem zaenowany. Na zawsze przylgna do odrobina tego humorystycznego szacunku, jaki zacz odczuwa na pierwsze ju wieci o tym osobliwym nowatorze i prawodawcy muzycznym. Moe si to wyda absurdalne, ale nigdy nie przesta o nim myle, ostatnio za myla czciej ni kiedykolwiek. Przypomnij sobie tylko powiedzia jak wtedy od razu broniem jego dziecinnej tyranii podziau nut na panw i sugi przed twym zarzutem bezsensownego racjonalizmu. To, co mi si instynktownie w tym podobao, byo samo czym instynktownym i naiwnie zgodnym z duchem samej muzyki: przejawiajca si oto w zabawny sposb ch skonstruowania czego, co przypominaoby zapis rygorystyczny. Na innej, mniej dziecinnej paszczynie byby nam dzisiaj tak samo przydatny, jak wwczas by przydatny swoim owieczkom, przydaby si nam mistrz jakiego systemu, nauczyciel obiektywizmu i organizacji, dostatecznie genialny, aby poczy odnow, ba, nawet archaizmy z rewolucjonizmem. Naleaoby... Musia si rozemia. Mwi ju cakiem jak Schildknapp. Naleaoby! Czeg by nie naleao! To, co powiedzia o tym archaiczno-rewolucyjnym nauczycielu wtrciem jest bardzo niemieckie. Przypuszczam odpar e posugujesz si tym okreleniem nie dla pochway, lecz dla krytycznej charakterystyki, tak wanie, jak naley. Mogoby ono ponadto wyraa jeszcze co aktualnie potrzebnego, zapowied rodka zaradczego w tych czasach obalonych konwencji i rozprzenia wszelkich obiektywnych zalenoci, sowem w czasach wolnoci, ktra niczym ple zaczyna porasta talent i wykazywa cechy bezpodnoci. Przy tym sowie przeraziem si. Nie umiabym waciwie okreli, dlaczego, lecz w ustach Adriana i w ogle w zwizku z nim nabierao ono dla mnie kopotliwego znaczenia, gdzie lk by swoicie zmieszany z szacunkiem. Pochodzio to std, e w jego obecnoci bezpodno, groba bezwadu i stagnacji twrczej bya do pomylenia jedynie jako co niemal pozytywnego i sztucznego, co tylko w poczeniu z czystym i wzniosym uduchowieniem istnie moe.
174

 Tragicznym byoby powiedziaem gdyby bezpodno miaa si kiedykolwiek okaza wynikiem wolnoci. Zawsze przecie zdobywa si wolno w nadziei wyzwolenia twrczych si! Prawda odpar. A wolno spenia przez chwil te pokadane w niej nadzieje. Lecz wolno jest tylko innym okreleniem subiektywnoci, ktra pewnego dnia do ma ju samej siebie, zaczyna w jakiej chwili wtpi w to, aby moga by twrcza sama z siebie, i szuka osony i bezpieczestwa w obiektywizmie. Wolno zawsze si skania ku przemianom dialektycznym. Bardzo szybko uczy si rozpoznawa sam siebie w ograniczeniu, wypenia si w podporzdkowaniu ustawie, normie, przymusowi, systemowi wypenia si w nich, co znaczy: nie przestaje przez to bynajmniej by wolnoci. We wasnym mniemaniu zamiaem si. O tyle, o ile sama o tym wie! Ale w istocie przestaje ju wtedy by wolnoci, tak jak zrodzona z rewolucji dyktatura wolnoci ju nie jest. Taki tego pewny? zapyta. To zreszt ju piewka polityczna. W kadym razie w sztuce subiektywizm i obiektywizm splataj si ze sob a do nierozerwalnoci, jedno wynika z drugiego i przybiera jego charakter, subiektywizm krystalizuje si w obiektywizm, geniusz za pobudza go ponownie do spontanicznoci, dynamizuje go, jak mwimy; i oto nagle mwi jzykiem subiektywizmu. Obalone dzisiaj konwencje muzyczne nie zawsze byy tak obiektywne, tak bardzo narzucone z zewntrz. Byy one utrwaleniem ywych dowiadcze i jako takie przez dugi czas wypeniay zadanie o ywotnej wadze: zadanie organizacji. Organizacja jest wszystkim. Bez niej nic w ogle istnie nie moe, a ju najmniej sztuka. A potem artystyczny subiektywizm podj si tego zadania; zobowiza si zorganizowa dzieo, dobywajc je w penej swobodzie ze siebie. Mylisz o Beethovenie. O nim i o zasadzie technicznej, dziki ktrej wadczy subiektywizm opanowa organizacj muzyczn, a wic przetworzenie. Przetworzenie stanowio niewielk cz sonaty, skromny przytuek subiektywnego ujcia i dynamiki. Od czasw Beethovena staje si ono uniwersalnym, staje si centrum caej formy, ktra, tam nawet, gdzie bya tradycjonaln konwencj, zostaje wchonita przez subiektywizm i poczta na nowo w penej swobodzie. Wariacja, a zatem co archaicznego, przeytek, staje si rodkiem spontanicznego odrodzenia formy. Wariacyjne przetworzenie rozszerza si na ca sonat. U Brahmsa, w pracy tematycznej, dzieje si to poprzez bardziej jeszcze energiczn i wszechogarniajc interwencj. We wanie Brahmsa jako przykad przeksztacania si subiektywizmu w obiektywizm! U niego muzyka wyzbywa si wszelkich konwencjonalnych ozdb, wszelkich formu i przeytkw, stwarzajc niejako kadej chwili jedno dziea na nowo i w swobodzie. Lecz wanie przez to swoboda staje si zasad wszechstronnej oszczdnoci, ktra nie dopuszcza w muzyce nic przypadkowego i z identycznoci utrwalonych
175

surowcw rozwija skrajn rnorodno. Tam, gdzie nie ma ju nic atematycznego, nic, co nie wykazywaoby swego rodowodu od zawsze tego samego tematu, nie mona ju chyba mwi o swobodnej frazie... Ani te o cisej, w dawnym tego sowa znaczeniu. Dawnym czy nowym, zaraz ci wytumacz, co rozumiem przez cis fraz. Rozumiem przez to cakowit integracj wszelkich wymiarw muzycznych i wzajemn ich wobec siebie obojtno dziki doskonaej organizacji. A czy znasz drog ku temu? Czy wiesz odpowiedzia mi pytaniem gdzie byem najbliszy cisej frazie? Czekaem. Mwi bardzo cicho, a do niezrozumiaoci, a ponadto przez zby, jak zwykle, gdy go bolaa gowa. Kiedy w owym cyklu do sw Brentana powiedzia w pieni Dziewczyno mia. Cao wywodzi si z zasadniczego motywu, z serii zmiennych interwaw, z piciu tonw h-e-a-e-es, poziomy i piony s tu przez to wanie cakowicie opanowane i okrelone, oczywicie o tyle, o ile jest to w ogle moliwe przy motywie o tak ograniczonej iloci nut. Jest to jakby sowo, jak gdyby klucz, ktrego lady odnale mona w caej pieni, a ktre pragnyby zdeterminowa j cakowicie. Sowo to jest jednak za krtkie i za mao samo w sobie ruchliwe. Przestrze dwikowa, ktr daje, jest zbyt ograniczona. Naleaoby od tego miejsca pj dalej i tworzy z dwunastu stopni temperowanego alfabetu ptonw wiksze sowa, sowa zoone z dwunastu liter, okrelone kombinacje i wspzalenoci tych dwunastu ptonw, formacje seryjne, z ktrych wywodziby si bezporednio dany utwr, poszczeglna jego cz albo nawet cae wieloczciowe dzieo. Kady ton kompozycji powinien by mc wykaza, zarwno melodycznie jak harmonicznie, swe pokrewiestwo z t ustalon uprzednio podstawow seri. aden nie mgby si powtrzy, zanim pojawi si wszystkie pozostae. aden te nie miaby prawa wystpi nie speniajc swej motywotwrczej funkcji w budowie caoci. Nie istniaaby ju adna wolna nuta. To nazwabym cis fraz. Zaskakujcy pomys powiedziaem. Mona by to ju nazwa racjonaln reorganizacj. Osignoby si przez to niezwyk zwarto i zgodno, co w rodzaju astronomicznej normy i prawidowoci. Lecz, prbujc sobie to wyobrazi, sdz, e nieodmienne wygrywanie takiej serii interwaw, nawet nie wiem jak zmiennych w melodii i rytmie, musiaoby nieuchronnie spowodowa wielkie zuboenie i stagnacj w muzyce. Prawdopodobnie odpar z umiechem, ktry wskazywa, e by przygotowany na tego rodzaju zastrzeenie. By to umiech, przy ktrym silnie wystpowao podobiestwo Adriana do matki, lecz do ktrego przymusza si z trudem, w dobrze mi znany sposb przezwyciajc napr migreny.
176

 Nie jest to wcale takie atwe. Naleaoby wczy w ten system wszystkie rodzaje techniki wariacyjnej, nawet i te, ktre okrzyczano jako sztuczne, a zatem uciec si do rodka, ktry przyczyni si niegdy do opanowania sonaty przez przetworzenie. Zadaj sobie pytanie, po co studiowaem tak dugo stare praktyki kontrapunktu u Kretzschmara i tyle papieru nutowego zasmarowaem odwrconymi fugami, rakami i przewrotami raka. Myl wic, e mona by wykorzysta to wszystko dla sensownych modyfikacji dwunastotonowego wyrazu. Poza seri zasadnicz mogoby ono znale zastosowanie take w ten sposb, e kady interwa zostaby zastpiony przez jego przewrt. Dalej mona by ca figur rozpocz od ostatniego dwiku, a zakoczy pierwszym, a potem dokona przewrotu rwnie i tej formy. I oto masz ju cztery modi, ktre z kolei daj si transponowa na wszystkie podstawowe tony gamy chromatycznej w liczbie dwunastu, tak e masz do dyspozycji czterdzieci osiem rnych form dla jednej kompozycji oraz ile tylko zechcesz wariacyjnych psikusw, jakie ci si nasun. W kompozycji mona te wykorzysta dwie lub nawet wicej serii jako materia wyjciowy, na sposb podwjnej albo potrjnej fugi. Decydujce jest, aby kady ton, bez wyjtku, mia swoj ustalon warto w danej serii lub jej pochodnych. Dawaoby to gwarancj tego, co nazywam harmoniczn i melodyczn obojtnoci. Kwadrat magiczny powiedziaem. Ale czy masz nadziej, e wszystko to bdzie mona take usysze? Usysze? odpar. Czy przypominasz sobie pewien wykad uytecznoci publicznej, ktrego niegdy wysuchalimy i z ktrego wynikao, e w muzyce bynajmniej nie trzeba wszystkiego sysze? Jeli przez syszenie rozumiesz cis realizacj poszczeglnych rodkw, dziki czemu zostaje osignity najwyszy, najbardziej rygorystyczny ad, astronomiczny, kosmiczny ad i porzdek, to nie, tego sysze si nie da. Lecz sam ten ad, o ktrym mwi, daby si lub bdzie mg si da usysze, a jego percepcja dostarczyaby nie znanej dotychczas satysfakcji estetycznej. Bardzo osobliwe powiedziaem. Tak, jak ty t spraw opisujesz, wydaje si ona czym w rodzaju komponowania przed komponowaniem. Cay plan dysponowania materiaem i organizowania go musiaby ju by gotw, zanim si rozpocznie waciwa praca, a jeszcze pytanie, co znaczy waciwa praca. Gdy to przygotowywanie materiau odbywaoby si poprzez wariacje, za tworzenie wariacji, co mona by nazwa waciwym aktem komponowania, zostaoby przeniesione na powrt do materiaw wraz ze swobod kompozytora. Przystpujc do twrczej pracy, nie byby ju swobodny. Skrpowany przez porzdek, ktry sam sobie narzuci, a wic wolny. C, dialektyka wolnoci jest niezgbiona. Lecz jako twrca harmonii wolnym by ju nie by. Czy tworzenie akordw nie byoby tu zdane na los szczcia, na lepy przypadek?
177

 Powiedz raczej: na ukad konstelacji. Polifoniczna godno kadego tonu tworzcego akord byaby zagwarantowana konstelacj. Rezultaty historyczne, emancypacja dysonansu wobec swego rozwizania, jego charakter absolutny, taki, jaki znale ju mona w rnych miejscach pnej frazy wagnerowskiej, usprawiedliwiyby kady akord, ktry potrafiby si wylegitymowa wobec systemu. A gdyby z tej konstelacji wynik bana, konsonans, harmonika trjdwiku, pospolito, zmniejszony akord septymowy? Byoby to odnow zuytych wartoci przez konstelacj. Dostrzegam pewien element rekonstrukcji w tej twojej utopii. Jest ona bardzo radykalna, lecz osabia nieco zakaz, jaki ju przecie zaciy nad konsonansem. Nawrt do starowieckich form wariacji jest podobnym przejawem. Ciekawe zjawiska ycia odpar zawsze chyba maj podwjne oblicze, przeszoci i przyszoci, s chyba zawsze i postpowe, i wsteczne. Ukazuj dwuznaczno samego ycia. Czy to aby nie uoglnienie? Czego? Rodzimych narodowych dowiadcze? Och, tylko bez niedyskrecji. I nie skadajmy sobie sami gratulacji! Chc powiedzie tylko to, e twoje zastrzeenia o ile je za takie uwaasz nie liczyyby si wobec spenienia odwiecznych pragnie opanowania wiata dwikw, uporzdkowania go i roztopienia magicznej istoty muzyki w ludzkim rozumie. Chcesz mnie podej od strony mego honoru humanisty odpowiedziaem. Ludzki rozum! A do tego, wybacz, co trzecie twoje sowo to konstelacja. A to sowo naley chyba raczej do astrologii. Taki racjonalizm, jakiego ty si domagasz, ma w sobie wiele z zabobonu z wiary w nieuchwytny i niesprecyzowany demonizm, ktry przejawia si w grach hazardowych, kadzeniu kart, cigniciu losw i tumaczeniu znakw. System twj, w przeciwiestwie do tego, co mwisz, wydaje mi si raczej suy roztopieniu ludzkiego rozumu w magii. Podnis zacinit pi do skroni. Rozum i magia rzek spotykaj si i jednocz w tym, co nazywamy mdroci, wtajemniczeniem, w wierze w gwiazdy, w liczby... Nie odpowiadaem ju widzc, e cierpi. Zreszt wszystko, co mwi, byo jakby nacechowane cierpieniem, naznaczone nim, cho tak uduchowione i godne zastanowienia. Sam, jak si zdawao, nie mia ochoty na przeduanie naszej rozmowy; wskazywao na to jego obojtne pomrukiwanie i wzdychanie w takt naszych krokw. Ja wszake umilkem w sposb naturalny, co prawda zaskoczony i w duchu krcc gow, przemyliwujc po cichu, e cierpienie by moe nadaje pewien charakter mylom, lecz nie odbiera im wartoci.
178

Mao mwilimy ju przez reszt powrotnej drogi. Przypominam sobie, e zatrzymalimy si krtko przy Kuhmulde, zboczylimy nieco z polnej cieki i spogldalimy na wod, majc twarze owietlone zachodzcym ju socem. Woda bya przejrzysta; zdalimy sobie spraw, e dno jest pytkie tylko przy brzegu. Nieco dalej ju osuwao si w ciemno. Wiadomo byo, e stawek jest porodku bardzo gboki. Zimno powiedzia Adrian wskazujc na ruchem gowy o wiele za zimno teraz na kpiel. Zimno powtrzy w chwil pniej, wzdrygnwszy si tym razem wyranie, i ruszy w dalsz wdrwk. Jeszcze tego samego wieczoru musiaem ze wzgldu na moje obowizki subowe powrocie do Kaisersaschern. On wszake opni o kilka dni swj wyjazd do Monachium, ktre sobie upatrzy na miejsce pobytu. Widz oczyma duszy, jak ciska na poegnanie rk ojca po raz ostatni, cho o tym nie wiedzia widz, jak cauje go jego matka, opierajc, moe w ten sam sposb, jak niegdy w pokoju, podczas rozmowy z Kretzschmarem, jego gow na swoim ramieniu. Nie mia i nie chcia do niej powrci. To ona przyjechaa do niego.

XXIII
Bez pracy nie ma koaczy pisa mi kilka tygodni pniej, parodiujc Kumpfa, ze stolicy Bawarii, na znak, i rozpocz ju komponowanie Loves Labours Lost i domagajc si szybkiego przedoenia reszty opracowanych tekstw. Chc si rozejrze w caoci, pisa, a take niekiedy sign po partie pniejsze, eby mc ustali pewne zwizki i zalenoci muzyczne. Mieszka przy Rambergstrasse w pobliu Akademii, jako sublokator u pewnej wdowy po senatorze z Bremy, nazwiskiem Rodde, ktra ze swymi dwiema crkami zajmowaa mieszkanie na parterze w do nowym jeszcze domu. Pokj, ktry mu odstpia, pooony po prawej stronie drzwi wejciowych, wychodzcy na cich ulic, odpowiada Adrianowi zarwno czystoci, jak i praktycznym, prostym umeblowaniem; wkrtce te zadomowi si w nim cakiem, wraz ze swym osobistym dobytkiem, ksikami i nutami. Bezsensown wszake troch dekoracj stanowi wiszcy na lewej bocznej cianie sztych w orzechowych ramach, relikt przebrzmiaego ju entuzjazmu, przedstawiajcy Giacomo Meyerbeera przy fortepianie, jak z natchnieniem wznoszc oczy dotyka klawiszw, otoczony postaciami ze swoich oper. Apoteoza ta nie wzbudzaa zreszt nadmiernej niechci w modym lokatorze, nadto za, siedzc w wiklinowym fotelu przy swoim biurku zwykym stole z wy-

179

cigan pyt, pokryt zielonym suknem obrcony by do niej plecami, pozostawi j wic na miejscu. W pokoju staa niewielka fisharmonia, ktra, by moe, przypominaa mu dawne czasy i bya mu przydatna. Poniewa jednak pani senatorowa przebywaa przewanie w pooonym na tyach pokoju z widokiem na ogrdek, a crki jej take nie pojawiay si przed poudniem, pozostawiono mu rwnie do dyspozycji stojcy w salonie fortepian, podniszczonego ju nieco, lecz o mikkim tonie Bechsteina. Ten to wic salon, wyposaony w wycieane fotele, pobrzowione kandelabry, pozacane wyplatane krzeseka, kanap i st przykryty brokatow serwet oraz mocno przyciemniony olejny obraz z 1850 roku, w bogatych ramach, przedstawiajcy Zoty Rg z widokiem na Galat sowem z rzeczami, w ktrych atwo byo rozpozna szcztki zamonego niegdy mieszczaskiego domu bywa czsto wieczorami terenem towarzyskich zebra w maym gronie, na ktre i Adrian, pocztkowo opornie, a pniej ju z nawyku, dawa si przycign, aby w kocu, jak to z okolicznoci wynikao, gra po trochu rol syna domu. Zbiera si tam wiatek artystyczny lub na p artystyczny, salonowa cyganeria niejako, cywilizowana i swobodna zarazem, a beztroska i zajmujca na tyle, aby zadowoli oczekiwania pani senatorowej Rodde, ktre skoniy j do przeniesienia si z Bremy do stolicy poudniowych Niemiec. Koleje jej mona byo do atwo odgadn. Dystyngowana, ciemnooka, o kasztanowych wosach, niemal nie tknitych siwizn i wdzicznie zafryzowanych, cerze koloru koci soniowej i wcale jeszcze dobrze zachowanych rysach twarzy, spdzia jako fetowany czonek stanu patrycjuszowskiego cae ycie na reprezentacji, prowadzc duy dom o licznej subie i wielorakich zobowizaniach towarzyskich. Po mierci ma (ktrego powany portret w urzdowej todze rwnie zdobi salon), znalazszy si w znacznie trudniejszych warunkach i nie mogc zapewne w peni utrzyma dawnej pozycji w swym dotychczasowym rodowisku, poczua, e wyzwalaj si w niej porywy niewyczerpanej, a zapewne te nigdy cakowicie nie zaspokojonej radoci ycia, zmierzajce ku ciekawszemu jego epilogowi w cieplejszej, bardziej ludzkiej sferze. Przyjmowaa i chciaa, eby to tak rozumiano w interesie crek, gwnie jednak, co byo zreszt do wyrane, po to, aby samej mie przyjemno i aby przyjmowa hody. Bawia j za najlepiej pewna, aby nie za daleko idca, frywolno, aluzje tyczce niefrasobliwie lekkomylnych obyczajw tej stolicy sztuki, anegdotki o kelnerkach, modelkach, malarzach, ktre pobudzay j do piskliwego, afektowanie-zmysowego miechu z zamknitymi ustami. Crki jej, Inez i Klaryssa, wyranie nie lubiy tego miechu, zamieniay wtedy zimne, pene dezaprobaty spojrzenia, wyraajce ca draliwo dorosych dzieci wobec przejaww ludzkiego niewyycia matki. Przy tym, przynajmniej co si tyczy modszej, Klaryssy, widocznym byo, e wyrwaa si wiadomie, z wasnej woli
180

i demonstracyjnie z mieszczaskiego rodowiska. Wysoka ta blondyna, o duej twarzy ubielonej kosmetykami, zaokrglonej dolnej wardze i sabo zarysowanej brodzie, przygotowywaa si do kariery teatralnej i pobieraa lekcje u pewnego aktora Krlewskiej Sceny Narodowej, grajcego role podstarzaych bohaterw. Zote wosy ukadaa w mia fryzur pod wielkimi jak koa kapeluszami i lubowaa si w ekscentrycznych boa z pir. Potna jej posta zreszt doskonale znosia to wszystko i tumia wyzywajce efekty. Pewna skonno Klaryssy do dziwacznej makabry bawia krg jej adoratorw. Miaa ona jaskrawotego kota imieniem Izaak, ktremu kazaa nosi aob po zmarym papieu, zawizujc czarn atasow wstk na ogonie zwierzcia. W pokoju jej powtarza si motyw trupiej czaszki, zarwno w postaci prawdziwego, szczerzcego zby preparatu z ludzkiego szkieletu, jak te pod postaci brzowego przycisku na listy, przedstawiajcego w pustooki symbol przemijania i wyzwolenia, spoczywajcy na jakim foliancie. Na foliancie tym greckimi literami wyryto imi Hipokratesa. Ksiga bya wydrona, jej gadki spd za przykrcony czterema malutkimi rubkami, ktre odkrci mona byo jedynie z wielkim trudem i przy uyciu bardzo delikatnego narzdzia. Pniej, kiedy Klaryssa odebraa sobie ycie zaywajc trucizn ukryt w owym wydreniu, pani senatorowa Rodde ofiarowaa mi w przedmiot na pamitk i zachowaem go dotychczas. Rwnie Inez, starsza siostra, predystynowana bya do tragicznego czynu. Bya ona jednak czy mam powiedzie: mimo wszystko elementem zachowawczym tej maej rodziny, ya w protecie przeciwko wyobcowaniu, przeciw poudniowym Niemcom, miastu artystw, cyganerii, wieczornym przyjciom w domu matki stanowczo odwrcona ku przeszoci, ku ojcowskiej tradycji, ku mieszczaskiej surowoci i godnoci. Odnosio si jednak wraenie, e konserwatyzm ten stanowi ochron przed napiciami i niebezpieczestwami, zagraajcymi jej wasnej osobowoci, ktrej przypisywaa z kolei znaczenie intelektualne. Z postaci drobniejsza bya od Klaryssy, z ktr zreszt rozumiaa si doskonale, podczas gdy matk spokojnie i wyranie ignorowaa. Gste, popielatoblond wosy obciay jej gow, ktr nosia przechylon ukonie na rozdtej szyi, umiechajc si buzi w ciup. Nos miaa z lekka garbaty, spojrzenie bladych oczu, cakiem niemal przysonitych powiekami, matowe, delikatne i nieufne, pene zrozumienia i smutku, cho nie bez skonnoci do obuzerstwa. Wychowanie odebraa staranne, ale i nic wicej, spdzia dwa lata na wytwornej, protegowanej przez dwr pensji dla dziewczt w Karlsruhe. Nie przykadaa si do adnej gazi sztuki lub wiedzy, natomiast przywizywaa wag do tego, by jako crka domu zajmowa si gospodarstwem, czytaa jednak wiele, pisywaa niezwykle piknym stylem listy do domu, w przeszo, do przeoonej pensji, do dawnych koleanek, a take ukadaa po kryjomu wiersze. Klaryssa pokazaa mi kiedy pewien jej poemat pt. Grnik, ktrego pierwsz zwrotk jeszcze pamitam. Brzmiaa ona nastpujco:
181

Grnikiem jestem a na duszy dno Opadam w mroku, milczc, nie znam trwogi I widz ludzkich cierpie kruszec drogi, Jak noc rozjania md powiat sw.

Dalszego cigu zapomniaem. W pamici zachowaa mi si jeszcze tylko ostatnia linijka:

I nigdy ju ku szczciu nie pragn si wzbi.

Tyle na razie o crkach, z ktrymi Adrian nawiza przyjazne stosunki domownika. Ceniy go bowiem obie i wpyway rwnie w tym wzgldzie na osd matki, cho ona uwaaa, e jest w nim zbyt mao z artysty. Co si tyczy przyjaci domu, to zdarzao si nieraz, e proszono niektrych spord nich, midzy nimi i Adriana albo, jak mwiono: naszego sublokatora, pana doktora Leverkhna, ju na kolacj, do jadalni pa Rodde, ozdobionej o wiele za monumentalnym i przecionym rzebami dbowym kredensem; pozostali gocie przychodzili o dziewitej, albo i pniej, na muzyk, filiank herbaty i pogawdk. Byli to koledzy i koleanki Klaryssy, ten lub w mody zapaleniec o przedniojzykowym r i panny z dobrze postawionymi gosami; nastpnie pastwo Knterich, m Konrad Knterich, rodowity monachijczyk, o wygldzie starego Germanina, Sugamba lub Ubijczyka brakowao mu tylko skrconej na czubku gowy kukieki z wosw zajmujcy si bliej nie okrelon prac artystyczn zostaby by zapewne malarzem, lecz trudni si po dyletancku wyrobem instrumentw muzycznych i gra po wariacku a do nieprecyzyjnie na wiolonczeli, prychajc przy tym gwatownie przez swj orli nos oraz jego ona Natalia, brunetka, z kolczykami i czarnymi piercieniami loczkw, opadajcymi a na policzki, o egzotycznym hiszpaskim typie, rwnie zajmujca si malarstwem; dalej dr Kranich, uczony, numizmatyk i konserwator zbioru monet, o jasnym, zdecydowanym, pogodnie dostpnym sposobie mwienia, lecz przytumionym astm gosie; nastpnie dwch zaprzyjanionych malarzy i czonkw Secesji, Leo Zink i Babtysta Spengler, pierwszy Austriak z okolic Bolzano, z talentw towarzyskich artowni, przypochlebny klown, ktry nieustannie ironizowa swym agodnym, rozwlekym gosem na temat samego siebie i swego zbyt dugiego nosa, typ nieco fauniczny, umiejcy rozmiesza kobiety swym naprawd bardzo zabawnym spojrzeniem okrgych, blisko siebie osadzonych oczu, co zawsze stanowi dobry pocztek, drugi za, Spengler, rodem z Niemiec rodkowych, o bardzo bujnych, jasnych wsach, sceptyczny wiatowiec, zamony, niewiele pracujcy, hipochondryk, oczytany, zawsze umiechnity podczas rozmowy i szybko mrugajcy powiekami. Inez Rodde szczeglnie mu nie ufaa, w jakiej mierze, tego ju nie mwia, lecz okrelia go w rozmowie z Adrianem jako czowieka skrytego i utajonego dwulicowca. Adrian przyznawa, e Babtysta Spengler dziaa
182

na niego w inteligentnie uspokajajcy sposb, i chtnie z nim rozmawia, znacznie mniej natomiast ulega awansom innego gocia, ktry dobrodusznie zabiega o pokonanie jego nieprzystpnoci. Czowiekiem tym by Rudolf Schwerdtfeger, utalentowany mody muzyk, zasiadajcy w rzdach pierwszych skrzypiec orkiestry Zapfenstsser, ktra odgrywaa obok kapeli dworskiej powan rol w muzycznym yciu miasta. Urodzony w Drenie, lecz pochodzcy raczej z pnocnych Niemiec, blondyn, redniego wzrostu i miej postury, posiada waciwy cywilizacji saskiej szlif oraz ujmujc zrczno towarzysk, rwnie dobroduszny jak prny, gorliwy bywalec salonw, spdza kady wolny wieczr przynajmniej na jednym, zazwyczaj jednak na dwch albo i trzech przyjciach, ca dusz oddajc si flirtom z pci pikn, zarwno z modymi dziewcztami, jak i z kobietami dojrzalszymi. Leo Zink i on odnosili si do siebie chodno, niekiedy zoliwie, jak czsto zdoaem zauway, ludzie sympatyczni raczej si wzajemnie nie lubi, a dotyczy to zarwno uwodzicieli rodzaju mskiego, jak i piknych kobiet. Osobicie nie miaem nic przeciwko Schwerdtfegerowi, a nawet szczerze go lubiem i jego wczesna, tragiczna mier, budzca we mnie wci jeszcze swoist, niesamowit groz, do gbi duszy mn wstrzsna. Jake wyranie widz jeszcze przed sob tego modego czowieka z jego chopicym nawykiem poruszania ramieniem i cigania przy tym w krtkim grymasie kcika ust ku doowi; i z jednym jeszcze jego naiwnym przyzwyczajeniem wpatrywania si w interlokutora z gniewnym napiciem; jego stalowobkitne oczy ryy wprost twarz rozmwcy, wpijajc si na przemian to w jedno, to w drugie oko, przy czym wargi mia rozchylone. Ile mia zreszt zalet, abstrahujc ju od talentu, ktry wliczy mona byo do innych jego urokw! Cechowaa go szlachetno, przyzwoito, brak uprzedze, artystyczna, pozbawiona zazdroci obojtno wobec pienidzy i majtku, sowem jaka swoista czysto, promieniujca rwnie i ze spojrzenia jego powtarzam to raz jeszcze piknych, stalowobkitnych oczu, w przypominajcej co prawda buldoga albo mopsa, lecz urzekajcej modoci twarzy. Czsto muzykowa z senatorow, ktra bya niez pianistk przez co znowu wchodzi w parad owemu Knterichowi, paajcemu dz rzpolenia na swej wiolonczeli, podczas gdy cae towarzystwo wolaoby raczej wystp Rudolfa. Gra jego bya czysta i kulturalna, niezbyt duego tonu, lecz pena dwicznej sodyczy i technicznie w niemaym stopniu efektowna. Rzadko mona byo usysze bardziej nienaganne wykonanie pewnych utworw Vivaldiego, Vieuxtempsa i Spohra, Sonaty c-mol Griega, a nawet i Sonaty Kreutzerowskiej i utworw Csara Francka. Umys mia przy tym prostoduszny, ani tknity literatur, cho troszczy si o dobr opini u ludzi wyej od niego intelektualnie stojcych, nie tylko przez prno, lecz dlatego, e powanie ceni sobie stosunki z nimi, starajc si t drog wzbogaca i doskonali duchowo. Adriana upodoba sobie od razu, zabiega o jego wzgldy, tak e a damy wskutek tego zaniedbywa, prosi go o ocen, chcia, aby mu akompaniowa, czego zreszt
183

Adrian wwczas stale odmawia, przejawia gorce pragnienie rozmawiania z nim na muzyczne i niemuzyczne tematy i co wiadczyo o jego niezwykej prostodusznoci, lecz rwnie o beztroskim wyrozumieniu i wrodzonej kulturze nie dawa si odstraszy ani zmitygowa adnymi oznakami chodu, rezerwy czy obcoci. Pewnego wieczoru, gdy Adrian, z powodu blu gowy oraz absolutnej niechci do przebywania w towarzystwie, nie przyj zaproszenia senatorowej i pozosta w swoim pokoju, zjawi si nagle u niego Schwerdtfeger w swym akiecie i czarnym plastronie, aby go, rzekomo w imieniu kilku czy nawet wszystkich goci, namwi, eby jednak zechcia si do nich przyczy. Tak nudno bez niego!... Byo to zaskakujce, gdy Adrian bynajmniej nie oywia towarzystwa. Nie pamitam ju zreszt, czy da si wtedy przekona. Lecz mimo i podejrzewa, e sta si dla Schwerdtfegera jedynie przedmiotem oglnej potrzeby podobania si, nie potrafi powstrzyma uczucia niejakiego uszczliwienia i zdumienia wobec tak niezniszczalnej ufnoci. Tak oto przedstawiem tu mniej wicej peny skad osobowy salonu senatorowej Rodde, same zreszt postacie, z ktrymi obok wielu innych czonkw monachijskiego towarzystwa zawarem pniej znajomo, ju jako profesor we Freising. Niebawem przyczy si jeszcze Rdiger Schildknapp, ktry za przykadem Adriana doszed do przekonania, e zamiast w Lipsku naley zamieszka w Monachium, i ktrego decyzja miaa w sobie tyle mocy, e propozycj sw zamieni w czyn. Mia tu przecie siedzib wydawca jego przekadw z literatury staroangielskiej, co przedstawiao dla Rdigera pewn praktyczn warto, a prcz tego brak mu byo zapewne kontaktu z Adrianem, ktrego te zaraz zacz znowu rozmiesza swymi historyjkami o ojcu i swoim popatrzcie na owo! Wynaj sobie na trzecim pitrze pewnego domu przy Amalienstrasse, niedaleko od mieszkania przyjaciela, pokj, a z natury stale aknc wieego powietrza przesiadywa ca zim za biurkiem, przy otwartym oknie i, opatulony paszczem i kocem, na poy z nienawici, na poy za z namitnym oddaniem, zmaga si pord przernych oporw, palc papierosa za papierosem, z trudnociami cisego oddania w jzyku niemieckim angielskich sw, fraz i rytmw. Obiad zwyk by jada z Adrianem w restauracji Teatru Dworskiego albo w jednej z piwnic rdmiecia, lecz wkrtce uzyska dziki swym lipskim stosunkom wstp do domw prywatnych i dopi tego, e nie mwic ju o zaproszeniach na wieczr take i w porze obiadowej kadziono dla niego tu i wdzie nakrycie, na przykad po powrocie z shoppingu z oczarowan jego nobliwym ubstwem pani domu. Tak wanie byo u jego wydawcy, waciciela firmy Radbruch & Co, przy Frstenstrasse, podobnie w domu pastwa Schlaginhaufenw, starszego, zamonego i bezdzietnego maestwa, ktrzy m, rodem ze Szwabii, prywatny docent, i ona, pochodzca z rodziny monachijskiej, zajmowali przy Briennerstrasse nieco mroczne, lecz wspaniae mieszkanie. W ich ozdobionym kolumnami salonie gromadzio si towarzystwo
184

zoone z artystw i arystokratw, przy czym dla gospodyni, z domu von Plausing, najmilsz rzecz byo czenie obu tych elementw w jednej i tej samej osobie, jak chociaby w przypadku generalnego intendenta scen krlewskich, jego ekscelencji von Riedesela, ktry tam rwnie bywa. Prcz tego jada Schildknapp rwnie u przemysowca Bullingera, bogatego fabrykanta papieru, mieszkajcego przy Widenmayerstrasse nad rzek, na pierwszym pitrze pobudowanej przez siebie kamienicy czynszowej; w domu pewnego dyrektora spki akcyjnej browarw Pschorra i wielu jeszcze innych miejscach. Rdiger wprowadzi rwnie Adriana do Schlaginhaufenw, gdzie zatem, maomwny i obcy wszystkim, spotka si przelotnie i powierzchownie z nobilitowanymi sawami malarskimi, z heroin wagnerowsk Tani Orlanda, a take z Feliksem Mottlem, bawarskimi damami dworu, prawnukiem Schillera, panem von Gleichen-Russwurm, pisujcym ksiki z dziedziny historii sztuki, a take z takimi pisarzami, ktrzy w ogle nic nie pisali, zdobywajc rozgos towarzyski jedynie wygaszaniem zda o literaturze. Co prawda, tam te wanie zawar znajomo z Jeanette Scheurl, godn zaufania osob o szczeglnym uroku, o dobre dziesi lat starsz od niego, crk nie yjcego ju bawarskiego urzdnika pastwowego i paryanki, sparaliowanej, stale w fotelu przesiadujcej, lecz duchem wielce energicznej starszej pani, ktra nigdy nie zadaa sobie trudu nauczenia si jzyka niemieckiego; susznie zreszt, gdy w rodowisku znajdujcym szczcie w frazeologicznej konwencji pynna francuszczyzna zastpowaa pienidze i stanowisko. Mme Scheurl wraz z trzema swoimi crkami, z ktrych Jeanette bya najstarsza, zajmowaa w pobliu Ogrodu Botanicznego bardzo skromny apartament, gdzie w maym, cakiem na sposb paryski urzdzonym i penym wdziku salonie wydawaa muzyczne herbatki, cieszce si niezwykym powodzeniem. Standartowe gosy dworskich piewakw i piewaczek wypeniay tu cianiutkie pokoiki niemal je rozsadzajc. Bkitne karoce dworskie czsto zatrzymyway si przed tym skromnym domem. Co si tyczy Jeanette, bya ona autork, powieciopisark. Wyrsszy na pograniczu dwch jzykw, pisywaa uroczo niepoprawnym, swoistym jzykiem, znamionujcym kobiet wiatow, oryginalne studia spoeczne, nie pozbawione psychologicznego i muzycznego wdziku i niewtpliwie nalece do literatury wyszego rzdu. Na Adriana zwrcia od razu uwag i garna si do niego, on za rwnie czu si bezpieczny w rozmowie z ni i w jej pobliu. Dystyngowanie brzydka, o eleganckiej twarzy owcy, gdzie rysy chopskie mieszay si z arystokratycznymi, zupenie tak jak dialekt bawarski czy si w jej mowie z francuszczyzn, bya niezwykle inteligentna, rwnoczenie przeniknita na wskro naiwnie poszukujc niewiadomoci starzejcej si panny. Umys jej cechowaa jaka trzepotliwo, jakie zabawne roztargnienie, z ktrego sama miaa si najserdeczniej, bynajmniej nie na sposb Leo Zinka, ktry drwic samego siebie oskara, lecz z czystego
185

i skorego do wesooci serca. Przy tym wszystkim bya bardzo muzykalna, graa na fortepianie, entuzjazmowaa si Chopinem, w sensie literackim zajmowaa Schubertem, przyjania z niejednym czowiekiem o nazwisku gonym we wspczesnej muzyce, za inteligentna wymiana myli na temat polifonii Mozarta i jego stosunku do Bacha bya pierwsz z jej wielu pniejszych dyskusji z Adrianem. Adrian czu dla niej pen zaufania yczliwo, ktra przetrwaa wiele lat. Zreszt, nikt chyba si nie spodziewa, eby miasto, ktre sobie obra na siedzib, zdoao go rzeczywicie wchon w sw atmosfer, eby kiedykolwiek przeksztacio go na swoj mod. Pikno, monumentalno i przepojona szumem grskich potokw sielsko miejskiej panoramy pod bkitnym niebem, gdzie d alpejski fhn, zapewne i oczom Adriana sprawiay zadowolenie, za nieskrpowane obyczaje tego miasta, nieco przypominajce nieustanny bal maskowy, mogy rwnie i jemu uatwi ycie. Duch tego miasta sit venia verbo! bezmylnie niewinny nastrj, zmysowo-dekoratywna i karnawaowa orientacja artystyczna tej zadowolonej z siebie Capui musiay by w gruncie rzeczy obce duchem czowiekowi tak gbokiemu i surowemu jak on, i wanie ycie w tym miecie pobudzao go do tego spojrzenia, ktre od lat ju znaem, przymglonego, chodnego, dalekiego i zadumanego, ktremu towarzyszyo nage odwracanie si i umiech. Mwi tu o Monachium okresu pnej Regencji, oddalonym o cztery zaledwie lata od wojny, ktrej skutki przeksztaciy wdzik jego psychiki w psychiczn chorob, powodujc jedn po drugiej ponure groteski; bya to stolica o piknych perspektywach, gdzie problemy polityczne ograniczay si do kaprynej antynomii pomidzy na p separatystycznym narodowym katolicyzmem a penym ywotnoci liberalizmem, nabonie obserwujcym prawa Rzeszy; byo to Monachium koncertw podczas zmiany warty w Feldherrnhalle, sklepw z przedmiotami sztuki, wspaniaych przedsibiorstw dekoratorskich i sezonowych wystaw, zapustnych festynw chopskich, opilstwa piwem marcowym, monstrualnego wielotygodniowego kiermaszu na Oktoberwiese, gdzie beztroska i zadziorna ludno, od dawna przecie korumpowana obyczajowoci wspczesnego tumu, obchodzia swe Saturnalia; Monachium ze swym skostniaym wagneryzmem, ze swymi ezoterycznymi koteriami, celebrujcymi wieczorne naboestwa estetyczne za Bram Zwycistwa, ze swoj cyganeri, ktra wrd oglnej przychylnoci umocia sobie wygodne gniazdko. Adrian patrzy na to wszystko, porusza si wrd tego, pokosztowa tego podczas tych dziewiciu miesicy, ktre tym razem spdzi w Grnej Bawarii jesie, zim i wiosn. Na balach artystw, ktre odwiedza wraz z Schildknappem, spotyka znowu w iluzorycznym pmroku stylowo udekorowanych sal ludzi z towarzyskiego krgu rodziny Rodde, modych aktorw, Knterichw, dra Kranicha, Zinka, Spenglera, a take obie crki senatorowej, siadywa przy jednym stole z Inez i Klaryss, jak rwnie z Rdigerem, Spenglerem i Kranichem, a czasami i z Jeanette Scheurl, skd Schwerdtfeger, przebrany za wiej186

skiego parobka albo w pitnastowiecznym stroju florentyskim, ktry podkrela zgrabno jego ng i sprawia, e caa posta przypominaa nieco portret modzieca w czerwonej czapce Boticellego na wskro przeniknity atmosfer zabawy i cakiem zapominajc w owej chwili o potrzebie rozwijania wasnego umysu w miy sposb zaprasza panny Rodde do taca. W miy sposb byo jego ulubionym wyraeniem; usilnie stara si o to, aby wszystko odbywao si mile, oraz unika wszystkiego, co mogo by niemie. Mia wiele zobowiza i pocigajcych go flirtw na sali, lecz wydawaoby mu si niezbyt miym zaniedbywa cakowicie panie z Rambergstrasse, z ktrymi przestawa na raczej braterskiej stopie, ta za grzecznociowa zapobiegliwo bya tak widoczna, kiedy zaaferowany do nich podchodzi, e Klaryssa mwia wyniole: Mj Boe, Rudolfie, gdyby pan nie podchodzi tu przynajmniej z tak promienn min wybawcy! Zapewniam pana, e nataczyymy si ju do i wcale pana nie potrzebujemy. Nie potrzebujecie? powtarza Rudolf z zabawnym oburzeniem, swym nieco gardowym gosem. A potrzeby m o j e g o serca wcale si tu nie licz? Ani dydka odpowiedziaa. A poza tym jestem za wysoka dla pana. Po czym sza z nim taczy, dumnie zadzierajc niewielk brdk bez zagbienia pod zaokrglon warg. Albo te prosi z kolei Inez, ktra z przymglonym spojrzeniem i zoonymi w ciup ustami ruszaa z nim do taca. By zreszt miy nie tylko dla obu sistr. Kontrolowa swe roztargnienie. Niekiedy, zwaszcza gdy dziewczta odmawiay mu taca, potrafi zamyli si nagle i przysi do stou, do Adriana i Babtysty Spenglera, ktry zawsze by ubrany w domino i pi czerwone wino. Spengler, mrugajc oczami, z doeczkiem na policzku ponad swym gstym wsem, cytowa wanie fragment pamitnika Goncourtw albo listy abb Galianiego, a Schwerdtfeger z owym wyrazem napitej wrcz do oburzenia uwagi wpija si wzrokiem w twarz gadajcego. Rozmawia z Adrianem o programie orkiestry Zapfenstsser, domaga si, jakby ju nie mia powszdy pilniejszych interesw i zobowiza, wyjanienia i rozwinicia czego, co Adrian powiedzia by niedawno u pani Rodde na temat muzyki, stanu opery czy rzeczy podobnej, i powica mu reszt czasu. Bra go pod rk i wlk za sob dokoa rozbawionej ciby na sali, zwracajc si do niego karnawaowym ty i nie baczc wcale, e Adrian mu si nie odwzajemnia. Jeanette Scheurl opowiadaa mi pniej, e pewnego razu, gdy Adrian wrci z takiej przechadzki do stolika, Inez Rodde rzeka do niego: Nie powinien pan sprawia mu tej przyjemnoci. On chciaby mie wszystko. A moe i pan Leverkhn chciaby mie wszystko zauwaya Klaryssa, oparszy brod na rku. Adrian wzruszy ramionami.
187

 On chciaby po prostu odpar ebym napisa dla niego koncert skrzypcowy, z ktrym mgby wystpowa na prowincji. Niech pan tego nie robi! powiedziaa znowu Klaryssa. Gdyby pan komponowa dla niego, przychodziyby panu tylko ukadne pomysy. Ma pani zbyt dobre wyobraenie o mojej gitkoci zareplikowa Adrian, a popar go bekliwy miech Baptysty Spenglera. Lecz do o uczestnictwie Adriana w monachijskich uciechach! Zim ju rozpocz by w towarzystwie Schildknappa i przewanie za jego poduszczeniem wycieczki w rzeczywicie cudowne, cho nieco przez turystyk omieszone okolice i spdza z nim cae dnie wrd poyskliwych, stwardniaych niegw w Ettal, Oberammergau i Mittelwaldzie. Z nastaniem wiosny wycieczki te stay si jeszcze czstsze, celem ich byy synne jeziora i pompatyczne paace ulubionego przez lud szaleca, a czsto wyruszali rowerami (Adrian lubi bowiem rower jako niezaleny rodek lokomocji na wdrwkach) na los szczcia w zieleniejcy kraj, nocujc gdzie popado, to w lepszych, to w niepozornych warunkach. Wspominam o tym, gdy wanie w ten sposb pozna Adrian ju wwczas miejscowo, ktra miaa pniej stanowi zewntrzne ramy jego osobistego ycia, Pfeiffering koo Waldshut oraz obejcie Schweigestillw. Miasteczko Waldshut, pozbawione zreszt uroku i jakichkolwiek osobliwoci, ley przy linii kolejowej Garmisch-Partenkirchen, godzin jazdy od Monachium, a nastpn stacj, oddalon tylko o dziesi minut drogi, jest Pfeiffering albo Pfeffering, gdzie wszake pocigi popieszne si nie zatrzymuj. Omijaj one cebulast wie kocika w Pfeiffering, wyrastajc z nieciekawego tu jeszcze krajobrazu. Odwiedziny Adriana i Rdigera w tym zaktku byy czyst improwizacj i tym razem jedynie przelotne. Nie przenocowali nawet u Schweigestillw, obaj bowiem mieli nastpnego rana duo pracy i chcieli przed wieczorem wrci pocigiem z Waldshut do Monachium. Zjedli obiad w gospodzie na rynku miasteczka, a poniewa rozkad jazdy pozostawia im jeszcze kilka wolnych godzin, pojechali wysadzan drzewami szos dalej do Pfeiffering, przeprowadzili swoje rowery przez wiosk, zapytali ktre dziecko o nazw pobliskiego stawu Klammerweiher rzucili okiem na uwieczony drzewami pagrek Rohmbhel i przy akompaniamencie szczekania uwizanego na acuchu psa podwrzowego, ktrego jaka bosa dziewczyna wabia imieniem Kaschperl, poprosili o szklank lemoniady pod ozdobion biskupim herbem dworsk bram nie tyle z powodu pragnienia, ile dlatego, e masywny i charakterystyczny chopski barok tego budynku od razu im si rzuci w oczy. Nie wiem, czy i o ile Adrian ju wtedy co zauway, czy natychmiast, czy te dopiero stopniowo, z upywem czasu i z dystansu pamici rozpoznawa pewne okolicznoci, przetransponowane w inn, cho niezbyt odleg tonacj. Skonny jestem przypuszcza, e pocztkowo nie uwiadamia sobie tego odkrycia, a do188

piero pniej, moe we nie, z naga mu si to objawio. W kadym razie ani sowem nie zdradzi si z tym Schildknappowi, tak jak i wobec mnie o niezwykym tym podobiestwie nigdy nie wspomina. Lecz oczywicie mog si myli. Staw i wzgrze, ogromne, stare drzewo na podwrku co prawda wiz z okalajc je, na zielono pomalowan awk i inne jeszcze dodatkowe szczegy mogy go na pierwszy rzut oka uderzy; moe wcale nie trzeba byo snu, aby mu otworzy oczy, a to, e nic nie powiedzia, z pewnoci niczego jeszcze nie dowodzi. Pani Elza Schweigestill we wasnej osobie wysza godnie naprzeciw goci witajc ich w bramie, uprzejmie ich wysuchaa i zamieszaa im lemoniady w wysokich szklankach yk na dugim trzonku. Podaa im j w sklepionej, bdcej czym w rodzaju chopskiego salonu i na ksztat sali paacowej nieomal pobudowanej izbie gocinnej po lewej stronie sieni, z potnym stoem, z niszami okiennymi pozwalajcymi oceni grubo murw oraz z uskrzydlon gipsow Nike z Samotraki, ustawion wysoko na barwnie pomalowanej szafie. Stao tam rwnie i brzowe pianino. Sala nie jest przez rodzin uywana wyjania pani Schweigestill, przysiadajc si do swych goci; zbieraj si wieczorami w mniejszej nieco izbie, lecej na wskos, tu obok drzwi wejciowych. W domu tym w ogle jest wiele zbytecznego miejsca; dalej po tej samej stronie jest jeszcze jedno przestronne pomieszczenie, tak zwana cela opata, nazywana tak zapewne dlatego, e suya jako pracownia przeoonemu klasztoru augustianw, ktrzy tu niegdy gospodarowali. Potwierdzia tymi sowami, e dwr nalea dawniej do dbr klasztornych. Schweigestillowie siedzieli tu od trzech pokole. Adrian wspomnia, e sam pochodzi ze wsi, od dawna mieszka co prawda w miecie, zapyta, ile ziemi naley do majtku, i dowiedzia si, e wraz z kami i lasem jest tego okoo czterdziestu jochw. Nisze budynki z rosncymi przed nimi kasztanami, stojce na otwartym placu naprzeciw obejcia, rwnie nale do posiadoci. Dawniej mieszkali tam suebni braciszkowie, teraz zawsze niemal stoj puste i nie bardzo zreszt s przystosowane do mieszkania. Zaprzeszego lata podnaj je jaki malarz z Monachium, ktry chcia malowa okoliczne pejzae, trzsawiska koo Waldshut i tak dalej, sporzdzi te sporo adnych widoczkw, wprawdzie raczej smutnych, w rnych odcieniach szaroci. Trzy z nich byy wystawione w Glaspalast w Monachium, gdzie ogldaa je na wasne oczy, a jeden z nich naby dyrektor Stiglmayer z Bawarskiego Banku Dyskontowego. Panowie te pewno s malarzami? Zacza opowiada o tym lokatorze by moe dlatego tylko, aby mc wyrazi to przypuszczenie i doj, z kim mniej wicej ma do czynienia. Dowiedziawszy si, e jeden z jej goci jest muzykiem, a drugi pisarzem, podniosa z szacunkiem brwi i orzeka, e to wypadek rzadszy i bardziej interesujcy. Artystw-malarzy jest jak stokroci. A panowie zaraz wydali jej si bardzo powani, podczas gdy malarze to przewanie ludek lekkomylny i beztroski, bez zrozumienia dla powagi
189

ycia, oczywicie nie ma tu na myli powagi praktycznej, zarabiania pienidzy i takich rzeczy, lecz mwic o powadze myli raczej o trudnociach ycia, o jego ciemnych stronach. Nie chce zreszt bynajmniej krzywdzi malarskiej braci, bo na przykad wczesny jej lokator okaza si od razu wyjtkiem pod tym wzgldem i by czowiekiem bardzo cichym, zamknitym w sobie i raczej przygnbionym, wiadczyy o tym przecie jego obrazy, te nastrojowe trzsawiska i samotne lene polany wrd mgie; tak, naleao si waciwie dziwi, e dyrektor Stiglmayer upatrzy sobie jeden z nich, i to najbardziej pospny, musi on, mimo e finansista, sam odczuwa jak skonno do melancholii. Siedziaa koo nich wyprostowana, z ciemnymi, lekko tylko siwizn przyprszonymi wosami, zaczesanymi mocno i gadko, tak e przedziaek, rozdzielajcy je porodku, ukazywa bia skr gowy, w kraciastym gospodarskim fartuchu, z owaln brosz przy okrgym wyciciu sukni, zoywszy na blacie stou swe mae, adnie uksztatowane i pracowite rce, z ktrych praw zdobia gadka obrczka. Lubi artystw, oznajmia sw zabarwion dialektem, lecz jednak czyst mow, bo s oni ludmi penymi zrozumienia, a zrozumienie to najlepsza i najwaniejsza rzecz w yciu; a wesoo artystw malarzy w gruncie rzeczy pewno te na tym polega, bo istnieje wesoy i istnieje rwnie powany sposb zrozumienia, a jeszcze nie wiadomo, ktremu naley si pierwszestwo. Najsuszniejszym jest chyba trzeci: zrozumienie spokojne. Artyci musz oczywicie y w miastach, bo tam ma swoje siedlisko kultura, z ktr maj do czynienia; ale waciwie nale raczej do chopw, ktrzy s bliej przyrody, a przez to i zrozumienia, ni do mieszczan, u ktrych zrozumienie albo ju zmarniao, albo musieli je w sobie zdawi ze wzgldu na mieszczaski porzdek, co przecie te na zmarnowanie wychodzi. Nie chce jednak by niesprawiedliw i w stosunku do mieszczuchw; zawsze s wyjtki, by moe ukryte wyjtki, a dyrektor Stiglmayer, ktrego znw tu naley wspomnie, dowid przez kupno tego przygnbiajcego obrazu, e posiada wiele zrozumienia, i to nie tylko artystycznego. Po czym poprosia swoich goci na kaw z plackiem, ale Schildknapp i Adrian woleli raczej wykorzysta pozostay im czas na zwiedzenie domu i obejcia, jeli bdzie tak uprzejma i zechce ich oprowadzi. Chtnie odpowiedziaa. Szkoda tylko, e mj Maks (by to pan Schweigestill) jest w polu z Gereonem, naszym synem. Chc wyprbowa now maszyn do rozrzucania nawozu, ktr Gereon sprowadzi. Musz wic panowie poprzesta na mojej osobie. Nie mona tego nazwa poprzestaniem, odpowiedzieli i ruszyli za ni przez rozlege domostwo. Obejrzeli najpierw wietlic rodzinn, gdzie zapach fajkowej machorki, ktry czu byo wszdzie, najmocniej si zagniedzi; a potem jeszcze cel opata, przyjemne i wcale niewielkie pomieszczenie, stylem starsze nieco od
190

zewntrznej architektury domu, w charakterze raczej z roku 1600 ni 1700, z boazeriami, drewnian, nie pokryt dywanem podog i tapet z wytaczanej skry pod belkowanym puapem, z obrazami witych na cianach, pasko sklepion nisz okienn i okrgymi, oprawnymi w ow szybami, w ktre wpuszczono kwadraty barwnych malowanek na szkle; z nisz cienn, gdzie zawieszony by miedziany kocioek na wod nad rwnie miedzian mis, i z szaf cienn, zaopatrzon w elazne okucia i zamki. Bya tam rwnie narona awa, wyoona skrzanymi poduszkami, i stojcy w pobliu okna ciki dbowy st w ksztacie skrzyni, z gbokimi szufladami pod polerowan pyt. rodkowa jej cz bya nieco wpuszczona, brzegi wysze, a nadto miaa nadbudwk w postaci rzebionego pulpitu. Nad stoem zwisa z belkowanego puapu krg olbrzymiego lichtarza, w ktrym tkwiy jeszcze resztki wiec woskowych, dekoracyjny zabytek z okresu Renesansu, najeony nieregularnie ze wszystkich stron rogami, opatami osi i rnymi innymi fantastycznymi tworami. Gocie szczerze podziwiali cel opata. Schildknapp oznajmi nawet, kiwajc w zamyleniu gow, e naleaoby si tu osiedli i zamieszka, ale pani Schweigestill miaa wtpliwoci, czy dla pisarza nie byoby tu zbyt samotnie, zbyt daleko od ycia i kultury. Poprowadzia ich take schodami na grne pitro, aby pokaza kilka spord licznych pokoi sypialnych, ssiadujcych ze sob wzdu bielonego i pachncego pleni korytarza. Izdebki te byy wyposaone w oa i skrzynie w stylu barwnej szafy z duej sali, a tylko cz ek bya zasana; a pod sufit, na chopsk mod, z puszystymi piernatami. Ile tu tych sypialni! wykrzyknli obaj. Tak, stoj wszystkie niemal zawsze pustk odpara gospodyni, chwilowo tylko ktra z nich bywa zajta. Przez dwa lata, jeszcze do zeszej jesieni, mieszkaa tu niejaka baronowa von Handschuchsheim i snua si po caym domu, dama, ktrej myli, jak si wyrazia pani Schweigestill, nie pozostaway w naleytej zgodzie z mylami pozostaego wiata i ktra szukaa tu schronienia przed tym rozdwikiem. Ona sama bya z ni zreszt w dobrych stosunkach, lubia z ni porozmawia, a czasami udawao si jej doprowadzi j do tego, e sama miaa si ze swych wypaczonych myli. Lecz nie daway si one, niestety, wanie ani rozproszy, ani zatrzyma w rozwoju, tak e trzeba byo w kocu powierzy mi pani baronow fachowej opiece. Pani Schweigestill opowiadaa t histori ju przy schodzeniu ze schodw i podczas wychodzenia na podwrze, dokd udano si, aby rzuci jeszcze okiem i na stajnie. Innym razem mwia znowu dawniej jeszcze, jedna z licznych sypialni zajta bya przez panienk z najlepszego towarzystwa, ktra tu wydaa na wiat swoje dziecko, skoro mwi z artystami, wolno jej chyba nazywa fakty, cho nie osoby, po imieniu. Ojciec tej panienki piastowa wysoki urzd sdziowski w Bayreuth i sprawi sobie elektryczny automobil i to by wanie pocztek wszystkich nieszcz. Bo do maszyny tej wynaj rwnie szofera, ktry musia go wozi do
191

urzdu, i ten mody czowiek, bynajmniej nic szczeglnego, cho do elegancki w swej wygalowanej liberii, zawrci gow owej panience a do zapamitania. Pocza z nim dziecko, a kiedy rzecz caa ujawnia si ju bez adnej wtpliwoci, zaczy si ze strony rodzicw wybuchy furii i rozpaczy, zaamywanie rk i wyrywanie wosw, jki, przeklestwa i wymysy, jakich by si nikt nie spodziewa. Zrozumienia nie byo tam adnego, ani wiejskiego, ani artystycznego, tylko dziki mieszczaski strach o towarzyski honor, a ta panienka naprawd tarzaa si przed swymi rodzicami po ziemi, bagajc i kajc pod ich przeklinajcymi piciami, a w kocu, jednoczenie z wasn matk, zemdlaa. w przewodniczcy sdu przyjecha tu wszake ktrego dnia i porozmawia z ni, pani Schweigestill; nieduego wzrostu, z siw brdk, w okularach o zotej oprawie, przybity zgryzot. Umwili si, e panienka zlegnie tutaj w spokoju, a potem, wci pod pretekstem anemii, pozostanie jeszcze przez pewien czas. A gdy w niewielki wysoki urzdnik zwrci si ju ku wyjciu, podszed do niej raz jeszcze i ze zami za szkem swoich w zoto oprawnych okularw ponownie ucisn jej rk, mwic: Dzikuj pani, moja droga, za to kojce zrozumienie! Ale mia na myli zrozumienie dla przygnbionych rodzicw, a nie dla tej panienki. Ona te przyjechaa w kocu, biedne stworzenie, o stale otwartych ustach i podniesionych brwiach; a czekajc tutaj na swj czas zwierzya si jej, pani Schweigestill, z wielu rzeczy, szczerze uznajc swoj win i nie udajc wcale, e zostaa uwiedziona, przeciwnie, Karl, w szofer, powiedzia nawet podobno: To niedobrze, prosz panienki, lepiej dajmy temu spokj! Ale to byo silniejsze od niej i zawsze zreszt gotowa bya mierci za to odpokutowa, co te i uczyni, a gotowo na mier, tak jej si wydawao, bdzie zadouczynieniem. Bardzo si te dzielnie sprawiaa, kiedy nadesza jej pora, i wydaa na wiat dziecko, dziewczynk, przy pomocy poczciwego doktora Krbisa, tutejszego lekarza powiatowego, ktremu cakiem obojtne jest, skd si dziecko bierze, byle poza tym wszystko byo w porzdku i byle nie mia do czynienia z pooeniem poladkowym. Lecz mimo wiejskiego powietrza i dobrej opieki bya ta panienka nadal bardzo saba po rozwizaniu, nigdy te nie przestawaa otwiera ust i unosi brwi, wskutek czego policzki jej wydaway si jeszcze mizerniejsze, a gdy po pewnym czasie przyjecha po ni jej niewielki, a wysoko postawiony ojciec, to na jej widok znowu zy mu zalniy za zotymi okularami. Dziecko oddano szarym siostrom w Bamberg, ale matka tego dziecka staa si take od tej chwili tak szar panienk; siedzc w swym pokoiku z kanarkiem i wiem, ktre dali jej rodzice z miosierdzia, zmarniaa na suchoty, ktrych zarodek zawsze pewno nosia w sobie. W kocu wysano j jeszcze do Davos, ale to wanie chyba j dobio, bo tam prawie zaraz umara, wedug swej woli i chci; a jeli miaa racj twierdzc, e gotowo na mier wszystko z gry wyrwnuje, to swoje zrobia i wszystko miaa za sob.

192

Wstpili do obory, zajrzeli do koni; rzucili te okiem na chlewy, podczas gdy gospodyni opowiadaa o owej panience, ktra u niej znalaza schronienie. Zwiedzili te jeszcze kurnik i ule za domem, a potem poprosili o rachunek, lecz pani Schweigestill odpowiedziaa im, e nic nie s winni. Podzikowali za wszystko i popedaowali z powrotem do Waldshut, aby zapa pocig. Zgodzili si obaj, e dzie nie by stracony i e Pfeiffering jest ciekawym zaktkiem. Adrian zachowa w duszy obraz owej miejscowoci, cho na razie nie mia on adnego wpywu na jego decyzje. Chcia wyjecha, ale wyjecha dalej ni godzin pocigiem w stron gr. Co si tyczy muzyki do Loves Labours Lost, to szkic fortepianowy najbardziej eksponowanych scen by ju wwczas napisany, lecz robota utkna, trudno byo utrzyma parodystyczn sztuczno stylu, wymagajc staego odnawiania ekscentrycznego nastroju i budzc w nim tsknot za egzotyczn atmosfer, za bardziej obcym rodowiskiem. Ogarn go niepokj. Mczy go rwnie jego pokj przy rodzinie na Rambergstrasse, nie gwarantujcy mu bynajmniej cakowitej samotnoci, gdy lada chwila mg tam kto wej i poprosi go do towarzystwa. Szukam pisa mi duchem rozgldam si po wiecie i nasuchuj wskazania mi miejsca, gdzie mgbym cakowicie ukry si przed wiatem i nie nagabywany prowadzi dialog ze swoim yciem, z losem swoim... Dziwne, zowieszcze sowa! Czy zimny dreszcz moe nie przenikn mnie na wskro, a piszca rka nie zadre na myl, dla jakiego to dialogu, dla jakiego spotkania szuka on wwczas, wiadomie lub niewiadomie, miejsca? Wybr jego pad w kocu na Wochy, dokd wyruszy w porze niezbyt stosownej dla turystyki, akurat z nastaniem lata, pod koniec czerwca. Do towarzystwa namwi Rdigera Schildknappa.

XXIV
Wakacje letnie roku 1912, gdy wraz z mod moj on odwiedziem jeszcze z Kaisersaschern Adriana i Schildknappa w Grach Sabiskich, gdzie sobie obrali mieszkanie, byy drugim ju latem, jakie tam obaj spdzali. Przezimowali w Rzymie, w maju za, gdy wzmogy si upay, powrcili w gry, w te same gocinne progi, gdzie podczas trzymiesicznego pobytu w roku ubiegym zadomowili si na dobre. Miejscowo ta, rodzinne miasteczko kompozytora, zwaa si Palestrina, wedug nazwy antycznej Praeneste, wspomniana przez Danta w 27 pieni Pieka jako Penestrino, forteca ksicia Colonna osada malowniczo przytulona do gr, do ktrej wioda schodkami z dolnego placu przed kocioem ocieniona domami i niezbyt czysta uliczka. Uganiay po niej mae czarne winki, a czstokro jeden z ciko
193

objuczonych osw, ktre rwnie piy si tdy w d i w gr, mg z atwoci szerokimi swymi jukami przycisn nieostronego przechodnia do ciany domu. Ponad osiedlem uliczka wioda dalej, ju jako cieka grska, mimo klasztoru kapucynw, na szczyt wzgrza, do nielicznie ju zachowanych szcztkw Akropolu, obok ktrych znajdoway si rwnie ruiny staroytnego teatru. Podczas krtkiego naszego pobytu wspinalimy si nieraz z Helen ku tym szacownym szcztkom, podczas gdy Adrian, ktry nic nie chcia widzie, miesicami nie wychodzi poza cienisty ogrd kapucynw, bdcy ulubionym jego zaktkiem. Dom Manardich, goszczcy Adriana i Rdigera, by najokazalszy w caym osiedlu i cho rodzina gospodarzy skadaa si z szeciu osb, rwnie i nam, hospitantom, bez trudu udzieli schronienia. By to budynek powany i masywny, przypominajcy niemal jakie palazzo lub kasztel, pooony przy uliczce wspinajcej si schodkami, a pochodzenie jego oceniaem na poow XVII wieku. Skpo zdobiony gzyms cign si pod jego paskim, niezbyt wysunitym upkowym dachem, okienka byy mae, w oszalowaniu za zdobnej wczesnobarokowej bramy wycito waciw furtk, opatrzon dzwonkiem. Przyjacioom naszym oddano do dyspozycji obszerne mieszkanie na parterze, skadajce si z dwuokiennej izby o wymiarach sali paacowej z kamienn, jak we wszystkich pokojach, posadzk, cienistej, chodnej, nieco mrocznej i bardzo skromnie umeblowanej wyplatanymi krzesami oraz kanapkami wycieanymi wosiem, lecz rzeczywicie tak rozlegej, e dwie osoby, rozdzielone znaczn przestrzeni, mogy oddawa si tam swoim zajciom bez przeszkd. Do sali tej przylegay do due, cho rwnie skromnie urzdzone pokoje sypialne. Trzeci tak sypialni otwarto dla nas. Rodzinna jadalnia, obok przylegajcej, znacznie od niej wikszej kuchni, gdzie przyjmowano przyjaci z miasteczka, znajdowaa si na pierwszym pitrze. By tam ciemny, ogromny komin, ciany za obwieszono bajecznych rozmiarw chochlami, noami i widelcami, ktre mogyby nalee do olbrzymw, pki za zastawiono miedzianym naczyniem, kociokami, misami, pmiskami, rondlami i modzierzami. Krlowaa tutaj signora Manardi, zwana przez swoich Nell zdaje mi si, e miaa na imi Peronella okazaa matrona w typie rzymskim, o wydatnej grnej wardze, raczej kasztanowata szatynka ni brunetka, z oczami penymi dobroci, uczesana gadko, z niteczkami siwizny w mocno cignitych wosach, o figurze penej, lecz bardzo proporcjonalnej, skromna z wiejska, a zarazem energiczna. Czsto widzielimy, jak opieraa na wydatnych, paskiem od fartucha silnie skrpowanych biodrach mae, ale nawyke do pracy rce, przy czym na prawej poyskiwaa podwjna obrczka, znak wdowiestwa. Z maestwa pozostaa jej jedna crka, Amelia, majca lat trzynacie czy czternacie, troch niedorozwinita, ktra siedzc przy stole miaa zwyczaj porusza yk lub widelcem tu przed oczyma, powtarzajc przy tym pytajco byle jakie sowo, ktre akurat utkwio jej w pamici. Kiedy na przykad zatrzymaa si u Manardich
194

pewna wytworna rodzina rosyjska, ktrej patriarcha hrabia czy nawet ksi widywa duchy i od czasu do czasu zakca nocny spokj mieszkacom caego domu, strzelajc z pistoletu do owych duchw nawiedzajcych go w sypialni. Wspomnienie to, ktre, jak atwo poj, nader ywo musiao utkwi w pamici Amelii, byo przyczyn, e czsto a uporczywie wypytywaa swoj yk: Spiriti? Spiriti? Lecz nawet i pomniejsze sprawy przeladoway j niekiedy obsesyjnie. Zdarzyo si kiedy, e pewien niemiecki turysta uy sowa melon w rodzaju eskim, tak jak si go uywa w jzyku niemieckim, a nie w mskim, jak brzmi po wosku i oto dziecko siadywao teraz krcc gow, frasobliwym wzrokiem ledzc poruszenia yki i powtarzajc przy tym: La melona? La melona? Signora Peronella i jej bracia nie zwracali ju na ni uwagi, gdy od dawna do tego przywykli, umiechajc si jedynie do zdumionych goci, i to raczej ze wzruszeniem, z rozrzewnieniem ni przepraszajco, a nawet z niejakim odcieniem uszczliwienia, jakby chodzio o co szczeglnie miego. My z Helen rwnie przywyklimy do szybko do tych ponurych rozwaa Amelii przy stole. Adrian i Schildknapp w ogle ich ju nie dostrzegali. Brami naszej gospodyni, o ktrych ju wspomniaem przy czym wiekiem naleao jej si pomidzy nimi miejsce mniej wicej porednie, byli: adwokat Ercolano Manardi, zazwyczaj krtko a z satysfakcj zwany po prostu lavvocato, chluba tej wieniaczo prostej a nieuczonej rodziny, czowiek szedziesicioletni o nastroszonych siwych wsach i ochrypym, wrzaskliwym gosie, ktry z trudem, niczym u osa, dobywa mu si z garda, oraz sor Alfonso, modszy, mniej wicej w poowie czterdziestki, przez swoich zwany poufale Alfo, wieniak, ktrego wracajc z popoudniowego spaceru spotykalimy jadcego z pola na swym niewielkim kapouchu, z nogami wlokcymi si niemal po ziemi, pod parasolem i w niebieskich ochronnych okularach na nosie. Adwokat nie zajmowa si ju widocznie praktyk, czytywa tylko gazety, lecz to wanie robi nieustannie, przy czym w upalne dni pozwala sobie przesiadywa w swoim pokoju przy drzwiach otwartych jedynie w kalesonach. ciga tym na siebie dezaprobat sor Alfa, ktry uwaa, e uczony prawnik questuomo jak mawia przy takich okazjach zbyt wiele jednak sobie pozwala. Za plecami brata gani gono w wyzywajcy sposb bycia i nie dawa si przekona agodzcym wywodom siostry, ktra twierdzia, e sangwiniczna natura adwokata oraz groba ataku apoplektycznego, jakiemu mgby ulec w czasie upaw, zmusza go do tak lekkiego ubioru. To nieche questuomo przynajmniej drzwi zamyka odpowiada Alfo zamiast wystawia si w tak dalece niedbaym stroju na widok swym krewnym i distinti forestieri. Wysze wyksztacenie bynajmniej nie usprawiedliwia zuchwaego niechlujstwa. Byo rzecz jasn, e pod tym, dobrze zreszt wybranym, pretekstem znajdowaa sobie ujcie pewna animozja contadino do uczonego czonka rodu, mimo i sor Alfo czy te moe dlatego wanie w gbi duszy podziela podziw wszystkich Manardich dla ad195

wokata, w ktrym upatrywali co w rodzaju ma stanu. Lecz wiatopogldy obu braci rwnie si znacznie rniy, adwokat bowiem by przekona raczej konserwatywnych, nabonych i godnych, Alfonso natomiast by wolnomylicielem, libero pensatore, i krytykantem, nastawionym buntowniczo wobec Kocioa, monarchii i governo, ktre w czambu oskara o skandaliczne zepsucie. Ha capito, che sacco di birbaccione? Rozumiesz, jaki to worek drastwa? zwyk koczy swe oskarenia, znacznie przy tym obrotniejszy w jzyku ni adwokat, ktry po kilku prbach ochrypych protestw obraony wycofywa si za swoj gazet. W domu tym mieszka jeszcze wraz ze sw niepozorna, chorowit on krewniak trojga rodzestwa, brat zmarego ma pani Nelli, Dario Manardi, agodny, siwobrody, o kiju chodzcy czowiek w typie wieniaka. Stoowali si oni jednak osobno, podczas gdy nas siedmioro: obu braci, Ameli, dwch staych i dwoje w odwiedziny tylko przybyych goci, signora Peronella ywia z zasobw swojej romantycznej kuchni z hojnoci bynajmniej nie odpowiadajc skromnej cenie, jaka bya wyznaczona za utrzymanie, nieustannie nam co proponujc. Gdy zjedlimy ju bowiem treciw minestr, sowiki z polent, scaloppini w winie marsala, baranin albo dziczyzn w sodkiej potrawce, a nadto mnstwo owocw, saaty, serw i przyjaciele nasi zapalali ju przy czarnej kawie swoje monopolowe papierosy, potrafia nagle zapyta zachcajcym tonem czowieka, ktremu wanie przyszed dobry pomys do gowy: Signori a teraz moe troch ryby? Do gaszenia pragnienia suyo nam miejscowe purpurowe wino, ktre adwokat pochrzkujc pi wielkimi ykami jak wod, cho napj ten by waciwie zbyt rozgrzewajcy, eby poleca go jako trunek do dwch posikw dziennie, z drugiej jednak strony szkoda go byo po prostu rozciecza wod. Padrona zachcaa nas do picia go sowami: Pijcie! Pijcie! Fa sanque il vino! Lecz Alfonso gromi j za takie zabobony. Popoudnia zachcay nas do piknych spacerw, podczas ktrych rozlegay si wybuchy miechu z angielskich arcikw Rdigera Schildknappa. Schodzilimy w dolin ciekami obronitymi morw i wdrowalimy po tej dobrze uprawionej ziemi, wrd oliwek i festonw winoroli, wrd yznych pl, porozdzielanych murowanymi ogrodzeniami na mae posesje, w ktrych otwieray si monumentalne niemal bramy. Wzruszonego t sposobnoci przebywania z Adrianem, czy mam mwi jeszcze, jakim uczuciem szczcia przepeniao mnie to klasyczne niebo, na ktrym w cigu caych tygodni naszego pobytu nie pojawia si ani jedna chmurka, w antyczny nastrj, unoszcy si nad caym tym krajem, ujawniajcy si tu i wdzie to w cembrowinie jakiej studni, to w malowniczej postaci pasterza lub demonicznym, przypominajcym boka Pana bie jakiego koza? Oczywicie Adrian jedynie z umiechem nie pozbawionym ironii i kiwniciem gow podziela te moje humanistyczne zachwyty. Artyci mao zwracaj uwagi na otaczajc ich rzeczywisto nie zwizan bezporednio z dziedzin pracy, ktr yj, i w rezultacie dostrzegaj w niej nie wicej ni obojtne, mniej lub bardziej dla ich twr196

czoci korzystne ramy. Powracajc do miasteczka ogldalimy zachd soca i doprawdy nigdy nie widziaem tak wspaniaego wieczornego nieba. Na zachodniej stronie horyzontu pyna w karmazynowym otoku gsta warstwa zota, poyskujca jak oliwa i niezwyky ten, a pikny widok napenia dusze uniesieniem. Lecz mimo to przykro mi byo troch, gdy Schildknapp, wskazujc cudowne widowisko, wykrzykiwa swoje: Popatrzcie na owo! Adrian za wybucha penym wdzicznoci miechem, do ktrego zawsze go pobudzay humorystyczne wyskoki Rdigera. Wydawao mi si bowiem, e korzysta on z okazji, aby wymia zarwno zachwyt mj i Heleny, jak i wspaniae widoki natury. Wspomniaem ju o ogrodzie klasztornym, do ktrego co rano wspinali si obaj nasi przyjaciele z teczkami pod pach, eby tam pracowa, kady w swoim ktku. Prosili zakonnikw o pozwolenie przebywania tam i yczliwie im tego pozwolenia udzielono. My rwnie towarzyszylimy im czsto do tego cienistego zaktka, woniejcego gorzkim zapachem lici, niezbyt uporzdkowanego wedug zasad ogrodniczego kunsztu, ogrodzonego rozpadajcym si murem. Po przybyciu na miejsce pozostawialimy ich dyskretnie wasnym zajciom i, niewidoczni dla obu, przy czym sami siebie rwnie nie widzieli odizolowani krzewami oleandrw, laurw i arnowca, na wasn ju rk spdzalimy przedpoudnie we wzrastajcym upale Helena z szydekow robtk, ja za czytajc ksik, zadowolony i zaciekawiony na myl, e oto Adrian pracuje nie opodal nad kompozycj swej opery. Na mocno rozstrojonym klawicymbale, znajdujcym si w izbie mieszkalnej obu przyjaci, zagra nam Adrian raz niestety, raz jeden tylko podczas naszego pobytu fragmenty ukoczonych i przewanie ju dla wyszukanej orkiestry zinstrumentowanych czci tej przyjemnej a kaprynej komedii, zwanej Stracone zachody miosne, jak si owa sztuka w roku 1598 nazywaa. Byy to miejsca charakterystyczne oraz kilka zamknitych ju scenicznych sekwensw: akt pierwszy wraz ze scen w domu Armanda i sporo scen pniejszych, ktre fragmentarycznie by antycypowa: przede wszystkim monologi Birona, ktre go zawsze szczeglnie zajmoway, a wic wierszowany monolog przy kocu trzeciego aktu, jak rwnie monolog proz w akcie czwartym they have pitchd a toil. I am toiling a pitch, pitch, that defiles, peen komicznej, groteskowej, a przecie szczerej i gbokiej rozpaczy rycerza z racji zadurzenia si w owej black beauty, peen wciekej, niepohamowanej autoironii By the Lord, this love is as mad as Ajax: it kills sheep, it kills me, I a sheep muzycznie bardziej jeszcze udany ni pierwszy. Lepszy za dlatego, e owa prdka, urywana, dowcipna, na krtkim oddechu budowana proza podsuna kompozytorowi pomysy nowej, szczeglnie dziwacznej akcentacji, po czci jednak rwnie i dlatego, e w muzyce najbardziej wyraziste i przejmujce s znaczce nawroty dobrze ju znajomych, dowcipnych albo penych skupienia motyww, za w drugim monologu elementy pierwszego przypominane byy w nieporwnanie uroczy sposb. To samo mona byo powiedzie
197

o gorzkich wyrzutach, jakie czynio sobie zalepione serce, i zadurzyo si w owym bladym koboldzie o brwiach aksamitnych, co zamiast oczu ma dwie kulki smoy, a zwaszcza o muzycznym obrazie owych przekltych, ukochanych, smolistych oczu; by to melan zestawiony z ciemno iskrzcych si dwikw wiolonczeli i fletu, na poy liryczny i namitny, na poy groteskowy, ktry w tekcie przy sowach: O, but her eye, by this light, but for her eye I would not love her powraca w formie dzikiej karykatury, przy czym harmonizacja pogbia jeszcze ciemno owych oczu, przebysk wiata w nich zostaje jednak tym razem oddany przez piccolo flet. Nie ulega wtpliwoci, e owa dziwnie uporczywa, a przy tym niepotrzebna, dramatycznie bowiem niezbyt usprawiedliwiona charakterystyka Rosaliny jako zepsutej, niewiernej, niebezpiecznej niewiasty, ktr okrelaj tak jedynie przemowy Birona, gdy w rzeczywistoci, w samej komedii, jest ona jedynie zalotn i dowcipn, nie ulega wtpliwoci, e charakterystyka ta powstaa z przymusu, jaki odczuwa nie troszczcy si o artystyczne bdy twrca, pragncy utrwali swe osobiste dowiadczenia i, w por czy nie w por, pisarsko si za nie zemci. Rosalina, ktr w zakochany niezmordowanie opisuje, jest ow ciemn dam z drugiego cyklu sonetw, dam dworu Elbiety i kochank Szekspira, zdradzajc go z piknym, modym przyjacielem; za w kawaek z rymw zoony i melancholii, z ktrym wystpuje Biron w swym monologu proz Well, she has one omy sonnets already? jest jednym z owych sonetw, ktre sam Szekspir owej bladej, ciemnowosej piknoci przypisa. Zreszt skd u Rosaliny owa mdro, skierowana do bohatera sztuki, jowialnego, cho citego w jzyku Birona:
Modziecza krew nie takim arem ponie, Co czek powany, gdy zmysy w nim si wzburz.*

Biron j e s t przecie mody i wcale nie powany, bynajmniej te nie jest osob, ktra mogaby da asumpt do rozwaa o tym, jak aosny to widok, gdy mdrzec w bazna si zamienia i wszystkie siy ducha usiuje zuy na to, aby gupocie swojej uyczy nimbu zasugi. W ustach Rosaliny i jej przyjaciek Biron cakowicie wypada ze swej roli; nie jest to ju Biron, lecz Szekspir w swym nieszczsnym zwizku z ciemnowos dam; Adrian za, ktry stale nosi przy sobie angielskie kieszonkowe wydanie owych sonetw, tego przedziwnego tria artysty, przyjaciela i kochanka, od pocztku postawi sobie za cel dostosowa charakter swego Birona do tego ulubionego przeze miejsca dialogu i przyda mu tak muzyk, ktra, zachowujc konieczny zwizek z karykaturujcym stylem caoci, okrelaaby t posta jako powan i psychologicznie wak, jako prawdziw ofiar upokarzajcej namitnoci.
* Przekad J. Ulricha

198

Pikne to byo i bardzo go chwaliem. Zreszt, ile powodw do pochwa i radosnego zaskoczenia dawao to wszystko, co nam gra! I zupenie serio mona tu byo zastosowa to, co uczony cyzelator sw Holofernes sam o sobie powiedzia: Dar to jest, ktry posiadam, prosty, prosty! Umys bazesko dziwaczny, peen form, postaci, ksztatw, przedmiotw, idei, zjawisk, podniet, przemian. Poczte zostaj one w macicy pamici, ywione w matczynym onie pia mater, zrodzone za dziki pobudzajcej dojrzewanie okazji. Delivered upon the mellowing of occasion! Wspaniale! Traktujc rzecz ubocznie i artobliwie, daje tu oto pisarz niezrwnanie peny opis duchowego ycia artysty i mimo woli uzna trzeba byo dziaanie tych si psychicznych, ktre wpyny na to, aby satyryczne, modziecze dzieo Szekspira przeniesione zostao w sfer muzyki. Czy powinienem przy tym cakowicie przemilcze lekkie uczucie osobistej przykroci i zakopotania, wywoane wyszydzeniem studiw antycznych, co w tej komedii ukazane zostao jako ascetyczna pretensjonalno? Do tej karykatury humanizmu nie przykada rki Adrian, lecz Szekspir i jego te dzieem jest tak dziwaczne uszeregowanie pogldw, e pojcia kultura i barbarzystwo nader osobliw odgrywaj rol. Kultura staje si tu synonimem duchowej ascezy, zmniejszenia, gbokiej pogardy dla ycia i natury, uczonym przeestetyzowaniem, ktre wanie w naturze i yciu, w bezporednioci, uczuciu, w tym, co ludzkie, dopatruje si barbarzystwa. Nawet Biron, ktry w gronie egzaltowanych spiskowcw w gaju Akademosa wstawia si dobrym sowem za naturalnoci, przyznaje, e bardziej barbarzystwa broni ni Anioa Mdroci. Anio ten zostaje wprawdzie omieszony, lecz take znowu i jedynie przez ukazanie miesznoci; barbarzystwo bowiem, w ktre ponownie popadaj sprzysieni, bogie stany miosne wedug sonetowego wzorca, naoone na nich jako kara za faszywy ich zwizek, jest rwnie dowcipnie wystylizowan karykatur, miosnym persyflaem, dwiki Adriana za a nazbyt umiejtnie potrafiy osign, aby owo poczucie nie wicej byo warte ni powcigliwe jego wyrzeczenie si. Sdziem, e wanie muzyka, ze wzgldu na swe waciwoci wewntrzne, powoana bya do tego, aby jako przewodniczka wyprowadza z owej sfery absurdalnej sztucznoci na swobod, w wiat natury i czowieczestwa. Ona jednak nie podja tego zadania. To, co rycerz Biron nazywa barbarzystwem, a wic wanie naturalno, spontaniczno, nie wicio w niej bynajmniej triumfu. Muzyka, ktr przyjaciel mj snu tu zacz, bya z artystycznego punktu widzenia najwikszego podziwu godna. Wzgardziwszy zmasowaniem dwikw, od samego pocztku rozpisa by partytur jedynie na klasyczn orkiestr beethovenowsk i tylko ze wzgldu na komiczno-pompatyczn posta Hiszpana Armada musia doda owej orkiestrze drug par rogw, trzy trby i jedn bastub. Lecz wszystko to utrzymane byo cile w stylu muzyki kameralnej, roboty filigranowej, byo mdr dwikow grotesk, przemylnie humorystyczn, o bogactwie fine199

zyjnych i przekornych pomysw. Meloman, ktrego zmczya ju romantyczna demokracja umoralniajcych kaza do narodu, spragniony jedynie sztuki dla sztuki, pozbawionej ambicji, a przynajmniej ambitnej wycznie w najbardziej ekskluzywnym sensie, bo dostpnej tylko dla artystw i znawcw, amator taki musia wpa w zachwyt wobec tego ezoteryzmu, chodnego i zerodkowanego wycznie na samym sobie ktry jednak, j a k o ezoteryzm wanie, sam z siebie w duchu owej sztuki kpi na wszelkie sposoby i z parodystyczn przesad, co zaprawiao zachwyt kropelk smutku i szczypt beznadziejnoci. Tak, podziw i smutek dziwnie si ze sob stapiay przy odczytywaniu tej muzyki. Jakie to pikne! woao serce a przynajmniej moje serce tak woao I jakie smutne! Zachwyt dotyczy bowiem dowcipnej, melancholijnej sztuczki, intelektualnego osignicia, ktre naleao nazwa heroicznym, powcigliwego cierpienia o gestach bazeskiej trawestacji, ktrej nie potrafi okreli inaczej ni nazywajc j po prostu karkoomnym, nigdy w napiciu nie sabncym igraniem sztuki na skraju niemoliwoci. I to wanie zasmucao. Lecz podziw i cierpienie, podziw i troska, czy nie s ju niemal definicj mioci? Suchaem gry Adriana z bolenie napitym umiowaniem jego i jego dziea. Niewiele potrafiem powiedzie; Schildknapp, ktry stanowi zawsze dobr, wraliw publiczno, komentowa wszystko, co usyszelimy, znacznie celniej i bardziej inteligentnie ode mnie, ja za, pniej jeszcze, przy pranzo, siedziaem przy stole Manardich oszoomiony i zwrcony ku wewntrz, wstrzsany uczuciami, przed ktrymi muzyka, jakiej suchalimy, tak szczelnie si zamykaa. Bevi! Bevi! mwia tymczasem padrona. Fa sanque il vino! Amelia za poruszaa yk przed oczami, pomrukujc: Spiriti? Spiriti?... Wieczr ten by ju jednym z ostatnich, jakie spdzilimy wraz z zacn moj on w osobliwych warunkach ycia naszych przyjaci. Kilka dni pniej musielimy po trzytygodniowym pobycie wyrwa si znowu stamtd, aby rozpocz podr powrotn do Niemiec, podczas gdy oni kilka miesicy jeszcze, a do jesieni, mieli pozosta wierni idyllicznej jednostajnoci owego ycia pomidzy klasztornym ogrodem, stoem familijnym, campagn obrbion naoliwionym zotem i kamienn sal, gdzie przy wietle lampy spdzali wieczory na czytaniu. W ten sam sposb spdzili ju cae lato roku ubiegego, a tryb ich ycia w miecie, zim, rwnie niewiele si rni w istocie od obecnego. Mieszkali przy Via Torre Argentina, w pobliu Teatru Constanzi i Panteonu, na trzecim pitrze, w pokoju odnajtym od jakiej kobiety, ktra gotowaa im niadania i kolacje. W pobliskiej trattorii spoywali gwny posiek za ryczatow miesiczn opat. Rol klasztornego ogrodu w Palestrina odgrywaa w Rzymie Villa Doria Panfili, gdzie w ciepe dni, wiosn lub jesieni, przy piknie pobudowanej fontannie, do ktrej niekiedy podchodzia krowa lub swobodnie pascy si ko, oddawali si swym pracom. Adrian rzadko opuszcza popoudniowe koncerty municypalnej kapeli na Piazza Colonna. Wie200

czorem bywa czasami w operze. Zazwyczaj jednak spdzali wieczory na grze w domino przy szklance gorcego pomaraczowego ponczu, w zacisznym kcie kawiarenki. Nie utrzymywali zreszt adnych albo prawie adnych znajomoci i odosobnienie ich w Rzymie byo niemal tak cakowite, jak na wsi. Elementu niemieckiego unikali starannie, zwaszcza Schildknapp nieodmiennie rzuca si do ucieczki, gdy tylko dwik ojczystej mowy dotar do jego uszu: potrafi nawet wysi z autobusu lub pocigu, jeli znajdowali si tam Germans. Lecz samotniczy albo raczej samowtry tryb ycia nie nastrcza rwnie okazji do zawierania miejscowych znajomoci. Dwukrotnie byli podczas zimy zaproszeni do Madame de Coniar, damy o niepewnym pochodzeniu, opiekujcej si artystami i sztuk. Schildknapp jeszcze w Monachium dosta do niej list polecajcy. W jej mieszkaniu przy Corso, ozdobionym dedykowanymi fotografiami w srebrnych i pluszowych ramkach, spotkali si z midzynarodow gromad artystw, aktorw, muzykw i malarzy, Polakw, Wgrw, Francuzw, a take Wochw, ktrej pojedynczych przedstawicieli wkrtce znw stracili z oczu. Schildknapp rozstawa si niekiedy z Adrianem, aby z modymi Anglikami, ktrych sympatia pchna w jego ramiona, odwiedza knajpki malwezjaskie, jedzi na wycieczki do Tivoli albo popija eukaliptusow nalewk u trapistw w Quattro Fontane i dla odpoczynku wygadywa z nimi nonsensy, zapominajc o trudnociach, jakich nie szczdzia mu sztuka przekadu. Sowem, tak w miecie, jak i w samotnoci maego grskiego miasteczka, wiedli obaj ycie ludzi unikajcych wiata i cakowicie pochonitych trosk o swoj prac. Tak przynajmniej mona to wyrazi. I czy mam wyzna, e poegnanie z domem Manardich byo dla mnie osobicie, mimo e, jak zawsze, niechtnie odchodziem od Adriana, poczone z pewnym ukrytym uczuciem ulgi? Wypowiedzenie tego rwna si obowizkowi uzasadnienia owego uczucia, a przyjdzie mi to z niejakim trudem, gdy zmuszony bd ukaza si samemu sobie, a rwnie i innym w zabawnym nieco wietle. Prawda wyglda tak: pod pewnym wzgldem, in puncto puncti, jak chtnie mawiaj modzi ludzie, stanowiem w gronie domownikw do zabawny wyjtek; wypadaem, e si tak wyra, z ram: mianowicie z uwagi na to, e byem czowiekiem onatym, czyli skadajcym danin temu, co na wp usprawiedliwiajco, na wp za gloryfikujce nazywamy natur. Nikt poza mn tego nie czyni w owym domu przy wskiej, ze schodw tylko zoonej uliczce. Nasza znakomita gospodyni, signora Peronella, bya od wielu lat wdow, jej crka Amelia nieco niedorozwinitym dzieckiem. Bracia Manardi, tak adwokat, jak i rolnik, okazali si zakamieniaymi starymi kawalerami, a nawet atwo byo przypuci, e aden z nich nigdy nie tkn kobiety. By jeszcze kuzyn Dario, siwy i agodny, ze sw bardzo drobniutk, chorowit on, para maonkw, ktrzy, jeli wiadczyli sobie co miego, to jedynie w charytatywnym sensie tego sowa. Wreszcie byli tam Adrian i Rdiger Schildknapp, ktrzy miesicami przebywali
201

w krgu tych spokojnych, surowo yjcych ludzi, do jakich i my tu nawyklimy, zachowujc si nie inaczej anieli mnisi w grnym klasztorze. Czy w takiej sytuacji nie byo czego upokarzajcego i zawstydzajcego dla mnie, pospolitego czowieka? Wspominaem ju wyej o osobliwym stosunku Schildknappa do rozlegej dziedziny moliwoci szczcia i jego skonnociach do skpienia owego skarbu przez skpienie samego siebie. Dostrzegaem w tym klucz do jego sposobu ycia i to suyo mi dla wyjanienia trudno dajcego si inaczej wyjani faktu, e by w stanie tak wanie y. Inaczej byo z Adrianem, cho zdawaem sobie spraw, e fundamentem przyjani ich obu bya wsplnota w czystoci lub, jeli okrelenie to siga zbyt daleko, e stanowia ona przynajmniej podstaw ich wspycia. Przypuszczam, e nie udao mi si ukry przed czytelnikiem pewnej zazdroci wobec stosunku tego lzaka do Adriana; nieche wic czytelnik zechce poj, e zazdro ta dotyczya w istocie tej wanie wsplnoty, tej u nich obu wystpujcej wstrzemiliwoci. Schildknapp jednak y, jeli mi wolno tak powiedzie, jako potencjalny rou, natomiast Adrian i w to wtpi nie mogem od czasu owej podry do Grazu czy raczej do Bratysawy wid ycie witego jak y zreszt i do owego momentu. Drenie ogarniao mnie jednak na myl, e czysto jego o d o w e j c h w i l i, od czasu owego ucisku, od czasu przelotnej jego choroby i utraty lekarzy, ktrych si radzi, nie wywodzia si ju z etyki czystoci, lecz z patosu nieczystoci. W osobowoci jego byo zawsze co z noli me tangere, znaem to; znaem t jego niech do zbyt wielkiego fizycznego zblienia z innymi ludmi, do znalezienia si w zasigu cudzych wyzieww, do kontaktu cielesnego. By on w najbardziej dosownym znaczeniu czowiekiem niechci, wymijania, rezerwy, dystansu. Fizyczne przejawy serdecznoci wydaway si nie do pogodzenia z jego natur; ju ucisk doni by dla niego czym nader rzadkim, dokonywa go za z niejakim popiechem. Osobliwa ta jego cecha wystpia jeszcze wyraniej ni zazwyczaj podczas ostatniego naszego spotkania, miaem przy tym uczucie cho nie potrafi wyjani, dlaczego jakby to jego Nie tykaj mnie! i Trzy kroki odstpu! zmienio jako swj sens, jakby nie odrzuca ju w ten sposb pewnych sugestii, lecz lka si i chcia unikn sugestii odwrotnych, co take, najwidoczniej, czyo si z jego wstrzemiliwoci wobec kobiet. Tylko tak uwanie obserwujca przyja, jak moja, moga wyczu albo przeczu tak zmian znaczenia stanu rzeczy; i nieche Bg broni, aby wiadomo tego psua mi rado znajdowania si w pobliu Adriana! To, co si w nim dziao, mogo mn wstrzsn, lecz nie mogo oddali mnie od niego. Istniej ludzie, z ktrymi y nieatwo, ale ktrych opuci nie sposb.

202

XXV
Dokument, o ktrym wielekro mowa ju bya na tych kartach, tajemny zapis Adriana, bdcy w moim posiadaniu od chwili jego zgonu i strzeony jak drogi, straszliwy skarb oto on, podaj go do wiadomoci. Nastaa chwila wczenia go do biografii. Poniewa w duchu odwrciem si za plecami do jego samowolnie obranego, z owym lzakiem dzielonego refugium, gdziem go by odwiedzi, milknie gos mj, czytelnik za syszy w tym dwudziestym pitym rozdziale gos jego bezporednio. Lecz czy tylko jego? Chodzi tu przecie o dialog. Kto inny, cakiem inny, przeraliwie inny, dochodzi tu przewanie do gosu, nawet za piszcy w owej kamiennej sali notuje jedynie to, co od niego syszy. Dialog? Lecz czy doprawdy dialog? Szalony musiabym by, eby w to uwierzy. I dlatego te nie mog uwierzy, aby on sam w gbi duszy uwaa za prawdziwe to, co widzia i sysza: wtedy, gdy widzia to i sysza, i pniej, gdy przenis to na papier, niezalenie od cynizmu, z jakim rozmwca usiowa przekona go o swej obiektywnej obecnoci. Lecz jeli go nie byo, owego gocia wzdragam si za przed zawartym w tym realnym uznaniem jego obecnoci, choby warunkowo jedynie i hipotetycznie! to okrutna jest myl, e przecie w cynizm, sarkazm i szyderstwa pochodziy z wasnej duszy nawiedzonego... Rozumie si samo przez si, e rkopisu Adriana nie zamierzam powierzy drukarzowi. Wasnym rylcem spisuj sowo po sowie z nutowego papieru, pokrytego jego dawniej ju scharakteryzowanym, rondowym, drobnym, czarnym pismem w starowieckie zakrtasy, pismem, rzec mona, mnisim. Posuy si papierem nutowym, poniewa widocznie nie mia akurat innego pod rk, lub te dlatego, e w kramarz przy placu w. Agapita nie mg mu zaofiarowa nic stosowniejszego. Dwie linijki pisma przypadaj zawsze na grn piciolini i dwie na doln: lecz i biaa przestrze pomidzy nimi wypeniona jest rwnie dwiema linijkami. Dokument nie jest oznaczony dat, nie podobna wic ustali cile, w jakim czasie zosta spisany. Jeli moje przewiadczenie moe si tu zda na co, to sdz, e nie powsta on w adnym razie po naszej wizycie w owym grskim miasteczku ani podczas naszego tam pobytu. Pochodzi albo z wczeniejszego okresu lata, ktrego trzy tygodnie przebylimy z przyjacimi, albo z lata poprzedniego, pierwszego, ktre obaj spdzili jako gocie w domu Manardich. Pewien jestem, e w okresie, w ktrym tam przybylimy, przeycie bdce rdem powstania manuskryptu ju si byo dokonao, e Adrian odby ju by rozmow, ktrej zanotowanie na pimie nastpio bezporednio po owej wizji, prawdopodobnie dnia nastpnego.

203

Przypisuj wic i obawiam si, e nie trzeba bdzie huku dalekich eksplozji wstrzsajcych moim schronieniem, aby mi rka draa i litery kolawiy si podczas pisania... Wiesz-li co, to zmilcz. I owszem, milcze bd, choby ze wstydu i eby ludzi oszczdzi, ej, ze wzgldw spoecznych. Mocn a tward mam wol, by kontrola mego umysu z uwagi na obyczajno a do samego koca nie zawioda. Lecz ujrzaem Go przecie, wreszcie, wreszcie; by u mnie, tu w sali, wizyt mi zoy, nieoczekiwanie, cho oczekiwany od dawna, i dugi dyskurs z Nim stoczyem, z jednej tylko przyczyny gniew mnie potem ogarn, em nie by pewien, dlaczegom dra tak przez cay czas, dla zimna jeno, czy te dla Jego widoku. Czybym sam sobie wyimaginowa, czy te On mi wmwi, e zimno, ibym dre pocz, a tak upewni si, e On tu by w caej powadze, sam we wasnej osobie? Bo kady wdy wie o tym, e wszelki szaleniec wcale nie dry przed majakami myli wasnej, przeciwnie, zwyczajne mu one i bez turbacji adnej ani dygotania zadawa si z nimi gotw. Czyby mnie mia za szaleca, gdy przez to zimno pieskie wmwi mi, e nim nie jestem, On za majakiem nie jest adnym, gdy tak przeraony i ogupiay dre przed Nim zaczem? Chytry On jest. Wiesz-li co, to zmilcz. Milcz tedy w sobie. Wmilczam to wszystko w ten nutowy papier, podczas gdy mj kompan in eremo, z ktrym si miej, gowi si w drugim kocu sali nad translacj miej mu mowy obcej na mow rodzim, a jemu nienawistn. Myli, e komponuj, a gdyby ujrza, e sowa pisz, pomylaby, e i Beethoven podobnie czyni. Przez cay dzie, boleciwa creatura, leaem w ciemnociach z obrzyd moj przypadoci, mdoci te i dusznoci dowiadczajc wielekro, jak to przy cikich napadach, lecz pod wieczr polepszyo mi si niespodzianie, a niemal nagle. Zdoaem przekn zup, ktr mi matka przyniosa (Poveretto!), wypiem te potem chtnie szklank czerwonego wina (Bevi! Bevi!) i naraz poczuem si tak pewien siebie, em sobie nawet papierosa pozwoli. Mgbym te by wyj nawet, jak to dnia poprzedniego umwiono. Dario M. chcia nas wprowadzi do klubu szacownych obywateli Praeneste, na dole, przedstawi, pokaza nam pomieszczenia, bilard, czytelni. Nie chcc poczciwca urazi, przyjlimy zaproszenie, ktre teraz jedynie Sch. dotyczyo, ja bowiem usprawiedliwiony byem atakiem. Po pranzo ruszy wic beze mnie z kwan min u boku Daria ow uliczk w d, do tych rolnikw i mieszczan zarazem, ja za pozostaem sam. Siedziaem tu w sali, w pobliu okien osonitych okiennicami i przy wietle lampy czytaem Kierkegaarda o Don Juanie Mozarta, a przede mn byo wida pokj w caej jego dugoci. I oto czuj, jak ogarnia mnie z naga przejmujce zimno, tak jakby kto siedzia zim w ogrzanym pokoju, a nagle otwaro si okno na mrz wiejcy ze dworu. Lecz zimno to szo nie zza mnie, tam gdzie okna, ale opado mnie od przodu. Od204

suwam ksik, patrz na sal, widz, e pewno Sch. wrci, bo ju nie jestem sam; kto siedzi w mroku na wypchanej koskim wosiem sofie, ktra wraz ze stoem i krzesami stoi w pobliu drzwi, mniej wicej porodku pokoju, tam gdzie rano jadamy niadanie, siedzi w kcie kanapy, zaoywszy nog na nog, ale nie jest to Sch., to Kto inny, mniejszy od niego, wcale nie tak postawny i w ogle aden prawdziwy pan. Ale zimno nadal mnie nieustannie przenika. Chi cost! oto, co woam, z zacinitym nieco gardem, oparszy rce na porczach fotela, tak e mi ksika spada z kolan na ziemi. Odpowiada mi spokojny, powolny gos Tamtego, dobrze wyszkolony, o przyjemnym nosowym brzmieniu: Gadaje po niemiecku! I tylko piknie, w starej niemczynie bez nijakich ogrdek i facecji. Znam si na tym, to prawdziwie moja ulubiona mowa. Niekiedy w ogle tylko po niemiecku rozumiem. A poza tym id, przynie sobie paszcz, a take kapelusz i pled. Zimno na ciebie zaciga. Zakapiesz zbami, choby si i nie przezibi. Kt to mwi mi ty? pytam oburzony. Ja powiada On. Ja, za pozwoleniem. Ach, chodzi ci o to, e sam nikomu nie mwisz po imieniu, nawet temu swojemu humorycie, temu gentlemanowi, a wyjtkiem jedynie towarzysz lat dziecinnych, wierny druh, ktry ciebie nazywa po imieniu, ale ty mu po imieniu nie mwisz? Daje pokj! Takie to ju stosunki midzy nami, e jestemy na ty. No, jak tam? Przyniesiesz sobie co ciepego? Wbijam oczy w pmrok, wpatruj si w niego ze zoci. Czek to postury raczej nikej, znacznie mniejszy od Sch., ale i mniejszy ode mnie, sportow czapk ma nacignit na ucho, a z drugiej strony, od skroni, wystaj spod niej rudawe wosy; rude te rzsy u zaczerwienionych oczu, twarz ziemista, koniuszek nosa nieco przekrzywiony; na trykotowej koszulce w poprzeczne paski marynarka kraciasta o przykrtkich rkawach, z ktrych wystaj rce z niezdarnymi paluchami; wstrtnie opite spodnie i te, znoszone trzewiki, ktrych nie da si ju doczyci. Strizzi. Alfons. I gos, dykcja aktora. No, jak tam? powtarza. Przede wszystkim powiadam w drcym opanowaniu pragnbym wiedzie, kto poway si wtargn tutaj i u mnie zasiada? Przede wszystkim powtarza On. Przede wszystkim to wcale niele. Ale jeste przeczulony wobec kadej wizyty, ktr uwaasz za nieoczekiwan i niepodan. Ja przecie nie przychodz po to, eby ci cign do kompanii, eby ci schlebia, aby zechcia wstpi do kka muzycznego. Tylko po to, eby z tob pogada o interesach. Pjdziesz po swoje rzeczy? Za to rozmowa przy kapaniu zbw.

205

Siedziaem jeszcze kilka sekund nie spuszczajc go z oczu. A mrz, idcy od niego, przejmuje mnie ostro, a czuj si bezbronny przed nim i nagi w moim lekkim ubraniu. Poszedem wic. Wstaj doprawdy i wychodz przez najblisze drzwi po lewej, gdzie znajduje si moja sypialnia (druga jest dalej po tej samej stronie), wyjmuj z szafy paszcz zimowy, ktry nosz w Rzymie, gdy wieje tramontana, i ktry musiaem zabra ze sob, bo inaczej nie wiem, gdzie bym go podzia; nakadam te kapelusz, chwytam podrny pled i tak zaopatrzony wracam na swoje miejsce. On, jak przedtem, siedzi na swoim. Jeszcze tu jestecie powiadam podnoszc konierz paszcza i owijajc sobie kolana pledem nawet teraz, kiedy odszedem i wrciem? Dziwi mnie to. Bo mocno podejrzewam, e Was nie ma wcale. Nie ma? pyta szkolonym nosowym gosem. Jak to, nie ma? JA: Bo jest wysoce nieprawdopodobne, aby kto zasiada tu u mnie wieczorem, mwic po niemiecku i zimnem zionc, rzekomo w celu omwienia ze mn interesw, o ktrych nic nie wiem i wiedzie nie chc. Znacznie bardziej prawdopodobne jest, e lgnie si we mnie jaka choroba, ja za, dreszcze gorczki, przeciw ktrym si opatulam, w oszoomieniu swoim na Wasz osob przenosz i widz Was tylko po to, aby w Was widzie rdo owej choroby. ON (miejc si spokojnie i przekonujco jak aktor): C za brednie! Jakie inteligentne brednie pleciesz! To to wanie to, co si w dobrej starej niemczynie nazywa konceptem. I jak kunsztownie! Zmylny to kunszt, jakby z twojej opery zapoyczony! Ale przecie nie zajmujemy si muzyk w tej chwili. A poza tym, to czysta hipochondria. Nie wmawiaje sobie, prosz, jakich saboci! Miej troch dumy i nie rezygnuj z miejsca ze swoich piciu zmysw. adna choroba si w tobie nie kluje, cieszysz si natomiast, po swoim lekkim ataku, najlepszym modzieczym zdrowiem. Zreszt, pardon, nie chciabym by nietaktowny, bo c to jest zdrowie. Ale w ten sposb, mj drogi, choroba twoja nie wybucha. Nie masz ladu gorczki i adnych powodw, aby mia jej dosta. JA: A nadto, poniewa za kadym trzecim sowem, ktre wypowiadacie, okazujecie swoj nico. Cigle mwicie rzeczy, ktre we mnie s i ode mnie pochodz, nie od Was. Mapujecie Kumpfa i jego sposb wyraania si, a sami przy tym wcale nie wygldacie na kogo, kto kiedykolwiek na uniwersytecie albo w jakiej szkole wysokiej sciencji wraz ze mn na olej awie siadywa. Mwicie o biednym gentlemanie i o tym, ktremu mwi ty, a nawet o takich, ktrzy mnie mwi ty, cho im si nie odwzajemniam. I o operze take jeszcze mwicie. Skd mielibycie o tym wszystkim wiedzie? ON (mieje si znowu w nauczony sposb i potrzsa gow, jakby sucha uroczej dziecinady): Skd miabym wiedzie? Przecie widzisz, e wiem. I std chcesz
206

na wasn niesaw mniema, e le widzisz? Oto doprawdy, co si nazywa stawianiem na gowie wszelkiej logiki, jakiej nauczaj w szkoach wysokiej sciencji. Zamiast wywie z mego wtajemniczenia, em nieobecny, powiniene raczej wnioskowa, iem nie tylko obecny, ale jestem rwnie tym, za ktrego od samego pocztku mnie bierzesz. JA: A za kog Was bior? ON (tonem uprzejmej wymwki): Ide, id, wiesz przecie! I nie bd taki wany, nie udawaj, e ju od dawna mnie nie wyczekiwa! Wiesz przecie tak jak i ja, e wzajemny nasz stosunek domaga si wreszcie rozmowy. Jeli istniej a myl, e ju to uznajesz, mog by JEDNYM tylko. Pytajc, kim jestem, masz moe na myli, jak si nazywam? Ale zachowae chyba w pamici te wszystkie dziwaczne przezwiska moje, jeszcze ze szk wysokiej sciencji, w pierwszym okresie twych studiw, kiedy to nie cisne by jeszcze Pisma za drzwi ani pod aw. Znasz je wszystkie po kolei i moesz wrd nich wybiera, ja przecie miewam przewanie tylko przezwiska, ktrymi, eby tak rzec, prbuj askota mnie dwoma palcami pod brod: powodem ich za wielka moja, icie niemiecka popularno. Przyjmuje si t popularno, prawda, nawet jeli si jej nie szukao i w istocie jest si przekonanym, e polega ona na nieporozumieniu. Zawsze to schlebia, zawsze to mie. Wybierz wic sobie ktre, jeli ju koniecznie chcesz mnie nazwa, cho zazwyczaj przecie nie nazywasz ludzi po imieniu, poniewa za mao ci obchodz, aby zna ich imiona wybierz sobie spomidzy tych chopskich karesw, jaki zechcesz, wedle gustu! Jednej tylko nazwy zna i sysze nie chc, bo jest ona zdecydowanie zoliw obmow i bynajmniej do mnie nie pasuje. Ten, kto mnie zowie panem Dicis et non facis, zabrn w lepy zauek. I ten przydomek ma wprawdzie askota mnie pod brod, lecz jest w istocie oszczerstwem. Ju ja robi to, co mwi, co do joty dotrzymuj obietnic, jest to nawet poniekd moja naczelna zasada handlowa, po trochu tak jak ydw, na ktrych najbardziej mona polega w interesach, a jeli nawet doszo kiedy do oszustwa, no, to przecie przysowiowym ju si stao, e zawsze ja, ktry ufam w rzetelno i uczciwo, bywam oszukiwany... JA: Dicis et non es. Utrzymujecie wic, e doprawdy siedzicie tu przede mn na sofie i przemawiacie do mnie z zewntrz na mod starego Kumpfa, dobr star niemczyzna? Akurat tu, w italskiej krainie, chcecie mi skada wizyt, tu, poza stref swoj i pozbawieni wszelkiej popularnoci? C za absurdalny brak stylu! W Kaisersaschern cierpiabym jeszcze Wasz obecno. W Wittenberdze albo na Wartburgu, a nawet i w Lipsku gotw bybym jeszcze w ni uwierzy. Ale przecie nie tu, pod tym pogasko-katolickim niebem! ON (potrzsajc gow i cmokajc w zatroskaniu): Tss, tss, tss, zawsze ta sama pogo za wtpliwociami, zawsze ten sam brak wiary w siebie! Gdyby przynajmniej mia odwag powiedzie sobie: Tam, gdzie jestem ja, jest i Kaisersaschern!, prawda, nagle wszystko byoby w porzdku i szanowny pan esteta nie ualaby si
207

na zy styl! Do kroset! A miaby przecie racj tak mwic, tylko brak ci na to odwagi albo udajesz, e ci jej brak. Za nisko siebie cenisz, przyjacielu, a mnie take cenisz zbyt nisko, jeli tak mnie ograniczasz i cakiem tylko niemieckim prowincjuszem chcesz zrobi. Jestem wprawdzie Niemcem, Niemcem do szpiku koci, zgoda, ale przecie na dawny, lepszy sposb, z sercam bowiem kosmopolit. Chcesz zaprzeczy mojej tutaj obecnoci, wcale nie biorc pod rozwag starej niemieckiej nostalgii ani skonnoci do romantycznych wdrwek po piknej Italii! Niemcem mam by, ale tego, e mnie na dobr drerowsk mod z zimna za socem trzsie, tego mi ju wapan przyzna nie chce, nawet jeli, nie mwic ju o socu, mam tu pikne a pilne sprawy do zaatwienia z powodu pewnej nobliwej ludzkiej istoty... Tu ogarn mnie wstrt tak niewymowny, e a si skuliem w dzikim napadzie dreszczu. Nieatwo byo jednak rozezna prawdziw przyczyn tego wstrzsu; mg on by zarazem i zimnem wywoany, gdy mrony podmuch ode idcy nagle si jeszcze nasili, tak e przez paszcz przenika mnie do szpiku koci. Pytam niechtnie: Nie moecie przynajmniej wstrzyma tej obrzydliwoci, tego lodowatego tchnienia? ON na to: Niestety nie. Bardzo mi przykro, e nie mog odda ci tej przysugi. Taki ju jestem zimny. Jake inaczej mgbym zreszt wytrzyma i zadomowi si tam, gdzie mieszkam? JA (mimo woli): Pieko macie na myli i jego czelucie? ON (miejc si jak poaskotany): Znakomicie! Mocn niemczyzn po szelmowsku powiedziane! Ma ono jeszcze wiele piknych nazw, uczonych a patetycznych, ktre wapan ex-teologus zna wszystkie przecie: carcer, exitium, confutatio, pernicies, condemnatio i tak dalej. Lecz te swojskie, niemieckie a humorystyczne, s mi zawsze, c robi, najmilsze. Zreszt, dajmy na razie jeszcze pokj temu miejscu i jego urzdzeniom! Widz z twojej miny, e masz ochot mnie o to zapyta. Ale do tego daleko jeszcze, to wcale nie palca kwestia. Wybacz mi ten art, e to kwestia nie palca! Ale mamy czas na to, niezmierzone zasoby czasu. Czas to najlepsze i najistotniejsze z tego, co dajemy, a darem naszym jest klepsydra, tak wziutka jest owa szczelina, przez ktr sypie si czerwony piasek, tak cieniutka, jak wos, struka, ktr si on sypie, oko wcale nie dostrzega ubytku w grnym zbiorniku, dopiero pod koniec, wtedy wydaje si, e piasek sypie si szybko i e si szybko przesypa, ale to trwa tak dugo przy wskoci owej szczeliny, e nie warto o tym mwi ani nad tym rozmyla. Chciaem tylko, mj drogi, porozumie si z tob co do tego, e klepsydra zostaa ju ustawiona, a piasek bd co bd sypa si zacz.

208

JA (mocno drwic): Niezwykle po drerowsku lubicie si wyraa; najpierw Was z zimna za socem trzsie, a teraz jeszcze klepsydra Melancholii. A choby i zadwicza magiczny kwadrat, gotw jestem na wszystko i do wszystkiego mog si przyzwyczai. Przyzwyczajam si do Waszej bezczelnoci i do tego, e mi mwicie ty i mj drogi, cho mi to szczeglnie wstrtne. Ostatecznie mwi przecie ty sam do siebie, co prawdopodobnie wyjania, e i Wy tak mi mwicie. A zatem, Waszym zdaniem, wiod teraz dyskurs z czarnym Kesperlinem, a Kesperlin to Kaspar, tak tedy Kaspar i Samiel to jedno. ON: Znowu zaczynasz? JA: Samiel. miechu warte! A gdzie twoje fortissimo w c-moll z tremolandem smyczkw, drewna i trbek, ktre wyania si z czeluci fis-moll jak ty ze swojej skay, niby przemylny straszak dziecinny dla romantycznej publiki? Dziwi mnie, e go nie sysz! ON: Daj pokj. Mamy znacznie godniejsze instrumenty i ju ty je usyszysz. Zagraj ci jeszcze, kiedy dojrzejesz na tyle, aby ich sucha. Wszystko to kwestia dojrzaoci i miego czasu. A wanie o tym przecie chc z tob mwi. Ale Samiel? To gupia forma. Ja doprawdy lubi, co ludowe, ale Samiel, nie, to zbyt gupie, a poprawi to ju Johann Balhorn z Lubeki. Waciwa nazwa brzmi Sammael. A co znaczy Sammael? JA (milcz uparcie). ON: Wiesz-li co, to zmilcz. Wysoce ceni dyskrecj, z jak mnie pozostawiasz zniemczenie tego. Znaczy: Anio trucizny. JA (przez zby, ktrych ani rusz nie mog zacisn): Tak, i nawet bardzo mi na to wygldacie! Cakiem jak anio, akurat! Wiecie, jak wygldacie? Ordynarnie to jeszcze niewaciwe sowo. Jak bezczelna szumowina, jak kurwa mska, jak krwawy alfons oto, jak wygldacie, oto posta Wasza, w ktrej uwaalicie za stosowne mnie nawiedzi, a nie posta anioa! ON (spogldajc po sobie i rozkadajc rce): Jak to, jak to? Jake to ja wygldam? Nie, doprawdy, to dobrze, e pytasz mnie, czy wiem, jak wygldam, bo zaiste, nie wiem tego. A raczej nie wiedziaem, ty dopiero zwrcie mi na to uwag. Bd pewien, e nie przywizuj najmniejszej wagi do mego zewntrznego wygldu, pozostawiam go niejako samemu sobie. To kwestia czystego przypadku, jak wygldam, a raczej, dzieje si to samo przez si, zalenie od okolicznoci, nie zaprztam sobie tym gowy. Adaptacja, mimikra, znasz to przecie, maskarada i mistyfikacja Matki Natury, umiechajcej si zawsze z przekor. Ale ty przecie, mj drogi, nie bdziesz do siebie odnosi tej adaptacji, o ktrej ja wiem tyle i rwnie niewiele, co motyl przystosowany wygldem swym do licia, na ktrym przycupn, i nie bdziesz mi jej mia za ze? Musisz przyzna, e z drugiej strony ma ona swj odpowiednik, od tej strony, skd wiesz, co zapae, i to ostrzeony w por,
209

od strony tej twojej adnej pieni z literowym symbolem, och, doprawdy nader kunsztownej i niemal natchnionej:
A w chwili, gdy mi daa w chodny napj noc, Zatrua ycie moje...

Doskonae.
I do tej rany mojej Ach, mija si przyssaa...

Naprawd kunsztowne. I wanie to rozeznalimy zawczasu i dlatego te bardzo wczenie zaczlimy ci mie na oku, widzielimy, e twj casus wart jest szczeglnego trudu, e jest to przypadek o niesychanie sprzyjajcej lokalizacji. I e wystarczy tu podoy tylko troch naszego ognia, podgrza tylko odrobin, rozkoysa, upoi, a da si z tego zrobi doprawdy co wspaniaego. Czy to nie Bismarck powiedzia, e Niemiec potrzebuje p flaszki szampana, aby osign swj naturalny poziom? Wydaje mi si, e to chyba on wanie kiedy tak powiedzia. I susznie. Zdolny bowiem jest Niemiec, ale mdy zdolny dostatecznie, eby si zoci na omdlao swoj i eby j opanowa per illuminationem, na zasadzie: wya, dydku. Ty, mj drogi, doskonale wiedziae, czego ci brak, i pozostae wierny swemu rodzajowi, odbywajc ow podr i przywoc sobie, salva venia, franc. Milcz! Milcz? Patrzajcie, to ju pewien postp z twojej strony. Zaczynasz si rozgrzewa. Porzucasz wreszcie t swoj grzeczno liczby mnogiej i mwisz mi ty, jak przystao midzy ludmi, ktrzy zawarli ze sob umow, a maj zawrze pakt na czas i na wieczno. Milcze macie! Milcze? Ale my milczymy ju pi lat blisko i raz w kocu musimy dyskurs otworzy i zasi do rady nad ca t spraw i nad ciekawymi okolicznociami, w ktrych si znajdujesz. Oczywicie jest to sprawa, ktr naleaoby przemilcze, ale przecie nie da si tego midzy nami czyni stale, z chwil gdy ju klepsydra zostaa ustawiona, a czerwony piasek j si sypa przez wziuteki otwr, och, zacz dopiero! Prawie go jeszcze na dole nie ma w porwnaniu z tym, co jest na grze, dajemy czas, wiele, nieskoczenie wiele czasu, o kocu wcale myle nie trzeba, dugo jeszcze nie trzeba o nim myle, ani nawet wtedy, kiedy mona by ju zacz myle o kocu, kiedy mona by ju powiedzie respice finem, nie ma co zaprzta sobie tym naprzd gowy, jako e chwila ta jest nieustalona, zdana na ask samowoli i temperamentu, a nikt nigdy nie wie, jak jej da pocztek i jak okreli jej pooenie wobec owego koca. Dobry to art i znakomite urzdzenie:
210

niepewno i dowolno owej chwili, kiedy czas ju bdzie pomyle o kocu, przysaniaj zmyln mgiek moment ostateczny. Bzdury! E, kt tobie dogodzi! Nawet wobec mojej psychologii jeste gburem a sam przecie niegdy, na swej rodzimej grze Syjonu, nazwae by psychologi mi, neutraln mieszczaskoci, za psychologw ludmi najbardziej miujcymi prawd. Wcale ja i bynajmniej bzdur tu nie gadam, kiedy mwi o czasie, ktry zosta dany, i o wyznaczonym kocu, lecz cile trzymam si rzeczy. Wszdzie, gdzie zostaa ustawiona klepsydra oraz dany czas, niewyobraalny, a przecie ograniczony czas i naznaczony koniec, tam my pojawiamy si na scenie, wtedy nam si darzy. Sprzedajemy czas, powiedzmy, na przykad, dwadziecia cztery lata, czy da si to przewidzie? Odpowiada ci taka miara? To mona ju sobie poy icie po krlewsku i jako wielki nigromanta niejedn diabelsk sztuczk wprawi cay wiat w zdumienie; to ju mona zapomnie im dalej, tym dokadniej wszelk omdlao swoj, i wysoce iluminowany przej samego siebie, nie stajc si jednak bynajmniej sobie obcym, lecz bdc i pozostajc sob, wyniesionym jedynie na naturalny swj poziom z pomoc owej p flaszki szampana; i wtedy wolno czowiekowi w samoupojeniu zakosztowa wszystkich rozkoszy darw wlanych, przekraczajcych niemal wytrzymao ludzk, tak e w kocu przekonany bdzie susznie czy niesusznie, e podobnych darw od tysicy lat nikt ju nie dowiadczy, i w niektrych chwilach rozpasania bdzie siebie wrcz za bstwo uwaa. Jakeby kto taki mia si troszczy o chwil, w ktrej czas ju pomyle o kocu! Tylko e koniec ten jest nasz, koniec do nas naley, to wanie trzeba ustali, i nie zwyczajnie, w milczeniu, cho reszta moe by przemilczana, lecz wyranie i po msku. JA: Wic chcecie mi sprzeda czas? ON: Czas? Sam tylko czas? Nie, mj drogi, to nie jest diabelski towar. Za to nie zasuylibymy jeszcze na tak cen, eby kres do nas nalea. Jaki to gatunek czasu, w tym rzecz! Wielki czas, szalony czas, czas icie diabelski, peen radoci i wesela, a przy tym, oczywicie, marny te bywa nieco, a nawet bardzo marny nie tylko to przyznaj, ale podkrelam z dum, bo tak wanie dobrze jest i sprawiedliwie, taki jest przecie sposb i natura artysty. Jest ona, jak wiadomo, zawsze skonna do wyskokw na obie strony i w najzupeniej normalny sposb nieco wystpna. Wahado buja tu zawsze szeroko pomidzy uweseleniem a melancholi, to rzecz zwyka, to jeszcze, eby tak rzec, odpowiada raczej obyczajom mieszczaskim, norymberskim, w porwnaniu z tym, czego my dostarczamy. My dostarczamy bowiem wszelkich kracowoci w tej dziedzinie uniesie dostarczamy i owiecenia, uczucia swobody i wyzwolenia z wszelkich wizw, wolnoci, pewnoci, lekkoci, poczucia wadzy i triumfu tak wielkiego, e nasz czowiek przestaje wasnym zmysom wierzy, wliczajc w to ponadto jeszcze ogromny podziw dla
211

swego dziea, ktry pozwoliby mu nawet z atwoci zrezygnowa ze wszelkich obcych, z zewntrz pochodzcych przejaww podziwu, w dreszcz samouwielbienia, ba, rozkosznej grozy wobec samego siebie, kiedy wydaje si on sobie jakoby tuba mirum albo boska bestia. I naleycie gbokie, czcigodnie gbokie bywaj na odmian upadki nie tylko w pustk i prni, i peen niemocy smutek, lecz take w cierpienia i mdoci, znajome ju zreszt, takie, ktre istniay od dawna, ktre s nieodczne od usposobienia, a teraz tylko godnie zostay nasilone skutkiem owej iluminacji i wiadomego odurzenia. S to cierpienia, ktre si znosi z przyjemnoci i dum w zamian za tamte ogromne rozkosze, cierpienia, znane z bajek, podobne tym, jakich doznawaa maa Syrenka, czujc jakby ostrza noy wbijajce si w jej liczne, ludzkie nki, kiedy je otrzymaa zamiast rybiego ogona. Znasz przecie bajk Andersena o Syrence? To dopiero byby klejnocik dla ciebie! Powiedz tylko sowo, a przyprowadz ci j do ka. JA: Czy zamilkniesz wreszcie, szmato? ON: Wolnego, wolnego i bez takich ordynarnych wymysw. Cigle domagasz si jeno milczenia. Nie pochodz przecie z rodu Schweigestillw. Mateczka Elza wypaplaa ci zreszt w swej dyskretnej wyrozumiaoci mnstwo rzeczy o swych czasowych gociach. Ja wszake bynajmniej nie gwoli milczenia przybyem tu do ciebie, do tego pogaskiego kraju, lecz dla wyranego umocnienia w cztery oczy i dla zawarcia solidnego paktu, dotyczcego tak usugi, jak i zapaty. Powiadam ci przecie, e milczymy ju przeszo cztery lata, a tymczasem wszystko ju si zaczyna wypenia, i to w najbardziej przemylny, pikny i obiecujcy sposb, a dzwon ju w poowie zosta ulany. Czy mam ci opowiedzie, jak si rzeczy maj? JA: Zdaje si, e bd musia sucha. ON: A poza tym chcesz tego i kontent pewno jeste, e moesz posucha. Wydaje mi si nawet, e ci korci mocno, eby posucha, i zaczby labidzi i biadoli, gdybym to przed tob zatai. I miaby racj. Przecie to wiat tak bliski, tak znajomy, na ktrym razem przebywamy, ja i ty, i obaj czujemy si tam jak w domu, to to istne Kaisersaschern, dobra, staroniemiecka aura z anno domini 1500 czy co okoo tego, na krtko przed pojawieniem si doktora Martinusa, ktry w tak serdecznej, cho szorstkiej by ze mn komitywie i buk, nie, kaamarzem we mnie cisn, na dugo wic przed trzydziestoletni pohulank. Przypomnij no sobie, jak ywo kipia wtedy ten wasz ludek w samym sercu Niemiec nad Renem i wszdzie, serdecznie rzeki, a dobrze czupurny, peen przeczu i niepokojw, ten natok pielgrzymek do witej Krwi w Niklashausen przy Tauberthal, krucjaty dziecice i krwawice hostie, gd, chodak na drzewcu, wojna, zaraza w Kolonii, meteory, komety i wielkie znaki, mniszki ze stygmatami, krzye ukazujce si nagle na ludzkich szatach i ta przedziwnie krzyem naznaczona koszula dziewicy, koszula, ktr jako sztandar chciano ponie przeciw Turkom. Dobry to by czas, diablo niemiecki czas! I czy nie czujesz wielkiego ukontentowania wspominajc
212

o nim? Wtedy to zeszy si waciwe planety w znaku Skorpiona, jak to uczenie wyrysowa mistrz Drer w swojej medyckiej ulotce, i wtedy to rwnie pojawili si w niemieckiej krainie ci pokrtni, ci nieskoczenie drobni a delikatni mili przybysze, roje biczownikw z zachodnich Indii patrzaj, teraz nastawiasz uszu? Mylisz pewno, e mwi o konfraterniach pokutnikw, o flagelantach, co to za swoje i cudze grzechy siekli sobie grzbiety. Ale ja mwi o flagelatach, o niedostrzegalnych goym okiem przedstawicielach rodzaju, co maj rzgi jak nasza blada Venus; spirochaeta pallida, to mi waciwy rodzaj! Ale masz racj, brzmi to jako swojsko i przypomina pne redniowiecze oraz flagellum haereticorum fascinariorum. O, tak, ci obywatele naszego roju mogliby wystpi jako fascinarii, szczeglnie w lepszych wypadkach, jak na przykad twj. Obyczajne s ju zreszt i od dawna zadomowione i w starych krajach, gdzie osiady od wiekw, nie pataj tak ordynarnych figlw jak niegdy, z otwartymi wrzodami i odpadajcymi nosami. Malarz Baptysta Spengler te przecie wcale nie wyglda na to, aby mia na kadym kroku wymachiwa ostrzegawcz koatk, a zewok owin szczelnie wosiennic. JA: To ze Spenglerem te jest... tak? ON: A czemuby nie? Mylisz, e tylko z tob? Wiem, wiem, wolaby zachowa swoje dla siebie i drani ci wszelkie porwnanie. Mj drogi, zawsze ma si liczne towarzystwo! Oczywicie, e Spengler to te Esmeraldus. Nie na prno mruga cigle oczami z tak chytrym zawstydzeniem i nie na prno Inez Rodde nazywa go podstpnym hipokryt. Tak to bywa. Leo Zink, w faunus ficarius, jako si jeszcze dotd uchowa, ale temu przycipnemu frantowi, Spenglerowi, do wczenie si dostao. Zreszt bd spokojny; oszczd sobie zazdroci o niego. To nudny, banalny przypadek, z ktrego nic nadzwyczajnego nie wyniknie. To aden Python, na ktrym dokonywalibymy sensacyjnych wyczynw. Nawiedzenie sprawio moe, e umys jego sta si nieco bardziej bystry, obdarzyo go niejakimi przebyskami intelektu i moe nie rozczytywaby si tak chtnie w pamitnikach Goncourtw i dzieach abb Galianiego, gdyby nie nawiza by kontaktu z wysz sfer, i nie by naznaczony tajemn pieczci. Psychologia, mj miy. Choroba, a w dodatku jeszcze gorszca, dyskretna, tajemna choroba, stwarza krytyczn opozycj wzgldem wiata ludzkiej przecitnoci, nastraja buntowniczo i ironicznie wobec mieszczaskiego porzdku i czowiek ni dotknity szuka schronienia w sferze wolnej myli, w ksikach, w rozwaaniach. Ale te i nic wicej ze Spenglerem si nie dzieje. Czas, ktry mu jest jeszcze dany na czytanie, cytowanie, popijanie czerwonego wina i leniuchowanie, nie mymy mu sprzedali i nie jest to bynajmniej czas geniusza. To tylko wiatowiec, ktry raz si sparzy, teraz sabnie, po trochu jeszcze interesujcy, nic ponadto. Bdzie tak kwka i gni po kawaku, wtroba, nerki, odek, kiszki, serce, pewnego dnia oguchnie albo dostanie straszliwej chrypy i ze sceptycznym arcikiem na ustach kipnie sobie niesawnie po paru la213

tach i c wicej? To przypadek bez znaczenia, nie by nigdy ow illuminatio, uniesieniem i natchnieniem, bo to nie byo mzgowe, cerebralne, rozumiesz? Nasze malestwa nie zadbay tu wcale o to, co szlachetne, co wzniose, widocznie nie miay na to ochoty, nie doszo wic do przerzutw w sfer metafizyczn, metaweneryczn, metainfekcyjn... JA (z nienawici): Jak dugo bd tu siedzie i marzn wysuchujc tej Waszej nieznonej gadaniny? ON: Gadaniny? I wysuchiwa? Dziwnie mi jako piewasz, mj ptaszku! Zda mi si, e suchasz bardzo uwanie i zymasz si jeno, chcc dowiedzie si jeszcze wicej. Przed chwil przecie dopiero zapytywae przy okazji o swego przyjaciela Spenglera z Monachium, a gdybym nie by przerwa, wypytywaby mnie chciwie przez cay ten czas o pieko i jego czelucie. Nie udawaj, prosz, uraonego! Ja te posiadam mio wasn i wiem, e nie jestem tu intruzem. Sowem, metaspirochateosa to proces meningialny i zapewniam ci, e wyglda to tak, jakby niektre z tych malestw upodobay sobie ze szczegln pasj grne partie, zwaszcza za rejon gowy, meningi, zarwno dura mater, namiot mzgu, jak i pia mater, wewntrzn oson delikatnej parenchymy, jakby zaraz, od pierwszej chwili oglnego zakaenia, uporczywie tylko tam, ku grze, zmierzay. JA: Skadnie o tym mwicie. Alfons studiowa zda si kiedy medicinam. ON: Nie wicej, ni ty teologiam, rzec chciabym: fragmentarycznie i specjalistycznie. Bo czy zaprzeczysz, e t najlepsz ze wszystkich sztuk i nauk studiowa take tylko jako specjalista i amator? Zainteresowania twoje dotyczyy mnie. Bardzo ci jestem zobowizany. Lecz jakebym mia ja, przyjaciel i sutener Esmeraldy, jakim mnie tu przed sob widzisz, nie interesowa si szczeglnie t wanie dziedzin, najbardziej mi pokrewn, najblisz mi dziedzin medycyny, i nie wyspecjalizowa si w tym wzgldzie? Istotnie, z wielk uwag ledz tu wyniki najnowszych bada. Item, niektrzy doctores upieraj si przy tym, klnc si w ywy kamie, e wrd tych malukich musz istnie specjalici od mzgu, amatorzy strefy cerebralnej, sowem, jaki virus nerveux. Ale ci wanie doktorzy zabrnli w lep uliczk. Rzecz ma si odwrotnie. To wanie mzg podliwie i z nadziej wypatruje odwiedzin owych malukich, niczym ty moich, to mzg je zaprasza i przyciga, jakby wcale nie mg si ich doczeka. Pamitasz jeszcze? Filozof De anima: Dziaanie dziaajcych dokonuje si na uprzednio dysponowanych na przyjcie dziaania. Widzisz, wanie od tej dyspozycji, gotowoci, wezwania wszystko zaley. A ju czcigodni autorzy Malleusa wspominaj o tym, e niektrzy ludzie s bardziej skonni do uprawiania czarnoksiskich praktyk ni inni, my za znakomicie umiemy ich sobie wybra. JA: C mnie i tobie, oszczerco. Ja ciebie nie zapraszaem.

214

ON: Ach, ach, patrzcie na to niewinitko! Wojaujcy klient moich malukich nie by zapewne ostrzeony! Za lekarzy wybrae sobie rwnie z niezawodnym instynktem. JA: Trafiem na nich w ksice adresowej. Kog miaem by pyta? I kt mg mi powiedzie, e obaj zostawi mnie na lodzie? Co zrobilicie z dwoma moimi lekarzami? ON: Usunlimy ich, usunli. Och, oczywicie w twoim interesie usunlimy tych partaczy. I to w sam por, nie za wczenie i nie za pno, akurat kiedy przy pomocy swego pigularstwa naprowadzili rzecz ca na waciw drog, a gdybymy im pozwolili dalej robi swoje, sfuszerowaliby jedynie ten pikny przypadek. Pozwolilimy im na dokonanie prowokacji, a potem basta i precz z nimi. Z chwil gdy sw specyficzn kuracj ograniczyli naleycie pierwsze, skrne stadium oglnej infiltracji, dajc tym samym potny bodziec przerzutowi w grne rejony, zadanie ich byo spenione, naleao ich usun. Ci durnie nie wiedz bowiem, a jeli wiedz, to nie potrafi tego zmieni, e oglna kuracja silnie przypiesza owe grne, metaweneryczne procesy. W pocztkowych stadiach zdarza si te co prawda, e doznaj one znacznego przypieszenia rwnie przez zaniedbanie kuracji, sowem, cokolwiek si robi, jest le. Ale w adnym wypadku nie moglimy dopuci do tego, aby owa prowokacja wywoana kuglarstwem i pigularstwem duej trwaa. Proces cofania si infiltracji oglnej naleao zostawi samemu sobie, aby si owa progrediencja tam w grze piknie a powolutku moga rozwija, aby ci salwowa lata cae, dziesitki lat piknego, nigromantycznego czasu, peniutk klepsydr diabelskiej genialnoci. A dzi, cztery lata po tym, jake to sobie zadoby, jest w punkcik u ciebie na piterku, wprawdzie adniutko, czyciutko i wziutko zakrelony, ale istnieje istnieje to ognisko, pracownia owych malukich, ktre dotary tam drog likworu, drog, aby tak rzec, wodn, istnieje to siedlisko rodzcej si dopiero iluminacji. JA: A przyapaem ci wreszcie, gupcze! Sam si zdradzasz, nazwawszy mi to miejsce w moim mzgu, to ognisko gorczki, ktra mnie postaci twoj zwodzi, a bez ktrej nie mgby istnie! Zdradzasz mi oto, e w podnieceniu widz ci wprawdzie i sysz, ale jeste mi jedynie pustym dwikiem! ON: O, ty moje logicznoci! Guptasku, bierz si do rzeczy od drugiego koca. Nie ja jestem wytworem twego pialnego ogniska tam w mzgu, lecz wanie to ognisko d a j e c i m o n o , rozumiesz, dostrzeenia mnie, a bez niego, istotnie, nie mgby mnie ujrze. Czy istnienie moje jest wic zwizane jedynie z twym rodzcym si odurzeniem? Czy dlatego to stanowi cz twej osobowoci? Przepraszam bardzo! Cierpliwoci tylko to, co si w tobie progresywnie rozwija i dokonuje, uczyni ci zdolnym do cakiem jeszcze innych rzeczy, do pokonania cakiem innych jeszcze przeszkd i uniesie ci ponad wszelkie opory i niedoskonao. Czekaj Wielkiego Pitku, a wkrtce bdzie Wielkanoc! Czekaj jeszcze rok, dzie215

si, dwanacie lat, a ta iluminacja, ten wietlisty wyskok sprawi, e poczujesz si pozbawiony wszelkich wtpliwoci i skrupuw i bdziesz wiedzia, za co pacisz, dlaczego nam zaprzedae dusz i ciao. Wtedy ci, sine pudore, wykiekuj z aptekarskiego posiewu osmotyczne roliny... JA (z uniesieniem): Stul swj brudny pysk! Zabraniam ci mwi o moim ojcu! ON: O, twj ojciec wcale nie jest tak bardzo nie na miejscu w tym moim pysku. To w nim tkwi, cigle chciaby ywioami spekulowa! Tw wielk chorob, pocztek ostrych cierpie maej Syrenki, masz take przecie po nim... Zreszt, cakiem to susznie wywiodem, bo wanie o osmoz, o diffusio pewnego likworu, a nawet o zjawisko proliferacji chodzi gwnie we wszystkich tych czarach. Macie przecie worek ldwiowy wraz z pulsujc w jego wntrzu strug likworu, ktra dociera do orodkw cerebralnych, do opon mzgowych, w ich za tkance utajony weneryczny meningit prowadzi cichcem i z wolna swoj robot. Lecz do wntrza, do parenchymy, nasze malukie dosta by si nie mogy, cho bardzo je tam cignie i nawzajem tsknie przez owo wntrze s przycigane bez dyfuzji owego likworu, bez osmozy z komrkowym sokiem pia mater, ktry go rozwadnia, rozpuszcza tkanki i toruje tym biczom boym drog do rodka. Wszystko to dzieje si za spraw osmozy, miy przyjacielu, ktrej figlarne produkty tak ci od modych lat bawiy. JA: Ndza ich pobudzaa mnie do miechu. Chciabym, eby Schildknapp ju wrci i ebym mg mia si razem z nim. Chciabym mu opowiedzie o moim ojcu, ja rwnie. Chciabym mu opowiedzie o zach w oczach mojego ojca, gdy mwi: A przecie s martwe. ON: Tam do kata! Miae racj miejc si z jego litoci godnych ez nie mwic ju o tym, e kady, kto z natury swej ma do czynienia z Kusicielem, jest z uczuciami ludzkimi na bakier i stale odczuwa pokus, aby mia si, gdy inni pacz, a paka, gdy si miej. I c znaczy martwe, skoro caa ta flora tak barwnie i bogato si krzewi i rozrasta, a nadto jest jeszcze heliotropiczna? C znaczy martwe, skoro kropla pynu przejawia tak znakomity apetyt? O tym, co chore, a co zdrowe, nie powinni, mj chopcze, decydowa zwykli zjadacze chleba. Bo to jeszcze pytanie, czy wanie oni znaj si na yciu. ycie bowiem nieraz ju z radoci sigao po to, co powstao dziki mierci albo chorobie, dajc si prowadzi dalej i wyej. Czy zapomniae ju, czego si uczy w swej szkole wysokiej sciencji, e Bg ze za dobro moe uczyni i e nie powinno si przeszkadza mu w wyzyskaniu kadej po temu okazji? Item, kto musia zawsze by szalony i chory, aby inni nimi by nie musieli. A nikt nie potrafi z pewnoci ustali, w jakiej chwili szalestwo przeksztaca si w chorob. Notuje sobie ktry na marginesie raptularza: Jestem szczliwy! Nie posiadani si z bogoci! Oto, co nazywam wielkim i nowym! O, pomienna rozkoszy natchnienia! Lica moje pon jak roztopione elazo! Szalej, i wy take szale bdziecie, gdy to do was dotrze! Bg nie216

chaj wwczas okae miosierdzie waszym biednym duszom! czy jest to jeszcze objawem szaleczego zdrowia, normalnego szalestwa, czy te wlazo mu ju w meningi? Mieszczanin jest ostatnim, ktry by mg to osdzi, a w kadym razie przez dugi jeszcze czas nie widzi w tym nic osobliwego, bo przecie wiadomo, e wszyscy artyci maj bzika. A woa ktry nazajutrz w przygnbieniu: O, gupia pustko! O, psie ycie, kiedy nic si zrobi nie da! eby cho wojna wybucha na wiecie, eby przynajmniej co si dziao! ebym cho zdechn zdoa w przyzwoity sposb! Nieche si pieko nade mn zlituje, bom synem pieka jest! czy naley to bra dosownie? Czy to, co on tam wygaduje o piekle, jest dosown prawd, czy tylko metafor malutkiej, normalnej, drerowskiej Melancoliae? In summa, dostarczamy wam jedynie tego, za co ju w poeta klasyk najgodniejszy pikne dziki swym bogom skada:
Wszystko daj bogowie nieobjci Swym ulubiecom bez reszty; Wszystkie radoci, nieobjte, Wszystkie cierpienia, nieobjte bez reszty.

JA: Kamco szyderczy! Si diabolus non esset mendax et homicida! Skoro ju musz ci sucha, nie gadaj mi przynajmniej o witych ogromach i zocie z retorty! Wiem, e zoto stworzone przez ogie, miast przez soce, nie jest prawdziwe. ON: Kt to mwi? Czy ogie soneczny lepszy jest od kuchennego? A wite ogromy! Nie lubi nawet sucha o tym. Czy ty doprawdy wierzysz w takie rzeczy, w ingenium, nic nie majce wsplnego z piekem? Non datur! Artysta jest bratem zbrodniarza i szaleca. Czy sdzisz, e powstao jakiekolwiek rozkoszne dzieo, jeli jego twrca nie dostrzeg przy tym istnienia zbrodni i szalestwa? Co tu chorob, co zdrowiem! ycie nigdy w yciu nie dawao sobie rady bez chorobliwoci. Co tu prawd, co faszem! Czy jestemy zasracami? Czy wydubujemy te wszystkie dobre rzeczy prni z nosa? Gdzie nic nie ma, nawet diabe traci prawa i adna blada Wenus nie zdoa tam nic mdrego dokona. My nie stwarzamy nic nowego to dobre dla innych. My jestemy akuszerami jedynie, wyzwolicielami. My wysyamy tylko do diaba bezwad i oniemielenie, wstydliwo i wtpliwoci. My podniecamy, my usuwamy za pomoc odrobiny ekscytujcego przekrwienia cae zmczenie wielkie i mae, zmczenie prywatne i zmczenie czasu. I o to chodzi, a ty nie mylisz o upywie czasu, nie mylisz historycznie, jeli ualasz si, e ten lub w mg mie wszystko, cierpienia i radoci w nieskoczono, a adna klepsydra nie bya mu ustawiona i adnego w kocu nie przedkadano mu rachunku. Co w za czasw klasycznych mg by i bez nas posi, dzisiaj my tylko moemy oferowa. Lecz my oferujemy rzeczy lepsze, oferujemy wartoci istotne i prawdziwe, i nie klasycznych ju dowiadcze za nasz doznaje si
217

spraw, mj drogi, ale archaicznych, przedhistorycznych, od dawna ju nie sprawdzanych. Kt to dzi wie jeszcze, kt wiedzia nawet i za czasw klasycznych, czym jest natchnienie, czym stary, prawdziwy, pierwotny zachwyt, czym uniesienie nie skaone jeszcze w najmniejszym stopniu krytyk, obezwadniajc refleksj, zabjcz kontrol rozumu, czym wite zachwycenie? Wydaje mi si nawet, e diabe uchodzi za wcielenie niszczycielskiej krytyki? Oszczerstwo wierz mi, przyjacielu, znowu oszczerstwo! Tam do kata! Diabe, jeli czego nienawidzi, jeli jest czemu na wiecie gboko przeciwny, to wanie owej niszczycielskiej krytyce. I tym, czego pragnie i co ofiarowuje, jest wanie triumfujce uczucie uniesienia si ponad samego siebie, wspaniaa beztroska! JA: Jarmarczny krzykaczu! ON: No, oczywicie! Jeli kto prbuje wyjani najgrubsze nieporozumienia, ktrych pad ofiar, i to raczej z umiowania prawdy, ni z mioci wasnej, od razu go maj za pieniacza. Ja nie pozwol zatka sobie gby twym nieaskawym zawstydzeniem i wiem, e tumisz w sobie te swoje affecta, a waciwie suchasz mnie z tak wielk przyjemnoci, jako owa dzieweczka podszeptywacza w kociele... We chociaby zagadnienie pomysu a raczej tego, co tak od stu czy dwustu lat nazywacie bo dawniej ta kategoria wcale nie istniaa, na rwni z prawem wasnoci w muzyce i wszystkimi tymi rzeczami. A wic pomys kwestia trzech, czterech taktw, prawda, nie wicej. Caa reszta to ju opracowanie, przysiadywanie fadw, no nie? Dobra, ale jestemy przecie dowiadczonymi znawcami literatury i oto zauwaamy, e pomys ten nie jest nowy, e nazbyt nawet co przypomina, co, co zachodzi ju u Rimskiego-Korsakowa albo u Brahmsa. Jak temu zaradzi? Ano zmieniajc pomys. Ale czy zmieniony pomys jest jeszcze w ogle pomysem? Spjrz na szkicowniki Beethovena! Tam ani jedna tematyczna koncepcja nie ostaa si tak, jak Bg j da. Beethoven przeksztaca j i pisze przy tym: ,.Meilleur. I w tym bynajmniej jeszcze nie entuzjastycznym meilleur jake mao ufnoci w boe natchnienie, jak mao respektu. Prawdziwie bowiem uszczliwiajca, porywajca, pena wiary, a pozbawiona wszelkich wtpliwoci inspiracja, taka, wobec ktrej nie ma wyboru, nie ma kwestii poprawek i przerbek, przy ktrej wszystko przyjmuje si jak wspaniae dyktando, dech staje w piersiach, wzniose dreszcze przenikaj nawiedzonego od stp do gw, potok ez z nadmiaru szczcia tryska mu z oczu, taka inspiracja nie jest moliwa z pomoc Boga, ktry zawsze zbyt wiele na rozum zdaje, lecz jedynie z pomoc szatana, prawdziwego wadcy entuzjazmu. Alici podczas ostatnich przemwie zacza si stopniowo dokonywa w moim interlokutorze niejaka przemiana: przy uwanym spojrzeniu j mi si on wydawa odmienny od dawnej swojej postaci; siedzi tam oto ju nie jako alfons i szelma, ale, prosz ja kogo, jako co lepszego, ma biay konierzyk i krawat w kokard zawizany, na zakrzywionym nosie rogowe okulary, za ktrymi migocz jego ciemne,
218

wilgotne i nieco zaczerwienione oczy w rysach jego zmieszana ostro z mikkoci, ostry nos, ostro zarysowane wargi, ale mikka broda z doeczkiem, nadto i na policzku doeczek jeszcze, czoo blade i sklepione, z ktrego wosy zaczesane w gr, lecz po bokach odstajce, weniste, czarne, inteligent, pisujcy o sztuce i muzyce do popularnych gazet, krytyk i teoretyk, ktry sam komponuje, o ile myli wasne na to mu pozwalaj. Nadto rce mikkie i szczupe, ktrych delikatne, cho nieporadne gesty towarzysz sowom jego, niekiedy za lekko przesuwaj si po gstych wosach na skroniach i karku. Taki oto nowy obraz mego gocia, siedzcego w kcie sofy. Wikszy nie sta si jednak; a przede wszystkim gos jego nosowy, wyrany, o miym, wyszkolonym brzmieniu pozosta ten sam; zachowa sw identyczno mimo zmienno postaci. Sysz tedy, jak mwi, i widz, jak wyrazicie formuje zgoski grubymi wargami o zacinitych kcikach, z ktrych grna le ogolona: Czyme jest dzisiaj sztuka? Klczeniem na grochu. Do taca wicej dzi trzeba ni pary czerwonych pantofelkw, a ty nie jeste jedynym, ktrego diabe drczy, Przypatrze im si, twoim kolegom, wiem oczywicie, e si im nie przygldasz, e si na nich ani obejrzysz, podtrzymujc w sobie iluzj samotnoci i chcc mie wszystko wycznie dla siebie, cae przeklestwo czasu. Ale przyjrzyje im si na pociech, tym wspinauguratorom nowej muzyki, myl o tych uczciwych, powanych, tych, co wycigaj konsekwencje z sytuacji! Nie mwi tu o folklorystycznych i neoklasycznych uciekinierach, ktrych caa wspczesno na tym polega, e wzbraniaj si przed muzyczn erupcj i z wiksz albo mniejsz godnoci nosz szat stylu preindywidualnego. Wmawiaj sobie i innym, e to, co nudne, stao si nagle interesujce, gdy interesujce zaczo by nudne... Musiaem si rozemia, bo chocia zimno nadal napierao, trzeba przyzna, e od chwili owej przemiany lepiej si poczuem w jego towarzystwie. Umiechn si wraz, napinajc jedynie silniej kciki zacinitych warg i przymykajc nieco przy tym oczy. Bezradni s oni rwnie mwi dalej lecz sdz, e i ty, i ja wolimy godn szacunku bezradno tych ludzi, ktrzy nie chc ukrywa pod szacownym przebraniem objaww oglnego schorzenia. Choroba jest jednak powszechna, uczciwi za mog stwierdzi jej symptomy tak na sobie, jak i na przedstawicielach wstecznych kierunkw. Czy produkcja nie grozi wyganiciem? A to, co jeszcze godnego uwagi dostaje si na papier nutowy, wiadczy o mitrdze i zniechceniu. Z przyczyn zewntrznych, spoecznych? Brak popytu, i czyby, jak w epoce preliberalnej, moliwo dalszej produkcji zaleaa nadal od przypadkowej askawoci mecenatu? Suszne to, ale jako wyjanienie nie wystarcza. Samo komponowanie stao si zbyt trudne, rozpaczliwie trudne. Jake kto moe pracowa, gdy dziea ju nie pogodzi ze szczeroci? Ale tak wanie jest, przyjacielu, arcydzieo, twr sam w sobie zamknity, naley do okresu sztuki tradycyjnej, a sztuka emancypowana mu zaprze219

cza. Sprawa zaczyna si od tego, e bynajmniej nie macie prawa dysponowania wszelkimi kombinacjami dwikw niegdy uywanymi. Niemoliwy sta si pomniejszony akord septymowy. Niemoliwe niektre modulujce tony w chromatyce. Z lepszych kady nosi w sobie cay kanon rzeczy zabronionych, zakazw istniejcych samoistnie, a obejmujcych stopniowo wszystkie rodki tonalnoci, a wic wszelkiej muzyki tradycyjnej. Kanon okrela, co faszywe, co stao si ju zuyt klisz. Dwiki tonalne, trjdwiki w kompozycji o obecnym technicznym horyzoncie przewyszaj wszelki dysonans. I jako takich mona ich jedynie uywa, ale ostronie i tylko in extremis, szok bowiem jest znacznie silniejszy ni dawniej przy najostrzejszych dysonansach. Wszystko zaley od technicznego horyzontu. Zmniejszony akord septymowy jest suszny i peen wyrazu na pocztku Opusu 111. Odpowiada on oglnemu poziomowi beethovenowskiej techniki, prawda? Napiciu pomidzy najbardziej skrajnym z moliwych dla dysonansw a konsonansem. Zasada tonalnoci i jej dynamika nadaj owemu akordowi ciar waciwy. Lecz obecnie utraci go na skutek historycznego procesu, ktrego nikt nie zdoa odwrci. Posuchaj tego zamarego akordu, nawet w swej wyizolowanej postaci jest on symbolem pewnego oglnego stanu techniki, sprzecznego z rzeczywistoci. Kady dwik niesie w sobie cao, a take cao historii. Ale dlatego ucho nieomylnie rozeznajce, co ze, a co dobre, pozostaje zwizane bezporednio z tym jednym, samym w sobie wcale nie faszywym akordem, cakiem bez abstrakcyjnego powoywania si na oglny poziom techniczny. Oto danie prawdziwoci, jakiej dzieo domaga si od artysty, danie nieco surowe, prawda? Bo czy dziaalno tego artysty nie wyczerpie si rycho, skoro wykonywa moe jedynie to, co zostao okrelone obiektywnymi warunkami produkcji? W kadym takcie, ktry artysta odway si pomyle, stan techniki urasta przed nim do problemu. Technika jako cao domaga si od niego w kadej chwili, aby jej cakowicie zado czyni i znalaz jedynie suszn odpowied, ktr ona w danej chwili dopuszcza. Dochodzi do tego, e kompozycje jego staj si ju tylko takimi odpowiedziami, tylko rozwizywaniem takich technicznych rebusw. Sztuka staje si krytyk czym bardzo godnym, kt przeczy! Trzeba tu wiele nieposuszestwa przy surowej dyscyplinie, wiele samodzielnoci i wiele odwagi. Ale niebezpieczestwo jaowoci, jak sdzisz? Czy jest ono jeszcze tylko niebezpieczestwem, czy ju po prostu faktem? Spauzowa. Spojrza na mnie przez okulary wilgotnymi, zaczerwienionymi oczami, unis delikatnym ruchem rk i dwoma rodkowymi palcami przygadzi wosy na gowie. Powiedziaem: Na co czekacie? Czy mam Wasze drwiny podziwia? Nigdy nie wtpiem, e zdoacie mi powiedzie to, co wiem. A sposb, w jaki to robicie, jest a nazbyt wyrany w intencji. Wszelkimi rodkami usiujecie mi wyjani, e nikogo nie znajd, kto by pomoc okaza mym zamierzeniom i memu dzieu, prcz diaba. A przecie
220

nie uda Wam si wykluczy teoretycznej moliwoci spontanicznej harmonii pomidzy wasnymi potrzebami a chwil, prawidowoci chwili, czyli moliwoci naturalnej zgodnoci, pozwalajcej na twrczo bez wysiku i przymusu. ON (miejc si): Bardzo to, zaiste, teoretyczna moliwo! Mj drogi, sytuacja jest zbyt krytyczna, aby bezkrytycyzm jej sprosta. Odrzucam zreszt twj zarzut, e tendencyjnie owietlam te sprawy. Z twego powodu nie trzeba nam ju ponosi ekspensw dialektyki. Nie zaprzeczam jednak uczuciu pewnej satysfakcji, jakie gwarantuje mi oglna sytuacja dziea. W zasadzie jestem dzieom w ogle przeciwny. Jakebym mia wic nie doznawa niejakiej rozkoszy wobec niestosownoci, w ktr popada obecnie sama idea dziea muzycznego! Nie spychaj wszystkiego na warunki spoeczne! Wiem, e do tego skonny i masz zwyczaj utrzymywa, e owe warunki nie daj adnej dostatecznie wicej i trwaej gwarancji dla zachowania harmonii samowystarczalnego dziea. Suszne to, ale nieistotne. Prohibitywne trudnoci dziea ukryte s gboko w nim samym. Historyczna ewolucja materiau muzycznego zwrcia si przeciw zwartoci dziea. Kurczy si ono w czasie, drwi z wypeniania czasu stanowicego przestrze dziea muzycznego i pozostawia go pustym. Nie jest to skutek bezwadu ani niemonoci stwarzania form. To tylko nieodwoalny imperatyw zagszczenia, odrzucajcy wszystko zbdne, negujce fraz, rozbijajcy ornament, imperatyw, ktry zwraca si przeciw rozcigliwoci w czasie, owej witalnej formie dziea. Dzieo, czas i pozr stanowi jedno; jednake te podpadaj krytyce. Nie znosi ju ona gry i pozoru, fikcji, samouwielbienia formy, ktra cenzuruje namitnoci i cierpienia ludzkie, przenosi je na obrazy i rozdziela role. Dopuszczalny pozosta teraz jedynie nie fikcyjny ani udawany, ani zdeformowany i wysublimowany wyraz cierpienia w chwili realnej jego obecnoci. Jego bezwad i ndza tak bowiem wzrosy, e nie wolno ju tym igra przy pomocy pozorw. JA (bardzo ironicznie): Wzruszajce to, wzruszajce. Diabe staje si patetyczny. Drczyciel staje si moralist. Cierpienia ludzkie le mu na sercu. I na wasn chwa przypochlebia si sztuce. Lepiej zrobilibycie, nie wspominajc o Waszej antypatii do dzie, jeli nie chcecie, abym rozezna w tych Waszych wywodach smrd diabelski na hab i szkod dziea. ON (nieporuszony): Im dalej, tym lepiej. W zasadzie jednak zgadzasz si chyba ze mn, e nie mona nazwa sentymentalizmem ani zoliwoci, jeli kto stara si uzna stan czasu i wiata. Pewne rzeczy stay si ju niemoliwe. Pozr uczu jako dzieo kompozytorskie, samowystarczalny pozr muzyki jako takiej sta si niemoliwy i nie do utrzymania jako i w pozr od wiekw polega na tym, e dane ju uprzednio wedug ustalonych formuek elementy stosowane s tak, jakby stanowiy nieuniknion konieczno dla tego wanie poszczeglnego wypadku. Albo odwrmy ten ukad: w poszczeglny wypadek udaje, e jest identyczny z uprzednio stworzon i dobrze znan formu. Caa wielka muzyka
221

zadowalaa si od czterystu lat udawaniem tej niezomnej jednoci znajdowaa upodobanie w myleniu swych najtajniejszych tsknot z oglnie obowizujc konwencj, ktrej sama podlega. Przyjacielu, tak dalej nie mona. Krytyka ornamentu, krytyka konwencji i abstrakcyjnej powszechnoci stanowi jedno. Krytyka uderza w pozorno mieszczaskiego dziea sztuki, w ktrym muzyka uczestniczy, cho nie stwarza obrazu. Oczywicie, rni si od innych dziedzin sztuki tym wanie przywilejem, e nie stwarza obrazu, lecz wskutek niezmordowanych usiowa pogodzenia swych specyficznych de z tyrani konwencji uczestniczy rwnie, na miar swych si, w tym wyszej miary oszustwie. Podporzdkowanie wyrazu wszystko ze sob godzcej powszechnoci jest najistotniejsz zasad muzycznego pozoru. Koniec z tym. Pretensja, aby sprawy oglne daway si harmonijnie zamkn w szczegle, przeczy sama sobie. Koniec ju z konwencjami, ktre z gry posiaday si prawa i umoliwiay swobod gry. JA: Mona by wiedzie o tym, a jednak na nowo uznawa owe konwencje, niezalenie od wszelkiej krytyki. Mona by spotgowa t gr, zabawiajc si formami, z ktrych, jak wiadomo, wszelkie ycie uszo. ON: Wiem, wiem. Parodia. Mogaby nawet by wesoa, gdyby nie bya tak zasmucajca w swym arystokratycznym nihilizmie. Czyby spodziewa si wiele szczcia i chway z takich sztuczek? JA (odpowiadam mu z gniewem): Nie. ON: Krtko i ostro! Ale dlaczego ostro? Czy dlatego, e zadaj ci w cztery oczy przyjazne pytania, dotyczce spraw sumienia? e ukazaem ci wasne twoje zrozpaczone serce i z ca wiedz znawcy postawiem ci przed oczy doprawdy niepokonalne trudnoci wspczesnego komponowania? Ale jako znawc powiniene mnie mimo wszystko mie w estymie. Ju to diabe musi si nieco na muzyce zna. Jeli si nie myl, czytae tu przedtem ksik tego chrzecijanina zakochanego w estetyce? On zna si na rzeczy, a rozumia take mj szczeglny stosunek do tej piknej sztuki najbardziej chrzecijaskiej ze sztuk, jak znajduje w negatywnym kluczu, oczywicie, wprowadzonej wprawdzie i rozwinitej przez chrzecijastwo, ale zaprzeczanej i wykluczanej jako wo szatana no, i masz diable kaftan. Wysoce teologiczne zagadnienie ta muzyka, jak i grzech zreszt, jak i ja sam. Namitno tego tam chrzecijanina do muzyki jest prawdziw pasj, mianowicie, jako e wiadomo i upadek stanowi jedno. Prawdziwa namitno przejawia si jedynie dwukierunkowo i jako ironia. Najwiksza pasja tyczy si spraw absolutnie podejrzanych... Nie, muzykalny to ja jestem, wierz mi. I oto wypiewaem ci teraz lament Judasza nad trudnociami, w ktre, jak wszystko dzisiaj, popada muzyka. Czy nie powinienem by tego robi? Lecz uczyniem to przecie tylko po to, aby ty je przeama, aby wznis si ponad nie w zawrotnym podziwie nad samym sob i tworzy takie rzeczy, by dreszcz witej grozy ci przenika. JA: To mi dopiero zwiastowanie. Bd uprawia osmotyczne roliny.
222

ON: Na jedno wychodzi! Kwiaty lodowe czy kwiaty z krochmalu, cukru i celulozy wszystko to jest natur, a pytanie jeszcze, za co j najwicej chwali. Twoja skonno, przyjacielu, do obiektywizmu, do poszukiwania tak zwanej prawdy, do podejrzliwego odrzucania subiektywizmu i czystych przey jako spraw niegodnych, jest doprawdy drobnomieszczaska i warto by j zwalczy. Widzisz mnie, a to znaczy, e istniej dla ciebie. Czy warto pyta, czy istniej naprawd? Czy nie jest rzeczywistym, co oddziauje, prawd za przeycie i uczucie? Co si wywysza, co potguje twoje poczucie siy, wadzy i suwerennoci, do diaba, to wanie prawda, choby z punktu widzenia cnoty stokrotnie bya kamstwem. I sdz, e wszelka nieprawda, mogca ci da wzmoone poczucie siy, miao moe si zmierzy z cnotliwie jaow prawd. I sdz take, e twrcza, geniuszem darzca choroba, choroba, ktra na spienionym rumaku miao bierze wszelkie przeszkody, w zuchwaym uniesieniu skaczc ze skay na ska, milsza jest tysickrotnie yciu ni pieszo czapice zdrowie. Nigdy czego gupszego nie syszaem, jak e z choroby jedynie choroba powsta moe. ycie nie jest tak wybredne i gwno si zna na moralnoci. Chwyta w miay wytwr choroby, poera go, trawi, a gdy tylko nim si zajmie, staje si on zdrowiem. Wobec faktu dziaania ycia, przyjacielu, gin wszelkie rnice midzy chorob a zdrowiem. Cae hordy i pokolenia zdrowych jak rydze i chonnych chopakw rzucaj si na dzieo chorego geniuszu, dzieo ugenialnione przez chorob, podziwiaj je, wychwalaj, wynosz, porywaj ze sob, pomidzy sob je odmieniaj, przekazuj kulturze, ktra nie samym tylko razowym chlebem si ywi, lecz w nie mniejszym stopniu darami i jadem apteki Pod Niebiaskimi Zwiastunami. To ci powiada niezbalhornowany Sammael. One gwarantuje ci nie tylko, e pod koniec twych przesypanych w klepsydrze lat poczucie wadzy i wspaniaoci coraz to bardziej growa w tobie zacznie nad cierpieniami maej Syrenki, w kocu za przepoi ci uczuciem triumfujcej radoci, euforycznego zdrowia, boskiej swobody; to tylko subiektywna strona caej sprawy, wiem, e tego by ci nie starczyo, e wydaoby ci si to niepewne. Wiedz przeto: stoimy o yciow skuteczno tego, co stworzysz za nasz pomoc. Bdziesz przewodzi, bdziesz wybija marsz nadchodzcych dni, na twoje imi przysiga bd smarkacze, ktrzy dziki twemu szalestwu sami nie bd musieli oszale. Z twego szalestwa czerpa bd zdrowie i w nich zdrowy y bdziesz. Rozumiesz? I nie do, e przeamiesz obezwadniajce trudnoci czasu, przeamiesz nadto sam czas, ca epok kulturaln, cilej mwic epok kultury i jej kultu, i miao wemiesz z barbarzystwa, a tego dwakro, gdy nastpi ono po okresie humanizmu, po najwymylniejszej kuracji in radice i mieszczaskim wysubtelnieniu. Wierz mi! Nawet na teologii zna si ono lepiej ni owa od kultu odpada kultura, ktra w sprawach religii widziaa rwnie kultur jedynie, humanizm, a nie eksces, paradoks, pasj mistyczn, cakiem niemieszczask awantur. Spodziewam si nadto, e nie dziwi to ciebie, i oto Zy mwi ci o sprawach religii? Do kroset!
223

A kt inny, chciabym to wiedzie, miaby dzi z tob mwi o tym? Chyba nie liberalny teolog? Prawdziwie, jestem jedynym, ktry to konserwuje. Komu zechcesz przyzna teologiczn egzystencj, jeli nie mnie? I kt chciaby zachowa egzystencj teologiczn beze mnie? ycie religijne jest niewtpliwie moj dziedzin, tak jak nie jest dziedzin mieszczaskiej kultury. Z chwil, gdy kultura odpada od kultu, sama siebie kultem czynic, jest ju tylko odpadkiem i cay wiat jest ni po upywie zaledwie piciuset lat tak zmczony i przesycony, jakby j, salva venia, kotami wyera... I wtedy to, a nawet nieco wczeniej, podczas gdy wypluwa z siebie te obrzydliwoci, ogaszajc si strem ycia religijnego i uczenie pynne snu wywody o teologicznej egzystencji diaba, spostrzegem: indywiduum, siedzce przede mn na sofie, znowu si odmienia. Nie by to ju muzyk-inteligent w okularach, w postaci ktrego mwi do mnie przed chwil; nie siedzia ju take w swoim kciku, lecz pokrakiem przycupn lgrement na zaokrglonej porczy sofy, zapltszy palce na kolanach i sztywno rozstawiwszy oba kciuki. Rozdzielona na dwie czci brdka kiwaa mu si przy mwieniu pod rozwartymi ustami, gdziem dostrzeg drobne, ostre zby, a mia te spiczasto podkrcone, sterczce wsiki. Rozemia si musiaem, taki opatulony, z tej jego metamorfozy w posta dawno i dobrze znajom. Suga najbardziej uniony! powiadam. W takiej oto postaci zna Was powinienem, a grzeczno to niezmierna z Waszej strony, e mi tu w tej sali privatissimum wykada chcecie. A zwaywszy, co mimikra z Was teraz uczynia, ywi nadziej, e zechcecie zaspokoi gd wiedzy we mnie i da dowd nieprzymuszonej Waszej obecnoci, powiadajc mi ju nie o rzeczach, ktre sam z siebie znam, ale o takich tym razem, ktre chciabym pozna. Dugo wykadalicie mi o klepsydrze i czasie, ktrym handlujecie, i o cierpieniach, ktrymi owo wysze ycie opaca naley, lecz nic nie rzeklicie o kocu, o tym, co nastpi pniej, o wieczystej zapacie. Za tym ledzi ciekawo moja, od chwili za kiedycie tu przysiedli, nie tknlicie tej kwestii w samym gadaniu. Czy w targu tym ceny zna nie mam wedug liczby i wagi? Przyznajcie si! Jake si to yje w Kacprowym domostwie? Co czeka tych, ktrzy Wam hod zoyli, w piekielnych czeluciach? ON (wybuchajc ostrym gulgoccym miechem): O pernicies, o confutatio wiedzy pragniesz? Oto, co si zwie zadufaniem, co si zwie akowsk miaoci! Masz na to mnstwo czasu, niezmierzonego czasu, a przedtem tyle ci podniet czeka, e co innego powstanie ci w gowie nili mylenie o kocu albo choby zwaanie na ow chwil, kiedy byaby ju pora o kocu pomyle. Nie chc ci jednak odmwi wyjanie ani niczego upiksza nie mam zamiaru, bo c ci mog obchodzi rzeczy tak odlege? Tylko nieatwo mwi o tym prawdziwie rzec chciabym: cakiem i zupenie prawdziwie mwi si o tym nie da, bo sowa nie pokrywaj si tu z istot rzeczy; mona wielu sw uy i wiele ich stworzy, lecz
224

wszystkie one s tylko zastpstwem, zastpuj bowiem imiona nie istniejce, takie, ktrych nie ma, sowa za nie mog pretendowa do okrelenia tego, co nigdy nie da si okreli, czego dowie nie sposb. Na tym polega sekretna rozkosz i bezpieczestwo piekie, e s poza zasigiem denuncjacji, e s ukryte przed mow ludzk, e po prostu istniej, ale nie dostaj si do gazet, do publicznej wiadomoci, adnym sowem dotrze nie mog do krytycznej wiadomoci i std okrelenia takie, jak podziemne, lochy, grube mury, bezdwiczno, zapomnienie, beznadziejno, mde symbole jedynie. I symbolami, mj miy, trzeba si zadowoli mwic o piekle, tam bowiem wszystko si koczy raz na zawsze, nie tylko sowne doniesienie, ale w ogle wszystko, to nawet gwna waciwo tego miejsca, jak rwnie i tego, co oglnie mona o nim powiedzie, a czego nowo przybyy na samym wstpie si dowiaduje. Pocztkowo nie potrafi i nie chce tego poj swymi zdrowymi, aby tak rzec, zmysami; utrudnia mu to jego rozum czy inne jakie ograniczenie pojmowania, sowem, wydaje mu si to niewiarogodne, niewiarogodne a do przeraenia, niewiarogodne, cho kademu na powitanie zaraz wyjaniamy krtko i najdobitniej, e tu wszystko si koczy, wszelka lito, wszelka aska, wszelkie miosierdzie, wszelki cie wzgldw na bagalny, a peen niedowierzania zarzut: Przecie nie moecie, nie moecie tego czyni z ludzk dusz!. Owszem, to wanie czynimy, tak si staje, i to poza wszelk odpowiedzialnoci wobec sowa, w lochach, skd gos nie przenika, gdzie such Boga nie dociera, i to na wieczno ca. Nie, le jest mwi o tym, te sprawy le poza zasigiem i poza waciwoci mowy, nic nie ma ona z nimi wsplnego, nie ma do nich adnego stosunku, std te nie wie, jakiego waciwie czasu uy, i z koniecznoci uywa futurum, jako e napisane jest: I bdzie tam pacz i zgrzytanie zbw. C, oto kilka zgosek, wybranych z do skrajnej dziedziny jzyka, s one jednak jedynie mdymi symbolami, nie majcymi adnego istotnego zwizku z tym, co tam bdzie bezsilne w zapomnieniu za grubymi murami. Prawd jest, e za t nieprzenikliwoci bardzo bdzie gono, bezmiernie i ponad pojemno ucha, od wizgu i skwiru, wycia, stkania, ryku, charczenia, zgrzytania, jazgotu, skamlenia o lito i okrzykw zachwycenia wrd tortur, tak e nikt wasnego piewu nie dosyszy, bo zdusi go piew oglny, gsta a gruba jubilacja piekie i tryle wstydu, zwabione wieczystym poczeniem niewiarygodnego z nieodpowiedzialnym. Nie naley te zapomina o potnym jku rozkoszy, ktry miesza si bdzie z tym wszystkim, gdy nieustanna mka, adnych nie znajca granic, adnej zapaci, adnego omdlenia, wyradza si w haniebn rozkosz i dlatego ci, ktrzy odznaczaj si niejak intuicj w tym wzgldzie, mwi o rozkoszach piekielnych. Lecz czy si z tym jeszcze element szyderstwa i najgbszej haby, wzmagajcej mczarnie: bowiem rozkosz ta piekielna rwna si najndzniejszemu wyszydzeniu tych bezmiernych cierpie, czemu towarzyszy obraliwe wytykanie palcami i rcy miech; std nauka, e potpieni, dla wikszej udrki, znosi musz jeszcze wstyd i szyder225

stwo, czyli e pieko okreli mona jako niesamowite poczenie cakowicie nieznonych, a wiecznie przecie znoszonych cierpie i szyderstwa. Obgryza bd wasne jzyki dla straszliwych katuszy, lecz nie tworz nijakiej wsplnoty, tylko peni s pogardy i drwiny jeden dla drugiego i wrd trylw i jkw obrzucaj si najplugawszymi sowami, przy czym najsubtelniejsi i najbardziej dumni spord nich, ktrzy nigdy spronego sowa nie mieli w ustach, zmuszeni s do najplugawszych z plugawych. Cz ich mki i haniebnej rozkoszy polega na wynajdywaniu najbrudniejszych wyrazw. JA Wybaczcie, pierwsze to dopiero sowo, jakie mi mwicie o rodzajach cierpie, ktre potpieni znosi tam musz. Lecz zechciejcie zauway, e wykadacie mi jedynie o efekcie piekie, lecz nie o tym, czego ci potpieni powinni si tam istotnie i na miar rzeczy spodziewa. ON: Ciekawo twoja jest chopica i niedyskretna. Stawiam to na pierwszym miejscu, lecz doskonale wiem, mj drogi, co si za tym kryje. Prbujesz mnie pocign za jzyk, aby si da przerazi, aby si przerazi pieka. Bo w gbi twej istoty tai si myl o odwrocie i ratunku, o tak zwanym zbawieniu duszy, o cofniciu promesy i patrzysz za tym, aby wzbudzi w sobie attritio cordis, serdeczny lk przed t a m t y m , o ktrej syszae ju by pewno, e dziki niej wanie moe czowiek osign tak zwane zbawienie. Pozwl sobie powiedzie, e to ju cakiem przestarzaa teologia. Owa nauka o attritio zostaa ju przecignita przez wiedz. Konieczna okazaa si contritio prawdziwa i szczera protestancka skrucha za grzechy, ktra oznacza nie tylko pokut ze strachu wedug przepisw Kocioa, lecz i wewntrzn, religijn przemian; a czy do tego zdolny, zapytaj sam siebie, a pycha twoja nie omieszka udzieli ci odpowiedzi. Im duej to potrwa, tym mniej bdziesz zdolny poniy si a do contritio, zwaszcza e niezwyke ycie, jakie bdziesz prowadzi, jest wielkim rozpieszczeniem, z ktrego ni std, ni zowd powrotu ku zbawiennej przecitnoci nie odnajdziesz. Dlatego te, aby ci uspokoi, powiem, e pieko w istocie nie ma ci nic nowego do zaofiarowania jedynie to, do czego mniej lub wicej przywyke, i to w caej pysze swojej. Pieko jest w gruncie rzeczy jedynie dalszym cigiem ekstrawaganckiego ycia. W dwch sowach mwic: jego istota, czy jeli wolisz pointa, polega na tym, e mieszkacom swoim pozostawia jedynie wybr pomidzy skrajnym zimnem a arem, ktry nawet grafit stopi by zdoa, oni za, pomidzy tymi dwoma stanami, ryczc szukaj ucieczki, miotaj si midzy jednym a drugim, bo w jednym z nich drugi wydaje si zawsze miejscem niebiaskiej uciechy, staje si jednak zaraz i w najbardziej piekielnym znaczeniu tego sowa nieznonym. Ta skrajno powinna ci si podoba. JA: Podoba mi si. Pragn Was wszake ostrzec, abycie si nie czuli zbyt pewni w stosunku do mojej osoby. Niejaka pytko Waszej teologii mogaby Was do tego przywie. Liczycie na to, e pycha przeszkodzi mi osign konieczn dla
226

ratunku skruch, lecz jednoczenie nie liczycie si z tym, e istnieje take skrucha w peni pychy. Skrucha Kaina, ktry by gboko przekonany, e jego grzech jest zbyt wielki, aby mg mu by kiedykolwiek odpuszczony. Owa contritio bez wszelkich nadziei i jako cakowity brak wiary w moliwo aski i przebaczenia, jako najgbsze przekonanie grzesznika, e przekroczy ju wszelkie granice i nawet nieskoczona dobro nie wystarczy do odpuszczenia jego grzechu, to dopiero skrucha prawdziwa, zwracam Wam za uwag na to, e jest ona najblisza zbawienia i dobro z najwikszym tylko trudem stawia jej opr. Zgodzicie si chyba z tym, e zwyky, przecitny grzesznik nie jest zbyt interesujcy dla aski. W jego wypadku bowiem akt aski mao ma impetu, jest jedynie ospaym gestem. Przecitno jest w ogle teologicznie martwa. Dopiero wina tak potpiecza, e kae grzesznikowi zasadniczo wtpi o wasnym zbawieniu, jest prawdziwie teologiczn ku temu zbawieniu drog. ON: Spryciarzu! Ale skde chcesz, aby kto twojego pokroju wzi ow prostot, ow naiwn bezwzgldno rozpaczy, ktra stanowiaby warunek wstpu na t potpiecz drog ku zbawieniu? Czy nie pojmujesz, e wiadoma spekulacja na urok, z jakim grzech ciki dziaa na dobro, sama przez si uniemoliwia akt aski? JA: Ale jednak dopiero przez to non plus ultra osiga si najwyszy stopie dramatyczno-teologicznej egzystencji, czyli: najcisz win, a tym samym ostateczne a nieodparte wyzwanie nieskoczonej Dobroci. ON: Nieze to. Prawdziwie twrcze. A teraz powiem ci, e wanie gowy twego pokroju stanowi populacj pieka. Nie tak to atwo dosta si do pieka; dawno by nam ju miejsca zabrako, gdyby trafia tam byle chystek. Ale taki typ teologiczny jak ty, taki bezwstydny ptaszek, co na spekulacjach spekuluje, bo ju po ojcu we krwi ma to spekulowanie, to nieczysta byaby to sprawa, gdyby nie mia przypa diabu. A mwic to i nawet nieco wczeniej, znw si mj go odmienia niczym chmury, a z zachowania jego wida, e sam tego nie wie. Nie siedzi ju na waku kanapy przede mn w sali, lecz znowu w kcie jako szelma, jako blady alfons w czapce, z zaczerwienionymi oczami. I mwi swym powolnym, nosowym, aktorskim gosem: Mio ci chyba, e dochodzimy ju do koca i decyzji. Wielem czasu i trudu tobie powici, aby t rzecz z tob omwi, naley tedy mie nadziej, e to oceniasz. Przyznaj zreszt otwarcie, e atrakcyjny z ciebie przypadek. Od dawna ju upatrzylimy sobie ciebie, twj umys bystry, wyniosy, twoje znakomite ingenium et memoriam. Dano ci potem studiowa bosk sciencj, jak to sobie w twej zarozumiaoci wykoncypowae, lecz wkrtce nie chciae ju zwa si teologiem, tylko rzucie Pismo wite pod aw i od tej pory zajmowa je si ju tylko figuris, characteribus oraz incantationibus muzyki i wielce si nam to podobao. Wynio227

so twoja bowiem pragna ywiou, mniemae za, e opanujesz go w najbardziej ci odpowiadajcej formie tam, gdzie na sposb algebraicznych zakl czy si on zgodnie z rozumem i wyrachowaniem, a przecie jednoczenie stale i miao kierowany jest przeciw rozsdkowi i trzewoci. Lecz czy nie wiedzielimy, e zbyt mdry, zimny i wstydliwy jeste dla ywiou, czy nie wiedzielimy, e si z tego powodu zyma, dsa i rozpaczliwie nudzi w tej swojej wstydliwej mdroci? Tak wic starannie przygotowalimy wszystko, aby wpad nam w objcia, chc rzec, w objcia mojej maej Esmeraldy, i aby uzyska ow iluminacj, owo aphrodisiacum mzgu, ktrego ciaem, dusz i umysem tak rozpaczliwie poda. Sowem, niepotrzebne midzy nami czteroramienne drogowskazy w lesie przy Spessart ani adne magiczne krgi. Zawarlimy pakt i ubili interes, podpisae go wasn krwi, oddae si nam i nasz chrzest przyje a ta wizyta moja tyczy si jedynie konfirmacji. Czas od nas otrzymae, genialny czas, owocny czas, cae dwadziecia i cztery lata ab dato recessi, oto termin, ktry ci wyznaczamy na dojcie do celu. A gdy przemin one i przelec, czego wykluczy si nie da, choby taki czas mia wag wiecznoci, przyjdziemy po ciebie. W zamian za to chcemy ci tymczasem pokornie suy i sucha ciebie, i cae pieko tobie ma by poddane, jeli tylko wyrzekniesz si wszystkiego, co yje, wszelkich mocy niebieskich i wszystkich ludzi, bo tak by musi. JA (owiany szczeglnie mronym podmuchem): Jak to? To co nowego. Co oznacza ta klauzula? ON: Oznacza wyrzeczenie. A c by innego? Czy sdzisz, e zazdro istnieje jedynie na wyynach, a w gbokociach jej nie ma? Ty, wyjtkowa, wybrana creatura, jeste nam obiecany i przyrzeczony. Nie wolno ci kocha. JA (doprawdy, zmuszony do miechu): Nie kocha? Biedny diable! Czy chcesz odda honor opinii o twej gupocie i sam sobie dzwonek przywiza, niczym kotu, skoro interes i obietnic ca chcesz oprze na tak gitkim, tak zdradliwym pojciu jak mio? Czyby diabe chcia zakaza rozpusty? A jeli nie, powinien w dodatku bra pod uwag jeszcze i sympatie i nawet caritas, inaczej bez ochyby zostanie oszukany, jak to w ksigach napisano. To, czegom si nabawi i dziki czemu, jak twierdzisz, jestem ci obiecany c byo rdem tego, powiedz, jeli nie mio, cho przez ciebie, za zezwoleniem Boga, zatruta? Zwizek, ktry wedug sw twoich nas czy, sam przecie ma co wsplnego z mioci, ty gupcze. Utrzymujesz, em sam tego chcia, em poszed do lasu i stan na tym poczwrnym rozdrou na wiksz chwa productionis. Lecz powiada si przecie, e sama productio te ma co wsplnego z mioci. ON (miejc si nosowo): Do, re,mi! Bd pewien, e te twoje psychologiczne kruczki nie lepiej mnie omami ni teologiczne. Psychologia, Boe odpu, czy jeszcze si ni zajmujesz? To przecie w najgorszym stylu mieszczaski dziewitnasty wiek! Caa epoka ma jej ju po uszy, wkrtce stanie si ona dla niej czerwo228

n pacht, a kady, kto zechce szkodzi yciu za pomoc psychologii, dostanie po prostu w eb. Wkraczamy, mj drogi, w czasy, ktre nie chc, aby je szykanowano psychologi. To mimochodem. Warunek mj by jasny i rzetelny, okrelony prawowit gorliwoci piekie. Wzbronione ci jest ciepo mioci. ycie twoje ma by zimne dlatego nie wolno ci kocha nikogo. A c ty sobie mylisz? Iluminacja pozostawia siy twego ducha nietknite i nienaruszone, a nawet je niekiedy potguje do stanu zachwycenia, wic w kocu o c idzie, jeli nie o t mi dusz twoj i szacowne twe ycie emocjonalne? Oglne ozibienie twego ycia i twego stosunku do ludzi zgodne jest z natur rzeczy, a raczej jest ono ju zgodne z twoj natur, nie narzucamy ci nic nowego, te malukie nic obcego ani nowego z ciebie nie uczyni, wzmocni tylko i to a do przesady a mdrze, wszystko, czym ju jeste. Czy ten chd ju przedtem nie by si w tobie uksztatowa, podobnie jak ojcowska migrena, z ktrej to powsta maj cierpienia maej Syrenki? Zimnym ci mie chcemy, iby ogni piekielnych do ogrzania ciebie ledwo starczyo. W nich to bdziesz szuka ucieczki ze swego zimnego ycia... JA: A poaru w lodowisko na powrt. Widz, e ju zawczasu przygotowujecie mi pieko na ziemi. ON: To wanie owa ekstrawagancka egzystencja, jedyna, jaka przystoi dumnemu duchowi. A pycha twoja, zaiste, nigdy nie pozwoli zamieni jej w letnio. No, jak rka? Rozkoszowa si bdziesz za to ca wiecznoci jednego ludzkiego ycia, wypenionego wspaniaymi dzieami. A kiedy przesypie si ju piasek w klepsydrze, bd mia pen wadz uy ciebie, wybran creatur, jak zechc i zapragn, rzdzi tob i wada cakowicie, ca osob twoj, dusz, ciaem, krwi i wszystkim, co do ciebie naley, na wieki wiekw... I znowu ogarn mnie w nieodparty wstrt, ktrego ju przedtem raz doznaem, a ktry wstrzsn mn na rwni z fal lodowcowego mrozu, jaka ponownie uderzya we mnie od strony tego szelmy w przyciasnych portkach. Zapamitaem si w sobie z dzikiego obrzydzenia, byo to jak omdlenie. A potem usyszaem gos Schildknappa, ktry siedzia w kcie kanapy i opowiada mi ze swobod: Oczywicie nic pan nie straci. Giornali i dwa bilardy, i jedna runda marsali, za poczciwe mieszczuchy nie zostawiy suchej nitki na governo. Siedziaem oto nadal w letnim ubraniu przy mojej lampie, trzymajc na kolanach ksik owego chrzecijanina! Nic innego, tylko uniesiony wciekoci musiaem by przepdzi tego ajdaka i odnie moje okrycia do ssiedniego pokoju jeszcze przed powrotem mego towarzysza.

229

XXVI
Jest rzecz pocieszajc powiedzie sobie, e czytelnik nie bdzie mnie mg obarczy win za niezwyke rozmiary poprzedniego odcinka, przerastajce jeszcze znacznie niepokojc ilo stronic rozdziau o prelekcjach Kretzschmara. Zwizane z tym insynuacje nie maj nic wsplnego z moj autorsk odpowiedzialnoci i to mnie martwi nie moe. Podda rkopis Adriana jakiejkolwiek wulgaryzujcej redakcji, podzieli dialog (prosz zwrci uwag na cudzysw, jakim na znak protestu opatruj to sowo, nie zatajajc przed sob bynajmniej, e tym sposobem mog ten wyraz zaledwie czci waciwej mu grozy pozbawi), dzieli wic w dialog na poszczeglne, opatrzone numerami paragrafy do tego nie mogy mnie pobudzi adne wzgldy na tak atwo ulegajc znueniu chonno publicznoci. Zadaniem moim byo odtworzy z bolesnym pietyzmem rzecz zastan, przenie j z nutowego papieru Adriana na swj manuskrypt; i uczyniem to nie tylko sowo w sowo, lecz, wolno mi powiedzie, litera po literze czsto odkadajc piro, czsto dla wytchnienia przerywajc prac, aby w zamyleniu przemierza cikimi krokami gabinet lub, zaoywszy rce na czoo, rzuca si na sof, tak e w istocie, cho brzmie to moe osobliwie, rozdzia ten, ktry miaem jedynie skopiowa, bynajmniej nie szybciej skrelony zosta moj tak czsto drc rk ni ktrykolwiek z poprzednich, wasnej mojej kompozycji. Rozwane i umiejtne przepisywanie jest bowiem w rzeczy samej (dla mnie przynajmniej; ale i monsignore Hinterpfrtner zgadza si w tym ze mn) rwnie intensywnym i absorbujcym zajciem, co spisywanie wasnych myli i tak, jak to ju w niektrych poprzednich miejscach czytelnik mg by nie doceni liczby dni i tygodni, ktre powiciem yciorysowi mego zmarego przyjaciela, tak i teraz z pewnoci wyobrania jego opnia si co do momentu, kiedy redaguj te oto sowa. Nieche umiecha si z powodu mej pedanterii, lecz uwaam za suszne poinformowa go, i, od chwili gdy rozpoczem te zapiski, upyn ju niemal rok cay i podczas pisania ostatnich rozdziaw nasta kwiecie 1944. Oczywicie mam na myli t dat, ktra obecnie mej wasnej pracy przywieca, nie za t, do ktrej doszo moje opowiadanie, a wic jesie 1912 roku, dwadziecia miesicy przed wybuchem poprzedniej wojny, kiedy to Adrian wraz z Rdigerem Schildknappem powrci z Palestriny do Monachium i sam zamieszka na razie w Schwabing, w pensjonacieGizella. Nie wiem, dlaczego ta podwjna chronologia przykuwa moj uwag i dlaczego tak mnie pili, aby j ukazywa; chronologi osobist i obiektywn, czas, w ktrym yje opowiadajcy, oraz czas, w ktrym toczy si opowie. Jest w tym jakie osobliwe splecenie si dwch nurtw czasu, ktrych przeznaczeniem jest zreszt czy si jeszcze z trzecim; z tym mianowicie, w ktrym czytelnik zechce yczliwie przyj t moj relacj, tak e tym

230

sposobem bdzie mia do czynienia z potrjn rachub czasu swoj wasn, kronikarza oraz historyczn. Nie mam ochoty gubi si w tych spekulacjach, ktre nawet w moich oczach maj wszelkie cechy bezcelowej szarpaniny, i pragn tylko doda, e sowo historyczny odnosi si ze znacznie pospniejsz gwatownoci do czasu, w k t r y m pisz, ni do czasu, o k t r y m pisz. W cigu ostatnich dni szala bj o Odess, niezwykle krwawa bitwa, ktra zakoczya si zdobyciem tego synnego czarnomorskiego miasta przez Rosjan, mimo i nie udao si nieprzyjacielowi przeszkodzi nam w operacjach majcych na celu oderwanie si od przeciwnika. Z pewnoci nie uda mu si to rwnie i w Sewastopolu, tym drugim gwarancie naszej siy, ktry oczywist przewag dysponujcy nieprzyjaciel zdaje si teraz rwnie chcie nam wydrze. A tymczasem groza codziennych niemal nalotw na nasz warown twierdz Europ ronie do nieprawdopodobnych rozmiarw. I c z tego, e wiele z tych coraz to straszliwsze zniszczenie siejcych potworw pada ofiar naszej bohaterskiej obrony? Tysicami zaciemniaj niebo naszego tak dzielnie zespolonego kontynentu i coraz to inne nasze miasta padaj w gruzy. Lipsk, ktry odegra tak wan rol w rozwoju Leverkhna i caej tragedii jego ycia, otrzyma ostatnio potny cios: jego synna dzielnica wydawnicza staa si, jak sysz, kup popiow, a ogromne zasoby literatury zarwno naukowej, jak i uytkowej pady pastw zniszczenia olbrzymia to strata nie tylko dla nas, Niemcw, lecz dla caej w ogle owieconej ludzkoci, ktra jednak, czy to w zalepieniu, czy te dla susznych powodw nie miem tego rozstrzygn gotowa jest si z tym pogodzi. Tak, obawiam si, i skoczy si to nasz zgub, poniewa fatalnie inspirowana polityka doprowadzia nas do konfliktu z potg, dysponujc najwiksz mas ludzi, wyniesion dziki rewolucji, oraz najpotniejszym potencjaem wytwrczym i wyglda zreszt na to, e amerykaskiej maszyny produkcyjnej bynajmniej nie trzeba przestawia na najwysze obroty, aby moga miota miadc obfitoci materiaw wojennych. Fakt, e owe bezwadne demokracje umiej posugiwa si nawet tak straszliwymi rodkami, jest zdumiewajcym i otrzewiajcym dowiadczeniem, pod wpywem ktrego z kadym dniem bardziej zatracamy bdne przekonanie, jakoby domena wojny bya wycznie niemieck prerogatyw, inni za okazywali si jedynie tpymi dyletantami w sztuce stosowania przemocy. Zaczlimy (monsignore Hinterpfrtner i ja nie jestemy ju bynajmniej wyjtkami pod tym wzgldem) spodziewa si ju wszystkiego po wojennej technice Anglosasw i napicie inwazyjne ronie: atak ze wszystkich stron, w oparciu o przewag materiaow i miliony onierzy, na nasz europejski kasztel czy powinienem powiedzie raczej: na nasze wizienie, powiedzie raczej: na nasz dom wariatw? jest s p o d z i e w a n y i jedynie najbardziej przejmujce opisy przygotowa obronnych, przewidzianych na wypadek ldowania nieprzyjacielskich wojsk, dziaa, ktre wydaj si istotnie imponujce, a przedsibrane zostay po to, aby
231

ochroni nas i nasz kontynent przed utrat obecnych naszych przywdcw jedynie te wspaniae opisy stanowi moraln przeciwwag wobec powszechnego przeraenia przed nadchodzc przyszoci. Niewtpliwie, czas, w ktrym pisz, oywiony jest znacznie potniejszym impetem historycznym ni ten, o ktrym pisz, czas Adriana, ktry doprowadzi go jedynie na prg naszej niewiarogodnej epoki, i odnosz wraenie, e naleaoby jemu, e naleaoby wszystkim, ktrzy nie s i nie byli ju pomidzy nami, kiedy si to zaczo, zakrzykn: Za wasze szczcie!, zakrzykn serdecznie: Spoczywajcie w pokoju! Droga mi jest myl, e Adrian bezpieczny jest przed naszym dniem dzisiejszym, a wiadomo tego pozwala mi spokojnie przyjmowa okropnoci czasu, w ktrym wegetuj. Czuj si tak, jakbym sam teraz y tu zamiast niego, jakbym to ja nis ciar, ktrego jego barkom oszczdzono, sowem, jakbym oddawa mu przysug odejmujc mu trud ycia; i wyobraenie to, cho tak iluzoryczne, tak niemdre, krzepi mnie i przypochlebia chciom, ktre zawsze ywiem, aby mu suy, pomaga i osania go owej potrzebie, ktr za ycia mego przyjaciela w tak nikym stopniu mogem zadowala. Pozostaje dla mnie rzecz godn uwagi, e pobyt Adriana w owym pensjonacie w Szwabii trwa zaledwie par dni i e nie stara si on w ogle rozejrze za jakim staym mieszkaniem w miecie. Schildknapp ju z Woch napisa do dawnych swoich gospodarzy przy Amalienstrasse, zabezpieczajc sobie na nowo swe dotychczasowe locum. Adrian za ani myla o ponownym zamieszkaniu u senatorowej Rodde, jak i w ogle o pozostaniu w Monachium. Decyzj swoj powzi by wida ju dawno w milczeniu i to tak, e nie pojecha ju nawet na krtki rekonesans do Pfeiffering koo Waldshut, lecz zastpi to lakoniczn rozmow telefoniczn. Zadzwoni do Schweigestillw z pensjonatu Gizella pani Elza osobicie przyja telefon przedstawi si jako jeden z owych dwu cyklistw, ktrym niegdy pozwolono obejrze dom i gospodarstwo, i zapyta, czy i za jak cen wynajto by mu sypialni na pitrze oraz cel opata na parterze, gdzie mgby przebywa w cigu dnia. Pani Schweigestill nie chciaa na razie ustala ceny, ktra potem, cznie z kosztami wyywienia i obsugi, okazaa si nader umiarkowana; przede wszystkim chciaa si dowiedzie, ktrego z obu wczesnych goci rzecz si tyczy, pisarza czy kompozytora, przyjwszy za do wiadomoci, e chodzi o kompozytora, wyranie usiowaa przypomnie sobie wraenie, jakie wwczas na niej wywar, wysuwajc niejakie obiekcje przeciwko tej propozycji, lecz tylko we wasnym jego interesie i z jego wasnego punktu widzenia i to zreszt jedynie w tej formie, e owiadczya, i sam musi najlepiej wiedzie, co mu odpowiada. Oni, Schweigestillowie, powiedziaa, nie maj zwyczaju wynajmowania pokoi dla zarobku i tylko niekiedy, od wypadku do wypadku, przyjmuj lokatorw i stoownikw; obaj panowie mogli si byli zreszt zorientowa w tym wzgldzie ju wwczas z tego, co
232

im mwia, a czy on sam, obecny jej rozmwca, naley wanie do tej kategorii ludzi, o tym ju tylko jemu sdzi. Bdzie mu u nich bardzo cicho i monotonnie, a poza tym i prymitywnie, co si tyczy wygd ani azienki, ani W.C., w miejsce tego jedynie wiejskie urzdzenie na podwrzu, dziwi j wic, e taki pan, ktry, jeli go dobrze zrozumiaa, nie ma jeszcze trzydziestki, a para si jedn ze sztuk piknych, szuka kwatery na wsi, tak daleko od miejsc, gdzie kwitnie dziaalno kulturalna. Zreszt le si wyrazia, e si dziwi, dziwienie si nie naley do obyczajw jej ani jej ma, jeli wic mieszkanie to jest wanie tym, czego on szuka, poniewa istotnie wikszo ludzi zbyt wiele si dziwi, to nieche przyjeda. Przemyle naleycie ca t spraw jednak warto, zwaszcza e m jej, Maks, i ona sama wielk wag przywizuj do tego, eby stosunki tego rodzaju nie nawizyway si jedynie pod wpywem kaprysu i aby nie rozwizywano ich po krtkiej prbie, lecz by im z gry przypisa pewn trwao, prawda, no wic, i tak dalej. Adrian odpar, e przyjedzie na stae, a ca spraw przemyla ju od dawna. Rozway ju by w sobie tryb ycia, jaki go oczekuje: uzna go za dobry i zaakceptowa. Zgadza si rwnie na cen stu dwudziestu marek miesicznie. Wybr sypialni na pitrze pozostawia jej uznaniu i cieszy si na cel opata. Sprowadzi si za trzy dni. I tak si te stao. Swj krtki pobyt w miecie wykorzysta Adrian na umwienie si z poleconym mu (wydaje mi si: przez Kretzschmara poleconym) kopist, pierwszym fagocist orkiestry Zapfenstsser nazwiskiem Griepenker, ktry dziki temu ubocznemu zajciu dorabia nieco grosza, pozostawiajc ju w jego rkach cz partytury Loves Labours Lost. Nie dokoczy swego dziea w Palestrina i pracowa jeszcze nad zinstrumentowaniem dwch ostatnich aktw, nie bya rwnie jeszcze cakiem gotowa uwertura w formie sonaty, ktrej pierwotna koncepcja ulega znacznym zmianom wskutek wprowadzenia szokujcego i samej operze cakiem obcego ubocznego tematu, odgrywajcego tak znaczn rol w repryzie i kocowym a l l e g r o , ponadto za mia wiele kopotu z oznaczeniem tempa i interpretacji, co przeoczy w trakcie komponowania caych duszych fragmentw. Jasne byo dla mnie zreszt, e nieprzypadkowo co si w sprawie zakoczenia jego dziea i pobytu we Woszech nie zgadzao. Nawet gdyby Adrian wiadomie dy by do tej koincydencji, nie nastpia ona wskutek pewnych tajemnych zaoe. By on bowiem nazbyt czowiekiem z rodzaju semper idem, dcym do afirmacji samego siebie niezalenie od okolicznoci, aby w chwili zmieniania zewntrznych warunkw swego ycia ukoczy prac absorbujc go w poprzednim okresie. W imi wewntrznej spoistoci twierdzi sam lepiej jest przenie w nowe warunki cz dawnej swojej pracy i zaj si wewntrznie nowymi sprawami wtedy dopiero, kiedy zdoao si ju przywykn do nowych zewntrznych okolicznoci.

233

Z caym swym, jak zwykle lekkim, bagaem, przynalec do teczk, z partytur oraz z gumow wann, ktra jeszcze we Woszech zastpowaa mu azienk, zdawszy na fracht dwie skrzynie ksiek i przyborw, wyruszy do swego celu z dworca Starnberg jednym z tych pocigw osobowych, co zatrzymuj si nie tylko w Waldshut, lecz dziesi minut pniej rwnie i w Pfeiffering. Padziernik mia si ju ku kocowi, pogoda, sucha jeszcze, bya ju wietrzna i chmurna. Licie opaday. Syn rodu Schweigestillw, Gereon, ten sam, ktry wprowadzi w gospodarstwie now maszyn do nawoenia, mody, niezbyt uprzejmy i raczej maomwny, lecz wyranie pewny siebie agronom, oczekiwa gocia przed maym budynkiem dworca na kole szarabanu o wysokim podwoziu i twardych resorach i podczas gdy tragarz rozmieszcza walizki, kocem bata macha nad grzbietami dwch muskularnych kasztankw w zaprzgu. Podczas jazdy zamieniono niewiele sw. Ju z pocigu dostrzeg Adrian ponownie Rohmbhel uwieczony drzewami i szar tafl Klammerweiher; teraz oko jego spoczo na nich z bliska. Wkrtce ukaza si klasztorny barok domostwa Schweigestillw; pojazd zatoczy uk w otwartym czworoboku podwrza, wok stojcego na drodze starego wizu, ktrego lici sporo ju opado na otaczajc jego pie okrg aweczk. Przed bram, ozdobion herbem opactwa, staa ju pani Schweigestill z crk Klementyn, wiejsk dziewczyn o piwnych oczach, w schludnym chopskim stroju. Sowa przywitania giny we wciekym ujadaniu psa acuchowego, ktry w podnieceniu wskakiwa apami do miski i omal nie zerwa swojej strzech pokrytej budy. Na nic si nie zdao, e zarwno matka jak i crka, a take pomagajca przy wnoszeniu rzeczy dziewczyna stajenna o ugnojonych nogach (Waltpurgis) wykrzykiway: Precz, Kaschperl, cicho! uywajc przy tym zamiast owego cicho wyraenia, ktre ostao si w dialekcie ze redniowiecznej niemczyzny. Pies szala dalej, Adrian za, przyjrzawszy mu si chwil z umiechem, podszed do niego. Suso, Suso! powiedzia nie podnoszc gosu, jakim ostrzegawczo-zdziwionym tonem i oto, chyba tylko pod wpywem tych szemrzco-kojcych dwikw, zwierz uspokoio si prawie natychmiast i pozwolio zaklinaczowi wycign rk i agodnie pogaska eb pokryty bliznami z dawnych bjek; przy czym z gbok powag podnioso ku niemu swe te lepia. miaek z pana, nie ma co! powiedziaa pani Elza, gdy Adrian wrci ku bramie. Wikszo ludzi boi si tego bydlaka, a kiedy si akurat rzuca, jak teraz, nie mona nikomu bra tego za ze. Ten mody nauczyciel z wioski, co to dawniej tu do dzieci przychodzi chudzina po prawdzie, nieborak, mwi mi za kadym razem: Tego psa, pani Schweigestill, to ja si boj! Tak, tak zamia si Adrian kiwajc gow, po czym weszli do domu, przesiknitego zapachem machorki, i ruszyli na pitro, gdzie gospodyni wprowadzia go do przeznaczonej dla sypialni z barwnie wymalowan szaf i wysoko zasanym kiem, pooonej przy bielonym korytarzu zalatujcym stchlizn. Na cze go234

cia ustawiono tam jeszcze zielony fotel i uoono na sosnowej pododze pozszywany z gagankw dywanik pod nogi. Gereon i Waltpurgis ustawili walizki. Ju w sypialni i podczas schodzenia po schodach zaczto si umawia na temat obsugi gocia i jego trybu ycia, dokoczono za rozmw i powzito postanowienia na dole, w izbie opata, tym charakterystycznym, patriarchalnym pomieszczeniu, ktre Adrian w duchu od dawna ju obj w posiadanie, a wic: wielki dzban gorcej wody z rana, mocna kawa do sypialni, godziny posikw, Adrian nie mia spoywa ich wraz z ca rodzin, tego bynajmniej nie oczekiwano, pory te byy dla niego zbyt wczesne; miano mu podawa do stou osobno o wp do drugiej i o smej, najlepiej w wielkiej izbie od frontu, owej chopskiej wietlicy z poskiem Nike i pianinem, owiadczya pani Schweigestill, ktra to izba i poza tym bdzie, w razie potrzeby, do jego dyspozycji. Obiecaa mu rwnie lekko strawne poywienie, mleko, jaja, grzanki, zupy jarzynowe, dobry krwawy befsztyk ze szpinakiem na obiad, a potem solidny omlet z jabeczn marmolad, sowem, rzeczy posilne, a jednoczenie odpowiednie dla delikatnego, jak jego wanie, odka. Bo odek, miy panie, to przewanie wcale nie odek, a gowa, ta wraliwa, przemczona gowa, ktra tak wielki wpyw ma na odek, choby on sam zdrw by cakiem, o czym mona si ju przekona przy chorobie morskiej i migrenie... Aha, migren te miewa czasami, i to cik? Zaraz tak sobie pomylaa! Doprawdy, tak sobie pomylaa ju przedtem, kiedy tam, w sypialni, tak dokadnie bada okiennice i sprawdza moliwoci zaciemnienia; bo ciemno, leenie w ciemnoci, noc, mrok, w ogle niedopuszczanie adnego wiata do oczu, to wanie najlepsze, jak dugo mizeria trzyma, a do tego tga herbata i mocno kwana, z porzdnym kawakiem cytryny. Pani Schweigestill migrena nie bya obca, rzec pragn: sama wprawdzie nigdy jej nie zaznaa, ale jej Maks w dawniejszych latach cierpia na ni okresowo; z czasem dopiero cierpienie to ustpio. Nie chciaa nawet i sucha przeprosin swego gocia z powodu jego niedomagania i tego, e w osobie swojej przeszmuglowa niejako periodycznego pacjenta pod jej dach, i zbya to prostym E, tam!.Czego podobnego naleao si przecie jej zdaniem spodziewa; gdy jeli kto taki jak on wycofuje si z tych miejsc, gdzie kwitnie kultura, a do Pfeiffering, to ma ju po temu jakie powody i widocznie chodzi tu wanie o taki przypadek, ktry wymaga wyrozumienia, prawda, panie Leverkhn? Ot tu wanie znajdzie to wyrozumienie, cho nie znajdzie kultury. I czeg ta poczciwa kobieta jeszcze nie mwia. Wwczas to, podczas gawd i wdrwek po domu, zawarte zostao pomidzy ni i Adrianem, nieoczekiwanie by moe dla obojga, porozumienie, ktre przez dziewitnacie lat regulowa miao zewntrzny tryb ycia mego przyjaciela. Wezwano wiejskiego stolarza, aby wymierzy ciany w celi opata po obu stronach drzwi i sporzdzi regay na ksiki Adriana, nie wysze jednak od starej drewnianej boazerii poniej skrzanej tapety; postanowiono te od razu elektryfikacj
235

owego wiecznika z ogarkami wiec woskowych. Niejednej jeszcze zmiany doznaa z czasem izba, ktrej przypado w udziale oglda narodziny tylu arcydzie, dzi jeszcze w mniejszym lub wikszym stopniu ukrytych przed podziwem publicznoci. Ca niemal podog zajmujcy dywan, zim a nadto potrzebny, pokry niebawem nadwtlone deski; a do awy w kcie, bdcej tu obok ascetycznego fotela jedynym siedziskiem, przyby jeszcze po kilku dniach, bez szczeglnej troski o styl, na co Adrian nigdy nie zwraca uwagi, bardzo gboki, szarym aksamitem pokryty fotel, sucy do odpoczynku i czytania, zakupiony u Bernheimera w Monachium, pikna sztuka, ktra w poczeniu z ruchomym tapicerskim taboretem zasugiwaa bardziej na nazw szezlongu ni zwyka kanapka i wiernie suya pniej swemu wacicielowi niemal przez dwa dziesitki lat. O zakupach tych (dywanu i fotela), dokonanych w Paacu Mebli przy placu Maksymiliana, wspominam po czci dlatego, eby wyranie zaznaczy, i komunikacja z miastem uatwiona bya przez liczne i wygodne poczenia kolejowe, w tym rwnie i przez kilka pocigw popiesznych, pokonywajcych drog w nieca godzin. Adrian nie by wic na skutek osiedlenia si w Pfeiffering tak cakowicie pogrony w samotnoci i odcity od ycia kulturalnego, jakby sdzi mona z wywodw pani Schweigestill. Nawet jeli udawa si wieczorem na jak imprez, na koncert Akademii albo orkiestry Zapfenstsser, na przedstawienie do opery albo towarzyskie zebranie bo i to si zdarzao mia jeszcze o jedenastej wieczr pocig, ktrym mg wrci do domu. Wprawdzie nie mg ju wtedy liczy na dojazd ze stacji furmank Schweigestillw; w takich wypadkach umawia si z pewnym przedsibiorstwem transportowym w Waldshut, poza tym za lubi nawet, zwaszcza w jasne zimowe noce, powraca pieszo wzdu brzegw stawu do pogronego we nie gospodarstwa Schweigestillw, przy czym umia ju z dala da odpowiedni znak spuszczonemu o tej porze z acucha Kaschperlowi alias Suso, aby nie podnosi alarmu. Znak ten dawa mu metalowym gwizdkiem, ktry mg by przestrajany przy pomocy rubki, a ktrego najwysze tony miay tak niezwykle wysok czstotliwo drga, e ucho ludzkie nawet z bliska ledwie je chwytao. Uderzay one natomiast bardzo mocno, i to ze zdumiewajco wielkiego oddalenia, cakiem inaczej uksztatowan bon bbenkow psa i Kaschperl zachowywa si cichutko jak myszka, z chwil gdy w tajemny, dla niego tylko syszalny dwik skro noc do niego dociera. Ciekawo, ale take sia przycigania, jak na wielu ludzi wywieraa chodna i zamknita w sobie, pena wyniosej wrcz pochliwoci natura mego przyjaciela, sprawiy, e i na odwrt ten i w przybysz z miasta zawita do jego refugium. Musz pozostawi Schildknappowi pierwszestwo, jakie posiada w rzeczywistoci: by on oczywicie pierwszym, ktry tam przyby, aby si przekona, jak yje Adrian w posplnie wynalezionym schronieniu; pniej za, zwaszcza latem, czsto spdza weekendy w Pfeiffering. Zink i Spengler odwiedzali go przy okazji na
236

rowerach, gdy Adrian, robic zakupy w miecie, zaszed na Rambergstrasse, aby pozdrowi rodzin Rodde, od panien za usyszeli przyjaciele malarze, e ju powrci, i dowiedzieli si, gdzie zamieszka. Przypuszcza naley, e inicjatywa tych odwiedzin w Pfeiffering pochodzia od Spenglera, Zink bowiem, ktry jako malarz by zdolniejszy i bardziej aktywny od niego, lecz jako czowiek znacznie mniej wraliwy, nie mia adnego zrozumienia dla psychiki Adriana i pojecha tam jedynie jako nieodczny towarzysz w istocie wrogo nastrojony, lecz peen austriackiej uprzejmoci, ze swym Cauj rczki! i okrzykami faszywego zachwytu Jezus, Maria! na widok wszystkiego, co mu pokazywano. Z kolei jego bazenady i komiczne efekty, jakie osiga dziki zbyt dugiemu nosowi i zbyt blisko siebie osadzonym oczom, ktrych zabawne spojrzenie hipnotyzowao kobiety, nie robiy na Adrianie adnego wraenia, cho zazwyczaj tak wdzicznie przyjmowa wszelki komizm. Komizm wszake traci przez prno; a nadto w satyr Zink mia nudn ju manier zwaania w rozmowie na kade sowo, czy nie kryje w sobie jakiej seksualnej dwuznacznoci, do ktrej mgby si przyczepi mania, ktra, jak to sam mg zauway, bynajmniej Adriana nie zachwycaa. Spengler, mruc oczy i ukazujc doeczek w policzku, pobekiwa serdecznym miechem przy kadej takiej okazji. Sprawy seksualne bawiy go z literackiego punktu widzenia; pe i intelekt byy, w jego pojciu, cile ze sob zwizane, co zreszt w istocie jest suszne. Jego wyksztacenie (jak to ju wiemy), wraliwo na wszelk finezj, dowcip i krytyk wynikay z jego przypadkowego i pechowego zblienia ze sfer seksualn oraz wynikej z tego fizycznej przypadoci, co byo zwykym brakiem szczcia, lecz poza tym nie charakteryzowao w najmniejszym stopniu ani jego namitnoci w tym wzgldzie, ani jego temperamentu. Z umiechem potrafi gawdzi na mod owej estetyzujcej epoki kulturalnej, ktra dzi wydaje si tak przebrzmiaa, o wydarzeniach artystycznych, nowinkach literackich i bibliofilskich, referowa monachijskie plotki wielkomiejskie i delektowa si w zabawny sposb opowieci o tym, jak to wielki ksi Weimaru wraz z dramaturgiem Ryszardem Vossem, podrujc wsplnie po Abruzzi, zostali napadnici przez autentyczn band rozbjnikw, co z pewnoci byo z gry przez Vossa ukartowane. Adrianowi prawi zrczne grzecznoci o pieniach do sw Brentana, ktre kupi i przestudiowa przy pianinie. Wyzna wwczas, e zajmowanie si tymi pieniami grozi niewtpliwym i prawie e niebezpiecznym z n a r o w i e n i e m: nieatwo bowiem po nich zadowoli si czymkolwiek innym z tej dyscypliny. Mwi i inne jeszcze cakiem niegupie rzeczy o znarowieniu, jako e tyczy si ono przecie w pierwszym rzdzie zaknionego artysty i dla niego sta si moe niebezpieczne. Za kadym bowiem ukoczonym dzieem coraz bardziej utrudnia sobie ycie, a staje si ono nieznonym, gdy samo znarowienie przez niszczc gust do wszelkich innych rzeczy niezwyko musi go w kocu wpdzi w dezintegracj, niewykonalno, niemono tworzenia. Problemem dla wysoce uzdolnionego ar237

tysty jest utrzymywanie si w sferze moliwoci mimo postpujcego znarowienia i wybrednoci. Taki to mdry by Spengler i to jedynie dziki swemu specyficznemu niedomaganiu, na ktre wskazywa jego rechot i mruenie oczu. Po tych dwch przybyli na herbat Jeanette Scheurl i Rudi Schwerdtfeger, aby zobaczy, jak Adrian mieszka. Jeanette i Schwerdtfeger muzykowali niekiedy razem, zarwno wobec goci i starej Mme Scheurl, jak i prywatnie, zmwili si wic na t wycieczk do Pfeiffering, przy czym Rudi podj si zaanonsowa ich telefonicznie. Czy i sam pomys wyjazdu pochodzi od niego, czy od Jeanette, trudno ustali. Pokcili si nawet o to w obecnoci Adriana i jedno przypisywao drugiemu zasug wzgldw, jakie mu okazali. Zabawna impulsywno Jeanette przemawia raczej za jej autorstwem; lecz z drugiej strony pomys ten a nadto zgodny by ze zdumiewajc skonnoci Rudiego do spoufalania si. Wydawa si gboko przekonany, e przed dwoma laty zaczli mwi sobie z Adrianem po imieniu, cho doszo do tego jedynie przypadkowo w karnawale, i to jednostronnie, mianowicie wycznie ze strony Rudiego. Teraz poczciwie podj w sposb mwienia na nowo i dopiero wtedy go zaniecha wcale zreszt nie uraony, gdy Adrian ju po raz drugi czy trzeci od tej formy si uchyli. Nie tajona uciecha panny Scheurl z klski, jak ponioso spoufalenie si Rudiego, wcale go nie dotkna. Ani ladu zmieszania nie byo w jego niebieskich oczach, ktre potrafiy z tak wnikliw naiwnoci wwierca si w oczy kadego, kto mwi co rozumnego, wiadczcego o wiedzy czy kulturze. Dzi jeszcze zastanawiam si nad Schwerdtfegerem i zadaj sobie pytanie, do jakiego stopnia potrafi on waciwie zrozumie samotno Adriana oraz ndz i pokusy tego odosobnienia, a take, czy chcia wyprbowa przy tej okazji swoje talenty zdobywania sobie albo, wyraajc si rubasznie, po prostu nabierania ludzi. Niewtpliwie by urodzonym uwodzicielem i zdobywc; obawiam si jednak go skrzywdzi patrzc na jedynie od tej strony. By rwnie poczciwym chopcem i artyst, a faktu, e Adrian i on istotnie mwili sobie pniej po imieniu, nie chciabym uwaa jedynie za niegodziwe zwycistwo prnoci Schwerdtfegera, lecz wolabym przypisa to raczej temu, e uczciwie wyczu on warto tego niezwykego czowieka, prawdziwie by mu oddany i z tego wanie czerpa zdumiewajc wytrwao, ktra zwyciya w kocu chd melancholii Adriana cho fatalne to byo zwycistwo. Ale oto, ze starego, niedobrego nawyku, znowu wybiegam naprzd. Jeanette Scheurl w wielkim kapeluszu, z ktrego ronda cieniutka woalka opadaa a na czubek nosa, graa Mozarta na pianinie w chopskim salonie Schweigestillw, za Rudi Schwerdtfeger pogwizdywa do wtru z uciesznym a do miesznoci artyzmem. Syszaem ten gwizd i pniej jeszcze u Roddw i Schlaginhaufenw i Rudi opowiada mi, jak to przed laty, gdy by maym chopakiem, zanim zacz si uczy gry na skrzypcach, j doskonali ow technik wiczc si w gwizdaniu
238

rnych utworw muzycznych na kadym kroku, a pniej nadal pracujc nad rozwojem ju osignitego kunsztu. Byo to olniewajce wirtuozeria wprost kabaretowa, imponujca niemal bardziej jeszcze ni jego gra na skrzypcach; musia organicznie mie szczeglne po temu zdolnoci. Kantylena bya niesychanie przyjemna, o charakterze przypominajcym raczej skrzypce ni flet, frazowanie mistrzowskie, a drobne nutki sypay si staccato jak i legato, zawsze lub prawie zawsze bez faszu, z rozkoszn precyzj. Sowem, byo to co niezrwnanego, a poczenie nieodcznego od tej wanie techniki sowizdrzalstwa z artystyczn powag wywoywao szczegln wesoo. Mimo woli oklaskiwano go ze miechem, a Schwerdtfeger te mia si chopico, poruszajc ramieniem pod kurtk i wykrzywiajc po swojemu kciki ust. Tacy wic byli pierwsi gocie Adriana w Pfeiffering. Niebawem i ja take tam si pojawiem i wdrowaem w niedziel u jego boku brzegami stawu, a potem na Rohmbhel. Jedynie zim po jego powrocie z Woch spdziem jeszcze z dala od niego; na Wielkanoc roku 1913 uzyskaem posad w gimnazjum we Freising, przy czym katolickie wyznanie mojej rodziny okazao si tu wielce przydatne. Opuciem Kaisersaschern i caym domem przeniosem sit; nad brzeg Izary, do tego czcigodnego miasta i wielowiekowej stolicy biskupiej, gdzie majc uatwiony kontakt ze stolic, a wic i z moim przyjacielem, spdziem z wyjtkiem kilku wojennych miesicy cae ycie i, serdecznie wstrznity, byem wiadkiem jego tragicznego losu.

XXVII
Fagocista Griepenkerl znakomicie si sprawi kopiujc partytur Loves Labours Lost. Pierwsze niemal sowa, ktre powiedzia mi Adrian, gdymy si ponownie spotkali, dotyczyy cakiem niemal bezbdnej kopii i std wielkiej jego radoci. Pokaza mi rwnie list, ktry w czowiek w trakcie swej mudnej roboty do niego napisa, inteligentnie wyraajc co w rodzaju zatroskanego entuzjazmu dla obiektu jego trudw. Nie potrafi wyrazi, pisa autorowi, jak bardzo urzeko go to dzieo miaoci i nowoci pomysw. Nie zdoa dostatecznie wyrazi swego podziwu dla finezyjnej konstrukcji faktury, rytmicznego niepokoju techniki instrumentacyjnej, dziki ktrej skomplikowany nieraz splot gosw zostaje podany czysto i jasno, przede wszystkim za dla fantazji kompozytorskiej, przejawiajcej si w przeksztaceniu poszczeglnego tematu w rozlicznych wariacjach; na przykad to, e pikn, a jednoczenie na wp komiczn muzyk, przynalen do postaci Rosaliny, a raczej wyraajc rozpaczliwe uczucia Birona do niej, wykorzystuje
239

w ostatnim akcie, w rodkowej partii trzyczciowej bourre, stanowicej pomysowe odnowienie starofrancuskiej formy tanecznej, postpowanie za takie nazwa naley wybitnie ciekawym i gitkim. Doda jeszcze: owa bourre jest w niemaym stopniu charakterystyczna dla przebrzmiaego ju elementu archaicznej wizi spoecznej, ktry tak uroczo, lecz i prowokacyjnie kontrastuje z modern, z wolnymi i dowolnymi, buntowniczymi a rwnie i gardzcymi wszelk tonaln wizi partiami dziea; i oto nie moe si pozby obawy, e te wanie czci partytury, w caej swojej obcoci i opozycyjnym kacerstwie, atwiejszymi chyba bd dla odbiorcy ni partie ortodoksyjne i zdyscyplinowane. W nich bowiem dochodzi do sztywnej, bardziej mzgowej ni artystycznej spekulacji nutami, do mozaiki dwikowej nie wywierajcej ju prawie adnego wraenia muzycznego, a przeznaczonej raczej do czytania ni do suchania itd. Rozemielimy si. miech mnie bierze, gdy sucham o suchaniu! powiedzia Adrian. Moim zdaniem wystarcza najzupeniej, jeli co r a z j e d e n zostao usyszane, mianowicie w chwili, kiedy kompozytor to wymyli. A po chwili doda jeszcze: Jak gdyby ludzie kiedykolwiek mogli usysze, co wwczas zostao usyszane! Komponowa, znaczy: poruczy orkiestrze Zapfenstsser wykonanie chru anielskiego. Zreszt uwaam chry anielskie za skrajnie spekulatywne. Ja z kolei uwaaem, e Griepenkerl nie ma racji rozrniajc tak ostro archaiczne i modernistyczne elementy utworu. Jedne przecie przechodz w drugie powiedziaem i przenikaj si wzajemnie; Adrian za wprawdzie to uzna, lecz niezbyt skonny by do zastanawiania si nad dokonanym ju dzieem, zdawa si raczej pozostawia je za sob, jako rzecz zaatwion i ju go nie interesujc. Trosk o to, co dalej z nim robi, gdzie je posa, komu pokaza, pozostawi mnie. Zaleao mu tylko na tym, aby Wendell Kretzschmar obejrza t partytur. Posa mu j do Lubeki, gdzie jkaa trwa jeszcze na swym posterunku i gdzie istotnie rok pniej, ju po wybuchu wojny, doprowadzi do jej wykonania w niemieckim opracowaniu, ktre powstao nie bez mego uczestnictwa, z takim skutkiem, e dwie trzecie publicznoci opucio teatr podczas przedstawienia, zupenie tak, jak si to podobno wydarzyo przed szeciu laty w Monachium, podczas premiery Peleasa i Melisandy Debussyego. Spektakl powtrzono jeszcze tylko dwa razy i dzieu temu nie byo dane na razie przekroczy granic hanzeatyckiego miasta nad Trav. Lokalna krytyka podzielia take niemal jednogonie zdanie dyletanckiej publicznoci, wykpiwajc ow dziesitkujc muzyk, ktrej oto pan Kretzschmar patronowa. Jedynie w lubeckim Kurierze Giedowym jaki stary, obecnie od dawna ju zapewne nie yjcy profesor muzyki, nazwiskiem Jimmerthal, pisa o pomyce osdu, ktr czas dopiero naprawi, i w dziwacznych, na redniowieczn mod ksztatowanych sowach stwierdza, e owa opera jest dzieem, zawierajcym
240

w sobie zalek przyszoci, przepenionym gbok muzyk, autor jej za jest wprawdzie kpiarzem, lecz przy tym i uduchowionym w Bogu czowiekiem. Ten wzruszajcy zwrot, ktrego nigdy przedtem ani syszaem, ani czytaem i z ktrym nigdy te pniej nie byo mi danym si spotka, wywar na mnie najosobliwsze wraenie i tak, jak nigdy go nie zapomn mdremu dziwakowi, tak te sdz, e powinien mu by on poczytany za zasug przez potomno, do ktrej si odwoywa wzywajc j na wiadka przeciw swym gnunym i tpym kolegom po pirze. W okresie, gdy przybyem do Freising, Adrian zajmowa si komponowaniem paru pieww i pieni niemieckich a take obcojzycznych, mianowicie angielskich. Najprzd powrci do poezji Williama Blakea i napisa muzyk do bardzo osobliwego poematu tego tak ulubionego autora Silent, silent night, owego czterozwrotkowca o trzech rymujcych si ze sob wierszach w kadej zwrotce, ktrego ostatnia, zdumiewajca wrcz strofa brzmi:
But a honest joy Does itself destroy For a harlot coy.

Tym wanie tajemniczo szokujcym wierszom uyczy oto kompozytor bardzo prostej harmonii, ktra w stosunku do stylu caoci brzmiaa bardziej ,.faszywie, rozdzierajco, niesamowicie ni najmielsze napicia i pozwalaa przey narastanie potwornoci w trjdwiku. Silent, silent nihgt napisana zostaa na gos i fortepian. Dwa hymny Keatsa natomiast omiostrofow Ode to a Nightingale i krtszy Do Melancholii opatrzy Adrian akompaniamentem kwartetu smyczkowego, przekraczajcego oczywicie i przewyszajcego znacznie dotychczasowe, tradycyjne pojcie takiego akompaniamentu. W istocie bya to bowiem niezwykle kunsztowna forma wariacji, gdzie adna nuta, ani gosu, ani adnego z czterech instrumentw, nie bya pozbawiona tematycznego znaczenia. Bez przerwy zachodzi tu midzy gosami najcilejszy zwizek, tak e nie jest to ju wzajemny stosunek melodii i akompaniamentu, lecz rygorystyczny stosunek gosw zasadniczych i dopeniajcych w nieustannej wymianie. Wspaniae to utwory do dzi jednak prawie nieme z winy jzyka. A zabawnie osobliwy wydaje mi si gboki wyraz, z jakim kompozytor odda w The Nightingale nostalgi za sodycz ycia na Poudniu, ktr budzi w duszy poety piew tego immortalbird, bo przecie we Woszech Adrian nigdy nie przejawia zbyt entuzjastycznej wdzicznoci za ukojenie, jakim obdarza nas w soneczny wiat, pozwalajcy zapomnie The weariness, the fever and the fret Here, where men sit and hear each other groan. Najcenniejsz i muzycznie najskuteczniejsz parti jest niewtpliwie kres i rozwianie si snu w zakoczeniu pieni, owo:

241

Adieu! the fancy cannot cheat so well As she is famed to do, deceiving elf. Adieu! adieu! thy plaintive anthem fades

Fled is that music: Do I wake or sleep?

Dobrze rozumiem wyzwanie rzucone przez delikatne pikno tych wierszy muzyce, aby je uwieczya: nie po to, aby uczyni je doskonalszymi s bowiem doskonae, lecz aby silniej wyrazi i uwypukli ich peen dumy szlachetny wdzik i nada cennym chwilom poetyckiego szczegu wiksz trwao, nili zdolne im jest da zwiewne sowo: takim chwilom skondensowanej plastycznoci, jak w trzeciej strofie Melancholii na przykad, tam gdzie mowa o owym sovran shrine, ktry spowita woalem Melancholia posiada nawet w wityni Zachwycenia niewidoczny zreszt dla ludzkich oczu, z wyjtkiem tego, kto miaym swym jzykiem zdoa rozgnie winne grono rozkoszy na delikatnym podniebieniu co jest wprost olniewajce i muzyce niewiele ju pozostawia do powiedzenia. By moe, e w ten sposb jedynie unika wyrzdzenia szkody wspdeklamujc tekst w zwolnionym tempie. Czsto syszaem, jak mwiono, e wiersz nie powinien by zbyt dobry, aby powstaa z niego dobra pie. Muzyka bowiem znacznie wicej wygrywa na pozacaniu utworw redniej miary. Wirtuozeria sztuki aktorskiej olniewa przecie najbardziej w kiepskich sztukach. Lecz stosunek Adriana do sztuki by zbyt dumny i krytyczny, aby mia ochot zapala sw lamp w ciemnociach. Musia zawsze bardzo wysoko szacowa te wartoci duchowe, ku ktrym czu si powoany jako muzyk, std te i wiersz niemiecki, ktremu powici swe twrcze siy, jest rangi najwyszej, cho nie dorwnuje intelektualnej wytwornoci liryki Keatsa. T literack wybredno zaspokoio tym razem dzieo jeszcze bardziej monumentalne, pene wzniosego i odurzajcego patosu, dzikczynny hymn religijny, ktry swymi apostrofami oraz obrazami majestatu aski silniej nawet inspirowa muzyk i nastraja ufniej ni helleskie szlachectwo owych brytyjskich tworw. Bya to oda Klopstocka wito wiosny, synna pie kropli u wiadra, ktr Leverkhn, z nieznacznymi skrtami tekstu, skomponowa na baryton, organy i orkiestr smyczkow, potne i wstrzsajce dzieo, ktre doczekao si wykonania w okresie pierwszej wojny wiatowej i lat nastpnych w kilku niemieckich orodkach muzycznych, a take w Szwajcarii, dziki odwadze paru dyrygentw, zwolennikw wspczesnej muzyki przy entuzjastycznym aplauzie mniejszoci i, oczywicie, take wrd maostkowych i chamskich atakw, co przyczynio si do tego, e najpniej w latach dwudziestych rozprzestrzenia si zacza wok nazwiska mego przyjaciela aura ezoterycznej sawy. Chciabym powiedzie, co nastpuje: mimo e byem gboko wzruszony cho waciwie bynajmniej nie zaskoczony tym wybuchem uczu religijnych, ktrych czyste i arliwe oddziaywanie potgowaa jeszcze rezygnacja z wszelkich atwych rodkw wyrazu adnych dwi242

kw harfy, o ktre tekst wprost zdaje si prosi, adnych odgosw bbna dla oddania grzmotw, wrd ktrych jawi si Pan; mimo i wiele z tych piknoci oraz wspaniaych prawd pieni dzikczynnej, osignitych bez uciekania si do zuytych ju dwikowych efektw, znalazo drog do mego serca, jak choby przygnbiajco powolny lot czarnej chmury czy dwukrotne wezwanie imienia Jehowy przez gos gromu, kiedy dymi piorunem raony las (potne to miejsce), czy tak nowe i promienne wspbrzmienie wysokich rejestrw organowych z instrumentami smyczkowymi w zakoczeniu, kiedy to Bg objawia si ju nie wrd burzy, lecz wrd cichych szmerw, pod nim za uk pokoju si koni mimo to wszystko w okresie tym nie pojmowaem jeszcze tego dziea wedug prawdziwego, duchowego jego sensu, jego najtajniejszej rozpaczy i intencji, jego przeraenia, ktre w dzikczynieniu szuka zmiowania. Czy znaem ju wwczas w dokument, ktry obecnie znaj i moi czytelnicy, zapis owego dialogu w kamiennej sali? Jedynie warunkowo uwaa si mogem za jego partner in your sorrows mysteries, jak to gdzie powiedziano w Odzie do Melancholii: jedynie w oparciu o nieokrelon, ju od naszych lat dziecinnych datujc si trosk o zbawienie jego duszy, lecz nie wedug wiedzy o rzeczywistym stanie rzeczy. Dopiero pniej nauczyem si rozumie kompozycj wita wiosny jako bagaln ofiar pokutn zoon Bogu, ktr w istocie bya: jako dzieo attritio cordis, stworzone, jak podejrzewam, ze dreniem, pod naciskiem grb owego Gocia, domagajcego si respektowania cyrografu. Lecz i w innym jeszcze sensie nie zrozumiaem wwczas osobistego ani intelektualnego ta tego utworu opartego na poemacie Klopstocka. Powinienem by dostrzec jego zwizek z rozmowami, jakie w tym czasie prowadziem z Adrianem, a raczej jakie on prowadzi ze mn, opowiadajc mi szczegowo, z najwikszym oywieniem, z najwikszym przejciem, o studiach i badaniach, zawsze bardzo dalekich moim zainteresowaniom i memu sposobowi traktowania nauki: byo to podniecajce wyobrani wzbogacenie zasobw jego wiadomoci o przyrodzie i kosmosie, czym bardzo mi przypomina swego ojca i jego podejrzan mani spekulowania elementami. Do kompozytora wita wiosny nie dawao si bowiem istotnie zastosowa sw poety, e rezygnuje z rzucenia si w ocean wszechwiatw po to, aby jedynie wok kropli wody u wiadra, jedynie wok Ziemi kry i tylko j ubstwia. On bowiem rzuca si w niezmierzone wiaty, ktre astrofizyka usiuje zmierzy, po to tylko, aby uzyska przy tym jedynie wymiary, liczby i rzdy wielkoci, do ktrych umys ludzki nie ma ju adnego stosunku, a ktre zatracaj si w teorii i abstrakcji, w cakowitej bezzmysowoci, eby nie rzec: w bezsensie. Zreszt nie zapominam o tym nigdy, e zaczo si przecie od krenia wok kropli, ktra dobrze zasuya sobie na t nazw, poniewa skada si przewanie z wody, z wd morskich, za przy okazji gestu kreacyjnego wymkna si take z rki Stwrcy, e, powiadam, zaczo si od zbierania wiadomoci dotyczcych kropli i jej
243

mrocznych tajemnic; jako e cuda gbin morskich, obkanie ycia w miejscach, gdzie aden promie soca nie dociera, byy pierwsz rzecz, o ktrej mi Adrian opowiada i to w pewien szczeglny, osobliwy sposb, mianowicie w stylu naocznej obserwacji oraz osobistego uczestnictwa, co mnie bawio, lecz zarazem przyprawiao o zmieszanie. Zna te rzeczy oczywicie tylko z lektury, kupi sobie ksiki na ten temat i karmi nimi sw wyobrani; lecz, czy dlatego, e tak si tym przejmowa i wyrazicie sobie te wizje przyswoi, czy z jakiej innej zachcianki, stworzy fikcj, e sam opuci si na dno morskie, gdzie w okolicy Bermudw, o kilka mil morskich na wschd od Wyspy w. Jerzego, i kaza sobie w otchaniach pokaza te wszystkie szalestwa przyrody swemu towarzyszowi, ktrego scharakteryzowa jako amerykaskiego uczonego nazwiskiem Capercailzie, a z ktrym, jak utrzymywa, ustalili wsplnie nowy rekord gbinowy. Ca t rozmow mam jeszcze bardzo ywo w pamici. Rozkoszowaem si ni podczas pewnego weekendu, jaki spdziem w Pfeiffering, po skromnej wieczerzy, ktr Klementyna Schweigestill podaa nam w wielkiej izbie z klawikordem. Z surow obyczajnoci ubrana dziewczyna podaa potem przyjanie kademu z nas piwa w plitrowych kamionkowych kuflach do izby opata, gdzie zasiedlimy, palc dobre i lekkie cygara Zechbauer. Byo to o godzinie, kiedy pies Suso czyli Kaschperl, spuszczony ju z acucha, swobodnie wasa si po podwrzu. Wtedy to pozwoli sobie Adrian na w art, by opowiedzie mi w nader plastyczny sposb, jak to wraz z Mr. Capercailzie wsiad do kulistej gbinowej gondoli, majcej wewntrz zaledwie 1,20 m rednicy, a wyposaonej mniej wicej tak, jak balon stratosferyczny, i wraz z nim da si przy pomocy dwigu opuci z towarzyszcego im statku na niesamowicie w tym miejscu gbokie dno morza. Byo to niezwykle podniecajce, przynajmniej dla niego, cho nie dla jego mentora i cicerone, na ktrym wymusi by t przygod, lecz ktry, jako e nie bya to jego pierwsza podmorska wyprawa, traktowa rzecz o wiele chodniej. Pooenie ich w ciasnym wntrzu wydronej, dwie tony wacej kuli bynajmniej nie byo wygodne, lecz wynagradzaa im to wiadomo cakowitego bezpieczestwa tego pomieszczenia: wodoszczelnego najzupeniej, odpornego na potne cinienie, zaopatrzonego w obfity zapas tlenu, telefon, reflektory na silny prd oraz okienka z kwarcu, umoliwiajce rozgldanie si we wszystkich kierunkach. W sumie przebywali w ten sposb pod powierzchni morza nieco duej ni trzy godziny: zleciay im one w mig, a to dziki danym im widokom i moliwociom wgldu w wiat, ktrego spokojna obkana obco usprawiedliwiona by moga poniekd przez przyrodzony jej brak kontaktu z naszym wiatem. Mimo wszystko bya to osobliwa, serce nieco ciskajca chwila, kiedy pewnego ranka o godzinie dziewitej zamkny si za nimi cikie, czterystofuntowe drzwi i opuszczono ich ze statku, pograjc w ywiole. Pocztkowo otaczaa ich przej244

rzysta jak kryszta, socem przewietlona woda. Lecz to odgrne owietlenie wntrza naszej kropli u wiadra siga zaledwie do pidziesiciu siedmiu metrw w gb; potem za wszystko si koczy, a raczej: rozpoczyna si nowy, adnych zwizkw z naszym nie majcy i obcy ju wiat, w ktrym Adrian i jego przewodnik pogryli si na gboko prawie czternacie razy wiksz, wynoszc okoo dwch tysicy piciuset stp, przebywali za tam, jak powiada, p godziny, kadej chwili niemal pamitajc o tym, e oto cinienie piciuset tysicy ton napiera na ich schronienie. Stopniowo, w miar jak si pograli, woda zacza przybiera barw szar a wic barw mroku, zmieszanego jeszcze z resztkami nieustpliwego wiata. Nieatwo rezygnowao ono z dalszego przenikania w gb; istot jego i wol jest owietlanie, owietlao wic a do cakowitego wyczerpania, ksztatujc nawet barwniej nastpne stadium zanurzenia i cofania si ni poprzednie: podrnicy dostrzegali teraz przez kwarcowe okienka niebieskaw czer, trudn do opisania, najlepiej chyba dajc si przyrwna do zamienia horyzontu przy jasnym niebie, wwczas gdy wieje fhn. Potem wprawdzie, i to na dugo przedtem, zanim sonda wykazaa gboko siedmiuset pidziesiciu i siedmiuset szedziesiciu piciu metrw, zapanoway dokoa cakowite ciemnoci, od wiekw najsabszym nawet promieniem soca nie rozjaniony mrok przestrzeni midzygwiezdnej, wiekuicie cicha i dziewicza noc, ktra oto musiaa cierpie, e przenikao j i rozgarniao potne wiato sztuczne, sprowadzone z powierzchni wiata bynajmniej nie kosmicznego pochodzenia. Adrian mwi o dreszczu wiadomoci, powstajcym przy obnaaniu wzrokiem czego nigdy nie widzianego, co widziane by nie powinno i nie spodziewa si tego. Wice si z tym poczucie niedyskrecji, a nawet winy, nie cakiem zostao zagodzone i wyrwnane patosem nauki, ktrej naley pozwoli dociera tak daleko, jak to tylko umysowi jest dane. A nazbyt wyranym byo, e niewiarygodne, po czci groz, po czci miech budzce ekscentrycznoci, na jakie zdobyy si ycie i natura, ksztaty i postaci, ledwo ju zdradzajce pokrewiestwo z ziemskimi, a zdajce si nalee do innej jakiej planety, stanowiy produkt konspiracji i omotania w oson wiekuistych ciemnoci. Pojawienie si ludzkiego wehikuu na Marsie, lub powiedzmy raczej na wiecznie od soca odwrconej poowie Merkurego, nie mogoby wywoa zapewne wikszej sensacji wrd ewentualnych mieszkacw owych bliskich cia niebieskich ni ukazanie si tu, na dole, podwodnego dzwonu pana Capercailzie. ywioowa ciekawo, z jak owe mroczne, gbinowe twory otoczyy pomieszczenie swoich goci, bya nie do opisania i nie do opisania wszystko, co w dzikich susach przemykao obok okien gondoli obkane, tajemnicze karykatury wiata organicznego, zbjeckie pyski, bezwstydnie uzbione szczki, teleskopowe lepia, eglarki, podobne do deczek z papieru, stomiasy jak srebrzyste topory o prostopadle nastawionych wypustkach wzrokowych, skrzydo245

nogi i rnonogi dochodzce do dwch metrw dugoci. Nawet bezwolnie unoszce si w toni rurkopawy, polipy i krkopawy wydaway si popada w stan kurczowo rozedrganego podniecenia. Mogo by zreszt i tak, e wszyscy ci tubylcy gbin uwaali owego intruza, ktry promieniujc blaskiem opuci si oto pomidzy nich, za jak rozmiarami jedynie przewyszajc wasn ich odmian, wikszo z nich bowiem umiaa robi to samo, co on, a mianowicie wieci o wasnych siach. I wystarczyo opowiada Adrian zgasi tylko wiato pynce z dynama, aby natychmiast odsonio im si inne osobliwego rodzaju widowisko. Ciemnoci morskie rozjaniay si bowiem wwczas powszdy krcymi i migajcymi bdnymi ognikami, autofosforescencj, jak obdarzone jest bardzo wiele ryb, i to w ten sposb, e niektre wiec caym swym ciaem, inne za wyposaone s przynajmniej w organ wietlny, latark elektryczn, ktr zapewne nie tylko owietlaj sobie drog wrd wiecznych ciemnoci, lecz take wabi zdobycz lub zapraszaj do mioci. Kilka wikszych ryb istotnie promieniowao tak intensywnym, biaym wiatem, e olepio ono oczy obserwatorw. Osadzone na teleskopowych szypukach oczy innych spord nich su prawdopodobnie dostrzeganiu z moliwie wielkiej odlegoci najlejszego nawet przebysku wiata, mogcego by dla nich ostrzeeniem lub przynt. Sprawozdawca wyraa al, e i myle nie mona byo o tym, aby schwyta i wydoby na powierzchni kilka tych gbinowych larw, przynajmniej spord najzupeniej nieznanych. Potrzebne byoby do tego przede wszystkim odpowiednie urzdzenie, umoliwiajce zachowanie niezwykego cinienia atmosferycznego, do ktrego przystosowane i przyzwyczajone byy ich ciaa tego samego cinienia, ktre zastraszajco, jeli o tym pomyle, napierao na ciany gondoli. Stworzenia te wyrwnyway owo cinienie podobnie silnym wewntrznym napiciem wszystkich tkanek i naczy swego ciaa, tak e przy umniejszajcym si cinieniu musiayby nieuchronnie pkn. Niektrym przydarzyo si to ju, niestety, przy kontakcie z opuszczon gondol, i tak na przykad pewien szczeglnie wielki, cielistej barwy i szlachetnej niemal postaci wodnik rozprysn si w krgu ich widzenia na tysiczne kawaki, lekko tylko zderzywszy si z podwodnym pojazdem... Takie oto rzeczy opowiada Adrian przy cygarze, zupenie w takim duchu, jakby naprawd sam zjecha by w morskie gbiny i kaza sobie to wszystko pokaza forma to artobliwa, ktrej z lekkim pumiechem trzyma si tak konsekwentnie, e wrd miechu i podziwu nie mogem si powstrzyma od spogldania na z odrobin zdumienia. Umiech jego wyraa te zapewne nieco zaczepne ubawienie niejakim oporem, ktry we mnie wobec tych swoich relacji wyczuwa; zna bowiem dobrze mj graniczcy z niechci brak zainteresowania dla wszelkich dziwolgw i tajemnic przyrody, dla natury w ogle, oraz moje przywizanie do humanistyczno-filozoficznej sfery. Widocznie wiadomo tego w pewnym stopniu prowokowaa go do dokuczania mi owego wieczoru swymi wiadomociami, czy te, jak
246

udawa, dowiadczeniami z dziedziny pozaludzkiej monstrualnoci i do rzucenia si, mimo wszystko i mnie porywajc za sob, w ocean wszechwiatw. Przeskok w te rejony uatwio mu owo uprzednie sprawozdanie. Punktem wyjcia bya dla niego groteskowa obco ycia gbinowego, ktre zdawao si nie nalee ju do naszej planety. Drugi za punkt wyjcia stanowi zwrot Klopstocka o kropli u wiadra, w swej adorujcej pokorze a nadto usprawiedliwiony podrzdnym i ubocznym, a z powodu nicoci obiektu take i niedostrzegalnym szerszemu spojrzeniu usytuowaniu nie tylko samej Ziemi, lecz caego naszego systemu planetarnego, a wic i Soca z jego siedmioma satelitami w zamcie caej Drogi Mlecznej, do ktrej naley naszej Drogi Mlecznej nie wspominajc tu ju o milionach innych. Sowo naszej uycza potwornemu ogromowi, do ktrego si odnosi, pewnej intymnoci i w sposb niemal komiczny rozciga pojcie ojczyzny na ca zawrotn przestrzenno, ktrej skromnymi, lecz bezpiecznie ulokowanymi obywatelami powinnimy si czu. W tym to poczuciu bezpieczestwa, gbokiego, wewntrznego bezpieczestwa, zdaje si przebija skonno natury do form sferycznych, i to by trzeci punkt, do ktrego nawiza Adrian w swych kosmicznych rozwaaniach: doszed do tego po czci wskutek osobliwego dowiadczenia, jakiego zazna przebywajc we wntrzu wydronej kuli, mianowicie gbinowej gondoli pana Capercailzie, w ktrej, jak utrzymywa, przeby wraz z nim kilka godzin. W tej to wydronej kuli, pouczano go, yjemy wszyscy przez wszystkie dni naszego ywota, gdy jeli chodzi o przestrze galaktyczn, w ktrej byle jakim zaktku przydzielono nam malutkie miejsce, rzecz ma si nastpujco: Jest ona uksztatowana mniej wicej tak, jak paski zegarek kieszonkowy, czyli okrga i nie tyle gruba, co rozlega nie niezmierzona, lecz w swym ogromie niesamowita wirujca tarcza, skupiajca mnstwo gwiazd, gromad gwiezdnych, zbiorowisk gwiezdnych, gwiazd podwjnych, okrajcych si wzajem po eliptycznych torach, najrniejszych mgawic wieccych, piercieniowych, gwiazd mgawicowych i tak dalej. Tarcza ta podobna jest jednak tylko okrgej i paskiej powierzchni, jak otrzymujemy przekroiwszy na p pomaracz; gdy otoczona jest mglist otoczk innych gwiazd, ktrej rwnie nie mona okreli jako niezmierzon, cho w najwyszej potdze niebywa, za w jej przestrzeni, przestrzeni przewanie pustej, poszczeglne obiekty rozmieszczone s w ten sposb, e cao tworzy kul. A wic gboko we wntrzu tej niedorzecznie przestronnej, wydronej kuli znajduje si na owej tarczy, zoonej ze stoczonego rojowiska wiatw, cakiem drugorzdna, trudna do odnalezienia i ledwo wzmianki godna gwiazda staa, wok ktrej, obok wikszych i mniejszych towarzyszy, igra nasza Ziemia i jej malutki Ksiyc. To soce, w tak maym stopniu zasugujce na rodzajnik okrelony, jest kul gazw o temperaturze szeciu tysicy stopni na powierzchni, o rednicy najwyej ptora miliona kilometrw, za odlego jego od centralnego punktu

247

wntrza galaktyki rwna si jej gruboci, mianowicie wynosi trzydzieci tysicy lat wietlnych. Oglne moje wyksztacenie pozwalao mi kojarzy ze zwrotem rok wietlny pewne przyblione pojcie. Byo to, oczywicie, pojcie przestrzenne, zwrot ten za oznacza drog, jak przebywa wiato w okresie caego roku ziemskiego z waciw sobie szybkoci, o ktrej miaem wyobraenie raczej nieokrelone, lecz ktr Adrian cile zachowa w pamici jako dwiecie dziewidziesit siedem tysicy szeset kilometrw na sekund. Std wic rok wietlny oznacza mniej wicej dziewi i p biliona kilometrw, za odlego naszego systemu sonecznego od centrum galaktyki wynosi zatem trzydzieci tysicy razy wicej, podczas gdy caa rednica wydronej kuli galaktycznej mierzy dwiecie tysicy lat wietlnych. Nie, nie bya niezmierzona, ale tak wanie naleao j mierzy. I co tu powiedzie wobec takiego ataku przypuszczonego na rozum ludzki? Przyznaj, tak mam ju natur, i wszystkie niewyobraalne ogromy zbywam zrezygnowanym, ale te i nieco wzgardliwym wzruszeniem ramion. Podziw dla rzeczy wielkich, entuzjazm, a nawet uczucie oszoomienia, ktrym nas napawaj, s niewtpliwie rozkosz duchow, lecz moliwe s jedynie w rzeczowych ziemskich i ludzkich zalenociach. Wielkie s piramidy, wielki jest Mont-Blanc i wntrze bazyliki w. Piotra, jeli w ogle nie naley zachowa tego atrybutu raczej dla wiata moralnoci i rozumu, dla wzniosoci serca i myli. Dane dotyczce natury wszechwiata s jedynie otpiajcym bombardowaniem naszej inteligencji za pomoc liczb, opatrzonych niczym kometa ogonem dwch tuzinw zer i w dodatku udajcych, e maj jeszcze co wsplnego z wymiernoci i rozsdkiem. Nic nie ma w tych potwornociach takiego, co by ludziom mego pokroju mogo si spodoba jako dobro, pikno i wielko, i nigdy nie zdoam poj nastroju niebiaskiej radoci, w jaki daj si wprawia niektre umysy z powodu tak zwanych dzie boych, o ile dotycz one astrofizyki. Po c zreszt nazywa dzieem boym imprez, o ktrej rwnie dobrze powiedzie mona: Zgoda i c z tego?, jak i Hosanna? Mnie za osobicie raczej to pierwsze ni drugie wyraenie wydaje si waciw odpowiedzi na dwa tuziny zer umieszczone po jedynce, czy te po sidemce, co i tak na jedno wychodzi, i bynajmniej nie widz powodu do padania w proch przed quinquilionem. Charakterystyczne rwnie, e poeta tak wzniosy jak Klopstock ograniczy si do wyraenia i wzbudzenia entuzjastycznej czci dla spraw ziemskich, dla kropli u wiadra, za quinquiliony zostawi w spokoju. Twrca muzyki do jego hymnu, mj przyjaciel Adrian, rozwodzi si, jak ju mwiem, nad nimi; lecz postpibym niesprawiedliwie, chcc wywoa wraenie, e czyni to z jakimkolwiek wzruszeniem czy emfaz. Jego sposb traktowania tych szalestw by chodny, nonszalancki, zabarwiony uweseleniem z powodu mej nie ukrywanej niechci, lecz rwnie i niejak poufaoci czowieka wtajemniczonego w owe stosunki, pragnbym rzec: trwa fikcj, jakby wiadomoci swoich nie zaczerpn przypadkowo, z lektury, lecz
248

z osobistych studiw, poucze, demonstracji i dowiadcze, uzyskanych na przykad z pomoc swego wyej ju wspomnianego mentora, profesora Capercailzie, ktry, jak si okazao, pono nie tylko w ciemno morskiej gbiny z nim zjecha, lecz take wzbi si z nim ku gwiazdom. Adrian dawa niejasno do zrozumienia, jakoby za jego przyczyn zyska przekonanie, i to w wikszym lub mniejszym stopniu przez naoczn obserwacj, i wszechwiat, a okrelenie to pojmowa tu naley w jego wszechobejmujcym, najwikszych nawet odlegoci dotyczcym znaczeniu nie moe by nazywany ani skoczonym, ani nieskoczonym, gdy oba te wyraenia oznaczaj przecie co statycznego, podczas gdy kosmos jest na wskro dynamicznej natury i co najmniej od dawna, mwic cile: od tysica dziewiciuset milionw lat znajduje si w stanie szalonej r o z s z e r z a l n o c i , to znaczy: eksplozji. Pod tym wzgldem przesunicie czerwieni wiata, docierajcego do nas z licznych systemw Drg Mlecznych, ktrych odlego od naszej planety jest na og znana, nie pozostawia adnych wtpliwoci; tym silniejsze za jest przesunicie zabarwienia widma ku czerwonemu jego kracowi, w im wikszej odlegoci znajduj si owe mgawice. Najwyraniej oddalaj si one od nas, za w najdalszych zbiorowiskach, odlegych o sto pidziesit milionw lat wietlnych, szybko, z jak to robi, rwna si szybkoci, jak rozwijaj czsteczki alfa substancji radioaktywnych, wynoszcej dwadziecia pi tysicy kilometrw na sekund, czyli tak gwatownej, e lot odamkw wybuchajcego granatu mona by wobec niej przyrwna do pezania limaka. Skoro wic wszystkie systemy Drg Mlecznych uciekaj od siebie w tak przesadnym tempie, sowo eksplozja zaledwie wystarcza, albo ju nawet nie wystarcza, dla okrelenia stanu, w jakim znajduje si model wiata, oraz sposobu jego rozszerzalnoci. By moe, e niegdy by on statyczny i zwyczajnie mierzy sobie miliard lat wietlnych w przekroju. Lecz, jak si obecnie rzeczy maj, mona wprawdzie mwi o rozszerzalnoci, ale nie o jakiej staej objtoci skoczonej czy nieskoczonej. Jedyn rzecz, o ktrej Capercailzie mg by, zdaje si, zapewni pytajcego, byo to, e suma wszystkich w ogle istniejcych galaktyk osiga wielko rzdu stu miliardw, z czego zaledwie skromny milion dostpny jest naszym dzisiejszym teleskopom. Tyle Adrian, palcy z umiechem cygaro. Zaapelowaem wic do jego sumienia, domagajc si, aby przyzna, e cay ten widmowy korowd zatracajcych si w nicoci liczb w aden sposb nie zdoa obudzi podziwu dla boego majestatu ani przyczyni si do uszlachetnienia obyczajw. Wszystko to razem przypomina raczej jak diabelsk psot. Przyznaj mwiem e horrendalno kreacji fizykalnej bynajmniej nie jest twrcza z punktu widzenia religii. Jaka bogobojno i jaka z tej wanie bogobojnoci pynca obyczajno moe si zrodzi pod wpywem wyobraenia tak niezmierzonego szelmostwa jak eksplodujcy wszechwiat? Absolutnie adna. Pobono, boja boa, moralno, religijno moliwe s jedynie wobec czowieka
249

i poprzez czowieka, w ograniczeniu do spraw ziemskich i ludzkich. Owocem ich za musi, powinien by i jest religijnie zabarwiony humanizm, zdeterminowany transcendentnym poczuciem tajemnicy czowieka, dumna wiadomo, e nie jest istot wycznie biologiczn, lecz zasadnicz czci swojej istoty naley do wiata ducha, e dany mu zosta absolut wraz z ide prawdy, wolnoci, sprawiedliwoci, e naoono na obowizek denia do doskonaoci. W tym patosie, tym zobowizaniu, tym szacunku czowieka wobec siebie samego jest Bg: w stu miliardach Drg Mlecznych nie mog go znale. Jeste wic przeciwnikiem dzie boych odpar i przeciwnikiem przyrody materialnej, z ktrej si wywodzi czowiek wraz ze swoj duchowoci, ktr w kocu spotka mona rwnie i w innych okolicach kosmosu. wiat materialny, ta wroga tobie niesamowito struktury wiata, jest niewtpliwie warunkiem moralnoci, ktra bez niego nie miaaby adnego gruntu, i moe wanie dobro naley nazywa kwiatem za une fleur du mal. Twj homo Dei jest przecie w kocu albo moe, przepraszam, nie w kocu, lecz przede wszystkim kawakiem tej obrzydliwej natury z akurat niezbyt szczodrze przydzielonym quantum potencjalnego uduchowienia. Zreszt zabawne jest obserwowa, jak bardzo ten twj humanizm i chyba wszelki humanizm skania si ku redniowieczno-geocentrycznym pojciom, widocznie z koniecznoci. Popularna opinia uwaa humanizm za przyjazny nauce; lecz on nim by nie moe, gdy nie mona uwaa przedmiotw nauki za sztuczki diabelskie, nie uwaajc rwnoczenie jej samej za co podobnego. To redniowiecze. redniowiecze byo geocentryczne i antropocentryczne. Koci, w ktrym ono przetrwao, zacz w duchu humanizmu stawia opr zdobyczom astronomii, ogosi je dzieem szatana i zakaza ich na chwa czowieka, upierajc si przy ignorancji w imi humanizmu. Widzisz wic, e twj humanizm to najczystsze redniowiecze. Jego rzecz jest kosmologia z wie kocielnych w Kaisersaschern, ktra prowadzi do astrologii, do obserwowania pozycji planet i konstelacji oraz pyncych z nich zbawiennych lub zgubnych przepowiedni cakiem susznie i z naturalnych powodw; bowiem wzajemna intymna zaleno cia, tworzcych tak cile skonsolidowan i zaciankow grupk kosmiczn jak nasz system soneczny, oraz ich czue ssiedzkie zwizki s rzecz oczywist. Mwilimy ju kiedy o koniunkturze astrologicznej przerwaem. Dawno to byo, spacerowalimy wtedy wok Kuhmulde i rozmawiali o muzyce. Wwczas bronie konstelacji. Broni jej i dzi odpowiedzia. W epokach astrologw wiedziano bardzo wiele. Wiedziano, czy te przeczuwano, rzeczy, do ktrych obecnie dochodzi znowu wysoko rozwinita nauka. W owych czasach ludzie mieli intuicyjn pewno, e choroby, zarazy, epidemie zalene s od ukadu gwiazd. Dzi doszlimy do tego, e dyskutujemy o tym, czy zalki, bakterie, drobnoustroje, wywoujce na

250

Ziemi epidemi, powiedzmy, influency, nie pochodz przypadkiem z innych planet, z Marsa, Jowisza albo Wenus. Zaraliwe choroby, zarazy, jak duma lub czarna mier, pochodz prawdopodobnie nie z naszej planety, bo prawie pewne jest, e samo ycie i w ogle jego pocztki nie wywodz si z Ziemi, lecz przywdroway z zewntrz. Wie o tym z najlepszego rda, e ycie pochodzi z gwiazd ssiednich, otoczonych znacznie bardziej sprzyjajc mu atmosfer, zawierajc duo metanu i amoniaku, jak Jowisz, Mars i Wenus. Z nich to wanie albo z jednej z nich wybr tego mnie pozostawia dotaro niegdy ycie na nasz raczej jaow i dziewicz planet, przeniesione za pomoc kosmicznych pociskw albo po prostu pod cinieniem promieniowania. Mj humanistyczny homo Dei, owo ukoronowanie ycia, jest wic przypuszczalnie, wraz ze swym obowizkiem uduchowienia, produktem podnoci gazw botnych jednej z ssiednich planet... Kwiatem za powtrzyem kiwajc gow. I wrd za najczciej rozkwitajcym dorzuci. Tak to droczy si ze mn, nie tylko z racji mego dobrotliwego wiatopogldu, lecz rwnie upierajc si podczas tej prowadzonej w kaprynym nastroju rozmowy przy owej fikcji, e w pewien szczeglny, osobisty i bezporedni sposb poinformowany zosta o wszelkich sprawach dotyczcych Nieba i Ziemi. Nie wiedziaem, lecz mogem by odgadn, e wszystko to zmierzao do nowego dziea, a mianowicie do muzyki kosmicznej, z zamysem ktrej nosi si ju wtedy, po nowym epizodzie z dziedziny pieniarstwa. Bya to zdumiewajca, jednoczciowa symfonia albo fantazja na orkiestr, ktr napisa w ostatnich miesicach 1913 i pierwszych 1914 roku, a ktra otrzymaa tytu: Cuda wszechwiata bardzo wbrew moim radom i yczeniom. Przykra mi bya bowiem frywolno tego tytuu i doradzaem mu nazw: Symphonia cosmologica. Lecz Adrian upiera si ze miechem przy tamtej, pseudopatetycznej i ironicznej nazwie tego sprawozdania o niesamowitociach, ktra, przyznaj, lepiej przygotowywaa wiadomego rzeczy suchacza na przyjcie utworu na wskro dziwacznego i groteskowego, cho czsto przy tym groteskowego w jaki surowo-uroczysty, matematyczno-ceremonialny sposb. Z duchem wita wiosny, ktre przecie w pewnym sensie stanowio do niego przygotowanie, z duchem pokornego uwielbienia nie ma jednak ten utwr nic wsplnego i gdyby nie pewne osobiste, charakterystyczne dla autora cechy muzycznego zapisu, trudno byoby uwierzy, e oba te dziea s jednej duszy tworem. Szyderstwo bowiem stanowi istot i esencj tego, okoo trzydziestu minut trwajcego, orkiestralnego portretu wiata szyderstwo, ktre a nadto wyranie potwierdza moje wyraone w rozmowie przekonanie, e zajmowanie si ponadludzkim bezmiarem nie daje pobonoci adnej strawy; dalej szataska sardoniczno, bazeska trawestacja pochway, ktra wydaje si dotyczy nie tylko straszliwego mechanizmu budowy wiata, lecz take owego medium, w ktrym si odzwierciedla i wrcz
251

powtarza: muzyki, kosmosu dwikw, co przyczynio si znacznie do tego, e kunsztowi muzycznemu mego przyjaciela postawiono zarzut antyartystycznej wirtuozerii, blunierstwa i wystpnego nihilizmu. Lecz do ju o tym. Nastpne dwa rozdziay zamierzam powici opisom pewnych towarzyskich dowiadcze, ktre wraz z Adrianem Leverkhnem zebraem w tym okresie, na przeomie 1913-14 roku, podczas ostatnich przed wybuchem wojny zapustw w Monachium.

XXVIII
Wspominaem ju, e lokator Schweigestillw nie zakopywa si cakiem w swej, przez Kaschperla-Susa strzeonej, klasztornej samotnoci, lecz, sporadycznie wprawdzie tylko i z rezerw, utrzymywa pewne stosunki towarzyskie w miecie. Niemniej mia i uspokajajca bya przy tym ustalona i powszechnie znana konieczno wczesnego odjazdu, uzalenienie od pocigu o jedenastej. Spotykalimy si przy Rambergstrasse u pa Rodde, z ktrych krgiem, Knterichami, dr Kranichem, Zinkiem i Spenglerem oraz ze skrzypkiem i gwizda Schwerdtfegerem znalazem si przeto na bardzo przyjacielskiej stopie; nadto u Schlaginhaufenw, a nieraz take u wydawcy Schildknappa, Radbrucha, przy Frstenstrasse i w eleganckich apartamentach owego przemysowca z brany papierniczej, Bulingera (pochodzcego zreszt z Nadrenii), dokd rwnie wprowadzi nas Rdiger. Zarwno u pa Rodde, jak i w zdobnym kolumnami salonie Schlaginhaufenw chtnie suchano mojej gry na viola damore, jedynej rzeczy, ktr jako skromny, nigdy szczeglnie byskotliw konwersacj nie odznaczajcy si uczony i nauczyciel mogem ofiarowa towarzystwu. Przy Rambergstrasse namawia mnie szczeglnie do tego astmatyczny dr Kranich oraz Baptysta Spengler: jeden ze wzgldu na swe numizmatyczno-antykwaryczne zainteresowania (chtnie rozprawia ze mn na swj dobitny i precyzyjny sposb o historycznych formach rozwoju instrumentw smyczkowych), drugi za z powodu oglnej sympatii dla rzeczy niecodziennych, a nawet spornych. Lecz wanie w tym domu musiaem si liczy z ambicjami Konrada Kntericha, ktry pragn sapic produkowa si na wiolonczeli, a take z uzasadnionym zreszt zamiowaniem tego szczupego grona do ujmujcej gry na skrzypcach Schwerdtfegera. Tym bardziej przeto schlebiao mojej prnoci (czego wcale si nie wypieram), e w znacznie szerszym i na wyszym poziomie znajdujcym si gronie, ktre zdoaa zebra wok siebie i swego ze szwabska zacigajcego, a przy tym mocno przyguchego maonka ambicja pani doktorowej Schlaginhaufen, z domu von Plausig, ywo dopominano si o moje z amatorstwa
252

przecie tylko uprawiane produkcje i prawie zawsze proszono mnie o przyniesienie na Briennerstrasse instrumentu, aby uczstowa cae towarzystwo jak chaconn czy saraband z XVII wieku, jakim osiemnastowiecznym Plaisir damour, bd te wykona im jak sonat Ariostiego, przyjaciela Hndla, lub ktry z napisanych wprawdzie przez Haydna na viola di bordone, lecz rwnie i na viola damore dajcych si wygra utworw. Inspiracja pochodzia nie tylko od Jeanetty Scheurl, lecz take i od intendenta generalnego, jego ekscelencji von Riedesel, ktrego zamiowanie do tego starego instrumentu i dawnej muzyki nie wywodzio si wprawdzie, jak u Kranicha, z naukowo-antykwarycznych zainteresowa, lecz byo przejawem czysto konserwatywnych tendencji. Jest to, ma si rozumie, wielka rnica. Dworak ten, byy pukownik kawalerii, ktry powoany zosta na obecne swoje stanowisko tylko i wycznie z tej przyczyny, i znany by z tego, e umie troch gra na fortepianie (o ile wiekw wydaje nam si dzi odlegy ten czas, kiedy zostawao si generalnym intendentem, poniewa pochodzio si z arystokracji i umiao si przy tym gra troch na fortepianie!), baron Riedesel zatem widzia w dawnych i historycznych rzeczach obronn twierdz przeciw tendencjom nowoczesnym i wywrotowym, co w rodzaju feudalnej przeciwko nim polemiki, i popiera je w tym wanie sensie, nic w istocie z nich nie rozumiejc. Gdy tak, jak nie mona zrozumie tego, co nowe i mode, nie bdc obeznanym z tradycj, tak te nieprawdziwa i jaowa musi pozosta mio ku staremu, jeli si odwraca od nowego, ktre z historycznej koniecznoci wanie si z dawnych form wywodzi. Tak wic Riedesel ceni i protegowa balet jedynie dlatego, e by peengracji. Sowo gracja stawao si dla konserwatywno-polemiczn broni przeciw wywrotowej nowoczesnoci. O wiecie artystycznych tradycji rosyjsko-francuskiego baletu, ktrego przedstawicielami s, powiedzmy, Czajkowski, Ravel i Strawiski, nie mia zielonego pojcia i jak najdalszy by od idei takich jak ta, ktr ostatni z wymienionych muzyk rosyjski wypowiedzia pniej na temat klasycznego baletu: e stanowi on paradigma sztuki, jako triumf penego umiaru planowania nad rozrzutnym uczuciem, jako triumf adu nad przypadkowoci, jako wzr apollisko-wiadomego dziaania. Jemu zwidyway si na myl o tym po prostu spdniczki z gazy, dreptanie na paluszkach i z gracj nad gowami wygite ramiona wobec bronicej ideaw, a potpiajcej brzydot spraw problematycznych society dworskiej w loach i naleycie poskromionego mieszczastwa na parterze. U Schlaginhaufenw grano wprawdzie duo Wagnera, gdy sopran dramatyczny, Tania Orlanda, potna kobieta, oraz tenor bohaterski, Harald Kjoejelund, otyy ju jegomo w binoklach i o spiowym gosie, bywali tam czsto gomi. Lecz dzieo Wagnera, bez ktrego jego dworski teatr nie byby si mg osta, zaliczy pan von Riedesel, mimo jego haaliw gwatowno, w mniejszym lub wikszym stopniu take do penej gracji sfery feudalnej i okazywa mu szacunek, tym bar253

dziej ochoczo, e istniay ju rzeczy nowsze, dalej idce, ktre mona byo odrzuci i ktrym w konserwatywnym sensie mona byo Wagnera przeciwstawi. Tak wic zdarzao si nawet, e jego ekscelencja sam akompaniowa piewakom na fortepianie, co im bardzo schlebiao, cho jego kunszt pianistyczny nie by w stanie sprosta trudnociom wycigu fortepianowego i niejednokrotnie psu artystom efekty. Wcale mi si nie podobao, gdy piewak nadworny Kjoejelund rozgonie wypiewywa nieskoczenie dugie i do tpawe arie Zygfryda przy kowadle, tak e co wraliwsze ozdoby salonu, wazony i szlifowane kielichy, zaczynay z przejcia dre i podzwania. Przyznaj jednak, e trudno mi si oprze wstrzsowi, jaki wywouje heroiczny gos kobiecy, jakim wwczas dysponowaa Orlanda. Ogrom jej postaci, sia organu, wystudiowane akcenty dramatyczne daway nam zudzenie krlewskiej duszy kobiecej w stanie silnego afektu i po wykonaniu, na przykad, arii Izoldy: Czyby mioci nie zna?, a po jej ekstatyczne: Z umiechem wygasz jasny znicz, chobym zerwa miaa ycia ni (przy czym piewaczka markowaa akcj teatraln energicznie potrzsajc ramieniem), niewiele brakowao, abym ze zami w oczach pad na kolana przed zasypan oklaskami i triumfalnie umiechnit bohaterk wieczoru. Zreszt tym wanie razem akurat Adrian okaza gotowo akompaniowania jej i on rwnie umiechn si, kiedy wstajc od fortepianu przemkn spojrzeniem po moim do ez wstrznitym obliczu. Mio pod wpywem takich wrae mc si samemu rwnie nieco przyczyni do artystycznego zabawienia goci, tote wzruszyem si, kiedy ekscelencja von Riedesel, wraz gorco poparty przez smukonog, eleganck pani domu, zachci mnie swym zabarwionym wprawdzie poudniowo-niemieckim akcentem, lecz z oficerska wyostrzonym gosem do powtrzenia Andante i Menueta Milandra (1770), utworu, ktry tu ju niedawno na moich siedmiu strunach wykonaem. Jake sab istot jest czowiek! Byem mu wdziczny, zapomniaem zupenie o moim wstrcie do jego gadkiej i pustej, i z racji niezniszczalnej bezczelnoci wrcz w jakiej mierze czystej fizjonomii arystokraty, z podkrconymi ku grze na wygolonych, pucoowatych policzkach jasnymi wsikami i lnic pytk monokla w oku, pod biaaw brwi. W oczach Adriana, o czym dobrze wiedziaem, posta tego szlachcica nie bya w ogle godna uwagi, nie bya godna nienawici ani pogardy, ani nawet wymiania, nie bya warta nawet wzruszenia ramion, a sam waciwie podobnie czuem. W takich jednak chwilach, kiedy zaprasza mnie do ofiarnej dziaalnoci, aby zebrane grono zdoao przy czym penym gracji ochon po szturmie uznanej rewolucyjnoci, nie mogem si wobec niego powstrzyma od przyjaznych uczu. Bardzo osobliwe, czciowo enujce a czciowo zabawne byo jednak, gdy konserwatyzm von Riedesela natrafia na inny rodzaj konserwatyzmu, gdzie nie tyle chodzio o jakie jeszcze, ile o ju znowu, o konserwatyzm post i zarazem antyrewolucyjny, o frond, organizowan z innej strony przeciwko ustalonym
254

buruazyjno-liberalnym wartociom, nie z punktu widzenia przeszoci, lecz z punktu widzenia przyszoci. Duch owych czasw dawa wanie staremu i nieskomplikowanemu konserwatyzmowi sposobno do takiego podnoszcego na duchu, cho i zdumiewajcego dowiadczenia, a rwnie i w moliwie najbarwniej ze wzgldw ambicjonalnych dobranym towarzystwie salonu pani Schlaginhaufen nadarzaa si w tym wzgldzie okazja: mianowicie dziki osobie docenta dra Chaima Breisachera, czowieka w bardzo rasowym i postpowym intelektualnie, wrcz ryzykanckim typie, o fascynujcej brzydocie, ktry odgrywa tu z niejak, wyranie zoliw przyjemnoci rol obcego, wnoszcego ferment ciaa. Pani domu cenia dialektyczn gitko jego wymowy, zabarwionej zreszt silnym akcentem z okolic Palatynatu, oraz jego paradoksy, przy ktrych panie, w jakim pruderyjnym uniesieniu, zaamyway rce nad gow. Co si jego samego tyczy, to chyba upodoba sobie to grono powodowany snobizmem, a take pragnieniem olniewania eleganckich prostaczkw ideami, ktre w literackiej kawiarni wzbudzayby zapewne duo mniejsz sensacj. Ja wrcz go nie znosiem i upatrywaem w nim intelektualnego intryganta, przekonany byem rwnie, e i w Adrianie wzbudza wstrt, cho z niewyjanionych przyczyn nigdy jako nie doszo midzy nami do bardziej szczegowej rozmowy na temat Breisachera. Nigdy jednak nie negowaem jego dociekliwego kontaktu ze wspczesnymi prdami intelektualnymi, jakiego wchu, ktrym umia wytropi najnowsze opinie, i z niejednym zagadnieniem zetknem si po raz pierwszy za porednictwem jego osoby i jego salonowych tyrad. By to polihistor, ktry umia mwi o wszystkim i na kady temat, filozof w dziedzinie kultury, ktrego przekonania o tyle jednak byy wymierzone p r z e c i w k o kulturze, e w caych jej dziejach, jak utrzymywa, dostrzega jedynie proces rozkadu. Najbardziej wzgardliwym sowem w jego ustach by postp; wymawia je w jaki druzgoccy sposb i czuo si doskonale, e konserwatywn pogard, jak okazywa postpowi, uwaa za waciw legitymacj, uprawniajc go do przebywania w tym salonie, za oznak towarzyskiego rwnouprawnienia. By dowcipny, lecz w jaki niezbyt sympatyczny sposb, wyszydzajc, powiedzmy, rozwj malarstwa od paskich prymityww a po ujcia perspektywiczne. Uwaa odrzucanie perspektywicznego zudzenia przez sztuk epoki przedperspektywicznej za nieudolno, bezradno, za niezdarny prymitywizm wanie i wrcz wspczujco wzrusza nad tym ramionami oto, co okrela jako szczyt gupiej wspczesnej arogancji. Odrzucanie, wyrzeczenie si, wzgarda nie s niedostatkiem, ignorancj ani wiadectwem ubstwa. Tak, jakby iluzja nie bya najnisz, dla tumu najodpowiedniejsz zasad sztuki i tak, jakby odegnywanie si od iluzji nie byo oznak nobliwego gustu! Niestety, odegnywanie si od pewnych spraw, zdolno tak blisko graniczca z mdroci a raczej stanowica jej cz, zostaa dzisiaj zatracona, a wulgarne mdrkowanie nazywa si postpem.

255

Towarzystwo u pani doktorowej de domo von Plausig czuo si jako swojsko w obliczu takich pogldw, a moe raczej, sdz, uwaao intuicyjnie, e Breisacher nie jest najodpowiedniejszym czowiekiem, aby je reprezentowa, ni e oni wanie nie s waciwymi ludmi, aby je wita z aplauzem. Podobnie mwi ma si rzecz z przejciem muzyki od monodii do wielogosowoci, do harmonii, co tak chtnie zwyko si uwaa za postp kulturalny, cho byo to wanie zdobycz barbarzystwa. Jak to... pardon... barbarzystwa? zapia pan von Riedesel, ktry przywyk by zapewne widzie w barbarzystwie jak, cho z lekka kompromitujc, form konserwatyzmu. Oczywicie, ekscelencjo. Zacztki muzyki wielogosowej, czyli piewu opartego na wspbrzmieniu kwint albo kwart, s bardzo oddalone od centrum cywilizacji muzycznej, od Rzymu, ojczyzny piknego gosu i jego kultu; wywodz si one z ochrypej Pnocy i wydaj si by czym w rodzaju kompensaty tej chrypliwoci. Znajdujemy je w Anglii i we Francji, zwaszcza za w dzikiej Brytanii, ktra nawet pierwsza wprowadzia tercj do harmonii. Tak zwany wyszy stopie rozwoju, skomplikowanie i postp bywa zatem niekiedy dzieem barbarzystwa. Pozostawiam uznaniu, czy naley je za to chwali... Byo jasne i oczywiste, e bawi si kosztem jego ekscelencji i caego towarzystwa, schlebiajc ich konserwatyzmowi. Widocznie le si czu, dopki ktokolwiek jeszcze wiedzia, jak powinien myle. Oczywicie polifoniczna muzyka wokalna, ten wynalazek postpowego barbarzystwa, staa si z kolei przedmiotem jego konserwatywnej protekcji, z chwil gdy dokonao si historyczne przejcie od niej ku zasadzie akordu harmonicznego, a tym samym ku muzyce instrumentalnej dwch ostatnich stuleci. Teraz o n a stanowia rozkad, mianowicie rozkad wielkiej i jedynie prawdziwej sztuki kontrapunktu, witej w swym chodzie gry liczb, ktra, dziki Bogu, nic jeszcze nie miaa wsplnego z prostytucj uczu i wystpn dynamik; a w rozkad ten wczy si ju w caej peni wielki Bach z Eisenach, ktrego Goethe, cakiem susznie, nazwa harmonikiem. Nie mona by wynalazc temperowanego stroju, a z a t e m moliwoci wieloznacznego rozumienia kadego dwiku i enharmonicznej jego zamiany, a z a t e m nowszej, harmonicznej romantyki modulacji, nie zasugujc na tak surow nazw, jak mu nada mdrzec z Weimaru. Harmoniczny kontrapunkt? Taka rzecz nie istnieje. To przecie ni pies, ni wydra. Zmikczanie, rozmikczanie i faszowanie, opaczne pojmowanie tego, co dane i prawdziwe, przemianowanie polifonii, rozumianej jako wzajemne przenikanie rnych gosw, na struktur akordw harmonicznych rozpoczo si ju w XVI wieku i ludzie tacy, jak Palestrina, obaj Gabrieli oraz tu wanie reprezentowany dzielny nasz Orlando di Lasso, ju mieli w tym swj haniebny udzia. Ci panowie przybliali nam najbardziej po ludzku pojcie sztuki wokalno-polifonicznej, o tak, i dlatego wydawali si nam najwikszymi mistrzami tego stylu.
256

Lecz wynika to po prostu std, e po wikszej czci upodobali sobie czysto akordow manier frazy, a ich sposb traktowania stylu polifonicznego by ju nader aonie zmikczony, znieksztacony trosk o harmoniczne wspbrzmienie, o stosunek konsonansw do dysonansw. Podczas gdy wszyscy si dziwili, miali i uderzali po kolanach, poszukaem oczu Adriana, suchajc tej irytujcej przemowy; lecz on umkn przede mn spojrzeniem. Co si za tyczy von Riedesela, to pad on ofiar cakowitej konfuzji. Pardon powiedzia za pozwoleniem... Bach, Palestrina... Nazwiska te byy dla niego otoczone aureol konserwatywnego autorytetu, a oto teraz zostay objte zasigiem modernistycznej zgnilizny. Sympatyzowa z tym lecz jednoczenie by tak niesamowicie przejty, e nawet wyj monokl z oka, przez co twarz jego utracia wszelki cie inteligencji. Nie lepiej poczu si zreszt, gdy perorujcy Breisacher wda si ze swoj krytyk kultury w dziedzin Starego Testamentu, a wic zwrci si ku sferze swej osobistej genezy, ku plemieniu czy narodowi ydowskiemu i jego duchowym dziejom, przy czym i tu przejawia wysoce dwuznaczny, wrcz grubiaski, a take zoliwy konserwatyzm. Suchajc go odnosio si wraenie, i rozkad, ogupienie i utrata wszelkiego kontaktu z tym, co prawdziwe i dawne, zaczy si tu tak wczenie i w tak szacownych tekstach, e nikomu by si to nawet przyni nie mogo. Mog jedynie powiedzie: w caoci byo to szalenie komiczne. Tak czcigodne dla kadego chrzecijanina osobistoci biblijne, jak krlowie Dawid i Salomon, a take prorocy z ca sw gadanin o Panu Bogu w niebiesiech, byli ju dla niego zdegenerowanymi reprezentantami wyblakej teologii pnego okresu, nie majcej adnego pojcia o dawnej, prawdziwie hebrajskiej rzeczywistoci ludowego Elohim Jahwe, w obrzdkach za, ktrymi w owych czasach prawdziwej ludowoci suono temu narodowemu bstwu, a raczej przez ktre zmuszano je do cielesnej obecnoci, widzcej ju tylko zamierzche zagadki. Szczeglnie uwzi si na mdrca Salomona i potraktowa go tak ostro, e panowie zaczli pogwizdywa przez zby, panie za wydaway okrzyki zachwyconego zdumienia. Pardon! powiedzia von Riedesel. Jestem, mwic ogldnie... Krl Salomon w swojej wspaniaoci... Czy nie powinien pan... Nie, nie powinienem, ekscelencjo odpar Breisacher. By to wyczerpany rozkoszami erotycznymi esteta, za w sprawach religijnych postpowy gupiec, typowy dla cofnicia si od kultu aktywnego w swej bezporedniej obecnoci narodowego bstwa, tego ucielenienia metafizycznych si narodu, do goszenia o jakim abstrakcyjnym i oglnoludzkim Bogu w niebiesiech, a wic cofnicia si od religii narodowej do religii powszechnej. Na dowd tego wystarczy nam przeczyta tylko t skandaliczn mow, jak wygosi po ukoczeniu budowy pierwszej wityni, gdzie zadaje pytanie: Azali Bg mieszka moe pomidzy ludmi na ziemi? tak, jakby jedyne i wyczne zadanie Izraela nie polegao na tym wanie, eby
257

Bogu stworzy mieszkanie, namiot, i ze wszystkich si zabiega o jego ustawiczn obecno. Salomon jednak nie wstydzi si deklamowa: Oto niebiosa i niebiosa niebios nie mog Ci ogarn; jako daleko mniej ten dom, ktrym zbudowa? To tylko puste gadanie i pocztek koca, mianowicie zdegenerowanego wyobraenia o Bogu u psalmistw, u ktrych Bg jest ju cakiem do nieba wygnany, a ktrzy nieustannie piewaj o Bogu w niebiesiech, cho przecie Picioksig wcale nie zna nieba jako siedliska boskoci. Tam kroczy Elohim jako sup ognisty przed swoim ludem, tam chce mieszka wrd swego ludu, kry midzy nim i mie swj s t o f i a r n y , aby unikn wtego pniejszego i humanitarnego sowa otarz. Czy to moliwe, aby psalmista wkada w usta Boga pytanie: Izali jadam miso wow albo pijam krew kozw? Wkadanie takich pyta w usta Boga jest ju rzecz wprost niesychan, jest policzkiem, wymierzonym Picioksigowi przez impertynencki racjonalizm, ksiga ta bowiem wyranie przecie okrela ofiar jako chleb, czyli jako rzeczywiste poywienie Jahwe. Od tego pytania, lecz rwnie i od wypowiedzi mdrca Salomona, krok ju tylko do Majmonidesa, tego rzekomo najwikszego rabina redniowiecza, w rzeczywistoci za asymilatora Arystotelesa, ktry pozwala sobie na w y j a n i e n i e ofiary jako koncesji ze strony Boga na rzecz pogaskich instynktw ludu, cha, cha! Zgoda, ofiara z krwi i tuszczu, ktra niegdy, posolona i przyprawiona aromatami, ywia Boga, nadawaa mu ciao, zmuszaa go do obecnoci, jest ju dla psalmisty jedynie symbolem (jeszcze sysz akcent nieopisanej pogardy, z jakim dr Breisacher wypowiedzia to sowo), nie skada si ju ofiary ze zwierzt, ale, cho trudno w to uwierzy, z wdzicznoci i pokory. Kto dziki skada w ofierze czytamy oto ten mnie szanuje. A gdzie indziej: Najmilsza ofiara Panu serce skruszone. Sowem, od dawna ju mowy nie ma o narodzie, krwi i religijnej rzeczywistoci, a pozostaa tylko wodnista humanistyczna zupka... Tyle jako prbka ultrakonserwatywnej wylewnoci Breisachera. Byo to rwnie zabawne, co wstrtne. Nigdy mu do nie byo przedstawiania prawdziwego obrzdku, kultu realnego i bynajmniej nie abstrakcyjnie uniwersalnego, a wic te i nie wszechwadnego ani wszechobecnego narodowego Boga, jako jakiej magicznej techniki, fizycznie nawet niebezpiecznego wykorzystywania si dynamicznych, gdzie atwo na skutek bdw i niewaciwych chwytw doj mogo do wypadkw, do katastrofalnych spi. Synowie Aarona poumierali, gdy zaprowadzili u siebie obcy ogie. By to wanie taki wypadek techniczny, przyczynowy skutek pewnego bdu. Pewien czowiek imieniem Usa nieopatrznie chwyci skrzyni, tak zwan Ark Przymierza, gdy grozio jej podczas transportu zeliznicie si z wozu, i natychmiast pad martwy na miejscu. By to rwnie skutek takiego transcendentalnie-dynamicznego wyadowania, powstay przez niedbalstwo, a to przez niedbalstwo zbyt wiele na harfie grajcego krla Dawida, ktry mianowicie take nic ju nie rozumia i na mod Filistynw kaza wie ow skrzyni na wozie, za258

miast wedug a nadto uzasadnionego przepisu Picioksigu kaza j nie na drgach. Dawid, oczywicie, w nie mniejszym stopniu co Salomon, oddali si by odspraw pierwotnych i zgupia, aby nie rzec: zdzicza. Nie mia ju na przykad pojcia o dynamicznych niebezpieczestwach, zagraajcych przy powszechnym spisie ludnoci i zarzdziwszy taki spis, sprowadzi cik klsk biologiczn, epidemi, mr, bdcy atw do przewidzenia reakcj metafizycznych si narodu. Prawdziwy bowiem nard nie mg po prostu znie takiej mechanicznej rejestracji, takiego ponumerowanego rozkadu dynamicznej caoci na pojedyncze, jednakowe czsteczki... Breisacher czu si uszczliwiony, kiedy jedna z dam wtrcia, i nie miaa pojcia, e spis ludnoci jest a tak wielkim grzechem. Grzechem? odpowiedzia przesadnie pytajcym tonem. Nie, w prawdziwej religii prawdziwego narodu w ogle nie istniay tak teologicznie mde pojcia, jak grzech albo kara w swym etycznym ju tylko zwizku przyczynowym. Tu chodzi o przyczynowy zwizek bdw i wypadkw przy pracy. Religia i etyka o tyle mog mie ze sob co wsplnego, e ta ostatnia stanowi rozkad pierwszej. Wszelkie zagadnienia moralne byy jedynie czysto duchowym niezrozumieniem spraw rytualnych. A czy istnieje co tak rozpaczliwie obojtnego Bogu i ludziom, jak sfera czysto duchowa? Byo to przywilejem pozbawionych koca religii powszechnych, e przeksztaciy modlitw, sit venia verbo, w jak ebranin, w baganie o ask: Ach, Panie i Boe, zmiuj si, i Pom, i Daj, i Zrb to w swej askawoci. Tak zwana modlitwa... Pardon! rzek von Riedesel, tym razem doprawdy z naciskiem. Zgoda na wszystko, ale komenda Hem zdj do modlitwy! bya dla mnie zawsze... Modlitwa koczy nieubagany dr Breisacher jest zwulgaryzowan i racjonalistycznie rozwodnion, pn form czego bardzo energicznego, aktywnego i silnego: magicznych zakl, przymuszania Boga. Barona al mi byo naprawd. Do gbi ducha musia si czu wzburzony widzc, jak karta jego rycerskiego konserwatyzmu zostaa przebita straszliwie mdrze wygranym atutem atawizmu, e zosta przelicytowany przez radykalizm zachowawczy, ktry nic w sobie nie mia rycerskiego, raczej co rewolucyjnego i dziaajcego bardziej rozkadowo ni wszelki liberalizm, lecz przy tym wszystkim, jakby na ironi, wabi swym chwalebnym konserwatyzmem. Wyobraaem sobie, e spdzi wskutek tego bezsenn noc, przy czym moe jednak za daleko posunem si w mym wspczuciu. Zreszt w wywodach Breisachera bynajmniej nie wszystko byo w porzdku, mona mu si byo atwo sprzeciwi, zwracajc, powiedzmy, uwag na fakt, e duchow wzgard dla ofiary spotykamy nie tylko u prorokw, lecz ju nawet w Picioksigu, mianowicie u Mojesza, ktry bez ogrdek ogasza ofiar za rzecz uboczn, najwiksz wag natomiast przykada do posuszestwa wobec Boga i przestrzegania jego przykaza. Lecz czowiekowi o delikatnych uczuciach
259

nie przystoi przerywa, nie przystoi mu wdziera si logicznymi lub historycznymi kontrargumentami w wypracowany system mylowy i nawet w antyintelektualnych wystpieniach szanuje on i szczdzi intelekt. Dzi wida jasno, e bdem naszej cywilizacji byo nazbyt wielkoduszne przestrzeganie tej ochrony i szacunku, skoro z przeciwnej strony natrafia przecie na pospolit bezczelno i najbardziej zdecydowan nietolerancj. O wszystkich tych sprawach mylaem ju wtedy, gdy na samym pocztku tych notatek dorzuciem, jako pewn restrykcj przy wyznaniu mej sympatii dla ydw, e zdarzao mi si rwnie spotyka na mej drodze do irytujcych przedstawicieli tej rasy, i nazwisko dr Breisachera przedwczenie wymkno mi si wtedy spod pira. Zreszt, czy mona mie za ze intelektowi ydowskiemu, e wysubtelniona jego wraliwo na sprawy nowe, przysze, przejawia si nawet w zawiych sytuacjach, wtedy gdy awangarda identyfikuje si z reakcj? Tak czy inaczej, pragn stwierdzi, e wanie u Schlaginhaufenw, dziki osobie Breisachera, po raz pierwszy zetknem si z tym nowym dla mnie wiatem antyhumanizmu, ktrego istnienia dobroduszno moja dotychczas nawet nie podejrzewaa.

XXIX
Zapusty monachijskie roku 1914 pozostawiy mi wspomnienia ywe, powiem raczej: zowieszcze, a byy to owe tygodnie zabaw i bratania si, rozpalonych od Trzech Krli a po Popielec policzkw, z niejedn imprez publiczn i prywatn, w ktrych, bdc podwczas modym jeszcze profesorem gimnazjum we Freising, braem udzia bd sam, bd te w towarzystwie Adriana. By to ostatni karnawa przed wybuchem czteroletniej wojny, ktra w obecnym naszym spojrzeniu historycznym czy si z okropnociami dzisiejszych naszych dni w jedn epok, przed wybuchem wic tak zwanej pierwszej wojny wiatowej, ktra pooya ostateczny kres estetycznej naiwnoci ycia w tym miecie nad brzegami Izary i jego, jeli wolno si tak wyrazi, dionizyjskiej beztrosce. By to take czas, gdy na moich oczach narasta zaczy w krgu naszych znajomych pewne elementy indywidualnych przeznacze, niedostrzegalne niemal dla reszty wiata, a majce doprowadzi do katastrof, o ktrych musi by mowa na tych kartkach, poniewa czciowo splatay si mocno z losem i yciem mego bohatera, Adriana Leverkhna, a take i dlatego, e w jedn z tych spraw, o czym jestem gboko przekonany, przyjaciel mj by czynnie w jaki tajemniczy i zabjczy sposb wmieszany. Nie mam tu na myli losu Klaryssy Rodde, owej dumnej i ironicznej, zabawiajcej si makabr wysokiej blondynki, ktra przebywaa wwczas jeszcze wrd
260

nas, mieszkaa wci jeszcze u matki i braa udzia w uciechach karnawau, lecz ju przygotowywaa si do opuszczenia miasta, uzyskawszy jako moda amantka engagement w jakim teatrze prowincjonalnym, o co wystara si dla niej jej nauczyciel, grajcy role szlachetnych ojcw w nadwornym teatrze. Miao z tego wynikn nieszczcie, za ktrej jej teatralny mentor nazwiskiem Seiler, dowiadczony czowiek, nie ponosi zreszt adnej odpowiedzialnoci. Pewnego dnia napisa on do senatorowej Rodde list, w ktrym stwierdzi, e jego uczennica jest wprawdzie niezwykle inteligentna i pena entuzjazmu dla teatru, lecz e jej wrodzony talent nie wystarcza dla zapewnienia wietnej kariery scenicznej; brak jej bowiem owej prymitywnej podstawy wszelkiej dramatycznej sztuki, instynktu komedianta, tego, co potocznie nazywa si nerwem teatralnym, i w poczuciu wasnej odpowiedzialnoci musi jej odradzi kontynuowanie obranej drogi. Wywody te doprowadziy jednak do wybuchu spazmw i rozpaczy ze strony Klaryssy, co matka mocno sobie wzia do serca, i nadworny aktor Seiler, ktry asekurowa si ju przecie owym listem, zosta zobowizany do dokoczenia edukacji i uatwienia dziewczynie przez swoje stosunki startu w roli debiutantki. Dwadziecia cztery lata upyny ju od chwili, gdy wypeni si aosny los Klaryssy, ja za opowiem o tym w chronologicznym porzdku. Teraz jednak mam na myli los jej delikatnej a zbolaej, kultem przeszoci i cierpienia yjcej siostry, Inez a take los biednego Rudiego Schwerdtfegera, o ktrym pomylaem ze zgroz, kiedy to przed chwil nie mogem przemilcze udziau samotnego Adriana Leverkhna w tych wydarzeniach. Czytelnik przywyk ju do tych moich antycypacji i tusz, i nie bdzie ich sobie wykada jako objawu pisarskiego nieopanowania i bezadu. Rzecz ma si po prostu tak, e z daleka dostrzegam ju pewne sprawy, o ktrych bd musia opowiedzie w tym albo innym momencie, e widz je z lkiem i trosk, a nawet z przeraeniem, e oczekuj ich z przygnbieniem i usiuj rozdzieli ich ciar, dopuszczajc je aluzyjnie i waciwie w sposb jedynie dla mnie zrozumiay do gosu pozwalajc im poowicznie a przedwczenie wymkn si na wiat. Sdz, i uatwi sobie przez to pniejsze ich relacjonowanie, odejm im ich przeraajc ostro, zagodz ich niesamowity charakter. Tyle dla usprawiedliwienia wadliwej techniki narracyjnej i wytumaczenia mych cierpie. Adrian, nie potrzebuj tego chyba mwi, sta na uboczu owych rozpoczynajcych si procesw, o ktrych tu mowa, prawie nie powicajc im uwagi, i tylko przeze mnie, ktry przejawiaem wicej towarzyskiej ciekawoci, albo raczej: wicej ludzkiego wspczucia ni on, by w pewnej mierze na ten temat zorientowany. Chodzi za o sprawy nastpujce. Jak ju wspomniano wyej, obie siostry Rodde, Klaryssa jak i Inez, niezbyt zgodnie yy ze sw matk i nierzadko daway do zrozumienia, e agodna, z lekka rozwiza i na poy cygaska atmosfera jej salonu oraz jej zdeklasowanej, cho umeblowanej szcztkami patrycjuszowskiego mieszczastwa egzystencji dziaa im
261

na nerwy. Obie, kada w inn stron, dyy, by wyrwa si z tego hybrydycznego stanu: dumna Klaryssa zmierzaa zdecydowanie ku karierze artystycznej, do ktrej przecie, jak po pewnym czasie musia stwierdzi jej mentor, brak jej byo wrodzonego powoania; delikatna za, melancholiczna i z samej swej natury lkajca si ycia Inez ku schronieniu i moralnemu oparciu o zabezpieczony byt mieszczaski, do czego jedyn drog byo szacowne, moliwie z mioci, lecz jeli inaczej by nie mogo, rwnie bez mioci, w imi Boga zawarte maestwo. Inez, z sentymentalno-serdecznym poparciem ze strony matki, oczywicie, posza t drog i zawioda si na niej tak samo, jak siostra jej zawioda si na swojej. Okazao si w tragiczny sposb, e ani jej osobicie idea ten waciwie nie odpowiada, ani te wszystko odmieniajca i podkopujca epoka nie pozwalaa na jego trwa realizacj. Zbliy si wwczas do niej niejaki dr Helmut Institoris, teoretyk i historyk sztuki, docent Wyszej Szkoy Technicznej, gdzie puszczajc fotografie w obieg po sali wykadowej, omawia temat teorii pikna i sztuki budowlanej Renesansu, z dobrymi wszake widokami na to, i zostanie pewnego dnia powoany rwnie i na uniwersytet i mianowany profesorem, profesorem zwyczajnym, czonkiem Akademii etc., zwaszcza jeliby, jako kawaler z zamonej rodziny w Wrzburgu i dziedzic sporego majtku, doda jeszcze powagi swej egzystencji przez zaoenie ogniska rodzinnego i prowadzenie otwartego domu. Myla wic o maestwie, a nie potrzebowa przy tym troszczy si o materialn sytuacj upatrzonej dziewczyny, przeciwnie, nalea chyba raczej do mczyzn, ktrzy w maestwie sami prowadz ksik rachunkow i pragn ony we wszystkim od nich zalenej. Nie wiadczy to o poczuciu wasnej siy i Institoris w istocie nie by mczyzn o mocnym charakterze, co zreszt pozna mona byo take z jego estetycznych zachwytw nad wszystkim, co silne i brutalnie rozkwitajce. By dugogowym blondynem, raczej niewysokim i eleganckim, o gadkich, nieco napomadowanych, starannie rozdzielonych wosach. Na usta lekko zwisay mu jasne wsiki, spoza zoconych okularw za patrzyy niebieskie oczy o delikatnym, szlachetnym spojrzeniu, dziki ktremu trudno byo cho moe wanie i atwo zrozumie, e z takim podziwem odnosi si do brutalnoci, oczywicie wtedy tylko, gdy bya pikna. Nalea do typu ludzi, wyhodowanego w cigu owych dziesicioleci, ktrzy, jak niegdy to trafnie okreli Baptysta Spengler: Kiedy im suchotnicze wypieki na policzkach pon, wrzeszcz nieustannie: Jake silne i pikne jest ycie! Institoris nie wrzeszcza, oczywicie, mwi raczej cicho i troch sepleni, nawet kiedy gosi, e Renesans woski by okresem, ktry dymi kurzaw pikna i krwi. Nie cierpia rwnie na suchoty, najwyej, jak niemal kady, przeby w latach wczesnej modoci lekk infekcj grulicz. By jednak delikatny i nerwowy, cierpia na dolegliwoci ukadu sympatycznego, splotu sonecznego, od ktrego promieniuje tak wiele lkw i przedwczesnego przeczucia mierci, i by staym pacjentem
262

pewnego sanatorium dla bogatych ludzi w Meranie. Z pewnoci obiecywa sobie i obiecywali mu to jego lekarze w uregulowanym poyciu maeskim zyska rwnie i wzmocnienie zdrowia. Zim 1913-14 roku zbliy si wic do naszej Inez Rodde w sposb pozwalajcy odgadn, e caa sprawa skoczy si zarczynami. Trzeba byo na nie wprawdzie jeszcze do dugo, bo a do pocztkowego okresu wojny zaczeka: zapewne bojaliwo i sumienno obu stron domagaa si duszego i staranniejszego wyprbowania, czy istotnie oboje zostali dla siebie stworzeni. Ale gdy spotykao si t park czy to w salonie senatorowej, gdzie Institoris zrcznie swoj osob wprowadzi, czy na zabawach publicznych, czsto w zacisznym zaktku, pogron w rozmowie, odnosio si wraenie, e i wprost, i pswkami dyskutuj ten wanie temat, za obserwujca ich i przyjazna dusza, domylajc si jakiej sytuacji przednarzeczeskiej czy moe prbnego narzeczestwa, czua si mimo woli zobowizana do wewntrznego zaangaowania w te dyskusje. e Helmut wanie na Inez zwrci oczy, mogo pocztkowo dziwi, w kocu jednak wydawao si a nadto zrozumiae. Nie bya to kobieta w typie Renesansu, bynajmniej, ze swoj psychiczn kruchoci, opuszczonym spojrzeniem, penym dystyngowanego smutku, ukonie wysunit szyjk i buzi zoon z wyrazem lekkiego, niezdecydowanego szelmostwa w ciup. Lecz jej kawaler nie zdoaby przecie y ze swym ideaem pikna; jego mska przewaga zawiodaby tu cakowicie, wystarczyo wyobrazi go sobie u boku tak potnej i grzmicej postaci jak Orlanda, aby si o tym na humorystyczn mod przekona. Ponadto Inez bynajmniej nie bya pozbawiona kobiecego wdziku; doskonale mona byo zrozumie, e rozgldajcy si za on mczyzna mg si zakocha w jej gstych wosach, drobnych, doeczkami ozdobionych rczkach, w jej dystyngowanej, pewnej siebie modzieczoci. Moga by wanie kobiet, jakiej mu byo trzeba. Pocigay go rwnie okolicznoci jej ycia: patrycjuszowskie pochodzenie mianowicie, ktre podkrelaa, lecz ktre w jej obecnej sytuacji, jej wyobcowaniu, niejakim zdeklasowaniu, stracio nieco na znaczeniu, tak e nie zagraaa mu od tej strony przewaga; mg raczej doznawa uczucia, e j podnosi z upadku, rehabilituje, czynic z niej swoj on. Matka, na wp zuboaa i nieco dna rozrywek wdowa; siostra, ktra wybraa karier sceniczn; rodowisko po trochu przypominajce cyganeri, wszystko to byy okolicznoci, ktre w interesie wasnej jego godnoci wcale go nie odstrczay, zwaszcza e i towarzysko na takim zwizku nic nie traci, nie naraa swojej kariery i mg by pewien, e Inez, naleycie zaopatrzona przez sentymentaln senatorow w odpowiedni wypraw, w ptna czy nawet w srebra, bdzie dla nienagann i reprezentacyjn pani domu. Tak miay si te rzeczy z punktu widzenia dr. Institorisa. Lecz kiedy staraem si spojrze na niego oczami modej dziewczyny, to sprawy nie ukaday si ju tak dobrze. Nawet wytajc ca moj wyobrani, nie potrafiem uzmysowi sobie,
263

aby ten drobiazgowy, wiecznie o siebie zatroskany, subtelny wprawdzie i bardzo wyksztacony, lecz fizycznie bynajmniej nie okazay mczyzna (mia, na domiar, drobicy chd) mg stanowi jakkolwiek atrakcj dla pci odmiennej, a czuem przecie, e Inez, mimo ca hermetyczn surowo swego dziewictwa, w gruncie rzeczy takiej wanie atrakcji potrzebowaa. Nadto uderzajce te byo przeciwiestwo postaw filozoficznych tych dwojga, ich teoretycznego pogldu na ycie, kracowo i wrcz przykadowo odmiennych. Byo to, najkrcej rzecz formuujc, przeciwiestwo pomidzy estetyk a moralnoci, to samo, ktre opanowao przewaajc cz dialektyki kulturalnej owej epoki, a uosobione poniekd w tej modej parze: antagonizm pomidzy szkolarskim gloryfikowaniem ycia w caej jego oszaamiajcej beztrosce a pesymistycznym uwielbieniem cierpienia z jego mdroci i gbi. Mona powiedzie, e w twrczych swoich prapocztkach antagonizm ten stanowi osobow jedno i dopiero z biegiem czasu rozszczepi si na dwie przeciwstawne sobie czci. Dr Institoris by a trzeba w tym miejscu dorzuci: poal si Boe! a do szpiku koci czowiekiem Renesansu, natomiast Inez Rodde bya zdecydowanie dzieckiem pesymistycznego moralizmu. Nie czua najmniejszej sympatii do wiata dymicego kurzaw pikna i krwi, a co si tyczy ycia, to wanie przed nim szukaa ochrony w cile mieszczaskim, dystyngowanym i od strony materialnej dobrze wymoszczonym gniazdku maeskim, moliwie odpornym na wstrzsy. I byo ironi, e wanie ten czowiek czy samczyk, ktry zdawa si ofiarowywa jej to schronienie, tak bardzo wielbi pikno bezwstydu i woskie trucizny. Wtpi zreszt, aby przebywajc sam na sam prowadzili dysputy wiatopogldowe. Rozmawiali wtedy zapewne o zwyklejszych sprawach i zastanawiali si po prostu nad tym, jak to bdzie, kiedy si zarcz. Filozofia stanowia raczej przedmiot rozmw towarzyskich na wyszym poziomie, a przypominam sobie zreszt wiele momentw, kiedy to w szerszym ju gronie, przy stoliku, przy winie czy w loy na sali balowej pogldy ich cieray si ze sob w rozmowie: choby wwczas na przykad, kiedy Institoris dowodzi, e tylko ludzie o silnych, brutalnych instynktach mog tworzy wielkie dziea, Inez za protestowaa przeciwko temu twierdzc, e wielkie dziea sztuki byy nieraz stwarzane przez konstytucje gboko chrzecijaskie, udrczone wasnym sumieniem, wysubtelnione cierpieniem i mrocznie odwrcone od ycia. Podobne przeciwstawienia wydaway mi si jaowe i uzalenione od wpywu epoki, nie daway natomiast wiadectwa rzeczywistoci, mianowicie owej tak trudnej do uzyskania, a zawsze z pewnoci chwiejnej rwnowadze pomidzy witalnoci a niedomog, czego wynikiem, najoczywiciej, jest geniusz. Lecz tutaj jedna ze stron reprezentowaa to, czym sama w istocie b y a , czyli sabo wobec ycia, druga za to, co u w i e l b i a a , czyli si, trzeba wic byo pozwoli im i wasnym torem.

264

Pewnego razu, jak sobie przypominam, kiedymy tak razem siedzieli (Knterichowie, Zink i Spengler, Schildknapp i jego wydawca Radbruch rwnie naleeli do tego towarzystwa), przyjazna taka sprzeczka wywizaa si wcale nie midzy zakochanymi, jak chyba wolno byo ich ju nazwa, lecz, w zabawny niemal sposb, pomidzy dr. Institorisem a Rudim Schwerdtfegerem, ktry w zgrabnym kostiumie strzelca tame wanie zasiada Nie pamitam ju dokadnie, o co poszo; w kadym razie rnica zda wynika z jakiej cakiem niewinnej uwagi Schwerdtfegera, przy ktrej on sam nic szczeglnego albo niewiele sobie myla. Dotyczya ona, tyle wiem tylko, czyjej zasugi, wywalczonej i wywojowanej si woli, i samozaparciem osignitej zasugi, i oto Rudolf, ktry wypadek w z caego serca pochwala i nazywa godnym uznania, ani rusz nie mg poj, co przyszo nagle do gowy Institorisowi, ktry mu zaprzeczy, nie uznajc adnych zasug zdobywanych w pocie czoa. Z punktu widzenia pikna rzek trzeba chwali nie wol, lecz wrodzony dar, on bowiem jedynie posiada zasug. Wysiek jest wulgarny, dystyngowane natomiast jedynie, a wic i jedynie zdolne do zasugi to, co dzieje si instynktownie, mimowolnie i z atwoci. Ot poczciwy Rudi bynajmniej nie by bohaterem ani czowiekiem lubicym ama przeszkody i przez cae ycie nic innego nie robi, tylko to, co przychodzio mu z atwoci, wemy choby na przykad i wanie jego znakomit gr na skrzypcach. Lecz to, co powiedzia tamten, bardzo mu jednak nie w smak byo i chocia czu niejasno, e kryje si za tym jaki wyszy, dla niego niedostpny sens, nie yczy sobie czego podobnego wysuchiwa. Z oburzeniem od wargi, wpatrujc si w twarz Institorisa, a jego niebieskie oczy wpijay si na przemian to w lewe, to w prawe jego oko. No, nie, jak to, to przecie absurd powiedzia gosem raczej cichym i zgnbionym, dajc tym do poznania, e jednak nie cakiem pewien jest swojej sprawy. Zasuga to zasuga, a dar wrodzony wcale ni nie jest. Mwisz cigle o piknie, doktorze, a to przecie bardzo pikne, kiedy kto siebie samego pokona i lepiej co zrobi, ni z natury zrobi by umia. A ty co mwisz, Inez? zwrci si ku niej, szukajc pomocy, a w pytaniu tym znw ujawnia si cakowita jego naiwno, nie mia bowiem pojcia o tym, jak zasadniczo przeciwnego zdania ni Helmut bya Inez Rodde w tych wanie sprawach. Masz racj odpara, a lekki rumieniec pokry jej twarz. W kadym razie przyznaj ci suszno. Dar wrodzony to co radosnego, ale w sowie zasuga kryje si podziw, jakiego ani dla daru, ani w ogle dla instynktu nie moemy odczuwa. No, widzisz! zawoa Schwerdtfeger z triumfem, za Institoris zamia si w odpowiedzi: Owszem. Trafie pod waciwy adres. Lecz oto w caej tej sprawie byo przecie co osobliwego, co chyba kady z obecnych, choby przelotnie, odczu, a o czym wiadczy rwnie bynajmniej nie szyb265

ko ustpujcy rumieniec Inez. Leao to w jej obyczajach, e w tej i we wszelkich podobnych kwestiach nie zgadzaa si ze swym konkurentem i nie przyznawaa mu racji. Ale e przyznaa racj chopicemu jeszcze Rudolfowi, to w jej obyczajach nie leao. On przecie nie wiedzia w ogle, e istnieje co takiego jak immoralizm, a nie mona przyznawa racji komu, kto nie rozumie tezy przeciwnej przynajmniej dopki mu si jej nie objani. W osdzie Inez tkwio wic, mimo e logicznie cakiem naturalny by on i suszny, co zaskakujcego, co w mojej opinii podkrelone jeszcze zostao wybuchem miechu, jakim powitaa niezasuony triumf Schwerdtfegera jej siostra, Klaryssa, owa wyniosa osoba o przykrtkiej brdce, ktrej uwag z pewnoci nigdy nie uchodzio, jeli przewaga z przyczyn nic z przewag nie majcych wsplnego tracia na cenie i ktra na pewno rwnie podzielaa zdanie, i w tym wypadku nic nie tracia. No, wic krzykna Rudolf, hop! Nieche pan podzikuje! Wstawaj, chopcze, i uko si! Przynie swojej wybawicielce lody i popro j do nastpnego walca! Tak sobie zawsze poczynaa. Stawaa dumnie po stronie siostry i zawsze mwia: hop!, kiedy chodzio o obron jej godnoci. No, hop! mwia take Institorisowi, jeli w roli zalotnika ujawnia jakikolwiek brak orientacji lub opieszao w subie swej pani. I w ogle, przez swoj dum, braa zawsze stron silniejszego, czuwaa nad nim i okazywaa ogromne zdumienie, jeli natychmiast nie chylono przed nim czoa. Jeli o n o d c i e b i e czego chce zdawaa si dawa do zrozumienia to powiniene p o s k o c z y na jednej nodze! Przypominam sobie, jak kiedy zawoaa: hop! do Schwerdtfegera z powodu Adriana, ktry wyrazi jakie yczenie (zdaje si, e chodzio o bilet dla Jeanette Scheurl) w zwizku z wystpem orkiestry Zapfenstsser, co do czego Schwerdtfeger mia to czy owo zastrzeenie. No, Rudolf! Hop! zawoaa. C to ma znaczy, na Boga? Czy trzeba pana pogoni? Nie, skde, wcale nie odpar. Ja oczywicie... Ale... Tu nie ma adnego ale! hukna na z gry karcc go na wp artobliwie, na wp powanie. Adrian wybuchn miechem, a za nim Schwerdtfeger krzywic przy tym po sztubacku, jak zazwyczaj, usta i poruszajc ramieniem oraz przyrzekajc wszystko zaatwi. Wygldao to tak, jakby Klaryssa uwaaa Rudolfa za co w rodzaju konkurenta, ktrego obowizkiem byo skaka na jednej nodze, i istotnie zabiega on nieustannie o przychylno Adriana w najbardziej naiwny i przymilnie-nieustraszony sposb. Co za tyczy si osoby rzeczywistego konkurenta, tego, ktry stara si o jej siostr, to usiowaa czsto wysondowa moj opini o nim, co zreszt robia rwnie sama Inez, cho w sposb znacznie bardziej niemiay i delikatny, wycofujc si natychmiast, tak jakby chciaa co usysze, lecz jednoczenie nie sysze i nic nie wiedzie. Obie siostry miay do mnie zaufanie, to znaczy: zdaway si
266

przypisywa mi ten rodzaj wartoci, ktry umoliwia i upowania do wartociowania innych, do czego zreszt, aby owo zaufanie byo cakowite, potrzeba rwnie pewnego rodzaju spojrzenia z boku, niezachwianej neutralnoci. Rola czowieka zaufanego jest zawsze i przyjemna, i bolesna zarazem, odgrywa si j bowiem zawsze zakadajc, e si samemu nie wchodzi w rachub. Ale o ile lepiej, powtarzaem sobie nieraz, budzi w ludziach zaufanie ni pobudza ich namitnoci! O ile lepiej wydawa si dobrym ni piknym! Dobrym czowiekiem by w oczach Inez Rodde zapewne tylko ten, kogo czy ze wiatem stosunek wycznie moralny, nie za pobudliwy stosunek estetyczny std jej zaufanie do mnie. Musz jednak powiedzie, e nierwno dzieliem midzy obie siostry moje usugi, przystosowujc nieco opinie na temat zalecajcego si Institorisa do osoby pytajcej. W rozmowach z Klaryss byem znacznie bardziej szczery, wypowiadaem si o jego chwiejnym jeszcze (zreszt nie tylko z jego strony chwiejnym) wyborze jako psycholog i nie wahaem si nawet podrwiwa sobie nieco za jej przyzwoleniem z tego sabeusza, tak gorco ubstwiajcego brutalne instynkty. Inaczej rzecz si miaa, gdy wypytywaa mnie sama Inez. Miaem wtedy wzgld na uczucia, ktre pro forma u niej zakadaem, waciwie jednak w nie nie wierzc, a wic uwzgldniaem raczej motywy rozsdku, ktrymi si kierujc miaa prawdopodobnie wyj za tego czowieka, i mwiem z penym rezerwy szacunkiem o jego solidnych cechach, o jego wiedzy, czystoci moralnej i znakomitych widokach na przyszo. Nada wszake wasnym sowom naleyte ciepo, nie popadajc jednoczenie w przesad, byo zadaniem paskudnym, jako e rwnie odpowiedzialn kwesti wydawao mi si umocnienie dziewczyny w jej wtpliwociach i obrzydzenie jej tego schronienia, ktre pragna znale, jak i przekonanie jej, aby mimo tych wtpliwoci schronienia tego poszukaa; niekiedy za nawet, i to ze specjalnego powodu, doradzanie wydawao mi si spraw bardziej odpowiedzialn ni odradzanie. Inez sprzykrzyo si bowiem wkrtce wysuchiwanie moich opinii o Helmucie Institorisie i, idc dalej w swym zaufaniu, zacza je w pewnym sensie uoglnia, pragnc si rwnie dowiedzie, co sdz o innych osobach z naszego grona, na przykad o Zinku, Spenglerze albo, e dam tu jeszcze jeden przykad, o Schwerdtfegerze. Chciaa si dowiedzie, co sdz o jego sposobie gry, o jego charakterze, czy i w jakim stopniu go szanuj i jaki odcie humoru lub powagi wykazuje ten szacunek. Odpowiadaem jej na te pytania, jak umiaem najlepiej, oddajc wszelk moliw sprawiedliwo, tak jak ju na tych kartkach mwiem o Rudolfie, ona za suchaa mnie uwanie, aby potem uzupeni moje przyjanie-powcigliwe pochway wasnymi uwagami, z ktrymi ja z kolei mogem si tylko zgodzi, lecz ktre niekiedy uderzay mnie sw przenikliwoci: bolesn przenikliwoci, ktra wprawdzie w zestawieniu z charakterem tej dziewczyny, jej przysonitym nieuf-

267

noci spojrzeniem na ycie, nie moga zaskakiwa, a jednak zaskakiwaa w odniesieniu do tego wanie tematu. Nie byo przy tym ostatecznie nic dziwnego, e ona, znajc tego pocigajcego modego czowieka znacznie duej ni ja i traktujc go, podobnie jak siostra, niemal po bratersku, lepiej ode mnie zdoaa mu si przypatrzy i w zaufaniu wicej o nim powiedzie. Jest on czowiekiem nieskazitelnym mwia (uya nie tego okrelenia, lecz jakiego sabszego, niemniej jasne byo, o co jej chodzi) czowiekiem czystym, std jego przymilno; czysto bowiem jest przymilna. (Przejmujce sowa w jej ustach, sama bowiem bynajmniej nie bya przymilna, cho wyjtkowo mnie okazywaa zaufanie). Nie pije, pije zawsze jedynie lekko osodzon herbat bez mietanki, cho co prawda trzy razy dziennie, nie pali, najwyej przypadkowo, absolutnie nie bdc uzaleniony od jakiego nawykowego przymusu. Miejsce wszystkich takich mskich odurze (o ile sobie przypominam, wanie tak si wyrazia), owych wic narkotykw, zajmuje u niego flirt, ktremu jest co prawda bez reszty oddany i wrcz do tego urodzony, nie do mioci ani przyjani, ktre przy jego naturze natychmiast by mu si po prostu w rkach we flirt zamieniy. Lekkoduch? I tak, i nie. Z pewnoci nie, w sensie paskiej pospolitoci. Wystarczy choby ujrze go w towarzystwie fabrykanta Bullingera, ktry tak ogromne znaczenie przypisuje swemu bogactwu i zazwyczaj deklamuje drwico:
Czyste serce warte wicej Od klejnotw i pienidzy

jedynie po to, eby ludzie jeszcze bardziej zazdrocili mu dostatku, jeli chcieli uwiadomi sobie rnic. Lecz Rudolf sam utrudnia ludziom pamitanie o tym, jak wartociowym jest czowiekiem, przez sw przymilno, kokieteri, towarzyskie bazenady i w ogle przez swoje zamiowanie do ycia towarzyskiego, ktre w istocie jest przecie rzecz okropn. Czy nie sdz pytaa e cay ten tutejszy wesoy i malowniczy obyczaj artystyczny, na przykad choby w biedermeierowski uroczy bal w Cococello-Club, na ktrym bylimy niedawno, stanowi przykry kontrast ze smutkiem i zowrogoci ycia? I czy ja take znam w lk przed duchow prni i nicoci, jaka panuje na pierwszym lepszym proszonym przyjciu, a stanowi jaskrawy kontrast z nieodcznym gorczkowym podnieceniem, bdcym skutkiem wina, muzyki i podtekstu ludzkich stosunkw? Czasami mona naocznie stwierdzi, jak to kto z kim rozmawia, mechanicznie przestrzegajc form towarzyskich, bujajc jednak mylami cakiem gdzie indziej, mianowicie przy innej jakiej osobie, ktr obserwuje... A przy tym rozkad scenerii, wzrastajcy niead, obraz zbrukania i rozprzenia, jaki przedstawia salon pod koniec proszonego przyjcia. Przyznaa si, e niekiedy godzin pacze w ku po takim wieczorze...

268

Mwia jeszcze dalej w tym sposobie, wyraajc raczej oglne krytyczne uwagi i zastrzeenia, i zdawao si, e zapomniaa o Rudolfie. Lecz gdy znw podja rozmow na jego temat, nie mona byo mie wtpliwoci, e przez cay ten czas nie uszed z jej pamici. Jeli wspomina jego towarzyskie bazenady powiedziaa to waciwie myli o czym nader bahym, z czego nawet mia si mona, ale co take niekiedy nastraja melancholijnie. Na kade przyjcie na przykad przychodzi ostatni, z potrzeby, eby inni na czekali, zawsze na niego. Potem skada hod konkurencji, towarzyskiej zazdroci, opowiadajc, i by wczoraj tam czy wdzie, u Langewieschw czy jak si tam jego przyjaciele nazywaj; u Rollwagenw, ktrzy maj te dwie rasowe crki. (Na sam dwik sowa rasowe ogarnia mnie po prostu lk i trwoga!) Ale wspomina o tym przepraszajco, agodzco, w takim niejako sensie: Kiedy przecie i u nich musiaem si znowu pokaza! cho mona by przy tym pewnym, e u tamtych mwi to samo co tutaj, e pragnie u kadego wywoa zudzenie, i najchtniej do niego wanie przychodzi, tak jakby kady mia najwiksz do tej sprawy przywizywa wag. Lecz jego przewiadczenie, e kademu sprawia tym wielk rado, ma w sobie co zaraliwego. Przychodzi o pitej na herbat i powiada, e obieca by gdzie indziej midzy p do szstej a szst, u Langewieschw czy Rollwagenw, co jest w ogle nieprawd. A potem siedzi do p do sidmej, dajc do zrozumienia, e woli by tutaj, e co go tu trzyma na uwizi, e inni mog poczeka i jest przy tym tak pewny, e ci to cieszy, i w kocu czowiek zaczyna si naprawd tym szczerze cieszy. Rozemielimy si, ja jednak miaem si z pewn rezerw, gdy ujrzaem zmarszczk przygnbienia pomidzy jej brwiami. Mwia za przy tym tak, jakby uwaaa za stosowne a moe istotnie tak uwaaa? ostrzec mnie przed przejawami uprzejmoci Schwerdtfegera, to znaczy przed nadawaniem im nadmiernej wagi. Nic to wszystko nie znaczy. Przypadkiem syszaa kiedy z pewnej odlegoci sowo po sowie, jak prosi kogo, o kim ona wie na pewno, e jest mu najzupeniej obojtny, aby jeszcze pozosta na jakim zebraniu towarzyskim, uywajc tych swoich adnych, przymilnych powiedzonek gwarowych w rodzaju: A ide, bde fajnym chopem, sied no! skutkiem czego wszelkie takie namowy, z jakimi i do niej rwnie si zwraca, a i do mnie zwrci si moe, raz na zawsze si zdewaluoway. Sowem przyznawaa si do bolesnej nieufnoci wzgldem jego powagi, przejaww jego sympatii i uprzejmoci: na przykad, kiedy kto choruje, on za go odwiedza. Wszystko to dzieje si jak jeszcze sam zdoam si przekona jedynie po to, aby wyda si miy, oraz dlatego, e uwaa to za rzecz waciw, odpowiadajc konwenansom, a nie z gbszych pobudek; w adnym wypadku nie naley traktowa tego serio. Mona si rwnie spodziewa po nim rzeczy naprawd w zym gucie, jak na przykad okropnego okrzyku: Ach, i tak tyle jest nieszczliwych! Syszaa to na wasne uszy. Kto przestrzega go kiedy artem, aby nie unieszcz269

liwia jakiej dziewczyny, moe szo zreszt nawet o zamn kobiet, on za rzeczywicie odpowiedzia na to z wyzywajc beztrosk: Ach, i tak tyle jest nieszczliwych! Mona sobie byo wtedy pomyle jedynie: Niech Bg zachowa! Jaka to haba i pomiewisko znale si w ich liczbie! Nie chce zreszt by nazbyt bezwzgldn, jak, by moe, okazaa si, uywajc sowa haba. Nie powinienem jej le rozumie: nie naley wtpi o jakim szlachetniejszym podou w duszy Rudolfa. Niekiedy mona go w towarzystwie wyrwa z jego zwykego haaliwego nastroju jednym jedynym, spokojnym i zdziwionym spojrzeniem, ciszon odpowiedzi i niejako zdoby go dla spraw powaniejszych. O, niejednokrotnie wydaje si istotnie dla nich pozyskany, bdc przecie tak bardzo podatny na wpywy. Langewieschowie, Rollwagenowie i jak si tam oni wszyscy zw, staj si wwczas dla niego jedynie mar i cieniem. Lecz co prawda wystarczy, aby przez chwil oddycha innym powietrzem, wystawiony by na inne wpywy, a ju pojawia si cakowita obco, beznadziejne oddalenie w miejsce wzajemnego zaufania i zrozumienia. Czuje on to wtedy, gdy jest wraliwy, i ze skruch stara si bd naprawi. Wzruszajce to, a zarazem mieszne, ale chcc odzyska wzgldy, powtarza w takich chwilach jakie mniej lub wicej mie sowo, ktre mu si samemu powiedziao, albo zwrot z jakiej ksiki, ktry zdarzyo si samemu przytoczy, na znak, e nie zapomnia i e swobodnie si czuje na wyynach. W gruncie rzeczy paka si chce. A wreszcie i jego sposb egnania si takiego wieczoru wwczas gdy okazywa gotowo do skruchy i poprawy. Podchodzi i egna si ze swym gwarowym kuglarstwem, od ktrego czowiekowi mina rzednie i na ktre, w zmczeniu, reaguje z niejak uraz. Lecz gdy ju wszystkim innym poda po kolei rk, powraca raz jeszcze i prosto, serdecznie mwi: Do widzenia, co, oczywicie, milej bywa przyjte. I tak wszystko dla niego dobrze si koczy, bo to musi si tak koczy. Na dwch nastpnych przyjciach, na ktre idzie potem, postpuje prawdopodobnie tak samo... Czy ju do? To nie powie, ktr komponujc autor otwiera przed czytelnikami serca swoich bohaterw, porednio ukazujc ich w akcji. Jako biografowi przystoi mi ze wszech miar bezporednie nazywanie rzeczy po imieniu i stwierdzenie po prostu pewnych psychicznych faktw, ktre wywary wpyw na przedstawiane przeze mnie koleje ycia. Lecz po tych osobliwych wypowiedziach, jakie pami podsuna mi wanie pod piro, wypowiedziach odznaczajcych si pewn, rzekbym: specyficzn intensywnoci, nie mona chyba mie wtpliwoci co do faktu, o ktrym pisz. Inez Rodde kochaa modego Schwerdtfegera, a nasuwaj si przy tym jedynie dwa pytania: po pierwsze, czy sama wiedziaa o tym, po drugie za: kiedy, w jakim momencie, jej pierwotnie siostrzano-koleeski stosunek do skrzypka przybra tak gorcy i namitny charakter? Na pytanie pierwsze odpowiedziaem twierdzco. Tak oczytana, rzec mona: psychologicznie wyszkolona i poetycko czuwajca nad swymi przeyciami dziew270

czyna musiaa oczywicie zdawa sobie spraw z rozwoju swych uczu, choby nawet pocztkowo rozwj ten wydawa si jej moe niespodziewany, ba, nieprawdopodobny. Pozorna naiwno, z jak otworzya przede mn swoje serce, bynajmniej przeciwko temu nie wiadczya, gdy po czci to, co wydawao si naiwnoci, pyno z palcej potrzeby zwierzenia si, po czci za byo wyrazem zaufania do mnie, zaufania osobliwie zamaskowanego: stwarzaa bowiem poniekd fikcj, e uwaa mnie za do prostodusznego, abym nic nie spostrzeg, co take byoby swoistym przejawem zaufania, pragna jednak tego i wiedziaa w istocie, e prawda mi nie usza, gdy uwaaa co bardzo mi pochlebia e moe mi bezpiecznie zwierzy swoj tajemnic. I tak te byo niewtpliwie. Moga by pewna mego ludzkiego, dyskretnego wspczucia, mimo e z natury ciko jest mczynie poj dusz i serce kobiety, ktra zapona uczuciem do przedstawiciela jego pci. Oczywicie znacznie atwiej nam ledzi uczucia mczyzny do jakiej eskiej istoty choby dla nas bya ona niczym ni zrozumie wzruszenie osoby pci odmiennej, powodowane przez jednego z przedstawicieli pci naszej. W gruncie rzeczy wcale si tego nie rozumie, przyjmuje si to tylko dziki wyksztaceniu, z obiektywnym szacunkiem dla praw natury, do wiadomoci przy czym postawa mczyzny wyraa zazwyczaj wicej yczliwoci i cierpliwoci ni postawa kobiety, ktra raczej jadowitym okiem spoziera na sw wsptowarzyszk wyznajc jej, e wzniecia pomie w jakim mskim sercu, choby to serce byo jej samej najzupeniej obojtne. Nie brakowao mi wic przychylnoci i dobrej woli dla wyrozumienia, cho wyrozumienie to, w sensie wczuwania si, byo mi, z samej natury, niedostpne. Mj Boe, ten may Schwerdtfeger! Mia ostatecznie nieco mopsowate rysy twarzy, gos paski i wicej w nim byo z chopca ni z mczyzny, cho trzeba mu przyzna pikny bkit oczu, suszn posta, ujmujc gr na skrzypcach i dar gwizdania wraz z oglnym miym usposobieniem. A wic, jego to kochaa Inez Rodde, nie lepo, ale z tym wiksz namitnoci; i w duchu odnosiem si do tego faktu tak, jak jej ironiczna, wobec pci przeciwnej zawsze wyniosa siostra, Klaryssa: ja rwnie miaem ochot powiedzie mu: Hop! Hop, chopcze, c ty sobie mylisz? Poskocz, askawie, na jednej nodze! Lecz, nawet gdyby Rudolf czu si do tego zobowizany, sprawa z tym skakaniem nie bya tak prosta. Istnia bowiem przecie Helmut Institoris, narzeczony czy te narzeczony in spe, Institoris-zalotnik i tu powracam do pytania, od kiedy to siostrzane uczucia Inez dla Rudolfa przeksztaciy si w namitno. Ludzka moja intuicja mwia mi: stao si to wwczas, gdy dr Helmut zbliy si do niej jak mczyzna do kobiety i zacz si o ni stara. Byem i dotd jestem przekonany, e Inez nigdy nie zakochaaby si w Schwerdtfegerze, gdyby Institoris-zalotnik nie wtargn by w jej ycie. Zaleca si do niej, lecz czyni to poniekd dla kogo innego. Przecitny ten czowiek mg bowiem swymi zalotami i wywoan tym
271

reakcj mylow rozbudzi w niej kobiet. na tyle byo go sta. Lecz dla siebie rozbudzi jej nie mg, cho ze wzgldw rozsdku gotowa bya i za nim, na to ju go sta nie byo. Obudzona jej kobieco natomiast zwrcia si od razu ku komu innemu, dla kogo we wasnej wiadomoci ywia dotd jedynie agodne, na poy siostrzane uczucia, a dla kogo wyzwoliy si w niej teraz zupenie inne skonnoci. Mowy nie ma, aby uwaaa go za waciwego, godnego jej czowieka. Melancholia jej natomiast, szukajca nieszczcia, skierowaa si ku niemu, ktrego ze wstrtem suchaa mwicego: Ach, i tak tyle jest nieszczliwych! Dziwna rzecz zreszt! Zapoyczya od swego sabowitego narzeczonego nieco podziwu dla bezdusznie kierujcego si popdem ycia, co byo przecie tak sprzeczne z jej postaw, wczya to w swoj namitno ku innemu i oszukiwaa go poniekd w oparciu o jego wasn psychik. Bo czy Rudolf nie by uosobieniem beztroskiego ycia wobec jej mdrego smutku? Nad Institorisem, wykadowc estetyki jedynie, mia t przewag, e sama sztuka, ta ywicielka namitnoci i uduchowienia czowieczestwa, staa po jego stronie. Osoba ukochanego zostaje bowiem wywyszona, uczucia za ku niemu wci nowy czerpi pokarm, gdy z obrazem jego postaci zwizane s niemal zawsze oszaamiajce doznania artystyczne. Inez gardzia w duchu ruchem artystycznym w tym zmysowym miecie, do ktrego przeniosa j matczyna ciekawo swobodniejszych obyczajw, lecz z uwagi na sw pozycj obywatelsk braa udzia w zabawach towarzystwa bdcego waciwie jednym wielkim zrzeszeniem ludzi sztuki i wanie to zagraao owemu spokojowi, ktrego tak szukaa. Pami moja zachowaa sporo znamiennych i zatrwaajcych obrazw z tych czasw. Widz nas, rodzin Rodde, moe te Knterichw i samego siebie, jak stoimy pord tumu w pierwszych rzdach, oklaskujc szczeglnie znakomite wykonanie symfonii Czajkowskiego w sali Zapfenstsser. Dyrygent da orkiestrze znak, aby powstaa i wraz z nim przyjmowaa podzikowania publicznoci za sw pikn prac. Schwerdtfeger sta troch na lewo od pierwszego skrzypka (ktrego miejsce sam wkrtce mia zaj), z instrumentem w rku, zziajany i rozpromieniony, zwrcony ku sali, i kania si bezporednio nam, kiwajc gow, z przejawami niezbyt w takiej chwili dopuszczalnej intymnoci, podczas gdy Inez, na ktr nie mogem sobie odmwi spojrzenia, przekrzywiwszy wysunit naprzd gow i ociale wydawszy wargi w szelmowski ciup, uporczywie wpatrywaa si w jaki inny punkt na podium, w dyrygenta, nie, gdzie jeszcze dalej, w harfy. Albo: widz samego Rudolfa, jak peen entuzjazmu dla wzorowej gry gocinnie wystpujcego konfratra, stoi na przedzie prawie ju pustej sali, klaszczc zapamitale ku estradzie, na ktrej w wirtuoz po raz dziesity pochyla si w ukonie. Dwa kroki od niego, pord poprzesuwanych krzese, stoi Inez, ktra tego wieczoru, podobnie jak i my wszyscy, nie zetkna si z nim. Patrzy na niego i czeka, aby zaprzesta, odwrci si, spostrzeg j i powita. On nie zaprzestaje i nic nie spostrzega. A raczej kcikami oczu spoziera
272

jednak w jej stron czy, jeli to za wiele: spojrzenie jego niebieskich oczu niezupenie swobodnie kieruje si ku bohaterowi wieczoru, nie zbacza w kciki oczu wprawdzie, lecz jednak lekko w t stron, gdzie ona stoi i czeka, pomimo to wszake nie przerywa on swej entuzjastycznej dziaalnoci. Jeszcze kilka sekund i Inez blada, z gniewn zmarszczk pomidzy brwiami, odwraca si na miejscu i ucieka. On natychmiast rezygnuje z wywoywania raz jeszcze synnego artysty i poda za ni. Dogania j przy drzwiach. Ona robi min wyraajc chodne zaskoczenie tym, e on tu jest, e w ogle jest na wiecie, odmawia mu ucisku doni, spojrzenia, sowa i pieszy dalej. Przyznaj, e nie powinienem by wcale zamieszcza tu tych drobnych odpadkw i okruchw moich obserwacji. Nie s godne ksiki, mog w oczach czytelnika wyda si dziecinad i bdzie mi je mia za ze, jako zdrone insynuacje. Nieche przynajmniej na dobro mi zapisze, e zataiem setk innych, podobnych, ktre rwnie zawdziczam moim postrzeeniom, postrzeeniom czowieka wspczujcego, od ktrych, wskutek nieszczcia, w jakim si spitrzyy, nigdy ju pami moja nie zdoa si wyzwoli. Narastanie katastrofy, ktra wprawdzie w oglnej historii wiata odegraa nader niepozorn rol, ledziem caymi latami, przemilczaem za wszem wobec moje troski i obserwacje. Jedynie Adrianowi mwiem o tym zaraz na pocztku, w Pfeiffering cho w oglnoci nie byem skonny, a nawet ywiem pewne oniemielenie w mwieniu z nim, yjcym w pustelniczym oderwaniu od spraw miosnych, o tego rodzaju wydarzeniach towarzyskich. Uczyniem to jednak mimo wszystko, opowiedziaem mu w sekrecie, e Inez Rodde, mimo i ma zamiar zarczy si z Institorisem, jest moim zdaniem nieuleczalnie a miertelnie zakochana w Rudim Schwerdtfegerze. Siedzielimy w celi opata, grajc w szachy. To mi nowina! powiedzia. Pewno chcesz, ebym ruch zmyli i straci t oto wie? Umiechn si, potrzsn gow i dorzuci: Biedne stworzenie! A potem, dalej zastanawiajc si nad ruchem, z pewn przerw pomidzy zdaniami: Dla niego zreszt to nie fraszka. Nieche baczy, aby cao wyj z tej afery.

273

XXX
Pierwsze upalne dni sierpnia 1914 roku zastay mnie przesiadajcego si z jednego przepenionego pocigu na drugi, wyczekujcego w zatoczonych halach dworcowych, gdzie perony pokryte byy stertami porzuconych bagay, w spiesznej podry z Freising do Naumburga w Turyngii, gdzie jako podwachmistrz rezerwy miaem natychmiast przyczy si do swego puku. Wojna wybucha. Zy los, od tak dawna cicy nad Europ, wyrywa si na wolno i gna poprzez nasze miasta, zamaskowany jako zdyscyplinowane zgranie wszystkich przewidzianych i wywiczonych czynnoci, szala w gowach i sercach ludzkich jako przeraenie, uniesienie, patos nieszczcia, potga przeznaczenia, poczucie siy i gotowo do ofiar. By moe, a chtnie w to wierz, e gdzie indziej, we wrogich, a nawet w sprzymierzonych krajach, odczuwano to zwarcie losu raczej jako katastrof i grand malheur, jak to czsto syszelimy w polu z ust francuskich kobiet, ktrym co prawda wojna wtargna do kraju, do izb i kuchni: Ah, monsieur, le guerre, quel grand malheur! Nie da si natomiast zaprzeczy, e w naszej niemieckiej ojczynie wojna wywoywaa nade wszystko jakie uniesienie, poczucie historycznej chwili, wyzwalajc rado, odrzucenie powszednioci, uwolnienie od powszechnej stagnacji, ktrej nie mona ju byo duej znosi, entuzjastyczny pd ku przyszoci, apel do mskoci i poczucie obowizku, sowem, heroiczn odwitno. Moi abiturienci we Freising mieli od tego wszystkiego rozpalone policzki i byszczce oczy. Modziecze pragnienie ofiarnoci i przygody czyo si tu w sposb humorystyczny z korzyciami przypieszonej wojennej matury. Szturmowali do biur werbunkowych, ja za byem rad, e nie musz uchodzi wobec nich za piecucha. Nie zamierzam zreszt przeczy, e w peni uczestniczyem w tym ludowym entuzjazmie, ktry przed chwil staraem si scharakteryzowa, cho upajanie si nim byo obce mojej naturze i budzio we mnie lekk zgroz. Sumienie moje uywam tu tego sowa w ponadosobistym znaczeniu nie byo cakiem czyste. Taka mobilizacja wojenna, choby posiadaa wszelkie pozory elaznego, wszystko i wszystkich obejmujcego obowizku, ma w sobie zawsze co z nadejcia szalonych wakacji, z zarzucenia waciwych obowizkw, z wagarw, z rozptania niepohamowanych instynktw, zbyt wiele z tego ma w sobie, aby czowiek stateczny, taki jak ja, mg si przy tym czu dobrze; za wtpliwoci moralne, czy nard nasz tak si dotychczas zasuy, aby w lepy zachwyt nad samym sob by mu waciwie dozwolony, cz si zawsze z takimi osobistymi oporami temperamentu. Tu jednak wystpuje moment gotowoci na mier i ofiary, umoliwiajcy pokonanie wielu wtpliwoci i bdcy poniekd ostatnim sowem, przeciw ktremu nic si ju nie da powiedzie. Jeli z wiksz lub mniejsz wiadomoci uznaje si wojn za powszechn plag, ktrej zarwno jednostka jak i poszczeglny nard musz stawi czoo i wasn krwi odpokutowa grzechy i saboci epoki, w ktrej ich
274

wasne winy rwnie s zawarte; jeli myl o wojnie kojarzy si z wyobraeniem drogi krzyowej, w ktrej przekrelone bdzie dawne czowieczestwo i w jednoci zdobyte nowe, lepsze ycie, to powszednia moralno zostaje zdystansowana i musi zamilkn wobec wyjtkowych wydarze. Musz te pamita o tym, e wwczas ruszalimy na wojn z wzgldnie czystym sercem, nie sdzc, emy przedtem tak u siebie poczynali, abymy krwaw oglnowiatow katastrof musieli traktowa jako logiczn i nieuniknion konsekwencj naszej wewntrznej postawy. Tak si rzecz miaa, poal si Boe, lat temu pi, lecz nie trzydzieci. Ustawy i prawa, habeas corpus, wolno i godno ludzka cieszyy si niejakim szacunkiem w kraju. Ludzi wyksztaconych niepokoiy wprawdzie pobrzkiwania szabelk owego w gruncie rzeczy dalekiego rzemiosu onierskiemu i bynajmniej nie stworzonego do wojny tancmistrza i komedianta na cesarskim tronie za jego stanowisko wobec kultury byo stanowiskiem niedorozwinitego gupca. Lecz wpyw jego na te sprawy ogranicza si do pustych karccych gestw. Kultura bya wolna, staa na do wysokim poziomie i cho z dawien dawna przywyka bya do cakowitej niezalenoci od pastwa, modzi jej przedstawiciele mogli wanie w wielkiej wojnie narodw, jaka oto wybucha, widzie rodek dla urzeczywistnienia takich form ycia spoecznego, gdzie pastwo i kultura stanowiyby jedno. Tu jednak przejawiay si, jak zwykle u nas, osobliwe opory, najzupeniej naiwny egoizm, nie liczcy si z tym, ba, uwaajcy raczej za rzecz cakiem zrozumia, e dla procesu stawania si Niemiec (a przecie stajemy si nieustannie) cay lepiej ju od nas uksztatowany wiat, bynajmniej nie optany katastroficznym dynamizmem, ma wraz z nami przelewa krew. Maj nam to za ze i raczej susznie; z etycznego bowiem punktu widzenia rodkiem, przy pomocy ktrego jaki nard powinien si przebija do wyszych form ycia spoecznego jeli ju rzecz ma si toczy krwawo winna by nie wojna zewntrzna, lecz wojna domowa. Ten rodzaj wojny jednak ogromnie nam nie odpowiada, podczas gdy nic sobie z tego nie robilimy, przeciwnie, uwaalimy za rzecz wspania, e narodowe nasze zjednoczenie i to w dodatku jeszcze zaledwie czciowe, kompromisowe zjednoczenie kosztowao trzy cikie wojny. Mocarstwem bylimy ju a nazbyt dugo; przywyklimy do tego stanu i, wbrew oczekiwaniom, wcale nas nie uszczliwia. Uczucie, e nic przez to nie zyskiwalimy, e stan ten raczej pogorszy ni polepszy nasze stosunki ze wiatem, zakorzenio si, czy kto si do tego przyznawa, czy nie, gboko w naszych umysach. Wydawao si, e czas na nowy przeom: przeom na pozycj mocarstwa dominujcego nad wiatem czego, oczywicie, nie mona ju byo osign drog wysikw moralnych na ojczystej ziemi. A zatem wojna, i to, jeli trzeba, wojna przeciwko wszystkim, aby wszystkich przekona i pozyska, oto co nam nioso przeznaczenie (jake niemieckie jest to sowo o dawnym prechrzecijaskim brzmieniu, ten tragiczno-mitologiczny, muzyczno-dramatyczny motyw!) i w imi czego ruszylimy rozentuzjazmowani (po prostu rozentuzjazmowani)
275

przekonani najgbiej, e oto wybia historyczna dla Niemiec godzina; e Historia wzniosa nad nami sw do; e po Hiszpanii, Francji, Anglii na nas nadesza kolej, abymy pitno swe wycisnli na wiecie i przewodzili mu; e wiek dwudziesty do nas naley i e po upywie epoki buruazyjnej, nastaej przed niespena stu dwudziestu laty, wiat musi si odnowi pod znakiem niemieckiego, a wic pod znakiem niewystarczajco zdefiniowanego militarnego socjalizmu. To wyobraenie, aby nie rzec: idea, opanowao umysy w cisej cznoci z przewiadczeniem, e do wojny zostalimy zmuszeni, e wity obowizek wzywa nas do signicia po dobrze ju wprawdzie przygotowan i wywiczon bro, ktrej doskonao zawsze, by moe, podsuwaa tajemn pokus, aby z niej zrobi uytek, cznie z obaw, e grozi nam zewszd inwazja, przed czym broni nas jedynie nasza ogromna sia, to znaczy: zdolno natychmiastowego przeniesienia wojny w obcy kraj! W naszym wypadku atak i obrona byy jednym: tworzyy wsplnie patos wielkiej plagi, powoania, doniosej chwili, witego obowizku. I choby wszystkie narodowoci po tamtej stronie uwaay nas za gwacicieli prawa i pokoju, za nienawistnych wrogw ycia, mielimy przecie rodki, aby bi cay wiat na gow, dopki nie nabdzie innego o nas mniemania i nie tylko zacznie nas podziwia, lecz i kocha. Niechaje nikt nie przypuszcza, e sobie arty stroj! Nie mam do tego powodu, przede wszystkim z tej racji, i bynajmniej nie mog pretendowa do tego, abym sam nie uleg oglnemu zapaowi. Podzielaem go rzetelnie, cho naturalna stateczno uczonego powstrzymywaa mnie od hurapatriotyzmu, ba, choby i chwilami nachodziy mnie nawet niemiae krytyczne wtpliwoci i lekkie poczucie skrpowania, e oto myl i czuj tak, jak wszyscy inni czuj i myl. Ludzie mego pokroju powtpiewaj przecie czasami, czy powszechne sdy s wanie suszne. A jednak jest to z kolei dla wyej uksztatowanej osobowoci wielka rozkosz raz jeden choby a kiedy by si to sta miao, jeli nie hic et nunc dusz i ciaem rozpyn si we wsplnocie. Dwa dni zatrzymaem si w Monachium, aby si z tym i z owym poegna i uzupeni szczegy mego ekwipunku. Miasto wrzao w uroczystej powadze, a take w paroksyzmach lku i szalonej paniki, kiedy, powiedzmy, wybucha dzika pogoska, e wodocigi zostay zatrute, albo kiedy zdawao si, e odkryto w tumie serbskiego szpiega. Aby go za takiego nie wzito i omykowo nie zabito, udekorowa dr Breisacher, ktrego spotkaem na Ludwigstrasse, sw pier licznymi czarno-biao-czerwonymi kokardami i chorgiewkami. Stan wojenny, przejcie najwyszej wadzy cywilnej przez wojsko, przez jakiego generaa wydajcego proklamacje, przyjto z dreszczem penym ufnoci. Uspokajajca bya myl, e czonkowie rodziny krlewskiej, ktrzy jako dowdcy wojsk wyruszyli do swych kwater gwnych, mie bd u boku dzielnych szefw sztabu i nie zdoaj wyrzdzi adnych najmiociwszych szkd. Towarzyszya im wic radosna popularno. Widziaem
276

puki wymaszerowujce z koszar z bukiecikami w lufach karabinw, odprowadzane przez kobiety trzymajce chusteczki przy nosach, wrd okrzykw szybko si zbiegajcej cywilnej publicznoci, do ktrej te wiejskie, do rangi bohaterw awansowane chopaki umiechay si gupawo i zuchowato, z niejakim zawstydzeniem. Widziaem modziutkiego oficera w polowym rynsztunku, stojcego na tylnej platformie tramwaju, z twarz w ty odwrcon, jak, zajty widocznie mylami o swym modym yciu, zapatrzy si przed siebie i w siebie po czym nagle si opanowa i ze spiesznym umiechem rozejrza dokoa, czy kto go nie obserwuje. I znowu cieszyem si, e jestem w tej samej sytuacji co on, e nie kryj si za plecami tych, ktrzy osaniaj kraj. W zasadzie, przynajmniej na razie, byem jedynym z grona naszych znajomych, ktry wyruszy w pole: bylimy do mocni i liczni, aby pozwoli sobie na luksus wyboru, na uwzgldnianie potrzeb kulturalnych, na czste uznawanie czyjej niezbdnoci w cywilnej pracy i rzucanie na front jedynie najbardziej zdatnych mczyzn i modziey. Niemal u wszystkich naszych znajomych wystpiy jakie mankamenty zdrowotne, o ktrych dotychczas mao co wiedziano, lecz ktre teraz spowodoway ich zwolnienie. Sugambijczyk Knterich mia lekk grulic. Malarz Zink cierpia na zblione do kokluszu ataki astmy, podczas ktrych zwyk by wycofywa si z towarzystwa, za jego przyjaciel Baptysta Spengler doznawa, jak wiadomo, przernych dolegliwoci. Fabrykant Bullinger, mody jeszcze, okaza si nagle niezastpionym na tyach przemysowcem; orkiestra Zapfenstsser stanowia zbyt wany element w artystycznym yciu stolicy, aby jej czonkowie, a wic i Rudi Schwerdtfeger, mieli nie by zwolnieni od suby wojskowej. Z przelotnym zdumieniem dowiedziano si zreszt przy tej okazji, e Rudi musia by niegdy podda si operacji, ktra pozbawia go jednej nerki. y, jak to nagle wyszo na jaw, z jedn tylko niele sobie, jak wida, radzc i kobiety szybko o tym zapomniay. Mgbym tak dalej wymienia niejeden jeszcze wypadek niechci, protekcji, wyrozumiaych wzgldw, jakie przydarzyy si w gronie tych, ktrzy bywali u Schlaginhaufenw oraz u obu pa Scheurl przy Ogrodzie Botanicznym w gronie, gdzie nie brakowao wrogiego z zasady nastawienia do tej wojny, jak ju i do poprzedniej: nie brakowao tam wspomnie o Zwizku Reskim, yczliwoci do Francuzw, katolickiej awersji do Prusakw i tym podobnych nastrojw. Jeanette Scheurl bya gboko nieszczliwa i bliska ez. Brutalny wybuch antagonizmw pomidzy dwoma narodami, do ktrych naleaa, Niemcami i Francj, ktre jej zdaniem powinny si byy wzajemnie uzupenia, a nie urzdza bijatyki, doprowadza j do rozpaczy. Jen ai assez jusqu la fin de mes jours! wybuchna gniewnie ze szlochem. Mimo odmiennych uczu, nie odmwiem jej ucywilizowanego wspczucia. Aby poegna si z Adrianem, ktrego osobista obojtno na to wszystko wydawaa mi si rzecz najbardziej naturaln w wiecie, pojechaem do Pfeiffering,
277

gdzie syn gospodarzy, Gereon, musia ju natychmiast z kilkoma komi wyruszy na punkt mobilizacyjny. Zastaem tam Rdigera Schildknappa, na razie cywila jeszcze, ktry spdza weekend u naszego przyjaciela. Schildknapp suy niegdy w marynarce i pniej zosta powoany, lecz po kilku miesicach znowu zwolniony. A czy ze mn inaczej byo? Mwi od razu, e przebywaem na froncie zaledwie rok, a do bitwy w Argonnach w roku 1915, po czym odtransportowano mnie do domu, odznaczonego krzyem, zdobytym jedynie dziki znoszeniu niewygd i zaraeniu si tyfusem. Tyle, antycypujc. Rdiger ocenia wojn w sposb uwarunkowany jego wielkim podziwem dla Anglikw, podobnie jak osd Jeanette zaleny by od jej francuskiej krwi. Wypowiedzenie wojny przez Wielk Brytani wyranie nim wstrzsno i wprawio w wielce ponury nastrj. Nie powinnimy byli nigdy twierdzi prowokowa w ten sposb Anglii, wkraczajc do Belgii wbrew ukadowi. Francja i Rosja dobrze, z nimi mona si jeszcze, ostatecznie, zmierzy. Ale Anglia! To okropna lekkomylno. Tak wic, skonny do gniewnego realizmu, widzia w wojnie jedynie gnj, smrd, okropnoci amputacji, swobody seksualne i zawszenie, i zdrowo natrzsa si z ideologicznej dziaalnoci felietonistw, wynoszcych zbrodni jako dziejowe posannictwo. Adrian nie broni mu tego, ja za, aczkolwiek sam uczestniczc w owym wielkim poruszeniu, przyznawaem jednak chtnie, e w jego wypowiedziach cz prawdy dochodzi do gosu. Jedlimy we trjk kolacj w wielkiej izbie z posgiem Nike, a krztanie Klementyny Schweigestill, ktra nas uprzejmie obsugiwaa, skonio mnie do zapytania Adriana o losy jego siostry Urszuli w Langensalza. Maestwo jej byo jak najszczliwsze, zdrowotnie za te cakiem ju wrcia do si po lekkim niedomaganiu puc, zajciu szczytw, ktrego nabawia si po trzech szybko po sobie nastpujcych poogach w latach 1911, 1912 i 1913. Ujrzay wwczas wiato dzienne latorole Schneideweinw: Ra, Ezechiel i Rajmund. Do chwili narodzin uroczego Nepomuka upyn miao, od czasu gdy tak siedzielimy razem owego wieczora, jeszcze dziewi lat. Wiele mwilimy podczas posiku i potem, w celi opata, o sprawach politycznych i moralnych, o mitycznym ujawnianiu si narodowych charakterw, co zawsze wystpuje w takich historycznych chwilach, o czym ja sam mwiem z pewnym przejciem, chcc nieco zrwnoway drastyczno-empiryczny pogld na wojn, ktry Schildknapp uwaa za jedynie suszny; o roli charakteru narodowego Niemiec mwiem wic, o przewinieniu wobec Belgii, tak bardzo przypominajcym pogwacenie przez Fryderyka Wielkiego formalnej neutralnoci Saksonii, o dononym krzyku, jaki z tego powodu podnis si w caym wiecie, o mowie naszego filozofujcego kanclerza Rzeszy z usprawiedliwiajcym, nieprzetumaczalnym ludowym porzekadem o przyciniciu do muru i z jego w obliczu Boga zamanifestowanym lekcewaeniem starego wistka papieru wobec aktualnego nacisku
278

ycia. Rdiger sprawi, e w kocu zaczlimy si mia; przyj bowiem do wiadomoci moj wzruszeniem poniekd przepojon relacj, lecz jednoczenie ukaza nieodparty komizm tej swojskiej brutalnoci, tej penej godnoci skruchy i poczciwej gotowoci popenienia zbrodni, parodiujc owego gadatliwego myliciela, ktry pod paszczykiem moralizatorskiej poezji przemyca od dawna ju ustalony plan strategiczny, komizm wikszy nili mieszno owych cnotliwych porykiwa bezradnego wiata, ktry przecie od dawna o tym planie trzewej kampanii wiedzia, a poniewa widziaem, e to najbardziej odpowiada naszemu gospodarzowi, e wdziczny by mogc si pomia, sam chtnie przyczyem si do tej wesooci, zauwaajc jednoczenie, e tragedia i komedia z jednego wyrastaj pnia i niekiedy wystarczy zmieni tylko owietlenie, aby jedno przeszo w drugie. W oglnoci za zachowaem zrozumienie dla przymusowej sytuacji Niemiec, dla ich moralnego osamotnienia i powszechnej wobec nich pogardy, co, jak mi si wydawao, byo jedynie wyrazem oglnego lku przed ich si i przewag w stanie gotowoci bojowej (przy czym przyznawaem, e z kolei ta wanie sia i przewaga mogy nam by gorzk pociech w naszej niesawie) w oglnoci wic, powiadam, nie zdoao to omieszanie cech charakterystycznych nadwery moich patriotycznych wzrusze, o tyle trudniejszych do obrony ni uczucia mych towarzyszy. Krc po pokoju dawaem im przeto upust, podczas gdy Schildknapp, siedzc w gbokim fotelu, pali fajk, Adrian za od czasu do czasu przystawa przed swym biurkiem w staroniemieckim stylu, o nieco wgbionej pycie rodkowej i ustawionym na niej pulpitem do czytania i pisania. Bowiem, rzecz osobliwa, zwyk by rwnie pisywa, jak to czyni Erazm Holbein, na pochyym blacie. Na stole leao kilka ksiek; tomik Kleista, zaoony zakadk w miejscu, gdzie bya rozprawka o marionetkach, dalej nieodstpne sonety Szekspira i jeszcze tom ze sztukami tego poety by tam Wieczr Trzech Krli, Wiele haasu o nic i, jeli si nie myl, takeDwaj panowie z Werony. Na pulpicie leaa wszake obecna jego robota byy to lune kartki, projekty, pocztki, notatki, szkice w najrozmaitszych stadiach zaawansowania: czsto wypeniony by jedynie pierwszy system gosu skrzypcowego lub drewnianych instrumentw dtych, a na samym dole pochd basw, za pomidzy nimi jeszcze biaa pustka; gdzie indziej uwidocznione byy ju zwizki harmoniczne i zgrupowanie instrumentalne, a to poprzez zapis pozostaych gosw orkiestry, Adrian za, z papierosem w ustach, przystawa, aby do nich zajrze, zupenie jak szachista, badajcy stan partii na szachownicy, co tak bardzo przecie komponowanie muzyki przypomina. Spotkanie nasze byo tak nieskrpowane, e, cakiem jak gdyby by sam, sign nawet po owek, aby wedug swego pomysu wprowadzi w jakim miejscu figur na klarnet czy rg. Niezbyt dokadnie bylimy poinformowani, nad czym pracuje teraz, kiedy owa muzyka kosmiczna ukazaa si ju bya w Moguncji, nakadem Schotts Shne, na tych samych warunkach, co przedtem pieni do sw Brentana. Pochaniaa go teraz
279

suita dramatycznych grotesek, ktrych tematy, jak si dowiedzielimy, zaczerpn ze starej ksigi opowieci i facecji historycznych: Gesta Romanorum, i eksperymentowa przy tym, niezbyt jeszcze pewien, czy co z tego wyjdzie i czy bdzie przy tym obstawa. W kadym razie role przeznaczone byy nie dla ludzi, lecz dla kukie. (Std w Kleist!) Co si za tyczy Cudw wszechwiata, to w uroczysty i zuchway utwr mia by wanie wykonany za granic, lecz projekt ten na skutek wybuchu wojny spez na niczym. Mwilimy o tym przy stole. Wykonanie w Lubece Straconych zachodw miosnych, cho nie odnioso sukcesu, zaczo jednak, obok samego faktu istnienia pieni do sw Brentana, niepostrzeenie oddziaywa, nadajc nazwisku Adriana w zamknitych krgach artystycznych pewne ezoteryczne brzmienie cho o nie ustalonym jeszcze charakterze, i to raczej nie w Niemczech, a ju z pewnoci nie w Monachium, lecz w innych, bardziej wraliwych okolicach. Przed paru tygodniami otrzyma list od pana Monteux, dyrektora Baletu Rosyjskiego w Paryu, byego czonka orkiestry Colonne, w ktrym w przychylny eksperymentom dyrygent zawiadamia go, e zamierza wykona w czysto koncertowej formie Cuda wszechwiata wraz z kilkoma orkiestralnymi fragmentami Straconych zachodw miosnych. Projektowa urzdzenie tej imprezy w Thtre des Champs-Elyses i zaprosi Adriana, aby w tym celu przyby do Parya, gdzie by te mg osobicie przeprowadzi prby i zaprezentowa swoje dziea. Nie pytalimy naszego przyjaciela, czy w bardziej sprzyjajcych okolicznociach przyjby zaproszenie. W kadym razie obecnie okolicznoci tak si uoyy, e nie byo ju o tym mowy. Widz jeszcze siebie chodzcego tam i na powrt po dywanie i posadzce starej, boazeri ozdobionej izby z jej rozcapierzonym wiecznikiem, obitymi blach szafkami w cianie, paskimi skrzanymi poduszkami na awie naronej i gbok nisz okienn, i perorujcego na temat Niemiec, bardziej dla siebie i co najwyej dla Schildknappa ni dla Adriana, gdy nie liczyem na jego uwag. Nawyky do wykadw i przemwie, jestem, zaoywszy pewne podniecenie umysu, wcale niezym mwc; chtnie nawet sam siebie sucham i odczuwam niejak rado, gdy sowo jest mi powolne. ywo gestykulujc, pozostawiaem Rdigerowi do uznania, czy sowo moje przypisze owemu wojennemu szaowi felietonistw, ktry go tak drani; lecz odrobina psychologicznego wspuczestnictwa w tym z pewnoci przejawiajcym wzruszajce rysy charakterystycznym ksztacie, w jakim chwila historyczna kazaa dwign si tak zazwyczaj zrnicowanemu narodowi niemieckiemu, powinna by, moim zdaniem, dozwolona jako zjawisko naturalne, w ostatecznej za analizie okazuje si, e mamy tu do czynienia z psychologi przeomu. W narodzie takim, jak nasz prawiem pierwotny jest zawsze element duchowy i on te waciwie motywuje wszystko; akcja polityczna jest rzecz wtrn, jest refleksem, wyrazem, instrumentem. Najgbsze znaczenie owego przebijania
280

si na pozycje wiatowego mocarstwa, do czego nas powouje przeznaczenie, polega na przebiciu si w szeroki wiat z osamotnienia, ktrego bolenie jestemy wiadomi, a ktrego od czasu ustanowienia Rzeszy nie zdoalimy rozsadzi najsilniejszymi nawet powizaniami z gospodark wiatow. Gorzkie to, e co w istocie jest tsknot i pragnieniem zjednoczenia, przyjmuje empiryczn posta pochodu wojennego... Bg niech pobogosawi wasze s t u d i a posyszaem nagle Adriana, mwicego te sowa pgosem i z parskniciem miechu. Nie podnis przy tym oczu znad papieru nutowego. Przystanem i spojrzaem na niego, cho nie troszczy si o to. Co odparem naley zapewne, twoim zdaniem, uzupeni sowami: Nic z was nie bdzie, alleluja! Lepiej moe: Nic z t e g o nie bdzie odpowiedzia. Wybacz, popadem w argon studencki, bowiem oratio twoja tak bardzo przypomniaa mi nasz wczesn dysput na posaniu ze somy. Jake si nazywali ci chopcy? Widz, e stare nazwiska zaczynaj mi si zaciera w pamici. (A sam mia lat dwadziecia dziewi, gdy to mwi.) Deutschmeyer? Dungersleben? Masz na myli krpego Deutschlina powiedziaem i jeszcze innego, nazwiskiem Dungersheim. Niejaki Hubmeyer i von Teutleben te byli wtedy z nami. Nazwiska nigdy si ciebie nie trzymay. Dobrzy to byli, pracowici chopcy. Jakeby inaczej! Czekaj, ktry wabi si Schappeler, a by jeszcze Arzt-spoecznik. I co teraz powiesz? Ty waciwie nie naleae do nich wedug fakultetu. Ale dzi zdaje mi si, e ich sysz, gdy ciebie sucham. P o s a n i e z e s o m y chc przez to tylko powiedzie: kto raz by studentem, zawsze studentem pozostanie. Duch akademicki podtrzymuje modo i wigor. Ty bye z ich fakultetu powiedziaem lecz w istocie w wikszej mierze hospitantem ni ja. Naturalnie, Adri. Byem tylko studentem i moe masz racj, e nim pozostaem. Tym lepiej wszake, jeli duch akademicki podtrzymuje modo, co znaczy: wierno, zachowujc nas dla ycia duchowego, dla swobodnej myli, dla wzniolejszego interpretowania nagich faktw... Czy o wiernoci tu mowa? zapyta. Zrozumiaem, e Kaisersaschern pragnie zosta miastem o znaczeniu wiatowym. Niewielka to wierno. Daje spokj! zawoaem. Nic takiego nie zrozumiae i dobrze wiesz, co miaem na myli, mwic o niemieckim przebiciu si na szeroki wiat. Niewiele by pomogo, gdybym to rozumia odpar bo przynajmniej na razie nagie fakty przyczyni si do cakowitego naszego odizolowania i wykluczenia, nawet jeli wy, wojownicy, zdoacie dotrze do samego serca Europy. Widzisz przecie: nie mog uda si do Parya. Pjdziecie zamiast mnie. Te dobrze! Mwic midzy nami: ja i tak bym nie pojecha. Wybawiacie mnie z kopotu...
281

 Wojna potrwa krtko powiedziaem zdawionym gosem, bo sowa jego poruszyy mnie bolenie. W ogle nie moe trwa dugo. Pacimy za ten szybki przeom nasz win, do ktrej si przyznalimy i ktr, jak oznajmilimy, chcemy naprawi. Musimy j wzi na siebie... I bdziecie umieli dwiga w ciar z godnoci przerwa mi. Niemcy maj szerokie bary. A kt zaprzeczy, e taki prawdziwy przeom wart nawet tego, co uagodzony wiat zwyk nazywa zbrodni! Nie przypuszczasz, spodziewam si, i nisko szacuj ide, ktr askawie igrasz na posaniu ze somy. W zasadzie istnieje j e d e n tylko problem na wiecie i takie wanie nosi miano: jak si przebi? Jak wydosta si na swobod? W jaki sposb niszczy si poczwark, by zosta motylem? To pytanie dominuje nad ogln sytuacj. Tu t a k e doda skubic czerwon zakadk w Pismach Kleista, lecych na stole mowa o przeomie, mianowicie w znakomitym studium o marionetkach, zostaje on tam nawet nazwany wrcz ostatnim rozdziaem historii wiata. A tylko o zagadnieniach estetyki traktuje przecie, o wdziku, swobodnej gracji, ktre waciwie przysuguj jedynie kukle i Bogu, a wic niewiadomoci lub wiadomoci nieskoczonej, podczas gdy wszelka refleksja, mieszczca si w granicach od zera do nieskoczonoci, gracj zabija. wiadomo twierdzi ten pisarz powinna przej przez nieskoczono, aby odnalaza si gracja. Adam za powinien powtrnie zakosztowa owocu z drzewa wiadomoci, aby powrci do stanu niewinnoci. Jake si ciesz zawoaem e to wanie teraz czyta. Pomylane jest wspaniale i cakiem susznie robisz, zaliczajc i wczajc t rzecz w ide przeomu. Lecz nie mw: Tu chodzi tylko o kwestie estetyki, nie mw: Tylko! Bardzo niesusznie upatruje si w estetyce jedynie ciasn i wydzielon cz zagadnie humanistycznych, Estetyka to znacznie wicej, to w istocie wiat cay w owym przycigajcym lub odpychajcym dziaaniu, tak jak i u tego pisarza sowo gracja ma najszerszy sens. Estetyczne zbawienie lub potpienie to sprawa losu, to decyduje o szczciu i nieszczciu; o spoecznym zadomowieniu na tej ziemi czy, przeciwnie, o beznadziejnym, cho dumnym osamotnieniu, i wcale nie trzeba by filologiem, eby wiedzie, i w jzyku niemieckim wyrazy brzydota i nienawi wywodz si ze wsplnego pnia. dza wyamania si z przymierza i paktu z brzydot, moesz nawet twierdzi, e mwic to mc jedynie som posania, ale jak to czuj, czuem zawsze i mimo wszelkie brutalne pozory pragn tego broni, e to wanie jest wycznie niemieckie, gboko niemieckie, jest sam definicj niemieckoci, psychiki zagroonej skostnieniem, jadem samotnoci, prowincjonaln zaciankowoci, neurotycznymi kompleksami, tajemnym satanizmem... Urwaem. Spojrza na mnie i jestem przekonany, e twarz mu zbielaa. Spojrzenie, jakie mi rzuci, byo t y m spojrzeniem, spojrzeniem wiadomym, ktre mnie unieszczliwiao, obojtnie niemal, czy na mnie, czy na kogo innego je kierowa: milczce, przymglone, pene chodnej, prawie obraliwej rezerwy, a po nim nast282

powa umiech z zacinitymi wargami i drgajcymi ironicznie nozdrzami, i odwrcenie si. Odszed od stou, nie ku Schildknappowi, lecz ku niszy okiennej, gdzie poprawi wiszcy na boazerii obraz jakiego witego. Rdiger mwi to i owo: Z moimi przekonaniami powiedzia mona mi tylko pogratulowa, e od razu mog wyruszy w pole, i to jeszcze konno! Powinno si doda wyrusza w pole jedynie konno albo wcale. I poklepa wyimaginowan szkap po szyi. Wybuchnlimy smiechem i poegnanie nasze, kiedy musiaem ju wyruszy na dworzec, byo swobodne i wesoe. Dobrze, e nie wypado sentymentalnie; byoby to nazbyt niewskazane. Spojrzenie Adriana jednak zabraem ze sob na wojn moe to wanie ono, a tylko z pozoru tyfus plamisty, przywiodo mnie znowu tak szybko do domu, do jego boku.

XXXI
Pjdziecie zamiast mnie powiedzia Adrian. A mymy nie doszli! Czy mam wyzna, e w gbi ducha i cakiem niezalenie od historycznego punktu widzenia doznawaem gbokiego, intymnie-osobistego wstydu z tej racji? Caymi tygodniami wysyalimy do domu zwize, afektowanie lapidarne wiadomoci o zwycistwach, przedstawiajc triumfy jako konkretn oczywisto. Leodium pado od dawna, wygralimy bitw w Lotaryngii, podzieleni wedug z dawna ywionego znakomitego planu strategicznego na pi armii, przeskoczylimy Moz, wzili Bruksel i Namur, odnieli zwycistwa pod Charleroi i Longwy, wygrali drug seri bitew pod Sedanem, Rethel, Saint-Quentin i zajli Reims. Pdzilimy w pochodzie lotem ptaka, tak jak o tym marzylimy, uskrzydleni askawoci boga wojny i przychylnoci losu. Spraw naszego mstwa i najwiksz prb naszego heroizmu byo znosi z hartem widok mordw i poogi, nieodstpnie zwizany z tym marszem. Z niezwyk atwoci i wyrazistoci przypominam sobie jeszcze dzisiaj obraz chudej kobiety galijskiej, stojcej na wzgrzu, ktre okraa nasza bateria i u stp ktrego dymiy szcztki zbombardowanej wioski. Jestem ostatnia! woaa z tragicznym gestem, na jaki nie zdobyaby si nigdy adna Niemka. Je suis la dernire! I rzucajc z uniesionymi piciami przeklestwo na nasze gowy, powtrzya trzykrotnie: Mchants! Mchants! Mchants! Odwrcilimy oczy; musielimy zwyciy i takie byo okrutne rzemioso zwycistwa. Uspokoio mnie po trochu, e czuem si podle na moim kasztanku, drczony ostrym kaszlem i amaniem w kociach na skutek wilgotnych noclegw pod namiotem.

283

Niesieni na skrzydach zbombardowalimy jeszcze wiele wsi. A potem nastpio co niepojtego, pozornie nonsensownego: rozkaz odwrotu. Jak mielimy go poj? Naleelimy do ugrupowania armii Hausena, ktra na poudnie od Chlonssur-Marne znajdowaa si w forsownym marszu na Pary, podobnie jak w innym miejscu armia von Klucka. Nie zdawalimy sobie sprawy, e gdzie, po piciodniowej bitwie, Francuzi zaamali prawe skrzydo armii Blowa, powd dostateczny dla lkliwej sumiennoci pewnego gwnodowodzcego, wyniesionego do tej godnoci ze wzgldu na swego wujaszka, aby cofn cay front. Znowu mijalimy te same wsie, ktre niegdy jako dymice zgliszcza pozostawilimy byli za sob, a take w wzgrek, na ktrym staa wwczas owa tragiczna kobieta. Ju jej tam nie byo. Skrzyda zawiody. Przeznaczenie chciao inaczej. Wojna nie dawaa si wygra szybkim szturmem i na rwni z tymi, ktrzy pozostali w domu, nie pojmowalimy, co to znaczy. Nie pojmowalimy frenetycznej radoci caego wiata z powodu rezultatu bitwy nad Marn, ani tego, e tym sposobem wojna krtka, od ktrej zaleao nasze zbawienie, przemienia si w wojn dug, ponad siy Niemiec. Klska nasza bya dla innych ju tylko kwesti kosztw i czasu moglimy rzuci bro i zmusi naszych przywdcw do natychmiastowego zawarcia pokoju, gdybymy to byli pojli; lecz i spord nich tylko ten czy w potajemnie dopuszcza tak myl. Z trudem bowiem docierao do ich wyobrani, e min ju czas wojen lokalnych i e kada kampania, uznana przez nas za konieczn, musiaa nieuchronnie przeksztaci si w poog wiatow. W takim za wypadku zalety linii wewntrznej, zapau wojennego, wysokiej gotowoci bojowej i mocno ugruntowanego, autorytatywnego pastwa byy po naszej stronie, dajc szans byskawicznie szybkiego zwycistwa. Lecz z chwil stracenia tej szansy a pisane nam byo j zaprzepaci sprawa nasza, czegokolwiek bymy w cigu tych lat dokonali, bya z gry i zasadniczo przegrana tym razem, nastpnym razem, zawsze. Nie wiedzielimy o tym. Prawda docieraa do nas z wolna i w mce, a wojna, rozkadajca, rozprzgajca, wyniszczajca wojna, cho i rozwietlona niekiedy blaskiem zudnych, prne nadzieje podsycajcych, poowicznych zwycistw ta wojna, o ktrej i ja twierdziem, e tylko krtk by p o w i n n a , trwaa cztery lata. Czy mam tu szczegowo przypomina o sabociach i zawodach, o wyczerpaniu naszych si i materiaw, o ndzy i rozdarciu naszego ycia, braku ywnoci, moralnym rozkadzie wskutek niedostatku, o wzrastajcych skonnociach do kradziey, a nadto o wstrtnej rozrzutnoci nuworyszw? Mona by mie mi to za ze, gdy przekroczybym wtedy granice mego zadania, okrelonego przez biograficzn intymno. Wszystko, o czym tu wspominaem, przeyem od pocztku a po sam gorzki koniec, na tyach ju, urlopowany, a w kocu zwolniony z wojska, przywrcony mej nauczycielskiej dziaalnoci we Freising. Pod Arras bowiem, podczas drugiego okresu walk o t twierdz, trwajcego od pocztku maja a po
284

ostatnie niemal dni lipca 1915, odwszawianie okazao si najwyraniej niedostateczne: wskutek infekcji spdziem cae tygodnie w baraku izolacyjnym, potem jeszcze miesic rekonwalescencji w sanatorium wojskowym w Taunusie, a w kocu nie byem przeciwny opinii, e speniem ju swj obowizek wobec ojczyzny i e lepiej zrobi suc na dawnym stanowisku krzewieniu owiaty. Tak te uczyniem i dane mi byo znowu by mem i ojcem w skromnym naszym domu, ktrego ciany i znajome sprzty, mogce sta si pastw bomb, dzi jeszcze stanowi ramy mej egzystencji, odosobnionej ju i pustej. Nieche raz jeszcze zostanie powiedziane, z pewnoci nie w sensie samochwalstwa, lecz jako zwyke stwierdzenie faktu, e ycie wasne wydawao mi si zawsze mimo i go nie zaniedbywaem spraw uboczn, ktrej powicaem zaledwie poow uwagi, kierujc nim, eby si tak wyrazi, lew rk, waciwe natomiast zainteresowanie moje, napicie i troska powicone byy yciu przyjaciela z lat dziecinnych, powrt za w jego poblie tak wiele mi da radoci jeli sowo rado jest waciwe dla tego tajemnego, chodnego dreszczu niepokoju, bolesnego braku wzajemnoci, emanujcego z jego coraz bardziej twrczego osamotnienia. Mie go na oku, strzec niezwykego i zagadkowego ycia, wydawao mi si zawsze najistotniejszym i najpilniejszym zadaniem; tworzyo istotn tre mej egzystencji i dlatego mwiem o pustce obecnych moich dni. Dom swj a by to w osobliwie powtrzonym i jakby nie cakiem godnym afirmacji sensie jego dom obra sobie raczej szczliwie i dziki Bogu! w latach rozkadu i coraz to ostrzej nkajcych brakw zaopatrzony by u swoich gospodarzy, Schweigestillw, najlepiej, jak tylko mona, nie zdajc sobie z tego sprawy ani umiejc to doceni, niemal nie tknity niszczycielskimi zmianami, jakie zachodziy w oblonym i drczonym blokad kraju, mimo jego militarne rozprzestrzenienie. Przyjmowa to bez sowa, jakby rozumiao si samo przez si, jako co, co byo z nim zwizane i leao w jego naturze, ktrej wytrwao i powoanie do postawy semper idem potrafiy indywidualnie oprze si naporowi zewntrznych okolicznoci. Gospodarstwo Schweigestillw zawsze mogo zadowoli jego skromne dietetyczne wymagania. Ponadto jednak zaraz po mym powrocie z frontu zastaem go pod opiek dwch istot niewiecich, ktre si do zbliyy i, jedna niezalenie od drugiej, narzuciy mu si w roli opiekuczych przyjaciek. Byy to panie Meta Nackedey oraz Kunegunda Rosenstiel, pierwsza z nich nauczycielka gry na fortepianie, druga za aktywna wspwacicielka fabryki kiszek, rzec pragn: zakadu, w ktrym wyrabiano kiszki do kiebas. Rzecz osobliwa: ezoteryczna, wczesna, cakowicie przed szerokimi masami ukryta sawa, jaka zaczynaa otacza nazwisko Leverkhna, wynikaa ze wiadomoci sfer wtajemniczonych, z krgu wytrawnych znawcw, czego symptomem byo choby owo zaproszenie do Parya; lecz jednoczenie odblask jej pada na skromniejsze, a bardziej ukryte dziedziny, na spragnione dusze prostaczkw, ktrzy wskutek pewnego uczulenia na bl i samot285

no, ukrytego pod paszczykiem denia wzwy, wybijaj si z tumu i znajduj szczcie w uwielbianiu, posiadajcym nadto zasug rzadkoci. Nie moe zadziwia, e s to kobiety, i to kobiety panieskiego stanu; wyrzeczenie ludzkie jest bowiem na pewno rdem proroczej intuicji, cennej niezmiernie, pomimo tak marnego rodowodu. Nie ulegao najmniejszej wtpliwoci, e wzgldy bezporednio osobiste odgryway tu rol niepoledni, a nawet przerastajc sprawy duchowe, ktre obie te niewiasty, w zamglonych zarysach zaledwie, uczuciem i przeczuciem pojmowa i ocenia mogy. Ale czy ja, mczyzna, ktry z pewnoci moe powiedzie, e od najwczeniejszych lat umysem i sercem podda si wpywom chodnej i zagadkowo w sobie zamknitej egzystencji Adriana, mam choby najmniejsze prawo szydzi z zafascynowania, ktre jego samotno i nonkonformistyczny tryb ycia wywary na te kobiety? Meta Nackedey, sposzone, wiecznie si rumienice i co chwila omdlewajce z zawstydzenia stworzenie okoo trzydziestki, ktre rozmawiajc, a take suchajc, przyjanie i kurczowo mrugao zza binokli oczami, a nadto, kiwajc gow, marszczyo nos ot to stworzenie pewnego dnia, gdy Adrian by w miecie, znalazo si na przedniej platformie tramwaju u jego boku i z chwil, gdy to odkryo, przefruno w panicznej ucieczce na platform tyln, skd jednak, po chwili, ju opanowane, powrcio, zagadujc go po nazwisku, rumienic si i blednc przy wymienianiu swego nazwiska, dorzucajc kilka szczegw o sobie i wyznajc, e uwaa jego muzyk za rzecz wit, co wszystko Adrian z podzikowaniem przyj do wiadomoci. Z t chwil rozpocza si ich znajomo, ktrej Meta bynajmniej nie bya skonna pozwoli na samoistny rozwj: wznowia j ju po kilku dniach, skadajc w Pfeiffering hodownicz wizyt z kwiatami, i podtrzymywaa j odtd, w swobodnej, obustronnie zreszt przez zazdro podjudzanej konkurencji z Kunegund Rosenstiel, ktra inaczej przystpia do rzeczy. Bya to kocista ydwka mniej wicej w wieku Mety Nackedey, o wenistych, niesfornych wosach i oczach, w ktrych brunatnej gbi taia si pradawna ao nad upadkiem cry Syjonu i nad tym, e nard jej sta si jako zagubione stado. Krzepka kobieta interesu w dziedzinie raczej wulgarnej (fabryka kiszek kiebasianych ma bowiem w sobie zdecydowanie co wulgarnego), miaa jednak elegijny nawyk rozpoczynania wszelkich zda od: Ach!, Ach, tak!, Ach, nie!, Ach, prosz mi wierzy, Ach, skde, Ach, jutro wybieram si do Norymbergi, mwia gbokim, chropawym i aosnym gosem, a nawet gdy j pytano: Jak si pani miewa?, odpowiadaa: Ach, nie najgorzej. Cakiem jednak inaczej p i s a a , a robia to nader chtnie. Kunegunda bya bowiem nie tylko, jak wszyscy niemal ydzi, wybitnie muzykalna, lecz kultywowaa, nawet nie bdc szczeglnie oczytana, znacznie czystsz i staranniejsz niemczyzn ni przecitny Niemiec, a nawet wikszo uczonych i znajomo z Adrianem, ktr na wasn rk stale nazywaa przyjani (czy zreszt z biegiem czasu doprawdy nie stao si to czym w tym
286

rodzaju?), rozpocza od dugiego, znakomicie zredagowanego listu, treci wprawdzie nieosobliwej, lecz opartego stylistycznie na najlepszych wzorach starych humanistw niemieckich, wiernopoddaczego adresu, ktry odbiorca przeczyta z niejakim zaskoczeniem, a ktrego z uwagi na jego warto literack w aden sposb nie mona byo skwitowa milczeniem. W konsekwencji, cakiem niezalenie od licznych osobistych odwiedzin w Pfeiffering, pisywaa do niego jeszcze czsto: wyczerpujco, nie bardzo rzeczowo, ze wzgldu na przedmiot niezbyt interesujco, lecz jzykowo, starannie, czysto i czytelnie nadto nie odrcznie, lecz na firmowej maszynie, uywajc znaku & stosowanego zamiast i w korespondencji handlowej, wyraajc uwielbienie, na blisze okrelenie czy motywacj ktrego Kunegunda bya zbyt skromna albo po prostu nie umiaa si zdoby byo to po prostu uwielbienie instynktowne, wiernie przez lata cae ostajce si uwielbienie i oddanie, dla ktrych, nie baczc ju na inne jej cnoty, naleao okazywa peen powagi szacunek tej dzielnej osobie. Ja przynajmniej tak wanie czyniem, starajc si okazywa podobne uznanie sposzonej pannie Nackedey, mimo e Adrian ogranicza si jedynie do zezwalania na owe hody i dary swych wielbicielek z ca obojtnoci waciw jego naturze. Zreszt, czy los mj w kocu tak bardzo rni si od ich losu? Za honor poczytuj sobie, e zawsze staraem si okazywa im yczliwo (podczas gdy one obie, na mod nader prymitywn, wprost znosi si nie mogy i przy kadym spotkaniu mierzyy si wzajemnie przymruonymi oczami); w pewnym sensie bowiem sam naleaem do ich cechu i mogem by mie powody do irytacji z tytuu tego pomniejszonego zdziewiczaego powtrzenia wasnego mego stosunku do Adriana. One to wic, pojawiajc si zawsze z penymi rkami, znosiy w latach godu i tak zreszt dobrze zaopatrzonemu pod wzgldem podstawowego wyywienia Adrianowi wszystko, co tylko mona byo sobie wyobrazi i dosta w pasku: cukier, herbat, kaw, czekolad, ciasto, konfitury i krajany tyto do krcenia papierosw, tak e mg on jeszcze dzieli si tym ze mn, Schildknappem, a take Rudim Schwerdtfegerem, ktrego przymilno nigdy nie ustawaa, za imiona obu tych kobiet-suebnic czsto byy przez nas bogosawione. Co si tyczy tytoniu, papierosw, to Adrian jedynie pod przymusem z nich zrezygnowa, czyli w te dni, kiedy migrena, przyjmujc posta cikiego ataku choroby morskiej, go opadaa i musia lee w ku, w zaciemnionym pokoju, co zdarzao si dwa do trzech razy w miesicu, poza tym jednak nie mg si obej bez tej podniecajcej uywki, do ktrej pno, dopiero w Lipsku, by przywyk, najmniej za w czasie pracy, przy ktrej, jak utrzymywa, nie wytrwaby tak dugo bez antraktw na skrcanie i inhalowanie. W okresie za, gdy powrciem do ycia cywilnego, by ogromnie prac zajty odnosiem wraenie, e dziao si tak nie tyle ze wzgldu na aktualny jej przedmiot, mianowicie widowisko oparte na Gesta Romanorum, raczej nie tylko z tego wzgldu, lecz dlatego, i patrzy, by jak najszybciej z ni si upora
287

i by w gotowoci dla nowo zapowiadajcych si wymogw wasnego geniuszu. Pewien jestem, e na horyzoncie pojawia si ju wwczas, a zapewne ju od wybuchu wojny, ktra dla daru jasnowidzenia jego miary oznaczaa gboki rozam, otwarcie nowego, zgiekliwego i od podstaw burzycielskiego, penego najdzikszych przygd i cierpie historycznego okresu, e na horyzoncie jego ycia twrczego pojawia si ju wwczas Apocalipsis cum figuris, dzieo, ktre miao wynie cae jego ycie na zawrotne wyyny i do czasu napisania ktrego tak przynajmniej ja widz w proces skraca sobie czas oczekiwania tworzeniem genialnych kukiekowych grotesek. Adrian pozna t star ksik, uchodzc za rdo wikszoci romantycznych mitw redniowiecza, ten przekad najstarszego aciskiego zbioru chrzecijaskich klechd i legend, dziki Schildknappowi i chtnie potwierdzam tutaj t zasug podobnookiego faworyta. Czytywali j wsplnie niejednego wieczora, a co przede wszystkim byo przy tym w peni zaspokojone, to owo poczucie komizmu, tak silne u Adriana, jego pragnienie miechu ba, zdolno miania si a do ez, ktrej ja, ze swoj cokolwiek osch natur, nigdy jako w sobie nie umiaem wzbudzi, a hamowaa mnie w tym zreszt niejaka niestosowno dostrzegana przez mj lkliwy umys w owych wybuchach wesooci u istoty, ktr kochaem w napiciu i trwodze. Rdiger, podobnooki, bynajmniej tej mojej aprehensji nie podziela, chowaem j zreszt wycznie dla siebie, nie pozwalajc, aby przeszkadzaa mi bra rzetelny udzia w takich wybuchach wesooci, skoro akurat nadarzaa si po temu okazja. lzak natomiast odczuwa wyran satysfakcj, tak jakby wypeni jak misj czy zadanie, gdy udao mu si wprawi Adriana w taki stan miechu a do ez, a przy pomocy tej wanie ksiki legend i facecji bezsprzecznie udawao mu si to w sposb wysoce godny uznania i twrczo podny. Nie przecz, e owe Gesta sam ju historyczn ignorancj, pobonym dydaktyzmem i naiwnym moralizowaniem, sw zaczepn kazuistyk, historiami o ojcobjstwie, cudzostwie i skomplikowanych kazirodztwach, swymi nie istniejcymi rzymskimi cesarzami i ich niesamowicie strzeonymi i w wymylnych okolicznociach przepdzanymi crkami, trudno zaprzeczy, powiadam, e wszystkie te klechdy, przytaczane w pompatycznie latynizowanym i nieopisanie naiwnym tumaczeniu o rycerzach pielgrzymujcych do Ziemi witej, wiaroomnych onach, przebiegych strczycielkach i zaprzedanych czarnej magii klerykach, mog dziaa niesychanie rozweselajco. W najwyszym stopniu sprzyjay wic one pobudzeniu parodystycznego zmysu Adriana i myl muzycznego udramatyzowania kilku takich klechd w bardziej skondensowanej formie dla teatru marionetek zajmowaa go od pierwszego dnia, kiedy si z nimi zapozna. Jest tam, na przykad, pewna z gruntu niemoralna powiastka, wyprzedzajca niejako Dekameron O bezbonej chytroci bab starych, gdzie pewnej pod oson witoci zamaskowanej protektorce zakazanych namitnoci udaje si nakoni szlachetnie urodzon, a nawet
288

wyjtkowo uczciw maonk, ktrej ufny m znajduje si w podry, do grzesznej ulegoci wobec modziana poeranego dz zdobycia jej. Wiedma ta daje bowiem swej maej suczce, ktr przedtem trzymaa dwa dni o godzie, kawa chleba z musztard, od czego zy gwatowne ciec zaczynaj z oczu zwierzcia. Bierze tedy ow suczk ze sob do srodze obyczajnej pani, gdzie, jak u wszystkich, i u niej za wit uchodzc, zostaje z szacunkiem przyjta. Wszake kiedy dama postrzega paczcego pieska i pyta ze zdziwieniem o przyczyn tego zjawiska, stara udaje, e chce unikn odpowiedzi, wreszcie jednak, usilnie proszona, wyznaje, e owa maa suczka bya niegdy jej zbyt obyczajn crk, ktra uparcie wzbraniajc wzajemnoci modziecowi, namitn ku niej poncemu podliwoci, przyprawia go o mier, po czym za kar w tak oto posta zostaa zamieniona i oczywicie teraz nieustannie zy alu przelewa nad swoj psi dol. Przy tych rozmylnych kamstwach strczycielka sama zaczyna paka; dama jednak, przeraona podobiestwem wasnego losu do wypadku tak srogo ukaranej, opowiada staruszce o cierpicym z jej przyczyny modziecu, na co tamta powanie jej przedstawia, jak niepowetowan szkod by poniosa, gdyby i j z kolei w suk zamieniono, po czym dama istotnie kae jej zaraz przyprowadzi stsknionego modziana, aby w imi boskie ochodzi wreszcie swe upay, tak i oboje za przyczyn bezbonego artu popadaj w najsodsze cudzostwo. Cigle jeszcze zazdroszcz Rdigerowi tego, e pierwszy mg przeczyta ow powiastk naszemu przyjacielowi w celi opata, cho musz sobie powiedzie, e gdybym ja to by uczyni, nie byoby to chyba to samo. Udzia jego w przyszym dziele ograniczy si zreszt do tej wstpnej inspiracji. Gdy przyszo do przystosowania tych historii na scen kukiekow, do przeksztacenia ich w dialogi, uchyli si od wsppracy, czy to z braku czasu, czy ze znanego ju przekornego poczucia wasnej niezalenoci. Adrian za, nie majc mu tego za ze, radzi sobie, dopki mnie nie byo, szkicujc sam lune sceny i fragmenty dialogw, po czym ja wanie w wolnych chwilach szybko nadawaem im ostateczn form prozy pomieszanej z rymowanymi wierszykami. Z woli Adriana piewakom, ktrzy uyczali gosu lalkom wystpujcym na scenie, przyznane zostao miejsce pomidzy instrumentami w orkiestrze, nader skpo zreszt obsadzonej orkiestrze, zoonej ze skrzypiec, kontrabasu, klarnetu, fagotu, trbki i puzonu oraz instrumentu perkusyjnego z dzwoneczkami, obsugiwanego przez jednego czowieka, wrd piewakw za znajduje si rwnie narrator, ktry, podobnie jak wiadek w oratorium, stacza akcj w opowie i recitativum. Kombinowana ta forma okazaa si najszczliwsza w czci pitej, stanowicej jdro caej suity, historii O narodzinach bogosawionego Grzegorza-papiea, narodzinach, na ktrych grzesznej niezwykoci bynajmniej rzecz si nie koczy, przy czym przeraajce okolicznoci ycia bohatera nie tylko nie staj si przeszkod dla wyniesienia go w kocu do godnoci Namiestnika Chrystusowego, lecz dziki cu289

downemu dziaaniu aski boej szczeglnie go do tej wanie roli powouj i z gry wydaj przeznacza. acuch tych przernych komplikacji jest dugi i pozostaje mi chyba tylko odcedzi na tym miejscu histori osieroconej pary dzieci krlewskich, gdzie brat ponad miar miuje siostr, tak e, zatraciwszy wszelkie nad sob panowanie, przyprawia j o stan wicej ni niezwyczajny, czynic j matk chopca wyjtkowej piknoci. I wanie wok postaci tego chopca, pocztego z rodzinnej w najgroniejszym tego sowa znaczeniu mioci, obraca si caa historia. Kiedy za ojciec jego szuka pokuty pielgrzymujc do Ziemi witej i tam znajduje mier, dzieci zostaje zdane na niepewno losu. Krlewna bowiem, postanawiajc, e w tak niesamowitych okolicznociach pocztego chrzci na wasn rk nie moe, umieszcza go wraz z krlewsk jego koysk w prnej beczce i, przydawszy jeszcze tabliczk z wyjanieniami oraz zoto i srebro na jego wychowanie, powierza falom morskim, ktre w niedziel sze nios go w poblie klasztoru, gdzie rzdzi pobony opat. Opat ten znajduje go, chrzci wasnym imieniem Grzegorza oraz darzy edukacj, wydajc najlepsze skutki u niezwykle tak fizycznie, jak umysowo uzdolnionego wychowanka. Jak to tymczasem grzeszna jego matka, ku powszechnemu alowi caego kraju, zaprzysiga, e nigdy nie wstpi w zwizki maeskie i to najwidoczniej nie tylko dlatego, e jako bezczestna uwaa siebie za niegodn chrzecijaskiego maestwa, lecz take i dlatego, i pragnie dochowa zdronej wiernoci swemu zaginionemu bratu; jak tedy mocarny wadca ssiedniej krainy ubiega si o jej rk, ktrej mu odmawia, on za z tego powodu tak gwatownym wybucha gniewem, e cae jej krlestwo zalewa swymi wojskami i podbija z wyjtkiem jednego tylko warownego miasta, do ktrego chroni si krlewna; jak oto pniej mody Grzegorz, wiadomy ju okolicznoci swego narodzenia, zamyla pielgrzymk do Grobu witego, lecz zamiast tego, zmyliwszy drog, przybywa do miasta swojej matki, gdzie dowiaduje si o nieszczciu wadczyni, kae si do niej prowadzi i jej, ktra, jak napisano: pilnie mu si przyglda, ale nie poznaje, ofiarowuje swe usugi; jak zabija gniewnego ksicia, uwalnia kraj i oswobodzonej krlowej przedstawiony jest przez rad przyboczn na maonka; jak to ona wprawdzie troch si jeszcze certuje i wyprasza sobie jeden jeden tylko dzie do namysu, potem jednak, na przekr swej przysidze, wyraa zgod, tak e wrd ogromnego zadowolenia i radoci caego kraju dokonane zostaje to maestwo, a okropno bezwiednie przydana jest do okropnoci, gdy syn w grzechu poczty wstpuje w onic maesk z wasn matk tego wszystkiego wywodzi tu nie bd. Chciabym jedynie przypomnie punkty kulminacyjne akcji, nabrzmiae uczuciem, ktrym w tej kukiekowej operze w tak przedziwnie cudowny sposb czyni si zado: i tak ju na samym pocztku, gdy brat pyta siostr, czemu jest taka blada i oczy jej czer swoj utraciy, a ona odpowiada mu: Nic w tym dziwnego, bo brzemienna jestem i z tej przyczyny pena skruchy. Albo gdy ona na wie o mierci tego, ktrego w zbrodniczy sposb poznaa, przedziwn wybucha
290

skarg: Przepady me nadzieje, przepady siy moje, o bracie mj jedyny, o moje drugie ja!, potem za okrywa trupa pocaunkami od stp a po czubek gowy, tak e jej rycerze, przykro dotknici tak przesadn boleci, widz si zmuszeni si odrywa swoj pani od zmarego. Albo gdy, w chwili kiedy odkrywa, z kim to w najczulszym yje maeskim porozumieniu, powiada do: O, sodki synu mj, jedynym dzieciciem moim jeste, mem moim jeste i panem, moim i brata mego synem, o sodkie dzieci moje, i ty, mj Boe, po co dopuci, abym si narodzia? Tak si to bowiem dzieje: dziki wyjaniajcej tabliczce, ktr sama niegdy napisaa, a ktr odnajduje teraz w sekretnej komnacie swego ma, dowiaduje si, z kim to, dziki Bogu nie urodziwszy i jemu jeszcze brata i wnuka swego brata wasnego, dzieli oe; on wic teraz z kolei zaczyna przemyliwa o pokutnej pielgrzymce, w ktr te natychmiast bos stop wyrusza. Przychodzi do pewnego rybaka, ktry po delikatnoci jego czonkw poznaje, e nie ma do czynienia z pospolitym podrnym, i w tym dochodzi z nim do porozumienia, e najcilejsza samotno jedynie mu przystoi. Rybak wywozi go szesnacie mil w morze, na falami obmywan ska, i tam, kiedy ju rozkaza naoy sobie kajdany na nogi, klucz za od owych kajdan cisn w morskie gbiny, spdza Grzegorz siedemnacie lat pokuty, u kresu ktrych czeka go przemone wyniesienie do aski, jego samego wszake, jak si wydaje, bynajmniej nie zaskakujce. W Rzymie umiera bowiem papie, a ledwo odda ostatnie tchnienie, z niebios rozlega si gos: Szukajcie ma boego Grzegorza i jego postanwcie namiestnikiem moim! piesz tedy gocy na wszystkie wiata strony, a przybywaj take do owego rybaka, ktry wszystko sobie przypomina. I oto owi ryb, a w brzuchu jej znajduje zatopiony niegdy w morzu klucz. Zawozi wic gocw do pokutnej skay, oni za woaj: O, Grzegorzu, mu boy, zstp do nas ze skay, gdy z woli Boga masz by postawiony namiestnikiem jego na ziemi! A on co im odpowiada? Skoro tak si Bogu podoba mwi spokojnie to niechaj si dzieje wola Jego. Skoro jednak dojedaj do Rzymu i ma by wydany rozkaz uderzenia w dzwony dzwony same z siebie, bez ocigania si, bij wszystkie, goszc dononie, e tak pobonego i penego mdroci papiea nigdy dotd jeszcze nie bywao. Do matki jego rwnie dociera sawa bogosawionego ma, ona za, poniewa susznie mniema, i nikomu, jeli nie temu wybracowi, nie powinna dziejw swego ycia powierzy, wyrusza na spowied do Rzymu, do Ojca witego, ktry, gdy spowiedzi jej wysucha, pozna j i powiada do niej: O, sodka moja matko, siostro i ono. O, przyjaciko moja. Szatan zamierza do piekie nas zawie, lecz potga aski boej temu przeszkodzia. I buduje jej klasztor, gdzie by penia urzd ksieni, na krtki jednak czas. Obojgu im wolno bowiem wkrtce odda dusze swoje Bogu. Na tej to ponad wszelk miar grzesznej, naiwnej i aski penej historii skupi Adrian cay dowcip i przeraenie, ca dziecic wnikliwo, fantastyk i uroczysty wyraz swego muzycznego malarstwa i chyba do tej czci, albo szczeglnie do
291

niej wanie, odnosi si moe osobliwy epitet starego profesora z Lubeki o Optaniu przez Boga. Wspomnienie to jest mi szczeglnie bliskie, dlatego e Gesta istotnie s jakby pewnego rodzaju regresj od muzycznego stylu Straconych zachodw miosnych, podczas gdy konwencja Cudw wszechwiata raczej zapowiada ju konwencj Apokalipsy, a nawet t, ktr zastosowa w Faustusie. Tego rodzaju antycypacje lub przesunicia zdarzaj si czsto w yciu twrcy; atwo jednak umiem sobie wyjani artystyczn podniet, ktra emanowaa na mego przyjaciela z tych materiaw: bya to podnieta intelektualna, nie pozbawiona odcienia zoliwoci i wyzwalajcej trawestacji, wywodzia si bowiem z krytycznej reakcji wobec nadtego patosu schykowej ju epoki artystycznej. Dramat muzyczny czerpa swe tematy z romantycznej legendy, ze wiata redniowiecznych mitw, dajc przy tym do zrozumienia, e tylko takie przedmioty godne s muzyki, e one tylko dorwnuj jej istocie. Na pozr Adrian si temu podporzdkowa, w sposb nader destruktywny wszake, poniewa element dziwacznoci, szczeglnie za erotyczna krotochwila zastpiy tu moralizatorskie kapastwo, przy odrzucaniu wszelkiej pompatycznej rozrzutnoci rodkw, a sama akcja przeniesiona zostaa na z natury rzeczy burleskow scen kukiekowego teatru. Podczas pracy nad Gesta zaleao Leverkhnowi niezmiernie na moliwoci dokadnego przestudiowania specyfiki takiego wanie teatru, a katolicko-barokowe zamiowania teatralne ludu, wrd ktrego pdzi pustelniczy ywot, daway mu te niejedn po temu okazj. W Waldshut nie opodal mieszka pewien drogerzysta, ktry rzebi kukieki i sporzdza dla nich kostiumy, Adrian za kilkakrotnie odwiedza tego czowieka. Wyjeda rwnie do Mittenwald, osady lutnikw w dolinie grnej Izary, gdzie z kolei aptekarz oddawa si temu zamiowaniu: przy pomocy ony i zrcznych synw swoich organizowa we wsi przedstawienia kukiekowe do tekstw Pocciego i Christiana Wintera, ktre cigay tumy publicznoci, tak miejscowej jak i przyjezdnej. Leverkhn oglda te wystpy i studiowa przy tym, jak zauwayem, literatur dotyczc wielce kunsztownych pacynek oraz jawajskiej gry cieni. Wesoe to byy i oywione wieczory, kiedy to nam czyli mnie, Schildknappowi, a take i Rudiemu Schwerdtfegerowi, ktry nie zaniedbywa adnej okazji, aby raz i drugi w tym uczestniczy, przegrywa na starym klawesynie pod postumentem Nike, w owej izbie o gbokich oknach, nowe fragmenty z przedziwnych swoich partytur, gdzie najsurowiej panujca harmonia, najbardziej skomplikowane labirynty rytmu wyraay najwiksz naiwno, za pewien rodzaj dziecico-haaliwego stylu rzeczy najwymylniejsze. Spotkanie krlowej z owym podwczas ju witym mem, ktrego porodzia bya niegdy bratu swemu i ktrego jako swego maonka trzymaa w objciach wycisno nam z oczu zy, jakie dotd nigdy z nich nie pyny, zy miechu i fantastycznego wzruszenia, zmieszane ze sob w niepowtarzalny sposb; Schwerdtfeger za, w porywie przymilnoci, skorzysta
292

z chwili, aby z okrzykiem: Wspaniale to zrobie! obj Adriana i przytuli jego gow do swojej. Ujrzaem, jak i bez tego gorzkie usta Rdigera krzywi si z niesmakiem, i sam nie mogem si powstrzyma od wymamrotania sowa: Do! i wycignicia rki, jak gdybym chcia odcign zuchwalca, zapoznajcego dystans. Zapewne kosztowao go potem nieco trudu ledzenie toku rozmowy, jaka zawizaa si w izbie opata po tej poufnej produkcji. Mwilimy o wizi awangardy z ludowoci, o zniesieniu przepaci pomidzy sztuk a przystpnoci, pomidzy tym, co wzniose, a przyziemne, przepaci, jak niegdy wykopa w pewnym sensie zarwno literacko, jak muzycznie romantyzm, jako e potem wikszy ni kiedykolwiek rozdwik i obco pomidzy tym, co godne, a co lekkie, tym, co szlachetne, a co zajmujce, co postpowe, a co powszechnie dostpne, stanowiy o losach sztuki. Czyby skonno do sentymentalizmu sprawiaa, i muzyka ktra w tym wypadku reprezentowaa wszystko inne ze wzrastajc wiadomoci zapragna uciec ze swego szacownego osamotnienia, odnale posplno bez pospolitowania si i przemwi jzykiem zrozumiaym rwnie i dla muzycznie niewyksztaconych, aby rozumieli j, podobnie jak rozumiej Wilcz Jam, ari Jungfernkranz i Wagnera? W kadym razie nie sentymentalizm by rodkiem do tego celu, lecz raczej ju ironia, raczej szyderstwo, ktre, oczyszczajc atmosfer, czyo si z obiektywizmem i ywioowoci we wspln frond przeciwko romantyzmowi, przeciw patosowi i proroctwom, przeciw dwikowemu oszoomieniu i literackoci, rzec pragn: na rzecz ponownego odkrycia samej muzyki jako organizacji czasu. Jakie trudne zamierzenie! Jake bliskie to bowiem byo faszywego prymitywizmu, a zatem znowu romantycznoci. Utrzyma si na wyynach ducha; przemieni najwyszukasze rezultaty rozwoju muzyki europejskiej w oczywisto, by nowo bya dostpna kademu; opanowa j zuytkowujc swobodnie jako dostpny budulec i dajc wyczu tradycj przeksztacon w przeciwiestwo epigonizmu; uczyni rzemioso, choby najbardziej udoskonalone, cakowicie niepostrzegalnym, ukry i przetopi wszelki kunszt instrumentacji i kontrapunktu na artystycznie skuteczn prostot, bynajmniej nie prostack, prostot intelektualnie spryst, oto, co wydawao si zadaniem i deniem sztuki. Mwi przewanie Adrian, my, pozostali, sekundowalimy mu zaledwie. Podniecony uprzedni produkcj mwi nieco gorczkowo, z rumiecami na policzkach i z poncymi oczyma, nie pynnie zreszt, lecz raczej rzucajc sowa, z tak gwatown gestykulacj przecie, i wydawao mi si, e nigdy dotd wobec mnie ani w obecnoci Rudiego nie wynurza si tak elokwentnie. Schildknapp da wyraz swej niewierze w odromantyzowanie muzyki. Jest ona chyba zbyt gboka i istotnie z romantyzmem zwizana, aby kiedykolwiek bez powanego naturalnego uszczerbku moga si go wyprze. Adrian na to:

293

 Chtnie przyznam panu racj, jeli pod sowem romantyzm pojmuje pan ciepo uczucia, ktrego si muzyka dzisiaj w subie technicznego intelektualizmu wypiera. Jest to na pewno zapieranie si samej siebie. Lecz to, co nazywamy oczyszczeniem komplikacji, aby uczyni z niej prostot, w zasadzie jest tym samym, co odzyskanie witalnoci i siy uczucia. Gdyby to byo moliwe, komu ten jakeby ty to nazwa? zwrci si ku mnie i sam sobie odpowiedzia: powiedziaby p r z e o m . Tak, komu by si ten przeom uda ze stanu duchowego chodu w zuchway wiat nowych uczu, tego trzeba by chyba nazwa zbawicielem sztuki. Zbawienie mwi dalej, nerwowo wzruszywszy ramionami romantyczne sowo; a take sowo harmonisty, zawoanie rozanielonej kadencji w muzyce harmonicznej. Czy to nie mieszne, e muzyka uwaaa siebie przez pewien czas za drog do zbawienia, podczas gdy sama, jak i wszelka sztuka, tego zbawienia potrzebuje, a mianowicie od pompatycznej izolacji, tego owocu emancypacji kulturalnej oraz wyniesienia kultury do roli namiastki religii, od samotnoci pord intelektualnej elity zwanej publicznoci, ktra niebawem przestanie ju istnie, ktra ju nie istnieje, tak e sztuka bdzie wkrtce cakowicie samotna, a do obumarcia samotna, chyba e znajdzie drog do ludu, co znaczy wyraajc si mniej romantycznie: do ludzi. Mwi to wszystko i pyta o to wszystko ptonem, jednym tchem, w tonie zwykej konwersacji, lecz z ukrytym dreniem w gosie, ktrego znaczenie pojlimy dopiero, gdy dokoczy: Cay stosunek sztuki do ycia zmieni si, wierzcie mi, bdzie si przemienia, a mianowicie stanie si skromniejszy i weselszy nieunikniona to rzecz i cae to szczcie. Odpadnie z niej wiele melancholijnej ambicji i ponowna niewinno, a nawet niefrasobliwo stanie si jej udziaem. Przyszo ujrzy j i ona sama widzie siebie bdzie w roli suebnej wobec spoecznoci, ktra wchonie znacznie wicej ni tylko wyksztacenie i nie posidzie kultury, by moe jednak sama bdzie kultur. Jedynie z trudem moemy to teraz sobie wyobrazi, a przecie urzeczywistni si to i bdzie czym naturalnym: sztuka bez cierpienia, psychicznie zdrowa, nieuroczysta, radonie ufna, sztuka z ca ludzkoci za pan brat... Przerwa i wszyscy trzej milczelimy wstrznici! Bolesne to bowiem, a zarazem podniose sysze, gdy samotno mwi o wsplnocie, niedostpno o ufnoci. Mimo cae wzruszenie w gbi duszy niezadowolony byem jednak z jego zwierzenia, niezadowolony z niego. To, co powiedzia, nie zgadzao si z nim, z jego dum, z jego, jeli kto woli, pych, ktr kochaem, do ktrej sztuka ma prawo. Sztuka jest spraw ducha, duch za wcale a wcale nie powinien czu si obowizany do czegokolwiek wobec spoeczestwa, wobec wsplnoty, wzbronione mu to jest nawet, w moim rozumieniu, w imi jego wolnoci i szlachectwa. Sztuka, ktra idzie w lud, ktra swoimi czyni potrzeby tumu, prostaczkw, wyrobnikw, marnieje, a narzuca jej to jako obowizek, dopuszcza choby z racji pastwowych
294

jedynie sztuk zrozumia dla prostaczkw, oto, co j e s t najgorszym wyrobnictwem i zabjstwem ducha. Duch, jestem o tym przekonany, mimo najmielszych, niezdyscyplinowanych, niedostpnych tumowi wyskokw, poszukiwa i prb, moe by pewien, e w jaki wysoce poredni sposb suy czowiekowi na dusz met za nawet ludziom. Niewtpliwie takie byo rwnie naturalne stanowisko Adriana. A jednak spodobao mu si wyprze si go i zapewne myliem si, usiujc w tym dostrzec wyparcie si wasnej pychy. Prawdopodobnie bya to raczej prba uzyskania popularnoci z racji najwyszej ju pychy. Gdyby tylko gos tak mu nie dra, kiedy mwi o potrzebie zbawienia sztuki, o jej za pan brat z ludzkoci, gdyby nie to jego poruszenie, ktre mimo wszystko wzbudzio we mnie pokus, aby ucisn mu rk. Powstrzymaem si jednak od tego i raczej zwrciem niespokojne oko na Rudiego Schwerdtfegera w obawie, czy nie zechce na domiar wszystkiego ponownie wzi go w ramiona.

XXXII
Zalubiny Inez Rodde z profesorem dr. Helmutem Institorisem odbyy si w owym pocztkowym okresie wojny, kiedy kraj by jeszcze peen nadziei, ja sam za znajdowaem si na froncie, wiosn 1915 roku, wedug wszelkich mieszczaskich przepisw, ze lubem cywilnym i kocielnym, uczt weseln w hotelu Cztery Pory Roku oraz podr modej pary do Drezna i Saskiej Szwajcarii a wszystko to jako zakoczenie dugiego okresu oboplnej prby, ktry widocznie doprowadzi ich do wniosku, e sobie odpowiadaj. Czytelnik wyczuwa ironi, ktr zreszt doprawdy bez zoliwoci wkadam w sowo widocznie; wniosek taki bowiem wcale nie istnia, albo moe i istnia od samego pocztku, stosunki za pomidzy dwojgiem modych bynajmniej nie ulegy jakiemu rozwojowi od chwili, kiedy Helmut zbliy si do senatorskiej crki. Przyczyny, ktre przemawiay za ich zwizkiem, byy w chwili ich zarczyn i zalubin nie mniej wakie, co i podwczas, i nic nowego do nich nie doszo. Lecz uczyniono formalnie zado klasycznej maksymie: Niechaje bada, kto si na wieki z innym wie, a dugo owej prby zdawaa si rwnie w kocu sprzyja pozytywnemu jej wynikowi nadto za jeszcze dochodzia niejaka potrzeba poczenia si z powodu wojny: ledwo si zacza, a ju przecie powodowaa przedwczesn dojrzao niejednej niezdecydowanej skonnoci. Inez zawsze bya mniej lub wicej gotowa do wypowiedzenia swego tak dla wzgldw psychologicznych czy te powinienem powiedzie: materialnych, nieche si to wic nazywa: z racjonalnych pobudek, lecz ponadto zawaya tu
295

wielce okoliczno, e Klaryssa z kocem ubiegego roku opucia Monachium i otrzymaa pierwsze swoje engagement w Celle nad Aller, tak e siostra jej musiaaby pozosta sama z matk, ktrej cygaskie skonnoci, cho umiarkowane gania tak stanowczo. Senatorowa zreszt w radosnym wzruszeniu przeywaa mieszczask stabilizacj swojej cry, do czego po macierzysku przyczynia si bya przez utrzymywanie swego salonu i rozlegych stosunkw towarzyskich. Sama przy tym take odniosa niejaki zysk, mogc tym sposobem zaspokoi sw poudniowoniemieck, nieco swobodn rado ycia, a zmierzchajca jej uroda zbieraa w tym okresie hody od zapraszanych mczyzn, Kntericha, Kranicha, Zinka, Spenglera, modych adeptw szkoy teatralnej itd. C, myl, e nie posuwam si zbyt daleko, a raczej posuwam si tylko tak daleko, jak trzeba, kiedy powiadam, e rwnie i z Rudim Schwerdtfegerem ya na stopie wielce artobliwej, zaczepnie trawestujcej stosunki pomidzy matk a synem, i e wanie w rozmowach z nim nader czsto dawa si sysze jej zalotnie gruchajcy miech, tak dla niej charakterystyczny. Po tym wszystkim jednak, co ju wyej zaznaczyem, a nawet wyranie na temat wewntrznego ycia Inez powiedziaem, mog ju pozostawi czytelnikowi wyobraenie sobie owego skomplikowanego uczucia obrzydzenia, haby i wstydu, jakie wobec tych bazestw odczuwaa. Zdarzyo si w mojej obecnoci, e podczas sceny tego rodzaju nagle z paajcymi policzkami opucia matczyny salon i ucieka do swego pokoju, po kwadransie za, jak si tego by moe spodziewaa i pragna, Rudolf zastuka do jej drzwi dopytujc o powody jej zniknicia, ktre z pewnoci byy mu znane, lecz ktre oczywicie nie przechodziy przez usta, oznajmiajc, jak bardzo jej tam wszystkim brak i usiujc na wszystkie tony, nawet tonem braterskiej czuoci, wybaga jej powrt. Nie uspokoi si, dopki mu nie przyrzeka, e wprawdzie nie z nim razem, co to, to jednak nie, ale po pewnym czasie przyczy si znw do towarzystwa. Przepraszam za przypne wczenie tu tego wydarzenia, ktre mi utkwio w pamici, lecz ktre senatorowej, teraz, gdy zarczyny i maestwo Inez stay si ju faktem dokonanym, beztrosko uleciao z pamici. Nie tylko, e nie zaniedbaa otoczy tego lubu caym splendorem, a nie mogc obdarzy crki znaczniejszym posagiem w pienidzach, daa jej przynajmniej hojn wypraw w bielinie i srebrach, lecz wyzbya si rwnie poniektrych sztuk starodawnych mebli, jakich rzebionych skrzy, tego czy owego z delikatnych, zoconych krzeseek, a to, aby si przyczyni do urzdzenia wielkopaskiego mieszkania, wynajtego przez nowoecw przy Prinzregentenstrasse, na drugim pitrze, z frontowymi pokojami na Ogrd Angielski. I jakby chcc siebie i innych przekona, e jej towarzyska gocinno, e owe wesoe wieczorki w jej salonie istotnie suy miay jedynie szczciu i przyszoci crek, ja przejawia wyrane pragnienie abdykacji i odejcia od ycia wiatowego, przestaa przyjmowa, a w rok mniej wicej po zampjciu Inez zlikwido296

waa mieszkanie przy Rambergstrasse, przestawiajc sw wdowi egzystencj na tor cakiem odmienny, mianowicie wiejski: przeniosa si do P f e i f f e r i n g , gdzie, prawie nie zwracajc tym uwagi Adriana, wynaja mieszkanie w niskim domku z kasztanami u frontu przy otwartym placyku naprzeciw obejcia Schweigestillw, gdzie to niegdy kwaterowa by w artysta, malujcy tak pospne krajobrazy moczarw Waldshut. Sia atrakcyjna tego skromnego i cichego zaktka wobec wszelkiego autoramentu ludzi dystyngowanie zrezygnowanych lub ciko dowiadczonych yciem bya osobliwa: naleao to chyba tumaczy charakterem jego wacicieli, zwaszcza za czerstwej gospodyni, Elzy Schweigestill, i jej darem wyrozumienia, ktremu z cudown przenikliwoci daa wiadectwo w przypadkowej rozmowie z Adrianem, kiedy to poinformowaa go, e senatorowa zamierza sprowadzi si naprzeciwko. Cakiem to proste orzeka w swoim bawarskim dialekcie cakiem proste i zrozumiae, panie Leverkhn, zaraz to zobaczyam. Ona ma do miasta, ludzi i towarzystwa, pa i panw, bo z wiekiem nabraa tej wstydliwoci. Rnie z tym zreszt, bo s takie, co im nic nie szkodzi, umiej to sobie uoy, a nawet im przystoi. Te, co tylko z biegiem czasu robi si na stateczne szelmy z siwymi loczkami na uszach, nieprawda, i tak dalej, i przez t ca swoj obecn godno pozwalaj wcale smacznie przeziera temu, co to niegdy wyprawiay, i niejedno pomyle a mczyni wicej si na to bior, niby si kto spodziewa. Ale niektrym si to nie udaje i wcale im te nie przystoi, i gdy im policzki wyschn, szyja si pomarszczy, pod wzgldem zbw te nie maj co pokazywa przy miechu, to wstydz si i martwi przed lustrem, i nie chc si ju ludziom na oczy pokazywa, i tak maj potrzeb jak chore stworzenie, aby si skry. A jeli nie zby i szyja, to wosy s wstydem i utrapieniem. A u pani senatorowej to wanie te wosy, zaraz to widziaam. Poza tym wszystko by jeszcze uszo, ale te wosy, wie pan, wychodz jej nad czoem, tak e z nasad zrobio si niekoniecznie i nawet karbwkami tam od przodu nic si wyspekulowa nie da, i to caa rozpacz, bo to wielka bieda, niech mi pan wierzy! Wic rezygnuje ju ze wiata i sprowadza si do Schweigestillw, to cakiem proste. Tyle pani Elza ze swym rwno przecignitym, z lekka ju srebrem przyprszonym przedziakiem, ktry w samym swym rodku ukazywa bia skr gowy. Adrian, jak ju wspomniaem, niezbyt si przej przybyciem nowej lokatorki z przeciwka, ktra, po raz pierwszy odwiedziwszy Schweigestillw, kazaa si do niego zaprowadzi na chwil krtkiej rozmowy, potem jednak, szanujc potrzebny mu do pracy spokj, odwzajemniaa jego rezerw wasn powcigliwoci i raz jeden tylko, zaraz na pocztku, przyja go u siebie herbat, w tych kilku skromnych, biao tynkowanych i niskich izdebkach na ocienionym kasztanami parterze, dziwacznie zagraconych resztkami jej mieszczasko eleganckiego umeblowania, kandelabrami, wycieanymi fotelami, pejzaem Zotego Rogu w cikich ramach i fortepianem,
297

przykrytym brokatow serwet. Odtd, kiedy spotykali si we wsi albo na polnych drkach, zamieniali jedynie uprzejme pozdrowienie albo te spdzali kilka minut na rozmowie o cikim pooeniu kraju, o rosncym braku ywnoci po miastach, ktry tu znacznie mniej odczuwano, tak e odosobnienie senatorowej uzyskao pewne praktyczne usprawiedliwienie oraz pozr czego w rodzaju zapobiegliwej przezornoci, umoliwiao jej bowiem std, z Pfeiffering, zaopatrywanie obu crek, a nawet byych przyjaci domu, jak, powiedzmy, Knterichw, w ywno: jaja, maso, mk i kiebasy. Z wysyania tych paczek i przesyek uczynia sobie w okresie najciszych lat niemal zawd. Inez Rodde, bogata obecnie i uzbrojona wobec przeciwnoci ycia, przeja spord maego grona dawnych bywalcw matczynego salonu Knterichw, jak rwnie numizmatyka dr. Kranicha, Rudiego Schwerdtfegera, Schildknappa i mnie lecz nie Zinka, Spenglera ani ludku teatralnego, koleanek i kolegw Klaryssy, a to, aby zapewni sobie i swemu mowi towarzystwo, uzupenione jeszcze przez rodowisko uniwersyteckie, modszych i starszych docentw obu wyszych uczelni, wraz z paniami. Z pani Knterich, Natali, o egzotycznej, hiszpaskiej urodzie, przestawaa Inez na przyjaznej, wrcz poufaej stopie, mimo i urocza ta kobieta posiadaa ustalon ju niewtpliwie opini osoby hodujcej morfinie, pomwienie, ktre wedug mojej obserwacji potwierdza upajajco wymowny blask jej oczu na pocztku kadego przyjcia, a take regularne jej zniknicia, podczas ktrych odwieaa widocznie zamierajce stopniowo oywienie. W fakcie, e Inez, tak dbajca o sw konserwatywn godno i patrycjuszowsk cze, Inez, ktra zdecydowaa si na maestwo jedynie ze wzgldu na mono zaspokojenia tych swoich tsknot, wolaa przestawa z Natali ni ze zrwnowaonymi maonkami kolegw ma, typowymi onami niemieckich profesorw, e odwiedzaa j prywatnie i przyjmowaa j w cztery oczy, dostrzegam bardzo wyranie dwoisto jej natury, a take, jak bardzo wtpliwego w istocie gatunku bya jej mieszczaska tsknota za przyzwoitoci i legalnoci osobistego ycia. Nigdy nie wtpiem, e nie kochaa ma, tego maostkowego, w sobie samym z racji estetycznych snw o sile rozmiowanego teoretyka sztuki. Okazywaa uczucie z rozmysem konwencjonalne, a prawd jest take, e doskona dystynkcj, wydelikacon jeszcze owym poniekd czuym i mczco-szelmowskim sposobem bycia reprezentowaa jego spoeczn rang. Akuratno, z jak prowadzia dom i przygotowywaa przyjcia, nazwa by raczej naleao biern pedanteri i to w okolicznociach ekonomicznych, ktre z roku na rok coraz bardziej utrudniay zachowanie mieszczaskiej poprawnoci. W utrzymywaniu drogiego i piknego mieszkania z perskimi dywanami na lustrzanych parkietach pomagay jej dwie dobrze wytresowane i comme il faut odziane suce, w czepeczkach i wykrochmalonych fartuszkach, z ktrych jedna, pokojwka, penia u niej funkcje garderobianej. Dzwonienie na ow Zofi byo prawdziw pasj Inez. Czynia to bez ustanku, dla samej przy298

jemnoci wielkopaskiej obsugi i zapewnienia sobie troskliwoci i opieki, jakie swym maestwem okupia. Na Zofii take spoczywa obowizek pakowania niezliczonych waliz i walizeczek, jakie Inez zabieraa ze sob wyjedajc z Institorisem na wie, do Tegernsee albo do Berchtesgaden, choby tylko na kilka dni. Te zway bagau, ktrymi obciaa si przy kadej najmniejszej wycieczce ze swego przytulnego gniazdka, byy dla mnie rwnie symbolem jej potrzeby opieki oraz jej lku przed yciem. Musz jeszcze opowiedzie o wymuskanym, omiopokojowym mieszkaniu przy Prinzregentenstrasse. Byo ono ze swymi dwoma salonami, z ktrych jeden, nieco przytulniej urzdzony, suy na uytek codzienny, ze swoj du sal jadaln z rzebionego dbu, z gabinetem-palarni o obitych skr klubowych fotelach, sypialni maesk, gdzie nad bliniaczymi oami z tej, polerowanej gruszy unosiy si reminiscencje baldachimu, na damskiej za toalecie, uoone starannie wedug wielkoci, poyskiway krysztaowe flakony i srebrne przybory byo ono, powiadam, wzorem jeszcze lat kilka w tym czasie rozkadu trwa majcego niemieckiego domu rodzinnego ze rodowiska kulturalnego mieszczastwa rwnie i ze wzgldu na dobre ksiki, ktre porozkadano wszdzie w salonie, saloniku, gabinecie, a przy zakupie ktrych unikano, po czci ze wzgldw reprezentacyjnych, po czci dla higieny psychicznej, wszystkiego, co podniecajce czy demoralizujce: byy tam wic solidne dziea o treci ksztaccej, studia historyczne Leopolda von Ranke, pisma Gregoroviusa, prace z dziedziny historii sztuki, klasycy francuscy i niemieccy, sowem, zasadnicz cz zbioru stanowi element stabilny i konserwatywny. Z biegiem lat mieszkanie stawao si jeszcze pikniejsze, a co najmniej kompletniejsze i barwniejsze; dr Institoris przyjani si bowiem z poniektrymi monachijskimi malarzami o umiarkowanych tendencjach galerii Glas-Palast (wasny jego gust estetyczny by przy caym teoretycznym poparciu dla pompatycznej gwatownoci nad wyraz spokojny), zwaszcza za z niejakim Nottebohmem, rodem z Hamburga, onatym, zapadolicym, spiczastobrodym i zabawnym czowiekiem, uzdolnionym i wesoym imitatorem aktorw, zwierzt, instrumentw muzycznych oraz profesorw, prawdziw podpor zanikajcych ju co prawda festynw zapustnych, nader zrcznie posugujcym si technik owienia wrd towarzystwa zamwie portretowych, jako artysta za, wolno mi chyba tak powiedzie, przedstawicielem ulizanego malarstwa podlejszej rangi. Institoris, nawyky do naukowego kontaktu z arcydzieami, albo nie widzia rnicy pomidzy nimi a wypracowan przecitnoci, albo te sdzi, e dugi przyjani powinien spaca zamwieniami, ponadto za nie pragn mie na wasnych cianach nic poza nie prowokujcym ugrzecznieniem i uspokajajc elegancj, w czym niewtpliwie, jeli nie ze wzgldu na gust, to z racji jej postawy yciowej znajdowa zdecydowane poparcie ony. Dlatego te dali si za znaczn sum z wielkim podobiestwem i bardzo banalnie sportretowa przez Nottebohma; kade osobno i take razem, a potem, gdy przybyy
299

dzieci, zamwiono u wesoka rodzinny portret Institorisw naturalnej wielkoci, icie marionetkowe malowido, ktrego pokan paszczyzn pokrywao rozrzutnie mnstwo farby olejnej i lnicego werniksu i ktre, w bogatych ramach, opatrzone od gry i dou wasnym owietleniem elektrycznym, zdobio salon. Gdy przybyy dzieci, powiadam. Bo urodziy si dzieci i z jak starannoci, mona by powiedzie: z heroicznym zapoznawaniem okolicznoci, coraz mniej sprzyjajcych wytwornemu mieszczastwu, byy one hodowane i wychowywane jakby dla wiata takiego, jakim by niegdy, nie za dla tego, ktrym mia si sta. Ju z kocem 1915 roku obdarzya Inez swego maonka creczk, ktrej dano imi Lukrecja, spodzon w to polerowanym ou pod baldachimem na kolumienkach, tu obok uszeregowanych symetrycznie na szklanym blacie srebrnych przyborw toaletowych. Inez za owiadczya natychmiast, e zamierza uczyni z niej doskonale wychowan panienk une jeune fille accomplie, jak si wyrazia w swojej nabytej w Karlsruhe francuszczynie. Dwa lata pniej pojawiy si jeszcze blinita, znowu dziewczynki, ktre w rwnie elegancki i wytworny sposb, przy czekoladzie, porto i sodyczach, zostay ze srebrnej kwiatami uwieczonej misy ochrzczone imionami Aennchen i Riekchen. Wszystkie trzy byy to biae, seplenice wdzicznie i pieszczotliwie, zatroskane o swoje falbanki u sukienek, najwyraniej ulegajce presji macierzyskiej manii nieskazitelnoci i w jaki smutny sposb nieustannie sob zajte, cieplarniane rolinki i luksusowe stworzonka, ktre najwczeniejsze dni spdziy w wytwornych koszyczkach o jedwabnych firankach i ktre mamka (gdy Inez nie karmia sama, lekarz domowy jej to odradzi), cakiem ju z mieszczaska wysztafirowana kobiecina z ludu, wozia na spacer pod lipami Prinzregentenstrasse w niskim wzeczku najmodniejszej konstrukcji, na gumowych kkach. Pniej sprawowaa nad nimi opiek bona, wykwalifikowana freblanka. Jasny pokj, w ktrym wzrastay, gdzie stay ich eczka i gdzie Inez odwiedzaa je, gdy tylko pozwalay jej na to obowizki gospodarskie i troska o wasny wypielgnowany wygld, by ze swym barwnym fryzem baniowych rycin i z rwnie baniowymi mebelkami dla krasnoludkw, z podog kryt kolorowym linoleum, z caym swoim wiatem porzdnie na ciennych regaach ustawionych zabawek, misiw, barankw na kkach, pajacw, lalek z pracowni Kthe Kruse i pocigw, wzorem dziecicego raju, wedug wszelkich regu sztuki. Czy mam tu powiedzie albo raczej powtrzy, e z caym tym porzdkiem co najwyraniej byo nie w porzdku, e opiera si na pozorach, aby nie rzec: na kamstwie, i e nie tylko z zewntrz by coraz bardziej podawany w wtpliwo, lecz e by dla wyostrzonego wspczuciem wzroku rwnie i wewntrznie grzski i ani uszczliwia, ani mu w gbi duszy dawano wiar, ani by jej prawdziwie spragniony? Cae to poprawne szczcie wydawao mi si zawsze wiadomym wypieraniem si i zamazywaniem jego problematycznoci; w dziwnej te znajdowao si niezgodzie z kultem cierpienia, ktremu hodowaa Inez, a moim zdaniem ko300

bieta ta bya zbyt inteligentna, aby nie zdawa sobie sprawy z tego, e wyidealizowany mieszczaski inkubator, w ktry przesadnie zmieniaa egzystencj swoich dzieci, by wyrazem i hyperkompensat faktu, e ich nie kochaa, lecz e widziaa w nich owoce zwizku, ktry zawara z nieczystym kobiecym sumieniem i w ktrym ya pord fizycznych oporw. Miy Boe, oczywicie, e dla adnej kobiety nie mogo by oszaamiajc rozkosz sypianie z Helmutem Institorisem! Tyle i ja si znam na kobiecych marzeniach i wymaganiach i zawsze zmuszony byem wyobraa sobie, e Inez znoszc to jedynie w poczuciu obowizku i, aby tak rzec, z odwrcon twarz podzia jego dzieci. Gdy byy jego dziemi, podobiestwo wszystkich trzech do niego nie dopuszczao adnej wtpliwoci i znacznie przewyszao podobiestwo do matki, by moe dlatego, e duchowy jej udzia przy ich poczciu by tak niky. I w ogle nie chciabym tu w aden sposb urazi mskiej godnoci tego maego pana. By on z pewnoci prawdziwym mczyzn, cho homunkulusowej postaci, i przez niego to zaznaa Inez rozkoszy, rozkoszy bez szczcia, na ktrej to ubogiej glebie moga si bujnie rozrasta jej namitno. Powiedziaem ju przecie, e Institoris, z chwil gdy zacz si ubiega o paniestwo Inez, czyni to waciwie dla kogo innego. Tak wic i jako m by jedynie tym, ktry zbudzi w niej nieznane pragnienia, da jej poowiczne, w istocie poniajce dowiadczenie szczcia, domagajce si uzupenienia, weryfikacji, zadouczynienia, i tsknot, jak ywia wobec Rudiego Schwerdtfegera, a ktr mi w rozmowie w tak dziwny sposb zwierzya, rozpomieni w namitno. Sprawa jest cakiem jasna: jako przedmiot zalotw zacza myle o nim z niepokojem, jako dowiadczona kobieta zakochaa si w nim z peni wiadomoci, uczucia i podania. A nie moe te ulega wtpliwoci, e w mody czowiek nie mg nie usucha tego namitnego i z psychiczn przewag napierajcego na uczucia, powiedziabym niemal: adnie by to wygldao, gdyby go nie usucha, przy czym dwiczy mi w uszach siostrzane: Hop! chopcze, co te panu strzelio do gowy, poskocz askawie na jednej nodze! Powtarzam: nie pisz powieci, nie pretenduj wcale do wszechwiedzy autora, opisujcego dramatyczne fazy intymnej ewolucji ukrytej przed oczami wiata. Jedno pewne, e Rudolf, przycinity do muru, bezwolnie i z westchnieniem: C robi? usucha owej dumnej komendy, przy czym doskonale mog sobie wyobrazi, jak jego zamiowanie do flirtu i pocztkowo niewinne zadowolenie z coraz to bardziej napitej i gortszej sytuacji wcigno go w przygod, ktrej, bez owej skonnoci do igrania z ogniem, atwo mg by unikn. Innymi sowy: pod paszczykiem mieszczaskiej nieskazitelnoci, owej osony, ktrej tak chorobliwie i nostalgicznie pragna, Inez Institoris ya w cudzostwie z owym ju wedug swej psychicznej konstrukcji, a nawet i sposobu bycia chopicym ulubiecem kobiet, ktry przyczynia jej zwtpie i trosk, tak jak zazwyczaj
301

lekkomylna kobieta przyczynia zwtpie i trosk powanej mskiej mioci, a jej obudzone w niemiym maestwie zmysy znajdoway w jego ramionach zaspokojenie. ya tak lata cae, od chwili, ktra, jeli si nie myl, przypada na pierwsze miesice po jej lubie, a po sam koniec dziesiciolecia, a jeli potem tak ju nie ya, to dlatego e ten, ktrego wszelkimi siami usiowaa przy sobie zatrzyma, wymkn si jej. Ona bya t, ktra, grajc jednoczenie rol wzorowej gospodyni i matki, dyrygowaa tym stosunkiem, maskowaa go i przeprowadzaa wszelkie manipulacje, bya to codziennie powtarzana sztuka, podwjne ycie, co, oczywicie, szarpao nerwy i ku najwyszemu przeraeniu zagraao niepewnemu urokowi jej postaci, w ten choby sposb, e maniakalnie poniekd pogbiao dwie zmarszczki u nasady nosa, pomidzy jasnymi ukami brwi. Przy tym wszystkim, mimo wszelk ostrono, przebiego i mistrzowsk dyskrecj w ukrywaniu przed wiatem tego rodzaju odchyle, ch takiego ukrywania nie jest nigdy wyrana i niezomna u obu stron: zarwno u mczyzny, ktremu pochlebia musi, kiedy istniej przynajmniej domysy jego powodzenia, jak nawet i u kobiety, ktrej seksualna prno wprost domaga si tego, aby i inni wiedzieli, i nie jest skazana wycznie na pieszczoty maonka, co do ktrych nikt nie ma szczeglnie wysokiego wyobraenia. Std te chyba si nie myl sdzc, e rodowisko monachijskie do powszechnie wiedziao o bocznych ciekach, ktrymi chadzaa Inez Institoris, cho prcz Adriana Leverkhna nigdy nie zamieniem z nikim ani sowa na ten temat. Posuwam si nawet a do przypuszczenia, e sam Helmut rwnie zna prawd: niejaka mieszanina owieconej agodnoci i z pewnym zastrzeeniem wspczujcej tolerancji oraz umiowania spokoju, jaka si w nim niekiedy przejawiaa, przemawia za tym przypuszczeniem, towarzystwo bowiem nierzadko uwaa maonka za jedynego lepca, podczas gdy on z kolei sdzi, i poza nim nikt o niczym nie wie. Oto spostrzeenie starego czowieka, ktry przypatrzy si yciu. Nie odnosiem wraenia, aby Inez szczeglnie si martwia czyjkolwiek wspwiedz. Robia, co moga, aby tego unikn, lecz byo to raczej zachowywanie pozorw, kto chcia koniecznie, mg wiedzie, aby tylko jej nie przeszkadza. Namitno jest zbyt przejta sob, aby podejrzewa, e ktokolwiek moe by jej serio nieprzyjazny. Przynajmniej jest tak zawsze w sprawach miosnych, gdzie uczucie uzurpuje sobie wszelkie prawa tego wiata i nawet amic zakazy i siejc zgorszenie mimo woli liczy na wyrozumiao. Jakeby Inez, jeli w ogle uwaaa si za cakowicie nie podejrzewan, moga ni z tego, ni z owego osdzi, e naley mnie we wszystko wtajemniczy? A przecie uczynia to bez adnych niemal osonek tyle tylko, e nie wymieniajc pewnego nazwiska podczas wieczornej rozmowy byo to chyba jesieni 1916 roku rozmowy, na ktrej wyranie jej bardzo zaleao. W przeciwiestwie do Adriana, ktry, jeli spdza czasami wieczr w Monachium, wraca zawsze pocigiem o jedenastej do Pfeiffering, wynajem sobie podwczas w Schwabing, w pobliu Bramy Zwycistwa, przy Hohenzollernstrasse
302

may pokoik, aby by niezalenym i w razie potrzeby mie pied terre w stolicy. Mogem wic, zaproszony na kolacj do Institorisw jako ich stary przyjaciel, chtnie przysta na popart przez ma prob Inez, uczynion jeszcze przy stole, abym i pniej dotrzyma jej towarzystwa, po wyjciu Helmuta, ktry mia jeszcze zamiar zagra w karty w klubie Allotria. Institoris wyszed zaraz po dziewitej, yczc nam miej pogawdki. A potem pani domu i go znaleli si sami w uywanym na co dzie saloniku, wyposaonym w koszykowe, wycieane poduszkami meble i gdzie na konsolce z kolumienkami stao alabastrowe popiersie Inez, dzieo zaprzyjanionego rzebiarza, bardzo podobne, bardzo pikantne, znacznie pomniejszone w rozmiarach, lecz niezwykle wyraziste, z jej cikimi wosami, zamglonym spojrzeniem, delikatn, nieco ukonie naprzd wysunit szyjk i ustami w szelmowskim zasmuceniu cignitymi w ciup. I oto znowu byem powiernikiem, tym dobrym, adnych wzrusze nie wzbudzajcym czowiekiem, w przeciwiestwie do caego wiata pokus, ktrych ucielenienie Inez widziaa zapewne w owym chopcu, o ktrym chciaa ze mn mwi. Powiedziaa to sama: stan rzeczy, bieg spraw, przeycia, mio, szczcie i bl traciy wszelk warto, jeli pozostaway nieme, dowiadczane i przecierpiane tylko. Nie kontentoway si milczeniem i mrokiem. Im bardziej byy skryte, tym bardziej poday kogo trzeciego, zaufanego, dobrego, z ktrym mona by o nich mwi, i ja nim wanie byem; zrozumiaem to i przyjem na siebie t rol. Po odejciu Helmuta, jak gdyby znajdowa si jeszcze w zasigu naszych gosw, mwilimy czas jaki o sprawach obojtnych. Nagle, zaskakujc mnie niemal, powiedziaa Serenusie, czy pan mnie gani, gardzi mn, potpia? Udawanie, e nie wiem, o co chodzi, byoby nonsensem. Bynajmniej, Inez odparem. Bro Boe! Zawsze sobie powtarzam te sowa: Mnie pomsta, ja oddam mwi Pan. A wiem, e On wtapia ju kar w samo wykroczenie, tak e ono ni przesika i jedno nie da si oddzieli od drugiego, szczcie za i kara staj si tym samym. Musi pani bardzo cierpie. Czy siedziabym tutaj, gdybym mia by strem moralnoci? Nie przecz, e l k a m si o pani. Lecz i to zachowabym dla siebie, gdyby mnie pani nie zapytaa, czy j potpiam. Czyme jest cierpienie, czyme jest lk i upokarzajce niebezpieczestwo powiedziaa w porwnaniu z tym jedynym, sodkim, niezbdnym triumfem, bez ktrego y si nie chce: przywiza do siebie istot tak lekkomyln, nieuchwytn, wiatow, ktra drczy czowieka swymi niestaymi wzgldami, ktra niemniej jednak posiada prawdziwe ludzkie wartoci, obstawa przy tych powanych wartociach, zmusi jego prno do powagi, okiezna lekkoducha i wreszcie, wreszcie, nie jeden raz tylko, lecz nieustannie, dla upewnienia si i utwierdzenia oglda

303

go w stanie odpowiadajcym jego wartociom, w oddaniu si i uniesieniu prawdziwej namitnoci! Nie twierdz, e kobieta ta uya dokadnie tych sw, lecz wyrazia si jako bardzo podobnie. Oczytana bya przecie i przyzwyczajona nie do przemilczania swego ycia wewntrznego, lecz do jego formuowania, a jako moda dziewczyna paraa si nawet poezj. Sowa jej posiaday uksztacon precyzj, a take nieco tej miaoci, ktra zawsze si przejawia tam, gdzie mowa serio siga sprawy uczu i ycia, aby je w sobie roztopi, aby da im w sobie prawdziwy ywot. Nie jest to pragnienie powszednie, lecz produkt afektu, w tej wic mierze rozum spokrewniony jest z afektem, w tej mierze jest rwnie i sam rozum przejmujcy. Przyznaj otwarcie, e podczas gdy Inez mwia dalej, jednym uchem zaledwie wysuchujc moich niemiaych wtrtw, sowa jej przenikaa zmysowa rozkosz, ktra kae mi si powstrzyma od powtrzenia ich w oratio recta. Wspczucie, dyskrecja, szacunek dla czowieka wzbraniaj mi tego, a take, by moe, drobnomieszczaska obawa przed zgorszeniem czytelnika. Inez powtarzaa si czsto dc do znalezienia waciwego wyrazu dla rzeczy ju powiedzianych, lecz wedug jej mniemania nie do rzetelnie. I nieustannie chodzio jej przy tym o osobliwe zrwnanie wartoci ze zmysow namitnoci, o upart i dziwacznie oszaamiajc myl, e warto wewntrzna moe si jedynie wypeni i urzeczywistni przez rozkosz dorwnujc jej widocznie sw powag, a zarazem e najwyszym, nieodzownym szczciem jest jego ku temu skoni. Nie da si wrcz opisa owego akcentu pomiennej i bolesnej zreszt, cho i niepewnej satysfakcji, ktrego w ustach jej nabierao to pomieszanie poj w a r t o c i i r o z k o s z y ; jak bardzo przy tym rozkosz stawaa si elementem najgbiej powanym, stanowic kracowe przeciwiestwo znienawidzonego elementu wiatowoci, gdzie zdradza sam siebie w kokieteryjnych igraszkach, elementu bdcego zwodnicz i zdradzieck istot zewntrznej jego postaci, przymilnoci, ktrej naleao go pozbawi, ktr naleao mu wydrze, aby wreszcie posiada go wycznie, wycznie i jedynie, w najcilejszym znaczeniu tego sowa. Przeksztacenie przymilnoci w mio o to chodzio; lecz jednoczenie rwnie o sprawy bardziej abstrakcyjne czy te o co, gdzie zmysy i myl stapiay si niesamowicie w jedno: o ide, e przeciwiestwo pomidzy frywolnoci uciech wiatowych a smutn dwuznacznoci ycia znikao cakowicie w jego ramionach, cierpienie za w najsodszy sposb zostawao pomszczone. Wasnych uwag szczegowo ju sobie nie przypominam, oprcz jednego pytania, ktre miao na celu wykaza erotyczne przecenianie obiektu i wybada, dlaczego to byo moliwe: pamitam, i zaznaczyem ostronie, e przecie namitno nie ma tu podniety ani we wspaniaej witalnoci, ani w doskonaoci fizycznej, ani w cechach budzcych najwysze podanie; e przy okazji badania zdolnoci do suby wojskowej wykryto jaki funkcjonalny defekt fizjologiczny, resekcj jakie304

go organu. Odpowied brzmiaa w tym sensie, e to ograniczenie bardziej jeszcze przyblia jego urok jej obolaej duszy; bez tego ograniczenia nie byoby dla niej adnej nadziei i ono to wanie uczynio owego lekkoducha wraliwym na apel cierpienia; ponadto za, co nader charakterystyczne: skrcenie ycia, jakie, by moe, z tego wyniknie, jest raczej pociech i ukojeniem dla samej dzy posiadania i raczej oznacza pewno ni rezygnacj... Zreszt powtrzone tu zostay wszystkie dziwnie zatrwaajce szczegy pierwszej naszej rozmowy, w ktrej wyznaa mi niegdy swj upadek, tym razem wszake z domieszk niemal zoliwej satysfakcji: niechby i zdradza si usprawiedliwianiem, e musia si cho raz pokaza rwnie u Langewieschw czy Rollwagenw, zatem u ludzi, ktrych ona osobicie nie znaa, i tam, u nich, mwi to samo, e musi si przecie cho raz znowu u niej pokaza, doznawaa przy tym jedynie triumfalnych myli. Rasowo rollwagenowskich crek przestaa by postrachem i udrk, kiedy usta czyy si z ustami, za uprzejmym naleganiom na obojtnych ludzi, aby jeszcze nie odchodzili, odjty zosta wszelki jad. I nawet okrutnym sowom: I tak tyle jest nieszczliwych! jedno westchnienie odbierao upokarzajce do. Kobieta ta bya najwidoczniej przejta myl, e wprawdzie naley do wiata wiadomoci i cierpienia, jednoczenie jednak jest kobiet, a w kobiecoci swojej posiada rodki, aby zdoby ycie i szczcie i aby swym sercem doprowadzi pych do klski. Ju dawniej wystarczao jedno spojrzenie, jedno powane sowo, aby szaawi przez chwil przyprawi o zamylenie, aby go przelotnie pozyska; mona byo nakoni go do powrotu, aeby skorygowa nader banalne poegnanie innym, powanym i milczcym. Obecnie za zjednoczenie i posiadanie umacniay, utrwalay te efemeryczne zwycistwa o ile posiadanie i jednoczenie moliwe byy w dwoistoci, o ile tak przymiona kobieco potrafia t trwao zapewni. I jej to wanie nie dowierzaa Inez, dajc wyraz swemu zwtpieniu w wierno ukochanego. Serenusie powiedziaa to nieuniknione, ja wiem, on mnie porzuci. I ujrzaem, jak zmarszczki pomidzy jej brwiami pogbiy si z wyrazem zacitoci. Ale wwczas biada mu. Biada mnie! dodaa bezdwicznie, ja za nie mogem sobie nie przypomnie sw Adriana, gdy po raz pierwszy opowiedziaem mu o tym stosunku: Niech baczy, aby cao wyj z tej afery! Rozmowa ta bya dla mnie prawdziw ofiar. Trwaa dwie godziny i trzeba byo wiele zaparcia si siebie, ludzkiej sympatii i przyjaznej dobrej woli, aby j przetrwa. Inez wydawaa si tego wiadoma, ale, rzecz osobliwa, musz to powiedzie: wdziczno jej za cierpliwo, czas i napicie nerww, ktre jej powicono, wydaa mi si niezaprzeczenie skomplikowana jak zoliw satysfakcj, czym w rodzaju radoci z czyjego cierpienia, co zdradzi pewien jej przelotny zagadkowy umiech i o czym do dzi jeszcze myle nie mog, nie dziwic si jednoczenie, e tak dugo zdoaem wytrzyma. Siedzielimy bowiem a do chwili, gdy Institoris powrci z Allotrii, gdzie z panami z towarzystwa gra by w taroka. Gdy nas tak
305

zasta jeszcze razem, wyraz domylnego zakopotania przemkn po jego twarzy. Podzikowa mi za to, e tak mio go zastpowaem, ja za po ponownym przywitaniu si z nim ju nie usiadem. Ucaowaem rk pani domu i mocno wyczerpany, na wp zirytowany, a na wp wstrznity i peen wspczucia, ruszyem wymarymi ulicami do swojej kwatery.

XXXIII
Czas, o ktrym pisz, by dla nas, Niemcw, okresem zaamania si pastwa, kapitulacji, rewolty godowej i beznadziejnego wydania w obce rce. Czas, w ktrym pisz, w ktrym musz sobie z przeniesieniem na papier tych wspomnie w ciszy i osamotnieniu, poradzi, ciarny jest i dwiga w swym ohydnie obrzmiaym brzuchu katastrof ojczyzny, w porwnaniu z ktr wczesna klska wydaje si umiarkowanym niepowodzeniem, uzasadnion likwidacj nieudanego przedsiwzicia. Haniebny koniec bowiem jest i bdzie zawsze czym innym, bardziej przecie normalnym od sdu i kary, jaka nam oto zagraa, a jaka spada niegdy na Sodom i Gomor, czego za owym pierwszym razem, mimo wszystko, nie sprowokowalimy. Nie wierz, aby ktokolwiek doznawa jeszcze najmniejszych choby wtpliwoci, e sd ten si zblia, e od dawna ju nic go nie zdoa powstrzyma. Monsignore Hinterpfrtner i ja z wszelk pewnoci nie jestemy ju jedynymi, ktrzy zdaj sobie spraw z tego przeraliwego, jednoczenie za Bg niech si nad nami zlituje! skrycie podniosego odkrycia. To, e jest ono otoczone gbokim milczeniem, jest samo w sobie niesamowite. Jeli bowiem niesamowite jest ju to, e wrd wielkiej rzeszy zalepionych nieliczni wiadomi musz y z pieczci milczenia na ustach, groza osiga swj szczyt, tak mi si wydaje, kiedy uwiadomieni s ju waciwie wszyscy, ale wsplnie skazani na milczenie, podczas gdy jeden drugiemu odczytuje prawd ze spuszczonych lub lkliwie wpatrzonych oczu. Podczas gdy tak wiernie, dzie po dniu, usiowaem w nieustannym, cho cichym podnieceniu sprosta moim zadaniom biografa, nadajc intymnym i osobistym wspomnieniom godny ksztat, pozwalaem toczy si wydarzeniom zewntrznym i wszystkiemu, co przynaley do czasu, w ktrym pisz. Inwazja na Francj, od dawna uznana za moliw, ju si dokonaa, jako przygotowana z ca dokadnoci wojskowo-techniczna operacja pierwszej czy bodaj cakiem nowej klasy; tym mniej moglimy w niej przeszkodzi nieprzyjacielowi, e nie omielalimy si na koncentracj naszych si obronnych w jednym z punktw ldowania, niepewni, czy nie naley go uzna za jeden z wielu i spodziewa si dalszych atakw w miej306

scach nie przewidzianych. Prna i zgubna podejrzliwo: wanie o ten punkt chodzio. I wkrtce wyrzucono na brzeg wicej wojsk, czogw, dzia i wszelkiego sprztu, ni bylimy w stanie z powrotem wrzuci do morza. Cherbourg, ktrego port, jak wolno nam byo mniema, sta si dziki niemieckim inynierom absolutnie niezdatny do uytku, skapitulowa po wysaniu do fhrera heroicznych radiogramw, zarwno przez dowodzcego tam generaa, jak i przez admiraa, od wielu za dni szaleje bitwa, ktrej przedmiotem jest normandzkie miasto Caen, bitwa, w ktrej waciwie, jeli w zatroskaniu naszym naleycie si orientujemy, chodzi o otwarcie drogi do stolicy Francji: do tego Parya, ktremu w nowym adzie przewidziano rol europejskiego burdelu i lunaparku, a gdzie obecnie, z trudem jeszcze w ryzach trzymany przez zjednoczone siy naszego gestapo i jego francuskich kolaborantw, ruch oporu miao podnosi gow. Tak, ile to spraw zaszo, ktre towarzyszyy mojej samotnej pracy, cho zdawaem si tego nie dostrzega! W krtki czas po zdumiewajcym ldowaniu w Normandii nowa nasza bro odwetowa, wielekro ju z arliw radoci zapowiadana przez fhrera, pojawia si na zachodniej scenie teatru wojennego: bomba-robot, bro zaiste godna podziwu, pomys, jakim jedynie najwiksza opresja jest w stanie natchn geniusz wynalazcy, te uskrzydlone zwiastuny zniszczenia, ktre, wypuszczone w duej iloci, bez zaogi, z wybrzey Francji, padaj pord wybuchw na poudniow Angli i, jeli si nie mylimy, w krtkim czasie stay si prawdziw plag dla wroga. Lecz czy zdoaj zapobiec rzeczom decydujcym? Los nie dozwoli, aby odpowiednie instalacje wykonano na czas, aby przy pomocy tych latajcych pociskw uniemoliwi inwazj i dalej j powstrzyma. A tymczasem czytamy w komunikatach o zajciu Perugii, ktra, midzy nami mwic, ley na poowie drogi pomidzy Rzymem i Florencj; przebkuj ju nawet o strategicznym planie cakowitej ewakuacji Pwyspu Apeniskiego, moe w tym celu, aby zwolni wojska dla wsparcia kulejcej obrony na wschodzie, dokd jednak nasi onierze za nic nie chc by wysyani. Ruszya tam mianowicie fala ataku rosyjskiego, ktra przewalia si przez Witebsk, a teraz zagraa Miskowi, stolicy Biaorusi, po upadku ktrego, jak stwierdza nasz szeptany serwis informacyjny, na wschodzie rwnie nie bdziemy mieli adnego ju oparcia. adnego ju oparcia! O duszo, nie prbuj sobie tego wyobrazi! Nie wa si zgbia, co by to oznacza miao, gdyby w tym naszym kracowym, wyjtkowo i absolutnie straszliwym pooeniu pky nagle tamy ochronne tak jak ju pka zaczynaj i adnego nie byoby ju oparcia przeciw niezmierzonej nienawici, ktr zdoalimy roznieci przeciwko sobie u wszystkich wok narodw! Wprawdzie wskutek zniszczenia naszych miast z powietrza Niemcy same stay si od dawna terenem wojny; wszake myl. e w penym znaczeniu tego sowa sta si nim mog, pozostaje dla nas niepojta i niedopuszczalna, propaganda za nasza w osobliwy jaki sposb o s t r z e g a nieprzyjaciela przed naruszeniem naszej ziemi,
307

witej niemieckiej ziemi, niczym przed okrutn zbrodni... wita niemiecka ziemia! Jak gdyby cokolwiek jeszcze byo w niej wite, jakby nie bya ona od dawna ju i ponad miar zbezczeszczona ogromem pogwaconych praw i zarwno moralnie, jak i faktycznie nie bya wydana przemocy karzcego prawa. Niechaje to ju nadejdzie! Niczego wicej spodziewa si, chcie, pragn nie moemy. Woanie o pokj z Angli, propozycja dalszej walki z samym ju tylko sarmackim potopem, domaganie si jakiej ulgi w warunku bezwzgldnej kapitulacji, to znaczy: pertraktowania ale z kim? jest jedynie obdnym nonsensem, mrzonk reymu, ktry nie chce zrozumie i dzi jeszcze widocznie nie pojmuje, e los jego zosta przesdzony, e musi znikn, obciony przeklestwem e sam bdc ohyd w oczach wiata i nas, Niemcy, Rzesz posuwam si dalej i powiadam: niemiecko, wszystko, co niemieckie, uczyni ohyd dla caego wiata. Oto to aktualnej mojej biograficznej dziaalnoci. Myl, e winien jestem czytelnikowi nakrelenie choby szkicu obecnej sytuacji. Co si tyczy natomiast ta samej opowieci, momentu, do ktrego j doprowadziem, okreliem je ju na pocztku tego rozdziau, uywajc zwrotu w obce rce. Straszliw jest rzecz wpa w obce rce oto zdanie, ktrego gorzk prawd przemylaem i przecierpiaem niejeden raz od owych dni klski i kapitulacji. Jako Niemiec bowiem, pomimo pewnej uniwersalistycznej tendencji zabarwiajcej mj wiatopogld, ktr zawdziczam tradycji katolickiej, ywo odczuwam narodow odrbno, charakterystyczny styl ycia mego narodu, jego, aby tak rzec, ide, ktra niejako zaamujc w sobie istot czowieczestwa ostaje si wobec innych, niewtpliwie rwnouprawnionych jego odmian, a utrzyma da si jedynie w obliczu niejakiego zewntrznego szacunku oraz pod ochron silnego pastwa. Ostateczna klska militarna niesie ze sob przeraajc nowo, ktr jest przezwycienie tej idei gwatem, fizyczne jej zaprzeczenie przez rwnie i jzykowo uwarunkowan ideologi obc, cakowite wydanie si na jej up, cho wanie dlatego, e jest obca, nic dobrego dla wasnej jani narodowej wynikn z tego nie moe. Straszliwo tego przeycia poznali poprzednim razem Francuzi, kiedy ich przedstawiciele, pragnc zagodzi warunki stawiane przez zwycizcw, niezwykle wysoko obliczyli koszt sawy, la gloire, wkroczenia naszych wojsk do Parya, a niemiecki m stanu odpowiedzia im, e sowo gloire czy jakikolwiek inny jego ekwiwalent w ogle nie wchodzi w zakres naszego sownictwa. W roku 1870 w Izbie francuskiej mwiono o tym lkliwie przyciszonym tonem. Bojaliwie usiowano sobie uprzytomni, co znaczy by wydanym na ask i nieask przeciwnika, w zakres poj ktrego nie wchodzi sowo gloire... Czsto o tym mylaem, kiedy cnotliwy argon jakobisko-purytaski, ktry ju przez cztery lata zasila wojenn propagand Ententy, przeksztaci si w oficjalny jzyk zwycistwa. Znalazem te pene potwierdzenie myli, e od kapitulacji krok ju tylko do abdykacji i proby, aby zwycizca zechcia askawie sam przej admi308

nistracj podbitego kraju wedug wasnych zaoe, jako e kraj ten samodzielnie ju sobie nie moe poradzi. Francja poznaa tego rodzaju impulsy ju czterdzieci osiem lat temu, nam za teraz rwnie nie byy one obce. Zostaj one jednak odrzucone. Zwyciony musi wykaraska si z tego na wasny sposb, prowadzenie za na pasku z zewntrz stosowane bywa w tym tylko celu, aby rewolucja, wypeniajca pustk po upadku dawnych autorytetw, nie zasza a tak daleko, by grozia rwnie ustrojowi zwycizcw. Utrzymanie blokady w roku 1918 nawet po kapitulacji Niemiec suyo wic mocarstwom zachodnim do kontrolowania niemieckiej rewolucji, utrzymywania jej w ryzach mieszczaskiej demokracji i zapobiegania jej wynaturzeniu si w rewolucj rosyjsko-proletariack. Tak wic uwieczony zwycistwem imperializm buruazyjny nie ustawa w ostrzeganiu przed anarchi, w najbardziej zdecydowany sposb odrzuca wszelkie propozycje pertraktacji z radami robotniczymi i onierskimi i wszelkimi podobnymi organizacjami, zapewniajc a nadto dosadnie, e jedynie z s o l i d n y m i Niemcami mona bdzie zawrze pokj, e jedynie takie Niemcy je dostan. Twr, jakim podwczas by nasz rzd, zastosowa si do tych ojcowskich wskazwek, opowiadajc si wraz ze Zgromadzeniem Narodowym przeciwko dyktaturze proletariatu i posusznie odrzucajc oferty Sowietw, nawet gdy dotyczyy one dostawy zboa. Bynajmniej nie ku mojej satysfakcji, jeli mi wolno te sowa dorzuci. Jako czowiek umiarkowany i wyksztacony, ywi wprawdzie naturalny lk przed radykaln rewolucj i dyktatur najniszej klasy, ktr od najmodszych lat trudno mi sobie inaczej wyobrazi ni jako obraz anarchii, wadzy motochu, sowem, zniszczenia kultury. Lecz gdy przypominam sobie groteskow anegdotk o tym, jak to obaj przez wielki kapita opacani zbawcy europejskiej cywilizacji niemiecki i woski razem wdrowali przez florenckie Uffizi, gdzie doprawdy nie ich byo miejsce, a jeden z nich zapewnia drugiego, e wszystkie te wspaniae dziea sztuki padyby przecie pastw bolszewickiego zniszczenia, gdyby niebiosa wywyszajc ich obu temu nie zapobiegy, to pojcia moje o wadzy plebejskiej ksztatuj si jako inaczej, za panowanie najniszej klasy wydaje si mnie, mieszczaninowi niemieckiemu, stanem wprost idealnym w moliwym ju obecnie porwnaniu z wadz m o t o c h u . O ile mi wiadomo, bolszewizm nigdy nie niszczy dzie sztuki. Stao si to raczej zadaniem tych, co utrzymywali, e nas przed nim broni. I czy wiele brakowao, aby ich pasji niszczenia wytworw ducha rozkoszy nie znanej tak zwanej wadzy plebejskiej pado ofiar rwnie i dzieo bohatera tych oto kartek, Adriana Leverkhna? Czy ich zwycistwo i historyczne penomocnictwo urzdzenia caego wiata wedug wasnych ohydnych zamysw nie pozbawioby jego dziea ycia i niemiertelnoci? Przed dwudziestu szeciu laty wstrt do zadowolonej z siebie, cnotliwej swady buruazyjnego retora i syna rewolucji okaza si w moim sercu silniejszy od lku przed nieadem i sprawi, e pragnem tego, czego tamten nie pragn: oparcia si
309

mego pokonanego kraju o swego brata w cierpieniu, o Rosj, przy czym gotw byem bra w rachub, a nawet i akceptowa przewrt spoeczny, jaki by ze spki tej wynikn. Rewolucja rosyjska wstrzsna mn, a historyczna wyszo jej zasad nad zasadami potg, ktre stawiay nam stop na karku, nie ulegaa w moich oczach najmniejszej wtpliwoci. Historia nauczya mnie odtd spogldania innymi oczami na naszych wczesnych zwycizcw, ktrzy niebawem, w przymierzu z rewolucj na Wschodzie, ponownie nimi bd. To prawda: pewne warstwy demokracji mieszczaskiej wydaway si wwczas i dzi si rwnie wydaj dojrzae do tego, co nazwaem wadz motochu chtne s takiemu paktowi, aby utrzyma swoje przywileje. Mimo to jednak powstali pord nich przywdcy, ktrzy, na rwni ze mn, adeptem humanizmu, widzieli w owej wadzy ostateczn prb, na jak mona wystawi ludzko, i cay swj wiat porwali do walki przeciwko niej na mier i ycie. Winnimy tym ludziom nieskoczona wdziczno, a postpowanie ich wiadczy, e demokracja krajw Zachodu, mimo i instytucje jej pozostay daleko w tyle za czasem, mimo skostnienia jej poj o wolnoci w obliczu tego, co nowe i konieczne, w istocie cigle jednak znajduje si na drodze postpu ludzkoci, najlepszej woli udoskonalenia spoeczestwa, i e z natury swojej zdolna jest do odnowy, poprawy, odmodzenia i ustanawiania sprawiedliwych warunkw ycia. Wszystko to na marginesie. W spisywanej tu biografii wspominam o rosncej w miar przybliania si klski i wraz z ni nastaej utracie autorytetu monarchii militarnej, ktra tak dugo stanowia o nawykach i formach naszego ycia, o jej zaamaniu si i abdykacji, o coraz to wikszym spadku waluty i swobodnym rozptaniu si spekulacji pord nieustannie wzrastajcej ndzy, o aosnym niejako i niezasuonym upowanieniu do obywatelskiej samodzielnoci, o rozbiciu tak dugo przez dyscyplin cementowanego gmachu pastwa w gromady debatujcych i bezpaskich poddanych. Nie jest to zbyt pocieszajcy widok, a sowa przykry nie da si unikn, jeli opisa mam wraenia, jakich doznaem podczas zebra pewnych powoanych wwczas do ycia Rad pracownikw umysowych itp. w salach monachijskich hoteli, jako bierny jedynie obserwator. Gdybym by powieciopisarzem, chtnie bym ukaza czytelnikowi takie zebranie, gdzie, powiedzmy, jaki twrca literatury piknej rozprawia nie bez wdziku, a nawet z nonszalancj sybaryty i z rozkosznym umiechem na temat: Rewolucja a mio ludzkoci, wywoujc dyskusj, swobodn, zbyt swobodn, szerok, a mtn, pomidzy najosobliwszymi typami, jakie tylko przy takich okazjach wynurzaj si na wiato dzienne, baznami, maniakami, upiorami, zoliwymi oponentami i filozofami z Koziej Wlki, chtnie bym, powiadam, da plastyczny obraz takiej rady bezradnej i beznadziejnej, ktrego wspomnienie dotd mnie przeladuje. Byy tam wystpienia za i przeciw mioci rodzaju ludzkiego, za i przeciw oficerom, za i przeciw ludowi. Jaka maa dziewuszka wyrecytowaa wierszyk; jakiego onierza z trudem powstrzymano
310

od odczytania caego manuskryptu, zaczynajcego si od stw: Drodzy obywatele i obywatelki!, co niewtpliwie zajoby ca noc; jaki porywczy student bezlitonie rozprawi si ze wszystkimi przedmwcami, nie zaszczycajc zgromadzenia wasn pozytywn opini, i tak dalej. Zachowanie si suchaczy, lubujcych si we wtrcaniu niewybrednych uwag, byo nad wyraz burzliwe, dziecinne i prostackie, kierownictwo bezradne, powietrze straszliwe, a rezultaty mniej ni adne. Rozgldajc si dokoa musiaem sobie wielekro zadawa pytanie, czy to ja tylko tutaj tak cierpiaem, doznajc w kocu uczucia radoci przy wyjciu na ulic, gdzie od szeregu godzin przestay ju kursowa tramwaje, a jakie prawdopodobnie bezsensowne strzay rozbrzmieway pord zimowej nocy. Leverkhn, ktremu opowiadaem o tych wraeniach, by wwczas szczeglnie cierpicy, choroba jego miaa w sobie co z poniajcej mki, jakiego drczenia i szarpania rozarzonymi obcgami, a ycie jego, mimo i nie grozio mu bezporednie niebezpieczestwo, wydawao si osiga dno beznadziejnoci, tak e z trudem dzie po dniu spychajc ledwo wegetowa. Drczyy go jakie dolegliwoci gastryczne, nie dajce si okiezna najsurowsz nawet diet, wystpujce wraz z nieznonymi blami gowy, wielodniowe, znw po paru dniach powracajce, wraz z wielogodzinnymi, ba, caodziennymi torsjami, i to przy pustym odku, prawdziwe nieszczcie, niegodne, umczajce i poniajce, koczce si za niezmiernym osabieniem przy ogromnym uczuleniu na wiato, z chwil gdy atak mija. Mowy nie ma, aby chorob t mona byo przypisa przyczynom psychicznym, drczcym dowiadczeniom tego okresu, klsce naszego kraju i wszystkim towarzyszcym jej straszliwociom. W tej na p wiejskiej, na p klasztornej samotni, z dala od miasta, sprawy te prawie go nie poruszay, mimo e wiedzia o nich, informowany bieco nie przez gazety wprawdzie, lecz przez sw tyle wspczujc, co spokojn i opanowan pielgniark, pani Elz Schweigestill. Wydarzenia, ktre nie byy zreszt dla bystrego umysu gwatownym szokiem, lecz spenieniem z dawna ywionych przewidywa, kwitowa zaledwie wzruszeniem ramion, moje za wysiki dostrzeenia ukrytych, by moe, w nieszczciu korzyci, przyjmowa nie inaczej ni oratorskie wystpienia na pocztku wojny, myl przy tym o owym niewiarygodnie zimnym: Bg niechaj bogosawi wasze studia!, ktrym mi wwczas odpowiedzia. A jednak! Mimo i trudno byo znale emocjonaln czno pomidzy upadkiem jego zdrowia a nieszczciem naszej ojczyzny skonno moja do postrzegania pewnego obiektywnego pomidzy jednym a drugim zwizku, pewnej symbolicznej paraleli, ta skonno, ktr ywiem moe po prostu ze wzgldu na fakt jednoczesnoci tych zjawisk, bya dziki jego oddaleniu od zewntrznych okolicznoci nieprzeparta, cho zreszt starannie myl t ukrywaem i wystrzegaem si wyjawienia mu jej nawet w formie aluzji.

311

Lekarza Adrian si nie domaga, upatrujc w swej chorobie rzecz zasadniczo nawyk, nic ponad zaostrzenie dziedzicznej migreny. A w kocu pani Schweigestill ja nalega na przywoanie okrgowego eskulapa w Waldshut, dr Krbisa, tego samego, ktry niegdy wspomaga w poogu ow panienk z Bayreuth. Poczciwiec w o migrenie ani chcia sysze, gdy owe nieznone nieraz ble gowy nie byy jednostronne tylko, jak to przy migrenie by powinno, lecz w dojmujcej mce wpijay si w oczy i ponad oczy, co lekarz uzna zreszt za symptomy uboczne. Diagnoza jego, wyraona z rezerw, okrelaa chorob jako rodzaj wrzodu odka, a uprzedzajc pacjenta o moliwoci wystpienia krwotoku, ktry jednak nie nastpi, zaordynowa doustnie roztwr kamienia piekielnego. Poniewa to nie pomogo, przeszed na due dozy chininy, dwa razy dziennie, co istotnie przynioso przejciow ulg. W odstpie dwch tygodni jednak, i wwczas w cigu caych dwch dni, ponowiy si ataki, bardzo przypominajce cik posta choroby morskiej, i diagnoza dr Krbisa mocno si zachwiaa, czy raczej umocnia, lecz w innym ju sensie: wydawao mu si, e z pewnoci rozpoznaje ju cierpienie mego przyjaciela jako chroniczny katar odka ze znacznym prawostronnym rozszerzeniem odka i zakceniami krenia, ktre uniemoliwiay naleyte przekrwienie mzgu. Zapisa sl karlsbadzk i diet, polegajc na ograniczeniu objtoci poywienia, tak e cay jadospis skada si niemal wycznie z biaego misa, natomiast zupy, a take jarzyny, potrawy mczne i chleb byy zabronione. Miao to rwnie przeciwdziaa beznadziejnie silnej nadkwasocie, na ktr cierpia Adrian, a ktr Krbis przynajmniej czciowo skonny by przypisywa przyczynom natury nerwowej, a wic zaburzeniom ukadu centralnego, a wic czynnociom mzgu, ktry tu po raz pierwszy j odgrywa pewn rol w jego diagnostycznych spekulacjach. Poniewa rozszerzenie odka zostao wykurowane, ble gowy jednak i cikie mdoci wcale nie ustpiy, zacz coraz bardziej stanowczo przypisywa te objawy mzgowi, umocniony w tych swoich przypuszczeniach przez usilne naleganie chorego, aby go chroni przed wiatem. Adrian, nawet gdy nie lea w ku, spdza po p dnia w szczelnie zaciemnionym pokoju, gdy soneczne przedpoudnie tak wyczerpywao jego nerwy, e wprost akn ciemnoci i rozkoszowa si ni niczym najwikszym dobrodziejstwem. Sam, gawdzc z nim, przesiedziaem niejedn godzin dnia w izbie opata, tak zaciemnionej, e dopiero po duszym czasie, gdy wzrok przywyk, mona byo rozezna kontury mebli i blad powiat na cianach. W tym czasie przepisano mu okady z lodu i zimne poranne polewanie gowy, co skutkowao lepiej od uprzednio zalecanych rodkw, cho rwnie tylko jako paliatyw, ktrego agodzce dziaanie nie pozwalao jeszcze mwi o wyzdrowieniu: groz budzcy stan jego nie mija, ataki nawracay okresowo, nawiedzany nimi za twierdzi, e gotw je wytrzymywa, gdyby nie to, co znosi musi w przerwach pomidzy nimi, nieustanny bl i ucisk w gowie, w oczach, trudne do opisania, po312

dobne do paraliu uczucie, ogarniajce go od stp do gw, hamujce rwnie czynnoci mowy, tak e wymowa chorego, czy zdawa sobie z tego spraw, czy nie, bywaa niekiedy rozwleka i wskutek niedowadu warg niewyranie artykuowana. Wydaje mi si raczej, e nie zwraca na to uwagi, bo mwic nie wydawa si z tego powodu skrpowany; z drugiej jednak strony odnosiem niekiedy wraenie, e eksploatowa wrcz to utrudnienie i upodoba w nim sobie, aby w pewien niedoksztacony i tylko na poy zrozumiay sposb, jakby przez sen, mwi rzeczy, dla ktrych ten rodzaj komunikacji wydawa mu si odpowiedni. Tak na przykad mwi ze mn o maej Syrence z bani Andersena, ktr niezmiernie lubi i podziwia, zwaszcza w wrcz znakomity opis ohydnego krlestwa wiedmy morskiej za rwcymi odmtami, w lesie polipw, dokd stskniona dziewczyna omiela si wyruszy, aby zamiast rybiego ogona ludzkie uzyska nogi, a dziki nim mio czarnookiego ksicia sama miaa oczy bkitne jak najgbsze jezioro a moe take, na rwni z ludmi, niemierteln dusz. Bawi si porwnywaniem ostrych jak cicia noa blw, ktre niema pikno godzia si znosi za kadym krokiem swych biaych szczudeek, z tym, co sam nieustannie musia znosi, nazywa j swoj siostr w udrce, ponadto za w poufay a humorystycznie-realistyczny sposb krytykowa jej postpowanie, jej upr, jej sentymentaln tsknot za dwunogim wiatem ludzi. Zaczyna si to ju od kultu owego marmurowego posgu, ktry spad na dno morza mwi od statuy tego chopca, ktra najwyraniej jest duta Thorwaldsena, a w ktrej ona znajduje tak zakazane upodobanie. Babka powinna bya zabra jej to cacko zamiast jeszcze pozwala, eby maa posadzia przy nim w niebieskim piasku ranoczerwienn wierzb paczc. Za modu pozwalano jej zbyt wiele, a potem tsknota za histerycznie przecenianym wiatem ldu i za niemierteln dusz nie daa si ju okiezna. Niemiertelna dusza a to po co? Wrcz gupie yczenie! Znacznie bardziej uspokajajc jest myl, e po mierci zostanie si pian na morzu, tak jak to tej maej wedug praw natury przystoi. Przyzwoita syrena usidliaby tego wartogowa ksicia, ktry wcale nie umie jej oceni i w jej oczach eni si z inn, uwiodaby go na marmurowych schodach jego paacu, wcignaby do wody i w najczulszy sposb utopia zamiast uzalenia wasny los od jego gupoty, jak ona to robi. I prawdopodobnie z tym przyrodzonym jej rybim ogonem kochaby j znacznie namitniej ni z obolaymi ludzkimi nogami... I z rzeczowoci, ktra artem tylko by moga, ale i ze cignitymi brwiami, przy tym na wp zrozumiale, z opornie poruszajcymi si wargami, zacz mwi o estetycznej przewadze syrenich ksztatw nad rozwidlon ludzk postaci, o urokach gitkiej linii, ktr ciao kobiece spywa od bioder w gadki, usk pokryty, silny i do byskawicznych zwrotw stworzony ogon rybi. Zaprzecza wszelkiej potwornoci, jaka zazwyczaj kojarzy si z mitologicznymi poczeniami elementw ludzkich i zwierzcych, i udawa, i nie chce przyzna, e naley tu w ogle stoso313

wa pojcie fikcji mitologicznej: panna wodna posiada najpeniej urzekajc cielesn rzeczywisto, jest bytem piknym i koniecznym, jak to si atwo mona przekona na przykadzie politowanie ju tylko budzcej i zdeklasowanej morskiej dziewicy, kiedy ju bya sobie okupia nogi, co nie wzbudzio niczyjej wdzicznoci, jest ona niewtpliwie tym zjawiskiem natury, jakie zostaa nam natura duna j e l i zostaa duna, w co on osobicie nie wierzy, ba, o czym jest lepiej poinformowany i tak dalej. Sysz go jeszcze, jak mwi to, a raczej mamrocze z mroczn artobliwoci, na ktr odpowiadaem artobliwie, czujc jak zwykle pewien lk w sercu wraz z utajonym podziwem dla nastroju, jaki widocznie umia wydoby z nkajcych go dolegliwoci. I ten wanie nastrj pozwoli mi zaakceptowa odmow propozycji, jakie w sumiennoci swej przedstawi dr Krbis: zaleca, wzgldnie radzi rozway projekt zasignicia porady wikszego lekarskiego autorytetu; Adrian wszake wykrci si, nie chcia o tym sysze. Przede wszystkim, stwierdzi, ma pene zaufanie do Krbisa, a poza tym przekonany jest, e powinien mniej lub wicej o wasnych siach i siami natury upora si z chorob. Odpowiadao to i mojemu wyczuciu. Sam bybym raczej skonny namawia go na zmian otoczenia, wyjazd do uzdrowiska, o czym doktor rwnie wspomina, nie zdoawszy zreszt, jak to byo do przewidzenia, przekona swego pacjenta. Adrian zbyt by przywizany do raz na zawsze ju obranego i nawykego otoczenia, domu i obejcia, wiey kocielnej, stawu i pagrka, zbyt przywizany do swej starowieckiej pracowni, do swego pluszowego fotela, aby dopuci myl zamienienia tego wszystkiego choby na cztery tylko tygodnie na okropnoci pobytu w jakim kpielisku z table dhte, promenad i koncertem na deptaku. Przede wszystkim wysun jako pretekst wzgld na pani Schweigestill, ktrej nie chcia urazi przekadajc jak zawodow pielgnacj nad jej starania, poniewa zawsze czu si najlepiej w tej atmosferze wyrozumienia, pod spokojn i po ludzku mdr opiek swej gospodyni. Mona by doprawdy zapyta, gdzie miaby si tak, jak u niej, ktra obecnie, stosownie do ostatnich zalece, co cztery godziny przynosia mu jedzenie: o godzinie smej jajko, kakao i sucharki, o dwunastej may befsztyk albo kotlet, o czwartej zup, miso i nieco jarzyn, o smej zimn piecze i herbat. Bya to dobroczynna dieta. Unikano dziki niej trawiennej gorczki, wystpujcej po obfitszych posikach. Panie Nackedey i Kunegunda Rosenstiel na przemian odwiedzay Pfeiffering. Przynosiy kwiaty, przetwory, pastylki mitowe i co jeszcze mona byo zdoby wrd powszechnego niedostatku. Nie zawsze, raczej nawet rzadko, mieway do niego dostp, co adnej zreszt nie zniechcao. W wypadkach odmowy Kunegunda znajdowaa kompensat w szczeglnie piknie wystylizowanych, najczystsz i najlepsz niemczyzn redagowanych listach. Panna Nackedey niestety takiej pociechy dozna nie moga.

314

Przyjemnie mi byo, gdy Rdiger Schildknapp, podobnooki, odwiedza naszego przyjaciela. Obecno jego dziaaa na tak uspokajajco, tak rozweselajco, gdyby mu tylko czciej si udziela! Lecz choroba Adriana bya jednym z tych powanych wypadkw, ktre paralioway uprzejmo Rdigera, wiemy przecie, e gdy wyczuwa sw nieodzowno, sztywnia, i e certowa si wtedy niepomiernie. Nie brak mu zreszt byo wymwek, a raczej, rzec pragn, moliwoci racjonalnych usprawiedliwie tej osobliwej cechy psychicznej: uwizany do swego literackiego rzemiosa, do przekadowej orki, istotnie z trudem mg si oderwa od roboty, a poza tym wasne zdrowie jego ucierpiao wskutek zego wyywienia: do czsto zapada teraz na katar kiszek, a gdy zjawia si w Pfeiffering gdy bd co bd przyjeda niekiedy nosi flanelowy pas albo nawet mokry kompres pod ceratk, co stanowio rdo gorzkawego humoru i anglosaskich jokes dla niego samego, a take i przyczyn wesooci dla Adriana, ktry z nikim tak jak z Rdigerem nie umia wznosi si ponad cielesne mczarnie pord artw i miechu. Senatorowa Rodde pojawiaa si rwnie, oczywicie, od czasu do czasu, opuszczajc swe przepenione mieszczaskimi meblami schronienie, aby wypytywa pani Schweigestill o samopoczucie Adriana, skoro ju jego samego nie moga zobaczy. Jeli natomiast j przyjmowa lub jeli spotykali si na dworze, opowiadaa mu o swoich crkach, przy czym miejc si zaciskaa wargi, aby ukry szczerb w przednich zbach, teraz ju bowiem, prcz nasady wosw, i tu jy pojawia si kopoty, skaniajce j do unikania ludzi. Klaryssa, jak opowiadaa, bardzo polubia swj aktorski zawd i nie pozwalaa uszczupla sobie radoci z jego uprawiania przez pewn ozibo publicznoci, grymasy krytyki ani bezczelne okruciestwo tego czy innego reysera, usiujcego zza kulis zepsu jej nastrj pokrzykiwaniem: Tempo! tempo! akurat wtedy, kiedy chciaa rozkoszowa si wasn gr w jakiej solowej scenie. Pierwszy jej kontrakt w Celle ju si skoczy, nastpny za take wyej jej nie zaprowadzi: graa obecnie mode amantki w dalekim wschodniopruskim Elblgu, miaa ju jednak widoki na engagement w zachodniej czci Rzeszy, mianowicie w Pforzheim, skd nie tak ju trudno byo przeskoczy na scen Karlsruhe czy Stuttgartu. W karierze tej chodzio przecie o to, aby nie ugrzzn na prowincji, lecz w por dosta si do jednego z wielkich teatrw pastwowych lub na jedn z prywatnych scen stoecznych o duej randze artystycznej. Klaryssa miaa nadziej, e postawi na swoim. Lecz z listw jej, przynajmniej tych, ktre pisaa do siostry, wynikao, e jej sukcesy byy raczej osobistej, to znaczy: erotycznej, ni artystycznej natury. Naraona bya na liczne oferty, ktrych chodne i ironiczne odrzucanie absorbowao cz jej energii. W listach do Inez, cho nie bezporednio do matki, pisaa, e pewien bogaty waciciel domu towarowego, niele zreszt zakonserwowany staruszek, chcia, by zostaa jego kochank, przyrzekajc luksusowe zaopatrzenie w postaci mieszkania, powozu i sukien, co pozwolioby
315

jej zarwno zmusi do milczenia owo reyserskie: Tempo! tempo!, jak i wywoa zmian w nastrojach krytyki. Zbyt jednak dumna bya na to, aby oprze swoje ycie na takich podstawach. Chodzio jej o wasn osobowo, nie o osob; grosista dosta wic kosza, a Klaryssa wyruszya na nowy bj do Elblga. O drugiej crce, Inez Institoris w Monachium, opowiadaa senatorowa nie tak szczegowo: ycie jej wydawao si mniej ruchliwe i ryzykowne, normalniejsze, bezpieczniejsze powierzchownie rzecz oceniajc, a pani Rodde najwidoczniej powierzchownie je tylko ocenia pragna, czyli przedstawiaa maestwo Inez jako szczliwe, co jednak byo ju przejawem grubo ciosanej dobrodusznej powierzchownoci sdu. W owym czasie wanie przyszy na wiat bliniaczki i senatorowa z nieukrywanym wzruszeniem mwia o tym wydarzeniu, o trzech pieszczoszkach i abuchnach, ktre niekiedy odwiedzaa w ich wyidealizowanym pokoju dziecinnym. Z naciskiem i dum wychwalaa sw starsz cr za nieustpliwo, z ktr mimo tak niesprzyjajcych okolicznoci umiaa utrzyma swj dom na nieskazitelnym poziomie. Trudno powiedzie, czy o tym, o czym ju wrble na dachach wierkay, mianowicie o historii ze Schwerdtfegerem, naprawd nie wiedziaa, czy te tylko tak udawaa. Adrian, jak czytelnikowi wiadomo, by o tym poinformowany przeze mnie. Pewnego dnia wysucha nawet spowiedzi Rudiego na ten temat co byo osobliwym wydarzeniem. Skrzypek okaza si w czasie przewlekej choroby naszego przyjaciela wielce wspczujcy, wierny i przywizany. Wydawao si wrcz, jakby chcia wyzyska t okazj dla okazania, jak wiele mu zaley na jego yczliwoci i przychylnoci, wicej nawet: odnosiem wraenie, i sdzi, e powinien wyzyska ten stan cierpienia, ograniczenia, a jak zapewne przypuszcza, take pewnej bezradnoci Adriana, na przezwycienie sw niezniszczaln i wielkim osobistym urokiem wspieran przymilnoci jego szorstkoci, chodu, ironicznej nieprzystpnoci, ktre z mniej czy bardziej powanych przyczyn martwiy go czy te bolay, czy draniy jego prno, czy wreszcie raniy jego szczere uczucie Bg wie, jak to z tym byo! Mwic o Rudolfowych skonnociach do flirtu nie da si o nich nie mwi, atwo si narazi na niebezpieczestwo powiedzenia o sowo za wiele. Nie naley jednak powiedzie ani o sowo za mao, mnie za, na mj gust, skonnoci te jak i ich zewntrzne przejawy ukazyway si zawsze w wietle jakiej absolutnie naiwnej, dziecicej, zuchwaej wrcz demonicznoci, ktrej wesoy odblask zdawaem si dostrzega niekiedy w gbi jego tak piknych niebieskich oczu. Sowem, jak ju mwiem, Schwerdtfeger troszczy si gorliwie o chorego Adriana. Czsto pyta telefonicznie pani Schweigestill o jego zdrowie i zapowiada swoj wizyt, skoro tylko chory bdzie mg j znie i gdyby potrzebowa rozweselenia. Niebawem te, w okresie polepszenia, wolno mu byo przyby, przy czym okazywa najbardziej ujmujc rado z tego spotkania i na pocztku swych odwiedzin dwukrotnie zwrci si do Adriana per ty, aby dopiero za trzecim razem, jako
316

e w w ogle na to nie reagowa, poprawi si i poprzesta na zwracaniu si po imieniu przy uyciu formy pan. Niejako na pociech i w charakterze eksperymentu Adrian rwnie przy okazji zwraca si do niego po imieniu, cho nie w poufale zdrobniaej, przez wszystkich wobec Schwerdtfegera stosowanej formie, lecz penym imieniem, a wic per Rudolf, zaraz jednak znw z tego rezygnowa. Poza tym pogratulowa piknych sukcesw, jakie ostatnio skrzypkowi przypady w udziale. Da on w Norymberdze wasny koncert i zwrci na siebie uwag tak publicznoci, jak i prasy znakomitym wykonaniem Partity E-dur Bacha (solo na skrzypce). Rezultatem tego by jego wystp solowy podczas jednego z monachijskich koncertw akademickich w Odeonie, przy czym niezwykle podobaa si jego czysta, pena sodyczy i doskonaa technicznie interpretacja Tartiniego. Godzono si z nikym jego tonem. Potrafi zrekompensowa go muzycznie (a take osobistymi walorami). Jego awans na stanowisko pierwszego skrzypka w orkiestrze Zapfenstsser, z ktrego jego poprzednik ustpi chcc powici si wycznie karierze pedagogicznej, awans ten, mimo modego jego wieku a wyglda jeszcze na znacznie modszego, ni by, ba, na modszego nawet ni w okresie pocztkw mojej z nim znajomoci by ju teraz spraw definitywnie ustalon. Przy tym wszystkim Rudi by jednak wyranie zgnbiony pewnymi okolicznociami swego prywatnego ycia, swym stosunkiem z Inez Institoris, na temat ktrego si w cztery oczy i w zaufaniu wywntrzy Adrianowi. Okrelenie w cztery oczy jest tu zreszt nie w peni trafne, albo niedokadne, gdy rozmowa odbya si w zaciemnionym pokoju, tak e wzajemnie si nie widzieli lub tylko cienie swoje dostrzec mogli, co niewtpliwie stanowio znaczn ulg i omielao Schwerdtfegera przy jego wyznaniach. By to mianowicie wyjtkowo jasny, bkitnie soneczny i iskrzcy si od niegu styczniowy dzie 1919 roku i Adrian, zaraz po przybyciu Rudolfa i pierwszym z nim powitaniu na dworze, dosta tak silnego blu gowy, e poprosi swego gocia, aby przynajmniej przez chwil zechcia podzieli z nim wyprbowane ju, ulg przynoszce ciemnoci. Z sali Nike, gdzie pocztkowo przebywali, przenieli si wic do celi opata, ktr przy pomocy okiennic i zason tak cakowicie odgrodzili od wiata, e byo tak, jak to ju znaem: pocztkowo wzrok krya cakowita noc, potem oczy uczyy si rozeznawa mniej wicej rozmieszczenie sprztw i dostrzegay saby przebysk wiata z zewntrz, niky jego odblask na cianach. Adrian, w swym pluszowym fotelu, kilkakrotnie przeprasza wrd ciemnoci za to, na co gocia naraa, ale Schwerdtfeger, ktry wzi sobie fotel Savonaroli sprzed biurka, chtnie si na ciemnoci zgadza. Jeli Adrianowi dobrze to robi a doskonale moe sobie wyobrazi, jak dobrze mu to robi musi to i jemu jest jak najlepiej. Rozmawiali przytumionymi gosami, nawet po cichu, po czci dlatego, e stan Adriana tego wymaga, po czci za dlatego, e w ciemnoci mimowolnie cisza si zawsze gos. Mrok stwarza nawet pewn skonno do zamknicia, do wyganicia rozmowy, lecz drezdeska cywilizacja Schwerdt317

fegera i jego towarzyskie obycie nie znosiy adnej pauzy, potoczycie przegadywa momenty bezwadu nie baczc na niepewno, jaka wrd panujcej nocy budzi si co do reakcji partnera. Rozmowa zahaczya o awanturnicz sytuacj polityczn, o walki w stolicy Rzeszy, nastpnie przesza na najnowsz muzyk i Rudolf bardzo czysto zagwizda fragmenty Nocy w ogrodach hiszpaskich de Falli oraz sonaty Debussyego na flet, skrzypce i harf. Bourre z Loves Labours Lost zagwizda rwnie dokadnie we waciwej tonacji, potem za zaraz zabawny temat paczcego pieska z kukiekowej sztuki: O bezbonej chytroci, nie mogc zreszt osdzi, czy Adrianowi sprawia to przyjemno, czy te nie. W kocu westchn i oznajmi, e wcale nie jest w nastroju do gwizdania, przeciwnie, raczej mu ciko na sercu, a przynajmniej, jeli nie ciko, to gniewnie, paskudnie, nieswojo, a take bezradnie i kopotliwie, w sumie wic jednak ciko. Dlaczego? Odpowied na to jest, oczywicie, nieatwa, a nawet niezbyt dopuszczalna, chyba pomidzy przyjacimi, gdzie nakaz dyskrecji nie tak bardzo si liczy, w nakaz rycerskoci, aby zachowywa przy sobie wszelkie afery miosne, ktrego on z pewnoci zwyk przestrzega, gdy gadu nie jest. Lecz i wycznie szarmantem rwnie nie jest, to gruba pomyka, tylko to w nim dostrzega pytkiego hedonist i Celadona, to okropno. Jest przecie czowiekiem i artyst, a na dyskrecj rycersk gwide sobie owszem, pod tym wzgldem ma wanie nastrj do gwizdania, skoro przecie ten, do kogo mwi, z pewnoci rwnie dobrze jak wszyscy wie, o co chodzi. Sowem, chodzi o Inez Rodde, a raczej Institoris, i jego do niej stosunek, za ktry nie on jest odpowiedzialny. Ja nic tu nie jestem winien, Adrianie, uwierz, Niech mi pan uwierzy! Nie ja j uwiodem, ale ona mnie, a rogi tego maego Institorisa, jeli ju posuy si tym gupim okreleniem, s wycznie jej, nie moim dzieem. I co tu robi, skoro jaka kobieta uczepi si pana niczym tonca i za wszelk cen da, eby pan zosta jej kochankiem? Czy zostawi pan kapot w jej rkach i ucieknie? Nie, takich rzeczy ju si nie robi, gdy i w tej sytuacji obowizuj pewne rygory rycerskoci, od ktrych si uchyli nie mona, przyjwszy nadto, e kobieta jest pikna, cho w nieco fatalny i cierpitliwy sposb. Lecz on sam rwnie jest fatalny i cierpicy, jest artyst, czsto przemczonym i zatroskanym; bynajmniej nie wartogowem ani dzieckiem szczcia, czy co tam sobie jeszcze na jego temat ludzie wyobraaj. Inez wyobraa sobie na jego temat rnoci, a s to cakiem mylne wyobraenia, co wypacza wzajemny ich stosunek, jakby sam z siebie nie by ju do spaczony, wraz z idiotycznymi sytuacjami, ktre nieustannie powstaj, i z koniecznoci zachowywania ostronoci pod kadym wzgldem. Inez atwiej znosi to wszystko z tej prostej przyczyny, e go namitnie kocha. wolno mu o tym mwi, poniewa kocha go na podstawie cakiem faszywych przesanek. Jego pooenie jest gorsze, nie kocha jej bowiem wcale: Nigdy jej nie kochaem, przyznaj to otwarcie: ywiem wobec niej zawsze jedynie bratersko-koleeskie uczucia, a e tak si z ni wdaem i e caa ta gupia afera, ktrej ona czepia si
318

kurczowo, tak si wlecze, to z mojej strony jedynie kwestia rycerskiego obowizku. Musi jednak doda tu co jeszcze w zaufaniu: jest w tym co niedobrego, wrcz poniajcego, gdy namitno, rozpaczliwa wprost namitno, ogarnia jedynie kobiet, podczas gdy mczyzna wypenia tylko rycerski obowizek. Odwraca to w jaki sposb stosunek posiadania, doprowadzajc do niepodanego stanu miosnej przewagi kobiety, tak i, musi tu wyzna, Inez obchodzi si z jego osob i jego ciaem w taki sposb, w jaki waciwie i zrozumiale mczyzna zwyk jest obchodzi si z kobiet dochodzi do tego jeszcze jej chorobliwa i kurczowa, a przy tym cakiem nie usprawiedliwiona zazdro o wyczne posiadanie jego osoby: nie usprawiedliwiona, jako si rzeko, gdy cakiem do ma z niej, do zreszt ju i j e j , i kurczowego jej ucisku, a niewidoczny jego rozmwca nawet chyba wyobrazi sobie nie moe, jak kojco, w takich zwaszcza okolicznociach, dziaa na blisko wybitnego i przez niego samego wysoce cenionego czowieka, cay jego krg duchowy i mono wymieniania z nim myli. Przewanie bowiem mylnie go si osdza: woli przecie prowadzi powane, podnoszce go i rozwijajce rozmowy z takim mczyzn ni sypia z kobietami; ba, gdyby mia sam siebie scharakteryzowa, sdzi, e po dokadnym zbadaniu okreliby siebie najsuszniej jako natur platoniczn. I nagle, jakby dla zilustrowania tego, co przedtem powiedzia, zacz Rudi mwi o koncercie skrzypcowym, e tak bardzo pragnie, aby Adrian zechcia dla niego, niejako na jego miar go napisa, przyznajc mu, o ile monoci, wyczne prawo jego wykonywania. Oto jego marzenie! Potrzebuj pana, Adrianie, dla mego podniesienia, udoskonalenia, poprawy, a take, poniekd, dla oczyszczenia siebie ze wszystkich tamtych historii. Sowo daj, tak jest i nigdy nie byo powaniejszej dla mnie sprawy ani potrzeby. A koncert, ktry tak chciabym otrzyma od pana, jest jedynie najbardziej skoncentrowanym, rzec chciabym: symbolicznym wyrazem tej potrzeby. Zrobiby pan to wspaniale, o wiele lepiej ni Delius czy Prokofjew, z jakim niesychanie prostym a piewnym pierwszym tematem allegra, ktry powrci znowu po kadencji bo to zawsze najlepszy moment w klasycznym koncercie skrzypcowym, kiedy po solowej akrobatyce pierwszy temat znowu powraca. Ale nie musi pan tak tego robi, nie potrzebuje pan w ogle dawa kadencji, to przecie starowiecczyzna, moe pan obali wszelkie konwencje, a take podzia na czci moe w nim wcale nie by czci, na mj gust mogoby allegro molto znale si w samym rodku, taki icie diabelski tryl, przy ktrym bdzie pan onglowa rytmem, tak jak tylko pan to potrafi, adagio za mogoby zjawi si pod koniec, jako rozwietlenie, wszystko to mogoby by wicej ni niekonwencjonalne, a w kadym razie chciabym to zagra tak, eby ludziom oczy na wierzch wyszy. Przyswoi chciabym sobie t muzyk, tak ebym mg j gra przez sen, pielgnujc i pieszczc kad nut jak matka, gdy stabym si jego matk, a pan byby ojcem, i istniaby midzy nami niczym dziecko, platoniczne dziecko, tak,
319

nasz koncert byby prawdziwie realizacj wszystkiego, co pojmuj pod sowem: platoniczny. Tyle podwczas Schwerdtfeger. Wielekro wypowiadaem si na tych kartkach na jego korzy i dzisiaj rwnie, gdy ponownie odbywam przegld tego wszystkiego, agodnie jestem wobec niego nastawiony, niejako przekupiony tragicznym jego kocem. Czytelnik jednak lepiej teraz zrozumie pewnie okrelenia, ktre do niego stosowaem, t: zuchwa naiwno czy te dziecic demoniczno, ktre uwaaem za tak charakterystyczne dla jego istoty. Na miejscu Adriana cho po prawdzie to nonsens, abym stawia siebie na jego miejscu nie cierpiabym wielu rzeczy, ktre mwi Rudolf. Zdecydowanie naduy wwczas ciemnoci. Nie tylko, e kilkakro posun si za daleko w szczeroci na temat swego zwizku z Inez rwnie i w innym kierunku za daleko, karygodnie i zuchwale za daleko si posun uwiedziony, rzec chciabym, ciemnoci, gdyby samo pojcie uwiedzenia byo tu waciwe, a nie naleaoby mwi raczej o zuchwaym ataku przymilnoci na mroczn samotno. I to jest waciwe okrelenie stosunku Rudiego Schwerdtfegera do Adriana Leverkhna. Atak ten trwa cae lata i trudno mu odmwi pewnego przygnbiajcego sukcesu, z czasem jednak bezbronno samotnoci wobec tych zalotw obrcia si na zgub zalotnika.

XXXIV
Nie tylko z ostrymi niczym cicia noa blami maej Syrenki porwnywa Leverkhn wasne mczarnie w okresie najwikszego upadku swego zdrowia: przytacza w rozmowach o tym jeszcze inny, osobliwie plastyczny obraz, ktry wspomniaem kilka miesicy pniej, wiosn 1919 roku, gdy nagle, niby cudem, zdjty zosta z niego ciar choroby, za jego umys, na podobiestwo feniksa, wznis si w najwysze dziedziny swobody i zdumiewajcej, niepohamowanej, eby nie rzec: nieokieznanej potgi, a w kadym razie niepowstrzymanej, wartkiej, oddech zapierajcej twrczoci. I wwczas wanie obraz w zdradzi mi, e adna granica wyrana nie oddziela wewntrznie tych dwch stanw: depresji i egzaltacji, cz je cise ze sob zwizki i e jeden z nich powstaje w drugim, jest w nim niejako ju zawarty jako e i na odwrt, okres twrczoci i zdrowia, ktry si rozpocz, bynajmniej nie by okresem spokoju, lecz na swj sposb by take okresem nawiedzenia, bolesnego podniecenia i przygnbienia... Ach, le pisz! Ch wypowiedzenia wszystkiego na raz sprawia, e zdania moje wystpuj z brzegw, odwraca je od myli, ktre miay utrwali, powoduje, e odbiegajc od tematu wydaje
320

si, jakbym traci je z oczu. Dobrze robi uprzedzajc krytyk czytelnika. Lecz ta gonitwa, to gubienie si w mylach, jest wynikiem podniecenia, jakie wywouje we mnie wspomnienie czasu, o ktrym pisz, czasu zaamania si niemieckiego autorytatywnego pastwa z gboko sigajcym dyskursywnym rozprzeniem, ktre rwnie i mj sposb mylenia nurtem swym porwao, szturmujc umiarkowany mj wiatopogld nowinami, ktre nie tak atwo mu byo sobie przyswoi. Uczucie, e koczy si jaka epoka, obejmujca nie tylko wiek dziewitnasty, lecz sigajca wstecz a po kres redniowiecza, a po rozbicie scholastycznej wizi, emancypacj indywidualnoci, narodziny wolnoci, epoka, ktr na dobr spraw uwaaem za swoj duchow ojczyzn, sowem, epoka mieszczaskiego humanizmu; uczucie, powiadam, e oto wybia jej godzina, e dokona si jaka mutacja ycia, e wiat wstpi w nowy, nie nazwany jeszcze znak gwiezdny, uczucie to, zmuszajce mnie do pilnego nasuchiwania, nie pojawio si z chwil zakoczenia wojny, przeciwnie, istniao ju od chwili jej wybuchu, w czternacie lat po nastaniu nowego stulecia, i stanowio przyczyn wstrzsu i grozy. Nic wic dziwnego, e rozkad i klska doprowadziy owo uczucie do kulminacyjnego punktu, nic dziwnego rwnie, e w kraju rozbitym, tak jak Niemcy, opanowao ono umysy w stopniu znacznie wikszym ni u zwycizcw, gdzie przecitne nastroje byy raczej, wanie dziki zwycistwu, o wiele bardziej konserwatywne. Tamci bynajmniej nie odczuwali wojny jako gbokiego, decydujcego cicia historii, tak jak mymy to odczuli, lecz dostrzegali w niej jedynie szczliwie pokonan przeszkod, po usuniciu ktrej ycie znw bdzie mogo powrci na tory, z jakich zostao wytrcone. Zazdrociem im tego. Zazdrociem szczeglnie Francji owego usprawiedliwienia i utwierdzenia, ktre, przynajmniej z pozoru, sam fakt zwycistwa ofiarowa jej zachowawczo-mieszczaskiej psychice. Zazdrociem jej poczucia bezpieczestwa, jakie dziki zwycistwu czerpaa ze rda klasycznego racjonalizmu. I z pewnoci czubym si w tym okresie znacznie lepiej i bardziej swojsko po tamtej stronie Renu ni u nas, gdzie, powtarzam, wiele wzburzajcych i niepokojcych nowoci, z ktrymi ze wzgldu na wasne sumienie musiaem si rozprawi, wtargno w mj wiatopogld, i wracam tu myl do burzliwych wieczorw dyskusyjnych w Schwabing, w domu niejakiego Sykstusa Kridwissa, poznanego niegdy w salonie Schlaginhaufenw, do ktrych zaraz powrc, na razie wspominajc jedynie, e owe organizowane u niego zebrania i intelektualne narady, na ktre uczszczaem li tylko z poczucia obowizku, przyczyniy mi niemao zgryzoty podczas gdy jednoczenie, z sercem gboko przejtym, a czsto przeraonym, byem z tytuu przyjani bliskim wiadkiem narodzin dziea, ktre nie pozbawione pewnych miaych i proroczych zwizkw z tymi rozwaaniami, utwierdzao je i urzeczywistniao na wyszej, twrczej paszczynie... Jeli dodam, e przy tym wszystkim musiaem jeszcze wypenia swoje obowizki nauczycielskie i nie zaniedbywa rwnie zada ojca rodziny, atwo poj przemczenie, jakie podwczas byo moim
321

udziaem, co wraz z kalorycznie ubogim poywieniem w niemaym stopniu przyczynio si do spadku mej wagi. Lecz i o tym wszystkim mwi jedynie dla scharakteryzowania owych spiesznych i niebezpiecznych lat, na pewno za nie po to, aby zainteresowania czytelnika skierowa na wasn niepozorn osob, ktrej zawsze na dalszym jedynie planie miejsce w tych wspomnieniach przystoi. Wyraziem ju al z tego powodu, e moja narratorska gorliwo sprawia tu i wdzie wraenie gonitwy myli. Mylne to jednak wraenie, w istocie bowiem mocno trzymam si mego zamysu, wcale te nie zapomniaem, e chciaem przytoczy drugie jeszcze, przejmujce i wiele mwice porwnanie poza owym o maej Syrence, ktrym posugiwa si Adrian w okresie najokrutniejszych swych cierpie. Jak si czuj? mwi wtedy do mnie. Mniej wicej tak, jak w. Jan mczennik w kotle z wrzcym olejem. Oto, jak poniekd powiniene to sobie wyobraa. Tkwi jako nabony cierpitnik w szafliku, pod ktrym parska wesoy ogie z drewienek, sumiennie podsycany rcznym miechem przez jakiego poczciwca; i to na oczach cesarskiego majestatu, ktry cakiem z bliska sobie t rzecz oglda a jest to, trzeba ci wiedzie, cesarz Neron, wspaniay Wielki Mogo z italskim brokatem na ramionach, za pomocnik kata, z saczkiem u skrzni i w rozwianym kaftanie, leje mi chochl na dugim trzonku kipicy olej, co tak pobonie w nim siedz, na kark. Polewaj mnie wedug wszelkich prawide niczym piecze, godny to ogldania widok, a ty te jeste zaproszony, wolno ci si zmiesza z tumem szczerze zaciekawionych widzw za ogrodzeniem, z ojcami miasta, zaproszon publicznoci, po czci w turbanach, po czci w starych, poczciwych kapuzach niemieckich, z nasadzonymi jeszcze na wierzch kapeluszami. Dobroduszne mieszczuchy w swym nastroju zaciekawienia korzystaj nadto z osony halabardnikw. Jeden pokazuje drugiemu, jaki to los takiej piekielnej pieczeni. Dwa palce przykadaj do policzka, a dwa pod nos. Jaki tucioch podnosi rk, jakby chcia rzec: Bg niechaj od tego zachowa!. Wyraz naiwnego zbudowania na twarzach kobiet. Widzisz? Stoimy wszyscy stoczeni, ca scen zapeniaj postacie. Piesek pana Nerona rwnie przyby, eby nie pozostao ani kawaeczka wolnego miejsca. Ma taki rozzoszczony pyszczek pinczerka. A w gbi wida wiee, spiczaste przybudwki i szczyty dachw Kaisersaschern... Oczywicie, powinien by powiedzie: Norymbergi. Gdy to, co opisywa z tak sam poufa znajomoci rzeczy, jak opisywa by wprzd obraz ciaa nimfy spywajcego w ksztat rybiego ogona, a co rozeznaem, zanim jeszcze owego opisu dokoczy, to bya pierwsza karta serii drzeworytw Drera do Apokalipsy. Jake miaem sobie nie przypomnie tego porwnania, ktre pocztkowo wydao mi si tak dziwaczne, a przecie od razu napenio niejakimi przeczuciami, z chwil gdy odsoniy mi si stopniowo plany Adriana, dzieo, ktre ujarzmia i ktre jego ujarzmiao, a dla ktrego gromadziy si jego siy, kiedy go byy w mczarniach odeszy?
322

I czy nie miaem racji twierdzc, e midzy stanami depresyjnymi artysty i twrczym uniesieniem, chorob i zdrowiem, nie ma bynajmniej ostro przeciwstawnego rozdziau? e raczej wanie w chorobie i jakby pod jej oson dziaaj elementy zdrowia, za pobudzajce geniusz elementy choroby w sfer zdrowia przenikaj? Nie inaczej to jest, a wiedz t zawdziczam przyjani, ktra zgotowaa mi wiele trosk i lku, zawsze wszelako napeniaa dum: geniusz to forma siy witalnej, gboko dowiadczonej w chorobie, z niej siy czerpicej i dziki niej twrczej. Koncepcja apokaliptycznego oratorium, tajemna praca nad nim sigaj wic daleko wstecz, do okresu pozornie cakowitego wyczerpania si ywotnych Adriana, gwatowno za i popiech, z jakim kilka miesicy pniej dzieo to rzucone zostao na papier, sprawiay na mnie wraenie, e w aosny stan by swego rodzaju refugium i schronieniem, gdzie natura jego wycofywaa si, aby w bolenie wyczonym z naszej powszechnej zdrowotnoci ukryciu, nie podpatrywana i nie podsuchiwana przez nikogo, tworzy i rozwija plany, dla ktrych normalne samopoczucie absolutnie nie uycza awanturniczej miaoci, a ktre jakby musia wykra podziemnemu wiatu i wydoby na wiato dzienne. Mwiem ju, e zamiary swoje wyjawia mi jedynie stopniowo, z wizyty na wizyt. Pisa, szkicowa, gromadzi, studiowa i kombinowa; tego nie mg przede mn ukry i stwierdzaem to z serdeczn satysfakcj. Wstpne prby wybadania go natrafiay przez dugie jeszcze tygodnie na niemia, a jednoczenie gniewn tajemniczo i obron, skrywajc wpartobliwy, a wpniesamowity sekret, na wybuch miechu przy cignitych brwiach i odpowiedzi w rodzaju:Nie bd wcibski i zachowa j sw duszyczk w czystoci! albo: Dowiesz si o tym jeszcze w por, mj drogi! albo, wyraniej ju nieco i w duchu bardziej skonnym do zwierze: Ano tak, warz si te wite okropnoci. Widocznie nie tak atwo przepdzi teologicznego wirusa z krwi. Niespodziewanie nastpuje burzliwa recydywa. Aluzje te potwierdzay domysy, ktre nasuwaa obserwacja jego lektury. Na biurku jego znalazem osobliwe tomiszcze: trzynastowieczny, francuski wierszowany przekad wizji w. Pawa, ktrych grecki tekst pochodzi z IV wieku. Na moje pytanie, skd to si u niego znalazo, odpowiedzia: Kunegunda Rosenstiel wydobya to dla mnie. Nie pierwsza to ciekawostka, jak mi wyszperaa. Obrotna niewiasta. Nie uszo jej uwagi, e mam sabo do ludzi, co zstpili. Chc przez to powiedzie: zstpili do piekie. Stwarza to pokrewiestwo midzy postaciami tak od siebie oddalonymi jak Pawe i Eneasz Vergilego. Czy przypominasz sobie, e Dante po bratersku razem ich wymienia, jako dwch, ktrzy tam byli? Przypomniaem sobie. Niestety jednak odparem twoja filia hospitalis nie moe ci tego przeczyta. A nie zamia si. Przy starej francuszczynie musz si posugiwa wasnymi oczami.
323

W okresie bowiem, gdy n i e mg posugiwa si wasnymi oczami, gdy bolesny ucisk w nich i ponad nimi uniemoliwia mu czytanie, Klementyna Schweigestill musiaa czsto czytywa mu na gos, i to teksty, ktre raczej dziwacznie cho zarazem i wcale nie niestosownie brzmiay w ustach tej miej wiejskiej dziewczyny. Sam spotykaem to poczciwe dziewcz u niego, w celi opata, gdy siedzc wyprostowane w fotelu Savonaroli za biurkiem, podczas gdy on spoczywa w bernheimowskim krzele, czytao mu swym wzruszajco wysilonym i nieco zmanierowanym akcentem literackiej niemczyzny z wiejskiej szkki o mistycznych ekstazach Mechtyldy z Magdeburga, z zapleniaego, w tekturow okadk ujtego tomiku, ktry rwnie trafi tu zapewne za porednictwem przedsibiorczej pani Rosenstiel. Usiadem po cichu w kcie na awie i przez chwil przysuchiwaem si temu nabonie abstrakcyjnemu i nieudolnie ekscentrycznemu wykadowi. Dowiedziaem si wtedy, e czsto si to zdarzao. W swym z chopska obyczajnym stroju, wiadczcym o bogobojnej czujnoci, w sukni z oliwkowej weny, ktrej sigajcy pod szyj stanik, zapinany na drobne, gsto przyszyte metalowe guziczki, spaszcza dziewczcy biust i, zakoczony klinem, przechodzi w szeroko sfadowan, po kostki sigajc spdnic, i do ktrej, jako jedyn ozdob, nosia pod bia krezk naszyjnik ze starych srebrnych monet, przesiadywaa ta ciemnooka dziewczyna przy chorym czytajc mu na gos sw szkoln, litanijn intonacj pisma, przeciwko ktrym sam pan pastor nie miaby na pewno adnych zastrzee: wczesnochrzecijaskie i redniowieczne wizje i spekulacje na temat zawiatw. Pani Schweigestill zagldaa niekiedy przez drzwi, szukajc wzrokiem crki, ktrej pomoc przydaaby si jej w gospodarstwie, kiwaa im obojgu jednak przyzwalajco gow i znikaa znowu. Albo przysiadaa te czasami na dziesi minut obok drzwi na krzele, przysuchujc si, po czym oddalaa si bezszelestnie. Klementyna natomiast recytowaa, jeli nie odpisy uniesie Mechtyldy, to wizje Hildegardy von Bingen. Jeli za adn z nich, to niemieck wersj Historiae ecclesiasticae gentis Anglorum uczonego mnicha imieniem Beda Venerabilis, dziea, w ktrym zachowaa si spora cz celtyckich fantazji na temat zawiatw oraz irlandzko-anglosaksoskich wizji z wczesnochrzecijaskiej epoki. Cae to ekstatyczne, zapowiadajce Sd Ostateczny i dydaktycznie lk przed wiekuist kar budzce pre i wczesnochrzecijaskie eschatologiczne pimiennictwo stanowi niezwykle zagszczon sfer tradycji, pen stale powracajcych motyww, w ktrej si Adrian pogry chcc zyska nastrj dla stworzenia dziea, skupiajcego wszystkie te elementy jak w soczewce, zespalajcego je gronie w spnionej syntezie artystycznej i w spenieniu nieubaganej misji dziercego przed oczami ludzkoci zwierciado Objawienia, aby ujrzaa w nim to, co oto nadchodzi. Nadchodzi kres, kres nadchodzi, jawi si nad tob; bacz, jako nadchodzi. Powstaje ju i przeto runie na ciebie, mieszkacze ziemi! Sowa te, ktre Leverkhn kae gosi swym testis, wiadkom i narratorom, w niesamowitej, na statycznym
324

zestawieniu obcych sobie harmonii opartej, z czystych kwart lub zmniejszonych kwint zestawionej melodyce, sowa, ktre ustanawiaj potem tekst owego tak miao archaizowanego responsorium, gdzie w niezapomniany sposb, w dwch czterogosowych, przeciwstawnych sobie chrach si powtarzaj sowa te wcale nie przynale do Apokalipsy w. Jana; pochodz z innej warstwy Pisma, z proroctwa o wygnaniu do Babilonu, z widze i lamentacji Ezechiela, pozostajcych zreszt w osobliwej zalenoci z tajemniczym posaniem z Patmos z czasw Nerona. Tak wic i pochonicie ksigi, ktre Albrecht Drer rwnie miao uczyni by tematem jednego ze swych drzeworytw, jest niemal dosownie zapoyczone od Ezechiela wraz z tym szczegem, e ksiga ta (czy raczej gramota, w ktrej spisana jest wszelka skarga, bole i wyrzekanie) nabieraa sodyczy miodu w ustach posusznie jedzcego. Podobnie te opisuje ju uprzednio Ezechiel bardzo szczegowo i zwrotami cakiem podobnymi Wielk Wszetecznic, niewiast na zwierzciu, z wizerunkiem ktrej Norymberczyk tak filuternie sobie poradzi posugujc si przywiezionym studium portretowym pewnej weneckiej kurtyzany. W samej rzeczy istnieje ju caa tradycja kulturalna Apokalipsy, przekazujca mistykom dowiadczenia i wizje do pewnego stopnia ustalone, cho dziwnym wyda si musi z psychologicznego punktu widzenia, e kto naladuje gorczk, ktra przed nim kogo innego ju trawia, i e mona w tak niesamodzielny, zapoyczony i szablonowy sposb popada w zachwyt. Tak wszelako rzeczy si maj, wskazuj za na to w zwizku ze stwierdzeniem, e Leverkhn w swym nieporwnanym chralnym dziele bynajmniej nie trzyma si samej tylko Apokalipsy w. Jana, lecz wczy do niego poniekd ca t tradycj jasnowidzenia, o ktrej mwiem, tak e rezultatem tego bya kreacja nowej i osobistej Apokalipsy, stanowicej w pewnej mierze podsumowanie wszelkich zapowiedzi Koca. Sam tytu: Apocalypsis cum figuris jest hodem zoonym Drerowi, a ma zapewne uwydatni wsplny obu tym dzieom realizm wizualny, graficzn drobiazgowo i szczelne wypenienie przestrzeni precyzyjn fantastyk szczegw. Wiele brak jednak, aby niesamowity fresk Adriana stanowi programowy odpowiednik pitnastu ilustracji Norymberczyka. Podkada wprawdzie pod przeraliwie kunsztowne dwiki wiele sw tego tajemniczego dokumentu, ktry i dla tamtego by natchnieniem; poszerzy jednak przy tym pole muzycznych moliwoci, chrw, recitativw, arii, wcielajc na przykad z pospnych fragmentw Psaterza owo przejmujce: Bowiem dusza ma pena jest alu, a ycie moje bliskie pieka, jak rwnie najstraszliwsze wizje i skargi apokryfw, dalej i niektre, dzi jeszcze niesychanie aluzyjnie oddziaywajce fragmenty Trenw Jeremiasza, a nadto starszych jeszcze par tekstw, co wszystko przyczynia si do oglnego wraenia rozwarcia si innego wiata, nadejcia porachunkw, zstpienia do piekielnych czeluci, gdzie nastpuje artystyczne ksztatowanie obrazw zawiata, rozwijanych od wczesnych, szamaskich jeszcze okresw, poprzez staroytno i chrzecijastwo, a po Danta. Muzyczny fresk Leverkhna
325

ma w sobie wiele z poematu Danta, wicej za jeszcze z owej nastroszonej ciaami i zatoczonej ciany, gdzie anioowie dm w trby Dnia Ostatniego, a czno Charona pozbywa si swego adunku, zmarli zmartwychwstaj, wici wielbi Pana, demoniczne maski czekaj na sygna wem przepasanego Minosa, gdzie potpieniec obfitych ksztatw, pochwycony przez szyderczo si miejcych synw czeluci, otoczony, cigniony, sam w przepa obrzyd leci, jedno oko zakrywszy rk, drugim za wpatrujc si z przeraeniem w potpienie wieczne, nie opodal niego wszake aska dwiga jeszcze dwie grzeszne dusze z upadku i wznosi je ku zbawieniu, sowem, z ukadu scen i grup Sdu Ostatecznego. Naley wybaczy wyksztaconemu czowiekowi, ktrym bd co bd jestem, e usiuje mwi o przeraajco bliskim mu dziele, porwnujc je z istniejcymi ju i oglnie znanymi pomnikami sztuki. Jeli o tym mwi, to dla samouspokojenia, ktrego i dzi potrzebuj, tak jak go potrzebowaem w okresie, gdy ze zgroz, zdumieniem, przygnbieniem i dum asystowaem przy jego powstawaniu a przeycie to, cho wiadczyo o serdecznym oddaniu dla jego twrcy, waciwie przekraczao moje siy duchowe, tak e przejty nim byem na wskro a do wstrzsu. Po owym pierwszym okresie zatajenia i rezerwy bowiem udostpni Adrian niebawem przyjacielowi lat dziecicych wgld w ca sw prac i plany, tak e podczas moich wizyt w Pfeiffering a oczywicie zagldaem tam, kiedy tylko mogem, prawie co sobot i niedziel, wolno mi byo zapoznawa si z nowo powstaymi partiami: byy to przybytki niewiarygodnej nieraz objtoci i pensa narastajce z tygodnia na tydzie, tak e, gdy si przy tym uwiadomio sobie poddan surowym prawom, intelektualn jak i techniczn zoono tej faktury, to czowieka nawykego do z mieszczaska umiarkowanego i spokojnego postpu roboty zimny dreszcz przeraenia musia ogarn. Tak, przyznaj, e do naiwnego mojego, rzec chciabym: zwierzcego przeraenia wobec tego dziea, najbardziej chyba przyczynia si owa wrcz niesamowita szybko, z jak ono narastao w zasadzie ukoczone w cigu czterech i p miesicy, czyli w okresie, ktry uwaa mona byo co najwyej za wystarczajcy do mechanicznego tylko zapisu, do zwyczajnego przepisania. Najwidoczniej, i zgodnie z wasnym jego zdaniem, czowiek ten y wwczas w ogromnym napiciu, bynajmniej nie uszczliwiajcego, lecz zadrczajcego i niewolcego natchnienia, przy ktrym przebysk oraz postawienie sobie problemu, zadania samej kompozycji, tak jak je zawsze pojmowa, poczone byy z jednoczesnym, rwnym objawieniu jego rozwizaniem, ktre ponadto nie pozostawiao mu niemal czasu na docignicie pirem czy owkiem rozpdzonych myli, nie dajcych mu ni chwili wytchnienia i przemieniajcych go w swego niewolnika. Cho niezmiernie wycieczony, potrafi pracowa po dziesi i wicej godzin dziennie, z krtk tylko przerw na obiad, nadto od czasu do czasu na ma przechadzk wok Klammermulde czy na Zionshgel spieszne wypady, przypominajce raczej
326

prb ucieczki ni odpoczynek, podczas ktrych wida byo z jego to przypieszonych, to znw wahajcych si krokw, e bya to jedynie inna forma niepokoju. W niejeden sobotni wieczr, jaki spdziem w jego towarzystwie, dobrze widziaem, jak mao panowa nad sob, jak nie potrafi utrzyma si w tym stanie odprenia, ktrego rozmylnie szuka w rozmowie ze mn na powszednie lub choby tylko obojtne tematy. Widz, jak nagle zrywa si z niedbaej pozycji, jak skupione jego oczy nieruchomiej, wargi rozchylaj si i jaki przykry mi, gwatowny rumieniec oblewa jego policzki. Co to byo? Czy jedno z melodycznych jego objawie, na ktre, rzec chciabym niemal: naraony by podwczas, a poprzez ktre owe moce, z jakimi nic nie chc mie wsplnego, dotrzymyway danego sowa, czy rodzi si wwczas w umyle jego jeden z tych potnych w swej plastyce tematw, w ktre obfituje jego apokaliptyczne dzieo, poddany natychmiast ochadzajcemu ujarzmieniu, trzymany, e tak powiem, krtko przy pysku, przeksztacany na serie, na cegieki, suce caoci kompozycji? Widz go, jak mamroczc: Mw dalej, mw dalej, prosz! podchodzi do stou, gwatownie otwiera brulion orkiestracji, tak gwatownie, e czasem naprawd rozdziera przy tym u dou jak odwracan kart, i z grymasem, zoonoci ktrego nawet nie prbuj nazwa, ktry wszake w moich oczach znieksztaca mdre i dumne pikno jego twarzy, spoglda na jaki fragment, gdzie moe naszkicowa w przeraajcy chr ciganego przez Czterech Jedcw, potykajcego si w przewinach swoich, padajcego, tratowanego kopytami koskimi czowieczestwa, czy moe ohydny krzyk Ptaka Zagady, powierzony szyderczemu pobekiwaniu fagotu, albo to antyfonalne responsorium, ktre ju przy pierwszym suchaniu tak gboko wstrzsno moim sercem, t tward chraln fug do sw Jeremiasza:
Przeczeby tedy sobie utyskiwa mia czowiek yjcy, A m nad kani za grzechy swoje. Dowiadujmy si raczej, a badajmy si drg naszych I nawrmy si do Pana. Mymy wystpili. I stalimy si odpornymi; Przeto ty nie odpuszczasz. Okrye si zapalczywoci, I gonisz nas, mordujesz, a nie szanujesz. Za mieci i za pomioto, Pooye nas w porodku tych narodw.

Fragment ten nazywam fug i sprawia on wraenie fugi, cho temat nie zostaje cile powtrzony, ale rozwija si wraz z rozwojem caoci, tak e pewien styl, ktremu kompozytor zdaje si poddawa, zostaje w istocie rozbity i poniekd doprowadzony ad absurdum, co nie dzieje si bez pewnych reminiscencji formy fugi
327

archaicznej, niektrych canzon czy ricercarw z prebachowskiego okresu, w ktrych temat fugi nie zawsze jest wyranie okrelony i utrzymany. Adrian spoglda tak to tu, to tam, chwyta piro, znowu je odrzuca, mamrota: Dobrze, to na jutro!, i z nadal zaczerwienionym czoem powraca do mnie. Lecz ja wiedziaem, czy te obawiaem si, e tych sw: na jutro nie dotrzyma, tylko rozstawszy si ze mn sidzie do pracy i wykona to, co w rozmowie tak nagle go naszo, aby potem dwiema tabletkami luminalu nada snu swemu gboko, ktra zastpi miaa krtkie jego trwanie, potem za o wicie znowu si zabra do roboty. Zacytowa:
Nue, psaterzu i harfo! Wsta pragn wczenie!

y bowiem nieustannie w lku, e ten stan iluminacji, ktry by dla stanem aski czy te nawiedzenia, zostanie mu przed czasem odebrany, i istotnie, na krtko przed ukoczeniem tego dziea, straszliwym jego kocem, wymagajcym caej jego odwagi, a tak dalekim od wyzwalajcej muzyki romantycznej, tak nieubaganie podkrelajcym teologicznie negatywny a bezlitosny charakter caoci, istotnie, powiadam, dozna on wanie przed ostatecznym ukoczeniem tej nad miar wielogosowej, szeroko w skali caej blachy rozpostartej lawiny dwikw, stwarzajcej wraenie rozwarcia si otchani ku beznadziejnej zagadzie ponownego, trzy tygodnie trwajcego ataku blw i mdoci, stanu, w ktrym, wedug wasnych jego sw, zatraci nawet i wspomnienie tego, co znaczy: komponowa i jak si to robi. Mino to wszake i ju z pocztkiem sierpnia 1919 roku pracowa znowu, a zanim miesic ten, obfitujcy w dni upalne, przeszed, wszystko ju byo gotowe. Owe cztery i p miesica, ktre uprzednio okreliem jako okres powstawania dziea, licz si a do przerwy wywoanej osabieniem. Wliczajc i t przerw, i ca prac nad wykoczeniem, trzeba mu byo, co i tak zdumiewajce, szeciu miesicy na spisanie w formie szkicw caej Apokalipsy.

XXXIV (c.d.)
I czy to ju wszystko, co mam do powiedzenia w tej biografii o po tysickro znienawidzonym i ze wstrtem omijanym, lecz po stokro ju przecie umiowanym i ubstwianym dziele mego zmarego przyjaciela? Z pewnoci nie. Wiele spraw jeszcze mam na sercu, postanowiem sobie wszake od razu, e te jego cechy i waciwoci, dziki ktrym rozumie si: w podziwu peen sposb przygnbiao mnie ono i przeraao, lepiej t rzecz wyraajc: na lkiem napeniajc mod i n t e 328

r e s o w a o , od razu, powiadam, postanowiem wszystko to scharakteryzowa w powizaniu z owymi abstrakcyjnymi i podejrzliwymi dywagacjami, na suchanie ktrych byem wystawiony podczas dyskusji w mieszkaniu pana Sykstusa Kridwissa, o czym pokrtce wspomniaem wyej. Nowe idee, bdce wynikiem owych wieczorw, w poczeniu ze wspuczestnictwem w samotnym dziele Adriana spowodoway stan psychicznego przemczenia, w jakim wwczas yem, i w rzeczy samej kosztoway mnie okoo czternastu funtw ubytku na wadze. Kridwiss, grafik, ilustrator ksiek oraz kolekcjoner barwnych drzeworytw i dalekowschodniej ceramiki, wygaszajcy z tej dziedziny na zaproszenie rnych stowarzysze kulturalnych fachowe i niegupie odczyty w wielu miastach Rzeszy, a nawet zagranic, by niskim mczyzn w nieokrelonym wieku, o silnym akcencie nadreskim i niezwykle ywym umyle, ktry, bez okrelonych wiatopogldowych powiza, dla samej tylko ciekawoci ledzi pilnie intelektualny ruch epoki, to i owo za, co na ten temat dochodzio jego uszu, okrela jako niesychanie wane. W Schwabing, w mieszkaniu swoim przy Martiusstrasse, gdzie cay salon ozdobiony by przelicznymi chiskimi malowidami tuszem i farb (z epoki Sung!), uwaa za stosowne gromadzi czoowe, a przynajmniej wtajemniczone i uczestniczce w yciu intelektualnym postaci, ile ich tylko mieciy mury poczciwego Monachium, i aranowa wieczory dyskusyjne dla panw, intymne spotkania przy Okrgym Stole, dla nie wicej ni omiu do dziesiciu osobistoci, schodzono si za po kolacji, okoo dziewitej, jako e gospodarz nie yczy sobie wcale naraa si na koszty przyjcia i chodzio mu jedynie o swobodne spotkania i wzajemn wymian myli. Wymiana ta zreszt nie zawsze zachowywaa najwysze intelektualne napicie i czsto zelizgiwaa si w powszednio familijnej konwersacji, ju choby z tej przyczyny, e wskutek towarzyskich skonnoci i znajomoci Kridwissa intelektualny poziom uczestnikw tych zebra by raczej nierwny. Tak na przykad zjawiali si tam rwnie dwaj czonkowie wielkoksicej dynastii Hessen-Nassau, studiujcy w Monachium, mili modziecy, ktrych pan domu z niejakim entuzjazmem nazywa piknymi ksitami, a ktrych obecno, ju choby z tego wzgldu, e byli od nas o wiele modsi, trzeba byo bra pod uwag w rozmowie. Nie chc przez to powiedzie, e nam przeszkadzali. Powaniejsza rozmowa toczya si nieraz po prostu ponad ich gowami, oni za ograniczali si do roli skromnie umiechnitych, bd to serio zdumionych suchaczy. Bardziej irytujca bya dla mnie obecno owego onglera paradoksw, znanego ju czytelnikowi dr. Chaima Breisachera, ktrego, jak ju dawno si przyznaem, znosi nie mogem, lecz ktrego czujna i bystra umysowo wydawaa si przy tych okazjach nieodzowna. Gniewao mnie rwnie, e fabrykant Bullinger, legitymujcy si jedynie przynalenoci do wysokiej klasy podatnikw, nalea take do grona zapraszanych i wolno mu byo z tej racji donderowa tubalnie na temat najistotniejszych zagadnie kultury.
329

Posun si nawet dalej jeszcze i przyznam, e waciwie adnego z tych, ktrzy tam siadywali wok okrgego stou, nie zdoaem szczerze polubi ani obdarzy cakowitym zaufaniem, wyjwszy chyba Helmuta Institorisa, ktry take to grono odwiedza, a z ktrym poprzez jego on czyy mnie przecie przyjazne stosunki, tylko e osoba jego budzia we mnie z kolei przykre asocjacje innego rodzaju. Zreszt, co waciwie mogem zarzuci dr. Unruhe, Egonowi Unruhe, filozofowi i paleozoologowi, ktry w pismach swoich nader pomysowo czy wiedz geologiczn i paleontologiczn z uzasadnieniem i naukow weryfikacj prastarych mitw, tak e w jego doktrynie, w sublimowanym, jeli kto chce, darwinizmie, wszystko, w co cywilizowana ludzko od dawna ju na serio wierzy przestaa, stawao si znowu prawdziwe i realne. Skde wic moja nieufno wobec tego uczonego i pracowitego myliciela? Skd rwnie nieufno do profesora Georga Voglera, historyka literatury, ktry napisa wielce cenion histori niemieckiego pimiennictwa, rozwaajc jego dzieje z aspektu przynalenoci plemiennej, gdzie wic kady pisarz traktowany i oceniany by nie po prostu, jako pisarz i umys o uniwersalnym wyksztaceniu, lecz jako autentyczny, zwizkami krwi i regionem uwarunkowany, realny, konkretny i specyficzny produkt miejsca pochodzenia, wiadczcego o nim i z kolei przeze powiadczanego. Wszystko to byo przecie bardzo rzetelne, mskie, solidne i z punktu widzenia krytyki chwalebne. Prof. Gilgen Holzschuher, historyk sztuki i badacz Drera, rwnie zapraszany, by mi w rwnie nie dajcy si usprawiedliwi sposb niesympatyczny, nade wszystko tyczyo si to za jednego z czstszych bywalcw, poety, Daniela Zur Hhe, opitego po szyj w pastorsk czer, chudego trzydziestolatka o jastrzbim profilu i komenderujcym sposobie mwienia, co brzmiao tak mniej wicej: Owszem, owszem, niele, tak, doprawdy, mona by powiedzie!, przy czym nieustannie i nerwowo stuka pit o podog. Lubi krzyowa rce na piersi lub na sposb napoleoski ukrywa jedn rk w zanadrzu, a poetyckie jego marzenia tyczyy si wiata rzuconego w krwawych bojach na pastw czystego ducha, utrzymujcego go w bojani i surowej dyscyplinie, jak to opisa by w Proklamacjach, jedynym, jak mi si wydaje, swoim dziele, ktre ukazao si jeszcze przed wojn na czerpanym papierze, byo za liryczno-retorycznym wybuchem wzniosego terroryzmu, ktremu przyzna naleao znaczn potg sowa. Sygnatariuszem owych proklamacji bya pewna osobisto imieniem Christus Imperator Maximus, uosobienie wadczej energii, werbujca dla podbicia caego ziemskiego globu gotowe na mier oddziay, wydajca posania w stylu rozkazw dziennych, rozkoszujca si narzucaniem sadystycznie nieubaganych warunkw, wzywajca do czystoci i ubstwa i wprost wyy si nie mogca w uporczywym, waleniem pici popartym daniu bezwzgldnego i absolutnego posuszestwa. ..onierze! koczy w poemat na up wam oddaj c a y w i a t !

330

Wszystko to byo pikne i samo byo nader wiadome swego pikna; byo pikne na sposb okrutny i cakowicie piknoduchowski, w owym bezczelnie niezalenym, niepowanym i nieodpowiedzialnym duchu, jak na to sobie wanie poeci pozwalali, byo najwikszym estetycznym przestpstwem, jakie mi si zdarzyo widzie. Helmut Institoris, oczywicie, bardzo si tym interesowa, zreszt i poza tym autor oraz jego dzieo cieszyy si niemaym szacunkiem, a moja do nich antypatia nie bya znw tak bardzo pewna siebie, wiedziaem bowiem, e wywoao j take rozdranienie, jakie wzbudza we mnie cay krg Kridwissa i jego pretensjonalne krytyczne opinie na temat kultury, do zapoznania si z ktrymi nakaniao mnie przecie wewntrzne poczucie obowizku. Sprbuj, najkrcej jak tylko potrafi, naszkicowa istot tych pogldw, ktre nasz gospodarz nie bez racji uwaa za niesychanie wane, Daniel Zur Hhe natomiast akompaniowa im swoim stereotypowym: Och, oczywicie, niele, owszem, owszem, mona tak powiedzie, cho waciwie nie wynikao z nich wydanie caego wiata w rce zaprzysionej na mier i ycie soldateski Christi Imperatori Maximi. Bya to, ma si rozumie, jedynie symboliczna poezja, podczas gdy dyskutantom chodzio o wgld w spoeczn rzeczywisto, o ustalenie teraniejszoci i przyszoci, co zreszt miewao niekiedy niemao wsplnego z ascetycznym piknem przeraajcej fantastyki Daniela. Stwierdziem ju by wyej, z wasnej i nieprzymuszonej woli, e mianowicie kraje zwycione bardzo ywo odczuy wstrzs wojenny i zniszczenie pozornie trwaych wartoci, zapewniajc sobie przez to niejak przewag intelektualn nad innymi narodami. Odczuwao si to bardzo mocno, stwierdzao obiektywnie: utrat na skutek wojny ogromnych wartoci przez indywiduum jako takie, bezduszno, z jak ycie przewalao si podwczas ponad jednostk, co z kolei zostawiao lad w umysach pod postaci powszechnej obojtnoci na cierpienie i klski. Ta bezduszno i obojtno na los jednostki moga si bya wydawa rezultatem czteroletniego, ledwo zakoczonego, krwawego kiermaszu; nie dawano si jednak zmyli: wojna i tu, jak w wielu innych dziedzinach, po prostu tylko dokoczya, wyjaskrawia, skonkretyzowaa drastycznie wszystko to, co torowao sobie drog i stanowio podstaw nowego stosunku do ycia. Poniewa za rzecz taka nie jest przedmiotem nagany albo pochway, lecz rzeczowej obserwacji i konstatacji i poniewa nadto w beznamitnym poznaniu rzeczywistoci, dla samej radoci poznawczej wanie, kryje si zawsze pewna doza uznania, jake miaa si nie czy z tego rodzaju rozwaaniami wszechstronna, wszechogarniajca wrcz krytyka obywatelskiej tradycji, rozumiem przez to: wartoci wyksztacenia, owiecenia, humanizmu, marze takich, jak uszlachetnienie narodw przez naukowo uzasadnion etyk? Fakt, e wanie ludzie wyksztaceni, uczeni i pedagodzy, tej krytyki dokonywali z humorem, nierzadko z radosnym miechem samoukontentowania, nadawa jeszcze temu wszystkiemu szczeglny, askotliwie niepokojcy albo te z lekka perwersyjny urok; nie trzeba chyba doda331

wa, e forma ustroju, ktry nam, Niemcom, przypad na skutek klsk, wolno, ktra nam jakby z nieba spada, sowem: republika demokratyczna, ani przez chwil nie bya powanie uwaana za ramy odpowiednie dla przewidywanego nowego porzdku, lecz przeciwnie, z jednogon oczywistoci uznawano t form rzdw za efemeryczn i z gry odmawiano jej jakiegokolwiek znaczenia dla istniejcego stanu rzeczy, odrzucano j po prostu ze wzruszeniem ramion, niczym kiepski art. Cytowano Tocquevillea (Alexisa de), ktry powiedzia, e z rewolucji, niczym ze wsplnego rda, wytrysy dwa prdy: jeden przynoszcy ludziom wolnoci obywatelskie, drugi wadz absolutn. W te wolnoci obywatelskie nikt z owych dyskutantw u Kridwissa ju nie wierzy, tym bardziej e wolno wewntrznie sama sobie przeczy, poniewa, chcc si utrzyma, zmuszona jest do ograniczania wolnoci, mianowicie wolnoci swego przeciwnika, a tym samym znosi sama siebie. Taki jej los, jeli ju od samego pocztku wolnociowy patos praw czowieka nie zosta wyrzucony za burt, do czego nasza epoka znacznie wiksz wykazuje skonno ni do wdawania si najpierw w dialektyczny proces, ktry wolno przeksztaca w dyktatur partii wolnociowej. Ku dyktaturze, ku przemocy wszystko i tak zreszt zmierzao, gdy wraz ze zburzeniem tradycyjnych form spoecznych i pastwowych przez Rewolucj Francusk rozpocza si era, ktra, wiadomie czy niewiadomie, przyznajc si do tego czy te nie przyznajc, zdaa do despotycznej, przymusowo narzuconej wadzy nad zniwelowanymi, zatomizowanymi, pozbawionymi wszelkich wizi masami, bezbronnymi na rwni z jednostk. Oczywicie, oczywicie! O, naturalnie, mona by powiedzie zapewnia Zur Hhe, uporczywie postukujc nog. Zapewne, mona tak byo powiedzie, lecz poniewa ostatecznie chodzio tu o opisanie nadcigajcego barbarzystwa, naleaoby, jak sdziem, powiedzie to z wikszym zalknieniem i zgroz, a nie z owym usatysfakcjonowanym humorem, o ktrym sdzi mona byo co najwyej, e dotyczy jedynie poznania sprawy, a nie samych spraw. Chc zreszt konkretnie da przykad tego przygnbiajcego mnie humoru. Nikt si nie zdziwi, e w rozmowach tej kulturalno-filozoficznej awangardy wybitn rol odgrywaa opublikowana siedem lat przed wojn ksika Sorela: Rflexions sur la violence. Jej nieubagana zapowied wojny i anarchii, jej okrelenie Europy jako terenu wojennych kataklizmw, jej teza, e narody tej czci wiata poczy moe jedna tylko idea: prowadzenie wojny, wszystko to uprawniao do nazywania jej ksik epoki. Bardziej jeszcze uprawniao do takiej opinii przekonanie autora i jego przepowiednia, e w dobie decydujcego wpywu mas dyskusja parlamentarna okae si rodkiem cakowicie nieprzydatnym do ksztatowania politycznych decyzji, e zamiast niej w przyszoci trzeba bdzie karmi masy fikcyjnymi mitami, ktrych zadanie, jako prymitywnych zawoa bojowych, polega bdzie na wyzwalaniu i aktywizowaniu politycznej energii. Brutalne i niepokojce proroctwo tej ksiki zawierao si istot332

nie w tym, e popularne, a raczej odpowiadajce masom mity bd odtd motorem ruchu politycznego: bajki, obdne fikcje, czcze wymysy, ktre mog nie mie absolutnie nic wsplnego z prawd, rozsdkiem czy nauk, a jednak sta si twrcz si warunkujc ycie i histori i tym samym okaza si dynamiczn rzeczywistoci. Wida z tego, e ksika ta nie darmo nosia tak grony tytu, traktowaa bowiem o przemocy jako zwyciskim przeciwiestwie prawdy. Pozwalaa zrozumie, e los prawdy bliski jest bardzo losowi jednostki, a nawet z nim identyczny: trac one wszelk warto. Otwieraa szydercz otcha midzy prawd i si, prawd i yciem, prawd i spoeczestwem. Dawaa implicite do zrozumienia, e przemocy naley si bezwzgldne pierwszestwo przed prawd, e prawda musi si sta suebnic przemocy, kady za, kto zapragnie uczestniczy w spoecznoci, bdzie musia by przygotowany na rezygnacj z prawdy i wiedzy, na sacrificium intellectus. I oto prosz sobie wyobrazi (powracam do konkretnego przykadu, ktry obiecaem da) tych panw, uczonych, erudytw, profesorw wyszych uczelni, takiego Voglera, Unruhego, Holzschuhera, Institorisa, a take i Breisachera, ubawionych t dla mnie tak przeraajc sytuacj i uwaajcych j za fakt dokonany albo co najmniej nieunikniony. Zabawiali si wyimaginowanym przewodem sdowym, ktrego przedmiotem by jeden z owych sucych politycznemu judzeniu i podkopywaniu mieszczaskiego adu spoecznego masowych mitw, protagonici ich mieli si broni przed zarzutami kamstwa i oszustwa, przy czym obie strony, oskaryciele i oskareni, nie tyle si ze sob cieray, ile wymijay w niezwykle omieszajcy sposb, gadajc w prni. Grotesk by w tym wszystkim ogromny aparat naukowych wiadectw, przytaczanych, aby zdemaskowa humbug jako humbug i skandaliczne zniewaenie prawdy, jako e od tej strony nie mona si byo w ogle dobra do owej dynamicznej i historycznie twrczej fikcji, do tak zwanego faszerstwa, to znaczy: do ksztatujcej spoeczno wiary, i jej obrocy tym bardziej sarkastyczne i zarozumiae stroili miny, im usilniej starano si zwalczy ow fikcj na paszczynie cakiem obcej jej i niestosownej, mianowicie na paszczynie nauki, lojalnej, obiektywnej prawdy. Miy Boe! Nauka! Prawda! Duchem i tonem tego okrzyku przepojone byy dramatyczne wywody gawdzcych. Nie mogli si dosy nasyci uciech, jak im sprawia w rozpaczliwy szturm krytycznego rozumu na cakowicie mu obc i absolutnie niedostpn, nietykaln wiar, za wsplnymi siami potrafili przedstawi nauk w wietle tak pociesznej bezradnoci, e nawet pikni ksita bawili si przy tym znakomicie na swj dziecinny sposb. Zadowolone z siebie zgromadzenie Okrgego Stou nie zawahao si przypisa wyrokujcej sprawiedliwoci podobnego samozaparcia, jakim odznaczao si samo. Jurisprudencja, pragnca si oprze na uczuciach ludu i nie izolowa si od spoecznoci, nie moga sobie pozwoli na podzielanie punktu widzenia teoretycznej oraz antyspoecznej prawdy. Musiaa wykona zarwno sw nowo333

czesno jak i swj patriotyzm w najnowoczeniejszym znaczeniu, respektujc podny fasz, uniewinniajc jego apostow i odsyajc nauk z nosem spuszczonym na kwint. Och, oczywicie, oczywicie, z pewnoci, mona by powiedzie. Stuk, stuk. Mimo i czuem przykry ucisk w okolicach odka, nie miaem prawa psu zabawy i okazywa wstrtu, przeciwnie, musiaem, o ile si dao, podziela ogln wesoo, zwaszcza i nie oznaczaa ona niedwuznacznej zgody, lecz, przynajmniej na razie, beztroskie rozeznanie spraw obecnych lub przyszych. Raz, co prawda, zaproponowaem: Moe bymy jednak spowanieli na chwil, zastanowili si, czy myliciel, ktremu, oczywicie, le na sercu potrzeby spoecznoci, nie uczyniby lepiej, biorc sobie za cel prawd, a nie spoeczno, poniewa teje spoecznoci porednio i na dusz met prawd, nawet gorzk, lepsz odda przysug ni pogldem, i naley suy jej kosztem prawdy, gdy w istocie, wypierajc si prawdy, od wewntrz rozsadza w najstraszliwszy sposb podwaliny prawdziwej spoecznoci. Lecz nigdy w yciu adna moja uwaga nie przesza tak kompletnie bez echa. Przyznaj rwnie, e bya ona nietaktowna, nie pasowaa bowiem do oglnego nastroju, nacechowana za bya znanym, a nadto dobrze znanym, znanym do obrzydliwoci idealizmem, ktry tylko przeszkadza nowym ideaom. Lepiej mi te byo wraz z caym oywionym towarzystwem przyglda si tym nowociom i bada je zamiast tkwi w bezowocnej, waciwie raczej nudnej opozycji, dostosowa wasne wyobraenia do toku dyskusji i w jej ramach stworzy sobie obraz nadchodzcego, potajemnie ju si rodzcego wiata jakichkolwiek bym przy tym sensacji w okolicy wasnego odka mia doznawa. By to stary i zarazem nowy, wsteczny i rewolucyjny wiat, gdzie wartoci zwizane z ide jednostki, a wic powiedzmy: prawda, wolno, prawo, rozum, zostaway cakowicie pozbawione treci i odrzucone, a przynajmniej przyjte w znaczeniu cakiem odmiennym ni to, jakie posiaday w cigu ostatnich stuleci, a mianowicie przez oderwanie ich od wyblakej teorii i krwawe ich zrelatywizowanie, tak e uzalenione zostay od niepomiernie wyszej instancji przemocy, dyktatury fideistycznej, autorytetu, i to nie w reakcyjny, wczorajszy czy przedwczorajszy sposb, lecz w taki, e rwnao si to cofniciu nowych form ycia ludzkoci do stosunkw i warunkw redniowiecznej teokracji. W istocie nie byo to bardziej reakcyjne od ruchu dokoa kuli, ktry, prowadzc do punktu wyjcia, nie moe by przecie okrelony jako wsteczny. Ot to wanie: regresja i postp, stare i nowe, przeszo i przyszo tworzyy teraz jedno, a polityczna prawica coraz to bardziej utosamiaa si z lewic. Brak jakichkolwiek uprzednich zaoe przy badaniach naukowych, wolno myli, dalekie od tego, aby reprezentowa postp, naleay teraz raczej do wiata zacofania i nudy. Myli dana zostaa wolno uzasadniania przemocy, tak jak przed siedmiuset laty rozum korzysta z wolnoci roztrzsania prawd wiary i dowodzenia dogmatw: po to przecie istniaa i po to ist334

nieje dzisiaj albo bdzie istniaa jutro myl. Badania naukowe podlegay j e d n ak o w o pewnym zaoeniom i to jak jeszcze! Byy nimi przemoc, autorytet spoeczny, i to w tak niewtpliwy sposb, e nauce ani przez myl przeszo, e nie jest wolna. Subiektywnie bya wolna na wskro w obrbie obiektywnego uwarunkowania, co byo tak organiczne i naturalne, e w aden sposb nie mogo zosta uznane za skrpowanie. Aby wyraniej uzmysowi sobie, co nadchodzi, i pozby si niemdrego przed tym lku, wystarczao sobie jedynie przypomnie, e bezwzgldno pewnych okrelonych zaoe i uwiconych warunkw nigdy nie stanowia przeszkody dla fantazji i indywidualnej odwagi myli. Przeciwnie, wanie dlatego e uniformizm i duchowe ograniczenia narzucone zostay przez Koci jako co absolutnie oczywistego czowiekowi redniowiecza, y on w znacznie wikszej mierze w wiecie fantazji ni obywatel epoki indywidualizmu, poniewa znacznie swobodniej i bardziej beztrosko mg w pojedynczych wypadkach polega na swej wyobrani. O tak, przemoc stwarzaa mocny grunt pod nogami, bya antyabstrakcyjna, ja za bardzo dobrze robiem, wyobraajc sobie wraz z przyjacimi Kridwissa, jak to stare nowoci metodycznie bd przeksztaca ycie w tej lub innej dziedzinie. Pedagog, na przykad, wiedzia, e ju dzi w nauczaniu podstawowym istnieje tendencja unikania systemu uczenia si liter i sylabizowania, uczenia natomiast caych sw, czenia pisma z konkretn wizj przedmiotw. W pewnej mierze byo to odejcie od abstrakcyjno-uniwersalnego, jzykowo nie uwarunkowanego pisma literowego, w pewnej mierze nawrt do pisma ideograficznego ludw pierwotnych. W duchu mwiem sobie: po co w ogle sowa, po co pismo, po co jzyk? Radykalna rzeczowo powinna trzyma si wycznie przedmiotw. I przypomniaem sobie pewn satyr Swifta, gdzie uczeni przejci duchem reform, chcc oszczdzi puc i unikn trudu budowy zda, postanawiaj cakiem znie sowo i mow, a rozmawia ze sob jedynie przez pokazywanie samych przedmiotw, ktre, co prawda, w interesie naleytego porozumienia, trzeba bdzie obnosi moliwie w komplecie na wasnych plecach. Miejsce to jest ogromnie ucieszne, zwaszcza dlatego, e wanie kobiety, posplstwo i analfabeci protestuj przeciwko tej innowacji i nastaj na to, aby si mc wygada. Ot moi interlokutorzy w swoich na wasn rk wysuwanych propozycjach nie posuwali si a tak daleko, jak uczeni Swifta. Przybierali raczej postaw obserwatorw z pewnego dystansu, uznajc jedynie za niesychaaanie wan ogln, a ju wyranie przejawiajc si tendencj do odrzucenia po prostu tak zwanych zdobyczy kulturalnych na rzecz koniecznych i uznanych za zgodne z duchem czasu uproszcze, co, jeliby kto chcia, mona by okreli mianem intencjonalnej rebarbaryzacji. Czy miaem wierzy wasnym uszom? Musiaem si rozemia, a przecie dosownie zamarem z przeraenia, kiedy ci panowie w zwizku z tym wszystkim jli nagle mwi o stomatologii i przy tej okazji o martwym zbie, tym krytycznym symbolu muzycznym moim i Adriana! Wydaje mi
335

si, doprawdy, e zaczerwieniem si w tym posplnym miechu, kiedy wrd beztroskiej wesooci zaczto nagle roztrzsa wzrastajc wrd dentystw skonno do usuwania zbw z martwymi nerwami bez ceremonii, poniewa doszli do wniosku, e s to infekujce ciaa obce a to po dugim okresie rozwoju mozolnie udoskonalonej, wyrafinowanej techniki leczenia korzeni w XIX wieku. Warto zauway i wanie dr Breisacher wrd oglnego aplauzu uczyni t wnikliw uwag: higieniczny punkt widzenia naleaoby uzna za racjonalizacj pierwotnej tendencji do odrzucania, zaniechania, negliowania i upraszczania, przy higienicznych uzasadnieniach wszelkie podejrzenia ideologiczne byy cakowicie na miejscu. Niewtpliwie, jeli si dojdzie pewnego dnia do motywowania tego wzgldami na higien narodow i rasow, dojdzie si rwnie do eliminowania chorych na szersz skal, do zabijania niezdolnych do ycia lub niedorozwinitych jednostek, w rzeczywistoci wszake nie zamierzano temu bynajmniej przeczy, przeciwnie, podkrelano to jeszcze, bdzie tu chodzio o znacznie gbsze decyzje, o odrzucenie wszelkiej humanistycznej zniewieciaoci, bdcej dzieem epoki mieszczaskiej: o instynktowne zahartowanie si ludzkoci do twardej, ponurej i drwicej z czowieczestwa ery powszechnych wojen i rewolucji, ktra z ca pewnoci cofnie nas jeszcze daleko poza redniowieczn cywilizacj chrzecijask i raczej sprowadzi w ciemne, poprzedzajce j czasy, jakie nastpiy po upadku kultury antycznej...

XXXIV (zakoczenie)
Czy nie jest zrozumiae, e przyswajajc sobie tego rodzaju nowoci mona straci czternacie funtw na wadze? Oczywicie nie narazibym si na to, gdybym nie wierzy w rezultaty posiedze u Kridwissa i przekonany by, e ci panowie wygaduj bzdury. Lecz absolutnie nie byo to moim mniemaniem. Natomiast ani przez chwil nie taiem przed sob, e z zadziwiajcym wyczuciem trzymali palec na pulsie dziejw i z tego pulsu wryli. Bybym im jednak musz to tutaj powtrzy niesychanie wdziczny i stracibym zapewne nie czternacie, a moe tylko siedem funtw, gdyby sami czuli si bardziej przeraeni swymi diagnozami i przeciwstawili im cho szczypt moralnej krytyki. Mogli byli na przykad mwi: Niestety, cakiem na to wyglda, e sprawy przybior taki to a taki obrt. Wobec tego trzeba przedsiwzi odpowiednie rodki, ostrzega przed nadchodzcym zem i robi, co mona, aby unikn katastrofy. Lecz to, co mwili, brzmiao poniekd tak: Nadchodzi ju, nadchodzi, a kiedy nadejdzie, zastanie nas na poziomie chwili. Interesujce to i nawet dobre po prostu dlatego, e jest tym, co nadchodzi, a samo roz336

poznanie tego jest ju dostatecznym osigniciem i przyjemnoci. Nie nasz jest rzecz jeszcze i czyni cokolwiek przeciwko temu. Tak to sobie mwili cichcem uczeni. Owa rado z aktu poznawczego bya wszake oszustwem: czuli sympati do tego, co rozeznali i czego, bez tej sympatii, zapewne wcale by rozezna nie mogli, w tym tkwio sedno i std, z gniewu i wzburzenia, ten mj spadek wagi. Lecz wszystko, co tu mwi, jest przecie niesuszne. Wskutek samych tylko wizyt w krgu Kridwissa, ktre uwaaem za swj obowizek, oraz pomwie, na jakie si tam dobrowolnie wystawiaem, wcale bym jeszcze nie schud ani o czternacie funtw, ani nawet o poow. Nigdy nie brabym sobie tak do serca gadaniny tych ludzi przy Okrgym Stole, gdyby nie stanowia zimnokrwistego, intelektualnego komentarza do gorcego przeycia, dotyczcego tak sztuki, jak i przyjani mam na myli: przeycia zwizanego z powstawaniem bliskiego mi dziea, bliskiego przez jego twrc, nie dziki samemu dzieu, tego nie mog powiedzie, zbyt wiele zawierao odpychajcych dla mnie, przeraajcych elementw dziea, ktre z gorczkow szybkoci ksztatowao si w samotnoci, w tym a nazbyt ojczystym, sielskim zaktku, a ze wszystkim, czego si nasuchaem u Kridwissa, pozostawao w osobliwej, duchowej wspzalenoci. Czy nie tam wanie, przy Okrgym Stole, postawiono na porzdku dziennym krytyk tradycji, wywodzc si ze zniszczenia wartoci yciowych, tak dugo uwaanych za niezniszczalne, czy nie pada tam dobitna uwaga z czyich ust Breisachera? Unruhego? Holzschuhera? e krytyka ta bdzie musiaa zaatakowa rwnie tradycyjne formy i gatunki, jak na przykad teatr, jako sztuk pikn pozostajc w krgu mieszczaskiego ycia i stanowic kwesti wyksztacenia? A przecie w moich oczach forma dramatyczna zostaa zastpiona form epick, dramat muzyczny przeksztaca si w oratorium, dramat operowy w operow kantat i to w duchu, w oparciu o postaw cile odpowiadajc wzgardliwym osdom mych interlokutorw przy Martiusstrasse na temat sytuacji indywiduum i wszelkiego na wiecie indywidualizmu: w oparciu o postaw, ktra, chc rzec, nie jest ju zainteresowana psychologi, lecz dy ze wszystkich si do obiektywizmu, do takich rodkw wyrazu, ktre wypowiadaj sprawy absolutne, wice i obowizujce, a std nader chtnie nakada sobie zbone wizy surowych, preklasycznych form. Jake czsto, ledzc z napit uwag poczynania Adriana, przypominaem sobie to, co nam w modych latach wszczepi by w gadatliwy jkaa, jego nauczyciel: przeciwstawianie harmonicznego subiektywizmu polifonicznej rzeczowoci. Droga wok kuli, ta droga, o ktrej czsto bya mowa podczas mdrych i mczcych dyskusji u Kridwissa droga, gdzie zacofanie i postp, stare i nowe, przeszo i przyszo staway si jednym, tu oto widziaem jej urzeczywistnienie poprzez nowatorskie cofnicie si poza harmoniczny ju kunszt Bacha i Haendla w odleglejsz przeszo niefaszowanej wielogosowoci.

337

Przechowuj pewien list, ktry Adrian przesa mi w tym okresie z Pfeiffering do Freising, kiedy to pracowa nad chrem dzikczynnym niezliczonej rzeszy wszystkich pogan, ludw i jzykw, stojcych przed Tronem Baranka (patrz sidma rycina Drera), list, w ktrym domaga si moich odwiedzin i ktry podpisa: Perotinus Magnus. Wiele mwicy to art i krotochwilna, pena autoironii identyfikacja, w Perotinus bowiem prowadzi w XII wieku muzyk kocieln w Notre Dame i by take kantorem, za jego wskazwki kompozytorskie znacznie si przyczyniy do rozwoju modej jeszcze sztuki polifonicznej. artobliwy ten podpis przypomnia mi podobny wypadek z Ryszardem Wagnerem, ktry w okresie pisania Parsifala doda w jednym ze swych listw pod wasnym podpisem: czonek rady kocielnej. Dla profana wielce intrygujcym pytaniem jest, jak dalece artysta traktuje serio to, co powinno by dla niego najbardziej serio i takim si zreszt wydaje; do jakiego stopnia sam siebie serio traktuje i ile w tym wszystkim zabawy, maskarady, krotochwili wyszej miary? Jeli pytania te s cakiem nie usprawiedliwione, to jake w wielki mistrz muzycznego teatru mg by przy najbardziej uroczystym z swoich dzie nada sobie tak ironiczny przydomek? Na widok podpisu Adriana doznaem podobnych uczu; co wicej, wtpliwoci moje, troski i obawy poszy nawet dalej i w skrytoci ducha dotyczyy wrcz legalnoci jego pracy, kwestii, czy wspczesno dawaa mu prawo pogry si w ow sfer, ktr przy uyciu skrajnych i najbardziej udoskonalonych rodkw usiowa odtworzy; sowem, z mioci i lkiem podejrzewaem go o estetyzm, ktry sowa mego przyjaciela, e: nastpujcym po mieszczaskiej kulturze jej przeciwiestwem jest nie barbarzystwo, lecz wsplnota, poddawa najbardziej drczcym wtpliwociom. Nikt za moj myl nie pody, kto na rwni ze mn nie dowiadczy we wasnej duszy, w jak bliskim ssiedztwie pozostaje estetyzm z barbarzystwem, estetyzm jako prekursor barbarzystwa, nie przeywaem, oczywicie, tej rozterki z wasnego impulsu, lecz znaem j dziki przyjani dla drogiej mi, wysoce zagroonej duszy artysty. Odnowienie za muzyki kultowej czasw wieckich jest nader niebezpieczne. Muzyka ta bowiem, nieprawda, suya kocielnym, lecz przedtem rwnie i mniej cywilizowanym, znachorskim, czarnoksiskim celom: w tych mianowicie czasach, kiedy namiestnik nieziemskich mocy, kapan, by jeszcze znachorem i czarownikiem. Czy da si zaprzeczy, e bya to prekulturalna, barbarzyska forma kultu i czy nie jest zrozumiae, e jego odnowienie w pniejszych okresach rozwoju kulturalnego, zmierzajce do wydobycia spoecznoci ze stanu atomizacji, chwyta si rodkw waciwych nie tylko jego stadium moralnoci kocielnej, lecz rwnie prymitywnemu jego stadium? Niebywae trudnoci, jakie nastrcza kadorazowo studiowanie i wykonywanie Apokalipsy Leverkhna, wi si cile z tym wanie. Wystpuj tam zespoy, ktre rozpoczynaj od chralnych recytacji i dopiero stopniowo, poprzez najosobliwsze przeksztacenia, do338

chodz do najbogatszych form muzyki wokalnej; chry wic, ktre przechodz przez wszystkie odcienie zrnicowanego szeptu, zrytmizowanej mowy, ppiewu, a po piew najbardziej polifoniczny, przy akompaniamencie dwikw, ktre zaczynaj od zwykych szmerw, od magiczno-fanatycznie-murzyskiego bbnienia i grzmotu gongw, a kocz na najwyszej muzyce. Ile razy grone to dzieo wskutek swej tendencji do odsonicia spraw najtajniejszych, do ujawnienia w czowieku zarwno zwierzcia, jak i najszczytniejszych odruchw, spotyka zarzut i krwawego barbarzystwa, i anemicznego intelektualizmu! Powiadam: spotyka; sama bowiem idea dziea tego, zamierzajcego poniekd zawrze w sobie histori caej muzyki, od premuzykalnego jeszcze, magiczno-rytmicznego stadium elementarnego, a po najbardziej skomplikowan doskonao, nie tylko w czci, lecz i w caoci na taki zarzut je naraa. Chc tu przytoczy pewien przykad, ktry stale wzmaga moj lkliwo humanisty i stale by przedmiotem szyderstwa i nienawici wrogiej krytyki. Musz si w tym celu znacznie cofn w przeszo: wiemy wszyscy, e najpierwszym deniem i najdawniejszym osigniciem muzyki byo wynaturzenie dwiku, utrzymanie piewu, ktry w prapocztkach rodzaju ludzkiego musia by czym w rodzaju wycia przebiegajcego ca skal tonw, na tonach oddzielnych i wydobycie go z chaosu systemu tonalnego. Oczywicie i z pewnoci: pierwszym warunkiem i przejawem tego, co dzisiaj nazywamy muzyk, byo regularne uszeregowanie dwikw. I oto w muzyce przetrwa jako naturalistyczny niejako atawizm, jako barbarzyski rudyment z premuzycznych czasw, zelizg dwikw, glissando, rodek, ktrym z zasadniczych, kulturalnych wzgldw naley si posugiwa z wielk ostronoci, a w ktrym ucho moje zawsze skonne byo wychwytywa jaki antykulturalny, a nawet antyludzki demonizm. Ot mam tu na myli naturalnie, nie mona powiedzie: uprzywilejowanie, lecz bd co bd wyjtkowo czste stosowanie glissanda przez Leverkhna, przynajmniej w tym dziele, w Apokalipsie, gdzie co prawda straszliwe wizje daj niejedn kuszc i zarazem cakowicie uprawniajc okazj do posuenia si tym dzikim rodkiem. Jaki straszliwy efekt wywouj glissanda puzonw, ktre tu zastpuj temat, we fragmencie, gdzie cztery gosy otarza rozkazuj wysanie czterech aniow zagady, by skosili konia z jedcem, cesarza z papieem i trzeci cz ludzkoci, ten niszczycielski przelot siedmiu pozycji suwaka! Wycie jako temat c za okropno! I jaka akustyczna panika powstaje z wielekro przepisanych glissand na kotach, efekt dwikowy czy rezonansowy, umoliwiony dziki tu za manipulacja odbywaa si podczas werbla przestawnoci kotw pedaowych na rne stopnie skali. Efekt jest wrcz niesamowity. Lecz prawdziwie wstrzsajce wraenie sprawia zastosowanie glissanda przy gosie ludzkim, ktry wszak pierwszy by obiektem uporzdkowania dwikw i wyzwolenia z pierwotnego stadium wycia cigncego si poprzez ca skal, a wic okrutny powrt do stanu pierwotnego, ktry w chrze
339

Apokalipsy pord przeamywania sidmej pieczci, sczernienia soca, zakrwawienia ksiyca i rozbicia okrtw dokonuje si moc ludzkiego krzyku. Niechaj mi bdzie wolno, jeli o to prosi mog, wtrci tutaj sowo o potraktowaniu chru w tym dziele mego przyjaciela, o tym nigdy dotd nie wyprbowanym rozlunieniu ciaa wokalnego na oddzielne, krzyujce si ze sob grupy, dramatyczne dialogi i pojedyncze okrzyki, ktrych klasycznie odlegy prototyp mona wszake odnale w straszliwym, wstrzsajcym responsie: Barabbam! z Pasji wedug w. Mateusza. Apokalipsa rezygnuje z orkiestrowych interludiw; natomiast chr niejednokrotnie uzyskuje zdecydowanie i zdumiewajco orkiestralny charakter: na przykad w wariacjach chralnych, ktre oddaj dzikczynne pienia stu czterdziestu czterech tysicy wybranych wypeniajcych niebiosa, gdzie partia choraowa polega wycznie na tym, e wszystkie cztery gosy biegn stale w tym samym rytmie, podczas gdy orkiestra dorzuca lub przeciwstawia najbogatsze rytmy kontrastowe. Skrajnie polifoniczne twardzizny tego fragmentu (i nie tylko tego zreszt) byy czsto powodem szyderstwa i nienawici. Lecz tak to ju jest i tak to trzeba przyjmowa, ja przynajmniej z ochoczym zdumieniem tak to przyjmuj: nad caym dzieem dominuje wpyw tego paradoksu (jeli to paradoks), e dysonans jest w nim wyrazem wszystkiego, co szczytne, powane, nabone, duchowe, harmonia tonalna natomiast zostaa zarezerwowana dla wiata piekie, w tym zestawieniu wic dla wiata banau i pospolitoci. Ale chciaem powiedzie co innego. Chciaem wskaza na to osobliwe pomieszanie brzmienia, jakie czsto zachodzi pomidzy wokalnymi i instrumentalnymi partiami Apokalipsy. Chr i orkiestra nie s sobie wyranie przeciwstawione jako wiat ludzki i wiat rzeczy: s w sobie wzajemnie roztopione: chr jest zinstrumentowany, orkiestra zwokalizowana, w takim stopniu i w tym celu, aby istotnie granica pomidzy czowiekiem a rzecz zdawaa si przesunita, co zreszt z pewnoci wychodzi na dobre artystycznej jednolitoci dziea, poniewa w moim przynajmniej poczuciu jest i w tym rwnie co przygnbiajcego, niebezpiecznego, zowrogiego. Powiedzmy, aby przytoczy par szczegw: gos wszetecznicy babiloskiej, Niewiasty na Bestii, z ktr grzeszyli krlowie ziemi, zosta w osobliwie zaskakujcy sposb powierzony najwdziczniejszemu sopranowi koloraturowemu, ktrego wirtuozerskie biegniki wtapiaj si niekiedy w orkiestr na cakowite podobiestwo fletu. Z drugiej za strony najrozmaiciej przytumiana trbka naladuje groteskowo vox humana, podobnie jak i saksofon, ktry odgrywa pewn rol w drobnych wydzielonych ugrupowaniach orkiestralnych, akompaniujcych diabelskim piewom, plugawemu rozpiewaniu Synw Otchani. Zdolno do drwicego naladownictwa, zakorzeniona gboko we wrodzonej melancholii Adriana, wpywa tu twrczo na parodie przernych stylw muzycznych, w ktrych wyywa si paska pycha piekie: omieszone podwiki francuskiego imperializmu, mieszczaska muzyka salonowa, Czajkowski, music-hall, synkopy i rytmiczne amace
340

jazzu wszystko to krci si w barwnym migotaniu, jak w tanecznym kole: na tle zasadniczej orkiestry, owego tutti mianowicie, ktre powanie, uroczycie, ociale utwierdza cis dyscyplin intelektualn rang tego dziea. Dalej! Tyle mam jeszcze na sercu na temat zaledwie otwartego testamentu mego przyjaciela i lepiej byoby, sdz, gdybym snu moje rozwaania rwnie i nadal pod ktem pewnego zarzutu, ktry, przyznaj, jest zrozumiay, cho jednak wolabym jzyk sobie odgry, zanim uznabym jego uzasadnienie: mianowicie zarzutu barbarzystwa. Wysunito ten zarzut z powodu czenia najstarszych spraw z najnowszymi, co dzieo to charakteryzuje, lecz co bynajmniej nie jest skutkiem samowoli, lecz wynika z samej natury rzeczy: polega, rzec chciabym, na zakrzywieniu wiata, ktry w rzeczach ostatecznych nawraca do pierwszych. Tak na przykad stara sztuka muzyczna nie znaa rytmu takiego, jakim znaa go muzyka pniejsza. piew by metrycznie podporzdkowany prawom jzyka, nie podzielony na takty i periodycznie uporzdkowane okresy, a raczej poddany duchowi swobodnej recytacji. A jake si ma rzecz z rytmem naszej najmodszej muzyki? Czy i on nie jest przybliony do akcentw mowy? Rozluniony w zmiennej i przesadnej ruchliwoci? Ju u Beethovena rytmiczna swoboda pewnych fragmentw pozwala przewidzie, co nastpi. U Leverkhna brakuje jedynie, aby wrcz podzia na takty zosta zniesiony. Nie nastpio to ze wzgldw ironiczno-zachowawczych. Bez ogldania si na symetri natomiast i dostosowujc si jedynie do akcentw mowy, rytm zmienia si rzeczywicie z taktu na takt. Mwiem o trwaych ladach. S wrd nich takie, ktre nadal dziaaj w gbi duszy, niedostpne, zda si, dla rozumu, wywierajc w ukryciu decydujcy wpyw. Ot posta i wadczo-niewiadome poczynania muzyczne owego dziwaka zza oceanu, o ktrym drugi z kolei dziwak, nauczyciel Adriana, w czasach naszej modoci nam opowiada i o ktrym towarzysz mj, wracajc do domu, mwi z tak wyniosym uznaniem, rwnie i caa ta historia owego Johanna Conrada Beissla bya trwaym ladem tego rodzaju. Czemu miabym udawa, e ju od dawna i wielekro nie mylaem o tym surowym mistrzu i nowatorze sztuki wokalnej z Ephraty za morzami? Cae wiaty dziel jego naiwnie zuchwa pedagogik od dziea Leverkhna, sigajcego ostatecznych granic muzycznej uczonoci, techniki, uduchowienia. A jednak dla mnie, dla przyjanie wtajemniczonego, cie tego wynalazcy tonw paskich i suebnych oraz muzycznych recytacji hymnw koacze w tym wszystkim jak widmo. Czy zdoam si t intymn uwag przyczyni do wyjanienia tak dla mnie bolesnego zarzutu, ktry usiuj wyjani, w najmniejszym stopniu go nie uznajc: zarzutu barbarzystwa? Raczej chodzi tu chyba o pewien odcie mrocej masowej nowoczesnoci w tym wizjonerskim dziele religijnym, ktre z caej teologicznej atmosfery zachowao chyba tylko sd i przeraenie, w odcie stream-line, e zaryzykuj tak obelywe sowo. Wemy na przykad tego testis, wiadka i narratora straszliwego wtku: Jam jest Johannes a wic opisywacza otchannych bestii
341

o gowach lww, wow, ludzi i orw, ta partia, ktr tradycyjnie powierzano tenorowi, tym razem napisana zostaa wszake dla gosu o przeraliwie wysokim rejestrze, niemal dla kastrata, ktrego lodowate pianie, rzeczowe, reporterskie, stanowi wstrzsajcy kontrast z treci katastrofalnych jego relacji. Gdy w roku 1926, podczas festiwalu Midzynarodowego Towarzystwa dla Krzewienia Muzyki Nowoczesnej we Frankfurcie nad Menem, po raz pierwszy i na razie ostatni wykonano Apokalips (pod dyrekcj Klemperera), ta niesychanie trudna partia zostaa znakomicie odpiewana przez modego, eunuchowatego tenora nazwiskiem Erbe, ktrego przeraliwe enuncjacje brzmiay zaiste jak najnowsze wiadomoci o zagadzie wiata. Byo to cakowicie w duchu utworu, co piewak z wielk inteligencj uchwyci. Albo wemy inny przykad technicznego komfortu w okropnociach, wemy efekty gonikowe (w oratorium!), ktre kompozytor przepisa by w rnych miejscach partytury, a ktre tworz nigdy dotd nie realizowan przestrzennie gradacj akustyczn: tym sposobem, e dziki wzmacniaczowi pewne elementy wysuwaj si na plan pierwszy, inne za brzmi niby oddalony chr albo oddalona orkiestra. Trzeba te przypomnie raz jeszcze efekty i akcenty jazzu, nader rzadko zreszt i dla celw czysto infernalnych uyte, a wtedy bdzie mona zgodzie si na moje bolesne okrelenie: stream-lined wobec dziea, ktrego intelektualna i psychiczna atmosfera wicej ma wsplnego z Kaisersaschern ni ze wspczesnym upodobaniem w elegancji, a ktre w miaej metaforze skonny bybym nazwa eksplozj staroytnoci. Bezduszno? Wiem, e o to w zasadzie chodzi tym, ktrzy wobec Adrianowego dziea szermuj sowem barbarzystwo. Lecz czy suchali oni kiedykolwiek, czy choby przebiegli wzrokiem pewne liryczne partie czyby mi jedynie powiedzie byo wolno: momenty tej Apokalipsy, partie piewane, przy akompaniamencie kameralnej orkiestry, ktre ludziom bardziej ode mnie twardym napdziyby zy do oczu, jako e s nieustannym baganiem o przywrcenie duszy? Niechaj mi wybaczona zostanie ta polemika, skierowana poniekd w prni, ale barbarzystwo, nieludzko dostrzegam w tym, e si takie pragnienie posiadania duszy pragnieniemaej Syrenki nazywa bezdusznoci! Pisz to wszystko w serdecznej obronie, a jeszcze inne wzruszenie mnie przenika: wspomnienie owego pandemonium miechu, piekielnego chichotu, ktry, krtki, ale ohydny, stanowi zakoczenie pierwszej czci Apokalipsy. Nienawidz go, kocham go i lkam si go: gdy nieche i to zbyt osobiste gdy wybaczone mi zostanie zawsze obawiaem si skonnoci Adriana do miechu, ktremu, przeciwnie ni Rdiger Schildknapp, tak le umiaem sekundowa, i ten sam lk, t sam niemia i zatroskan bezradno odczuwam wobec tego szalejcego przez pidziesit taktw, rozpoczynajcego si parskniciem pojedynczego gosu, szybko potem narastajcego, ogarniajcego chr i orkiestr wrd rytmicznych zaama i synkopowych przeksztace, a do fortissime tutti niesamowicie nabrzmiewajce342

go, rozpasanego, sardonicznego Gaudium Gehennae, wobec tej przeraliwej mieszaniny wrzaskw, szczkni, wizgw, pobekiwa, rze, wycia i renia, wybuchajcej w szyderczo-triumfalnej salwie piekielnego chichotu. Tak wielki czuj wstrt do tego, dziki miejscu, jakie zajmuje w caoci utworu, szczeglnie eksponowanego epizodu, do tego huraganu infernalnego miechu, e nie zdobybym si chyba nawet na wspomnienie tutaj o nim, gdyby w zwizku z nim wanie, i to w sposb, ktry mi dech zapar w piersi, nie zostaa mi objawiona najgbsza tajemnica muzyki, ktra jest tajemnic identycznoci. Infernalny w chichot bowiem pod koniec pierwszej czci ma swj odpowiednik w na wskro cudownym chrze dziecicym, ktry przy akompaniamencie ugrupowania orkiestralnego zaraz potem otwiera cz drug, jest to kosmiczna muzyka sfer, lodowata, czysta, przejrzysta jak szko, twardo wprawdzie dysonujca, lecz przy tym o sodkoci brzmienia, rzec chciabym: niedostpnie nieziemskiej i obcej, napeniajcej serce tsknot bez nadziei. Ten za, kto ma uszy ku suchaniu i oczy ku patrzeniu, rozpozna w tym fragmencie, ktry nawet opornych zdoa pozyska, zachwyci i wzruszy, rozpozna w muzycznej jego substancji raz jeszcze w szataski miech! Adrian Leverkhn zawsze celowa w przeciwstawianiu sobie podobiestw. Znany jest jego sposb takiej modyfikacji rytmicznej tematu fugi ju przy pierwszej ripocie, e mimo cile zachowanej tematyki powtrzenie nie da si rozpozna. Tak i tutaj nigdzie jednak tak gboko, tajemnie i potnie, jak tu. Kade sowo, ktre aluzyjnie potrca o ide tamtego wiata, o metamorfoz w sensie mistycznym, czyli o wdrwk, a wic sowa: transformacja, transfiguracja, naley tu powita z uznaniem, jako sowa cise. Uprzednio syszane straszliwoci zostaj wprawdzie przez ten nieopisanie pikny chr dziecicy przeniesione w inn sytuacj, zostaj wprawdzie cakowicie przeinstrumentowane i rytmicznie przeksztacone, lecz w tym przenikliwym, zachwyconym, sferycznym i anielskim piewie nie ma a n i j e d n e j n u t y , ktra w cisej korespondencji nie znajdowaaby si rwnie w tamtym piekielnym chichocie. Oto cay Adrian Leverkhn. I oto caa muzyka, ktr on reprezentuje, a gboki sens tej zgodnoci wznosi wyrachowanie na wyyny tajemnicy. I tak oto bolenie napitnowana przyja nauczya mnie widzie muzyk, cho w prostocie wasnej swojej natury chtnie, by moe, dostrzegabym w niej co innego.

XXXV
Nowa ta cyfra staje na czele rozdziau, ktry ma zawiera relacj o aobie, jaka spada na bliskie otoczenie mego przyjaciela, o pewnej ludzkiej katastrofie, lecz,
343

mj Boe, jakie to napisane tu przeze mnie zdanie, jakie sowo nie jest przepojone aur katastrofy, w ktrej ywio wszyscymy popadli? I ktre nie dry tajemnie, na rwni z krelc je rk, od wibracji tej katastrofy, ku ktrej zmierza moja opowie, a jednoczenie i tej, pod znakiem ktrej stoi dzisiaj wiat cay a przynajmniej w czowieczy, mieszczaski wiat? Tu chodzi o intymn, ludzk, przez wiat zewntrzny niemal nie dostrzeon katastrof, na ktr wiele si zoyo: mskie otrostwo, kobieca sabo, duma kobieca i niepowodzenia zawodowe. Upyno ju dwadziecia dwa lata od chwili, gdy niemal w moich oczach Klaryssa Rodde, aktorka, siostra na rwni zagroonej Inez, tej katastrofie ulega: po zakoczeniu sezonu zimowego 1921-22, w maju, odebraa sobie ycie w Pfeiffering, w domu swej matki i niewiele si z ni liczc, za pomoc trucizny, ktr od dawna ju trzymaa w pogotowiu na wypadek, gdyby duma jej duej nie zdoaa znosi ycia. Krtkimi sowy chc tu opowiedzie te wydarzenia, ktre doprowadziy do owego wszystkich nas przeraajcego, lecz w zasadzie nie zasugujcego na potpienie czynu, oraz okolicznoci, ktre im towarzyszyy. Wspominaem ju, e wtpliwoci i ostrzeenia jej nauczyciela w Monachium okazay si a nadto uzasadnione i Klaryssa w swej artystycznej karierze dotd jeszcze, w cigu wszystkich tych lat, nie zdoaa wznie si z prowincjonalnych nizin do wyszej, znaczniejszej i godniejszej pozycji. Z Elblga w Prusach Wschodnich dostaa si do Pforzheim w Badenii, co znaczy: w ogle lub prawie wcale nie ruszya z miejsca; wiksze sceny Rzeszy bynajmniej si ni nie interesoway; nie odnosia sukcesw, czy te waciwie adnego prawdziwego sukcesu, z tej prostej, a jednak dla samej zainteresowanej trudnej do pojcia przyczyny, e naturalne zdolnoci nie dorwnyway jej ambicji, e nie miaa teatru we krwi, nie posiadaa tego daru, ktry wsparby jej pragnienie i wiedz i pozyska ze sceny serca i umysy opornej publicznoci. Brak jej byo prymitywnego instynktu, decydujcego we wszelkiej sztuce, a ju zwaszcza w komedianctwie, co niechaj zostanie jasno tu wyraone na korzy czy te na niekorzy sztuki w ogle a komedianctwa w szczeglnoci. Inne jeszcze elementy zamciy jej ycie. Klaryssa, jak to od dawna z ubolewaniem spostrzegem, nie umiaa oddziela ycia od sceny; bya aktork i podkrelaa to swoje aktorstwo, moe wanie dlatego, e nie bya ni naprawd, rwnie i poza teatrem; cielesno-osobisty charakter tej sztuki skoni j do stworzenia sobie aparycji przy pomocy maquillageu, fryzur na podkadkach i nadmiernie dekoracyjnych kapeluszy, cakowicie niepotrzebnej i budzcej nieporozumienie autoinscenizacji, niemiej dla przychylnie do niej ustosunkowanego, wyzywajcej dla mieszczucha, a dziaajcej prowokujco na msk zmysowo, faszywej i przeciwnej wszelkim jej wasnym intencjom; Klaryssa bya bowiem stworzeniem niezwykle szlachetnym, czystym, chodnym i ironicznie-wzgardliwym, nawet jeli w pancerz szyderczej pychy broni j przed pragnieniami jej wasnej kobiecoci, w ktrej
344

bya przecie z kolei nieodrodn siostr Inez Institoris kochanki, czy te ci-devant kochanki Rudiego Schwerdtfegera. W kadym razie ju po owym dobrze zakonserwowanym szedziesiciolatku, ktry chcia z niej zrobi sw metres, niejeden jeszcze frant o mniej solidnych zamiarach dozna od niej niesawnej odprawy, w tym take ten i w publicysta, ktry mgby si by jej przysuy, lecz oczywicie mci si za sw porak, dyskredytujc szyderczo jej gr. W kocu los jednak j dopad, aonie karzc za dotychczasowe zadzieranie nosa: powiadam aonie, gdy zdobywca jej paniestwa bynajmniej nie by godny swego zwycistwa, sama za Klaryssa take go wcale za godnego siebie nie uwaaa: by to pseudodemoniczny dziwkarz o spiczastej brdce, zakulisowy bywalec i prowincjonalny lowelas, ktry prowadzi w Pforzheim praktyk adwokack obrocy w sprawach kryminalnych, a do swych podbojw uzbrojony by chyba jedynie w tandetnie wzgardliw i cyniczn swad, wytworn bielizn i obfito czarnych wosw na rkach. Jego to rutynie ulega Klaryssa pewnego wieczoru po przedstawieniu, zapewne zamroczona winem, ta najeona, lecz w gruncie rzeczy niedowiadczona i bezbronna, oporna dotd dziewczyna, ku swej najwikszej furii i najgbszej ku sobie pogardzie; gdy uwodziciel zdoa wprawdzie na chwil opanowa jej zmysy, lecz nic dla niego nie czua prcz nienawici, jak w niej wzbudzi ten jego triumf, czcy si w jej sercu z niejakim zdumieniem, e potrafi j, Klaryss Rodde, doprowadzi do upadku. Odtd absolutnie ju i nadto z ironi wzbraniaa mu siebie, w cigej jedynie obawie, e on rozgosi pomidzy ludmi, i bya jego kochank, czym zreszt, ju w owym okresie, j szantaowa. Tymczasem przed ni wanie, udrczon, rozczarowan, upokorzon, otwary si zbawcze ludzkie i mieszczaskie perspektywy. Tym, ktry je ofiarowa, by mody przemysowiec alzacki, przyjedajcy niekiedy w interesach do Pforzheim ze Strassburga, pozna j w jakim wikszym towarzystwie i miertelnie si zakocha w postawnej a szyderczej blondynie. Fakt, e nie bya wtedy w ogle bez stanowiska, lecz zostaa powtrnie zaangaowana, cho do niewdzicznych tylko epizodw, do miejskiego teatru w Pforzheim, zawdziczaa Klaryssa sympatii i wstawiennictwu pewnego starszego kierownika literackiego, ktry, sam parajc si literatur, wprawdzie rwnie nie wierzy w jej sceniczne powoanie, lecz umia oceni jej duchowe i ludzkie walory, tak znacznie, czsto za tak na jej szkod przekraczajce przecitny poziom kuglarskiego wiatka. Moe kto wie? kocha j nawet, lecz sam by ju zbyt rozczarowanym i zrezygnowanym czowiekiem, aby odwanie wyjawi sw utajon skonno. Na pocztku nowego sezonu spotkaa wic Klaryssa tego modego czowieka, ktry przyrzek wyzwoli j z nieodpowiedniego dla niej zawodu, a w zamian za to, jako swej onie, ofiarowywa spokojn i bezpieczn, a nawet dostatni egzystencj w obcej co prawda, lecz mieszczasko spokrewnionej z jej pochodzeniem sferze. Z niezaprzeczon radoci, nadziej, wdzicznoci, a nawet czuoci (ktra
345

bya tej wdzicznoci owocem) zdaa spraw w listach do siostry, a nawet do matki z owiadczyn Henri, a take z oporw, na jakie na razie jeszcze pragnienia jego natkny si w domu. Mniej wicej w tym samym wieku co jego wybrana, syn dobrej rodziny moe nawet i beniaminek ulubieniec matki, wsppracownik ojca w przedsibiorstwie, zapewne gorco i energicznie broni tych swoich zamiarw w domu, tylko e trzeba moe byo wikszej ni jego energii na to, aby pokona mieszczaskie uprzedzenia rodzinnego klanu wobec aktorki, wagabundy, a nadto jeszcze une boche. Henri wysoko sobie ceni trosk swoich najbliszych o jego nobliwo i honor, o to, eby si nie rozmienia na drobne. I nie tak atwo byo im wyjani, e bynajmniej tego nie czyni wprowadzajc do rodziny Klaryss. Najlepiej chyba byo osobicie wprowadzi j do domu rodzicw, przedstawi krytycznym oczom kochajcych rodzicieli, zazdrosnego rodzestwa i wyrokujcych ciotek, i nad uzyskaniem zgody na to oraz przygotowaniem takiego spotkania pracowa ju od tygodni: regularnie przysyajc bileciki i podczas czstych odwiedzin w Pforzheim informujc ukochan o swoich postpach. Klaryssa bya pewna zwycistwa. Rwno sfery, z jakiej si wywodzia, przymiona tylko nieco przez zawd, ktry gotowa bya porzuci, z pewnoci zdoa przy osobistym spotkaniu przekona bojaliw famili Henri. W listach swoich i podczas jednej z wizyt w Monachium traktowa zarwno swe oficjalne zarczyny, jak i oczekujc j przyszo jako rzecz cakowicie pewn. Przyszo ta przedstawiaa si wprawdzie cakiem inaczej, ni sobie to niegdy wymarzya wyrwana ze swej sfery i dca do artystycznego uduchowienia patrycjuszowska crka, lecz ta wanie przyszo bya dla niej portem, bya szczciem mieszczaskim szczciem, ktre widocznie wydawao jej si atwiejsze do przyjcia dziki urokowi obcoci i narodowej odmiany rodowiska, do ktrego miaa si przenie: ju sobie wyobraaa francuskie gaworzenie swych przyszych dzieci. I wanie wtedy pojawio si widmo jej przeszoci, gupie, nieistotne, niegodne, a przecie bezczelne i bezlitosne widmo, krzyujc jej nadzieje, niszczc je cynicznie, wpdzajc biedn dziewczyn w lepy zauek i w mier. w biegy w jurisprudencji ajdak, ktremu raz ulega w chwili saboci, zacz j szantaowa swym jednorazowym zwycistwem. Rodzina Henri i on sam dowiedz si o jego do niej stosunku, jeli mu ponownie nie ulegnie. Sdzc ze wszystkiego, czego dowiedzielimy si pniej, pomidzy morderc a jego ofiar musiay si rozgrywa rozpaczliwe sceny. Na prno dziewczyna bagaa go w kocu ju na kolanach aby j oszczdzi, puci wolno, aby nie zmusza jej do opacania moliwoci spokojnego ycia zdrad czowieka, ktry j kocha, a ktrego mio odwzajemniaa. Wanie to wyznanie pobudzio potwora do jeszcze wikszego okruciestwa. Wcale nie ukrywa, e oddajc mu si teraz uzyska spokj jedynie na chwil, na najbliszy czas, na okres podry do Strassburga i ogoszenia zarczyn. Wolnoci nigdy jej ju nie zwrci i wedug swego widzimisi bdzie j w zamian za milczenie zmusza
346

do powolnoci, a zamie je z chwil, gdy ona przestanie mu okazywa wzgldy. Bdzie musiaa y w cudzostwie, a bdzie to sprawiedliwa kara za jej filisterstwo, za to, co w czowiek okrela jako tchrzliwe wkradanie si w mieszczastwo. A jeli nie bdzie moga tego nadal znosi, jeli nawet i bez jego pomocy mulek przejrzy jej gr, pozostanie zawsze owa wszystko adzca substancja, ktr przechowywaa od dawna w owym dekoracyjnym graciku, w owej ksice z trupi czaszk. Nie darmo miaa odczuwa dziki posiadaniu tego hipokratycznego leku przewag nad yciem, przeciwstawia mu makabryczn ironi ironi, z ktr bardziej byo jej do twarzy ni z burujskim ukadem pokojowym, ktry gotowa bya zawrze. Moim zdaniem ajdak ten, niezalenie od si wymuszonej rozkoszy, po prostu pragn jej mierci. Poda jego prno domagaa si wrcz, aby na jego drodze znalaz si trup kobiety; zachciao mu si, aby przynajmniej jedna ludzka istota umara i sczeza, jeli ju nie dla niego, to przynajmniej z jego powodu. Ach, e te Klaryssa musiaa zrobi mu t przyjemno! Musiaa chyba jednak w tym stanie rzeczy, rozumiem to i wszyscy bylimy zmuszeni to zrozumie. Raz jeszcze ulega mu, aby na razie uzyska spokj, a tym samym bardziej ni kiedykolwiek oddaa si w jego rce. Liczya zapewne na to, e gdy ju wejdzie do rodziny, gdy zalubi swego Henri, zdoa jako (w dodatku na terytorium obcego pastwa) znale odpowiednie drogi i sposoby, aby stawi czoo szantaycie. Nie doszo jednak do tego. Widocznie drczyciel postanowi w ogle nie dopuci do jej maestwa. Anonimowy list, traktujcy w trzeciej osobie o kochanku Klaryssy, dokona swego dziea w sztrasburskiej rodzinie i u samego Henri. Przesa jej tekst tego anonimu dajc, aby si wytumaczya, jeli moe. List wasny, ktry do tego doczy, nie by na domiar wyrazem niewzruszonej wiary i mioci. Klaryssa otrzymaa t polecon przesyk w Pfeiffering, dokd po zakoczeniu sezonu teatralnego w Pforzheim przybya na kilkutygodniowy pobyt do domku swojej matki pod kasztanami. Byo wczesne popoudnie. Senatorowa ujrzaa crk, wracajc spiesznie ze spaceru, na ktry wybraa si bya samotnie po obiedzie. Na maym placyku przed domem Klaryssa przebiega obok niej z przelotnym, zamconym i lepym umiechem do swego pokoju, krtko i energicznie przekrcajc za sob klucz we drzwiach. W swojej sypialni, tu obok, starsza pani usyszaa po chwili, e crka pucze gardo przy umywalce, dzi wiemy, e robia to dla ochodzenia oparze, jakie w straszliwy kwas wywoa w jej przeyku. Potem zapanowaa cisza, przeduajca si niesamowicie, gdy po przeszo dwudziestu minutach senatorowa zapukaa do pokoju crki woajc j po imieniu. Cho woaa coraz natarczywiej, odpowiedzi nie byo. Przeraona kobieta, z nie dajcymi si ju uoy nad czoem wosami i ze szczerb w uzbieniu, przybiega do dworu i zdawionym gosem zaalarmowaa pani Schweigestill. Dowiadczona niewiasta posza wraz z ni i parobkiem, ktry po wielokrotnym nawoywaniu i pukaniu obu kobiet wywa347

y drzwi. Klaryssa leaa z otwartymi oczami na stojcej w nogach ka kanapce, pochodzcej z lat siedemdziesitych lub osiemdziesitych, z tylnym i bocznym oparciem, ktr znaem jeszcze z Rambergstrasse, a ku ktrej dotara spiesznie, w chwili gdy przy pukaniu garda zaskoczya j mier. Tu nic ju chyba nie da si zrobi, droga pani senatorowo powiedziaa, przyoywszy palec do policzka i potrzsajc gow pani Schweigestill na widok ciaa w plecej pozycji. Ten a nazbyt przekonujcy widok ujrzay i moje oczy tego jeszcze dnia, pnym wieczorem, gdy zawiadomiony telefonicznie przez gospodyni co prdzej przybyem z Freising i wzruszony, jako stary przyjaciel domu, chwyciem w ramiona aonie jczc matk, stanwszy wraz z ni, Elz Schweigestill i Adrianem, ktry przyszed take z przeciwka, u oa zmarej. Ciemnosine plamy skrzepw na piknych rkach i twarzy Klaryssy wskazyway na byskawiczn mier przez uduszenie, na gwatowne poraenie centrum oddechowego doz kwasu cyjanowego, ktrej wystarczyoby chyba na wytrucie caej kompanii onierzy. Na stole, pusta i z odrubowanym dolnym wieczkiem, leaa owa skrytka z brzu, owa ksiga z wypisanym greckimi literami imieniem Hipokratesa, na ktrej spoczywaa trupia czaszka. Obok za, spiesznie nabazgrany owkiem wistek do narzeczonego, tej treci: Je taime. Une fois je tai tromp, mais je taime. Modzieniec przyby na pogrzeb, ktrego przygotowanie spado na mnie. By niepocieszony, a raczej: dsol, co, zapewne niesusznie, nastraja jednak mniej powanie i brzmi bardziej potocznie. Nie chciabym podawa w wtpliwo blu, z jakim wykrzykn: Ah, monsieur, kochaem j wystarczajco, aby jej przebaczy. Wszystko mogoby by jeszcze dobrze. Et maintenant comme a! Tak, comme a! Wszystko mogo doprawdy byo odby si cakiem inaczej, gdyby on nie by takim potulnym maminsynkiem i gdyby Klaryssa miaa w nim pewniejsze oparcie. Owej nocy, podczas gdy senatorowa, pogrona w gbokiej aobie, siedziaa przy zimnych ju zwokach swej crki, uoylimy: Adrian, pani Schweigestill i ja, oficjalny nekrolog, ktry mieli podpisa najblisi Klaryssy, a ktremu trzeba byo nada taktown jednoznaczno. Uzgodnilimy pomidzy sob formu goszc, e zmara rozstaa si z tym wiatem po cikich, nieuleczalnych cierpieniach sercowych. Przeczyta to monachijski dziekan, ktremu zoyem wizyt, aby wyjedna u niego kocielny pogrzeb, przy ktrym obstawaa senatorowa. Rozpoczem rzecz niezbyt dyplomatycznie, poufnie, cho naiwnie wyznajc zaraz na wstpie, e Klaryssa wolaa mier ni ycie w pohabieniu, o czym jednak duchowny, krzepki suga boy w bardzo luteraskim typie, nic nie chcia wiedzie. Przyznaj, e dobr chwil trwao, zanim zdoaem poj, e wprawdzie Koci z jednej stro348

ny nie chce by przy takiej okazji pominity, lecz take nie ma zamiaru pobogosawi jawnego, choby i nie wiem jak honorowego samobjstwa, sowem, krzepki suga boy yczy sobie wrcz, ebym kama. Dokonaem wic miesznego niemal manewru, okreliem rzecz ca jako nie wyjanion, uznaem nieszczliwy wypadek, zamian flakonu, jako rzecz moliw, a nawet prawdopodobn, osigajc przez to, e w uparciuch, ktremu schlebiaem, e tak wielk wag przywizuje si przy tym do udziau jego witobliwej firmy, wyrazi gotowo odprawienia egzekwii. Odbyy si one na lenym cmentarzu w Monachium, przy udziale wszystkich przyjaci rodziny Rodde. Nie brakowao ani Rudiego Schwerdtfegera, ani Spenglera i Zinka, ani nawet Schildknappa. aoba bya szczera, gdy wszyscy prawdziwie lubili biedn, szydercz a dumn Klaryss. Inez Institoris w grubej czerni, z ukonie wygit szyjk i agodn godnoci przyjmowaa kondolencje w miejsce matki, ktra si nie pokazaa. Nie mogem si powstrzyma od upatrywania w tym tragicznym zakoczeniu yciowej prby siostry zowrogiego znaku rwnie i dla jej losu. W rozmowie z ni odniosem zreszt wraenie, e raczej zazdrocia Klaryssie, ni jej aowaa. Sytuacja Institorisa doznawaa nieustannego pogorszenia wskutek upragnionej i wywoanej przez pewne koa dewaluacji. Bariera luksusu, ta osona przed yciem, grozia tej lkliwej istocie znikniciem i ju powstawaa kwestia, czy uda si nadal utrzyma wspaniale mieszkanie przy Angielskim Ogrodzie. Co si tyczy Rudiego Schwerdtfegera, to odda on wprawdzie ostatni posug Klaryssie, tej dobrej towarzyszce, lecz opuci cmentarz, jak tylko mg najszybciej zoywszy najbliszej przedstawicielce rodziny swe kondolencje, na ktrych formaln zwizo zwrciem uwag Adriana. Inez zobaczya wtedy swego kochanka zapewne po raz pierwszy od chwili, gdy zerwa z ni stosunek, obawiam si: z niejak brutalnoci, gdy dokonanie tego w miy sposb nie byo chyba moliwe dla rozpaczliwego uporu, z jakim si go czepiaa. Gdy tak staa wraz z niepozornym swym maonkiem u grobu siostry, bya cakowicie opuszczona i, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, ogromnie nieszczliwa. Lecz, jakby na pociech i dla niejakiej rekompensaty, zebraa si wok niej grupka kobiet, ktre czciowo raczej ze wzgldu na ni ni na Klaryss wziy udzia w aobnej uroczystoci. Do tej niewielkiej a cisej grupki, wsplnoty, zwizku, przyjacielskiego klubu, czy jak si jeszcze wyrazi, naleaa jako najbardziej zaufana powiernica Inez egzotyczna Natalia Knterich; naleaa jednak do niego rwnie rozwiedziona z mem Rumunka, pisarka z Siedmiogrodu, autorka paru komedii, posiadajca wasny salon artystyczny w Schwabing; dalej nadworna aktorka Rosa Zwitscher, o grze przepojonej czstokro nerwowym skupieniem, i jeszcze kilka niewiecich postaci, z ktrych charakterystyki tutaj rezygnuj, zwaszcza e nie jestem cakowicie pewien przynalenoci ich wszystkich do tego klanu.

349

Kitem, ktry go spaja, bya czytelnik jest ju chyba na to przygotowany morfina: niezwykle silny element wicy; bowiem stowarzyszone nie tylko si wzajemnie w swym niesamowitym koleestwie tym uszczliwiajcym i niszczcym specyfikiem wspomagay, lecz istniaa pomidzy nimi take moralna, ponura, lecz i czua jednoczenie, a nawet wzajemnym uwielbieniem darzca solidarno, jako pomidzy niewolnikami tej samej pasji i saboci, w naszym za wypadku grzesznice te czya jeszcze szczeglna filozofia czy zasada goszona przez Inez Institoris, ktr, na swoje usprawiedliwienie, wszystkie pi czy sze przyjaciek popierao. Inez wyznawaa mianowicie pogld sam kiedy syszaem przypadkiem te sowa z jej ust e bl jest niegodny czowieka, e cierpienie to haba. Lecz, abstrahujc ju od jakiegokolwiek konkretnego, szczeglnego ponienia wskutek cierpie cielesnych czy duchowych, ycie samo, jako takie, samo istnienie, zwierzca egzystencja, jest haniebnym acuchem i przyziemnym ciarem i e jedynie aktem szlachetnoci i dumy, wyrazem praw i duchowych przywilejw czowieka jest, e tak powiem, zrzucenie tego brzemienia, pozbycie si go, zdobycie swobody, lekkoci, bezcielesnej niejako bogoci przez zasilanie organizmu t bogosawion substancj, umoliwiajc mu emancypacj od cierpie. Do szlachetnych waciwoci tej filozofii naleao widocznie i to, e akceptowaa ona rwnie zgubne skutki fizyczne i moralne tego niszczycielskiego naogu, i zapewne wanie wiadomo wsplnej i rychej zguby pobudzaa te kobiety do tak wielkiej wzajemnej czuoci, a nawet miosnej adoracji. Nie bez wstrtu obserwowaem ich byszczce, pene zachwytu spojrzenia, ich czue uciski i pocaunki, gdy spotykay si w towarzystwie. Tak, przyznaj si do wewntrznej nietolerancji wobec tej sobie samym udzielanej dyspensy, przyznaj si z niejakim zdumieniem, gdy zazwyczaj wcale si nie lubuj w roli niewinitka i nie upatruj dba w oku bliniego. By moe, e ckliwe zakamanie, do ktrego nag w prowadzi czy te ktre jest ode nieodczne, wzbudza we mnie tak nieprzezwycion niech. Miaem rwnie za ze Inez, e z tak bezwzgldn obojtnoci traktuje swoje dzieci, czego dowodzio jej oddawanie si temu wystpkowi, demaskujc jednoczenie jako kamstwo jej mapi mio do tych biaych luksusowych laleczek. Sowem, w duchu cierpie ju nie mogem tej kobiety, odkd wiedziaem i widziaem, na co sobie pozwala, ona za doskonale zauwaya, e stracia ju miejsce w moim sercu, kwitujc t wiadomo umieszkiem, przypominajcym mi w swej wykrzywionej obuzerskim grymasem zoliwoci dawniejszy umiech, gdy przez cae dwie godziny wzbudzaa we mnie ludzkie wspczucie dla swych miosnych uciech i tarapatw. Ach, nie miaa powodw do wesooci, gdy al byo patrze, jak bardzo si poniaa. Prawdopodobnie zaywaa zbyt wielkie dawki, ktre nie wywoyway oywienia, lecz wprawiay j w stan, w jakim nie moga nikomu pokaza si na oczy. Owa pani Zwitscher grywaa bardziej genialnie pod wpywem tego rodka, a Nata350

lia Knterich podwajaa dziki niemu swj towarzyski wdzik. Lecz biednej Inez przydarzao si niejednokrotnie, e na p przytomna przychodzia do stou, siadajc ze szklistymi oczami i trzsc si gow obok swej najstarszej crki i w jaki maostkowy a przykry sposb zatroskanego maonka przy zawsze jeszcze nieskazitelnie nakrytym i migoccym od krysztaw jadalnym stole. Chc nadto jeszcze wyzna: kilka lat pniej Inez popenia straszliw zbrodni, ktra wzbudzia oglne przeraenie, kadc kres jej mieszczaskiej egzystencji. Lecz chocia zimny dreszcz mn wstrzsn z tej przyczyny, to przecie, z racji starej przyjani naszej, byem prawie, nie, byem zdecydowanie dumny, e w upodleniu swoim znalaza jeszcze si i dzik energi, aby dokona tego czynu.

XXXVI
O Niemcy, spadacie w przepa, ja za wspominam nadzieje wasze! Nadzieje, rzec chc, ktre wzbudzaycie (moe ich nie podzielajc), ktre po uprzedniej waszej, stosunkowo agodnej klsce, po abdykacji cesarza, cay wiat w was chcia pokada, a ktre, mimo rozpasania, mimo wrcz szaleczego, wciekle rozpaczliwego i wciekle demonstracyjnego rozdymania swojej ndzy, owej obkanej, niebotycznej inflacji, zdawaycie si do pewnego stopnia przez kilka lat usprawiedliwia. Prawda, e fanatyczne, bdce wyzwaniem wiata i wiat majce przerazi wczesne bezprawie zawierao ju znaczny zalek tego monstrualnego nieprawdopodobiestwa, tej ekscentrycznoci, tego nigdy dotd za moliwy nie uwaanego, zowrogiego sankiulotyzmu, z jakim wystpilimy w roku 1933, a zwaszcza w 1939. Lecz to upojenie miliardami, ta bombastyczno ndzy skoczyy si przecie pewnego dnia, wykrzywione dzikim grymasem oblicze naszego ycia ekonomicznego przybrao znw rozsdny wyraz i wydawao si, e dla nas, Niemcw, nadchodzi wreszcie era psychicznego ozdrowienia, spoecznego postpu w wolnoci i pokoju, dojrzaej i zwrconej w przyszo pracy kulturalnej, agodnego dostosowania naszego sposobu mylenia i uczu do wiatowej normy. Niewtpliwie to wanie, mimo wszelk wrodzon sabo i antypati do samej siebie, byo sensem i nadziej niemieckiej republiki, rozumiem przez to oczywicie: nadziej, ktr wzbudzia ona u obcych. Bya prb i nie cakiem pozbawion widokw prb (drug z kolei po nieudanej prbie Bismarcka i jego zjednoczeniowej sztuce) doprowadzenia Niemiec do normalnego stanu w sensie ich zeuropeizowania czy te zdemokratyzowania, duchowego ich wczenia we wspycie innych narodw. Kt zaprzeczy, e inne kraje ywiy wiele dobrej wiary w moliwo tego procesu,
351

kt si z tym nie zgodzi, e i wrd nas, w caych Niemczech, z wyjtkiem chopskiej tpoty, mona byo istotnie stwierdzi istnienie tego wielkie nadzieje budzcego ruchu? Mwi tu o latach dwudziestych naszego stulecia, zwaszcza za, oczywicie, o drugiej ich poowie, ktra powanie przesuna centrum zainteresowa kulturalnych z Francji do Niemiec, a dla ktrej wysoce charakterystyczne byo przecie i to, e wtedy wanie, jak ju wspomniaem, odbyo si prawykonanie, cilej: pierwsze pene wykonanie apokaliptycznego oratorium Adriana Leverkhna. Rzecz jasna, wydarzenie to, mimo i Frankfurt by jednym z najbardziej dobrodusznych i wspaniaomylnych miast Rzeszy, przyjte zostao nie bez gniewnych protestw, nie bez zarzutu kpin ze sztuki, nihilizmu, zbrodni muzycznej albo, eby przytoczy najczciej stosowane wwczas wyzwisko: bolszewizacji kultury. Niemniej samo dzieo jak i ryzyko jego wykonania znalazy inteligentnych, dobrze wadajcych sowem obrocw i dobra ta wola, przychylna wiatu i swobodzie, ktrej najwysze manifestacje przypadaj na czas okoo roku 1927, ten protest przeciwko nacjonalistyczno-wagnerowsko-romantycznej reakcji, ktrej siedliskiem byo szczeglnie Monachium, stanowi rwnie pewien element naszego ycia publicznego w pierwszej poowie tego dziesiciolecia a mwic to wspominam takie wydarzenia kulturalne, jak pierwszy festiwal muzyczny w Donaueschingen w roku nastpnym. Przy obu tych okazjach niestety, pod nieobecno kompozytora obok innych przykadw nowej postawy w muzyce, wykonane zostay rwnie i dziea Leverkhna, i to przed raczej wraliw, rzec chciabym: artystycznie i republikasko nastrojon publicznoci: w Weimarze Symfonia kosmiczna pod dyrekcj szczeglnie co do rytmiki godnego zaufania Bruno Waltera, na festiwalu badeskim natomiast, przy wspudziale synnego teatru marionetkowego Hansa Platnera, wszystkie pi czci Gesta Romanorum, ewenement pobudza jacy na przemian i w sposb dotd niebyway to do nabonego skupienia, to do wybuchw miechu. Pragn jednak rwnie wspomnie tu jeszcze o udziale niemieckich artystw i mecenasw sztuki w zaoeniu Midzynarodowego Towarzystwa dla Krzewienia Muzyki Wspczesnej w roku 1922 oraz o imprezach zorganizowanych przez nie dwa lata pniej w Pradze, kiedy to chralne oraz instrumentalne fragmenty Apocalypsis cum figuris Adriana rozbrzmiay przed audytorium, gsto przetkanym znakomitymi gomi ze wszystkich muzykalnych krajw. Dzieo to ukazao si wwczas wanie w druku, nie, jak wczeniejsze prace Leverkhna, u Schotta w Moguncji, lecz w ramach Universal Edition w Wiedniu, ktrego mody, zaledwie trzydziestoletni, lecz znaczn ju i wpywow rol w muzycznym yciu rodkowej Europy odgrywajcy dyrektor, nazwiskiem dr Edelmann, pojawi si niespodziewanie pewnego dnia w Pfeiffering, w tym mianowicie okresie, kiedy Apokalipsa nie bya nawet jeszcze ukoczona (byy to tygodnie przerwy, spowodowane recydyw choroby), aby zaofiarowa lokatorowi Schweigestillw swoje usugi wydawnicze. Wi352

zyta ta miaa wyranie zwizek z artykuem powiconym twrczoci Adriana, ktry ukaza si by niedawno w radykalno-awangardowym wiedeskim czasopimie muzycznym Der Anbruch, pira wgierskiego muzykologa i filozofa kultury Dezyderiusza Fehra. Fehr wyraa si z gbokim wewntrznym przekonaniem o intelektualnych wyynach i treci religijnej, o dumie i rozpaczy oraz o grzesznym polocie, wznoszcym t muzyk na wyyny natchnienia, i zwracajc na to dzieo uwag znawcw, przyznawa, i to przekonanie jego pogbia jeszcze poczucie wstydu, e niesamodzielnie odkry rzecz tak ciekaw i wstrzsajc, e natkn si na ni nie dziki wasnej intuicji, lecz dlatego, e zwrcono mu na to uwag z zewntrz, czy te, jak si by wyrazi: z gry, ze sfery wyszej nad wszelk uczono, ze sfery wiary i mioci, sowem, ze sfery wiecznej kobiecoci. Krtko mwic, artyku ten, ktry w pewnej zgodnoci z przedmiotem miesza elementy analityczne z lirycznymi, pozwala, w nader co prawda mglistych zarysach, dostrzec sylwetk jakiej wraliwej, wtajemniczonej i na rzecz swego wtajemniczenia czynnie zabiegajcej kobiety, ktra bya prawdziw jego inspiratork. Poniewa jednak okazao si, e wizyta dr Edelmanna nastpia pod wpywem tej wiedeskiej publikacji, mona powiedzie, e porednio i te odwiedziny byy dzieem owej delikatnej, ukrywajcej si w cieniu energii i mioci. Czy tylko porednio? Nie jestem tego tak bardzo pewien. Uwaam za cakiem moliwe, e w mody dyrektor muzycznego wydawnictwa otrzymywa rwnie wprost z owej sfery zalecenia, instrukcje i wskazwki, za w przypuszczeniach moich utwierdza mnie fakt, e wiedzia wicej, ni w nieco tajemniczy artyku zechcia wyjawi: e zna n a z w i s k o i wymieni je, nie zaraz, nie od samego pocztku, lecz w trakcie rozmowy, gdzie ju pod jej koniec. Zrazu nie przyjty, umia jednak postara si o to, aby go dopuszczono, poprosi Leverkhna, aby mu opowiedzia o swych biecych pracach, usysza wwczas o oratorium po raz pierwszy? Wtpi! i osign nawet to, e Adrian, mimo i niewymownie cierpicy, przegra mu w sali Nike obszerne fragmenty ze swego rkopisu, po czym Edelmann z miejsca naby dzieo dla swej Edition: umowa nadesza nazajutrz z hotelu Bayerischer Hof w Monachium. Zanim jednak odszed, zapyta Adriana, posugujc si wiedeskim, z francuskiego zapoyczonym zwrotem: Czy zna pan, mistrzu wydaje mi si, e powiedzia nawet: Czy znacie, mistrzu pani von Tolna? Oto mam tutaj zamiar wprowadzi do mojej opowieci pewn posta, na sposb, w jaki powieciopisarzowi nigdy nie wolno by byo jej swoim czytelnikom przedstawi, poniewa n i e w i d z i a l n o jest czym oczywicie sprzecznym z prawem sztuki, a wic i powieciow narracj. Pani von Tolna jest jednak postaci niewidzialn. Nie mog jej ukaza oczom czytelnika, nie potrafi da najmniejszego nawet wiadectwa na temat jej wygldu, poniewa nigdy jej nie widziaem, nikt mi jej nigdy nie opisa ani nikt z moich znajomych nigdy jej nie oglda. Nie potra353

fi rwnie powiedzie, czy dr Edelmann albo choby w wsppracownik pisma Anbruch, jej rodak przecie, mogli si poszczyci t znajomoci. Co si tyczy Adriana, to odpowiedzia wwczas na pytanie owego wiedeczyka przeczco. Nie zna tej pani owiadczy, nie pytajc jednak ze swej strony, kto by to mg by; tak, e Edelmann poniecha udzielania wyjanie i odpar tylko: W kadym razie nie ma pan albo: nie macie, mistrzu, gortszej wielbicielki. Niewtpliwie przyj owo nieznanie jako wzgldn tylko, wymogami dyskrecji osonit prawd, ktr te bya. Adrian mg odpowiedzie w ten sposb, gdy ze stosunkw jego z t wgiersk arystokratk wykluczony by wszelki kontakt osobisty i dodam tutaj na mocy milczcego obustronnego ukadu wykluczony mia by na zawsze. To, e od lat utrzymywa z ni czno korespondencyjn, wymieniajc listy, w ktrych okazywaa si mdr i uwan znawczyni i wyznawczyni jego twrczoci, a take troskliw i skor do porady przyjacik oraz absolutn suebnic jego egzystencji, a w ktrych on ze swej strony pozwala sobie dochodzi a do granic zaufania i szczeroci, do jakich zdolna jest tylko samotno to ju inna sprawa. Pisaem ju o spragnionych duszach kobiet, ktre dziki bezinteresownemu oddaniu zdobyy sobie skromne miejsce w z pewnoci niemiertelnym yciu tego czowieka. Tu oto dochodzi trzecia z nich, innego cakiem pokroju, nie tylko tamtym w bezinteresownoci nie ustpujca, lecz jeszcze je przewyszajca: dziki ascetycznemu wyrzeczeniu si wszelkiego bezporedniego zblienia, niezomnemu przestrzeganiu dyskrecji, rezerwy, nienarzucania si, zachowywaniu swej niewidzialnoci, co chyba nie polegao na niezrcznym oniemieleniu, gdy chodzio tu przecie o wiatow dam, ktra wobec pustelnika z Pfeiffering rzeczywicie reprezentowaa wiat wiat, jaki kocha, tolerowa, jakiego potrzebowa, wiat z dystansu, z inteligentnie pojtej potrzeby oszczdzania go, z dala od niego pozostajcy wiat... Opowiem to, co wiem o tej niezwykej osobie. Pani von Tolna bya bogat wdow, ktr rycerski, cho lekkomylny maonek, zmary zreszt nie wskutek swoich ekscesw, lecz wskutek nieszczliwego wypadku podczas wycigw konnych, pozostawi bezdzietn dziedziczk paacu w Peszcie, olbrzymiego, kilka godzin na poudnie od stolicy, w pobliu Stuhlweissenburg, pomidzy Balatonem a Dunajem pooonego majtku oraz paacowej willi nad tyme jeziorem. Majtek, wraz ze wspaniaym, komfortowo odnowionym magnackim dworem z XVIII wieku, obejmowa oprcz niezmierzonych pl pszenicznych wielkie plantacje burakw cukrowych, ktrych zbiory przerabiano na miejscu, we wasnych, przynalenych do majtku rafineriach. W adnym z tych miejsc jednak, paacu, dworze wiejskim ani letniskowej willi, wacicielka nigdy nie przebywaa przez duszy czas. Przewanie, mona powiedzie: prawie zawsze, znajdowaa si w podry, powierzajc administratorom i zarzdcom piecz nad swymi dobrami, do ktrych widocznie
354

nie bya przywizana lub skd j, by moe, wypdza niepokj albo jakie przykre wspomnienia. Zatrzymywaa si na duej w Paryu, Neapolu, Egipcie, w Engadynie, eskortowana wszdzie przez pokojow, urzdnika pci mskiej, ktry peni obowizki jakby kwatermistrza czy te podrnego marszaka dworu, oraz przez jej tylko osobie przypisanego lekarza, co pozwalao wnioskowa o nader delikatnym jej zdrowiu. Ruchliwo jej zdawaa si wszake nie cierpie od tych dolegliwoci, a w poczeniu z entuzjazmem, opartym na instynkcie, przeczuciu, wraliwoci i Bg to wie jeden tajemniczym wyczuleniu i pokrewiestwie dusz, sprawia, e pojawiaa si ona w rnych miejscach zupenie nieoczekiwanie. Okazao si, e ta kobieta, niepostrzeenie wmieszana w publiczno, odnajdywaa si wszdzie, gdzie tylko omielano si wykona choby fragment muzyki Adriana: w Lubece (podczas wyszydzonej premiery jego opery), w Zurychu, Weimarze, Pradze. Jak czsto bywaa w Monachium, a wic blisko jego miejsca pobytu, nie zdradzajc swej obecnoci, nie potrafi powiedzie. Ale znaa rwnie i Pfeiffering, co wyszo na jaw przypadkiem i zupenie niechccy: cichcem zdoaa si zapozna z krajobrazem otaczajcym Adriana i z najbliszym jego otoczeniem, a nawet, jeli si nie myl, stana wrcz pod oknem celi opata oddaliwszy si pniej niepostrzeenie. To ju do zdumiewajce, lecz bardziej jeszcze przejmuje mnie, sprawiajc nadto wraenie jakiej pielgrzymki, e, jak si rwnie dopiero znacznie pniej i raczej przypadkowo okazao, pojechaa bya take do Kaisersaschern, e poznaa wie Oberweiler, a nawet zagrod Buchel, wtajemniczona wic bya rwnie w w zawsze dla mnie nieco przygnbiajcy paralelizm pomidzy sceneri Adrianowego dziecistwa a ramami jego pniejszego ycia. Zapomniaem nadmieni, e nie omina take owej miejscowoci w Grach Sabiskich, Palestriny, spdzajc kilka tygodni w domu Manardich, gdzie, jak si zdaje, szybko i serdecznie si z signor Manardi zaprzyjania. Wspominajc j w swoich, czciowo po niemiecku, czciowo za po francusku pisanych listach, nazywaa j: Mutter Manardi, Mre Manardi. Podobne okrelenie nadawaa i pani Schweigestill, ktr, jak ze sw jej wynikao, widziaa, sama przez ni nie bdc widziana czy zauwaona. A ona sama? Czy pragna przyczy si do tych macierzyskich postaci i uzna w nich swoje siostry? Jake naleao j nazywa w jej stosunku do Adriana Leverkhna? Jakiej nazwy pragna, do jakiej pretendowaa? Opiekuczej bogini, jakiej Egerii, uduchowionej kochanki? Do pierwszego listu, jaki do niego (z Brukseli) napisaa, doczony by hodowniczy dar w postaci p i e r c i e n i a , a rwnie piknego nigdy dotd nie widziaem, co wprawdzie niewiele znaczy, gdy piszcy te sowa zaiste mao jest obeznany ze skarbami tego wiata. By to klejnot dla mnie przynajmniej bezcenny i wielkiej piknoci. Cyzelowana obrczka starowieckiej, renesansowej roboty, kamie za paskiego szlifu, wspaniay okaz jasnozielonego uralskiego szmaragdu, olniewajcy oczy.
355

Mona byo sobie wyobrazi, e piercie ten zdobi niegdy rk jakiego ksicia Kocioa, pogaski napis na nim wyryty nie nazbyt tym przypuszczeniom przeczy. W twardym, szlachetnym berylu, na grnej jego, oszlifowanej powierzchni wygrawerowano mianowicie misternymi, greckimi literami pewien dwuwiersz, ktry w tumaczeniu odda mona mniej wicej nastpujco:
Jaki to dreszcz przeszywa laurowy krzew Apollina! Dr oto wszystkie wizania! Precz std, profani! Uchodcie!

Nietrudno byo mi zlokalizowa te wiersze jako pocztek Apolliskiego Hymnu Kallimacha. Opisuj one ze wit zgroz epifani boga w jego sanktuarium. Pismo, mimo e drobne, zachowao cakowit ostro. Nieco bardziej zatarty by wyryty pod nim w formie winiety znak, w ktrym pod lup mona byo rozrni uskrzydlonego, wowej postaci potwora o ostro wysunitym jzyku w ksztacie strzay. Ten mitologiczny twr przypomnia mi ni to postrzaem, ni to ukszeniem wywoan ran Philokteta chryzejskiego oraz nazw, ktr Ajschylos niegdy t strza obdarzy: Syczca, uskrzydlona mija, a take zwizki pomidzy strza Feba a sonecznym promieniem. Mog zawiadczy, e Adrian cieszy si jak dziecko tym wspaniaym prezentem, bdcym dowodem dalekiej, cho przychylnej mu yczliwoci, e przyj go bez adnych skrupuw i, mimo i nigdy nie pokazywa go innym, zachowywa obyczaj, czy powiem raczej: obrzdek nakadania go podczas godzin pracy: przez cay okres pisania Apokalipsy nosi, o ile pamitam, w piercie na lewej rce. Czy zwraca przy tym uwag, e piercie ten jest symbolem zwizku, wizw, a nawet poddastwa? Widocznie wcale si nad tym nie zastanawia, nie dostrzegajc w tym kosztownym ogniwie niewidzialnego acucha, ktre podczas komponowania wkada na palec, nic ponad wi swojej samotnoci ze wiatem bezosobowym wiatem bez oblicza, o ktrego indywidualne rysy widocznie znacznie mniej ode mnie si troszczy. Czyby zadawaem sobie pytanie w zewntrznym wygldzie tej kobiety byo co, co mogo tumaczy t podstawow zasad jej stosunku do Adriana, niewidzialno, unikanie, wieczn nieobecno? Moga bya by brzydka, kulawa, garbata, zeszpecona chorob skrn. Nie przypuszczam tak, lecz sdz, e jeli byo tam jakie okaleczenie, to duchowej raczej natury, dysponujce do wyrozumiaoci wobec wszelkiej potrzeby osamotnienia. Partner jej nigdy zreszt nie prbowa narusza tej zasady i podporzdkowa si milczco temu, aby wzajemny ich stosunek ogranicza si niezomnie do cile duchowego kontaktu. Niechtnie posuguj si tym banalnym zwrotem: cile duchowy. Jest w nim co bezbarwnego i sabowitego, co le pasuje do owej praktycznej w pewnej mierze ywotnoci, charakteryzujcej przecie to oddalone oraz ukryte przywizanie i troskliwo. Niezwykle szerokie horyzonty tak muzyczne jak i oglnoeuropej356

skie daway tej korespondencji, szczeglnie w okresie przygotowania i pisania apokaliptycznego dziea, na wskro rzeczowe podstawy. Podczas montowania tekstu oratorium umiaa ona podsun memu przyjacielowi dobre pomysy i wystara mu si o trudne do zdobycia materiay jako i pniej si okazao, e wersyfikowany starofrancuski przekad Wizji w. Pawa zosta mu nadesany ze wiata. Zdecydowanie, cho nie wprost, a przez porednikw, by ten wiat na jego usugi. Ona to wanie spowodowaa napisanie owego inteligentnego artykuu w czasopimie Anbruch jedynym, co prawda, w ktrym mona byo podwczas pisa z podziwem o muzyce Leverkhna. Jej to podszeptom naleao przypisywa, e Universal Edition zapewnia sobie prawo wydania powstajcego wanie oratorium. Ona to w 1921 roku, anonimowo, take trudno si byo zorientowa co do rda ich pochodzenia, oddaa do dyspozycji marionetkowego teatru Platnera znaczne rodki, przeznaczone na kosztown i muzycznie doskona inscenizacj Gesta Romanorum w Donaueschingen. Chciabym obstawa przy tym okreleniu do dyspozycji, jak rwnie przy szerokim, charakterystycznym dla niego gecie. Adrian mia nie wtpi, e dysponuje swobodnie wszystkim, co wiatowa jego wielbicielka moga ofiarowa jego samotnoci, a wic bogactwem, ktre, co dawao si wyranie odczu, ciyo jej wraliwemu sumieniu, cho nigdy ycia beze nie zaznaa i zapewne wie by nie umiaa. Niezaprzeczalnym jej pragnieniem byo zoy na otarzu geniuszu tyle, ile tylko byo mona, na ile tylko moga si way, i Adrian, gdyby tylko zechcia, mg by z dnia na dzie odmieni cay styl swojego ycia na mod owego klejnotu, w ozdobie ktrego oglday go jedynie cztery ciany celi opata. Wiedzia o tym rwnie dobrze jak ja. Nie mam chyba jednak potrzeby mwi, e ani przez chwil nie bra tej moliwoci powanie. Przeciwnie ni ja, dla ktrego zawsze upajajc poniekd bya myl, e tak ogromna fortuna ley u jego stp, po ktr jedynie sign musi, aby wie icie ksicy ywot, sam nigdy nie da tej myli do siebie dostpu. A mimo to, raz jeden, gdy wyjtkowo wyrwa si by ze swego Pfeiffering i znajdowa w podry, zakosztowa przelotnie przez chwil tego niemal krlewskiego ycia, ktrego mu w skrytoci ducha na zawsze yczyem. Byo to ju dwadziecia lat temu, a stao si, gdy skorzysta ze staego i raz na zawsze obowizujcego zaproszenia pani von Tolna, aby, na jak dugo zechce, zamieszka w jednym z jej majtkw, wwczas mianowicie, gdy jej tam nie bdzie. By wtedy, wiosn 1924 roku, w W i e d n i u , gdzie w sali Ehrbarowskiej i w ramach jednego z tzw. Anbruchowskich wieczorw Rudi Schwerdtfeger odegra po raz pierwszy i z ogromnym sukcesem w niemaej mierze i dla siebie samego w wreszcie dla niego skomponowany koncert skrzypcowy. Powiadam: w niemaej mierze, mam za na myli przede wszystkim, gdy pewne skupienie zainteresowania na kunszcie wykonawcy ley niewtpliwie w intencjach tego dziea, ktre, mimo niezaprzeczenie charakterystycznego zapisu muzycznego, nie naley
357

do najszczytniejszych i najdumniejszych osigni Leverkhna, lecz, przynajmniej w pewnych partiach, ma w sobie co z uprzejmoci, ustpstwa, powiem wrcz: z upadku, co przypomniao mi pewn dawn przepowiedni z zamilkych ju dzisiaj ust. Adrian odmwi te ukazania si po wykonaniu utworu przed wielce aplaudujc publicznoci, a gdy go zaczto szuka, okazao si, e opuci ju budynek. My, organizatorzy, spotkalimy go pniej rozpromieniony szczciem Rudi i ja w restauracji maego hoteliku przy Herrengasse, gdzie si by zatrzyma, podczas gdy Schwerdtfeger uwaa, e wypada mu zamieszka w jednym z hoteli przy Ringu. Toasty trway krtko, gdy Adrian cierpia na migren. Mog jednak zrozumie, e dziki pewnemu rozlunieniu swego trybu ycia zdecydowa si nie wraca zrazu do domu Schweigestillw, lecz ucieszy sw wiatow przyjacik odwiedzeniem jej majtku na Wgrzech. Warunek jej nieobecnoci zosta speniony, poniewa niewidzialna przebywaa wtedy w Wiedniu. Telegraficzn zapowied swego krtkiego pobytu skierowa Adrian wprost do majtku, po czym, jak przypuszczam, jy przelatywa tam i sam spieszne sowa porozumienia midzy tyme a pewnym wiedeskim hotelem. Pojecha wic, a jego towarzyszem podry byem, niestety, nie ja, ktry z trudem zdoaem si zwolni na ten koncert od urzdowych swych obowizkw, nie by nim rwnie tym razem Rdiger Schildknapp, podobnooki, ktry wcale si do Wiednia nie pokwapi, a zapewne i nie mia na to rodkw. By nim natomiast, co nader zrozumiae, Rudi Schwerdtfeger, dysponujcy czasem i obecny na miejscu, z ktrym Adrian dopiero co wsplnie odnis znaczny sukces artystyczny, a ktrego niestrudzona przymilno wanie w owym czasie zostaa ukoronowana triumfem, triumfem, nad ktrym zawiso przeznaczenie. W jego wic towarzystwie spdzi Adrian, przyjty jak powracajcy z podry wadca, dwanacie dni pord wytwornej wspaniaoci osiemnastowiecznych sal i pomieszcze zamku Tolna, jako te na przejadkach powozem po dobrach rozlegych niczym udzielne ksistwo, docierajc a do uroczych brzegw Balatonu, obsugiwany przez pokorn, po czci tureckiego pochodzenia sub, majc nadto do dyspozycji bibliotek w piciu jzykach, dwa wietne fortepiany na podium muzycznej sali, domowe organy i wszelki moliwy luksus. Opowiada mi, e przynalen do posiadoci wie przybysze znaleli w stanie gbokiej ndzy, na cakiem archaicznym, przedrewolucyjnym szczeblu rozwoju. Oprowadzajcy ich osobicie administrator opowiada, ze wspczuciem kiwajc gow, jako interesujc ciekawostk, e chopi jadaj tu miso tylko raz do roku, okoo Boego Narodzenia, a nie majc nawet ojwek, dosownie chodz spa z kurami. Przedsiwzicie jakiejkolwiek zmiany w tych haniebnych stosunkach, na ktre nawyk i gboka ignorancja uczyniy ludzi niewraliwymi, usunicie, na przykad, nieopisanego brudu na drodze lub cakowitego braku higieny w chatach, byoby z pewnoci aktem rewolucyjnym, na jaki nie odwayby si w pojedynk aden waciciel majtku,
358

a ju najmniej kobieta. Mona jednak przypuszcza, e widok wioski nalea do tych wanie rzeczy, ktre ukrytej przyjacice Adriana zohydzay pobyt w jej wociach. Poza tym nale do ludzi, ktrzy obraz tego z lekka ekscentrycznego epizodu surowego ycia mego przyjaciela mog zaledwie naszkicowa: Nie ja byem w owym czasie u jego boku, i nie mgbym by zreszt, nawet gdyby mnie do tego zachca. By z nim Schwerdtfeger i on mgby o tym opowiedzie. Ale on nie yje.

XXXVII
Uczynibym lepiej, nie przydajc temu rozdziaowi, jak to praktykowaem zazwyczaj, osobnej cyfry i uwaajc go za dalszy cig poprzedniego, cakowicie do przynalenego. Suszna byaby taka kontynuacja bez gbszej cezury, cigle bowiem trwa jeszcze rozdzia: wiat, rozdzia o stosunkach lub braku stosunkw mego zmarego przyjaciela z owym wiatem, cho tu, co prawda, wiat ten wyrzeka si wszelkiej tajemniczej dyskrecji i nie wystpuje ju pod postaci gsto zawoalowanej opiekuczej i przesyajcej kosztowne symbole bogini, ale w naiwnie-natrtnej, nie cofajcej si przed naruszeniem samotnoci, powierzchownie sympatycznej, a w moich oczach nawet i pocigajcej postaci pana Saula Fitelberga, midzynarodowego impresaria muzycznego i przedsibiorcy koncertowego, ktry pewnego piknego dnia z kocem lata, akurat w czasie mej obecnoci, a wic w sobotnie popoudnie (miaem zamiar wrci w niedziel rano, poniewa by to dzie urodzin mej ony), pojawi si w Pfeiffering, zabawia nas obu z Adrianem dobr godzin, po czym odszed wprawdzie z niczym, przynajmniej co si tyczyo jego konkretnych projektw i ofert, ale rwnie bez jakiejkolwiek urazy. By to rok 1923 nie mona powiedzie, aby w pan zbyt wczenie zabra si do dziea. Mimo wszystko nie czeka jednak koncertw w Pradze ani we Frankfurcie, ktre miay si odby w niedalekiej przyszoci. Lecz by ju przecie Weimar, byo Donaueschingen przy czym pomijam cakiem szwajcarskie wykonanie modocianych utworw Leverkhna, i nie trzeba byo ju niebywaej, proroczej intuicji, aby przeczu, e jest tu co godnego uwagi i rozpowszechnienia. Rwnie i Apokalipsa bya ju wydana drukiem i uwaam za rzecz cakiem moliw, i monsieur Saul mia mono dokadnego jej przestudiowania. W kadym bd razie: czowiek ten wyczu pismo nosem, chcia si wic wczy, ugruntowa saw, wycign geniusz na wiato dzienne, przedstawia go jako jego impresario ciekawoci owej wiatowej publiki, wrd ktrej si obraca. Zaaranowanie tego wszys-

359

tkiego byo celem jego wizyty, jego bezceremonialnego wtargnicia w samotne schronienie twrczego cierpienia. Rzecz za odbya si nastpujco: Przyjechaem do Pfeiffering wczesnym popoudniem i oto po powrocie ze spaceru w pole, na ktry udalimy si z Adrianem po herbacie, a zatem krtko po godzinie czwartej, ujrzelimy ze zdumieniem jaki samochd, zatrzymujcy si na podwrzu pod klonem. Nie bya to zwyka takswka, lecz pojazd o wygldzie bardziej prywatnym, taki, jaki wynajmuje si na dzie lub godziny wraz z szoferem w przedsibiorstwie transportowym. w szofer, ktrego strj mia w sobie rwnie pewne cechy paskoci, sta obok wozu z papierosem w ustach, uchylajc, gdy przechodzilimy, swej czapki z daszkiem i umiechajc si przy tym szeroko zapewne na wspomnienie artw tego osobliwego gocia, ktrego nam przywiz. Na prg wysza na nasze spotkanie pani Schweigestill z wizytwk w rce, przemawiajc ciszonym z przeraenia gosem. Zakomunikowaa nam, e przyjecha jaki czek wiatowy a okrelenie to, wypowiedziane szeptem jako popieszny opis kogo, kto wanie wszed do domu, wydao mi si dziwacznie upiorne i sybilliczne. Moe dla wyjanienia tego pretensjonalnego epitetu nazwaa pani Elza czekajcego na nas przybysza cudakiem. Nazwa j szer madam, a potem petite maman, a Klementyn uszczypn w policzek. Na razie, dopki w czek wiatowy nie odejdzie, zamkna dziecko na klucz w pokoju. Odprawi go mimo wszystko nie moga, bo przecie przyjecha samochodem z Monachium. Czeka teraz w duym salonie. Z nieufn min obejrzelimy obaj wizytwk, udzielajc wszelkich potrzebnych informacji o jej wacicielu. Saul Fitelberg. Arrangements musicaux. Reprsentant de nombreux artistes prominents. Rad byem, e jestem na miejscu dla obrony Adriana. Niemia bya mi myl, e mgby sam by wydany w rce tego reprsentant. Udalimy si do sali Nike. Fitelberg sta ju w pobliu drzwi i, mimo e Adrian przepuci mnie najpierw, caa uwaga tego czowieka skierowaa si natychmiast na niego: obrzuciwszy mnie krtkim i przelotnym jedynie spojrzeniem przez swoje rogowe okulary, odchyli nawet tusty swj tors nieco na bok, aby wypenetrowa poza mn czowieka, dla ktrego zaryzykowa koszt dwugodzinnej podry samochodem. Oczywicie adna to sztuka dostrzec rnic pomidzy kim noszcym znami geniuszu a skromnym profesorem gimnazjum; lecz szybka orientacja tego czowieka, bystro, z jak, pomimo i wszedem pierwszy, uzna mnie za posta drugorzdn i zwrci si ku waciwej osobie, wywary jednak na mnie wraenie. Cher matre zacz papla umiechnitymi usty z twardym akcentem, lecz nader pynnie comme je suis heureux, comme je suis mu de vous trouver! Mme pour un homme gt, endurci comme moi, cest toujours une exprience touchante de rencontrer un grand homme. Enchant, monsieur le professeur dorzuci mimochodem i, jako e Adrian mnie przedstawi, zdawkowo poda mi rk, po czym zaraz zwrci si znowu pod waciwy adres:
360

 Vous maudirez lintrus, cher monsieur Leverkhn powiedzia akcentujc to nazwisko na trzeciej sylabie, tak, jakby pisao si je: LeVercune. Mais pour moi, tant une fois Munich, ctait tout fait impossible de manquer... O, mwi i po niemiecku przerwa sam sobie z t sam, przyjemn dla ucha, tward i dobitn artykulacj. Niezbyt dobrze, niedoskonale, lecz wystarczajco, eby si mc porozumie. Du reste, je suis convaincu, e pan znakomicie zna francuski paskie kompozycje do wierszy Verlainea s tego najlepszym dowodem. Mais aprs tout, znajdujemy si na niemieckiej ziemi jake bardzo niemieckiej, ojczystej, penej swoistego charakteru! Zachwycony jestem t idyll, w ktrej pan, matre, tak mdrze potrafi si odizolowa... Mais oui, certainement, sidmy, merci, mille fois merci! By to tusty czowiek lat okoo czterdziestu, bez brzuszka, ale tusty i mikkich ksztatw, o biaych, pulchnych rkach, gadko wygolony, krgolicy, z podwjnym podbrdkiem, mocno zarysowanymi, ukowatymi brwiami i wesoymi migdaowymi oczami, penymi rdziemnomorskiego blasku zza rogowych okularw. Wosy mia przerzedzone, lecz zdrowe i biae zby, ktre, poniewa stale si umiecha, stale te byo wida. Ubrany by elegancko w letni, zrobiony na miar, flanelowy garnitur w niebieskawe prki, do ktrego nosi pcienne obuwie, czone z t skr. Epitet, jakim go obdarzya matka Schweigestill, usprawiedliwiaa pogodna beztroska jego sposobu bycia, owa przyjemna lekko, waciwa zarwno jego szybkiemu, z lekka niewyranemu, zawsze do wysokiemu, w dyszkant niekiedy przechodzcemu gosowi, jak i caej jego osobie, stanowic pewien kontrast z jego otyoci, lecz take jako harmonijnie si z ni czc. Lekko t, ktra wesza mu w krew, nazywam przyjemn, poniewa istotnie napawaa obecnych komicznie uspokajajcym uczuciem, e cakiem zbytecznie traktuj ycie ze mierteln powag. Jakby chciaa wyrazi zawsze: A czemu by nie? No i co dalej? To nic nie znaczy! Bdmy zadowoleni! I czowiek mimo woli usiowa podda si temu jego nastrojowi. O tym, e wcale nie by gupi, wiadczy choby kilka jego powiedze, ktre do dzi zachowaem jeszcze w wieej pamici. Najlepiej uczyni zreszt, cakiem oddajc mu gos, gdy to, co Adrian lub niekiedy ja sam zdoalimy powiedzie czy wtrci, nie odegrao prawie adnej roli. Usiedlimy przy kocu potnego, dugiego stou, stanowicego gwny mebel tej chopskiej izby, Adrian i ja obok siebie, a go naprzeciw nas. Nie kry si dugo ze swymi yczeniami i zamiarami, lecz bez ogrdek przystpi do sprawy. Matre powiedzia rozumiem cakowicie, jak bardzo musi pan by przywizany do tej stylowej samotni, ktr sobie pan obra na mieszkanie, o, widziaem ju wszystko, wzgrze, jezioro, wie kocieln, et puis, cette maison pleine de dignit avec son htesse maternelle et vigoureuse. Madame Schweigestill! Mais a veut dire: Je sais me taire. Silence, silence! Comme cest charmant! Jak dugo
361

pan ju tu mieszka? Dziesi lat? Bez przerwy? Prawie bez przerwy? Cest tonnant! O, cakiem zrozumiae! A jednak, figurez-vous, przyjechaem, aby pana porwa, uwie i namwi do chwilowej niewiernoci, unie pana w przestworza na latajcym dywanie i ukaza panu bogactwa i wspaniaoci tego wiata, wicej nawet: zoy je panu do stp... Nieche pan wybaczy mj pompatyczny styl! Jest on istotnie ridiculement exagr, zwaszcza co si tyczy wspaniaoci. W istocie nic to wielkiego nic waciwie osobliwego w owych wspaniaociach, stwierdzam to bdc przecie sam dzieckiem prostych ludzi, wywodzc si z nader skromnych, eby nie rzec: ndznych warunkw, mianowicie z Lublina, z centrum Polski, z naprawd ubogiej ydowskiej rodziny, bo trzeba panu wiedzie, e jestem ydem Fitelberg to wyranie liche, polsko-niemiecko-ydowskie nazwisko, tylko e uczyniem je nazwiskiem cenionego bojownika awangardowej kultury i, chyba wolno mi to powiedzie, przyjaciela wielkich artystw. Cest la vrit pure, simple et irrfutable. A przyczyn tego jest, e od modoci dyem ku temu, co wysze, artystyczne, zajmujce ku nowemu przede wszystkim, ktre jest jeszcze czym skandalicznym, lecz godnym szacunku i penym widokw na przyszo, skandalem, ktry ju jutro stanie si czym najwyej opacanym, wielk mod, sztuk. A qui le dis-je? Au commencement tait le scandale. Dziki Bogu, ndzny Lublin naley do dalekiej historii! Od przeszo dwudziestu ju lat mieszkam w Paryu a nawet, prosz pana, kiedy przez cay rok suchaem wykadw filozofii na Sorbonie. Ale la longue nudzio mnie to. Nie dlatego, eby filozofia nie potrafia by take skandaliczna. Owszem, potrafi. Ale dla mnie jest zbyt abstrakcyjna. A poza tym mam jakie niejasne poczucie, e metafizyk powinno si raczej studiowa w Niemczech. Moe szacowne moje vis--vis, czyli pan profesor, przyzna mi racj w tym wzgldzie... Nastpnie prowadziem malutki ekskluzywny teatrzyk bulwarowy, un creux, une petite caverne na sto osb, nomm Thtre des fourberies gracieuses. Czy to nie urocza nazwa? Ale trudno, ekonomicznie nie dao si go utrzyma. Te nieliczne miejsca musiay by tak drogie, e w kocu bylimy zmuszeni oddawa je za darmo. Bylimy dostatecznie prowokujcy, je vous assure, lecz przy tym zbyt highbrow, jak powiadaj Anglicy. Majc Jamesa Joycea, Picassa, Ezr Pound i duchesse de Clermont-Tonnre za ca publiczno, trudno wyj na swoje. En un mot, Fourberies gracieuses musielimy zamkn po bardzo krtkim okresie grania, dla mnie jednak by to owocny eksperyment, gdy mimo wszystko umoliwia mi nawizanie kontaktu z czoowymi przedstawicielami sfer artystycznych Parya, malarzami, muzykami, pisarzami, w Paryu za, to chyba sam mog tu stwierdzi, bije obecnie puls ywego wiata; otworzy mi on rwnie, jako dyrektorowi teatru, wstp do wielu arystokratycznych salonw, gdzie bywali ci wszyscy artyci... Panowie moe si dziwi? Zapytaj panowie moe: Jak on to zrobi? W jaki sposb zdoa ten may ydowski chopak z polskiej prowincji dosta si do tej
362

wybrednej sfery, do tej crme de la crme? Ach, moi panowie, nic atwiejszego! Jake szybko uczy si czowiek wiza muszk do smokinga, jak szybko potrafi z doskona nonszalancj wchodzi do salonu, nawet jeli musi zej przy tym kilka stopni w d, jak szybko odrzuca przy tym wszelk myl, e rce mogyby mu si okaza jakkolwiek zawad. A potem trzeba ju tylko nieustannie powtarza: Madame Ah, madame, oh, madame, Que pensez-vous, madame. On me dit, madame, que vous tes fanatique de musique? I to ju prawie wszystko. Z oddalenia przecenia si te sprawy ogromnie. Enfin, stosunki, ktre zawdziczaem owym Fourberies, bardzo mi si przyday i jeszcze si rozszerzyy, gdy pniej otworzyem moje biuro organizowania koncertw muzyki wspczesnej. Najlepsze w tym wszystkim: odnalazem sam siebie, gdy, jakim mnie tu widzicie, jestem impresario, jestem nim od urodzenia, nim tylko by mog i musz, to caa moja rozkosz i duma, jy trouve ma satisfaction et mes dlices, w tym wyawianiu talentw, geniuszu, interesujcej osobowoci, w biciu w werble na jej cze, rozentuzjazmowaniu dla niej publicznoci, a jeli nie rozentuzjazmowaniu, to przynajmniej podnieceniu, bo te to i wszystko, czego ona da, et nous nous rencontrons dans ce dsir, publiczno chce by podniecona, wyzywana, podzielona na pro i contra, za nic nie jest tak wdziczna, jak za ucieszny tumult, qui fournit le sujet dla karykatur w prasie i nieskoczonej gadaniny, droga do sawy wiedzie w Paryu przez infami, prawdziwa premiera musi w taki sposb przebiega, e w cigu jednego wieczoru wszyscy kilkakrotnie zrywaj si ze swoich miejsc, a wikszo ryczy: Insulte! Impudence! Bouffonnerie ignominieuse!, podczas gdy szeciu czy siedmiu initis, Erik Satie, paru surrealistw, Virgil Thompson, woaj z loy: Quelle prcision! Quel esprit! Cest divin! Cest suprme! Bravo! Bravo! Boj si panw przerazi, messieurs jeli nie mistrza Le Vercune, to moe jednak pana profesora. Lecz, po pierwsze, piesz tu doda, e taki koncert nigdy dotd nie by zerwany przed kocem w istocie bowiem nawet najbardziej oburzonym wcale o to nie chodzi, przeciwnie, pragn mc jeszcze raz si oburzy, na tym polega rozkosz, jak im sprawia ten wieczr, a poza tym, o dziwo, niewielka garstka wtajemniczonych zachowuje suwerenny autorytet. Po drugie jednak, wcale nie jest powiedziane, e podczas kadej imprezy o charakterze bardziej postpowym wszystko musi si dzia tak, jak tu wspomniaem. Przy odpowiednim przygotowaniu publicystycznym, naleytym uprzednim zastraszeniu gupoty, mona gwarantowa przebieg godziwy i stateczny, szczeglnie za gdy prezentuje si dzisiaj przedstawiciela jednego z wrogich niegdy narodw, Niemca, mona liczy na absolutnie uprzejme zachowanie publicznoci... I na tej to wanie zdrowej spekulacji opiera si moja propozycja, moje zaproszenie. Niemiec, un boche qui par son gnie appartient au monde et qui marche la tte du progrs musical! To dzisiaj skrajnie pikantne wyzwanie rzucone cieka363

woci, brakowi uprzedze, snobizmowi, dobremu wychowaniu publicznoci, tym bardziej pikantne, im mniej taki artysta wypiera si swego narodowego charakteru, swej niemieckoci, im bardziej daje okazj do okrzyku: Ah, a cest bien allemand, par exemple! Bo pan to robi, cher matre, pourquoi pas le dire? Daje pan t okazj na kadym kroku nie tak bardzo w swoich pocztkach, czemu cette Phosphorescence de la mer i swojej opery komicznej, ale potem z kadym dzieem w coraz wikszym stopniu. Pewno myli pan, e mam tu przede wszystkim na oku pask straszliw dyscyplin, et que vous enchanez votre art dans un systme de rgles inexorables et no-classiques, zmuszajc je, aby poruszay si w tych elaznych okowach jeli nie z wdzikiem, to przynajmniej inteligentnie i miao. Lecz jeli to mam na myli, to rwnoczenie myl i o czym wicej jeszcze, mwic o paskiej qualit dAllemand, mam tu na myli jake to wyrazi? pewn kwadratowo, rytmiczn ociao, nieruchawo, grossiret, ktre s staroniemieckie en effet, entre nous, odnajduje si je rwnie u Bacha. Czy wemie mi pan za ze t moj krytyk? Non, jen suis sr! Jest pan na to zbyt wielki. Tematy paskie skadaj si niemal wycznie z wartoci elementarnych, z powek, wiartek, semek; s wprawdzie synkopowane i w stycznych pozawlane, lecz jednoczenie krzepn w pewnej, nieraz czysto mechanicznie dziaajcej, wybijanej i wystukiwanej niezwrotnoci, nieelegancji. Cest boche dans un degr fascinant. I nieche pan nie sdzi, e ja to gani! To po prostu normment caractristique, a w tej serii koncertw muzyki midzynarodowej, ktr wanie przygotowuj, taka nuta jest wprost nieodzowna... Widzi pan, rozpocieram oto mj czarodziejski dywan. Zawiod pana do Parya, do Brukseli, Antwerpii, Wenecji, Kopenhagi. Przyjm tam pana z najwyszym zainteresowaniem. Oddam do paskiej dyspozycji najlepszych solistw i orkiestry. Bdzie pan dyrygowa Phosphorescence, fragmentami z Loves Labours Lost, swoj Symphonie Cosmologique. Bdzie pan akompaniowa na fortepianie swoim pieniom do sw francuskich i angielskich poetw, a wszyscy bd zachwyceni, e Niemiec, wczorajszy wrg, przejawia taki liberalizm w wyborze swoich tekstw, ce cosmopolitisme gnreux et versatile! Moja przyjacika, Mme Maja de Strozzi-Pei, Chorwatka, dzi najpikniejszy chyba na caym wiecie sopran, bdzie si czua zaszczycona mogc piewa te rzeczy. Do partii instrumentalnej hymnw Keatsa zaangauj kwartet Flonzaleya z Genewy albo brukselski kwartet Pro Arte. Najlepsze z najlepszego jest pan zadowolony? Co sysz? Jak to? Pan nie dyryguje? Nie chce pan tego robi? Nie chce pan by pianist? I akompaniowa do pieni rwnie pan sobie nie yczy? Rozumiem, cher matre, je vous comprend demi mot! Nie ma pan zwyczaju zatrzymywa si przy rzeczach ukoczonych. Dla pana dokonanie dziea jest ju jego wykonaniem, skoczy pan z nim, z chwil gdy zostao napisane. Nie bdzie go pan gra ni nim dyrygowa, gdy natychmiast musiaby pan je zmienia, rozbi na warianty i wariacje,
364

rozwin dalej jeszcze, moe nawet zepsu. Jak dobrze to rozumiem! Mais cest dommage, pourtant. Koncerty utrac wskutek tego zdecydowanie na osobistym uroku. Ah, bah, bdziemy musieli sobie jako poradzi! Rozejrzymy si za chefs dorchestre wiatowej sawy i nawet nie bdziemy si musieli za nimi dugo rozglda! Stay akompaniator Mme de Strozzi-Pei przejmie akompaniament do pieni, a jeli pan, matre, zechce tylko przyby, zechce po prostu by obecny i ukaza si publicznoci, to jeszcze nic straconego, a wszystko zyskane. To jednak jest warunkiem zasadniczym ah, non! Nie moe pan powierza mi wykonania swoich utworw in absentia! Osobiste ukazanie si pana jest konieczne, particulirement Paris, gdzie ca saw muzyczn robi si w trzech, czterech salonach. C to pana kosztuje powtrzy par razy: Tout le monde sait, madame, que votre jugement musical est infaillible? To nic nie kosztuje, a bdzie pan mia z tego mas przyjemnoci. Jako wydarzenia towarzyskie koncerty moje stawiane s zaraz po premierach Ballet Russe pana Diagilewa, j e l i dopiero po nich. Bdzie pan co wieczr otrzymywa zaproszenia. Oglnie rzecz biorc przeniknicie do krgu wytwornej socjety paryskiej jest rzecz niezmiernie trudn. Dla artysty jednak nic atwiejszego nad to choby znajdowa si dopiero we wstpnym stadium sawy, w stadium skandalicznej infamii. Ciekawo obala wszelkie bariery, odnosi triumf nad wszelk ekskluzywnoci... Ale po c tyle mwi o wytwornej sferze i jej ciekawoci! Widz doskonale, e paskiej ciekawoci, cher matre, wcale przez to nie pobudzam. Jakebym zreszt mg? Wcale tego serio nie prbowaem. C pana to wytworne towarzystwo obchodzi? Entre nous c mnie ono obchodzi? W interesach moe troch. Ale wewntrznie? Ani tyle. Tutejsze milieu, ten Pfeiffering, paskie towarzystwo, matre, wzmaga we mnie wiadomo obojtnoci i wzgardy, jakie czuj do tego frywolnego i powierzchownego wiatka. Dites-moi donc: czy nie pochodzi pan z Kaisersaschern nad Saal? Jakie to godne, powane pochodzenie! Ja, no c, moj ojczyzn jest Lublin take szacowne, sdziwe miasto, z ktrego na cae ycie zabiera si un fonds de svrit, un tat dme solennel et un peu gauche... Ach, bybym ostatni z tych, ktrzy chcieliby zachwala panu eleganck socjet. Lecz Pary da panu niejedn okazj zawarcia nader interesujcych, ciekawych znajomoci z paskimi brami w Apollu, wspzawodnikami i wsptowarzyszami, malarzami, pisarzami, gwiazdami baletu, a przede wszystkim muzykami. To szczyty europejskiego dowiadczenia i artystycznych eksperymentw, a wszyscy oni s mymi przyjacimi i gotowi sta si take paskimi. Jean Cocteau, pisarz, Massine, baletmistrz, Manuel de Falla, kompozytor, Les Six sze wielkoci muzyki wspczesnej, caa ta najwysza i zajmujca sfera odwagi i afrontu czeka tylko na pana, bdzie pan do niej nalea, kiedy tylko pan zechce... Czy by moe, e i w tym wzgldzie dostrzegam jaki opr w paskim wyrazie twarzy! Ale tutaj, cher matre, wszelka niemiao, wszelki embarras jest dopraw365

dy cakiem nie na miejscu skdkolwiek si to uczucie izolacji wywodzi. Absolutnie nie mam zamiaru docieka tych powodw, wystarcza mi najzupeniej skonstatowanie z szacunkiem i, pozwol sobie rzec, z niejakim zrozumieniem, samego faktu ich istnienia. Ten Pfeiffering, ce refuge trange et rmitique interesujco musz przedstawia si duchowe powody tego. Nie pytam o nic, rozwaam wszelkie moliwoci, bior je wszystkie, nawet najbardziej kracowe, odwanie w rachub. Eh bien co dalej? Czy to powd do embarras wobec sfery absolutnie wolnej od uprzedze pozbawionej tych uprzedze zreszt z dobrze wiadomych powodw? Oh, la, la! Takie grono arbitralnych geniuszw, wiatowych koryfeuszw sztuki, skada si zazwyczaj z samych demi-fous excentriques, zbkanych duszyczek i zdeklarowanych okaleczaych grzesznikw. Un impressario, cest une espce dinfirmier, voil! Ot widzi pan, jak le broni mojej sprawy, dans quelle manire tout fait maladroite! Przemawia za mn jedynie to, e zdaj sobie z tego spraw. W nadziei omielenia pana, uraam pask dum i wiadomie dziaam na wasn niekorzy. Bo mwi sobie, oczywicie, e ludzie panu podobni ale nie powinienem mwi o podobnych panu, tylko wycznie o panu samym e pan wic uwaa wasn egzystencj, swj destin, za co wyjtkowego, niepowtarzalnego i zbyt cennego, aby j traktowa na rwni z innymi. Nie chce pan nic wiedzie o innych destines, tylko wycznie o swojej, jako czym jedynym wiem, wiem, rozumiem. Oburza pana wszelkie degradujce generalizowanie, klasyfikacja, podsumowanie. Obstaje pan przy niepowtarzalnoci indywidualnej egzystencji. Hoduje pan personalistycznej dumie osamotnienia, moe zreszt koniecznej. Czy yje si wtedy, gdy yj inni? Czytaem gdzie to pytanie, nie pamitam ju gdzie, lecz na pewno w jakim znakomitym dziele. Otwarcie czy te tylko w duchu wszyscy zadajecie to pytanie, przez grzeczno tylko i raczej na pokaz interesujecie si sob wzajemnie j e l i si w ogle interesujecie. Wolf, Brahms i Bruckner yli przez wiele lat w jednym miecie, mianowicie w Wiedniu, unikali si jednak wzajemnie przez cay czas, a aden z nich, o ile wiem, nigdy nie spotka si z drugim. Byoby to zreszt nawet pnible, wobec ich wzajemnych ocen. Nie byy to krytyczno-koleeskie oceny, bynajmniej, lecz oceny przepojone duchem negacji, anantissement, aby tylko samemu pozosta. Brahms ocenia symfonie Brucknera jak najgorzej; nazywa je bezksztatnymi ogromnymi wami. I na odwrt, zdanie Brucknera o Brahmsie te byo bardzo mierne. Uwaa pierwszy temat Koncertu a-moll za raczej dobry, stwierdza jednak, e Brahms nigdy ju pniej nie wymyli czego choby podobnie wartociowego. Nic o sobie wzajemnie nie chcecie wiedzie. Dla Wolfa Brahms by le dernier ennui. A czyta pan kiedykolwiek jego krytyk Sidmej Brucknera w wiedeskim Salonblatt? Mona tam znale ca jego opini o tym czowieku w ogle. Zarzuca mu brak inteligencji avec quelque raison, gdy Bruckner by przecie tym, co nazywamy prost, dziecic natur, cakowicie zatopionym w swym
366

majestatycznym basie generalnym i kompletnym idiot we wszelkich kwestiach kultury europejskiej. Natrafiajc wszake na pewne listowne wypowiedzi Wolfa o Dostojewskim qui sont simplement stupfiants, trzeba si zastanowi nad uksztatowaniem jego wasnego umysu. Tekst swojej nie ukoczonej ju opery Manuel Venegas, sporzdzony przez niejakiego doktora Hrnesa, nazywa arcydzieem, szekspirowskim szczytem poezji, i stawa si niesmacznie zgryliwy, gdy przyjaciele omielali si wyraa swoje wtpliwoci. Nie do zreszt, e skomponowa hymn na chr mski pt. Ojczynie, lecz chcia go jeszcze dedykowa cesarzowi niemieckiemu. Jak pan to znajduje? Podanie jego odrzucono! Tout cela est un peu embarassant, nest-ce pas? Une confusion tragique. Tragique, messieurs. Nazywam to tak, gdy moim zdaniem nieszczcie wiata polega na braku jednoci ducha, na gupocie i niezrozumieniu, oddzielajcym jego strefy od siebie. Wagner urga malarskiemu impresjonizmowi swej epoki, nazywajc go pacykarstwem sam bdc sztywnym konserwatyst w tej dziedzinie. A przecie wasne jego wynalazki harmoniczne maj ogromnie duo z tyme impresjonizmem wsplnego, do niego wanie prowadz, a jako dysonanse sigaj ju nawet poza impresjonizm. Paryskim pacykarzom przeciwstawia Tycjana: oto wzr. A la bonne heure. Lecz w istocie jego smak artystyczny by chyba raczej czym porednim pomidzy Pilotym a Makartem, wynalazc dekoracyjnych bukietw. Tycjan za by raczej rzecz Lenbacha, ktry z kolei tyle rozumia Wagnera, e Parsifala nazwa tingel-tanglem, i to prosto w nos kompozytorowi. Ah, ah, comme cest mlancolique, tout ca! Prosz panw, straszliwie odbiegem od tematu. Ale znaczy to: odbiegem od mego zamiaru. Nieche panowie zechc gadatliwo moj przypisa temu, e zrezygnowaem z planu, ktry mnie tu sprowadzi! Przekonaem si, e plan ten jest niewykonalny. Pan, matre, nie wstpi na mj czarodziejski dywan. Nie wprowadz pana w wiat jako paski manager. Odmawia pan, a to powinno by dla mniej wikszym rozczarowaniem, ni jest nim w istocie. Sincrement, zadaj sobie pytanie, czy jest nim w ogle. Do Pfeiffering przyjeda si moe dla celw praktycznych, lecz s one zawsze i z koniecznoci drugorzdne. Przede wszystkim, nawet bdc impresariem, przybywa si tu pour saluer un grand homme. I adne rzeczowe niepowodzenia nie zdoaj pomniejszy tej przyjemnoci, zwaszcza gdy na dnie rozczarowania ley spora doza pozytywnej satysfakcji. Tak wanie jest, cher matre, a midzy innymi rwnie i nieprzystpno paska daje mi pewn satysfakcj, a to z powodu zrozumienia i sympatii, jakie do niej mimo woli czuj. Czyni to wbrew wasnym interesom, ale czyni jako czowiek, rzec chciabym, gdyby nie bya to kategoria zbyt szeroka, gdybym nie powinien raczej szuka wyraenia dokadniejszego. Zapewne pan nie wie, matre, jak bardzo niemiecka jest ta paska rpugnance, ktra, jeli mi pan pozwoli przemwi tu jako psycholog, w sposb charakterystycz367

ny skada si z dumy i poczucia niszoci, z pogardy i lku, ktra, rzec chciabym, jest pewnego rodzaju ressentiment powagi wobec wiatowych salonw. No c, ja jestem ydem, trzeba panu wiedzie Fitelberg, to uderzajco ydowskie nazwisko. Mam we krwi Stary Testament, a to sprawa nie mniej powana od niemieckoci, i w gruncie rzeczy nike stwarzajca dyspozycje dla sfery valse brillante. Wprawdzie istnieje niemiecki przesd, e na zewntrz egzystuje jedynie valse brillante, a powaga wycznie w Niemczech. A jednak, jako yd, jest si w zasadzie sceptycznie usposobionym do wiata, a przychylnie do Niemiec, oczywicie pod grob naraenia si na kopniaki z racji tej skonnoci. Niemiecko to znaczy przede wszystkim: poczucie narodowe a kt wierzy w poczucie narodowe yda? Nie tylko, e nikt w nie nie wierzy, w dodatku daje mu si par razy po gowie, jeli natrtnie bdzie tego prbowa. My, ydzi, musimy si ba wszystkiego, co skada si na charakter niemiecki, qui est essentiellement antismitique, co, oczywicie, jest dla nas ju wystarczajcym powodem do trzymania si wiata, dla ktrego organizujemy rozrywki i sensacje, nie naraajc si na zarzut, e jestemy lekkoduchami albo e upadlimy na gow. Potrafimy doskonale rozrni Fausta Gounoda od Fausta Goethego, nawet wwczas, gdy mwimy po francusku, nawet wtedy... Prosz panw, mwi to wszystko jedynie wskutek rezygnacji, rozmow o interesach ju przecie zakoczylimy, waciwie ju mnie nie ma, ju trzymam rk na klamce, ju od dawna wszyscy stoimy, gawdz jeszcze tylko pour prendre cong. Faust Gounoda, prosz panw, a kt by si na niego krzywi? Ani ja, ani panowie, jak stwierdzam z przyjemnoci. To pera une marguerite pena przeuroczej muzycznej inwencji. Laisse-moi, laisse-moi contempler czarujce! I Massenet jest czarujcy, lui aussi. Zwaszcza musia by czarujcy jako pedagog, jako profesor w conservatoire, znamy anegdoty na ten temat. Od samego pocztku uczniowie jego w klasie kompozycji zachceni byli do wasnej twrczoci, niezalenie od tego, czy starczao im wiadomoci dla napisania bezbdnie choby jednej frazy. Ludzkie to, prawda? Niemieckie to nie jest, ale ludzkie. Pewien chopak przynis mu wieo skomponowan piosenk wie i wiadczc o niejakich zdolnociach. Tiens! powiedzia Massenet. To naprawd bardzo przyjemne. Suchaj, masz chyba jak ma przyjacieczk. Zagraj jej to, na pewno jej si to spodoba, a reszta przyjdzie sama. Nie wiadomo, co przez t reszt rozumie naley prawdopodobnie wszystko moliwe, dotyczce tak mioci, jak i sztuki. Ma pan uczniw, matre? Im na pewno tak dobrze by si nie dziao. No, ale pan ich w ogle nie ma. Bruckner miewa. Sam od najmodszych lat zmaga si z muzyk i witymi jej trudnociami niczym Jakub z anioem, i tego wanie wymaga od swoich studentw. Przez cae lata musieli wiczy si w witym rzemiole, przyswaja sobie zasadnicze elementy harmonii i rygorystycznej frazy, zanim wolno im byo zapiewa piosenk, a tego rodzaju pedagogika muzyczna nie miaa
368

oczywicie nic wsplnego z milutk malutk przyjacik. Mona mie umys prosty, dziecicy, lecz muzyka jest dla czowieka tajemnym objawieniem najwyszej wiedzy, sub bo, a pedagogika muzyczna staje si kapastwem... Comme cest respectable! Pas prcisment humain, mais extrmement respectable! I czy my, ydzi, ktrzy jestemy narodem kapaskim, nawet wwczas gdy uprawiamy minoderi po salonach paryskich, mielibymy nie odczuwa pocigu do niemieckoci i nie pozwala si przez ni wprawia w ironiczny nastrj wobec wiata i sztuki dla maych przyjacieczek? Z naszej strony poczucie narodowe byoby wrcz prowokujc do pogromu bezczelnoci. Jestemy internacjonalistami lecz jestemy proniemieccy jak nikt na wiecie, choby dlatego, e musimy nieustannie stwierdza podobiestwo roli, jak odgrywa niemiecko i ydowsko na tej ziemi. Une analogie frappante! Jednako s one znienawidzone, wzgardzone, przyjmowane z lkiem i zazdroci, jednakowo wprawiaj w zamieszanie innych i siebie. Mwi si o erze nacjonalizmu. Ale w rzeczywistoci istniej tylko dwa nacjonalizmy: niemiecki i ydowski, a wszystkie inne s wobec nich dziecinn igraszk tak rdzenna francusko takiego Anatola Francea jest najczystszej wody wiatowoci w porwnaniu z samotnoci Niemcw i ydowskimi majaczeniami o narodzie wybranym... France oto nacjonalistyczne nom de guerre. Niemiecki pisarz nie mgby nazywa si: Deutschland, tak mona nazwa co najmniej okrt wojenny. Musiaby si zadowoli nazwiskiem Deutsch a wtedy byoby to nazwisko ydowskie oh, la la! Prosz panw, teraz oto naprawd ju naciskam klamk, ju jestem za drzwiami. Jedno tylko powiem jeszcze. Niemcy powinni ydom pozostawi proniemiecko. Bo ze swoim nacjonalizmem, ze swoj pych, pretensjami do nieporwnywalnoci, nienawici do zrwnania si i podporzdkowania, z ustawiczn odmow wobec prb wprowadzenia ich w wiat i spoecznego wczenia si we wpakuj si w nieszczcie, w icie ydowsk katastrof, je vous le jure. Niemcy powinni pozwoli ydom na odegranie roli de mdiateur pomidzy nimi a spoecznoci, roli managera, impresaria, propagatora niemieckoci yd jest na pewno odpowiednim do tych celw czowiekiem, nie powinno si go wyrzuca, jest internacjonalny, a przy tym proniemiecki... Mais cest en vain. Et cest trs dommage! Co ja tu jeszcze gadam? Ju od dawna mnie nie ma. Cher matre, jtais enchant. Jai mangu ma mission, lecz jestem zachwycony. Mes respects, monsieur le professeur. Vous mavez assist trop peu, mais je ne vous en veux pas. Mille choses madame Schweigestill. Adieu, adieu...

369

XXXVIII
Czytelnicy moi wiedz ju o tym, e Adrian wypeni wreszcie owo uparcie od lat ywione i wyraane pragnienie Rudiego Schwerdtfegera, napisawszy specjalnie dla niego koncert skrzypcowy, dedykujc mu nadto jeszcze osobicie ten byskotliwy, wirtuozersko szczeglnie wdziczny utwr, a nawet towarzyszc mu do Wiednia na prawykonanie. W odpowiednim miejscu przypomn, e kilka miesicy pniej, i.e. z kocem roku 1924, obecny by rwnie na powtrzeniach tego koncertu w Bernie i Zurychu. Przedtem jednak chciabym powrci jak najpowaniej do charakterystyki, by moe impertynenckiej i niewaciwej w moich ustach, jak daem uprzednio temu koncertowi, w tym sensie, e przez pewne osobisto-wirtuozerskie ustpstwa postawa muzyczna tego utworu kolidowaa po trosze z caoksztatem radykalnej, bezwzgldnej i bezkompromisowej twrczoci Leverkhna. Nie mog jednak ukry nadziei, e potomno ten mj wyrok Boe, jake nienawidz tego sowa! zatwierdzi, tu za ograniczam si jedynie do psychologicznego wyjanienia tego zjawiska przyszym stuleciom, ktre, bez takich wyjanie, nie znalazyby do klucza. Z utworem tym rzecz ma si osobliwie: napisany w trzech czciach, nie zosta poprzedzony adnymi znakami, lecz, jeli wolno mi si tak wyrazi, wbudowane s w niego trzy tonacje, B-dur, C-dur i D-dur, z ktrych, jak to atwo muzyk stwierdzi moe, D-dur tworzy rodzaj dominanty drugiego stopnia, B-dur subdominant, podczas gdy C-dur cile przestrzega rodka. Pomidzy tymi wic tonacjami toczy si cay utwr nader kunsztownie, tak e przez duszy czas adna z nich wyranie nie dochodzi do gosu, lecz kada zaznaczona zostaje tylko dziki proporcjom pomidzy dwikami. Dalej wszystkie trzy nieustannie si kompleksowo przeplataj, a w kocu, we wrcz triumfalny i kad koncertow publiczno elektryzujcy sposb jasno si deklaruje C-dur. Jest tam w pierwszej czci, zatytuowanej Andante amoroso, a przepojonej sodycz i czuoci, ktre granicz ju z szyderstwem, akord prowadzcy, ktry w moich uszach brzmi jako z francuska: c-g-e-b-d-fis-a, wspbrzmienie, ktre wraz z wysokim, grujcym nad nim f skrzypiec zawiera w sobie, jak wida, pene trjdwiki owych trzech gwnych tonacji. Mieci si w nim poniekd dusza caego utworu, a znale rwnie w nim mona ducha gwnego tematu tej czci, ktry w trzeciej, w barwnym szeregu wariacji, znowu zostaje podjty. Jest to przepikna w swoim rodzaju erupcja melodyczna, szumica porywicie, wielkim ukiem zakrelona, oszaamiajca zmysy kantylena, majca w sobie zdecydowanie co ze wspaniaej ostentacyjnoci, a nadto i melancholii, nie pozbawionej pewnej dozy kokieterii pod adresem wykonawcy. Charakterystyczn i najbardziej ujmujc cech jest tu nieoczekiwane i delikatne akcentowanie linii melodycznej, ktra, osignwszy pewien punkt szczytowy, przekracza siebie sam o stopie jeszcze, stamtd za, prowadzona z niesychanym smakiem,
370

a moe nawet z nadmiarem smaku, cofa si i rozpywa we wasnym rozpiewaniu. Tylko muzyka, jedyna ze wszystkich sztuk, jest w stanie wyrazi pikno, wywierajce ju wpyw wprost fizyczny, ogarniajce caego czowieka, zatrcajce wrcz o niebiaskie sfery. I gloryfikacja tego wanie tematu w tutti, w ostatniej czci z wariacjami, doprowadza do otwartego C-durowego wybuchu. Przed owym clat idzie jeszcze rodzaj zawadiackiego rozbiegu o charakterze dramatycznego parlanda, wyrana reminiscencja recitativu pierwszych skrzypiec w ostatniej czci Kwartetu a-moll Beethovena, z tym tylko, e tam wspaniaa ta fraza koczy si czym innym ni melodyjnym festynem, w ktrym parodia porywu czy si z prawdziw i powan namitnoci wywoujc przez to nawet pewne zawstydzenie. Wiemy, e przed napisaniem tego utworu Leverkhn dokadnie przestudiowa styl skrzypcowy Briota, Vieuxtempsa i Wieniawskiego, stosujc go pniej w na poy peen szacunku, na poy za karykaturalny sposb, takie zreszt stawiajc wymagania technice wykonawcy, zwaszcza w niezwykle ekscentrycznej i wirtuozowskiej partii rodkowej, w scherzu, gdzie znajduje si take cytat z Sonaty z trylem diabelskim Tartiniego, e poczciwy Rudi musia wszystkie siy wyty, chcc tym wymaganiom sprosta: za kadym razem, kiedy tego dokonywa, pot perli si pod jego jasnymi rozwichrzonymi kdziorami, a biaka jego piknych, bkitnych oczu byy poprzecinane krwawymi ykami. Lecz jakie odszkodowanie, ile okazji do flirtu w wyszym znaczeniu tego sowa danym mu byo w tym utworze, ktry w obliczu jego twrcy nazwaem apoteoz muzyki salonowej, pewien ju zreszt z gry, e tego okrelenia nie wemie mi za ze, lecz przyjmie je z umiechem. Nie potrafi myle o tym obojniackim utworze, nie przypominajc sobie jednoczenie pewnej rozmowy, ktrej terenem byo mieszkanie fabrykanta Bullingera przy Widenmayerstrasse w Monachium, belle-tage wybudowanej przeze luksusowej kamienicy czynszowej, pod oknami ktrej, w doskonale wyregulowanym oysku, pdzia Izara swe czyste, rdlane wody. Okoo godziny sidmej podano u tego bogacza obiad na jakie pitnacie osb: przy pomocy odpowiednio przeszkolonej suby, pod kierunkiem zarzdzajcej caym gospodarstwem damy o wykrygowanych manierach i tsknicej do maestwa, prowadzi on dom otwarty, a towarzystwo jego skadao si przewanie z ludzi ze sfery finansowej i handlowej. Wiadomo jednak, e lubi rwnie, zadajc szyku, bra udzia w yciu intelektualnym, przeto w komfortowych jego salonach byway i take wieczory, na ktrych spotykali si uczeni i artyci, nikt bowiem, przyznaj, e nawet moja skromna osoba, nie widzia dostatecznej przyczyny, by gardzi kulinarnymi rozkoszami jego przyj oraz wytworn opraw, jak jego apartamenty zapewniay interesujcym rozmowom.

371

Tym razem towarzystwo skadao si z Jeanette Scheurl, pastwa Knterich, Schildknappa, Rudiego Schwerdtfegera, Zinka, Spenglera, numizmatyka Kranicha, wydawcy Radbrucha z maonk, aktorki Zwitscher, pewnej komediopisarki z Bukowiny, nazwiskiem Binder-Majorescu, oraz mnie i mojej drogiej ony; przyby nawet i Adrian, ulegszy namowie, do czego prcz mnie przyczynili si rwnie Schildknapp i Schwerdtfeger. Nie usiuj dochodzi, czyja proba przewaya, i wcale sobie nie wmawiam, e wanie moja. Poniewa przy stole siedzia koo Jeanette, ktrej blisko zawsze mu bya mia, a i poza tym otaczay go same znajome twarze, zdawa si nie aowa swej ustpliwoci, lecz przeciwnie, czu si chyba podczas tych trzech godzin znakomicie, przy czym raz jeszcze miaem okazj zaobserwowa ze skrytym ukontentowaniem, jak mimowoln, racjonalnie u niewielu uzasadnion, uprzedzajc grzecznoci oraz w wikszym lub mniejszym stopniu oniemielonym uszanowaniem otaczano w towarzystwie tego zaledwie trzydziestodziewicioletniego czowieka. Zjawisko to powtarzam cieszyo mnie lecz take i ciskao serce trosk i przygnbieniem; powodem bowiem takiego zachowania si ludzi bya atmosfera nieopisanej obcoci i samotnoci, ktra go we wzrastajcej mierze w tych latach coraz bardziej wyczuwalna i stwarzajca dystans otaczaa, a ktra moga nasuwa czowiekowi uczucie, e przyby on z kraju, gdzie prcz niego nikt nie mieszka. Tego wieczoru, jak ju wspomniaem, by jednak raczej swobodny i rozmowny, czego zasug w pewnej mierze przypisuj bullingerowskiemu coctailowi z szampana doprawionemu angustur, i jego wspaniaym palatyskim winom. Rozmawia ze Spenglerem, ktry bardzo le si ju czu (choroba rzucia mu si na serce) i na rwni z nami mia si z bazeskich figlw Leo Zinka, ktry przy stole, odchylony w swym fotelu, okryty a po czubek swego groteskowego nosa ogromn, adamaszkow serwet niczym przecieradem, spokojnie skada na niej rce. Jeszcze bardziej rozweselia go w tym artownisiu zrczno, z jak potrafi wykrci si od koniecznoci (i zaoszczdzi jej innym) wyraenia jakiejkolwiek opinii na temat martwej natury Bullingera, ktry malowa z amatorstwa w oleju, ogldajc ze wszystkich stron, wrd wszystko mogcego znaczy wzywania imienia boego, w w najlepszych intencjach malowany obraz, a nawet raz go odwrci. Zreszt ta wanie technika posugiwania si wyraajcymi zdumienie, a do niczego nie zobowizujcymi okrzykami bya sta metod owego w gruncie rzeczy niemiego czowieka, dziki ktrej mg uczestniczy w rozmowach na przekraczajce zasig jego malarsko-karnawaowych horyzontw tematy, a przez pewien czas stosowa j nawet w pewnej dyskusji z dziedziny zagadnie estetyczno-moralnych, ktr wanie mam na myli. Dyskusja ta wywizaa si w zwizku z koncertem muzyki mechanicznej, ktrym uczstowa nas gocinny gospodarz ju po kawie, przy cygarach i likierze. Pyta gramofonowa wchodzia wwczas w okres bardzo udanego rozwoju i Bullinger ura372

czy nas wielu piknymi utworami na swym kosztownym szafkowym gramofonie; najpierw usyszelimy, o ile pamitam, wietnie odegrany walc z Fausta Gounoda, ktremu jedynie Baptysta Spengler mia do zarzucenia, e jest stanowczo zbyt elegancki i salonowy jak na melodi ludowego taca na ce. Zgodzono si, e styl ten o wiele bardziej pasuje do uroczej muzyki balowej z Symfonii fantastycznej Berlioza, i zaczto si jej domaga. Ale tej pyty nie byo. Za to Schwerdtfeger odgwizda j swymi nieomylnymi usty w rejestrze wiolinowym, czysto i wietnie, miejc si z oklaskw, przy czym na swj sposb porusza ramieniem pod marynark i krzywic si ciga kcik ust ku doowi. Dla porwnania z francusk towarzystwo zaczo potem domaga si czego na mod wiedesk, Lannera i Jana Straussa modszego, a nasz gospodarz ochoczo siga po swoje skarby, a w kocu jedna z pa pamitam jeszcze dokadnie, e bya to pani Radbruch, ona wydawcy zwrcia uwag, czy przypadkiem caym tym powierzchownym brzdkaniem nie nudzimy obecnego wrd nas wielkiego kompozytora. Natychmiast popary j zaniepokojone gosy, Adrian za obejrza si ze zdumieniem, poniewa nie dosysza by pytania. Kiedy mu je powtrzono, ywo zaprotestowa. Nie, na mio bosk, to nieporozumienie. Nikt nie moe mie wikszej przyjemnoci ze suchania tych w swoim rodzaju arcydzie, co wanie on. Przeceniacie, pastwo, moje muzyczne wyksztacenie powiedzia. We wczesnej modoci miaem nauczyciela (tu spojrza na mnie ze swym piknym, delikatnym i gbokim umiechem), wszelk muzyk a po brzegi naadowanego i a kipicego od niej entuzjast, zakochanego we wszelkim, ale to absolutnie wszelkim zorganizowanym haasie, tak e nie sposb byo nauczy si od niego jakiegokolwiek zadzierania nosa czy uwaania siebie w sprawach muzyki za co lepszego. Czowiek ten znakomicie zna si na dyscyplinie i wzniosoci. Ale dla niego muzyka bya muzyk, jeli tylko w ogle ni bya, za wobec sw Goethego: Sztuka zajmuje si sprawami trudnymi i szlachetnymi, miewa zastrzeenie, e sprawy lekkie s take trudne, o ile s szlachetne, a mog nimi by na rwni z trudnymi. I co z tego we mnie pozostao, przejem to od niego. Co prawda, rozumiaem to zawsze tak, e trzeba wielkiej pewnoci w sprawach trudnych i szlachetnych, eby w ten sposb lekkie ujmowa. W pokoju zapanowao milczenie. W gruncie rzeczy Adrian powiedzia waciwie, e tylko on jeden ma prawo cieszy si ofiarowan nam rozrywk. Usiowano nie rozumie tego w ten sposb, podejrzewano jednak, e wanie to mia na myli. Schildknapp i ja spojrzelimy po sobie. Dr Kranich mrukn: Hm. Jeanette szepna cicho: Magnifique! Leo Zink wykrzykn swoje gone, pozornie naiwne i zdumione, w istocie jednak zgryliwe: O Jezu! Cay Adrian Leverkhn! zawoa Schwerdtfeger z twarz zaczerwienion od sporej iloci Vieille Cure, ale nie tylko od tego. Wiedziaem, e w duchu poczu si uraony.

373

 Czy nie ma pan przypadkiem mwi dalej Adrian arii w Des-dur, arii Dalili z Samsona Saint-Sansa w swoim zbiorze? Pytanie skierowane byo do Bullingera i sprawio mu wielk satysfakcj, gdy mg zawoa w odpowiedzi: Ja miabym nie mie tej arii? Panie drogi, za kogo mnie pan waciwie uwaa? Prosz, oto ona i wcale nie przypadkiem, mog pana zapewni! Na to Adrian: No, dobrze. Przypomniaa mi si, poniewa Kretzschmar to by mj nauczyciel, organista, czowiek fugi, trzeba panu wiedzie mia osobliw jak do niej namitno, prawdziwego feblika. Potrafi si z niej take mimochodem wymiewa, ale to w niczym nie umniejszao jego podziwu, ktry, by moe, odnosi si raczej do przykadowego charakteru caej sprawy. Silentium. Iga dotkna pyty. Bullinger opuci cik pokryw. Z gonika popyn wyniosy mezzosopran, niezbyt troszczc si o dykcj: mona byo jedynie zrozumie Mon coeur souvre ta voix, a potem nic ju prawie, lecz piew ten, niestety przy akompaniamencie jkliwej nieco orkiestry, by w swym cieple i czuoci, w swej mrocznej skardze uszczliwienia wrcz przepikny, jak w ogle caa ta melodia, ktra przecie w obu jednakowo zbudowanych strofach arii dopiero w czci rodkowej osiga sw wielk i doskona, oszaamiajc pikno, zwaszcza w repryzie, gdzie skrzypce, dwiczce ju teraz penym gosem, sodko podejmuj szerok melodi, powtarzajc kocow jej figur w tsknie przyciszonej kodzie. Wszyscy byli wzruszeni. Jaka pani musna powiek wizytow haftowan chusteczk. Wariacko pikne! orzek Bullinger, posugujc si od dawna ju uywanym i ulubionym przez estetw zwrotem, ktry egzaltowane okrelenie pikne sprowadza do trzewej fachowoci. Mona zreszt powiedzie, e wanie tu okrelenie to byo w swej dosownoci cise i cakiem odpowiednie, i ono to zapewne rozweselio Adriana. No, wanie! zawoa ze miechem. Teraz rozumiecie, pastwo, e powany czowiek moe uwielbia ten numer. Nie jest to wprawdzie pikno duchowe, lecz przykadowo zmysowe. Ale ostatecznie nie trzeba si przecie ani obawia, ani wstydzi zmysw. A moe jednak da si sysze gos doktora Kranicha, dyrektora gabinetu numizmatycznego. Mwi, jak zawsze, bardzo wyranie, mocno, dobitnie i zrozumiale, mimo i oddech jego wiszcza przy tym od astmy. W sztuce moe jednak trzeba. W tej dziedzinie powinno si, czy te naley chyba istotnie obawia si spraw li tylko zmysowych i wstydzi si ich, s bowiem wulgarne wedug definicji poety: Wszystko, co nie przemawia do ducha i prcz zmysowych, innych zainteresowa nie wzbudza, jest wulgarne.
374

 Szlachetne sowa odpar Adrian. Dobrze jest choby chwil wsuchiwa si w ich echo, zanim si zgosi jakiekolwiek wobec nich zastrzeenia. A jakie zastrzeenia chce pan zgosi? zaciekawi si uczony. Adrian wzruszy ramionami i skrzywi usta, co wyraao mniej wicej: Nic nie poradz wobec faktw, zanim powiedzia: Idealizm nie liczy si z tym, e duch bynajmniej nie ulega wycznie wpywom duchowym, lecz bywa do gbi poruszony przez zwierzc melancholi zmysowego pikna. Skada ju przecie hody nawet frywolnoci. Taka Philina, to w kocu przecie tylko kurewka, lecz Wilhelm Meister, niezbyt wszak rny od postaci swego autora, okazuje jej szacunek otwarcie przeczcy mniemaniu, jakoby niewinna zmysowo bya wulgarna. Wyrozumiao i tolerancja wobec dwuznacznoci odpar numizmatyk nigdy nie byy uwaane za najdoskonalszy rys charakteru naszego Olimpijczyka. A poza tym, gdy duch przymyka oczy na wulgarno zmysw, gdy nawet przymrua tylko oko, mona w tym ju dostrzec niebezpieczestwo dla kultury. Najwidoczniej kady z nas inaczej pojmuje to niebezpieczestwo. Nieche mnie pan lepiej od razu nazwie tchrzem! Niech Bg broni! Rycerz cnotliwej bojani nie jest tchrzem, tylko wanie rycerzem. Wszystko, w imi czego j a chciabym kruszy kopi, to pewna wspaniaomylno w rzeczach artystycznej moralnoci. Wspaniaomylno t, jak sdz, gwarantuje si chtniej, czy chtniej si ni szafuje w innych dziedzinach sztuki, nie za w muzyce. Moe to i bardzo dla niej zaszczytne, ale w jaki grony sposb zawa jej pole dziaania. Bo c si w kocu ostanie z tego caego bim-bambum, kiedy zacznie si do przykada miark najsurowszych regu intelektualno-moralnych? Kilka tylko czystych tcz Bacha. A moe w ogle nie ostanie si nic godnego suchania. Wszed sucy, roznoszc na ogromnej tacy whisky, piwo i wod sodow. A kt by chcia psu zabaw! powiedzia jeszcze Kranich, za co zosta z dononym okrzykiem: Brawo! poklepany po ramieniu przez Bullingera. Dla mnie, a moe i dla paru innych jeszcze goci, caa ta wymiana zda bya nagle wybuchym pojedynkiem pomidzy surow przecitnoci a gboko bolesnym intelektualnym dowiadczeniem. Wczyem tu jednak t scen towarzysk nie tylko dlatego, e nader ywo odczuwam jej zwizek z owym koncertem, nad ktrym Adrian wanie pracowa, lecz i dlatego, e ju wwczas pojem rwnie jej zwizek z osob owego modego czowieka, na ktrego uporczywe danie ten utwr napisa i dla ktrego to w wielorakim sensie oznaczao sukces. Taki ju widocznie mj los, abym sztywno jedynie i z osch zadum mwi oglnie o tym fenomenie, ktry Adrian okreli mi pewnego dnia jako zdumiewajc i zawsze troch nienaturaln odmian stosunku pomidzy ja i nie ja o fe375

nomenie mioci. Opory, wynikajce z szacunku dla tajemnicy w ogle, a nadto jeszcze z szacunku osobistego, zamykaj mi usta, a przynajmniej ka by nader oszczdnym w sowach na temat tego demonizmem owianego wynaturzenia, jakiego doznao to zjawisko samo w sobie na poy cudowne i przeciwstawne samotnemu zamkniciu si w sobie. Mimo wszystko chc jednak zaznaczy, e pewna specyficzna bystro, wyksztacona we mnie przez studia nad filologi klasyczn a wic waciwo, ktra zazwyczaj raczej czowieka zwyka ogupia wobec ycia umoliwia mi dostrzeenie i zrozumienie czegokolwiek w caej tej sprawie. Nie moe ulega wtpliwoci, a trzeba powiedzie to tutaj z humanistyczn wstrzemiliwoci, e niezmordowana, niczym si odstraszy nie dajca przymilno odniosa w kocu zwycistwo nad nieprzystpn samotnoci, zwycistwo, ktre z racji skrajnej podkrelam to sowo: skrajnej rnicy pomidzy obu partnerami i duchowego pomidzy nimi dystansu mogo mie okrelony jedynie charakter, ku ktremu zreszt, na icie zuchway sposb, zawsze zdao. Jest dla mnie rzecz oczywist, e dla flirciarskiej natury Schwerdtfegera ch przezwycienia samotnoci sw przymilnoci, wiadomie czy niewiadomie, od samego pocztku nadawaa caej tej sprawie specyficzne zabarwienie i znaczenie, przez co wcale nie chc powiedzie, e brak jej byo szlachetniejszych pobudek. Przeciwnie: zalotnik mwi o tym cakiem powanie, jak bardzo dla udoskonalenia wasnej natury potrzebna mu jest przyja Adriana, jak go ta przyja rozwija, podnosi, ulepsza: tylko e dla jej zdobycia sign nader nielogicznie po wrodzone sobie flirciarskie rodki, a potem czu si uraonym, gdy melancholijna skonno, jak wreszcie wzbudzi, nie ukrywaa oznak erotycznej ironii. Najdziwniejszym i najbardziej przejmujcym w tym wszystkim byo jednak dla mnie to, e na wasne oczy widziaem, jak ofiara, wcale sobie nie zdajc sprawy z tego, e ju daa si oplata, przypisywaa samej sobie inicjatyw, pochodzc przecie absolutnie od partnera; jak fantastycznie zdumiony by Adrian tymi otwarcie nonszalanckimi zabiegami i uprzejmociami, ktrym raczej przysugiwaaby nazwa uwodzenia. Tak, mwi nawet o c u d z i e wewntrznej pewnoci i nieomylnoci, dokonanym przez melancholi i uczucie, a nie wtpi bynajmniej, e ucudownienie to sigao jeszcze owego odlegego wieczoru, kiedy to Schwerdtfeger pojawi si u niego w pokoju, proszc, aby powrci do towarzystwa, ktre bez niego stao si takie nudne. A mimo to te cechy charakteru, ktre tak czsto chwaliem u nieszczsnego Rudiego, szlachetno, niezaleno artystyczna i uczciwo, rwnie si przyczyniy do tego tak zwanego cudu. Pozosta list Adriana do Schwerdtfegera napisany chyba w epoce owej wieczornej rozmowy u Bullingera i ktry Rudi powinien by oczywicie zniszczy, lecz zachowa go, troch przez pietyzm, a po trochu zapewne jako trofeum. Nie bd przytacza cytatw z tego listu, ogranicz si tylko do scharakteryzowania go jako na wskro ludzkiego dokumentu, ktry sprawia wraenie jakby obnaonej rany, a w ktrego bolesnej otwar376

toci piszcy widzia zapewne ogromne ryzyko. Ryzyka w nim nie byo. Lecz pikny by sposb, w jaki okazao si, e go nie ma. Natychmiast, czym prdzej, bez jednej chwili drczcej zwoki adresat po otrzymaniu tego listu uda si do Pfeiffering, gdzie odbya si rozmowa, zapewnienie najgbszej wdzicznoci prosto, miao i z delikatn serdecznoci w obejciu umia zaoszczdzi uczu upokorzenia i wstydu. Musz to pochwali, nie mog si od pochway powstrzyma. I z niejakim wyrozumieniem przypuszczam, e przy tej okazji postanowione zostao napisanie i zadedykowanie koncertu skrzypcowego. Wszystko to zawiodo Adriana do Wiednia. A potem, wraz z Rudim Schwerdtfegerem, do wgierskiego paacu. Po powrocie Rudi cieszy si przywilejem, ktry dotd, z racji wsplnie spdzonego dziecistwa, wycznie do mnie nalea: on i Adrian mwili sobie po imieniu.

XXXIX
Biedny Rudi! Krtki by triumf twej dziecinnej demonicznoci, zabkaa si ona bowiem i wpada w sida innej, znacznie gbszej i pitnem losu silniej naznaczonej, ktra wprdce j zamaa, poara, obrcia wniwecz. Nieszczsne ty! Nie przystao ono ani tej bkitnookiej lekkodusznoci, jaka je zdobya, ani te ten, ktry si do niego zniy, nie zdoa powstrzyma si od pomsty za to uszczliwiajce go, by moe ponienie, jakiego przez to dozna. Pomsta bya mimowolna, natychmiastowa, zimna i tajemnicza. Opowiadam ju, opowiadam. W ostatnich dniach 1924 roku odbyy si w Bernie i Zurychu powtrzenia owego opromienionego sukcesem koncertu skrzypcowego w ramach dwch imprez Szwajcarskiej Orkiestry Kameralnej, ktrej dyrygent, Paul Sacher, zaprosi Schwerdtfegera na bardzo korzystnych warunkach, wyraajc jednoczenie yczenie, aby kompozytor zechcia uwietni te wystpy swoj obecnoci. Adrian sprzeciwi si, ale Rudolf umia prosi, a wiee ich ty miao podwczas do siy, eby utorowa drog wszystkiemu, co miao nastpi. Koncert figurowa w rodku programu, zoonego z utworw klasykw niemieckich i wspczesnej muzyki rosyjskiej, i dziki cakowitemu zaangaowaniu si solisty utwierdzi ponownie wszystkie swe wartoci, tak intelektu, jak uroku, w obydwch miastach, w sali konserwatorium w Bernie, jak i w Tonhalle w Zurychu. Krytyka zwrcia uwag na pewn niejednolito stylu, a nawet poziomu, a take i publiczno okazaa si bardziej powcigliwa ni w Wiedniu, niemniej jednak nie tylko przyjto skrzypka gorcymi owacjami, lecz domagano si rwnie podczas obu wieczorw widoku autora, ktry sprawi swemu wykonawcy t przyjem377

no, kilkakrotnie dzikujc rka w rk z nim za oklaski. Nie byem wiadkiem tego dwoicie jedynego wydarzenia, tego wydania si samotnoci na ask tumu. Wykluczono mnie z tego. Opowiadaa mi tylko o tym Jeanette Scheurl, ktra bdc wanie w Zurychu, posza na w drugi koncert oraz spotkaa si z Adrianem rwnie i w pewnym domu prywatnym, gdzie wraz z Schwerdtfegerem znalaz by kwater. By to tu nad jeziorem, przy Mythenstrasse pooony dom pastwa Reiff, bogatego, bezdzietnego, starszego ju maestwa, przyjaci sztuki, ktrzy od dawna znajdowali przyjemno w ofiarowywaniu przejedajcym wybitnym artystom miej gociny w swym starannie utrzymanym domu i towarzyskim z nimi obcowaniu. Pan Reiff, byy fabrykant jedwabi, ktry wycofa si ju z interesw, Szwajcardemokrata starej daty, mia jedno oko szklane, nadajce jego brodatej twarzy pewn sztywno, wraenie cakiem mylne, hodowa bowiem lejszym uciechom i ponad wszystko lubi przekomarza si w swoim salonie z damami z teatru, heroinami albo subretkami. Na swoich przyjciach grywa te niele na wiolonczeli, przy fortepianowym akompaniamencie ony, ktra pochodzia z Rzeszy i dawnymi czasy uprawiaa piew. Nie majc poczucia humoru swego maonka, bya przecie energiczn i gospodarn mieszczk, na rwni z mem znajdujc wielkie upodobanie w podejmowaniu sawnych artystw, pozwalajc panoszy si pod swoim dachem beztroskiemu duchowi wirtuozerii. Cay st w jej buduarze zastawiony by dedykowanymi fotografiami znakomitoci europejskich, zawiadczajcych swe dugi wdzicznoci za Reiffowsk gocin. Para ta zaprosia Schwerdtfegera, zanim jeszcze nazwisko jego pojawio si w pismach, gdy stary przemysowiec, jako mecenas o szerokim gecie, bywa wczeniej od innych poinformowany o wydarzeniach muzycznych; niezwocznie za rozszerzono to zaproszenie rwnie i na osob Adriana, z chwil gdy przybycie jego byo ju wiadome. Mieszkanie byo obszerne, mogo pomieci wielu goci i istotnie, przyjechawszy z Berna, obaj zastali ju na miejscu Jeanette Scheurl, ktra, jak zawsze raz do roku, spdzaa tam par tygodni. Lecz nie obok niej tym razem wypado siedzie Adrianowi podczas kolacji, ktra po koncercie zgromadzia niewielkie grono znajomych w jadalni Reiffw. Prym wodzi gospodarz, popijajcy ze wspaniale szlifowanego kielicha jaki bezalkoholowy napj i ze sztywnym obliczem artujcy z dramatycznym sopranem miejskiego teatru u swego boku, potn niewiast, ktra w trakcie wieczoru zacinit pici wielokrotnie uderzaa w swj obfity biust. Obecny by inny jeszcze artysta operowy, bohaterski baryton kurlandzkiego pochodzenia, wysoki, dononie, lecz inteligentnie mwicy czowiek. Nadto, oczywicie, organizator wieczoru, kapelmistrz Sacher, a take dr Andre, stay dyrygent Tonhalle, oraz znakomity krytyk muzyczny z Neue Zrcher Zeitung, dr Schuh, wszyscy ze swymi paniami. Przy drugim kocu stou siedziaa pomidzy Adrianem a Schwerdtfegerem krzepka
378

pani Reiff, ssiadkami ich obu z lewej i prawej za bya moda, czy te jeszcze moda i zawodowo pracujca panna, mlle Godeau, francuska Szwajcarka, tudzie jej ciotka, nad wyraz dobroduszna, o rosyjskiej niemal powierzchownoci starsza pani z wsikiem, do ktrej Marie (byo to imi panny Godeau) zwracaa si ma tante albo tante Isabeau, a ktra najwidoczniej pdzia ywot jako towarzyszka, gospodyni i dame de compagnie swojej siostrzenicy. Jestem chyba obowizany nakreli portret Marii Godeau, poniewa nieco pniej dla wanych powodw duszy czas miaem j pilnie na oku. Jeli kiedykolwiek sowo sympatyczny bywa niezbdne dla scharakteryzowania jakiej postaci, to chyba przy opisie tej wanie niewiasty, ktra od stp do gw, kadym sowem, kadym umiechem, kadym swoim gestem odpowiadaa w peni agodnie powcigliwemu i estetyczno-moralnemu znaczeniu tego sowa. Zaczn od tego, e miaa najpikniejsze w wiecie czarne oczy, czarne jak dety, jak smoa, jak dojrzae jeyny, nie nadto wielkie, lecz o otwartym i mimo ciemnej gbi jasnym i czystym spojrzeniu spod brwi, ktrych delikatne, rwno zakrelone uki rwnie nie miay nic wsplnego z jakkolwiek kosmetyk, co umiarkowana, ywa czerwie jej agodnych ust. Nie byo w tej dziewczynie nic sztucznego, adnego poprawiania, podmalowywania, podkolorowania aparycji. Jej ciemne wosy, zwizane w ciki wze na karku i odsaniajce uszy, byy odrzucone w ty z czoa i delikatnych skroni z naturalnym wdzikiem i prostot, ktrymi odznaczay si rwnie jej rce, rozumne i pikne, nie nazbyt mae, lecz szczupe i drobnokociste, skromnie ujte w przegubach mankietami biaej jedwabnej bluzki. Take i szyja jej ozdobiona bya gadkim konierzykiem, smuka i krga niczym kolumna, istotnie jakby wyciosana dutem, uwieczona powabnie zaostrzonym owalem twarzy o barwie koci soniowej oraz delikatnym, piknie uksztatowanym nosku, zwracajcym uwag dziki ruchliwym, otwartym nozdrzom. Jej nie nazbyt czsty umiech, a rzadszy jeszcze miech nadaway przezroczystym skroniom wzruszajcy, niejako wysilony wyraz, odsaniajc poysk gstych i rwnych zbw. atwo poj, e z mioci i pracowicie usiuj odtworzy posta tej kobiety, z ktr Adrian przez pewien, krtki zreszt okres, zamierza wstpi w zwizki maeskie. Rwnie i ja ujrzaem Marie po raz pierwszy w owej biaej bluzeczce jedwabnej, wizytowej, ktra wiadomie poniekd podkrelaa jej ciemn cer, potem jednak widywaem j przewanie w bardziej nawet twarzowej, prostej, codziennej i podrnej sukience z ciemnej szkockiej weny, z lakierowanym paskiem i guzikami z masy perowej, a take w noszonym na wierzchu roboczym kitlu do kolan, ktry nakadaa manipulujc przy swoim rajzbrecie grafitem i kolorowymi kredkami. Bya bowiem rysownikiem-scenografem pani Reiff ju uprzednio poinformowaa o tym Adriana i robia projekty dla pomniejszych paryskich scen operowych i piewaczych, dla Gat Lyrique, dla starego Thtre du Trianon, obmylajc i opracowujc figurki, kostiumy i dekoracje, ktre pniej suyy za
379

wzr dekoratorom i pracowniom krawieckim. Urodzona w Nyon nad Jeziorem Genewskim ya wrd tych zaj wraz z ciotk Isabeau w malutkim mieszkaniu na Ile de Paris. Jej rzetelno wszake, jej pomysowo, fachowa wiedza kostiumologiczna i delikatny smak nabieray wanie coraz wikszego rozgosu i nie tylko jej pobyt w Zurychu mia podoe zawodowe, lecz opowiedziaa rwnie swemu ssiadowi z prawej przy stole, e za par tygodni bdzie w Monachium, gdzie pewien teatr powierzy jej dekoracje do jakiej wspczesnej stylowej komedii. Adrian dzieli swoj uwag pomidzy ni a pani domu, podczas gdy naprzeciw niego zmczony, ale szczliwy Rudi przekomarza si z ma tante, co wrd atwego miechu przelewaa obficie zy, nachylajc si raz po raz ku siostrzenicy, aby ze zroszon twarz kajcym gosem powtrzy niektre facecje swego ssiada, ktrych, jak sdzia, koniecznie powinna wysucha. Marie kiwaa wtedy mile gow, wyranie zadowolona, e ciotka tak dobrze si bawi, oczy jej za z niejak wdzicznoci i uznaniem spoglday na szafarza tej wesooci, ktry najwidoczniej mia sobie za punkt honoru wzbudza jeszcze i wci na nowo ow podliwo starszej pani do przekazywania jego artw. Z Adrianem, zaspokajajc jego ciekawo, mwia panna Godeau o swojej pracy w Paryu, o najnowszych osigniciach francuskiego baletu i opery, ktre po czci tylko zna, o dzieach Poulenca, Aurica, Rieti. Rozochocono si podczas wymiany zda na temat Daphnis i Chloe Ravela, Jeux Debussyego, muzyki Scarlattiego do Zadowolonych niewiast Goldoniego, Potajemnego maestwa Cimarosy i Nieudanej edukacji Chabriera. Do tej czy owej z tych sztuk Marie projektowaa nowe dekoracje, a rozwizania poszczeglnych scen wyjaniaa szkicujc owkiem na swoim menu. Saula Fitelberga znaa doskonale ale oczywicie! Teraz wanie zalniy jej zby, skronie za wdzicznie zadrgay w serdecznym miechu. Niemczyzna jej bya niewymuszona, o leciutkim, uroczym francuskim akcencie, gos ciepy o urzekajcym brzmieniu urodzonej piewaczki, znakomity materia niewtpliwie dla cisoci za, skal i barw nie tylko e przypomina gos Elsbeth Leverkhn, lecz niekiedy istotnie odnosio si wraenie, e suchajc jej syszy si gos matki Adriana. Towarzystwo z bd co bd pitnastu osb, jak tu wanie, tworzy zazwyczaj po powstaniu od stou pojedyncze zmienne grupki. Adrian po kolacji zamieni z Marie Godeau zaledwie kilka sw. Panowie Sacher, Andre i Schuh a take Jeanette Scheurl uwikali go w dusz rozmow o muzycznych problemach Zurychu i Monachium, paryskie natomiast panie zasiady z par piewakw, gospodarzami i Schwerdtfegerem przy stole zastawionym cennym sewrskim serwisem, przygldajc si ze zdumieniem staremu panu Reiff, jak wychyla jedn po drugiej filiank mocnej kawy, wyjaniajc ze szwajcarsk powag, e czyni to z zalecenia lekarza dla wzmocnienia serca i atwiejszego zanicia. Troje staych goci rozeszo si zaraz po odejciu innych. Panna Godeau wraz z ciotk zamieszkaa na duszy jeszcze czas w hotelu Eden au Lac. Gdy Schwerdtfeger, ktry nazajutrz zamie380

rza powrci z Adrianem do Monachium, bardzo ywo wyrazi przy poegnaniu nadziej, e spotka tam ponownie obie panie, Marie przeczekaa chwil, a Adrian to yczenie powtrzy, po czym uprzejmie wyrazia zgod. Upyny ju pierwsze tygodnie roku 1925, gdy przeczytaem w gazecie, e urocza ssiadka mego przyjaciela przy zuryskim stole przybya do naszej stolicy i e nieprzypadkowo, Adrian bowiem mwi mi, e poleci jej ten adres zatrzymaa si wraz z ciotk w tym samym pensjonacie w Schwabing, gdzie on sam spdzi par dni po powrocie z Woch w Pension Gisella. Teatr, dla pobudzenia zainteresowa publicznoci zbliajc si premier, zamieci t wiadomo, a zaraz potem zostaa ona potwierdzona zaproszeniem Schlaginhaufenw, proszcych o spdzenie z nimi najbliszego sobotniego wieczoru w towarzystwie znanej dekoratorki. Nie potrafi opisa napicia, z jakim wygldaem tego spotkania. Oczekiwanie, ciekawo, rado, niepokj, wszystko to zmieszao si we mnie, wprawiajc w stan niezwykego podniecenia. Dlaczego? Nie dlatego, a raczej nie tylko dlatego e Adrian po powrocie z owego artystycznego tourne do Szwajcarii opowiedzia mi midzy innymi o spotkaniu z Marie, przy czym w opisie jej osoby znalazo si rzeczowe stwierdzenie podobiestwa jej gosu do gosu jego matki, co i bez tego skonioby mnie do nastawienia uszu. Portret, jaki mi nakreli, nie by z pewnoci entuzjastyczny, przeciwnie, sowa jego byy spokojne i rzucane niemal mimochodem, twarz przy tym nieporuszona, wzrok bdzcy mimo. Lecz e znajomo ta musiaa zrobi na nim wraenie, wynikao ju z tego, e pamita imi i nazwisko dziewczyny wspominaem przecie, i rzadko kiedy w wikszym towarzystwie zna nazwisko swego rozmwcy relacja jego nie ograniczya si bynajmniej do suchej wzmianki. Co innego jeszcze zreszt sprawio, e serce moje jo uderza ywiej, osobliwie poruszone radoci i zwtpieniem. Mianowicie przy nastpnych moich odwiedzinach w Pfeiffering Adrian zacz robi uwagi w tym sensie, e by moe zbyt dugo ju tutaj przebywa, naley liczy si z pewnym prawdopodobiestwem zmian w dotychczasowym trybie jego ycia; w kadym razie niebawem trzeba bdzie pooy kres samotnictwu; nosi si z zamiarem skoczenia z tym itd. sowem, uwagi, ktrych nie mona byo tumaczy sobie inaczej, jak zamiarem oenku. Odwayem si na pytanie, czy te jego aluzje cz si z pewnym przypadkowym spotkaniem towarzyskim podczas ostatniego pobytu w Zurychu, on za odpowiedzia: A kt ci broni snu domysy? Zreszt ta ciasna izba wcale nie jest na to odpowiednim miejscem. Jeli si nie myl, w naszych stronach Zionsberg by miejscem, gdzie zaszczycie mnie kiedy podobnymi wynurzeniami. Powinnimy wic byli wspi si na Rohmbhel dla naszej konwersacji.
381

atwo sobie wyobrazi moje zdumienie! Kochany powiedziaem to zdumiewajce i wzruszajce! Radzi mi jednak opanowa uczucia. Zbliajca si czterdziestka, twierdzi, jest bd co bd dostatecznym ostrzeeniem, aby nie przelepi oenku. Lepiej bym ju nie zadawa pyta, sam zreszt zobacz. Przed sob nie kryem radoci, gdy zamiar jego oznacza zerwanie zowrogiego stosunku ze Schwerdtfegerem, a gotw te byem upatrywa w tym cakiem wiadomy do tego zerwania rodek. Jak si w skrzypek i gwizdacz do caej sprawy odniesie, byo ju waciwie mniej wane i niezbyt niepokojce, gdy osign on przecie cel swojej chopicej ambicji i mia ju swj upragniony koncert. Po takim triumfie, sdziem, gotw bdzie zaj w yciu Adriana Leverkhna znw jakie rozsdniejsze miejsce. Przejmowa mnie jedynie osobliwy sposb, w jaki Adrian mwi o swoich zamiarach, jak gdyby ich urzeczywistnienie zaleao wycznie od jego woli i jakby w ogle nie trzeba byo si troszczy o zgod dziewczyny. Jake gotw byem utwierdza to poczucie wasnej siy, mniemanie, e jemu tylko sowo wyboru przystoi! A jednak wahanie wkrado si do mego serca z powodu naiwnoci takiej wiary, ktra mnie osobicie wydawaa si wyrazem waciwej mu aury samotnoci i obcoci, a co mimo woli kazao mi powtpiewa, czy czowiek ten potrafi wzbudzi w kobiecie mio. Uwiadamiajc sobie to wszystko powtpiewaem nawet, czy on sam w gbi serca w tak moliwo wierzy, i musiaem zwalcza uczucie, e umylnie przedstawia sprawy tak, jakby swj sukces uwaa za rzecz oczywist. Czy jego wybranka podejrzewaa go choby o myli i zamiary, jakie czy z jej osob, byo dla mnie niejasne. Pozostao mi to niejasne rwnie i po przyjciu na Briennerstrasse, gdzie poznaem by Marie Godeau. Jak bardzo mi si podobaa, atwo poj z wyej zamieszczonego opisu. Nie tylko agodna mroczno jej spojrzenia, o ktrej wiedziaem, jak bardzo pobudza wraliwo Adriana, nie tylko uroczy jej umiech i melodyjny gos podbiy moje serce, lecz rwnie inteligentna i przyjazna powcigliwo jej sposobu bycia, gardzca wszelkim samiczym pogruchiwaniem, rzeczowo, zdecydowanie, a nawet lakoniczno samodzielnie pracujcej kobiety. Czuem si uszczliwiony wyobraajc j sobie jako towarzyszk ycia Adriana i zdawao mi si, e pojmuj uczucia, jakie w nim wzbudzaa. Czy nie zblia si do niego w jej osobie w wiat, ktrego lkaa si jego samotno, rwnie i to, co mona byo w artystyczno-muzycznym sensie nazwa wiatem, a wic element pozaniemiecki, w najpowaniej przyjaznej postaci, budzc zaufanie, obiecujc dopenienie, zachcajc do trwaego zwizku? Czy nie kocha jej z gbi swojego wiata oratoriw, muzycznej teologii i matematycznej magii liczb? Widok tych dwojga, przebywajcych w tym samym pomieszczeniu, rodzi we mnie wzruszajc nadziej, mimo e widziaem ich w przelotnym jedynie osobistym kontakcie. Kiedy po pewnej chwili fluktuacje towarzystwa przypadkowo zczyy nas Adriana, Marie, mnie i jeszcze
382

kogo czwartego w jedn grup, oddaliem si niemal natychmiast, w nadziei e i ten czwarty bdzie mia na tyle rozsdku, aby pj wasnymi drogami. Wieczr u Schlaginhaufenw nie by kolacj, lecz wieczornym przyjciem z zimnym bufetem w przylegajcej do salonu z kolumnami sali jadalnej. Skad towarzystwa uleg zasadniczym zmianom od czasw wojny. aden baron Riedesel nie broni ju teraz urokw gracji; grajcy na fortepianie kawalerzysta znik ju take od dawna w odmtach historii, jak rwnie i prawnuk Schillera, pan von GleichenRusswurm, jako e wysza na jaw bazesko-pomysowa, lecz nieudana prba oszustwa i przeposzya go raz na zawsze, skazujc na rol quasi-dobrowolnego aresztanta we wasnym majtku w Dolnej Bawarii. Caa ta sprawa bya wrcz nie do wiary. Baron wysa podobno bardzo starannie opakowany i znacznie powyej wartoci ubezpieczony klejnot do przerbki jakiemu zagranicznemu jubilerowi ktry, gdy paczka do niego dosza, znalaz w niej jedynie zdech mysz. Mysz ta, w nierzetelnoci swojej, nie spenia zadania, jaki przewidzia dla niej nadawca. Chodzio widocznie o to, aby gryzo przegryz opakowanie i uciek stwarzajc iluzj, e biuteria wypada przez ow Bg wie jak powsta dziur i zagina, dziki czemu mona byoby zainkasowa sum ubezpieczeniow. Zwierzak natomiast zdech nie utorowawszy sobie wyjcia, ktre miao wyjani przyczyn zaginicia w ogle nie zapakowanej kolii i wynalazca tej szelmowskiej sztuczki zosta w omieszajcy sposb zdemaskowany. By moe, e wyszpera ten trick w jakim dzieku o historii obyczajw i pad ofiar tej lektury. Moe jednak powszechne zamieszanie w dziedzinie moralnoci w tej epoce ponosio win za ten jego zwariowany pomys. W kadym razie gospodyni nasza, z domu von Plausig, musiaa z niejednej zasady zrezygnowa i niemal cakiem wyrzec si swego ideau poczenia sfery rodowej arystokracji ze sferami artystycznymi. Dawne czasy przypominaa jedynie obecno kilku byych dam dworu, ktre rozmawiay po francusku z Jeanette Scheurl. Poza tym spotka tam byo mona obok gwiazd teatru jednego czy dwch czonkw katolicko-ludowej frakcji parlamentarnej, a nawet pewnego znanego dziaacza socjaldemokracji, paru wysokich czy nawet najwyszych funkcjonariuszy nowego pastwa, pomidzy ktrymi znajdowali si mimo wszystko jeszcze ludzie z dobrych domw, jak np. z gruntu jowialny i na wszystko gotowy pan von Stengel, lecz take ju i poniektre elementy agresywne nieprzychylne liberalistycznej republice, noszce na czoach wypisany jaskrawymi znaki zamiar pomszczenia haby Niemiec oraz wiadomo, e reprezentuj wiat przyszoci. Tak, nie inaczej: uwany obserwator czciej dostrzegby mnie obok Marie Godeau i jej ciotki ni Adriana, ktry bez wtpienia dla niej przecie tam przyszed i zaraz na pocztku powita j te z wyran radoci, potem jednak rozmawia przewanie ze sw ulubion Jeanette Scheurl i socjaldemokratycznym deputowanym, niepowierzchownie obytym w muzyce wielbicielem Bacha. Niezalenie od
383

uroku postaci atwo po tym wszystkim, co mi Adrian zawierzy, poj skoncentrowanie mojej uwagi. Rudi Schwerdtfeger rwnie by wrd nas. Tante Isabeau bya uszczliwiona, e go znw widzi. Podobnie jak w Zurychu czsto pobudza j do miechu a Marie do umiechu lecz nie przeszkadza przy tym powanej rozmowie, toczcej si wok wydarze artystycznych w Paryu i Monachium, oraz wok polityki europejskiej i stosunkw francusko-niemieckich, w ktrej i Adrian, ju pod sam koniec, egnajc si, przez chwil na stojco uczestniczy. Musia, jak zawsze, zapa o jedenastej swj pocig do Waldshut i udzia jego w owym soire ograniczy si zaledwie do ptorej godziny. My pozostalimy jeszcze nieco duej. Wszystko to, jak wspomniaem, dziao si w sobot wieczr. Kilka dni pniej, we czwartek, otrzymaem od niego telefoniczn wiadomo.

XL
Zatelefonowa do mnie do Freising, aby, jak powiedzia, prosi mnie o pewn przysug. (Gos mia przytumiony, nieco monotonny, co wskazywao na bl gowy). Odnosi wraenie, rzek, e naleaoby wobec tych pa z Pension Gisella robi w Monachium troch honorw domu. Planowano wanie wycieczk w okolice miasta, do czego zachcaa zreszt pikna zimowa pogoda. On sam nie pretenduje do autorstwa tego pomysu, ktry wyszed od Schwerdtfegera. Lecz podj t myl i zastanawia si nad ni. W gr wchodzi Fssen wraz z Neu-Schwanstein. A moe lepsze jeszcze byoby Oberammergau, stamtd za sanna do klasztoru Ettal, ktry sam bardzo lubi, zahaczajc o zamek Linderhof, te bd co bd osobliwo i rzecz godn obejrzenia. Co o tym sdz? Uznaem cay pomys wraz z Ettal, jako celem wycieczki, za dobry i suszny. Oczywicie musicie jecha z nami mwi ty i twoja ona. Urzdzimy to w jak sobot o ile mi wiadomo, nie masz lekcji w soboty w tym semestrze wic, powiedzmy, od pojutrza za tydzie, o ile nie nastpi gwatowna odwil. Powiadomiem ju rwnie Schildknappa. On szalenie lubi takie rzeczy i chce jecha za saniami na nartach. Wszystko to wydao mi si bardzo pikne. Prosi mnie mwi dalej, abym zrozumia jeszcze jedno. Cay plan, jak ju wspomnia, wyszed pocztkowo od Schwerdtfegera, lecz chyba zrozumiem jego, Adriana, pragnienie, aby te panie w Pension Gisella nie odniosy takiego wraenia. Nie chciaby, aby to Rudolf je zaprasza, natomiast przywizuje pewn wag do tego, aby samemu to uczyni cho moe znowu nie tak bezporednio. Czy ze384

chciabym by tak dobry i rzecz ca za niego namota tak mianowicie, aby przed nastpn moj wizyt w Pfeiffering, a wic pojutrze, odwiedzi w miecie te panie i, poniekd jako jego wysannik, cho tylko aluzyjnie dajc to do zrozumienia, przekaza im zaproszenie. Bybym ci bardzo obowizany za oddanie tej przyjacielskiej przysugi zakoczy dziwnie sztywno. Powstrzymaem si od pyta, jakie miaem ochot mu zada, i po prostu obiecaem zrobi wszystko tak, jak sobie yczy, zapewniajc, e ciesz si z tego przedsiwzicia w imieniu jego jak i nas wszystkich. I naprawd si cieszyem. Powanie ju zastanawiaem si nad pytaniem, w jaki sposb zamiary, z ktrych mi si zwierzy, nabior wreszcie okrelonych ksztatw, a sprawa ruszy z miejsca. Nie wydawao mi si suszne, aby dalsze jego spotkania z wybran przeze dziewczyn zdawa na los szczcia. Okolicznoci nie byy zreszt szczeglnie temu sprzyjajce. Potrzebna tu bya przemylna pomoc, inicjatywa i oto wanie si pojawiaa. Czy doprawdy Schwerdtfeger by inicjatorem czy te Adrian przypisywa mu ten pomys, wstydzc si roli zakochanego, ktry, jake bardzo wbrew swojej naturze i koncepcji ycia, marzy nagle o towarzyskich spotkaniach i sannie? Istotnie wszystko to wydawao mi si tak bardzo poniej jego godnoci, e pragnem, aby powiedzia by prawd, czynic skrzypka odpowiedzialnym za w pomys, przy czym nie mogem jednak cakiem zaguszy w sobie pytania, czy w platoczyk mia waciwie w tym przedsiwziciu jakikolwiek interes. Czy miaem jakie pytania? Waciwie tylko jedno: dlaczego mianowicie, skoro chcia da do zrozumienia Marie, e pragnie j zobaczy, nie zwraca si wprost do niej, dlaczego do niej nie zatelefonuje, a nawet nie pojedzie sam do Monachium, nie odwiedzi tych pa, nie przedoy im swojej propozycji? Nie wiedziaem wtedy jeszcze, e chodzio tu o pewn tendencj, pewien pomys, o wstpne wiczenie dotyczce zamiarw w przyszoci, o tendencj p o s y a n i a do ukochanej musz tak nazwa t dziewczyn innego, ktry peniby wobec niej rol parlamentariusza. Na razie ja byem tym, ktremu posannictwo swoje powierzy, i chtnie wywizaem si ze swego zadania. Wtedy to ujrzaem Marie w owym biaym, narzuconym na szkock bluzk bez konierzyka kitlu roboczym, w ktrym tak bardzo byo jej do twarzy. Zastaem j przy rajzbrecie, grubej, ukonie ustawionej desce, do ktrej przykrcona bya lampa elektryczna i od ktrej podniosa si, eby mnie przywita. Siedzielimy chyba okoo dwudziestu minut w malutkim, wynajtym przez owe panie saloniku. Obie okazay si wyranie ucieszone objawion im yczliwoci, ywo te zainteresoway si pomysem wycieczki, o ktrym powiedziaem tylko, e nie ja go wymyliem, a przedtem wspomniaem jeszcze, e wanie wybieram si do mego przyjaciela Leverkhna. Panie oznajmiy, e bez tak rycerskich przewodnikw nigdy chyba nie poznayby synnych okolic Monachium, Alp
385

Bawarskich. Ustalilimy dzie oraz godzin spotkania i wyjazdu. Mogem wic zawie Adrianowi zadowalajcy meldunek i dokadnie zdaem spraw ze swojej wizyty, wplatajc w ten raport rwnie komplement pod adresem korzystnej prezencji Marie w roboczym kitlu. Podzikowa mi sowami, w ktrych wydaje mi si nie byo ironii: No, widzisz, dobra to jednak rzecz, gdy si ma przyjaci, na ktrych mona liczy. Linia kolejowa do pasyjnej wioski, biegnca w znacznej czci t sam drog co do Garmisch-Partenkirchen i dopiero pod koniec si rozgaziajca, prowadzi przez Waldshut i Pfeiffering. Adrian mieszka na poowie drogi do celu, tak wic jedynie my pozostali, Schwerdtfeger, Schildknapp, nasi paryscy gocie, ona moja i ja, spotkalimy si w umwiony dzie okoo dziesitej rano przy pocigu na Dworcu Gwnym w Monachium. Bez naszego przyjaciela na razie, odbylimy pierwsz godzin podry przez paski jeszcze, szronem pokryty krajobraz. Urozmaicona bya ona przygotowanym przez moj Helen niadaniem, zoonym z kanapek i czerwonego tyrolskiego wina, przy czym humorystycznie okazywana zapobiegliwo Schildknappa, by go przypadkiem nie skrzywdzono, pobudzaa nas czsto do miechu. Dajcie mwi dajcie Knappy (tak nazywa sam siebie z angielska i tak te oglnie go nazywano) nie skpcie Knappy papu! Jego naturalna, wcale nie ukrywana i zabawnie jeszcze podkrelana apczywo bya nieodparcie mieszna. Ach, jake wybornie smakujesz! wzdycha byskajc oczyma i ujc kanapk z ozorkiem. A przy tym arty jego byy niedwuznaczne i przede wszystkim przeznaczone dla mlle Godeau, ktra oczywicie podobaa si jemu, tak jak i nam wszystkim. Wygldaa bardzo awantaownie w swym oliwkowym, wskimi pasemkami brzowego futra lamowanym zimowym kostiumie i z niejakim zdyscyplinowaniem wasnych uczu, po prostu dlatego, e wiedziaem, o co tutaj chodzi zachwycaem si wci na nowo widokiem jej czarnych oczu, tym smolistym i wesoym przy tym blaskiem w cieniu ciemnych rzs. Kiedy Adrian, powitany wylewnie przez cae grono, przyczy si do nas w Waldshut, przenikno mnie dziwne przeraenie jeli to sowo wiernie odda moje uczucia. W kadym razie bya w tym jaka domieszka przeraenia. Teraz bowiem dopiero uwiadomiem sobie, e w owym przedziale, ktry zajlimy, w ciasnej wic przestrzeni (cho nie byo to zamknite coup, tylko otwarty przedzia bezkorytarzowego wagonu drugiej klasy), oczy czarne, oczy niebieskie oraz jego oczom jednakie powab wic i obojtno, wzruszenie i chd znajdoway si razem pod spojrzeniem j e g o oczu i e miay oto tak razem pozosta przez cay czas tej wycieczki, tak e dzie ten wszed niejako w znak owej konstelacji, moe nawet wej we musia po to, aby kto wtajemniczony mg dostrzec w niej waciwy sens owego dnia.

386

Byo to cakiem naturalne i zgodne z porzdkiem rzeczy, e zaraz po przybyciu Adriana krajobraz zacz si wznosi i, na razie jeszcze w oddali, zarysowa si onieony masyw gr. Schildknapp zabysn erudycj, umia bowiem nazwa t i ow turni, jak zdoalimy rozezna. Alpy Bawarskie nie wykazuj pord swych wyniosoci dumnych gigantw, jednak wjedalimy ju w miao i powanie si wznoszcy zimowy przepych w czystej nienej szacie, zmienny pord lesistych wwozw i otwartych przestrzeni. Dzie by przy tym pochmurny, ze skonnoci do ponownej mronej nieycy i mia si rozpogodzi dopiero pod wieczr. Mimo to widoki za oknem przykuway nasz uwag nawet podczas rozmowy, ktr Marie sprowadzia na wsplne przeycia w Zurychu, na wieczr w Tonhalle i na koncert skrzypcowy. Obserwowaem Adriana podczas rozmowy z ni. Zaj miejsce naprzeciw niej, ona za siedziaa pomidzy Schildknappem a Schwerdtfegerem, ciotunia natomiast pogrya si w dobrodusznej pogawdce ze mn i Helen. Wyranie mogem dostrzec, jak bardzo musia unika niedyskrecji, wpatrujc si w jej twarz i w jej oczy. Rudolf ledzi swymi niebieskimi oczami to urzeczenie przyjaciela, jego powciganie si i wewntrzny odwrt. Czy nie byo pewn pociech i zadouczynieniem, e Adrian tak emfatycznie wychwala skrzypka przed dziewczyn? Poniewa skromnie powstrzymaa si od sdu o samej muzyce, mowa bya jedynie o jej wykonaniu, Adrian za owiadczy z naciskiem, e obecno solisty wcale mu nie przeszkadza nazwa jego gry mistrzowsk, doskona, wprost niezrwnan, do czego dorzuci jeszcze sporo ciepych, wrcz entuzjastycznych sw na temat artystycznego rozwoju Rudiego w ogle i jego niewtpliwie wielkiej przyszoci. Obiekt tych pochwa zdawa si nie mc ich sucha, wykrzykiwa: No, no! i Uspokj si! zapewniajc, e mistrz okropnie przesadza, poczerwienia jednak z zadowolenia. Niewtpliwie mio mu byo, e tak go wynosz w obecnoci Marie, lecz niezaprzeczenie cieszy si rwnie, e pochway te pyny z tych wanie ust, a wdziczno jego wyraaa si w podziwie dla Adrianowego wysowienia. Panna Godeau syszaa oraz czytaa o praskim wykonaniu fragmentw Apokalipsy i teraz zapytaa o ten utwr. Adrian uchyli si od odpowiedzi. Nie mwmy powiedzia o tych pobonych grzechach! Rudi by tym zachwycony. Pobone grzechy! powtrzy z zachwytem. Syszelicie? Jak on to powiedzia? Jak on umie posugiwa si sowem! Wspaniay jest ten nasz mistrz! Ucisn przy tym kolano Adriana, jak to mia we zwyczaju. Nalea do ludzi, ktrzy wci musz chwyta, dotyka, apa, to za rami, to za okie, to za barki. Robi tak nawet ze mn i nawet z kobietami, ktre przewanie wcale chtnie to znosiy.

387

W Oberammergau niewielka nasza gromadka przesza si tam i sam po starannie utrzymanej miejscowoci z jej wysublimowanymi, o bogato snycersk robot zdobionych kalenicach i balkonach chopskimi chatami, w ktrych mieszkali apostoowie, Zbawiciel i Matka Boska. Kiedy przyjaciele weszli jeszcze na poblisk Gr Kalwari, oddaliem si na chwil, aby odszuka znajom firm przewozow i zamwi sanie. Spotkaem pozosta szstk przy posiku obiednim w gospodzie, ktra miaa otoczony stolikami parkiet taneczny ze szka, od spodu owietlony, i ktra podczas sezonu, w okresie widowisk pasyjnych, z pewnoci stanowia punkt zborny dla toczcych si przybyszw. Obecnie jednak, ku naszemu zadowoleniu, byo tam prawie pusto: dwa tylko jeszcze towarzystwa poywiay si przy oddalonych od tanecznego parkietu stolikach, jaki pan o cierpicym wygldzie wraz z pielgniark w stroju diakonisy oraz, przy innym stole, grupka narciarzy. Na paskim podium przygrywaa gociom maa, picioosobowa orkiestra, wykonujc salonowe kawaki, w dugich za przerwach pomidzy nimi artyci ci, z niczyj zreszt szkod, zaywali spokoju. To, co grali, byo gupie, a grali to jeszcze tak kulawo i le, e po pieczonej kurze Rudi ju duej nie wytrzyma i postanowi zgodnie z Pismem odkry i ujawni swoj gwiazd. Zabra skrzypkowi instrument i, poobracawszy go troch w rkach oraz ustaliwszy jego pochodzenie, zacz na nim wielce swobodnie improwizowa, rozweselajc nasz gromadk tym, e wplt w ow improwizacj kilka taktw z kadencji swego koncertu. Muzycy stali z rozdziawionymi gbami. Potem zapyta pianist, chopca o zmczonych oczach, ktry niewtpliwie marzy sobie co lepszego ni obecne swoje zajcie, czy potrafi akompaniowa mu do Humoreski Dworzaka, i zagra na owych mizernych skrzypkach ten przeliczny utwr, ze wszystkimi jego licznymi fioriturami, wdzicznymi glissandami i byskotliwymi podwjnymi chwytami, tak wietnie i z takim rozmachem, e nagrodzony zosta gonymi oklaskami przez wszystkich obecnych w lokalu: przez nas, przez goci u ssiednich stow, przez oszoomionych musicis, a nawet przez obu kelnerw. By to w gruncie rzeczy raczej konwencjonalny art, jak mi to te z zazdroci podszepn Schildknapp, a przecie dramatyczny, uroczy, sowem miy i cakiem w stylu Rudiego Schwerdtfegera. Posiedzielimy duej, ni pierwotnie mielimy zamiar, i zostalimy sami na sali przy kawie i goryczkowej nalewce, a nawet sprbowano troch potaczy na szklanym parkiecie: Schildknapp i Schwerdtfeger kroczyli po nim na zmian z pann Godeau i moj mi Helen wedug Bg wie jakiego obrzdku i wrd przychylnych spojrze trojga wstrzemiliwych. Na dworze czekay ju obszerne, zaprzone w par koni sanie, suto wycielone baranic. Poniewa ja wybraem miejsce na kole obok wonicy, Schildknapp za zrealizowa swj zamiar, dajc si cign za saniami na nartach (ktre przywiz wonica), picioro pozostaych zmiecio si bez inkomodacji we wntrzu pojazdu. Bya to najbardziej szczliwie zaplanowana cz caodziennego programu, jeli nie bra
388

pod uwag, e odwany pomys Rdigera da mu si porzdnie we znaki. Stojc w lodowatym pdzie, wleczony po nierwnym gruncie i oproszony niegiem, nabawi si paskudnego przezibienia, jednego z tych swoich wycieczajcych katarw kiszek, ktry na wiele dni przyku go do ka. Lecz przykro ta ujawnia si dopiero pniej. Na razie wszyscy zdawali si rozkoszowa t sytuacj, na rwni ze mn, ktry tak lubi ten rozkoysany pd pod ciepym okryciem, przez czyste i mrone powietrze, wrd przytumionego brzku dzwoneczkw. Na myl o tym, e za moimi plecami Adrian siedzi oko w oko z Marie, ciekawo, rado, troska i najserdeczniejsze pragnienia przyprawiay mnie o ywsze bicie serca. Linderhof, rokokowy paacyk Ludwika II, stoi w lenej i grskiej guszy niezwykej piknoci. Krlewska mizantropia nie moga doprawdy znale bardziej baniowego schronienia. Prawd jednak mwic, przy caym wzniole nastrajajcym uroku tej okolicy, pewne zakopotanie sprawia gust, w jakim si wyraaa nie ustpujca budowlana pasja tego odludka wyraz jego de do uwietnienia swego krlestwa. Zatrzymalimy si tam, przeszlimy pod opiek kustosza przeadowane ozdobami gabinety, bdce salonami tej architektonicznej fantasmagorii, gdzie w wadca o schorowanej duszy spdza dni wycznie na rozpamitywaniu idei swego majestatu, kaza sobie gra Blowowi i sucha urzekajcego piewu Kainza. Najwikszym pomieszczeniem w krlewskich paacach jest zazwyczaj sala tronowa. Tu wcale jej nie ma. Zamiast niej natomiast jest sypialnia, ktrej rozmiary wydaj si wrcz potne wobec niewielkich dziennych pomieszcze i gdzie uroczycie podwyszone paradne oe, ktre wydaje si przykrtkie dla nadmiernej swej szerokoci, jest niczym katafalk otoczone po bokach zotymi kandelabrami. Z naleytym zainteresowaniem, ukradkiem za potrzsajc gowami, obejrzelimy sobie to wszystko, po czym przy rozjaniajcym si ju niebie ruszylimy dalej na Ettal, cieszcy si dobr saw architektoniczn z racji swego benedyktyskiego opactwa i przynalenego do barokowego kocioa. Przypominam sobie, e podczas tej dalszej drogi i pniej, w pooonym naprzeciw owych witobliwych miejsc czyciutkim hotelu, gdzie spoylimy kolacj, rozmowa obracaa si nieustannie wok osoby tego, jak si go zawsze nazywa, nieszczliwego (a waciwie czemu nieszczliwego?) krla, z ktrego ekscentrycznym sposobem ycia zetknlimy si byli przed chwil. Dyskusja zostaa jedynie przerwana zwiedzaniem kocioa, a dotyczya zasadniczo pewnej kontrowersji pomidzy Rudim Schwerdtfegerem a mn na temat tak zwanego obkania, niezdolnoci do rzdw, detronizacji i ubezwasnowolnienia krla Ludwika, ktre to poczynania, ku najwikszemu zdumieniu Rudiego, okreliem jako brutalne filisterstwo, niesprawiedliwo, a nadto take manewr polityczny, inspirowany przez sukcesorskie intrygi. Rudi bowiem podziela nie tyle powszechne, co raczej buruazyjne i oficjalnie goszone przekonanie, e krl by jak si wyrazi postrzelony, a przekazanie go w rce psychiatrw i pielgniarzy oraz zastpienie go zdrowym na umyle regen389

tem byo nieuniknion dla caego kraju koniecznoci wcale nie pojmujc, jak mona w ogle przeciwko temu zgasza sprzeciw. Swoim w takich wypadkach zwyczajem, czyli jak zawsze, gdy pewien punkt widzenia okazywa si czym dla niego absolutnie nowym, wwierca spojrzenie swych niebieskich oczu, podczas gdy mwiem, na przemian to w moje lewe, to znowu w prawe oko, wydymajc z oburzeniem usta. Musz powiedzie, a stwierdziem to z niejakim zaskoczeniem, e przedmiot ten uczyni mnie wymownym, cho dotychczas wcale nim si niemal nie zajmowaem. Okazao si jednak, e niepostrzeenie zdoaem sobie wyrobi nader okrelone zdanie w tym wzgldzie. Obkanie, wyjaniaem, jest pojciem bardzo niesprecyzowanym, ktrym drobnomieszczanin operuje nazbyt ochoczo, wedug wielce wtpliwych kryteriw. Szybko, tu obok granic wasnej przecitnej osobowoci, zakrela taki czowiek granice zdrowych zmysw, wszystko, co poza nie wykracza, nazywajc szalestwem. Lecz sposb bycia monarchy, suwerenny i bdcy przedmiotem uwielbienia, w powanym stopniu niedostpny krytyce i w znacznej mierze zwolniony od odpowiedzialnoci, usprawiedliwia w swym majestacie pewien styl, niedostpny nawet najbogatszym osobom prywatnym, czynic dopuszczalnymi fantastyczne skonnoci i nerwicowe sympatie i fobie, zadziwiajce namitnoci i pragnienia wadcy, dumne a pene wykorzystanie czego bardzo atwo przybiera aspekt szalestwa. Kt ze miertelnikw niszego stanu mgby wznosi sobie wyzocone samotnie w pieczoowicie obieranych punktach najwspanialszego krajobrazu, jak to czyni Ludwik! Zgoda, paace te s pomnikami krlewskiej mizantropii. Lecz skoro nie wolno u przecitnych przedstawicieli naszego gatunku dopatrywa si w mizantropii znamion szalestwa czemu zezwala na to wwczas, gdy lk przed ludmi w krlewskiej moe si objawi postaci? Lecz przecie szeciu uczonych i powoanych psychiatrw urzdowo stwierdzio kompletne obkanie krla i uznao konieczno jego internowania! Owszem, potulni ci uczeni uczynili to, poniewa wanie w tym celu zostali powoani, a uczyniliby to nawet nigdy na oczy Ludwika nie ogldajc ani go wedug swoich metod nie badajc, ani nawet nie zamieniajc z nim sowa. Zreszt rozmowa z nim na temat muzyki i poezji z pewnoci przekonaaby takiego filistra o jego szalestwie. Na podstawie tego werdyktu odebrano temu z ca pewnoci poza przecitne normy wykraczajcemu, lecz przez to wcale nie obkanemu czowiekowi mono swobodnego dysponowania swoj osob, poniono go do rzdu psychiatrycznego pacjenta, zamknito na ostrowiu w zamku o odrubowanych klamkach i zakratowanych oknach. e tego znie nie mg, e szuka wolnoci lub mierci, a przy tym pocign za sob do grobu swego medycznego oprawc, wiadczy na rzecz jego poczucia godnoci, a nie na rzecz diagnozy o jego szalestwie. Za diagnoz t nie przemawia rwnie stosunek, jaki miao do niego najblisze otoczenie, przywizane a do gotowoci do walki, ani pena uwielbienia mio, jak lud darzy swego Kini. Ci chopi, gdyby go ujrzeli noc, jak cakiem samotny,
390

otulony futrem, poprzedzany konnymi, jedzie przy blasku pochodni w zotych saniach przez swoje gry, nie dostrzegliby w nim wariata, lecz krla na miar swych prostych, lecz przecie marzycielskich serc, i gdyby mu si udao, jak najwidoczniej zamierza, przeprawi przez jezioro, byliby go po drugiej stronie widami i cepami bronili przed polityk i medycyn. Ale ta jego mania rozrzutnoci bya przecie oczywicie chorobliwa i duej nie mona byo jej tolerowa, a jego niezdolno do rzdw wynikaa po prostu z niechci do rzdzenia; krlewsko swoj przeywa ju tylko w marzeniach, wzbrania si natomiast w rozsdnych granicach sprawowa wadz krlewsk, a w taki sposb pastwo istnie nie moe. Ej, wszystko to bzdury, Rudolfie! Normalny premier doskonale potrafi zarzdza sfederowanym pastwem, nawet jeli krl jest zbyt wraliwy, aby mc znosi widok twarzy jego i jego kolegw. Bawaria przynajmniej nie stoczyaby si w przepa, nawet gdyby nadal pozwolono Ludwikowi na jego samotne fantazje, a krlewska mania rozrzutnoci nic tu nie ma do rzeczy, to tylko taki sposb mwienia, oszustwo i pretekst. Pienidze zostaway przecie w kraju, a od bajecznych budowli kamieniarze i zotnicy poroli w sado. Zreszt wszystkie te paace dawno ju pokryy koszta swej budowy opatami za wstp, jakie inkasowano za zaspokojenie romantycznej ciekawoci obu kontynentw. Sami dzi przyczynilimy si do tego, aby szalestwo obrci w dobry interes... Nie rozumiem pana, Rudolfie! zawoaem. Wydyma pan policzki w zdumieniu nad moj apologi, lecz to ja wanie mam prawo dziwi si panu i nie pojmowa, jak wanie pan... no, jako artysta, sowem, pan wanie... Zaczem szuka sw, chcc wyrazi, dlaczego powinienem si dziwi z jego powodu, lecz ich nie znalazem. Zmieszaem si jednak i straciem sw swad, dlatego e przez cay czas miaem uczucie, jakby w obecnoci Adriana nie wolno mi byo w ten sposb przemawia. On powinien by mwi, a jednak lepiej byo, e ja to czyniem, nka mnie bowiem niepokj, e mgby by przyzna racj Schwerdtfegerowi. Musiaem temu zapobiec wanie w ten sposb, e sam zamiast niego, w jego duchu mwiem, a zdawao si, e take Marie Godeau tak pojmuje moje wystpienie i mnie, ktry z powodu tego dnia do niej zostaem wysany, uwaa za jego tub. Gdy tak si bowiem zacietrzewiaem, patrzya raczej na niego ni na mnie tak, jakby jego, nie mnie, suchaa, cho jego mina z powodu mojej arliwoci wydawaa si raczej rozbawiona, a na ustach bka mu si enigmatyczny umiech, bynajmniej nie umacniajcy mnie w mej przedstawicielskiej roli. C jest prawda powiedzia w kocu. I tu szybko j mu basowa Rdiger Schildknapp, wywodzc, e prawda posiada rne aspekty, a w wypadku takim, jak ten, lekarsko-naturalistyczny aspekt nie jest moe najcelniejszy, lecz nie mona go take jako cakiem nieprzydatny odrzuci. W naturalistycznym widzeniu prawdy doda pasko, rzecz osobliwa, czy si z melancholi, co wcale nie ma by
391

atakiem na naszego Rudolfa, ktry nie jest adnym melancholikiem, lecz co moe uchodzi za charakterystyk caej epoki, XIX wieku, skonnego do paskiego lubowania si w mrocznociach. Adrian wybuchn miechem nie z powodu zaskoczenia, oczywicie. W obecnoci jego miao si zawsze uczucie, e wszystkie idee i opinie, jakie wok niego ujawniano, tkwiy w nim samym, on za, ironicznie im si przysuchujc, pozwala kademu w zalenoci od konstytucji psychicznej broni ich lub je wyraa. Kto wyjawi nadziej, e mody jeszcze wiek dwudziesty rozwinie w sobie wzniolejsze i radoniejsze usposobienie. W urywanych rozwaaniach na temat tego, czy s ju, czy te nie ma jakichkolwiek tego zapowiedzi, rozmowa rozpierzcha si i wygasa. W ogle zreszt zmczenie po tych oywionych, w grskim zimowym powietrzu spdzonych godzinach zaczo si nam dawa we znaki. Rozkad jazdy te mia co do powiedzenia, przywoano wic wonic i pod jasnym, wygwiedonym niebem uniosy nas sanie ku maej stacyjce, na peronie ktrej czekalimy na pocig do Monachium. Droga powrotna mina raczej w milczeniu, ze wzgldu choby na drzemic cioteczk. Z siostrzenic, jej rozmawia niekiedy pgosem Schildknapp; ja w rozmowie ze Schwerdtfegerem upewniem si, e nic nie wzi mi za ze, Adrian za wypytywa Helen o powszednie sprawy. Wbrew wszelkim oczekiwaniom, a ku mojemu cichemu, radosnemu niemal wzruszeniu, nie rozsta si z nami w Waldshut, lecz nikomu innemu nie chcia powierzy odprowadzenia naszych paryskich pa do Monachium i do domu. Na Dworcu Gwnym poegnalimy si wszyscy z nimi i z nim i ruszylimy swoj drog, podczas gdy on odwiz takswk ciotk wraz z siostrzenic a do ich pensjonatu w Schwabing, akt galanterii, ktry w mylach moich zdawa si wskazywa na to, e schyek tego dnia spdzi Adrian sam w towarzystwie czarnych oczu. Dopiero zwyky jego wieczorny pocig o godzinie jedenastej odwiz go do skromnej jego samotni, gdzie ju z oddali, przy pomocy swego ultradwikowego gwizdka powiadomi czujnego Kaschperl-Susa o swoim powrocie.

XLI
Moi wspczujcy czytelnicy i przyjaciele, pisz dalej. Na Niemcy runa zagada, w gruzach miast naszych pas si tuste od trupw szczury, grzmot dzia rosyjskich przewala si nad Berlinem, przejcie Anglosasw przez Ren okazao si dziecinn igraszk, wasna nasza wola, poczona z wol nieprzyjaciela, tym chyba je uczynia, nadchodzi kres, kres nadchodzi, oto nadciga ju i spada na ciebie, o mieszkacze tego kraju ja jednak pisz dalej. To, co si w dwa dni zaledwie
392

po tej pamitnej dla mnie wycieczce rozegrao pomidzy Adrianem a Rudolfem Schwerdtfegerem i jak si to rozegrao o tym ja wiem, choby sto razy stawiano mi zarzut, e wiedzie tego nie mog, gdy mnie przy tym nie byo. Nie, nie byo mnie przy tym. Lecz dzisiaj jest to ju psychologicznym faktem, e przy tym byem, kadego bowiem, kto tak, jak ja, po wielekro przey i przeywa jak spraw, tego straszliwa jego poufao czyni naocznym i nausznym wiadkiem wszystkich jej, nawet najbardziej ukrytych faz. Adrian zaprosi telefonicznie swego wsptowarzysza wgierskiej podry do siebie, do Pfeiffering. I niech przyjeda najszybciej, jak moe, prosi, gdy okoliczno, ktr chce z nim omwi, jest naglca. Rudolf zawsze przyjeda natychmiast. Telefon by o dziesitej rano w czasie gdy Adrian pracowa, wydarzenie samo przez si szczeglne a ju o czwartej po poudniu skrzypek znalaz si na miejscu. Mia nadto jeszcze tego wieczoru wzi udzia w koncercie abonamentowym orkiestry Zapfenstsser, o czym Adrian nawet nie pomyla. Rozkazae rzek Rudolf. O co chodzi? Och, chwileczk! odpar Adrian. Jeste, a to na razie najwaniejsze. Ciesz si, e ci widz, i to nawet bardziej ni zwykle. Zachowaj to w pamici! Sowa te odpowiedzia niespodziewanie piknym zwrotem Rudolf stanowi bd zote to wszystkiemu, co mi zamierzasz powiedzie. Adrian zaproponowa spacer, chodzc rozmawia si lepiej. Schwerdtfeger zgodzi si ochoczo, aujc tylko, e nie ma zbyt wiele czasu, gdy o szstej musi ju by z powrotem na dworcu, aby nie spni si do pracy. Adrian uderzy si w czoo i przeprosi go za bezmylno. Moe uzna j za usprawiedliwion, gdy go wysucha. Zacza si ju odwil. nieg, tam gdzie odgarnito go na boki, roztapia si ju i rozpywa, na drogach zacza si robi paka. Obaj przyjaciele mieli kalosze. Rudolf w ogle nie zdj swej krtkiej futrzanej kurtki. Adrian za woy paszcz z wielbdziej weny z paskiem. Ruszyli w kierunku Klammerweiher i szli jego brzegiem. Adrian zapyta o dzisiejszy program. Znowu Pierwsza Brahmsa jako pice de rsistance? I znowu Dziewita symfonia? No, to ciesz si, w Adagio moesz wyrazi przypochlebne rzeczy. Potem opowiedzia, e jako chopak, jeszcze na dugo zanim cokolwiek wiedzia o Brahmsie, wymyli sobie przy fortepianie pewien motyw niemal identyczny z wysoce romantycznym tematem rogu w ostatniej czci,wprawdzie bez owego rytmicznego tricku z semk z kropk po szesnastce, lecz melodycznie cakiem w tym samym duchu. Interesujce powiedzia Schwerdtfeger. No, a ta sobotnia wycieczka? Czy bawi si dobrze? Czy sdzi tak samo o pozostaych?

393

 Nie mogo by chyba przyjemniej owiadczy Rudolf. Jest przekonany, e wszyscy mile bd ten dzie wspomina, z wyjtkiem Schildknappa, ktry si przeliczy z siami i ley chory. Zawsze jest zbyt ambitny w towarzystwie kobiet. Zreszt on, Rudolf, nie ma powodu do wspczucia, gdy Rdiger by wobec niego do impertynencki. Wie, e znasz si na artach. Owszem. Ale nie powinien by mi jeszcze dogryza, kiedy ju Serenus tak mnie pogry swoj wiernoci dla monarchii. To nauczyciel. Trzeba mu pozwoli wykada i poprawia. Czerwonym atramentem, tak. Obaj zreszt s mi teraz cakowicie obojtni, kiedy jestem tutaj, a ty masz mi co do powiedzenia. Susznie. A poniewa mwilimy o tej wycieczce, waciwie doszlimy ju do sedna sprawy sprawy, w ktrej mgby mnie teraz wielce zobowiza. Zobowiza? No? Powiedz, co sdzisz o Marie Godeau? O pannie Godeau? Ona chyba kademu musi si podoba. Z pewnoci podoba si i tobie? Podoba to chyba niewaciwe okrelenie. Chc ci wyzna, e ju od czasw Zurychu jestem ni powanie zajty; e trudno mi uwaa spotkanie z ni za epizod jedynie; e myl, i niebawem znowu std wyjedzie, jest mi cika do zniesienia. Jest mi tak, jakbym pragn i musia widzie j zawsze, mie j zawsze przy sobie. Schwerdtfeger przystan i spojrza temu, ktry tak mwi, najpierw w jedno, a potem w drugie oko. Naprawd? powiedzia, znowu ruszajc z miejsca i opuszczajc gow. Tak, naprawd potwierdzi Adrian. Jestem pewien, e nie masz mi za ze zaufania, jakim ci obdarzam. Zaufanie to polega wanie na tym, e czuj si go pewien. Bd pewien! mrukn Rudolf. A na to znw Adrian: Spjrz na to wszystko po ludzku! Jestem ju w latach, ju bliski czterdziestki. Czy jako przyjaciel moesz mi yczy, abym reszt swoich dni spdzi w tej pustelni? Powiadam, potraktuj mnie jako czowieka, ktremu moe si przecie przydarzy, e z pewnym lkiem przed przegapieniem, z lkiem przed owym za-pno-ju, tskni za ciepem rodzinnym, za w najpeniejszym znaczeniu tego sowa odpowiedni towarzyszk ycia, sowem za spokojniejsz, bardziej ludzk atmosfer nie dla wygody jedynie i aby na mikszym spoczywa posaniu, lecz przede wszystkim

394

dlatego, e obiecuje sobie po tym zwikszenie swej chci i siy do pracy, dobre, wielkie i ludzkie treci swych przyszych dzie. Schwerdtfeger milczc przeszed par krokw. Potem rzek przygnbiony: Cztery razy powiedziae teraz: czowiek i po ludzku. Liczyem. Szczero za szczero: co si we mnie kurczy, gdy uywasz tego sowa, kiedy odnosisz je do samego siebie. Wydaje si tak niewiarygodnie niestosowne i tak, zawstydzajce w twoich ustach. Wybacz, e to mwi! Czy muzyka twoja bya dotychczas nieludzka? Tedy w kocu zawdzicza sw wielko wanie swej nieludzkoci. Wybacz t naiwn uwag! Nie chciabym nigdy usysze twego po ludzku inspirowanego dziea. Nie? Nie chciaby tego w ogle? A przecie trzykrotnie ju odegrae przed ludmi jedno z nich? Pozwolie je sobie dedykowa? Wiem, e nie masz zamiaru mwi mi rzeczy okrutnych. Ale czy nie uwaasz, e okrutnym jest mwi mi, i tylko nieludzkoci zawdziczam to, czym jestem, e czowieczestwo mi nie przystoi? Okrutnym i bezmylnym tak, jak zawsze zreszt okruciestwo wywodzi si z bezmylnoci? e nie mam nic wsplnego z czowieczestwem, e nic z nim wsplnego mie mi nie wolno, mwi mi kto, kto z podziwu godn cierpliwoci pozyska mnie dla spraw ludzkich, nawrci na mwienie sobie ty, kto, przy kim po raz pierwszy w yciu znalazem ludzkie ciepo. Wydaje si, e byo to tymczasow namiastk. A gdyby nawet? Gdyby chodzio tylko o wprawienie si w czowieczestwo, o wstpne niejako do niego studium, ktre przez to, e nim byo, nie utracio nic ze swej wartoci? By w moim yciu kto, czyja serdeczna wytrwao mona by niemal rzec: mier przezwyciya; kto wyzwoli we mnie czowieczestwo, nauczy mnie szczcia. Nikt o tym moe nie bdzie wiedzia, nie odnotuj tego w adnej mojej biografii. Ale czy to przyniesie uszczerbek zasudze tego czowieka, umniejszy szacunek, jaki potajemnie mu przysuguje? Umiesz odwrci te sprawy w bardzo dla mnie pochlebny sposb. Nie odwracam ich, przedstawiam je takimi, jakie s. Waciwie mowa jednak nie o mnie, lecz o Marie Godeau. Chcc j zawsze widzie, zawsze mie koo siebie, jak mwie, powiniene wzi j za on. To jest moim yczeniem, moj nadziej. Och! A czy ona wie o twoich zamiarach? Obawiam si, e nie. Obawiam si, e nie dysponuj rodkami wyrazu, aby przedstawi jej moje uczucia i pragnienia, a zwaszcza w obecnoci innych osb, wobec ktrych czuj si nieco skrpowany w roli zalotnika i Celadona. Czemu jej nie odwiedzisz?

395

 Bo czuj opory przed zaskoczeniem jej wprost wyznaniami i propozycjami, ktrych, wskutek mej nieporadnoci, zapewne absolutnie si nie spodziewa. Wci jeszcze jestem w jej oczach po prostu interesujcym samotnikiem. Lkam si jej zmieszania i by moe przedwczesnej a odmownej odpowiedzi, mogcej z tego wynikn. Dlaczego do niej nie napiszesz? Bo prawdopodobnie wprawibym j tym w jeszcze wiksze zmieszanie. Musiaaby odpowiedzie, a nie wiem, czy jest czowiekiem pira. I jake musiaaby mnie oszczdza, gdyby zmuszona bya powiedzie: nie! I jake bolesna byaby dla mnie ta wymuszona ogldno! Lkam si rwnie abstrakcyjnoci takiej wymiany listw mogaby, jak mi si wydaje, zagraa mojemu szczciu. Niechtnie wyobraam sobie Marie samotnie, na wasn rk odpowiadajc pismem na pismo, nie ulegajc przy tym adnym wpywom osobistym chciabym niemal powiedzie: adnemu naciskowi osobistemu. Widzisz, obawiam si ataku wprost i obawiam si rwnie drogi listownej. Jak wic widzisz drog? Mwiem ju przecie, e mgby mi bardzo pomc w tej trudnej sprawie. Chciabym ciebie do niej posa. Mnie? Ciebie, Rudi. Czy wydaje ci si to takim nonsensem, e zasug twoj wobec mnie mam pokus powiedzie: wobec zbawienia mej duszy t zasug, o ktrej potomno nie bdzie wiedzie, a moe i wiedzie bdzie e zasug t dopenisz w ten wanie sposb, stajc si porednikiem, tumaczem pomidzy mn a yciem, rzecznikiem moim wobec szczcia? Taki mi przyszed pomys, myl naga, jak przy komponowaniu. Trzeba zreszt zawsze z gry zakada, e pomys taki nigdy nie bywa cakiem nowy. Bo c moe by w zapisie nutowym absolutnie nowego! Lecz tak, jak si rzeczy maj, tutaj, w tym powizaniu i w tym owietleniu, rzeczy dawne mog si sta nowymi, nowymi poniekd wobec ycia, oryginalnymi i jednorazowymi. Nie dbam o nowo. To, co mwisz, jest a nadto nowe, aby mnie zaskoczy. Jeli ci dobrze rozumiem, mam wobec Marie odegra rol twego swata, prosi w twoim imieniu o jej rk? Dobrze mnie zrozumia zreszt nie moge chyba le zrozumie. atwo, z jak mnie rozumiesz, wiadczy o naturalnoci caej sprawy. Tak sdzisz? Czemu nie polesz swego Serenusa? Chyba chcesz zakpi z mego Serenusa. Widocznie mieszy ci obraz mego Serenusa w roli miosnego goca. Wanie mwilimy o osobistych wraeniach, ktrych dziewczyna nie powinna by przy podejmowaniu decyzji cakowicie po396

zbawiona. Nie dziwe si, e wyobraaem sobie, i przychylniej twoich sw wysucha ni sw wysannika o drewnianym obliczu. Wcale nie jestem usposobiony do artw, Adri, ju choby z tej przyczyny, e oczywicie przejmuje mnie to, a poniekd i w uroczysty nastrj wprawia rola, jak przypisujesz mi w swoim yciu, a nawet wobec potomnoci. O Zeitbloma spytaem tylko, poniewa o tyle duej jest ju twoim przyjacielem Tak, duej. Dobrze, wic tylko duej. Lecz nie sdzisz, e wanie to tylko mogoby mu uatwi zadanie, uczyni go do tego zdatniejszym? Suchaj, a gdybymy tak wreszcie zostawili go w spokoju? Moim zdaniem nie ma on po prostu nic wsplnego ze sprawami mioci. Tobie przecie, nie jemu, zwierzyem si, ty wiesz wszystko, przed tob, jak to dawniej mwiono, odkryem najgbsze tajniki mego serca. Jeli teraz wyruszysz do niej, pozwle i jej w mym sercu czyta, opowiedz jej o mnie, mw o mnie dobrze, ostronie wyjaw jej uczucia, jakie dla niej ywi, tsknot caego ycia, jaka z nimi si czy! Wysonduj j agodnie i wesoo, mio, tak, jak ty to potrafisz, dowiedz si, czy no tak, czy mogaby mnie pokocha! Zrobisz to? Nie zobowizuj ci, aby przywiz mi jej ostateczn zgod. Boe uchowaj! Odrobina nadziei cakowicie wystarczy jako rezultat twej misji. Jeli powrcisz z tym tylko, e myl dzielenia ze mn ycia nie jest jej cakowicie wstrtna i przeraajca wtedy nadejdzie moja godzina, wtedy sam ju pomwi z ni i z jej cioteczk. Pozostawili Rohmbhel po lewej i szli teraz przez sosnowy lasek za nim lecy, gdzie z drzew kapaa woda. Potem skrcili na drog u skraju wsi, wiodc z powrotem. Ten i w ze spotykanych komornikw i chopw wita po nazwisku dugoletniego gocia Schweigestillw. Rudolf po chwili milczenia odezwa si znowu: Uwierzysz chyba, e atwo mi bdzie dobrze tam mwi o tobie. Tym atwiej, Adri, e ty sam tak dobrze o mnie mwie wobec niej. Chc jednak by wobec ciebie cakiem szczery tak szczery, jak ty przede mn. Gdy zapytae mnie, co sdz o Marie Godeau, miaem od razu gotow odpowied, e musi si ona chyba kademu podoba. Chc ci wyzna, e odpowied ta zawieraa wicej, ni mona w niej byo tylko dosysze. Nigdy bym ci tego nie wyzna, gdyby, jak to w starym, poetyckim jzyku wyrazie, nie odkry przede mn tajnikw twego serca. Z niekamanym napiciem czekam wic twojego wyznania. Waciwie ju je usyszae. Ta panna nie lubisz tego okrelenia a wic ta dziewczyna, Marie, rwnie i mnie nie jest obojtna, a jeli powiadam nieobojtna, to prawda bynajmniej nie zostaa jeszcze prawdziwie powiedziana. Wydaje mi si, e jest ona najbardziej uroczym i wdzicznym wcieleniem kobiecoci, jakie dotd spotkaem. Ju w Zurychu graem tam przecie graem c i e b i e , byem rozpalony i chonny ona mi to zadaa. A tutaj wiesz, t wycieczk ja przecie
397

zaproponowaem, a w midzyczasie, o czym nie wiesz, widziaem j take, piem herbat w Pension Gisellaz ni i z tante Isabeau, rozmawialimy strasznie mio... Powtarzam, Adri, e tylko dziki dzisiejszej naszej rozmowie, tylko w imi wzajemnej naszej szczeroci zaczem mwi o tym Leverkhn milcza przez chwil. Potem powiedzia gosem osobliwie i wieloznacznie drcym: Nie, o tym nie wiedziaem. Ani o twoich uczuciach, ani o herbacie. Widocznie w niemdry sposb zapomniaem o tym, e ty take jeste z krwi i koci, e nie jeste opancerzony azbestem przeciwko urokom pikna i wdziku. Kochasz j wic albo, powiedzmy, jeste w niej zakochany. Ale pozwl zada sobie jedno pytanie. Czy tak ma si sprawa, e zamiary nasze si krzyuj, e chciae j prosi, aby zostaa twoj on? Schwerdtfeger zdawa si zastanawia. Potem powiedzia: Nie, o tym dotychczas nie mylaem. Nie? A moe po prostu zamierzae j uwie? Co ty mwisz, Adrianie! Nie mw tak! Nie, nie mylaem i o tym. No, to pozwl sobie powiedzie, e twoje wyznanie, to szczere wyznanie, za ktre ci jestem wdziczny, raczej jeszcze bardziej skania mnie do usilniejszego nalegania na moj uprzedni prob ni do jej wycofania. Jak to rozumiesz? Rozumiem to w wielorakim sensie. Wybraem ci do tej miosnej przysugi, poniewa znajdziesz si przy tym znacznie bardziej w swoim ywiole ni, na przykad, Serenus Zeitblom. Dlatego, e promieniuje z ciebie co, czego jemu brak, a co, sdz, przychylne bdzie moim zamiarom i nadziejom. To jedno. Ale okazuje si, e ponadto podzielasz w pewnym stopniu moje uczucia, mimo i, jak mnie zapewnie, nie podzielasz zamiarw. Bdziesz wic wyraa uczucia wasne w moim imieniu i na rzecz moich zamiarw. Nie potrafibym sobie wyobrazi bardziej odpowiedniego i powoanego dla sprawy tej wysannika. Jeli widzisz to w takim wietle Nie sd, e tylko w takim je widz! Widz to rwnie w wietle ofiary, a ty doprawdy masz prawo da, ebym tak wanie to widzia. daj tylko! daj tego z naciskiem! Gdy znaczy to, e uznajc ofiar, chcesz j zoy. Skadasz j w duchu tej roli, ktr odgrywasz w moim yciu, dopeniajc zasug, jakie pooye wobec mego czowieczestwa, co moe pozostanie, a moe nie pozostanie tajemnic dla wiata. Przyrzekasz mi? Rudolf odpar: Tak, pjd i wedug najlepszej woli pokieruj twoj spraw. Ucisk rki powiedzia Adrian otrzymasz za to ode mnie na drog.
398

Doszli do domu i Schwerdtfegerowi pozostao jeszcze do czasu na spoycie wraz z przyjacielem skromnego posiku w sali Nike. Gereon Schweigestill zaprzg dla niego konia, ale pomimo proby Rudolfa, eby sobie nie przeszkadza, Adrian zaj obok niego miejsce w twardo resorowanym wzku, eby go odwie na stacj. Nie, to przystoi. Dzi przystoi to w szczeglnoci owiadczy. Pocig, dostatecznie powolny, aby zatrzyma si w Pfeiffering, zajecha, a przez opuszczone okno zamienili ucisk doni. Ani sowa wicej powiedzia Adrian. Zaatw to jak najlepiej. Zaatw to mio! Podnis rk, zanim odwrci si ku wyjciu. Tego, ktry oto odjeda, nigdy ju wicej nie zobaczy. List tylko otrzyma jeszcze od niego, list, na ktry odmwi jakiejkolwiek odpowiedzi.

XLII
Gdy dziesi czy jedenacie dni pniej znowu go odwiedziem, mia ju ten list w rkach i objawi mi niezomn sw decyzj odpowiedzenia na milczeniem. By blady i sprawia wraenie czowieka, na ktrego spad ciki cios, wraenie takie sprawia za szczeglnie dlatego, e tendencja, ktr zreszt ju od pewnego czasu u niego zaobserwowaem, mianowicie, i chodzc, przechyla nieco na bok gow i tuw, teraz wystpia wyraniej. By jednak, albo udawa, e jest, absolutnie spokojny, wrcz chodny, a zdawa si niemal odczuwa potrzeb usprawiedliwienia si przede mn z tej wzgardliwej obojtnoci, wzruszeniem ramion jedynie kwitujcej popenion wobec niego zdrad. Sdz powiedzia e nie spodziewasz si po mnie adnych wybuchw moralnego oburzenia i wciekoci. Niewierny przyjaciel. I c std? Nie potrafi wzbudzi w sobie wielkiego oburzenia wobec biegu spraw tego wiata. Gorzkie to co prawda i czowiek zadaje sobie pytanie, komu w ogle ma wierzy, gdy nasza prawa rka mierzy w nasz pier. Lecz c chcesz? Tacy s teraz przyjaciele. Pozostaje mi wstyd i przekonanie, e zasuguj na cigi. Zapytaem, czego mianowicie si wstydzi. Zachowania odpar tak gupiego, e ywo przypomina zachowanie si uczniaka, ktry z radoci, e oto znalaz gniazdo ptasie, pokazuje je innemu, a tamten idzie i kradnie mu je sprzed nosa. C mogem innego powiedzie, jak tylko:
399

 Zaufanie trudno doprawdy uwaa za wstyd i hab. Te raczej zodziejowi przypisa naley. Gdybym przynajmniej z wikszym przekonaniem potrafi wystpi przeciwko jego samooskareniom! Tymczasem w gbi serca musiaem zgodzi si z nimi, gdy postpowanie jego, caa ta historia z wstawiennictwem, ze swataniem akurat przez Rudolfa, wydawaa mi si wymylna, sztuczna, karygodna i wystarczao mi wyobrazi sobie, e posabym by niegdy do mojej Heleny, zamiast przemwi samemu, atrakcyjnego przyjaciela, aby serce me przed ni otworzy, aby uwiadomi sobie ca zagadkow absurdalno jego poczyna. Ale po c miaem podsyca jeszcze jego skruch jeli skruch byy jego sowa i wyraz twarzy? Utraci naraz kochank i przyjaciela, z wasnej winy, trzeba to powiedzie, jeli si, jelibym j a sam by cakiem pewny, e chodzi tu o win w sensie niewiadomej niezrcznoci, fatalnej nieopatrznoci! Jeliby tylko w te rozwaania moje nie wkradao si nieustannie podejrzenie, e on sam mniej lub wicej przewidzia by, co moe nastpi, i e stao si to wedug jego woli! Czy doprawdy powanie mona mu byo przypisa myl wykorzystania dla wasnych poczyna i zabiegw miosnych tego, co od Rudolfa promieniowao, tej niezaprzeczalnej erotycznej atrakcyjnoci? Czy mona byo wierzy, e na tym budowa? Niekiedy budzio si we mnie podejrzenie, e on, udajc, jakoby spodziewa si ofiary od innego, sam sobie wybra zoenie najwikszej ofiary, e umylnie chcia poczy to, co dla wdziku swego poczone by powinno, i z rezygnacj powrci do swej samotnoci. Lecz myl taka do mnie raczej bya podobna ni do niego. Do mnie, do uwielbienia, jakim go otaczaem, podobne byo, e pozornemu bdowi, tak zwanemu gupstwu, jakie rzekomo popeni, skonny byem przypisa tak czuy, tak bolenie dobrotliwy motyw! Wydarzenia miay postawi mnie oko w oko z prawd twardsz, zimniejsz, okrutniejsz, nieli moja dobrotliwo moga j znie w lodowatym dreszczu bez osupienia, z nie dowiedzion, niem, jedynie przez drtwy swj wzrok dajc si rozpozna prawd, ktra nadal niechaj przetrwa w milczeniu, gdy nie jestem czowiekiem, ktry zdoaby da jej wyraz. Pewien jestem, e Schwerdtfeger, na ile go tylko byo sta, uda si do Marie Godeau z najlepszymi i najrzetelniejszymi zamiarami. Rwnie pewien jestem jednak, e zamiary te od samego pocztku nie byy oparte na najmocniejszych podstawach, lecz, zagroone od wewntrz, dojrzay do rozkadu, rozpadu, odmiany. To, co powiedzia mu Adrian o znaczeniu jego osoby dla ycia i czowieczestwa przyjaciela, schlebiao prnoci Rudolfa i podsycio j; przekonanie za, e jego obecna misja z tego znaczenia wynika, przyj by od przerastajcego go intelektualnie interpretatora. Lecz pena zazdroci uraza, e oto zasza zmiana w uczuciach jego zdobyczy, e ma by dla niej ju tylko rodkiem i narzdziem, przeciwstawia si tamtym wpywom i jestem przekonany, i w gbi ducha Rudolf czu si w o l n y to znaczy: nie obowizany do odpacania wiernoci za zachann niewierno.
400

To wydaje mi si dosy jasne. Rwnie jasne wydaje mi si, e chodzenie ciekami mioci w cudzym imieniu, to pena pokus wdrwka, zwaszcza dla fanatyka flirtu, w ktrym wiadomo, e chodzi o flirt czy podobne do flirtu przedsiwzicie, musiaa rozprzga zasady moralne. Czy ktokolwiek wtpi, e wszystko, co rozegrao si pomidzy Marie Godeau a Rudolfem, potrafi tu odda rwnie dosownie, jak rozmow w Pfeiffering? Czy wtpi kto, e i przy tym byem obecny? Nie sdz. Lecz sdz rwnie, e szczegowe rozbudowanie tych wydarze nikomu nie jest przydatne ani nawet podane. Brzemienny w skutki rezultat owych wydarze radosny pocztkowo jak nie mnie, lecz innym si wydawao by, rzecz jasna, skutkiem nie jednej tylko rozmowy. Potrzebna tu bya druga jeszcze, do ktrej Rudolf zachcony zosta sposobem, w jaki Marie poegnaa go po rozmowie pierwszej. Wchodzc do maego przedpokoiku w pensjonatowym mieszkaniu natkn si pocztkowo na tante Isabeau. Zapyta j o siostrzenic, proszc, aby wolno mu byo zamieni z ni kilka sw w cztery oczy w interesie osoby trzeciej. Starsza pani poprosia go do saloniku, bdcego zarazem pracowni, z umieszkiem, wyranie wyraajcym niewiar w jego sowa o jakiej trzeciej osobie. Wszed wic do pokoju Marie, ktra powitaa go uprzejmie, cho z niejakim zaskoczeniem, dajc do zrozumienia, e zaraz powiadomi ciotk, co on z kolei, ku jej rosncemu, a przynajmniej wesoo zaakcentowanemu zdumieniu, uzna za zbdne. Ciotka wie o jego przybyciu i przyjdzie te sama, z chwil, gdy on zakoczy rozmow z Marie o pewnej, bardzo powanej i piknej sprawie. C na to odpowiedziaa? Zapewne co artobliwie banalnego. Jestem doprawdy zaciekawiona czy co w tym rodzaju. I jeszcze, e prosi, aby si zechcia dla wygoszenia tej oracji wygodnie rozgoci. Usiad obok niej, w fotelu, ktry przycign do jej rajzbretu. Nikt nie moe twierdzi, e zama dane sowo. Dotrzyma obietnicy, wypeni j rzetelnie. Mwi jej o Adrianie, o jego znaczeniu i wielkoci, ktre publiczno z wolna dopiero sobie uwiadamia, o jego, Rudolfa, przywizaniu i podziwie dla tego niezwykego czowieka. Mwi o Zurychu, o spotkaniu u Schlaginhaufenw, o dniu spdzonym w grach. Wyzna jej, e jego przyjaciel j kocha, jake si to robi? W jaki sposb wyznaje si kobiecie mio innego? Czy naley nachyli si ku niej? Patrze jej w oczy? Proszco uj jej rk, owiadczajc, e pragnoby si mc zoy j w rce owej trzeciej osoby? Nie wiem. Proszono mnie jedynie o przekazanie zaproszenia na wycieczk nie o owiadczyny. Wiem tylko tyle, e ona spiesznie cofna wasn rk czy to z ucisku jego doni, czy te tylko ze swoich kolan, na ktrych j zoya; e przelotny rumieniec zabarwi poudniow blado jej policzkw, umiech za zagas w jej czarnych oczach. Nie rozumiaa, doprawdy nie bya pewna, czy rozumie. Zapytaa, czy si nie myli, czy Rudolf jej si owiadcza w imieniu pana doktora Leverkhna? Tak, usyszaa, wypenia w ten sposb obowizek przyjani. Adrian prosi go o to przez
401

delikatno, jemu za wydao si niemoliwym odmwi. Jej wyranie chodna, wyranie ironiczna odpowied, e bardzo to piknie z jego strony, bynajmniej nie przyczynia si do zagodzenia jego zmieszania. Dopiero wwczas zda sobie dokadnie spraw z nienaturalnoci swej roli i sytuacji, a przyczya si do tego jeszcze obawa, e moe by w tym dla niej co obraliwego. Zachowanie si Marie, zachowanie czowieka absolutnie zaskoczonego, przeraao go, a jednoczenie w gbi duszy radowao. Usiowa jeszcze przez chwil, jkajc si, broni swojej sprawy. Ona nie wie, jak trudno jest odmwi czegokolwiek czowiekowi tego rodzaju. A poza tym on czuje si poniekd odpowiedzialny za w zwrot, jaki pod wpywem tego uczucia dokona si w yciu Adriana, gdy on to przecie namwi go na podr do Szwajcarii i w ten sposb spowodowa spotkanie z ni, z Marie. Ze wszech miar ju osobliwe to, e w koncert skrzypcowy jest jemu powicony, w rezultacie jednak on wanie przyczyni si do tego, i kompozytor z ni si zetkn. Prosi, aby zrozumiaa, e poczucie odpowiedzialnoci wielce zawayo na tym, i z tak gotowoci wypenia yczenie Adriana. Tu ponownie i energicznie cofnita zostaa rka, ktr przy probie swojej usiowa by uj. Marie daa mu odpowied nastpujc. Powiedziaa, aby nie zadawa sobie wicej trudu, jej zrozumienie dla roli, jak si obarczy, to rzecz niewana. Przykro jej, e musi zawie jego przyjacielskie nadzieje, lecz, mimo i osoba jego mocodawcy wywara na niej oczywicie wraenie, szacunek, jaki do niego czuje, nie ma nic wsplnego z uczuciami, ktre mogyby stanowi podstaw tak elokwentnie proponowanego zwizku. Znajomo z dr. Leverkhnem bya dla niej zaszczytem i radoci, lecz niestety, wiadomo, jak obecnie musi mu zakomunikowa, wyklucza moliwo dalszych spotka jako zbyt przykrych. auje szczerze, e musi uj to w ten sposb, i zmiana tej sytuacji dotyczy w rwnym stopniu take i przekaziciela oraz ordownika tych niewykonalnych ycze. Niewtpliwie jednak, po wszystkim, co zaszo, lepiej i atwiej bdzie si ju nie widywa. egna go wic uprzejmie; Adieu, monsieur! Prosi: Marie! Lecz wyrazia jedynie zdziwienie, e zna jej imi, po czym powtrzya sowa poegnania, ktre tak wyranie wraz z dwikiem jej gosu brzmi mi w uszach: Adieu, monsieur! Odszed wic z pozoru jak zmyty, w duchu jednak zadowolony a do uszczliwienia. Maeski projekt Adriana okaza si oczywistym nonsensem, ktrym te i by, ona za ogromnie miaa mu za ze, e on, Rudolf, zgodzi si na to, aby jej go przekaza zachwycajco bya tym uraona. Nie pieszy si ze zoeniem Adrianowi relacji z rezultatu owej wizyty, jake si cieszy, e salwowa si przed nim szczerym wyznaniem, i sam nie by obojtny na wdziki dziewczyny! Co wic uczyni siad i napisa list do Marie Godeau, list, w ktrym jej mwi, e z jej Adieu, monsieur! nie potrafi ani y, ani umrze i e w imi ycia i mierci koniecznie raz jeszcze musi si z ni zobaczy, a mianowicie po to, aby jej zada
402

pytanie, ktre ju tu, w licie, z caym sercem do niej kieruje: czy nie pojmuje, i kto z uwielbienia dla kogo innego potrafi powici si i przej do porzdku nad wasnymi uczuciami, stajc si bezinteresownym ordownikiem pragnie tego innego. I dalej, czy rozumie, e te poskromione, lojalnie opanowane uczucia, swobodnie, a nawet radonie toruj sobie drog, z chwil gdy okazuje si, e tamten adnych nie ma widokw na to, by zosta wysuchany. Prosi j o przebaczenie zdrady, jakiej dopuci si by jedynie wobec samego siebie. Nie moe tego aowa, lecz czuje si nad wyraz szczliwy, widzc, e obecnie nie dopuszcza si zdrady wobec nikogo, wyznajc jej e j kocha. Na tak to mod. Wcale zrcznie. Ogarnity entuzjazmem flirtu i, jak mi si wydaje, piszc nie w peni jeszcze wiadom, e po jego wystpieniu w imieniu Adriana owiadczyny te rwnaj si propozycji maestwa, na ktr ten flirciarz sam z siebie nigdy nie byby wpad. List ten odczytaa Marie cioteczka Isabeau, dziewczyna bowiem wcale nie chciaa go przyj. Rudolf nie otrzyma na adnej odpowiedzi. Lecz gdy zaledwie dwa dni pniej kaza si pokojwce w Pension Gisella zameldowa ciotce, nie zosta odprawiony. Marie bya w miecie. Starsza pani zdradzia mu z artobliwym wyrzutem, e po jego uprzedniej wizycie dziewczyna przelaa kilka ez na jej piersi. Co moim zdaniem byo czczym wymysem. Ciotka podkrelia zreszt dum swej siostrzenicy. Jest ona gboko uczuciow, ale dumn dziewczyn. I jakichkolwiek nadziei na okazj do ponownej rozmowy woli mu nie robi. Ale nieche wie przynajmniej, e nie powinien ustawa w dowodzeniu Marie szlachetnoci swego postpowania. Po dwch dniach przyszed znowu. Mme Ferblantier nazwisko ciotki, bya wdow udaa si do pokoju siostrzenicy. Pozostaa tam duszy czas, w kocu jednak wysza i zachcajco mrugajc, pozwolia mu wej. Oczywicie przynis kwiaty. C mam jeszcze powiedzie? Za stary jestem i zbyt smutny, aby odmalowywa scen, na szczegach ktrej nikomu nie moe zalee. Rudolf powtrzy owiadczyny Adriana tym razem we wasnym imieniu, mimo i ten szaawia tyle si nadawa do stanu maeskiego, co ja do roli Don Juana. Ale prna sprawa zastanawia si tu nad przyszoci i widokami szczcia tego zwizku, ktremu przyszo nie bya sdzona, lecz ktry los gwatownie obrci mia w nico. Marie odwaya si pokocha tego zdobywc serc o maym tonie, co do ktrego rangi artystycznej i zapewnionej ju kariery otrzymaa przecie gorc pork z nader autorytatywnej strony. Odwaya si na to, sdzia, e zdoa go utrzyma, przywiza, oswoi przelotnego ptaka, podaa mu rce, przyja jego pocaunek i w niespena dwadziecia cztery godziny cay krg naszych znajomych obiega wesoa nowina, e Rudi zosta oto usidlony, e koncertmistrz Schwerdtfeger i Marie Godeau si zarczyli. Dodawano jeszcze, e zamierza on rozwiza sw umow

403

z orkiestr Zapfenstsser, wzi lub w Paryu i tam zaofiarowa swe usugi nowej, dopiero powstajcej instytucji muzycznej, Orchestre Symphonique. Niewtpliwie chtnie by go tam przyjto, niewtpliwie rwnie pertraktacje na temat zwolnienia si z Monachium, skd niechtnie go wypuszczano, mocno si przecigay. W kadym jednak razie jego udzia w nastpnym koncercie Zapfenstsser by to pierwszy koncert po tym, na ktry w ostatniej dopiero chwili zdoa by powrci z Pfeiffering uwaano poniekd za wystp poegnalny. A e nadto dyrygent, dr Edschmidt, wybra na ten wanie wieczr szczeglnie kasowy program z Berliozem i Wagnerem, na koncercie zjawio si cae Monachium. Wiele znajomych twarzy wida byo w krzesach, a wstajc musiaem kania si co chwila: pastwu Schlaginhaufen i staym uczestnikom ich przyj, Radbruchom, Schildknappowi, Jeanette Scheurl, pani Zwitscher, pani Binder-Majorescu i wielu innym, ktrzy z pewnoci rwnie i dlatego tu przyszli, eby ujrze Rudiego Schwerdtfegera jako narzeczonego, siedzcego przed pulpitem z lewej strony, na samym przodzie podium. Narzeczonej jego nie byo zreszt jak sycha, wrcia ju do Parya. Zoyem ukon Inez Institoris. Przysza sama, to znaczy: w towarzystwie Knterichw, lecz bez ma, ktry by niemuzykalny i wieczr ten wola zapewne spdzi w Allotrii. Siedziaa na sali do daleko, w sukni, ktrej prostota graniczya ju prawie z ubstwem, z ukonie wygit szyjk, podniesionymi brwiami, usteczkami z nieszczsn obuzeri odtymi w ciup, i gdy tak odpowiedziaa na mj ukon, nie mogem obroni si przed denerwujcym wraeniem, e cigle jeszcze umiecha si pena zoliwego triumfu, i podczas owej dugiej wieczornej rozmowy w swoim salonie tak znakomicie potrafia wyzyska moje wspczucie i cierpliwo. Co si tyczy Schwerdtfegera, to wiedzc dobrze, jak wiele ciekawych oczu napotka, wcale prawie w cigu caego tego wieczoru nie spoglda na sal. W chwilach, kiedy mg to robi, stroi swj instrument albo kartkowa nuty. Koniec tego koncertu stanowia, oczywicie, uwertura do piewakw norymberskich, grana szeroko i wesoo, a i tak ju donone oklaski nasiliy si jeszcze wyranie, gdy Ferdynand Edschmidt kaza powsta orkiestrze i dzikujc poda rk pierwszemu skrzypkowi. Kiedy si w uroczysty akt odbywa, znajdowaem si ju na grze w rodkowym przejciu, troszczc si o swoj garderob, ktr przy niewielkim jeszcze cisku kazaem sobie wyda z szatni. Zamierzaem przej pieszo przynajmniej cz drogi powrotnej, to znaczy drogi do mojego pied--terre w Schwabing. Przy wyjciu spotkaem jednego z uczestnikw zebra u Kridwissa, profesora Gilgena Holzschuhera, znawc Drera, ktry rwnie by na koncercie. Uwika mnie w rozmow, ktra z jego strony zacza si od krytyki dzisiejszego programu: takie zestawienie Berlioza z Wagnerem, romaskiej wirtuozerii z niemieckim mistrzostwem, to brak smaku, a nadto le ukryta, bo wyrana tendencja polityczna. Nazbyt wyglda na porozumienie niemiecko-francuskie i na pacyfizm, bo przecie ten
404

Edschmidt znany jest jako republikanin i jako element narodowo niepewny. Myl ta drczya go przez cay wieczr. Niestety, dzisiaj wszystko jest polityk, czysto duchowa ju nie istnieje. Aby j przywrci, naleaoby przede wszystkim postawi na czele wielkich orkiestr ludzi o nieskalanie niemieckim nastawieniu. Nie powiedziaem mu, e to on wanie wszystko upolitycznia i e sowo niemiecki bynajmniej nie jest dzisiaj synonimem duchowej czystoci, lecz raczej hasem partyjnym. Zaznaczyem tylko, e wirtuozeria, romaska czy inna, przejawia si rwnie w utworach Wagnera, cieszcych si wszak wielk midzynarodow popularnoci, po czym szczliwie odwrciem jego uwag, rozprawiajc na temat jego artykuu o zagadnieniach proporcji w architekturze gotyckiej, opublikowanego niedawno w pimie: Sztuka i Artyci. Grzecznostki, jakie mu prawiem na ten temat, uczyniy go cakiem szczliwym, mikkim, apolitycznym i pogodnym, ja za skorzystaem z poprawy jego nastroju, aby si z nim rozsta i skrci w swoj drog na prawo, podczas gdy on ruszy w lewo. Niebawem, minwszy grny odcinek Trkenstrasse, dotarem do Ludwigstrasse i lew stron cichej Monumental-Chaussee (co prawda od lat ju cakowicie wyasfaltowanej) kroczyem ku Bramie Zwycistwa. Wieczr by chmurny i bardzo agodny, zimowy mj paszcz zacz mi na dusz met ju nieco ciy i przy przystanku na Theresienstrasse zatrzymaem si chcc zaczeka na jakikolwiek tramwaj idcy do Schwabing. Nie wiem, dlaczego trwao niezwykle dugo, zanim jaki nadszed. Zdarzaj si oczywicie zatory i opnienia w ruchu. Wreszcie nadjecha tramwaj nr 10, cakiem dla mnie odpowiedni. Jeszcze go sysz i widz, jak nadjeda od strony Feldherrnhalle. Te monachijskie niebieskie wozy tramwajowe o barwach bawarskich s bardzo cikiej konstrukcji i, czy to z racji swej budowy, czy dla specjalnych waciwoci geologicznych terenu, robi wiele haasu. Elektryczne iskry strzelay nieustannie spod k wozu, a mocniej jeszcze w grze, przy paku, gdzie z sykiem rozsypyway si snopami jak zimne ognie. Tramwaj stan, a ja przeszedem z przedniej platformy, przez ktr wsiadem do wntrza wozu. Tu obok odsuwanych drzwi, na lewo od wejcia, znalazem wolne miejsce, ktre widocznie przed chwil kto wysiadajc opuci. Wszystkie miejsca siedzce byy zajte, przy tylnych drzwiach stao nawet w przejciu dwch panw, trzymajc si skrzanych uchwytw. Wikszo jadcych bya to zapewne powracajca do domu publiczno koncertowa. Wrd nich, porodku przeciwlegej awki, siedzia Schwerdtfeger, z futeraem skrzypiec wcinitym midzy kolana. Z pewnoci widzia, jak wchodziem, lecz unika mego spojrzenia. Pod paszczem mia biay szalik zakrywajcy muszk frakow, by jednak swoim zwyczajem bez kapelusza. Wyglda adnie i modo z t swoj nieco nastroszon gstwin jasnych lokw, z twarz zarumienion od dokonanej pracy, tak e chwalebne to zziajanie nadawao nawet jego niebieskim oczom wygld jak gdyby podpuchnitych. Lecz i z tym byo mu do twarzy, jak i z lekko odtymi wargami, ktrymi tak wietnie umia gwiz405

da. Niezbyt szybko orientuj si w otoczeniu; stopniowo te dopiero odkryem, e w tramwaju znajduj si jeszcze i inni znajomi. Zamieniem ukon z dr. Kranichem, ktry siedzia po tej samej stronie co Schwerdtfeger, lecz zaj miejsce z dala od niego, tu przy tylnych drzwiach. Przypadkowe pochylenie si pozwolio mi dostrzec ze zdumieniem Inez Institoris, siedzc po tej samej co i ja stronie, dalej jednak znacznie ode mnie, bliej rodka, ukosem naprzeciw Schwerdtfegera. Mwi: ze zdumieniem, gdy nie bya to przecie droga do jej domu. Z chwil jednak, gdy kilka miejsc dalej zauwayem jej przyjacik, pani Binder-Majorescu, ktra mieszkaa daleko za miastem w Schwabing, jeszcze za Wielk Gospod, wywnioskowaem, e pewno Inez ma zamiar wypi u niej wieczorn herbat. Teraz jednak zrozumiaem, dlaczego Schwerdtfeger uparcie odwraca sw pikn gow przewanie w prawo, tak e prezentowa mi jedynie swj nieco tpy profil. Nie tylko wic o to mu chodzio, aby zignorowa czowieka, ktrego mg by uwaa za alter ego Adriana, i w duchu robiem mu wyrzuty, e akurat tym tramwajem musi jecha, wyrzuty zapewne niesprawiedliwe, bo przecie nie byo wcale powiedziane, e wsiad razem z Inez. Moga bya, tak jak i ja, wsi po nim albo, jeli rzecz miaa si odwrotnie, on na jej widok nie mg przecie nagle da drapaka. Minlimy ju uniwersytet i wanie konduktor stan koo mnie w swych filcowych butach, aby przyj dziesitk i w zamian wsun mi do rki bilet, gdy staa si ta rzecz nieprawdopodobna i jak wszystko, co niespodziewane, zrazu cakiem niepojta. Strzelanina rozlega si nagle w tramwaju, paskie, ostre, donone detonacje, jedna za drug, trzy, cztery, pi, z dzik, oszaamiajc szybkoci, a naprzeciw Schwerdtfeger, ze swym pudem od skrzypiec w rkach, osun si najpierw na rami, a potem na kolana siedzcej obok niego po prawej stronie pani, ktra, na rwni ze sw ssiadk z lewej, z przeraeniem odsuna si od niego, podczas gdy w tramwaju wybuch powszechny tumult, popoch i wrzaskliwa panika, zamiast przytomnej interwencji, na przedzie wozu za motorniczy, Bg wie czemu, nieustannie jak szalony nadeptywa na dzwonek, by moe po to, aby przywoa policjanta. Oczywicie, nigdzie w pobliu nie byo go ani ladu. W zatrzymanym tramwaju powsta niebezpieczny niemal tok, poniewa jedni z pasaerw chcieli ucieka, inni za znowu, ciekawi lub dni czynu, cisnli si z obu platform do wntrza. Obaj panowie stojcy w przejciu rzucili si wraz ze mn ku Inez oczywicie o wiele za pno. Nie potrzebowalimy jej rewolweru wydziera; upucia go, a raczej odrzucia od siebie i to w kierunku swej ofiary. Twarz jej bya biaa jak papier, z ostro zarysowanymi purpurowymi plamami na kociach policzkowych. Oczy miaa zamknite i umiechaa si nieprzytomnie, z buzi w ciup. Trzymano j za rce, a ja rzuciem si do Rudolfa, ktrego pooono na cakiem opustoszaej awce. Na drugiej leaa zakrwawiona i zemdlona dama, na ktr by upad, a ktra, jak si potem okazao, otrzymaa nieszkodliwy postrza w rami.

406

Koo Rudolfa stao ju sporo ludzi, wrd nich dr Kranich, ktry go trzyma za rk. C to za straszliwy, nieodpowiedzialny i nierozumny czyn! orzek poblady swym dobitnym, akademicko uksztaconym, a przy tym astmatycznym gosem, wymawiajc przy tym sowo straszliwy w ten sposb, jak to czyni aktorzy. Doda jeszcze, e nigdy bardziej ni w tej chwili nie auje, i nie jest medykiem, lecz tylko numizmatykiem, i doprawdy w danej chwili numizmatyka wydaa mi si najbardziej niepotrzebn ze wszystkich nauk, mniej nawet przydatn od filologii, co oczywicie jest nieuzasadnion opini. W rzeczy samej na miejscu nie byo adnego lekarza, ani jednego wrd publicznoci koncertowej, mimo e lekarze bywaj przecie muzykalni, choby dlatego, e jest midzy nimi tak wielu ydw. Pochyliem si nad Rudolfem. Dawa jeszcze znaki ycia, lecz by straszliwie trafiony. Pod jednym jego okiem znajdowaa si krwawica rana wlotowa. Inne kule, jak si okazao, przebiy mu szyj, puca i wiecowe naczynia serca. Unis gow usiujc co powiedzie, lecz natychmiast krwawa piana wystpia mu na wargi, ktrych agodne odcie wydao mi si naraz pikne i wzruszajce, wywrci oczy, a gowa jego twardo opada na drewnian aw. Nie potrafi powiedzie, jak nieprzeparta, rozpaczliwa lito dla tego czowieka mnie ogarna. Poczuem, e w pewien sposb zawsze by mi bliski, i musz wyzna, e wspczucie moje wobec niego byo znacznie wiksze ni wobec owej nieszczsnej, w upadku swym na pewno godnej politowania, ktra wskutek cierpienia i odurzajcego je, demoralizujcego naogu, staa si zdolna do popenienia tak ohydnego czynu. Owiadczyem, e jestem dobrym znajomym obojga, i poradziem, aby przenie ciko rannego na uniwersytet, gdzie od wonego mona bdzie zadzwoni po pogotowie i policj i gdzie, o ile mi wiadomo, znajduje si take niewielki punkt opatrunkowy. Zarzdziem rwnie, aby przeprowadzono tam sprawczyni zabjstwa. Wszystko to wykonano. Jaki gorliwy modzieniec w okularach wynis wraz ze mn nieszczsnego Rudolfa z wozu, za ktrym zrobi si ju zator z dwch czy trzech tramwajw. Z jednego z nich wybieg ku nam wreszcie jaki lekarz z walizeczk, dyrygujc caym tym transportem, raczej niepotrzebnie. Nadbieg rwnie reporter prasowy usiujc zasign informacji. Mczy mnie dotd wspomnienie, z jakim trudem zdoalimy w kocu wydzwoni wonego z jego mieszkania na parterze. Lekarz, mody czowiek, ktry si wszystkim przedstawia, usiowa, gdy uoono nieprzytomnego na sofie, udzieli mu pierwszej pomocy. Karetka pogotowia niespodziewanie szybko przybya na miejsce. Rudolf, jak mi to lekarz zaraz po badaniu jako rzecz niestety prawdopodobn zapowiedzia, zmar w drodze do miejskiego szpitala. Co si mnie tyczy, przyczyem si do pniej przybyych funkcjonariuszy policji i ich spazmatycznie teraz szlochajcej aresztantki, aby zorientowa komisarza
407

w okolicznociach jej ycia i nastawa na przekazanie jej do kliniki psychiatrycznej. Owiadczono mi jednak, e tej nocy nie da si to ju zrobi. Na wieach kocielnych bia pnoc, gdy opuciem urzd i, rozgldajc si za takswk, ruszyem w czekajc mnie jeszcze cierpk drog: na Prinzregentenstrasse. Uwaaem za swj obowizek powiadomi maego maonka o wszystkim, co zaszo, oszczdzajc go przy tym w miar moliwoci. Takswk znalazem dopiero wtedy, gdy nie warto ju byo z niej korzysta. Drzwi domu zastaem zamknite, ale na mj dzwonek zapalono wiato na schodach i Institoris zszed na d we wasnej osobie, aby zasta przed wejciem mnie zamiast swej ony. Mia osobliwy sposb apania powietrza ustami przy jednoczesnym przysysaniu dolnej wargi do zbw. Co? Jak to? wybekota. To pan? Co pan tu... Czy pan mi chce... Na schodach nie mwiem prawie nic. Na grze, w jego salonie, tam gdzie suchaem enujcych wyzna Inez, opowiedziaem mu po paru sowach wstpu o wszystkim, czego byem wiadkiem. Sta, a gdy skoczyem mwi, usiad szybko w jednym z wiklinowych foteli, potem jednak okaza opanowanie czowieka, ktry od dawna y ju w przygnbiajco gronej atmosferze. A wic tak powiedzia. Tak musiao si sta. I wyranie mona byo poj, e z lkiem oczekiwa by jedynie, jak si to stanie. Pjd do niej oznajmi jeszcze, wstajc znowu. Mam nadziej, e mi tam (mia na myli areszt policyjny) pozwol z ni mwi. Na t noc wolaem nie robi mu zbytnich nadziei, on jednak sabym gosem owiadczy, e obowizkiem jego jest sprbowa, narzuci paszcz i wybieg z mieszkania. Sam w tym pokoju, gdzie popiersie Inez spogldao w tak dystyngowany i fatalny sposb z postumentu, myli moje zwrciy si tam, dokd, jak atwo uwierzy, podczas ostatnich godzin nie jeden raz ju si uparcie zwracay. Wydao mi si, e musz jeszcze komu oznajmi bolesn nowin. Lecz osobliwe jakie odrtwienie opanowao moje czonki, a nawet minie twarzy, uniemoliwiajc mi zdjcie suchawki telefonicznej i zamwienie poczenia z Pfeiffering. Nieprawda zreszt, zdjem j, trzymaem w opuszczonej rce i syszaem przytumione, podmorskie jakby zgoszenie si urzdujcej telefonistki. Ale zrodzone z chorobliwego ju przemczenia wyobraenie, e oto cakiem zbytecznie zaalarmuj po nocy dom Schweigestillw, e w c a l e n i e p o t r z e b a , abym opowiada Adrianowi o swoich przeyciach, a nawet e w jaki sposb omiesz si tym, unicestwio mj zamiar i odoyem suchawk z powrotem na wideki.

408

XLIII
Opowie moja zblia si ku kocowi jak wszystko. Wszystko toczy si i pdzi ku kocowi, pod znakiem koca stoi wiat stoi pod znakiem tym przynajmniej dla nas, Niemcw, ktrych tysicletnie dzieje obalone, doprowadzone ad absurdum, zowrogo chybione, zbkane w bezdroach, jak tego dowodz skutki, kocz si nicoci, rozpacz, niebywaym bankructwem, stoczeniem si w otcha piekieln wrd grzmotu roztaczonych pomieni. Jeli prawd jest to, co gosi niemieckie przysowie, e wszelka droga do dobrego celu dobra jest w kadej ze swych czci, to uzna naley, e droga, ktra zawioda nas ku temu potpieniu a uywam tu tego sowa w jego najbardziej cisym, religijnym znaczeniu potpiecza bya powszdy, w kadym swoim punkcie i zwrocie, cho gorzkie to dla mioci dowiadczenie pogodzi si z t logik. Nieubagane uznanie potpienia nie jest jednak rwnoznaczne z zaparciem si mioci. Ja, skromny niemiecki czowiek i uczony, kochaem wiele z tego, co niemieckie, ba, niepozorne moje ycie zdolne byo do wyrzeczenia i ofiary, powicone mioci, czsto penej przeraenia, zawsze penej troski, lecz wiekuicie dochowujcej wiary wybitnemu niemieckiemu czowiekowi i artycie, ktrego tajemna grzeszno i straszliwe zejcie nie byy w stanie przeway owej mioci, bdcej kto wie? moe jedynie odblaskiem aski. Skurczony w oczekiwaniu na przeznaczenie, poza spenienie ktrego czowiek ju myl sign si nie omiela, tkwi oto w mojej samotni we Freising, unikajc widoku potwornie zdewastowanego Monachium, powalonych posgw, domw, ktrych fasady spogldajc pustymi oczodoami okien zakrywaj ziejc za nimi pustk, lecz skonne s j odsoni, pomnaajc gruz, lecy ju na bruku. Serce moje kurczy si z litoci nad szalestwem moich synw, ktrzy na rwni z masami ludu wierzyli, radowali si, ponosili ofiary i walczyli, a teraz od dawna ju, jak miliony im podobnych, z otpiaym wzrokiem doznaj otrzewienia, ktre prowadzi do ostatecznej beznadziejnoci i najgbszej rozpaczy. Duchowa ta klska nie zbliy ich do mnie, ktry nie mogem podzieli ich wiary ani cieszy si ich szczciem. I z tego jeszcze zreszt zarzut mi uczyni, tak, jakby te sprawy inny mogy przybra obrt, gdybym wraz z nimi przeni ten ohydny sen. Bg niechaj im dopomoe. Jestem sam z moj staruszk Helen, ktra troszczy si o doczesne moje potrzeby, a ktrej niekiedy odczytuj z tej opowieci fragmenty, jakie w prostocie ducha swego poj moe, opowieci, ktrej doprowadzenie do koca stao si dla mnie jedynym marzeniem wrd oglnej katastrofy. Proroctwo koca, nazwane Apocalipsis cum figuris, rozlego si po raz pierwszy, jaskrawo i wspaniale, w lutym 1926 roku we Frankfurcie nad Menem, w rok mniej wicej po przeraajcych wypadkach, o ktrych opowiedziaem, i by moe, e przygnbienie, ktre one wanie wywoay, przyczynio si po czci do tego, e Adrian nie przemg si, aby przezwyciy swoj wrodzon rezerw i wzi
409

osobisty udzia w owym koncercie, niezwykle sensacyjnym, cho nie brako z jego okazji zoliwego wrzasku i gupawego rechotu. Nigdy zreszt nie usysza tego dziea, jednego z dwch najbardziej dobitnych wiadectw jego twardego i dumnego ycia, nad czym zreszt nie naley chyba zbytnio ubolewa, zwaywszy, co sam mwi na temat syszalnoci muzyki. Poza mn, ktry zdoaem si jednak na t podr zwolni, z krgu naszych znajomych jedynie mia Jeanette Scheurl, mimo skromnych swoich finansowych zasobw, zdoaa pojecha na w koncert do Frankfurtu, opowiadajc o nim pniej przyjacielowi w Pfeiffering swym tak bardzo swoistym, z francuszczyzny i gwary bawarskiej zmieszanym dialektem. W okresie tym szczegln przyjemno sprawiay mu spotkania z t eleganck chopk: nie ma co, obecno jej wpywaa na niego dobroczynnie i kojco, jaka ochronna sia z niej promieniowaa i naprawd widziaem ich oboje siedzcych w kcie izby opata, r k a w r k , milczcych i jakby bezpiecznych. To rka w rk byo do niego niepodobne, bya to zmiana, ktr spostrzegem ze wzruszeniem, z radoci nawet, ale te i nie bez obawy. Bardziej ni kiedykolwiek lubi te w tym okresie przebywa w towarzystwie Rdigera Schildknappa, podobnookiego. Wprawdzie skpi on siebie po dawnemu; gdy jednak wreszcie si zjawia, obdarty gentleman, gotw by zawsze do dalekich spacerw, ktre Adrian tak lubi, zwaszcza kiedy nie mg pracowa, a ktre Rdiger przyprawia gorzkim i groteskowym komizmem. Biedny jak mysz kocielna, mia on podwczas wiele kopotw ze swym zaniedbanym i zepsutym uzbieniem i nieustannie opowiada o niesumiennych dentystach, ktrzy udawali, e lecz go z przyjani, potem jednak nieoczekiwanie stawiali niemoliwe warunki, o systemach spacania rat, przekroczonych terminach, po upywie ktrych zmuszony by zwrci si po rad do innego lekarza, wiedzc doskonale, e i jego roszcze nigdy nie bdzie mg ani chcia zaspokoi, i temu podobnie. Wrd okropnych mczarni wcinito mu duy mostek na pozostae, obolae korzenie, ktre niebawem pod tym ciarem jy si chwia, tak e makabryczna konieczno usunicia tej sztucznej budowli grozia zacigniciem nowych dugw, ktrych nigdy nie zdoa spaci. To wszystko si wali oznajmia ponuro, nie tylko jednak nie mia nic przeciwko temu, e Adrian mia si do ez ze wszystkich jego nieszcz, lecz zdawa si specjalnie do tego wanie dy i skrca si przy tym w chopicym miechu. Ten jego wisielczy humor odpowiada wanie w tym czasie samotnikowi, ja za, nie posiadajc niestety w tym kierunku zdolnoci i nie umiejc go rozweseli, czyniem, co mogem, aby zapewni mu to towarzystwo, namawiajc opornego przewanie Rdigera do odwiedzin w Pfeiffering. ycie Adriana bowiem upywao w cigu caego tego roku bezczynnie: dotkna go atrofia myli, bezwad ducha, co niezwykle go, jak z listw do mnie wynikao, przeraao, upokarzao i drczyo i co, przynajmniej tak mi to tumaczy, byo gwnym powodem, dla ktrego nie pojecha by do Frankfurtu. Niepodobna zajmowa si dokonan ju prac w stanie
410

niemonoci stworzenia czego lepszego. Przeszo znie mona jedynie czujc swoj nad ni przewag, lecz nie podziwiajc jej gupio, w wiadomoci aktualnego bezwadu. Pustaw, niemal gupaw zwa w listach, pisanych wwczas do mnie, do Freising, swoj psi egzystencj, bezpamitliw, nieznonie idylliczn rolinn wegetacj, ktrej przeklinanie jest jedyn jeszcze, cho aosn honorow ucieczk, a co potrafi doprowadzi go do tego, e bdzie yczy sobie nowej wojny, rewolucji czy temu podobnego wiatowego zgieku, byle tylko zosta wyrwanym z otpienia. O komponowaniu nie ma ju teraz dosownie zielonego pojcia, zupenie nie potrafi sobie przypomnie, jak si to robi, i wierzy najmocniej, e nigdy ju a n i j e d n e j nuty nie napisze. Nieche si pieko nade mn zlituje!, Mdl si za moj biedn dusz! takie to zwroty powtarzaj si w tych dokumentach, ktre, cho tak wielk napaway mnie trosk, podnosiy mnie wszake na duchu, mwiem sobie bowiem, e teraz ju tylko ja, towarzysz lat dziecinnych, i nikt poza mn na wiecie mog by odbiorc takich zwierze. W odpowiedziach moich usiowaem go pocieszy, wspominajc, e czowiekowi zazwyczaj trudno sign myl poza swj stan obecny, ktry zawsze, ze wzgldw uczuciowych, cho wbrew rozumowi, skonny jest uwaa za stay ju swj los, bdc niezdolnym, eby si tak wyrazi, wyjrze za nastpny zakrt co, by moe, bardziej jeszcze odnosi si do okresw cierpienia ni do okresw szczcia. Wyczerpanie jego daje si w zupenoci wyjani skutkami okrutnych rozczarowa, jakie ostatnio przey. I byem na tyle saby a poetyczny, e odogi jego ducha porwnaem do odpoczywajcej zim ziemi, w onie ktrej tajemnie, nowe ju przygotowujc pdy, pulsuje ycie obraz, jak sobie zdawaem spraw, niedopuszczalnie dobroduszny, bynajmniej nie przylegajcy do skrajnoci jego egzystencji, do przerzutw od twrczego uniesienia po pokutne otpienie, ktrym podlega. Ponadto ze stagnacj si twrczych poczone byo rwnie raczej jako objaw towarzyszcy ni jako przyczyna nowe pogorszenie jego stanu zdrowia. Cikie ataki migreny zmuszay go do przebywania w ciemnociach, katary odka, oskrzeli i krtani dokuczay mu na przemian w cigu caej tej zimy 1926 roku i same by ju uniemoliwiy mu podr do Frankfurtu tak zreszt, jak uniemoliwiy mu inn jeszcze, od strony ludzkiej nawet pilniejsz, konieczniejsz, waniejsz, a przecie kategorycznym wyrokiem lekarza absolutnie wzbronion. Rwnoczenie bowiem i osobliwy to zbieg okolicznoci niemal tego samego dnia zeszli pod koniec tego roku ze wiata Max Schweigestill i Jonathan Leverkhn, obaj siedemdziesiciopicioletni, ojciec i gospodarz bawarskiego gospodarstwa, gdzie Adrian od tylu ju lat goci, i rodzony jego ojciec na dalekiej zagrodzie Buchel. Telegram matki, oznajmiajcy mu agodny zgon spekulatora, zasta go przy marach rwnie namitnego palacza fajki i rwnie skromnego myliciela, tyle e innej gwary, ktry ciar gospodarki od dawna stopniowo przekazywa dziedzicowi swemu i synowi, Gereonowi, tak jak zapewne tamten, w Buchel, przekazywa
411

je swemu Georgowi i obecnie cakiem ju przekaza. Adrian mg by pewien, e Elsbeth Leverkhn z takim samym cichym opanowaniem i tak sam rozsdn zgod na bieg ludzkich spraw przyja t mier, co matka Schweigestill. O wyjedzie na pogrzeb do Saskiej Turyngii przy wczesnym stanie zdrowia Adriana nie mogo by mowy. Jednake, cho tej niedzieli gorczkowa i czu si bardzo saby, upar si, wbrew zaleceniom lekarza, aby wzi udzia w aobnych uroczystociach ku czci swego gospodarza, ktre przy licznym udziale ludzi z caej okolicy odbyy si w wiejskim kociele w Pfeiffering. Rwnie i ja oddaem zmaremu ostatni posug, majc uczucie, e jednoczenie wywiadczam j i tamtemu, po czym pieszo powrcilimy razem do domu Schweigestillw, osobliwie wzruszeni niezbyt przecie osobliwym zjawiskiem, e pomimo zgonu staruszka machorkowy aromat jego fajki, wioncy z otwartej wietlicy, a take przesycajcy ciany korytarza, tak jak i przedtem unosi si w atmosferze. To przetrwa powiedzia Adrian. Dugo; by moe dopki dom bdzie sta. I w Buchel przetrwa rwnie. Ta chwila naszego przetrwania pniej, krtsza nieco lub dusza, nazywa si niemiertelnoci. Byo to po Boym Narodzeniu, obaj ojcowie, na poy ju obcy i od spraw ziemskich odwrceni, spdzili je jeszcze wrd swoich. Lecz gdy dzie j si przedua, ju z pocztkiem nowego roku, polepszyo si te wyranie samopoczucie Adriana, ustaa seria trapicych go dolegliwoci, duchowo zdawa si take przezwycia klsk swych planw yciowych oraz zwizane z tym wstrzsajce straty, umys jego zmartwychwsta, i obecnie z trudem zachowywa zimn krew wobec opadajcego go nawau nowych pomysw, za rok 1927 sta si rokiem obfitego izdumiewajcego urodzaju muzyki kameralnej: najpierw Muzyka na troje skrzypiec, trzy drewniane instrumenty dte i fortepian, utwr, rzekbym, powiewny, o niezwykle dugich, fantazjujcych, w najrozmaitszy sposb przetwarzanych i odmienianych, cho nigdy jawnie nie wystpujcych tematach. Jake lubi burzliw i nieprzepart tsknot tego utworu i jego romantyczny ton! zastosowane tu zostay przecie najcilej nowoczesne rodki tematyczne wprawdzie, lecz tak powanymi wariantami, e waciwie repryzy wcale w nim nie wystpuj. Cz pierwsza zatytuowana jest dosownie: Fantazja, druga stanowi potnie narastajce Adagio, trzecia, Fina, rozpoczyna si z dziecic nieomal lekkoci, stopniowo kontrapunktycznie si zgszcza, przybierajc jednoczenie coraz to bardziej na tragicznej powadze, a koczy si mrocznym epilogiem o charakterze marsza aobnego. Fortepian nigdy nie spenia roli uzupenienia harmonicznego, partia jego jest parti solow, jak w koncercie fortepianowym w tym zna zapewne stylistyczn reperkusj koncertu skrzypcowego. Ponad wszystko podziwiam moe jego mistrzostwo w rozwizywaniu kombinacji dwikowych. Instrumenty dte nigdzie nie zaguszaj smyczkw, lecz zachowujc dla nich stale przestrze dwikow alteruj z nimi, a tylko w bardzo niewielu miejscach smyczki i instrumenty dte cz
412

si w tutti. Reasumujc za te wraenia: wyglda to tak, jakby ze staego i dobrze znanego punktu wyjcia zwabiano nas w coraz to odleglejsze rejony wszystko dzieje si inaczej, ni si spodziewalimy. Nie chciaem wcale napisa sonaty powiedzia mi Adrian tylko powie. Ta tendencja do muzycznej prozy osiga swj szczyt w kwartecie smyczkowym, najbardziej moe ezoterycznym dziele Leverkhna, bezporednim nastpcy Muzyki. Jeli zazwyczaj muzyka kameralna bywa aren pracy tematycznej, to zostaa ona tu wrcz prowokacyjnie zaniechana. Nie ma w ogle adnych zwizkw motywicznych, rozwinicia, wariacji ani adnych powtrze; nieprzerwanie, w sposb pozornie cakowicie nie powizany, nastpuj nowe efekty, spojone jedynie podobiestwem tonu lub brzmienia lub, niemal czciej jeszcze, kontrastem. Ani ladu form tradycyjnych. Jest tak, jakby mistrz w tym pozornie anarchicznym utworze gboko zaczerpn oddechu do kantaty o Faucie, najbardziej zwartego ze wszystkich swoich dzie. W kwartecie polega on wycznie na wasnym suchu, na wewntrznej logice zamysu. Polifonia potguje si przy tym do maximum, a kady gos jest w kadej chwili absolutnie samodzielny. Cao zostaa zrnicowana przez bardzo wyranie skontrastowane tempi, mimo e wszystkie czci naley gra bez adnej przerwy. Pierwsza z nich, zatytuowana Moderato, podobna jest do gbokiego, intelektualnego dialogu i wsplnej narady wszystkich czterech instrumentw, powanej i agodnej wymiany, prawie bez dynamicznych zmian. Nastpuje po niej jakby w delirium wyszeptane Presto, grane z tumikiem przez wszystkie cztery instrumenty, po czym powolny, krtszy fragment, gdzie prowadzi altwka przy akompaniamencie wstawek pozostaych instrumentw, tak e cao przypomina scen wokaln. Wreszcie w Allegro con fuoco wyywa si polifonia w przecigych melodycznych liniach. Nie znam nic bardziej wzburzajcego od zakoczenia tego utworu, gdzie wydaje si, jakby ze wszystkich czterech stron strzelay nagle pomienie: jest to kombinacja biegnikw i trylw, sprawiajca wraenie, e syszy si ca orkiestr. W istocie, dziki penemu wykorzystaniu szerokich skali i najpeniejszych moliwoci dwikowych kadego instrumentu, osignita tu zostaje taka dwiczno, ktra rozsadza zwyczajowe granice muzyki kameralnej, nie wtpi te, i krytyka zarzuci temu kwartetowi, e jest on waciwie zakamuflowanym dzieem orkiestralnym. Nie bdzie jednak miaa racji. Studium partytury wyjania, e wykorzystane zostay najskuteczniejsze dowiadczenia kompozytorskie kwartetu smyczkowego. Adrian powtarza mi przecie wielekro swj pogld, e nie da si ju utrzyma dawnych granic midzy muzyk kameraln a stylem orkiestralnym i e od chwili emancypacji barwy jedno zaczo przechodzi w drugie. Narastaa w nim niewtpliwie skonno do dualizmu, do mieszania i zamiany, jak to wykazuje ju traktowanie wokalistyki i instrumentalistyki w Apokalipsie. Na wykadach filozofii mwi uczono mnie, e zakrelenie granic rwna si ju ich przekraczaniu. I tego odtd zawsze si trzymaem. Mia tu na myli he413

glowsk krytyk Kanta, a wypowied ta wiadczy, jak bardzo caa jego twrczo znajdowaa si zawsze pod wpywem intelektu oraz najwczeniejszych wrae. A wreszcie owo Trio na skrzypce, altwk i wiolonczel, ktre, na granicy wykonalnoci, naprawd jedynie trzech wirtuozw byoby w stanie choby technicznie opanowa, zdumiewajce zarwno sw pasj konstrukcyjn, niebywaym intelektualnym osigniciem, jak i niespodziewanymi zestawieniami dwikw, ktre jedynie ucho w podliwoci rzeczy nie syszanych oraz niezrwnana, spekulatywna fantazja potrafiy wydoby z tych trzech instrumentw. Niemoliwe, lecz wdziczne okreli Adrian w przystpie dobrego humoru ten utwr, ktrego zapis rozpocz by jeszcze podczas tworzenia Muzyki, a ktry obnosi i ksztatowa w myli, bdc przytoczony prac nad kwartetem, o ktrym sdzi by naleao, e sam jeden na dugo i w zupenoci musi pochon organizatorskie siy czowieka. Bya w tym exuberancja zachodzcych na siebie zamysw, nakazw, wypenie i odwrotw dla przezwycienia nowych zada, istny tumult problemw, napierajcych jednoczenie swymi rozwizaniami, jak powiada Adrian: Noc, w ktrej od byskawic panuje bezustanna jasno. Niezbyt to agodny rodzaj owietlenia, tudzie nieco migotliwy dorzuca nadto. Ale c, sam dygotam, za czub mnie ucapio diabelnie i jest mi, jakoby cay mj zewok trzso. Pomysy, miy przyjacielu, to larwy ciemnoci, lica im pon, a i tobie lica nie nazbyt miociwie rozpalaj. Midzy szczciem a kani naleaoby, w serdecznej przyjani z humanist pozostajc, kadego czasu snadnie umie rozrnia... I przyzna, e sam niekiedy nie wie, czy w spokojny bezwad, w jakim niedawno y jeszcze, nie by jednak lepszy od obecnego udrczenia. Wymawiaem mu niewdziczno. Ze zdumieniem, zami radoci w oczach, a take z tajonym, serdecznym przeraeniem suchaem i odczytywaem tydzie w tydzie to, co on zapisem czystym i dokadnym, wrcz kaligraficznym bez jakichkolwiek ladw niedbaoci przenosi na papier, a co mu jego, jak si wyrazi duch i puchacz (pisa: pugacz) podszepn i na nim wymusi. Jednym tchem, lepiej jeszcze: bez tchu, spisa wszystkie te trzy utwory, z ktrych jeden ju tylko wystarczyby dla upamitnienia roku jego powstania, i naprawd jeszcze tego samego dnia, kiedy ukoczy skomponowane pod koniec Lento kwartetu, zacz szkicowa Trio. Czuj si tak pisa mi, kiedy pewnego razu przez cae dwa tygodnie nie mogem go odwiedzi jakbym by studiowa w Krakowie, zwrot, ktrego znaczenie nie od razu pojem, zanim nie przypomniaem sobie, e wanie na uniwersytecie krakowskim wykadano publicznie w XVI wieku magi. Mog zapewni, e stale bardzo uwanie czyhaem na takie jego stylizacje, ktre co prawda zawsze lubi, teraz jednak czciej ni kiedykolwiek, czy moe powinienem raczej powiedzie: po wielekro? pojawiay si w jego listach, a nawet i w sowie mwionym. Niebawem miao si wyjani, dlaczego. Pierwsz tego ozna414

k by dla mnie dzie, kiedy wzrok mj napotka na jego biurku kart nutowego papieru, gdzie wielkimi literami wypisa by sowa: ao ta nakonia Doctorem Faustum, iby spisa Lamenta swoje. Spostrzeg, com dostrzeg, i ze sowami: A c tam mj pan brat za niecne facecje stroi! zabra mi t kartk sprzed oczu. To, co zamierza i w spokoju ducha, bez ludzkiej pomocy, pragn wykona, tai jeszcze dugo przede mn. Lecz od tej chwili, com wiedzia, tom wiedzia. Nie ulega wtpliwoci, e rok muzyki kameralnej, rok 1927, jest rwnie rokiem powstania koncepcji Lamentu Doctoris Fausti. Jakkolwiek to niewiarygodne: walczc z zadaniami tak wysoce skomplikowanymi, e realizacj ich wyobrazi sobie mona jedynie pod warunkiem najwikszej i najbardziej wycznej koncentracji, umys jego wybiega naprzd, prbujc, organizujc rozpoznanie sta ju pod znakiem drugiego oratorium, owego druzgoccego Lamentu, od powanego zajcia si ktrym mia go na razie jeszcze odwie pewien epizod jego ycia, rwnie uroczy, co rozdzierajco bolesny.

XLIV
Urszula Schneidewein, siostra Adriana z Langensalza, po trzech rokrocznych poogach w latach 1911, 1912 i 1913 zaniemoga troch na puca i musiaa spdzi kilka miesicy w pewnym uzdrowisku w grach Harzu. Katar szczytw wydawa si po tym wyleczony i podczas caego dziesitka lat, jaki upyn do chwili urodzenia si najmodszego jej synka, Nepomuka, bya Urszula dla wszystkich swych bliskich beztrosko zapobiegliw on i matk, mimo e okres godu podczas wojny i potem jeszcze nie pozwala jej zdrowiu w caej peni rozkwitn, e dokuczay jej czste przezibienia, zaczynajce si od zwykych katarw, padajcych z reguy pniej na oskrzela, i e z wygldu (cho zmyli moga jej dobrodusznie umiechnita i wyrozumiaa mina) pozostaa zawsze ju jeli nie cierpica, to jednak delikatna i bladawa. Cia w roku 1923 zdawaa si raczej wzmaga ni osabia jej siy witalne. Po porodzie dosza wprawdzie z wielkim trudem do zdrowia, lecz stany podgorczkowe, ktre przed dziesiciu laty spowodoway wysanie jej na kuracj, powrciy. Ju wtedy bya mowa o powtrnym przerwaniu jej egzystencji ony i matki, celem odbycia specyficznej kuracji, lecz, jak mi si z pewnoci wydaje, pod wpywem psychicznych radosnych przey, szczcia macierzystwa, radoci z synka, ktry okaza si najspokojniejszym, najmilszym, najgrzeczniejszym i najatwiejszym do wychowania niemowlciem, symptomy te znowu si cofny, a dzielna kobieta trzymaa si krzepko, a do maja 1928 roku, kiedy to picioletni Nepomuk dosta
415

do cikiej odry, trwoliwe za pielgnowanie dniem i noc ukochanego nade wszystko dziecka nadmiernie wyczerpao jej siy. Nastpi kolejny atak choroby, po ktrym ani wahania temperatury, ani kaszel nie chciay ustpi, tak e opiekujcy si ni lekarz zada kategorycznie pobytu w sanatorium, z gry i bez faszywego optymizmu obliczajc go na cae p roku. To wanie sprowadzio Nepomuka Schneideweina do Pfeiffering. Siedemnastoletnia jego siostra Ra, ktra wraz z o rok od niej modszym bratem Ezechielem pracowaa ju w sklepie optycznym (podczas gdy pitnastoletni Rajmund chodzi jeszcze do szkoy), obarczona zostaa obecnie, rzecz naturalna, dodatkow robot prowadzenia ojcu pod nieobecno matki gospodarstwa domowego, i byaby wedug wszelkiego prawdopodobiestwa zbyt zajta, aby wzi jeszcze na siebie opiek nad malutkim bratem. Urszula powiadomia o wszystkim Adriana, napisaa mu, e lekarz widziaby najlepsze rozwizanie kopotw w tym, gdyby may rekonwalescent mg spdzi pewien czas w wiejskim powietrzu w Grnej Bawarii, i poprosia go, eby nakoni sw gospodyni, aby przez pewien okrelony czas zechciaa zastpi dziecku matk lub babk. Elza Schweigestill, namawiana nadto jeszcze przez Klementyn, przystaa na to chtnie, tak wic w poowie czerwca owego roku, gdy Johannes Schneidewein towarzyszy swej onie w gry Harzu, do tego samego sanatorium koo Suderode, ktre ju niegdy tak jej pomogo, Ra wraz ze swym braciszkiem wyruszya na poudnie i przywioza go pod dach drugiego rodzinnego domu jego wuja. Nie byem obecny podczas przybycia rodzestwa do domu Schweigestillw, ale Adrian opisa mi scen, jak to wszyscy domownicy, matka, crka, syn pierworodny, dziewki i parobcy, otoczyli, peni zachwytu i radosnego miechu, maego przybysza, nie mogc si napatrzy tak uroczemu dziecku. Zwaszcza, oczywicie, kobiety, spord nich za znw najywioowiej element suebny i ludowy, cakiem straciy gow, schylay si ze zoonymi rkami ku chopczykowi, kucay przed nim i wykrzykiway: Jezus, Maria i Jzef! w podziwie nad jego piknoci przy pobaliwym umiechu dorosej siostry, po ktrej wida byo, e niczego innego si nie spodziewaa i przyzwyczajona bya do oglnego zakochiwania si w najmodszym przedstawicielu jej rodziny. Nepomuk albo Nepo, jak go woali swoi, albo te Echo, jak sam siebie od pierwszych dni, od kiedy tylko j gaworzy, w cudownym wrcz pomyleniu spgosek nazwa, ubrany by w skromny strj letni, bynajmniej nie z miejska: w bia, bawenian koszulow bluzeczk z krtkimi rkawami, bardzo krtkie pcienne spodenki i wydeptane skrzane buty na bosych stopach. Mimo to kady doznawa wraenia, e stoi przed ksiciem elfw. Delikatna doskonao jego drobnej postaci ze szczupymi, ksztatnymi nkami, nieopisany urok jego podunej, owalnej, gstwin jasnych lokw pokrytej gwki, ktrej rysy, a nadto dziecinne, miay przecie w sobie co wyrazicie uformowanego i wakiego, a nawet niewypowie416

dzianie sodkie i czyste, gbokie i jednoczenie zadziorne unoszenie dugorzsych, jasnobkitnych oczu nawet i wszystko to razem nie byo jeszcze przyczyn tego baniowego wraenia, wraenia odwiedzin ze wiata duszkw. Dochodzia do tego nadto postawa i zachowanie si dziecka pord otaczajcych go, rozemianych, ciche okrzyki radoci i wzruszone westchnienia wydajcych dorosych, jego nie wolny oczywicie od pewnej kokieterii i wiadomoci swego uroku umiech, jego odpowiedzi i uwagi, majce co z najmilszego pouczania i oznajmiania, srebrny gosik malekiej krtani i gosiku tego gaworzenie, po dziecinnemu mylce jeszcze goski, z rozcigym nieco, troch uroczystym a wyranym szwajcarskim akcentem, odziedziczonym po ojcu a szybko przejtym i przez matk, z grnojzykowym r i zabawnym rozdzielaniem sylab, jak na przykad: trud-ny, brud-ny, przy czym chopaczek, czego nigdy nie widziaem u innych dzieci, akompaniowa sobie wyjaniajcymi, lecz, jako e czsto rozmijay si z sensem, raczej zaciemniajcymi i udziwniajcymi gestami ramion i malutkich rczek. Oto pobieny opis Nepo Schneideweina, oto opis Echa, jak za jego wasnym przykadem wszyscy zaraz go nazywa zaczli, o ile tylko nieporadnie przyblione sowo zdoa przekaza go temu, kto sam tego nie widzia. Ilu to ju pisarzy przede mn uskarao si na nieprzydatno sowa dla osignicia wizualnoci, dla przekazania dokadnego obrazu indywidualnej postaci! Sowo stworzone jest dla wyraania czci i chway, danym mu jest zdumiewa si, podziwia, bogosawi oraz wyraa jakie zjawisko przez uczucia, jakie w nas budzi, lecz nie jest zdolne przywoa go ani odtworzy. Wicej zapewne od prby sportretowania uczyni dla mego uroczego modela, przyznajc, e dzi jeszcze, po upywie siedemnastu lat, zy napywaj mi do oczu na myl o nim, co zarazem wprawia mnie w osobliw, eteryczn, nie cakiem chyba ziemsk rado. Odpowiedzi, ktre dawa pord wdzicznej gestykulacji na pytania o matk, o podr, o pobyt w wielkim miecie Monachium, miay, jak ju wspomniaem, dobitnie szwajcarski akcent i na rwni ze srebrnym jego gosikiem byy mocno zabarwione dialektem, jak np. Hsli zamiast Haus ppis Feins zamiast etwas Feines, lub es bitzli zamiast ein bischen. Uderzao rwnie jego upodobanie do swka wic: wic byo licznie, i temu podobne. Sporo uroczystych pozostaoci starego jzyka powtarzao si rwnie czsto w jego mowie, jak na przykad, kiedy nie mogc przypomnie sobie czego, powiedzia: Uszo mi w kocu za oznajmi: Wicej nowych wieci nie pomn. Powiedzia to jednak wyranie tylko dlatego, e usiowa pooy ju kres owemu cercle, gdy zaraz potem z miodowych jego warg pady nastpujce sowa: Echo myli, e nie uchodzi mu duej sta na dworze. Przystoi, eby wszed do Hsli i przywita wujka.

417

Z tymi sowy wycign rczk do siostry, eby go poprowadzia. W tej jednak wanie chwili Adrian, ktry odpoczywa i tymczasem zdy si ju ubra, wyszed sam na podwrze, aby powita siostrzenic. A to powiedzia przywitawszy dziewczyn i stwierdziwszy jej wielkie podobiestwo do matki to jest nasz nowy domownik? Uj rk Nepomuka i szybko rwnie uleg urokowi wzniesionych ku niemu z lazurowym umiechem oczu. No, no powiedzia tylko, z wolna kiwajc gow dziewczynie, a potem powracajc do swojej kontemplacji. Wzruszenie jego nie uszo niczyim oczom, ani nawet dziecka, i gos Echa, zamiast brzmie miao, mia w sobie co ostronie agodzcego i serdecznie uspokajajcego, z przyjazn prostot rozadowujcego atmosfer, gdy a byy to pierwsze sowa, z ktrymi zwrci si do wuja stwierdzi zwyczajnie: Cieszysz si, e przybyem, prawda? Wszyscy si rozemieli, rwnie i Adrian. Pewnie! odpar. I mam nadziej, e i ty si cieszysz, e pozna nas wszystkich. Wielce to rozkoszliwe spotkanie odpowiedzia dziwnymi sowami chopaczek. Otoczenie znw zamierzao wybuchn miechem, ale Adrian, potrzsajc ku nim gow, pooy palec na ustach. Nie trzeba szepn dziecka zbija z tropu miechem. I zreszt wcale nie ma powodu do miechu, prawda, matko? zwrci si do pani Schweigestill. Wcale nie ma powodu! odpara przesadnie dononym gosem, podnoszc skraj fartucha do oczu. Chodmy wic do domu! zadecydowa Adrian i znowu uj rk Nepomuka, aby go poprowadzi. Z pewnoci przygotowano dla naszych goci ma przeksk. I tak te byo. W sali Nike poczstowano R Schneidewein kaw, a maego ciastem i mlekiem. Wuj siedzia obok niego przy stole, przygldajc mu si podczas posiku, may za jad bardzo adnie i czyciutko. Z siostrzenic swoj rozmawia Adrian podczas tego podwieczorku nieco, nie bardzo jednak suchajc, co do niego mwi, zajty nieustannie ogldaniem maego elfa, a w niemniejszym stopniu ukrywaniem swego wzruszenia, baczc, aby nie stao si uciliwe, troska zbyteczna zreszt, poniewa Echo zdawa sobie od dawna nic ju nie robi z milczcego podziwu i zachwyconych spojrze. Grzechem byoby zreszt unika jego dzikczynnego spojrzenia, w odpowiedzi na podany kawaek ciasta czy troch konfitur.
418

W kocu chopaczek wypowiedzia sylab mia. Byo to, jak wyjania jego siostra, stae jego wyraenie dla okrelenia, e ju si najad, e jest zaspokojony, e nic wicej nie chce, pochodzcy z najwczeniejszego dziecistwa skrt od: Miaem do, ktry zachowa a do dzi. Mia owiadczy; a gdy gocinna matka Schweigestill chciaa go jeszcze czym skusi, oznajmi z rozwan niejako pewnoci siebie: Miast tego Echo woli raczej i. J trze oczy pistkami na znak, e jest picy. Zaprowadzono go do ka, a gdy ju spa, Adrian porozmawia z R w swojej pracowni. Dziewczyna pozostaa tylko do trzeciego dnia, gdy rodzinne obowizki woay j do Langensalza. Przy jej wyjedzie Nepomuk popaka troszk, potem obieca jednak, e dopki po niego nie przyjedzie, bdzie zawsze grzeczny. Miy Boe, jake dotrzyma sowa! Jakby w ogle by zdolny go nie dotrzyma! Przywiz ze sob szczliwo, jakie stae radosne a czue uniesienie serc, ktre ogarno nie tylko obejcie, lecz nawet wie i miasteczko Waldshut, gdziekolwiek tylko panie Schweigestill, matka i crka, dne si z nim pokazywa, oczekujc powszdy powszechnego zachwytu, ze sob go zabieray: u aptekarza, kramarza, szewca, gdzie przy akompaniamencie urzekajcej gestykulacji swym wyrazicie piewnym akcentem deklamowa wierszyki: o Paulince z Czarnego Piotrusia, ktra ywcem spona, o chopcu imieniem Jochen, ktry z zabawy wraca tak strasznie brudny do domu, e a pani kaczka i pan ka-czor temu si dziwi, a nawet winia si zdumiewa. Proboszcz z Pfeiffering, przed ktrym ze zoonymi rczkami trzyma je na wysokoci twarzyczki, lecz w pewnym od niej oddaleniu wyrecytowa modlitw i to osobliw dawn modlitw, zaczynajca si od sw: Nie masz rady na mier rych zdoa we wzruszeniu swoim powiedzie zaledwie: Ach, ty bogosawione dziecitko boe! pogaska go po gowie swoj bia kapask rk i zaraz mu podarowa kolorowy obrazek z Barankiem. Nauczyciel take, jak potem owiadczy, czu si podczas rozmowy z nim jako dziwnie. Na rynku i w uliczkach co trzecia osoba zatrzymywaa pann Klementyn albo matk Schweigestill, chcc si koniecznie dowiedzie, co te takiego niebo im zesao. Ludzie mwili, oszoomieni: Ano patrzcie, patrzcie!, albo i niewiele inaczej ni proboszcz: Ach, ty dziecitko ukochane, ty bogosawione!, za wikszo kobiet przejawiaa tendencj klkania obok Nepomuka. Gdy ponownie zawitaem do zagrody, od przyjazdu malca miny ju dwa tygodnie; zy si ju z otoczeniem i znany by w caej okolicy. Zobaczyem go najpierw z daleka: Adrian pokaza mi go zza wga, siedzcego zupenie samotnie w warzywniku za budynkiem, pomidzy grzdkami truskawek i jarzyn, z jedn nk wycignit przed siebie, drug na p podkurczon, z rozdwojonym kosmykiem wosw na czole, ogldajcego, jak si wydawao, z powcigliwym upodobaniem ksik z obrazkami, ktr mu wuj by podarowa. Trzyma j na kolanach,
419

praw rk uchwyciwszy brzeg. Lewe rami jednak i rczka, ktr obraca kartk, zastygy niewiadomie utrwalajc ruch kartkowania w niewiarygodnie wdzicznym gecie, z doni otwart, zawieszon w bok od ksiki w powietrzu, tak i zdawao mi si, e nigdy nie widziaem jeszcze dziecka tak licznie siedzcego (wasnym moim dzieciom nawet we nie podobna poza nie bya dana!), i pomylaem sobie, e w ten sposb anioki niebieskie musz kartkowa swe ksigi z wiekuistym Hosanna! Podeszlimy bliej, abym zawar znajomo z tym cudownym chopaczkiem. Uczyniem to z pedagogicznym opanowaniem, zakadajc, e wszystko przebiega tu normalnie, a w kadym razie zdecydowany nic nie da po sobie pozna i nie przypochlebia mu si zanadto. W tym to celu zmarszczyem gronie czoo, zaczem mwi bardzo grubym gosem i zagadaem do niego owym znanym, szorstkoprotekcyjnym tonem w rodzaju: No, i jak tam, synu? Grzecznie si sprawujesz? C to porabiamy? lecz strojc te miny wydaem si sam sobie nieopisanie mieszny, najgorsze za byo to, e on rwnie to zauway podzielajc najwyraniej moje uczucia i, wstydzc si za mnie, opuci gwk cigajc kciki ust w d, jak kto, kto powstrzymuje si od miechu, co tak mnie wytrcio z rwnowagi, e przez duszy czas nie powiedziaem w ogle ani sowa. Nie by jeszcze w tym wieku, kiedy chopak musi wstawa na widok dorosych i grzecznie szurga nogami, i bardziej ni jakiejkolwiek innej istocie przynaleay mu jeszcze owe delikatne przywileje, czua adoracja, jak przyznajemy wszystkiemu, co nowe jeszcze, na poy obce i na tej ziemi nieporadne. Powiedzia nam, ebymy zsiedli (Szwajcar uywa okrele zsi i zlec zamiast usi i pooy si); i tak te zrobilimy, siadajc na trawie i biorc maego elfa pomidzy siebie oraz ogldajc wraz z nim ow ksik z obrazkami, ktra z caej literatury dziecicej, jak zaofiarowa mg sklepik w miasteczku, naleaa chyba jeszcze do najmoliwszych: z obrazkami na gust angielski, w stylu Kate Greenaway, a do tego wcale zgrabne rymowanki, ktre Nepomuk (zawsze tak go nazywaem, a nie Echo, co dla idiotycznych jakich powodw wydawao mi si poetyck zniewieciaoci) wszystkie ju niemal umia na pami i czyta nam, w cakiem nieodpowiednich miejscach wodzc paluszkiem po linijkach. Dziwne, e i dzi jeszcze umiem sam na pami te wiersze, jedynie dlatego, e raz tylko czy moe byo to kilka razy? syszaem je recytowane jego gosikiem i z baniow jego intonacj. Jak wietnie pamitam na przykad jeszcze histori o trzech kataryniarzach, ktrzy spotkali si na rogu ulicy, a kady z nich tak rozsierdzony by na pozostaych, e aden z miejsca si nie ruszy. Mgbym nawet teraz wyrecytowa wierszyk kademu dziecku, lecz oczywicie mowy nie ma, abym potrafi odda tak, jak Echo, co przy tej uczcie muzycznej musieli znosi ssiedzi. Myszy zaczy poci, a szczury si przeprowadziy! A na kocu byo tak:

420

Do koca tego wysucha pies. Najmodszy ze wszystkich psw. Lecz gdy do domu wrci w pies, Nie czu si wcale zdrw.

Trzeba byo widzie stroskan min, z jak malec, potrzsajc gow i smutnie zniajc gos, oznajmia o zym samopoczuciu psa. A trzeba te byo podpatrzy, z jakim wdzikiem i grandezz kaza si wita ze sob dwm dziwacznym maym osbkom na play:
Dzie dobry, wielce szlachetny panie, Niedobry dzisiaj czas na kpanie!

I to z wielu powodw: po pierwsze dlatego, e woda dzisiaj jest taka mokra i ma zaledwie pi stopni Raumura, nadto jednak i dlatego, e przybyo trzech goci ze Szwecji
Rekin, miecz-ryba i ryba-pia, Caa ta trjca w pobliu pywa.

Tak zabawnie wypowiada te poufne ostrzeenia, tak szeroko otwiera oczy przy wyliczaniu owych trzech niepodanych przybyszw i tak swojsko-niesamowity budzi nastrj obwieszczajc przy tym, e wszyscy oni pywaj tu, w pobliu, e obaj z Adrianem wybuchnlimy miechem. On patrzy przy tym na nasze twarze obserwujc t wesoo z szelmowsk ciekawoci, a w kadym razie moj, jak mi si wydawao, bo pewno chcia si przekona, czy dla mego wasnego dobra zesza z niej moja niegustowna, szorstka i sucha pedagogika. Miy Boe, stao si tak oczywicie, po pierwszej tej niemdrej prbie nigdy ju do niej nie powracaem, poza tym, e zawsze zdecydowanym gosem woaem tego maego wysannika z krainy dzieci i elfw: Nepomuk, natomiast Echo nazywaem go jedynie rozmawiajc o nim z jego wujem, ktry, na rwni z kobietami, to imi podchwyci. Mona przy tym zrozumie, e jako wychowawca i nauczyciel czuem si nieco zatroskany, zaniepokojony, wrcz zmieszany wobec tego, godnego wprawdzie uwielbienia uroku, ktry jednak i mimo wszystko wydany by na dziaanie czasu i ktremu przeznaczone byo osign dojrzao i ulec prawom ziemskim. W niedugim czasie umiechnity bkit oczu zatraci sw nieziemsk czysto; te minki anielskie o tak osobliwie dobitnej dziecicoci, ta brdka z maym, ledwo zaznaczonym doeczkiem, te liczne usta, ktre w umiechu, kiedy dostrzec mona byo poysk mlecznych zbkw, staway si nieco peniejsze ni zazwyczaj, a po obu ich stronach, od drobnego noska, dwa mikko zaokrglone zarysy odgraniczay parti ust i brody od policzkw, wszystko to stanie si mniej lub wicej pospolit chopic twarz, waciciela jej za trzeba bdzie traktowa
421

trzewo i prozaicznie, nadto on sam nie bdzie mia ju powodw do przyjmowania tego traktowania z ironi, z jak Nepo odnis si by do moich prb pedagogicznych. A jednak byo tu co i szelmowska drwina maego elfa zdawaa si by wyrazem wiadomoci tego, co nie pozwalao wierzy w czas i jego barbarzysk dziaalno, w jego wadz nad tym urzekajcym zjawiskiem; bya to tego zjawiska osobliwa zwarto wewntrzna, jego donioso jako postaci dziecka na ziemi, jako doznania niebiaskiego i, powtarzam, doznania posannictwa, kojcego nasz umys pozalogicznymi, chrzecijasko zabarwionymi marzeniami. Rozum nie mg odrzuci nieuniknionego prawa rozwoju i wzrostu, lecz chroni si w ponadczasow sfer mitycznych wyobrae rwnoczesnoci i rwnolegoci, gdzie mska posta Pana w adnej nie stoi sprzecznoci z osob Dziecitka w ramionach Matki, ktrym jest rwnie, jest zawsze i zawsze przed adorujcymi go witymi wznosi sw rczk, aby uczyni znak krzya. C za egzaltacja! powiecie. Ale nie mog uczyni nic ponadto, jak odtworzy wasne doznania i wyzna gbok nieporadno, o jak zawsze przyprawiaa mnie zwiewna posta tego dziecka. Powinienem by i usiowaem zreszt bra przykad z zachowania si Adriana, ktry nie by nauczycielem, tylko artyst, bra wic rzeczy takimi, jakimi byy, najwidoczniej nie troszczc si o ich przemijanie. Innymi sowy: nadawa nieustannemu stawaniu si charakter niewzruszonego trwania, wierzy w obraz, a bya to wiara pena (przynajmniej tak mi si zdawao) opanowania i spokoju ducha, wiara, dziki ktrej on, nawyky do obrazw, nie dawa si wytrci z rwnowagi obrazami nawet najbardziej nieziemskimi. Przyby do niego ksi elfw, Echo no, to dobrze, trzeba go wic traktowa odpowiednio do jego natury i nie robi z tego adnej sensacji. Takie wydawao mi si stanowisko Adriana. Oczywicie by przy tym jak najdalszy od gronego marszczenia czoa i trywialnych powiedze w rodzaju: No, jak tam, chopcze? Grzecznie si sprawujesz? Z drugiej strony pozostawia ekstazy typu: Ach, ty dziecitko bogosawione! prostym ludziom ze wsi. Stosunek jego do chopca by peen delikatnoci, umiechnitej albo i powanej zadumy, bez przymilnoci, czuostkowoci, a nawet bez czuoci. Doprawdy nie widziaem nigdy, eby w jakikolwiek sposb popieci to dziecko, ledwo niekiedy dotyka jego wosw. Prawd jest tylko, e bardzo lubi z nim rka w rk chodzi na spacer w pole. To jego zachowanie nie zdoao mnie zreszt zmyli, e od pierwszego dnia gorco ukocha swego maego siostrzeca, ktrego pojawienie si rozpoczo jasny okres w jego yciu. Niepodobna byo zapoznawa, jak gboko, szczerze i uszczliwiajco zajmowa go i wypenia mu dni lekki, sodki, niepostrzeenie emanujcy, a przy tym w dostojestwo archaicznej mowy strojny urok tego maego elfa, mimo e tylko przez kilka godzin w cigu dnia miewa go przy sobie, gdy opieka nad dzieckiem naleaa, oczywicie, do kobiet, poniewa za tak matka jak i crka miay wiele innych zaj, pozostawiano maego rwnie czsto w bezpiecznym
422

miejscu samopas. Po przebytej odrze pozostaa mu ogromna potrzeba snu, jak u cakiem malutkich dzieci, ulega jej za czsto w cigu dnia, nawet poza popoudniowymi godzinami przeznaczonymi na odpoczynek, i to gdziekolwiek si znalaz. Gdy go opadaa senno, mia zwyczaj mwi: branoc, tak jak zawsze mwi wieczorem przed pjciem do ka, ale by to w ogle jego sposb egnania si: mwi to o kadej porze dnia, kiedy sam odchodzi albo kiedy kto odchodzi, zamiast pa albo do widzenia mwi branoc! a byo to uzupenieniem jego mia, ktrym stale kwitowa poczstunek. Podawa take rczk przed zaniciem mwic branoc, na krzele czy w trawie, a kiedy zastaem Adriana w warzywniku za domem, jak siedzc na wziutkiej, zbitej z trzech zaledwie deseczek aweczce, strzeg Echowego snu u swoich stp. Przedtem poda mi rczk oznajmi, gdy mnie pozna unoszc oczy. Wcale bowiem nie zauway mego nadejcia. Z tego, co mi opowiaday Elza i Klementyna Schweigestill, by Nepomuk najgrzeczniejszym, najposuszniejszym i najmniej kaprynym dzieckiem, jakie kiedykolwiek zdarzyo im si napotka co zreszt zgadzao si z wiadomociami o jego najwczeniejszym dziecistwie. Doprawdy, widywaem go, jak paka, kiedy si urazi, lecz nigdy przy tym nie zanosi si, nie zawodzi ani nie rycza, jak to robi dzieci w stanie nieopanowania. Takie rzeczy byy u niego nie do pomylenia. Uwagi, zakazy, na przykad niechodzenia o pewnej porze z parobkiem do stajni albo z Waltpurgis do obory, przyjmowa z wyranie dobr wol, sam powtarzajc przy tym rne pocieszajce sowa: Troszk pni, moe jutro abo i kiedy, ktre zdaway si suy nie tyle uspokojeniu jego, co pocieszeniu tych, ktrzy na pewno z przykroci odmawiali mu spenienia jakich ycze. Mia nawet zwyczaj gaskania wydajcego w zakaz, zupenie jakby chcia powiedzie: Nie bierz sobie tego do serca! Innym razem nie bdziesz si ju musia przymusza i bdziesz mg mi na to pozwoli. Tak byo i wwczas, gdy nie pozwalano mu wchodzi do wujka, do izby opata. Bardzo go ku niemu cigno i ju wtedy, gdy go poznaem, dwa tygodnie po przyjedzie, wida byo wyranie, e szczeglnie jest przywizany do Adriana i usilnie szuka jego towarzystwa, zapewne i dlatego, e byo ono niezwyke i ciekawe, podczas gdy asysta jego opiekunek bya mu pospolita. Jake miao zreszt uj jego uwagi, e czowiek ten, brat jego matki, zajmowa pord chopw w Pfeiffering jedyn w swoim rodzaju, szacunkiem i wrcz oniemieleniem otoczon pozycj! I moe wanie ta niemiao innych bya bodcem dla jego dziecicej dumy, aby jak najwicej przebywa z wujkiem. Nie mona jednak powiedzie, e Adrian bez adnych zastrzee akceptowa te denia malca. Nie widywa go nieraz caymi dniami, nie wpuszcza do siebie, zdawa si go unika i odmawia sobie jego niewtpliwie umiowanego widoku. Potem jednak znowu spdza z nim dugie godziny, bra go jak ju mwiem za rczk podczas spacerw, tak dugich, na jakie tylko mona byo pozwoli temu wtemu towarzyszowi, wdrowa razem z nim
423

w zgodnym milczeniu, albo gawdzc po trochu, poprzez wilgotn obfito tej pory roku, w ktrej Echo przyby, poprzez wonie czeremchy i bzu, a take jaminu przy drogach, przepuszcza te nieraz t eteryczn posta przodem, wsk ciek pomidzy cianami kncych ju zb, ktrych wysokie dba z pochylonymi kosami wznosiy si z gleby na wysoko Nepomuka. Z roli powiem raczej, tak bowiem mwi malec oznajmiajc swe zadowolenie, e oto dda rol skrzepczya. Dda, Echo? zapyta wuj godzc si na sowo krzepczy jako na mow dziecinn. Tak, ded potwierdzi jego towarzysz wdrwki nieco dokadniej, nie zamierzajc jednak wdawa si w dalsz dyskusj. Pomyl tylko, on mwi o krzepczcej ddy! opowiada mi nastpnym razem Adrian, szeroko otwierajc oczy. Czy to nie osobliwe? Mogem tu by pouczy mego przyjaciela, e dda przez wiele stuleci, a po pne redniowiecze, bya okreleniem na deszcz, a ponadto przez czas duszy sowo krzepczy istniao obok sowa orzewi. Tak, on jest z daleka kiwa gow Adrian z uznaniem i wzruszeniem. Z miasta, jeli musia tam jedzi, przywozi chopcu prezenty: rne zwierzta, krasnoludka wyskakujcego z pudeka, pocig, w ktrym migotao wiateko, kiedy zakrcajc bieg po owalnie uoonych szynach, przybory do sztuk magicznych, z ktrych najwikszym uznaniem cieszy si kieliszek czerwonego wina, ktre nie wylewao si przy odwrceniu go do gry dnem. Echo cieszy si wprawdzie tymi darami, pobawiwszy si nimi mwi jednak wkrtce mia! i o wiele bardziej wola, jeli wujek pokazywa mu i objania rne przedmioty wasnego uytku, zawsze te same i wci na nowo, uporczywo bowiem i dza nieustannego powtarzania rozrywki bardzo s w dziecku silne. N z koci soniowej do przecinania kartek, globus obracajcy si wok swej osi, z poszarpanymi masami ldw, z wgryzajcymi si w owe ldy zatokami, wodami rdldowymi najosobliwszych ksztatw i niebieskimi poaciami oceanw; bijcy szafkowy zegar, ktrego ciarki, gdy ju opady, wycigao si przy pomocy korbki z gbokiej czeluci: oto kilka zaledwie z tych osobliwoci, ktre malec pragn zbada z bliska, kiedy szczuplutki i delikatny wchodzi do pokoju ich waciciela, zapytujc swoim kruchym gosikiem: Czy krzywo na mnie patrzysz, e przychodz? Nie, Echo, niespecjalnie krzywo. Ale ciarki przy zegarze spady dopiero do poowy. W takim wypadku domaga si niekiedy pozytywki. By to prezent ode mnie, ja mu j przywiozem: brzowa skrzyneczka, ktr nakrcao si od spodu. Walec, pokryty drobnymi metalowymi wypustkami, zaczyna si wwczas obraca, trca424

jc nastrojone zbki grzebienia i najpierw z wdzicznym popiechem, potem stopniowo zwalniajc wygrywa trzy mae, biedermeierowskie melodyjki, ktrym Echo przysuchiwa si zawsze z tym samym napiciem, z oczami, w ktrych rozbawienie, zdumienie i gboka zaduma mieszay si z sob w niezapomniany sposb. Lubi take oglda rkopisy wujka, te rozsypane po systemach liniowych, ogonkami i chorgiewkami ozdobione, poczone ukami i kreskami, puste i zaczernione runy, kac sobie wyjania, o czym to mianowicie przy ich pomocy mowa: o nim, mwic midzy nami, a chciabym wiedzie, czy intuicyjnie to wywnioskowa, czy z oczu jego odczyta byo mona, e wnioskuje to z wyjanie mistrza. Dziecko to najpierwsze z nas wszystkich miao prawo rzuci okiem na szkic partytury do pieni Ariela z Burzy, nad ktrymi Leverkhn potajemnie wwczas pracowa: skomponowa je poczywszy pierwsz, pen zwiewnych odgosw przyrody Come unto these yellow sands z drug, urzekajco czyst Where the bee sucks, there suck I w jedn cao, na sopran, celest, skrzypce z surdyn, obj, trbk z tumikiem oraz flaolety harfy i doprawdy kady, kto posyszy te wdzicznie koatajce dwiki, choby w duchu tylko, podczas lektury, zapyta moe wraz z bohaterem dramatu Ferdynandem: Gdzie jest ta muzyka? W powietrzu? Na ziemi? Ten, ktry j zoy, zowi w pajczo mistern tkanin nie tylko zwiewny, dziecicym swym urokiem oszaamiajcy polot Ariela of my dainty Ariel lecz jeszcze pord wzgrz, strumieni i gajw cay w wiatek elfw, ktre, wedug opisu Prospera, jako znikome, na p kukiekowate figurynki igraj w wietle ksiyca, zadajc owcom niemi im pasz i zbierajc grzyby o pnocnej porze. Echo chcia cigle na nowo oglda w nutach te miejsca, gdzie pies robi bowgh, wowgh, a kogut cook-a-doodledoo. Adrian opowiedzia mu przy tym o zej czarownicy Sycorax i jej malutkim suce, ktrego, jako e by duszkiem nazbyt wraliwym, aby sucha jej podych rozkazw, zamkna w sosnowej dziupli, on za spdzi w tej przymusowej sytuacji dwanacie aosnych lat, a wreszcie pojawi si dobry czarodziej, ktry go wyzwoli. Nepomuk chcia si koniecznie dowiedzie, ile lat mia w duszek, gdy zosta uwiziony, i ile przeto po latach dwunastu, kiedy go wyzwolono; wujek powiedzia mu jednak, e malec ten nie mia wieku, lecz zarwno przed, jak i po uwizieniu pozosta tym samym wdzicznym dzieckiem zefirw, co zdawao si Echo zadowoli. Inne jeszcze bajki opowiada mu rwnie gospodarz celi opata, o ile tylko potrafi je sobie .przypomnie: o Rumpelstilzchen, Faladzie i Rapunzel, o piewajcym i podskakujcym skowroneczku i Lweneckerchen, ale przy tych opowiadaniach chopaczek chcia ju siedzie na kolanach wujka, bokiem, tak e czasami mg ramionkami obj go za szyj. Tak to przedziwnie jako szumi mwi nieraz, gdy jaka opowie dobiegaa koca, lecz czsto zdarzao si take, e zasypia ju przedtem, kryjc gwk na piersi opowiadajcego. Adrian siedzia wtedy przez
425

dugi czas nieruchomo, lekko dotykajc brod wosw drzemicego dziecka, dopki nie pojawia si ktra z kobiet i Echa nie zabraa. Jak ju wspomniaem, nieraz caymi dniami unika malca, dlatego e by zajty albo dlatego, e migrena zmuszaa go do przebywania w ciszy a nawet i w ciemnociach, albo dla innych jeszcze powodw. Lecz wanie po takim dniu, w ktrym Echa nie widzia, lubi wchodzi wieczorem cicho i niemal niepostrzeenie do pokoju, kiedy chopca pooono ju do ka, i asystowa przy jego pacierzu, ktry odmawia na wznak, ze zoonymi na piersiach rczkami, w obecnoci jednej albo i obu swych opiekunek, pani Schweigestill i jej crki. Niezwyke to byy modlitwy, ktre recytowa z wielk ekspresj, kierujc spojrzenie swoich niebiasko bkitnych oczu na sufit, zna ich za wiele, tak e przez dwa wieczory z rzdu nigdy prawie tych samych nie powtarza. Warto jeszcze nadmieni, e wymawia Bd zamiast Bg, a lubi te dodawa do sw wszelki lub wszystko liter s, tak e brzmiao to w ten sposb:
Swszelki, co zakon boy chowa Ten yje w Bodu i Bd go zachowa. Jemu polecam zbawienie wieczne. One zachowa mnie raczy bezpiecznie. Amen.

albo:
Swszelkiego czeka wielka grzeczno, Wiksza przecie boa askawo. Niewielkie se moje zoci, Przepu mi, Boe, w dobrotliwoci. Amen.

Albo szczeglnie ciekawa, poniewa niewtpliwie zabarwiona nauk o predestynacji, modlitwa:

Nikto na ziemi nie umknie grzechu, Niech tedy cnoty uyje po trochu. Dobry uczynek nie bdzie odrzucon, em nie by dla pieka zrodzon. O, ebych by i moi bliscy Stworzeni dla wiecznej chway swszyscy! Amen.

Albo niekiedy jeszcze:

Soce wiecio na diaba snadnie I jeszcze mu prawie na lica padnie. Czystym na ziemi racz mnie zachowa. A przyjdzie mier moj dusz zabra. Amen.

426

lub wreszcie:
Swszelki, co modli si za bliniego, Zasuy te zbawienia swego. Echo prosi za swszystko stworzenie, Bd go utuli na swoim onie. Amen.

Tej modlitwy wysuchaem osobicie z najwikszym wzruszeniem, on za, sdz, nie dostrzeg chyba przy tym mojej obecnoci. Co powiesz zapyta mnie Adrian, kiedy wyszlimy z pokoju o tej teologicznej spekulacji? On modli si za wszelkie stworzenie, z wyran intencj, aby sam zosta do policzony. Czy czowiek nabony powinien waciwie wiedzie, e sam sobie oddaje przysug, proszc za innych? Bezinteresowno zostaje przecie zniweczona z chwil, kiedy si przekonujemy, e jest uyteczna. Do tego punktu masz racj odparem. Ale on przenosi jednak ca t spraw w sfer bezinteresownoci, modlc si nie tylko za siebie, lecz i za nas wszystkich. Tak, za nas wszystkich powiedzia cicho Adrian. Zreszt mwiem dalej mwimy o nim tak, jakby wszystkie te rzeczy sam sobie wymyli. A czy pytae go kiedy, skd je wzi? Od swego ojca czy od kogo? Odpowied brzmiaa: O nie, wol pozostawi ca t spraw w zawieszeniu i zakadam, e nie potrafiby mi da adnej odpowiedzi. Kobiety w domu Schweigestillw podobnie, jak si zdawao, ujmoway t kwesti. One bowiem rwnie, o ile mi wiadomo, nigdy nie pytay dziecka, jak doszo do swoich modlitw wieczornych. Od nich te dowiedziaem si o tych, ktrych osobicie choby z daleka nie usyszaem. Prosiem, eby mi je powtrzyy, wtedy gdy Nepomuka Schneideweina nie byo ju pomidzy nami.

XLV
Zosta nam bowiem odebrany, to osobliwie urzekajce stworzenie zostao zabrane z tej ziemi ach, miy Boe, po c szukam agodzcych sw dla tego niepojtego okruciestwa, ktrego sam byem wiadkiem, a ktre dzisiaj jeszcze wiedzie mnie na pokuszenie gorzkiej skargi i nawet oburzenia. Zaatakowany zosta z niepohamowan wciekoci, ze straszliw si, i w cigu paru dni pochonity przez chorob, ktrej wypadku przez dugi ju czas nigdy w okolicy tej nie byo,
427

niemniej wszake poczciwy, do gbi wstrznity dr Krbis powiedzia nam, e dzieci w okresie rekonwalescencji po odrze lub kokluszu przejawiaj pewn skonno do zapadania na ni. Wliczajc pierwsze objawy zmienionego samopoczucia, caa sprawa rozegraa si w cigu zaledwie dwch tygodni, przy czym pierwszy tydzie nikomu wydaje mi si, e nikomu nie pozwala jeszcze przeczuwa nadcigajcej grozy. Bya poowa sierpnia, w polu niwa w peni, z dodatkowo najtymi siami roboczymi. Od dwch ju miesicy by Nepomuk radoci caego domu. Katar zamci czyst sodycz jego oczu i zapewne ta przykra przypado odebraa mu rwnie apetyt, pogorszya humor i zwikszya senno, do ktrej zdradza przecie zawsze, od kiedy go znalimy, skonno. Mwi: mia na wszystko, co mu proponowano, na jedzenie, zabaw, ogldanie obrazkw, suchanie bajek. Mia! oznajmia krzywic si bolenie i odwraca si. Wkrtce j te wystpowa wiatowstrt i nadwraliwo na dwiki, co byo bardziej niepokojce ni dotychczasowa niedyspozycja. Na turkot wjedajcego na podwrze wozu, gosy ludzkie, na wszystko wydawa si przesadnie uczulony. Mwcie cicho! prosi i sam, jakby chcc da przykad, mwi szeptem. Nawet wdzicznie pobrzkujcej pozytywki nie chcia sucha, prdko powiedzia udrczonym gosikiem: Mia! Mia! wasnorcznie zatrzyma mechanizm i gorzko si potem rozpaka. Ucieka tak z podwrza i ogrodu przed jasnym blaskiem soca w owe dni penego lata, chowa si do pokoju, siedzia tam skulony i tar sobie oczy. Przykro byo patrze, jak szukajc ulgi chodzi od jednej kochajcej go osoby do drugiej, obejmowa j za szyj, aby niebawem, nie pocieszony, kadego opuci. Tak wic tuli si do matki Schweigestill, do Klementyny, do sucej Waltpurgis i tym samym kierujc si popdem czstokro przychodzi do wujka. Cisn si mocno do jego piersi i suchajc jego agodnej pociechy podnosi ku niemu oczy, umiecha si nawet nikle, potem jednak opuszcza gwk coraz to niej i szepta: branoc! zsuwajc si wreszcie na podog i z lekka chwiejnym krokiem wychodzc z pokoju. Lekarz przyszed go obejrze. Zapisa mu krople do nosa i jaki rodek wzmacniajcy, nie ukrywa jednak swych podejrze, e, by moe, zapowiada si jaka powaniejsza choroba. Obawy te wyrazi rwnie wobec swego dugoletniego pacjenta z celi opata. Sdzi pan? zapyta Adrian blednc. Caa ta sprawa wydaje mi si troch podejrzana odpar doktor. Podejrzana?! Zwrot ten powtrzy z takim przeraeniem i niemal przeraliw intonacj, e Krbis zada sobie pytanie, czy aby jednak nie przeholowa. No tak, w tym sensie, jak to ju mwiem odpowiedzia. A pan szanowny te mgby wyglda troch lepiej. Bardzo pan przywizany do tego chopaczka?
428

 Owszem brzmiaa odpowied. To zreszt kwestia odpowiedzialnoci, doktorze. Dziecko oddano pod nasz opiek na wie dla wzmocnienia zdrowia... Obraz choroby, jeli w ogle mona ju o nim mwi powiedzia doktor nie daje w tej chwili adnych podstaw do niepokojcej diagnozy. Jutro zajrz tu znowu. Uczyni tak i mg ju wwczas z cakowit, absolutn pewnoci okreli w przypadek. Nepomuk dosta gwatownych wymiotw, a wraz z niewysok wprawdzie gorczk rozpoczy si ble gowy, ktre wzmogy si w cigu kilku godzin, przekraczajc w sposb widoczny granice wytrzymaoci. Dziecko, w chwili gdy zjawi si lekarz, leao ju w ku, ciskajc sobie gwk obu rkami i wydajc okrzyki, ktre nieraz przeduay si a do ostatniej resztki tchu stanowic tortur dla kadego, kto je sysza, a sycha je byo w caym domu. W przerwach za wyciga rczki do wszystkich, ktrzy go otaczali, i woa: Ratunku! Ratunku! O, bl gowny! Bl gowny! Potem poderway go nowe, gwatowne torsje, po ktrych w drgawkach opad na posanie. Krbis zbada oczy dziecka, ktrych renice ogromnie si zawziy i zdradzay skonno do zezowania. Puls by przypieszony. Wystpiy wyrane skurcze mini i rozpoczynajca si sztywno karku. By to mzgowo-rdzeniowy meningit, zapalenie opon mzgowych, poczciwy doktor wypowiedzia t nazw z gniewnym skonem gowy na rami, majc moe nadziej, e otaczajcy nie w peni zdaj sobie spraw z cakowitej bezradnoci jego wiedzy wobec tego fatalnego ciosu. Pewna aluzja w tym wzgldzie krya si w jego propozycji, aby jednak zawiadomi moe telegraficznie rodzicw dziecka. Obecno przynajmniej matki prawdopodobnie podziaa uspokajajco na maego pacjenta. Ponadto zada konsylium z udziaem internisty ze stolicy, z ktrym pragn podzieli si odpowiedzialnoci za ten, bynajmniej, niestety, niebahy przypadek. Ja jestem prostym czowiekiem oznajmi. A tu powinien zabra gos wikszy autorytet. Myl, e w jego sowach krya si smutna ironia. W kadym razie sam czu si cakowicie na siach dokona punkcji ldwiowej, ktr naleao natychmiast przeprowadzi, tak dla potwierdzenia diagnozy, jak i dlatego, e by to jedyny sposb przyniesienia ulgi choremu. Pani Schweigestill, blada, lecz dzielna i jak zawsze wierna ludzkim sprawom, trzymaa na ku jczce dziecko w skulonej pozycji, tak e kolana stykay si niemal z brod, za pomidzy rozlunione krgi wprowadzi Krbis swoj ig do kanau pacierzowego, z ktrego kroplami j wycieka pyn. Potworne ble gowy zelay niemal natychmiast. Gdyby powrciy powiedzia doktor, a wiedzia, e ju po kilku godzinach musz powrci, tak dugo bowiem jedynie trwa spadek cinienia wskutek odcignicia pynu mzgowo-rdzeniowego, naley oprcz stale stosowanych okadw z lodu podawa chloral, ktry zapisa i ktry zaraz przywieziono z miasta powiatowego.
429

Ze snu spowodowanego wyczerpaniem, w jaki zapad po punkcji, wyrwany nowymi torsjami, konwulsjami swego malutkiego ciaka i rozsadzajcymi czaszk blami, rozpocz Nepomuk na nowo swoje, serca nam rozdzierajce, lamenty i przenikliwe krzyki by to typowy krzyk hydrocephalny, ktrego jedynie lekarz, moe dlatego wanie, e traktuje go jako objaw typowy, sucha moe z niejakim opanowaniem. To, co typowe, pozwala zachowa zimn krew, jedynie indywidualnie pojte sprawy powoduj szok nerwowy. Na tym polega spokj nauki. Nie przeszkodzi on jednak wiejskiemu jej adeptowi przej bardzo prdko od pocztkowo przepisanych preparatw bromu i chloralu do morfiny, ktra lepszy nieco odniosa skutek. Zdecydowa si by zapewne na to tak ze wzgldu na domownikw przy czym mam tu na myli szczeglnie jednego z nich jak i z litoci dla zmaltretowanego dziecka. Punkcje wolno byo powtarza jedynie co dwadziecia cztery godziny i tylko dwie z nich przyniosy duej trwajc ulg. Dwadziecia dwie godziny trwajca mka oraz krzyki wygitego w konwulsjach dziecka, i to t e g o dziecka, ktre skada swe drce rczki wrd jku: Echo bdzie grzeczny! Echo bdzie grzeczny! Dodam tu co jeszcze i powiem, e dla tych, ktrzy widzieli wwczas Nepomuka, jeden z ubocznych objaww by moe najokropniejszy. By nim stale si zwikszajcy zez jego bkitnych oczu, dajcy si wyjani postpujcym wraz ze sztywnoci karku paraliem mini ocznych. Znieksztaca on jednak straszliwie jego mi twarzyczk i, zwaszcza w poczeniu ze zgrzytaniem zbw, ktre take wkrtce wystpio u udrczonego dziecka, sprawia wraenie optania. Nastpnego dnia po poudniu, przywieziony z Waldshut przez Gereona Schweigestilla, zjawi si zaproszony na konsylium autorytet z Monachium, profesor von Rothenbuch. Adrian wybra go spord innych proponowanych przez Krbisa ze wzgldu na jego saw. By to wysoki mczyzna o manierach wiatowca, za czasw krlestwa indywidualnie nobilitowany, wielce poszukiwany i drogi lekarz, z jednym, jakby dla bezustannej konsultacji, na wp przymknitym okiem. Sprzeciwi si stosowaniu morfiny, ktra moga bya da objawy zapaci, jaka wcale jeszcze nie wystpia, i zgodzi si tylko na kodein. Najwidoczniej zaleao mu wycznie na naleytym przebiegu caego przypadku bez zatarcia adnego z jego stadiw. Poza tym zaaprobowa po badaniu zalecenia swego wiejskiego, bardzo usilnie mu nadskakujcego kolegi, jak to: zaciemnienie wiata dziennego, wysokie uoenie ochadzanej lodem gowy, jak najwiksz ostrono przy dotykaniu maego pacjenta, pielgnacj skry przy pomocy nacierania alkoholem oraz skoncentrowane poywienie, ktrego wprowadzenie przez nos przy pomocy sondy prawdopodobnie okae si konieczne. Moe dlatego, e nie znajdowa si w domu rodzicw dziecka, pociechy jego byy szczere i cakowicie jednoznaczne. Utrata przytomnoci, najzupeniej legalna, a nie wywoana przedwczenie przez morfin, nie kae dugo na siebie czeka i bdzie si szybko pogbia. Dziecko bdzie wte430

dy cierpiao mniej, a w kocu zupenie cierpie przestanie. Z tej samej przyczyny nie naley przejmowa si nadmiernie nawet bardzo ostrymi objawami. By jeszcze askaw wasnorcznie dokona drugiej punkcji, po czym poegna si z wielk godnoci i ju nigdy nie wrci. Co si mnie tyczy, powiadamiany co dzie telefonicznie o aosnych tych wydarzeniach przez matk Schweigestill, mogem przyby do Pfeiffering dopiero na czwarty dzie od jawnego wybuchu choroby, pewnej soboty, kiedy to wrd wciekych kurczw, ktre zdaway si rozciga to drobne ciako na ou tortur i wywracay mu gaki oczne, wystpia ju zapa, krzyki dziecka ucichy, a pozostao jedynie zgrzytanie zbw. Pani Schweigestill, wymizerowana dugim czuwaniem i z oczami zapuchnitymi od paczu, powitaa mnie na progu i ja usilnie prosi, ebym natychmiast poszed do Adriana. Biedne dziecko, przy ktrym zreszt od wczorajszej nocy s ju rodzice, zd jeszcze zobaczy. Ale pan doktor potrzebuje mojej pociechy, le z nim si dzieje: mwic w zaufaniu wydaje jej si niekiedy, e mwi od rzeczy. Przeraony, poszedem do niego. Siedzia przy swoim biurku, a gdy wszedem, unis zaledwie przelotnie, a zarazem wzgardliwie oczy. Przeraajco blady, mia, jak wszyscy w tym domu, zaczerwienione oczy i z zamknitymi ustami mechanicznie porusza jzykiem gdzie z boku, w okolicy dolnej wargi. To ty, poczciwcze? powiedzia, gdy podszedem do niego i pooyem mu rk na ramieniu. Czego tu chcesz? To nie dla ciebie miejsce. Przeegnaj si przynajmniej szeroko, tak od czoa a na piersi, jak ci w dziecistwie, dla twej ochrony, nauczono. A e powiedziaem mu kilka sw pociechy i nadziei: Oszczd sobie przerwa szorstko tego humanistycznego kuglarstwa! On go zabiera. Gdyby cho uczyni to szybko! Moe zreszt swymi ndznymi rodkami szybko tego uczyni nie potrafi. Zerwa si, opar o cian i przycisn ty gowy do boazerii. Bierz go, potworze! wykrzykn gosem, ktry przenikn mnie do szpiku koci. Zabieraj go, ajdaku, ale piesz si co si, skoro, szubrawcze, nawet tego cierpie nie chciae! Sdziem zwrci si nagle do mnie gosem poufnie ciszonym, postpujc krok naprzd i patrzc na mnie bdnym spojrzeniem, ktrego nigdy nie zapomn, e na to moe si zgodzi, na to przynajmniej, ale nie, skdeby ask mia okaza, on, bezaskawy, i wanie to w bydlcej swej furii musia rozdepta. Bierz go, przeklty! krzykn znowu i znw si cofn jak na torturach. We jego ciao, nad ktrym panujesz! Duszyczk jego liczn bdziesz musia mi jednak pozostawi w spokoju i w tym wanie niemoc i caa mieszno twoja, z ktrych szydzi bd przez cae eony. Choby caa wieczno przewalia si midzy moim przybytkiem a jego, bd wiedzia, e jest tam, skd ty zostae przep431

dzony, zasracze, a ta wiadomo bdzie mi ros zwilajc jzyk i wiecznym Hosanna na szyderstwo tobie w najgbszych czeluciach potpienia! Zakry twarz rkami, odwrci si i opar czoo o cian. Co miaem robi? Co powiedzie? Jak takim sowom sprosta? Kochany, na lito, uspokj si, zmysy tracisz i bl jakie majaki ci nasuwa oto, co si mniej wicej mwi z szacunku dla duchowego blu; zwaszcza wobec czowieka jak on, ani myle mona o fizycznym uspokojeniu i odpreniu, o znajdujcym si w domu bromuralu. Na bagaln pociech moj odpowiedzia znw tylko: Oszczd sobie tego, oszczd i uczy znak krzya! Tam w niebiosach si to rozstrzygnie. A przeegnaj si nie tylko za siebie, lecz zarazem i za mnie i za moj win! Jaka to wina, jaki grzech, jaka zbrodnia... i oto znowu siad przy biurku obejmujc rkami skronie e pozwolilimy mu tu przyjecha, e dopuciem go w moje poblie, e pasem moje oczy jego widokiem! Trzeba ci wiedzie, e dzieci s z delikatnej materii, nader atwo ulegaj trujcym wpywom... Teraz ja z kolei doprawdy krzyknem i z oburzeniem odebraem mu gos: Nie, Adrianie! zawoaem. Czemu si krzywdzisz i zadrczasz do absurdu z powodu lepego losu, ktry mg dosign przecie to urocze, zbyt moe nawet dla tego wiata urocze dziecko, wszdzie, gdziekolwiek by si znajdowao! Bl moe nam rozdziera serca, ale nie powinien odbiera rozumu. wiadczye mu zawsze tylko mio i dobro... Przerwa mi ruchem rki. Siedziaem tak u niego dobr godzin, od czasu do czasu szeptem go zapytujc, na co mamrota ledwo zrozumiae odpowiedzi. Potem powiedziaem, e chc odwiedzi naszego chorego. Uczy to powiedzia i dorzuci okrutnie: Ale nie przemawiaj do niego jak wwczas: Jak tam, chopcze, grzeczni jestemy? i tak dalej. Po pierwsze wcale ci nie usyszy, a po drugie byoby to chyba w ogle wbrew humanistycznym gustom. Chciaem wyj, lecz mnie zatrzyma, woajc po nazwisku: Zeitblom! co rwnie zabrzmiao bardzo szorstko. A gdy si odwrciem: Znalazem ju powiedzia. T o b y n i e m o e . Co, Adrianie, by nie moe? To, co dobre i szlachetne odpar to, co nazywa si ludzkim, mimo e dobre jest i szlachetne. To, o co ludzie walczyli, w imi czego szturmowali bastylie, to, co z uniesieniem zapowiadali natchnieni duchem, to by nie moe. To zostanie odebrane. Ja to odbior. Nie cakiem ci rozumiem, mj drogi. Co chcesz odebra? Dziewit symfoni odpar. A potem ju nic, cho dalej czekaem.
432

Zmieszany i zbolay udaem si na gr, do izby przeznaczenia. Panowaa tam duszna, przesycona woni lekarstw i md czystoci atmosfera sali szpitalnej, mimo e okna byy otwarte. Okiennice jednak przymknito, pozostawiajc zaledwie wsk szpar. ko Nepomuka otoczone byo przez wiele osb, ktrym podawaem rk, cho oczy moje zwrcone byy jedynie na umierajce dziecko. Leao na boku, skurczone, z podcignitymi okciami i kolanami. Z paajcymi policzkami raz jeden odetchno gboko, a potem trzeba byo dugo czeka na nastpny oddech. Oczy byy nie cakiem zamknite, lecz pomidzy rzsami nie dostrzegao si bkitu tczwki, jedynie czer. Byy to renice, ktre staway si coraz wiksze i wiksze, mimo i rnej wielkoci, i niemal cakiem przesaniay barw oczu. Dobrze jeszcze, jeli dostrzegao si ich poyskliw czer. Niekiedy midzy powiekami pojawiaa si biel: wwczas ramionka dziecka mocniej przyciskay si do bokw, a wcieke konwulsje okrutny to by widok wyginay znieczulone ju moe drobne czonki. Matka szlochaa. Ucisnem jej rk i ponowiem ten ucisk. Tak, bya tu. Urszula, ciemnooka cra obejcia Buchel, siostra Adriana, a ku mojemu wzruszeniu ze strapionej twarzy tej obecnie trzydziestodziewicioletniej kobiety przezieray, wyraniej ni kiedykolwiek, ojcowskie, staroniemieckie rysy Jonathana Leverkhna. By z ni m, do ktrego wysano depesz, a ktry przywiz on tutaj z Sunderode: Johannes Schneidewein, pikny, skromny, wysoki czowiek z jasn brod, niebieskimi oczami Nepomuka i rozwanym a nieco starowieckim sposobem mwienia, ktry Urszula rycho od niego przeja, a ktrego rytm poznalimy poprzez gos maego elfa, Echa. Poza tym, oprcz stale wchodzcej i wychodzcej pani Schweigestill, bya take w owym pokoju wenistowosa Kunegunda Rosenstiel, ktra podczas jednej z wizyt, na jakie jej pozwolono, zawara znajomo z chopaczkiem i namitnie go pokochaa swoim zbolaym sercem. Napisaa wwczas na maszynie, na firmowym papierze swego prostackiego przedsibiorstwa i ze znakami pisarskimi stosowanymi przy korespondencji handlowej, we wzorowej niemczynie dugi list do Adriana, w ktrym opisaa swoje wraenia. Obecnie za, triumfujc nad pani Nackedey, zdoaa uprosi, eby jej pozwolono czuwa przy dziecku na zmian ze Schweigestillami, a ostatnio i Urszul Schneidewein, zmieniaa mu okady z lodu, obmywaa je alkoholem, usiowaa wlewa we odywcze soki i lekarstwa, noc za niechtnie i rzadko ustpowaa komu miejsca przy jego ku... W sali Nike zjedlimy, milczc, Schweigestillowie, Adrian, jego krewni, Kunegunda i ja, wspln kolacj, od ktrej co raz wstawaa ktra z kobiet, eby zajrze do chorego. W niedziel rano musiaem ju, cho ciko mi to przyszo, opuci Pfeiffering. Na poniedziaek musiaem jeszcze poprawi cay stos aciskich wypracowa. Poegnaem Adriana agodnymi yczeniami, a rozstanie nasze milsze

433

mi byo ni jego powitanie w dniu poprzednim. Z osobliwym umiechem powiedzia po angielsku: Then to the elements. Be free, and fare thou well! A potem szybko si ode mnie odwrci. Nepomuk Schneidewein, Echo, dziecitko, ostatnia mio Adriana, zgas ju dwanacie godzin pniej. Rodzice zabrali ma trumienk ze sob w ojczyste strony.

XLVI
Cztery prawie tygodnie nie kontynuowaem tych zapiskw, powstrzymany przede wszystkim pewnym psychicznym wyczerpaniem po wyej odtworzonych wspomnieniach, jednoczenie jednak take przez byskawicznie teraz po sobie nastpujce wydarzenia dnia, przewidziane w logicznym swym porzdku, w pewnym sensie upragnione, a przecie wzbudzajce niewiarygodny lk, ktrych nieszczsny nasz nard, wyniszczony ndz i strachem, poj nie jest zdolny i z tpym fatalizmem przyjmuje, a na ktre i mj umys, umczony dawn aob i dawnym przeraeniem, rwnie by naraony. Od koca marca ju a piszemy obecnie 25 kwietnia 1945 roku, roku speniajcego si przeznaczenia, opr nasz na zachodzie kraju zaamuje si widocznie i cakowicie. Oficjalne dzienniki, na wp ju swobodne, pisz prawd, pogoska, podsycana radiowymi komunikatami wroga i opowiadaniami uciekinierw, nie zna adnej cenzury i roznosi wie o poszczeglnych wydarzeniach gwatownie si rozszerzajcej katastrofy na jeszcze przez ni nie ogarnite, nie wyzwolone jeszcze tereny Rzeszy, a tu, do mojej samotni. adnego ju oporu: wszystko oddaje si w niewol i rozpierzcha. Nasze zdruzgotane i zmurszae miasta padaj jak dojrzae liwy. Przepady ju Darmstadt, Wrzburg, Frankfurt, Manneheim i Kassel, nawet Monastyr, nawet Lipsk ju w obcych znajduj si rkach. Pewnego dnia Anglicy stanli w Bremie, Amerykanie u wrt Grnej Frankonii. Poddaa si Norymberga, miasto tak bardzo podnoszcych niemdre serca oficjalnych uroczystoci. Pord czoowych przedstawicieli reymu, ktrzy tarzali si we wadzy, bogactwie i bezprawiu, szaleje karzca mania samobjstw. Nie zwizane ju po upadku Krlewca i Wiednia korpusy rosyjskie sforsoway Odr i ruszyy milionow nawa na lec w gruzach stolic Rzeszy, skd ewakuowano wszystkie urzdy, koczc przy pomocy cikiej artylerii dziea dokonanego ju od dawna z powietrza, i zbliaj si obecnie do centrum miasta. W roku ubiegym okrutnik, ktry z zamachu zorganizowanego przez zrozpaczonych patriotw,
434

usiujcych zachowa ostatni substancj, przyszo, uszed z yciem, co prawda bdnie tylko migoccym i migotajcym yciem, rozkaza swoim onierzom zatopi w morzu krwi atak na Berlin i zastrzeli kadego oficera, ktry mwiby o kapitulacji. Wielekro dano temu posuch. Jednoczenie bkaj si dziwne, rwnie nie nadto przytomne audycje w jzyku niemieckim po eterze: jedne wzywaj zwycizcw do wspaniaomylnoci wobec ludnoci cywilnej, a nawet wobec rzekomo przesadnie oszkalowanych zbirw z gestapo, inne za wspominaj o jakim ruchu wyzwoleczym, ochrzczonym nazw Werwolf: organizacji rozszalaych modzikw, ktrzy, ukryci po lasach i noc z nich wypadajcy, zdoali ju jakoby zasuy si wobec ojczyzny niejednym miaym mordem na intruzach. O aosna grotesko! Tak oto a do koca budzi si w duszy narodu echa okrutnych bani i ponurych legend, i to nie bez dobrze nam znanego rezonansu. A tymczasem pewien genera zza Atlantyku kae mieszkacom Weimaru defilowa przed krematorium tamtejszego obozu koncentracyjnego i ogasza, e uznaje ich czy mona powiedzie: niesusznie? e uznaje tych obywateli, ktrzy pozornie uczciwie zajmowali si wasnymi sprawami, usiujc o niczym nie wiedzie, mimo i wiatr d im prosto w nos fetorem palonych tam ludzkich cia e uznaje ich wspwinnymi ujawnionych oto potwornoci i zmusza ich, aby si im dobrze przypatrzyli. Nieche patrz ja patrz razem z nimi, pozwalam w duchu, aby mnie popychay otpiae czy te moe i wzdrygajce si ich szeregi. Oto wyamano wrota do tej warownej izby tortur, w ktr przeistoczone zostay Niemcy pod niecn, od pocztku zaprzysion nicoci wadz, a haba nasza zostaa otwarcie objawiona caemu wiatu, zagranicznym komisjom, ktrym powszdy pokazuje si teraz te niewiarygodne widoki, a ktre po powrocie skadaj u siebie sprawozdania: to, co oglday, przewysza sw ohyd wszystko, co wystawi sobie potrafi ludzka fantazja. Powiadam: haba nasza. Bo czy to jedynie hipochondria wmawia sobie, e wszystko, co niemieckie, a wic i duch niemiecki, myl niemiecka, sowo niemieckie, dotknite zostay rwnie tym habicym zdemaskowaniem i rwnie strcone zostay w otcha podejrzliwoci? Czy chorobliwa to jedynie skrucha zadawa sobie pytanie, jak w ogle w przyszoci Niemcy w jakiejkolwiek swej postaci bd si mogy odway na zabranie gosu w jakiejkolwiek ludzkiej sprawie? Gdyby nawet nazwa to wszystko, co tu wyszo na wiato dzienne, ujawnieniem najmroczniejszej moliwoci natury ludzkiej w ogle, to jednak wanie Niemcy, dziesitki i setki tysicy Niemcw dokonay tego, przed czym ludzko si wzdryga, a wszystko, co yo na mod niemieck, stano oto przed wiatem jako obrzydliwo i jako przykad za. Jake bdzie mona przynalee do narodu, ktrego historia ciarna jest tak ohydn klsk, do narodu obkanego z wasnej przyczyny i wypalonego duchowo, ktry sam przyznaje, e w rozpaczy zwtpi, aby sob mg rzdzi, i za rzecz najlepsz uwaa przeistoczenie si w kolonie obcych mocarstw; do narodu, ktry w zamkniciu bdzie y musia sam ze sob,
435

podobnie ydom w getcie, poniewa straszliwie wok niego narosa nienawi nie pozwoli mu ukaza si poza granicami wasnego kraju, do narodu, ktry nie bdzie mg si innym pokaza na oczy? Przeklestwo, przeklestwo niszczycielom, co wprowadzili do szkoy za ten pierwotnie poczciwy, rzetelny, nazbyt jedynie pojtny, nazbyt chciwie karmicy si teoriami gatunek ludzki! Jak ulg przynosi przeklestwo, jak ulg przyniosoby ono, gdyby wyrwao si z wolnej i nieskrpowanej piersi! Mio ojczyzny wszake, ktra z otwartym czoem utrzymywaaby, e w krwawy twr pastwowy, ktrego dyszcej agonii jestemy wiadkami, ktry wedug wyraenia Lutra na wasn gow wzi ciar niezmierzonych zbrodni, przy ktrego wrzaskliwej proklamacji, przy ktrego wniwecz prawa ludzkie obracajcych enuncjacjach tumy porywa wir nadludzkiej szczliwoci i pod ktrego krzykliwymi sztandarami maszerowaa nasza modzie z byszczcym wzrokiem, w dumnym uniesieniu i z pomienn wiar, e twr ten jest naturze naszego narodu absolutnie obcy, narzucony i nie znalazby w niej dla siebie gleby, taka mio ojczyzny wydaaby mi si bardziej wielkoduszna ni prawdziwie rzetelna. W sowach swoich i czynach czy nie bya owa wadza jedynie znieksztacon, pitnem motochu naznaczon i zohydzon realizacj pewnej intelektualnej i wiatopogldowej tendencji, ktrej przyzna naley autentyczny charakter, chrzecijanin i humanista czy nie rozpozna z przeraeniem jej ladw w rysach najwikszych naszych i najpotniejszych postaci, ucieleniajcych ide niemieckoci? Pytam i czy pytam zbyt wiele? Ach, to ju chyba co wicej ni pytanie, czy ten pobity nard dlatego wanie z bdnym wzrokiem stan wobec nicoci, e ostatni jego i najskrajniejszy wysiek znalezienia dla siebie wasnego politycznego ksztatu zaama si w tak straszliwej klsce. * * *

Jak osobliwie cz si ze sob epoki czy si oto czas, w ktrym pisz, z czasem stanowicym ramy tej biografii! Ostatnie bowiem lata duchowego ycia mego bohatera, lata 1929 i 1930, po zaamaniu si jego planw maeskich, utracie przyjaciela, odejciu tego cudownego dziecitka, ktre do niego przybyo, lata te nale ju do okresu, kiedy narasta i rozprzestrzenia si jy moce, ktre pniej owadny caym krajem i ktre oto gin wrd krwi i pomieni. Dla Adriana Leverkhna byy to lata niebywaej i niesychanie napitej, odczuwam nawet pokus powiedzenia: monstrualnej i yczliwego obserwatora w jaki rodzaj oszoomienia wcigajcej aktywnoci twrczej i w aden sposb nie byo si mona obroni przed wraeniem, e stanowi ona zapat i rekompensat za zakaz szczcia i mioci, jaki mu zosta narzucony. Mwi tu o latach, lecz niesusznie:
436

wystarczya cz ich tylko, tylko druga poowa jednego roku i par miesicy drugiego, na powstanie dziea, ostatniego ju i w historycznym znaczeniu rwnie ostatecznego i najpotniejszego: symfonicznej kantaty Lament Doctoris Fausti, ktrej plan, jakem to ju by zdradzi, siga okresu przed nastaniem Nepomuka Schneideweina w Pfeiffering, a ktrej obecnie zamierzam powici ubogie moje sowa. Nie wolno mi jednak uprzednio zaniedba owietlenia osobistej sytuacji jej twrcy, liczcego podwczas lat czterdzieci cztery, jego wygldu i trybu ycia, tak jak przedstawiay si one mojej zawsze napitej uwadze. Pod piro cinie mi si tu przede wszystkim fakt, do ktrego zawczasu usiowaem ju na tych kartach przygotowa czytelnikw, e twarz jego, ktra, dopki gadko si goli, tak otwarcie zdradzaa podobiestwo jego do matki, od niedawna zostaa odmieniona ciemn, nitkami siwizny przetykan brod, rodzajem klinowatego zarostu, nad ktrym zwisay cienkie wsiki ocieniajce grn warg i ktry, mimo e pokrywa policzki, by jednak znacznie gstszy na brodzie i tu znw gstszy po bokach ni w rodku, tak e kozi brdk bynajmniej nie by. Z obcoci, spowodowan czciowym zakryciem rysw, mona si byo pogodzi, a to dlatego, e broda ta, wraz ze wzrastajc skonnoci do przechylania gowy na rami, nadawaa jego obliczu wyraz uduchowionego cierpienia, wrcz Chrystusowy. Lubiem mimo wszystko ten wyraz, sdziem za, e mog pozwoli sobie na t sympati, tym bardziej e najoczywiciej nie wyraa on saboci, lecz poczony by z ogromn twrcz si i dobrym samopoczuciem, ktrego bezspornoci przyjaciel mj nie mg si nachwali. Mwi o tym na swj nieco zwolniony, niekiedy wahajcy si, niekiedy z lekka monotonny sposb, jaki zauwayem u niego ostatnio, a ktry tumaczyem sobie chtnie jako oznak twrczego marzycielstwa i opanowania pord rwcego naporu natchnienia. Fizyczne szykany, ktrych ofiar by tak dugo, wszystkie te katary odka, infekcje garda i drczce ataki migreny, odstpiy go, pewien by teraz kadego dnia i swej roboczej swobody, sam uwaa stan swego zdrowia za doskonay, triumfujcy, a wizjonersk energi, z jak co dzie na nowo przystpowa do dziea, mona mu byo w sposb napeniajcy mnie dum, lecz take budzcy lk przed moliwoci nawrotw choroby, wyczyta z oczu z oczu, ktre dawniej byy zazwyczaj na p przysonite grnymi powiekami, a ktre obecnie rozwarte byy szerzej, przesadnie niemal szeroko, tak e dostrzegao si ponad tczwk pasemko biaka. Mogo to sprawia grone poniekd wraenie, tym bardziej e w tak rozszerzonym spojrzeniu dawaa si zauway pewna nieruchomo, czy moe raczej powinienem powiedzie: stagnacja, nad ktrej istot dugo si gowiem, doszedszy wreszcie, e polega ona na usztywnieniu niezupenie okrgych, nieco nieregularnych, wzdu rozcignitych renic, tak jakby nie reagoway one na jakiekolwiek zmiany owietlenia.

437

Mwi tu o pewnej utajonej poniekd i wewntrznej nieruchomoci, dla zauwaenia ktrej trzeba byo by bardzo skrupulatnym obserwatorem. Kontrastowao z ni inne, znacznie bardziej jawne i zewntrzne zjawisko spostrzega je rwnie mia Jeanette Scheurl i po jednej z wizyt u Adriana najniepotrzebniej zwrcia mi na nie uwag. By to niedawno przeze nabyty zwyczaj szybkiego wywracania gaek ocznych i to do daleko w obie strony czyli tak zwane toczenie wzrokiem w pewnych chwilach, powiedzmy, podczas namysu, co, jak atwo sobie wyobrazi, mogo niektrych ludzi przeraa. Dlatego, mimo i mnie to przychodzio z atwoci a wydaje mi si, e z atwoci przychodzio mi przepisywanie tych, zgdmy si, ekscentrycznych oznak owemu wielkiemu dzieu, pod ktrego niesamowitym naporem pozostawa Adrian to w gbi duszy sprawiao mi ulg, e poza mn nikogo prawie nie widywa wanie dlatego, i obawiaem si, e mgby przestraszy ludzi. I rzeczywicie wszelkie jego wizyty towarzyskie w miecie si urway. Zaproszenia zaatwiaa odmownie przez telefon wierna jego gospodyni, albo te pozostaway bez odpowiedzi. Ustay nawet przelotne wyjazdy po zakupy do Monachium, te za, ktre podejmowa dla zakupienia zabawek nie yjcemu obecnie dziecku, mona byo nazwa ostatnimi. Garderoba, ktra suya mu dawniej, gdy wybiera si pomidzy ludzi na wieczorne przyjcia czy oficjalne imprezy, wisiaa teraz nieuytecznie w szafie, strj za jego domowy by moliwie najprostszy bynajmniej nie szlafrok, ktrego nigdy, nawet rano nosi nie lubi, uywajc go jedynie noc, kiedy wstawa z ka i dwie lub trzy godziny spdza w fotelu. Nosi jednak lun, wochat kurtk, zapit pod szyj, tak e nie potrzebowa krawata, a do niej jakie rwnie szerokie, nie zaprasowane spodnie w drobn krateczk i by to w owym czasie stay jego ubir, w ktrym chodzi take na nieodzowne swoje spacery dla rozprenia puc. Mona by nawet mwi o pewnym zaniedbaniu zewntrznego jego wygldu, gdyby wraenie takie nie byo zatarte naturaln i uduchowion dystynkcj jego postaci. Wobec kog zreszt mia si krpowa? Widywa Jeanette Scheurl, z ktr przeglda przywiezione przez ni pewne muzyki z XVII wieku (przypominam sobie ktr Chaconn Jacobo Melaniego, gdzie zosta dosownie antycypowany jeden fragment z Tristana), widywa od czasu do czasu Rdigera Schildknappa, podobnookiego, z ktrym si mia, przy czym ja nie mogem si powstrzyma do bolenie jaowego spostrzeenia, e pozostay ju tylko oczy jednakie, podczas gdy czarne i niebieskie zniky... Widywa wreszcie i mnie, gdy przyjedaem do niego na weekend, i to byo wszystko. Ponadto przez niewiele tylko godzin odczuwa potrzeb towarzystwa, bowiem nie wyjmujc niedzieli (nigdy jej zreszt nie wici) pracowa po osiem godzin dziennie, a poniewa w okres ten wliczone byy jeszcze chwile popoudniowego odpoczynku w ciemnoci, byem podczas moich odwiedzin w Pfeiffering wiele pozostawiany samemu sobie. Jak gdybym tego aowa! Byem blisko niego i blisko powstawania tego bolenie i w bojani
438

umiowanego dziea, ktre oto ptora dziesitka lat przeleao jak martwa, wyklta i przemilczana warto artystyczna najwyszej rangi, oyje za moe dopiero w chwili druzgoccego naszego wyzwolenia. Byway lata, w ktrych my, dzieci ciemnicy, marzylimy o hymnie radoci, o Fideliu, o Dziewitej symfonii na jutrzni wyzwolenia Niemiec ich samowyzwolenia. Dzi tylko to dzieo nam przystoi, tylko ono bdzie piewem naszej duszy: lament syna piekie, najstraszliwsza z intonowanych na tej ziemi przed Bogiem i ludmi skarga, co wyania si z serca podmiotu, stale si wszake rozprzestrzenia, cay kosmos sob ogarniajc. Lament, lament! De profundis, ktre pene mioci uwielbienie moje nazywa bezprzykadnym. A mimo to, czy z punktu widzenia twrczoci, historii muzyki, jak i osobistej doskonaoci straszliwy ten dar nie stanowi odszkodowania i kompensaty, zwyciskiej i triumfalnej okolicznoci? Czy nie jest to w przeom, o ktrym tak czsto bywa mowa pomidzy nami, kiedy dyskutowalimy przeznaczenie, hic et nunc sztuki, jako problem, paradoksaln niejako moliwo, odzyskanie, nie chciabym powiedzie, a jednak mwi gwoli precyzji: rekonstrukcj wyrazu, najwyszego i najgbszego wypiewania uczu na takim stopniu uduchowienia i zdyscyplinowanej formy, ktre musiay zosta osignite, aby to przeksztacenie si wykalkulowanego chodu w wyrazisty gos duszy i serdeczn ufno stworzenia mogo sta si faktem dokonanym? W form pyta przystrajam to, co waciwie jest tylko opisem faktycznego stanu, dajcego si wytumaczy zarwno przedmiotem, jak i form artystyczn. Lament bowiem a chodzi tu przecie o nieustann, niewyczerpalnymi rodkami uzmysawian skarg i najboleniejszy gest: Ecce homo lament sam staje si wyrazem i miao mona powiedzie, e w ogle wszelki wyraz jest waciwie skarg, tak jak muzyka, odkd u pocztkw historii wspczesnej zaczyna sam siebie jako wyraz pojmowa, staje si skarg i Lasciatemi morire, skarg Ariadny, cichym echem aosnego piewu nimf. Nie darmo stylem swoim kantata Faustusa nawizuje tak mocno i niedwuznacznie do Monteverdiego i do XVII wieku, ktrego muzyka znowu nie bez przyczyny, niestety a do maniery hodowaa efektom echa: echo, powtrzenie ludzkiego gosu jako gosu przyrody i zdemaskowanie go j a k o gosu przyrody, jest z istoty swej skarg, jest aosnym Ach, tak! westchnieniem natury nad czowiekiem i prb ujawnienia jego samotnoci jak i odwrotnie, skarga nimf ze swej strony spokrewniona jest z echem. W ostatnim i najwzniolejszym dziele Leverkhna wszake echo, w ulubiony motyw baroku, stosowane jest czsto z niewysowienie przygnbiajcym efektem. Dzieo bdce tak monstrualn skarg jest, powiadam, z koniecznoci dzieem ekspresyjnym, dzieem wyrazu, jednoczenie za jest dzieem wyzwolenia, na rwni z dawn muzyk, z ktr si poprzez wieki czy, a ktra rwnie chciaa by wyzwoleniem wyrazu. Tylko e proces dialektyczny, dziki ktremu na zajmowanym przez to dzieo stopniu rozwoju dokonuje si przeskok od najsurowszych ry439

gorw do najswobodniejszego wyraenia uczu, narodziny wolnoci ze cisych uwarunkowa, sprawia, e okazuje si ono nieskoczenie bardziej skomplikowane, zdumiewajce i wspaniae w swojej logice ni w czasach madrygalistw. Chc tutaj odesa czytelnika do rozmowy, jak w dawnych jeszcze czasach, w dniu lubu jego siostry na Buchel, podczas spaceru wzdu brzegw Kuhmulde, odbyem z Adrianem, a podczas ktrej, drczony blami gowy, rozwija mi i przedstawia swoj ide rygorystycznej frazy, wywodzc si z pieni: O lieb Mdel, wie schlecht bist du, gdzie melodia i harmonia uwarunkowane s przeksztaceniem zasadniczego motywu, zoonego z piciu nut muzycznego anagramu h-e-a-e-es. Pozwoli mi wwczas dostrzec w kwadrat magiczny pewnego stylu czy techniki, ktra potrafi jeszcze wydoby najwiksz rnorodno z identycznych materiaw, a gdzie nie istnieje ju nic atematycznego, nic, co nie mogoby si wykaza jako wariacja jednego i tego samego tematu. Styl ten, ta technika, jak mi mwi, nie dopuszczaj adnego, ani jednego nawet tonu, ktry nie speniaby w strukturze caoci swej funkcji motywicznej, nie istnieje adna wolna nuta. I czy nie zwrciem uwagi, usiujc da obraz apokaliptycznego oratorium Leverkhna, na substancjaln identyczno najwitszego z najohydniejszym, na wewntrzn jedno chrw anielskich z chichotem piekie? Tam oto, ku mistycznemu przeraeniu obserwatora, urzeczywistniona zostaje formalna utopia straszliwego uzmysawiania, ktra w kantacie Fausta staje si uniwersalna, przenika cae dzieo i, jeli mi wolno tak si wyrazi, pozwala je cakiem pochon tematowi. To gigantyczne Lamento (czas jego wykonania wynosi okoo piciu kwadransw) jest waciwie cakowicie pozbawione dynamiki, rozwoju, dramatu, tak jak owe koncentryczne koa na wodzie, ktre na skutek rzuconego kamienia powstaj dalej i dalej, jedno wok drugiego, bez dramatu, stale jednakowe. Jako niesamowity cykl wariacyjny skargi i jako taki w negatywnym sensie spokrewniony z finaem Dziewitej symfonii i jej radosnymi wariacjami dzieo to rozprzestrzenia si piercieniami, z ktrych jeden niepowstrzymanie pociga za sob nastpny: czciami, wariacjami w wielkim stylu, odpowiadajcymi partiom tekstu czy rozdziaom ksiki, a same w sobie bdcymi znowu szeregiem wariacji. Wszystkie one jednak nawracaj, niby do tematu, do niezwykle podatnej na wszelkie przeksztacenia podstawowej figury dwikowej, ustalonej w okrelonym fragmencie tekstu. Pamitamy przecie, e w starej ludowej ksidze, przekazujcej nam dzieje ycia i mierci arcymaga, ktrej fragmenty kilkoma zdecydowanymi chwytami przystosowa by Leverkhn jako podoe poszczeglnych partii swojej kantaty, doktor Faustus, z chwil gdy przesypa si ju piasek w jego klepsydrze, zaprasza swych przyjaci i zaufanych towarzyszy, Magistros, baccalaureos i innych studentw, do wsi Rimlich koo Wittenbergi, cay dzie podejmuje ich tam gocinnie, noc jeszcze pije wraz z nimi napj witojaski, potem za w penej skruchy, cho godnej przemowie oznajmia im o swoim losie, ktry natychmiast musi si dopeni.
440

W tej to Oratio Fausti ad studiosos prosi, aby ciao jego, skoro je odnajd martwe i zaduszone, miosiernie pogrzebali w ziemi; umiera bowiem, powiada, jako zy i dobry chrzecijanin: dobry dziki swej skrusze i dlatego jeszcze, e w gbi serca ywi wci nadziej aski dla swojej duszy, zy za, jako e wie, i oto obrzydliwy dla nadchodzi koniec, e szatan chce i musi zabra jego ciao. Sowa te: Umieram wic jak dobry i zy chrzecijanin, stanowi temat generalny caego tego cyklu wariacji. Jeli policzy sylaby tego zdania, to jest ich dwanacie i wszystkie dwanacie tonw skali chromatycznej zostay im przydane, wszystkie wyobraalne interway uyte. Temat ten od dawna ju jest muzycznie obecny i peni swoj funkcj, zanim jeszcze na waciwym miejscu, w partii chralnej zastpujcej solo w caym Faustusie nie ma adnego sola zostanie wyrecytowany jego tekst, narastajcy pocztkowo, od poowy za opadajcy w duchu i barwie Lamento Monte Verdiego. Stanowi podstaw caego materiau dwikowego a lepiej jeszcze: niemal jako tonacja stanowi podtekst caoci i tworzy identyczno wrd najwikszej rnorodnoci formalnej, t identyczno, jaka spaja krystaliczne chry anielskie z piekielnym wyciem Apokalipsy, a teraz staa si wszechogarniajca: skrajnie cis struktur formaln, gdzie nie ma nic atematycznego, gdzie uporzdkowanie materiau staje si totalne i w obrbie ktrej idea fugi, powiedzmy, staje si nonsensem, wanie dlatego e nie istnieje ju ani jedna wolna nuta. Struktura ta suy wszelako wyszemu ju celowi, gdy, o cudzie i mdroci dowcipu diabelskiego! wanie dziki wycznoci formy muzyka zostaje wyzwolona jako rodek wyrazu. W pewnym sensie, z grubsza jedynie i w zwizku z materialnoci tonu, caa praca jest ju waciwie ukoczona jeszcze przed rozpoczciem samej kompozycji, ona za moe w sposb ju cakiem nieskrpowany sobie poczyna, to znaczy: zda si wycznie na wyraz, jako e zostaje on odzyskany poza wszelk konstrukcj, czyli w granicach jej najsurowszych rygorw. Twrca Lamentu Faustusa moe si swobodnie porusza w zorganizowanym uprzednio materiale, nie troszczc si bynajmniej o ju zaoon konstrukcj, oraz zda si cakowicie na subiektywizm, dlatego te to jego najbardziej rygorystyczne dzieo absolutnej kalkulacji jest jednoczenie czysto ekspresyjne. Cofnicie si a do Monteverdiego i stylu jego epoki jest wanie tym, co nazwaem rekonstrukcj wyrazu, wyrazu w jego najwczeniejszym, pierwotnym znaczeniu, wyrazu jako skargi. Zostay wic uyte wszelkie rodki wyrazu owego okresu emancypacji, z ktrych wymieniem ju efekt echa szczeglnie odpowiadajcy temu wariacyjnemu i poniekd statycznemu dzieu, w ktrym kade przeksztacenie samo ju staje si echem poprzedniego. Nie brak tam pogosem brzmicych kontynuacji, wzmagajcego powtarzania kocowej frazy danego tematu w wyszej pozycji. agodnie przypomniano skargi orfickie, ktre brataj Fausta i Orfeusza jako zaklinaczy krlestwa cieni: a to w owym epizodzie, gdzie Faust wywouje Helen, ktra ma urodzi mu syna. Pojawia si setka aluzji w tonie i duchu madrygau, a caa jedna cz, toast do
441

przyjaci podczas ostatniej nocnej uczty, napisana jest w poprawnej formie madrygaowej. Uyte zostay, wrcz w sensie podsumowania, najwymylniejsze rodki wyrazu muzycznego w ogle: oczywicie nie jako mechaniczne naladownictwo i tradycjonalizm, lecz jakby cakiem zreszt wiadome dysponowanie wszelkimi rodzajami ekspresji, jakie si kiedykolwiek w historii muzyki pojawiy, tu za, niby w alchemicznym jakim procesie destylacji, zostay oczyszczone i skrystalizowane jako zasadnicze sposoby wyraania uczu. Jest tam dugie, gbokie westchnienie przy sowach takich, jak: Ach, Faucie, serce zuchwae a niegodne, ach, ach, rozum, miao, nierozwaga i wolna wola..., bywaj czste opnienia, lecz ju tylko jako rodek rytmiczny, jest melodyczna chromatyka, lkliwe wsplne milczenie przed rozpoczciem jakiej frazy, s powtrzenia jak przy Lasciatemi, rozciganie sylab, opadajce interway, wyciszana deklamacja wrd niesamowitych efektw kontrastowych, jak w owym tragicznym wejciu chru a capella i fortissimo orkiestralnym, w formie gigantycznego galopu baletowego o fantastycznie zrnicowanej rytmice, podczas zstpienia Fausta do piekie, wstrzsajcy wybuch alu po orgii infernalnego wesela. Dziki ten pomys zstpienia do piekie w tanecznym furioso przypomina moe najbardziej ducha Apocalipsis cum figuris, ponadto za jeszcze ohydne, nie wa si powiedzie: cyniczne, chralne scherzo, w ktrym zy duch doskwiera zafrasowanemu Faustowi osobliwie szyderczymi arcikami i przysowiami z tym straszliwym: W milczeniu wynie swe boleci, bliniemu nie skar swej aoci, za pny czas, i zwtpij w Boga, co dzie przybiey nowa trwoga. Poza tym jednak pne dzieo Leverkhna niewiele ma wsplnego z dzieem jego trzydziestolecia. Czystsze jest w stylu ni tamto, ciemniejsze w barwie dwiku jako cao i bez elementu parodii, bynajmniej nie konserwatywne w swym tradycjonalizmie, lecz agodniejsze, melodyjniejsze, wicej w nim kontrapunktu ni polifonii przez co chc powiedzie, e gosy poboczne w samodzielnoci swojej uwzgldniaj bardziej gos zasadniczy, ktry czsto przebiega dugim, melodyjnym ukiem, a ktrego jdrem, z jakiego wszystko si rozwija, jest wanie owo dwunastotonowe: Umieram wic jak dobry i zy chrzecijanin. Od dawna te zapowiedziaem ju na tych kartkach, e w Faustusie dominuje rwnie i w symbol literowy, owa uprzednio przeze mnie spostrzeona figura Hetaera-Esmeralda, owo h-e-a-e-es, nader czsto wystpujce w melodii i harmonii: wszdzie tam mianowicie, gdzie mowa o zapisie i obietnicy, o pakcie krwi. Przede wszystkim jednak rni si kantata Faustowska od Apokalipsy swymi wielkimi interludiami orkiestralnymi, ktre wyraaj niekiedy ogln jedynie postaw dziea wobec jego przedmiotu, aluzyjnie, jakim tak ju jest, gdzie indziej wszake, jak na przykad w niesamowitym balecie wpiekowstpienia, stanowi fragment akcji. Instrumentacja tego przeraajcego taca sprowadza si jedynie do
442

instrumentw dtych oraz uporczywego systemu akompaniatorskiego, zestawionego z dwch harf, klawesynu, fortepianu, celesty, dzwoneczkw i perkusji, ktry to system jako swoiste continuo cignie si w staych nawrotach poprzez cae dzieo. Poszczeglne fragmenty chru oparte s wycznie o ten akompaniament. Innym przydane zostay nadto dte, innym za smyczkowe instrumenty; inne jeszcze maj peen akompaniament orkiestralny. Czysto orkiestralny jest fina: symfoniczne adagio, w ktre po owym piekielnym galopie przechodzi stopniowo potnie narastajca chralna skarga, jest to zarazem przeciwiestwo drogi wiodcej do Pieni do radoci, kongenialny negatyw owego przejcia od symfonii do wokalnego uniesienia, jest jego odebraniem... Nieszczsny, wielki mj przyjaciel! Jake czsto czytajc jego dzieo pomiertne, dzieo jego upadku, ktre proroczo tak wiele upadku antycypuje, musiaem myle o bolesnych sowach, jakie powiedzia mi przy mierci dziecka: sowach, e to by nie moe, e nie powinno by dobra, radoci, nadziei, e zostan one odebrane, e naley je odebra! Jake wyranie wypisane jest owo: Ach, tego by nie powinno!, podobne niemal do jakiej wskazwki czy przepisu interpretacyjnego do chrw i instrumentalnych partii Lamentu Doktoris Fausti, jak mocno tkwi w kadym takcie i kadencji tej Pieni do aoby! Nie ulega wtpliwoci, e dzieo to napisane zostao w zapatrzeniu na Dziewit Beethovena, jako jej rwnowanik w najbardziej przygnbiajcym znaczeniu tego sowa. Ale nie tylko dlatego, e wielekro formalnie staje si jej zaprzeczeniem, e w negatywnym sensie j odbiera: jest w nim rwnie jaki negatyw religijnoci, przez co nie chc i nie mog powiedzie: jej negacja. Dzieo traktujce o Kusicielu, upadku, potpieniu, czyme innym by moe ni dzieem religijnym! Chodzi mi jednak o to, e jest w nim jakie odwrcenie si, cierpkie i dumne odwrcenie sensu, takie na przykad, jakie znajduj w przyjaznej probie doktora Faustusa do swoich druhw w ostatniej godzinie, aby wszyscy udali si na spoczynek, s p a l i s p o k o j n i e i niczym si nie przejmowali. Trudno w granicach tej kantaty nie dostrzec w owej probie wiadomej i rozmylnej inwersji wezwania: Czuwajcie wraz ze mn! z Gethsemani. I znowu w napj witojaski, ktry odchodzcy wypija za przyjaci, ma rwnie dobitnie obrzdowy charakter jako innego rodzaju Ostatnia Wieczerza. Z tym czy si wszake inwersja idei pokusy w ten sposb, e Faust odtrca myl o ratunku jako pokus, nie z racji formalnej wiernoci dla paktu i nie dlatego, e ju za pno, lecz dlatego, e z caej duszy gardzi pozytywnym charakterem wiata, dla ktrego chciano by go uratowa, i kamstwem o jego boskiej bogoci. Znacznie wyraniej i mocniej podkrelone to jeszcze zostaje w scenie z poczciwym starym lekarzem i ssiadem, ktry zaprasza Fausta do siebie, aby w pobonym wysiku stara si go nawrci, a ktry w owej kantacie z oczywistym rozmysem przedstawiony zosta jako posta Kusiciela. Niedwuznaczne jest tu przypomnienie sceny kuszenia Jezusa przez Szatana, niedwuznaczne obrcenie owego: Apage!
443

w rozpaczliwie dumne: Nie!, zwrcone przeciw faszywej, mdej mieszczaskiej bogobojnoci. Trzeba tu jednak wspomnie jeszcze o innej i ostatniej, doprawdy ostatecznej inwersji sensu, caym sercem wspomnie o niej: jak pod sam koniec tego dziea nieskoczonej skargi, grujc nad rozumem i ow wypowiedzian niewypowiedzialnoci, jaka tylko muzyce jest dana, muska nasze uczucia. Mam tu na myli orkiestralny fina kantaty, w ktrym chr si roztapia, a ktry jest jakby skarg Boga nad zagad jego wiata, jak gdyby zatroskanym: Ja tego nie chciaem! Stwrcy. Znajduj, e tu wanie, pod koniec, osignite zostay ostateczne akcenty aoby, ostateczna rozpacz zamieniona w wyraz, i nie chc tego powiedzie, gdy znaczyoby to urazi bezkompromisowo owego dziea, nieuleczalny jego bl, gdyby si chciao powiedzie, e a do ostatniej swojej nuty inn jak podsuwa nam pociech ni t wanie, ktra tkwi w samej jego ekspresji i udwikowieniu czyli w tym, e stworzeniu, dla wyjawienia jego blu, gos zosta w ogle przydany. Nie, mroczny ten poemat muzyczny a do koca nie dopuszcza do adnej pociechy, przebaczenia, rozjanienia. Lecz kto wie? ten sam paradoks artystyczny, ktry sprawi, e z tak totalitarnej konstrukcji rodzi si ekspresja ekspresja jako skarga odpowiada moe paradoksowi religijnemu, wedug ktrego z najgbszego potpienia wykiekowa moe, choby tylko jako najcichsze pytanie nadzieja? Byaby to nadzieja poza beznadziejnoci, transcendencja rozpaczy nie zdrada jej, lecz cud, ktry wiar przenosi. Posuchajcie tego zakoczenia, wysuchajcie go wraz ze mn: cichnie jedna grupa instrumentw po drugiej, pozostaje za, koczy si cay utwr wysokim g wiolonczeli: ostatnie sowo, ostatni powiewny dwik, rozpywajcy si z wolna i pianissimo w fermacie. Potem ju wicej nic, noc i milczenie. Ale ten dwik zawieszony, pobrzmiewajcy pord milczenia, dwik, ktry ju nie istnieje, ktrego dusza jedynie jeszcze nasuchuje, a ktry by pogosem aoby, nie jest nim ju, odmieni sens swj, wieci jako wiato wrd nocy.

XLVII
Czuwajcie ze mn! Adrian mg by zamieni w swoim dziele sowo boskoczowieczej ndzy w mniejsze sowa samotnej duszy: pijcie spokojnie i niechaj nic wam spoczynku nie mci! swego Faustusa, pozostaje wszake gboko ludzkie, instynktowne pragnienie, jeli nie pomocy, to przynajmniej bliskoci blinich, owo baganie: Nie opuszczajcie mnie! Bdcie przy mnie w ostatniej mojej godzinie!
444

Dlatego te, gdy rok 1930 doszed ju niemal swej poowy, w maju, sprasza Leverkhn najrozmaitszymi sposobami cae towarzystwo do siebie, do Pfeiffering, wszystkich swoich przyjaci i znajomych, a nawet takich, ktrych mao lub wcale nie zna, mnstwo ludzi, okoo trzydziestu: po czci za pomoc kartek z zaproszeniami, po czci za moim porednictwem, przy czym poszczeglne zapraszane osoby proszono z kolei o przekazanie zaproszenia innym, a inne jeszcze przez ciekawo zaprosiy si same, czyli przeze mnie lub kogokolwiek innego z bliszego grona prosiy o dopuszczenie. W kartkach swoich bowiem Adrian poda do wiadomoci, e pragnie przychylnemu i przyjaznemu zgromadzeniu da pojcie o swym nowym, wanie ukoczonym chralno-symfonicznym dziele, wykonujc na fortepianie kilka jego bardziej charakterystycznych fragmentw; a tym zainteresoway si take pewne osoby, ktrych nie mia zamiaru zaprasza, jak np. heroina Tania Orlanda albo tenor pan Kjoejelund, ktrzy postarali si o zaproszenie przez Schlaginhaufenw, albo wydawca Radbruch wraz z maonk, ktrzy skorzystali z protekcji Schildknappa. Odrcznym pismem zaproszony zosta rwnie Baptysta Spengler, cho, o czym waciwie Adrian powinien by wiedzie, od ptora miesica nie przebywa ju pord yjcych. Inteligentny ten czowiek w poowie zaledwie lat czterdziestych uleg, niestety, nkajcej go chorobie serca. Przyznam, e w trakcie wszystkich tych przygotowa byo mi jako nieswojo. Dlaczego? Trudno waciwie powiedzie. Takie zaproszenie mnstwa zarwno towarzysko, jak i osobicie raczej obcych mu ludzi do miejsca swego odosobnienia celem wtajemniczenia ich w najbardziej samotne swe dzieo z gruntu do Adriana nie pasowao; nie tyle nie podobao mi si to samo w sobie, ile e nie by to nazbyt Adrianowi waciwy sposb postpowania zreszt i sam ten zamys rwnie mi si nie podoba. Jakikolwiek byby tego powd a wydaje mi si, e w powd ju tu zaznaczyem z caego serca wolabym, aby w swym refugium pozosta w obliczu jedynie przychylnych mu, ludzkich i szacunkiem go obdarzajcych gospodarzy oraz nas kilkorga, Schildknappa, miej Jeanette, adoratorek jego, pa Rosenstiel i Nackedey, i moim ni by oczy tak rnorodnego, nie przyzwyczajonego do niego tumu na nim, odwykym od wiata, spoczywa miay. Lecz c innego mi pozostawao, jak przyczyni si do tego przedsiwzicia, w ktre on sam do ju daleko zabrn, usucha jego wskazwek i pozaatwia telefony? Nikt nie odmwi, przeciwnie, jak ju mwiem by: zdarzyo si kilka dodatkowych prb o dopuszczenie do tego grona. Nie tylko, e byem tej imprezie niechtny: pjd jeszcze dalej w moich wyznaniach i zapisz, i doznawaem nawet pokusy, eby osobicie wcale w niej nie wzi udziau. Sprzeciwio si temu jednak pene troski niejako poczucie obowizku w tym sensie, e chcc nie chcc musz koniecznie przy tym by i nad wszystkim czuwa. Wyruszyem tedy w owo sobotnie popoudnie wraz z Helen do Monachium, gdzie wsiedlimy do osobowego pocigu idcego w kierunku Waldshut-Garmisch. Dzieli445

limy przedzia z Schildknappem, Jeanette Scheurl i Kunegund Rosenstiel. Reszta towarzystwa rozproszona bya po innych wagonach, z wyjtkiem jedynie Schlaginhaufenw, gdy stary, z szwabska zacigajcy rentier wraz ze sw maonk, z domu von Plausig, oraz zaprzyjanionymi piewakami odbywali t drog autem. Samochd ten, ktry przyby ju przed nami, bardzo si przyda po przyjedzie do Pfeiffering, gdy kilkakrotnie obrci pomidzy ma stacyjk a obejciem Schweigestillw, przewoc partiami goci, ktrzy woleli nie i piechot (pogoda dopisywaa, mimo e od horyzontu nadcigaa pomrukujca grzmotami burza). O przejazd z dworca nikt bowiem si nie zatroszczy, pani Schweigestill, ktr wraz z Helen odnalelimy w kuchni, gdzie przy pomocy Klementyny czym prdzej przygotowywaa przeksk dla tak licznego towarzystwa, kaw, wsko krajane kanapki oraz chodny sok jabeczny, wyjania nam z niemaym zdumieniem, e Adrian ani sowem nie uprzedzi jej o tej inwazji. Wcieke ujadanie starego Suso alias Kaschperl, ktry pobrzkujc acuchem skaka przed bud, nie ustawao tymczasem ani na chwil, a uspokoio si dopiero wtedy, gdy nowi gocie przestali przybywa, a wszyscy zebrali si w sali Nike, gdzie dziewczta i parobcy poznosili krzesa, cignite z rodzinnego salonu, a nawet z pokoi sypialnych na grze. Poza ju wymienionymi osobami wspomn jeszcze z pamici i na chybi trafi: bogatego Bullingera, malarza Leo Zinka, ktrego waciwie ani Adrian, ani ja nie lubilimy, a ktry zaproszony zosta pewnie razem ze zmarym Spenglerem, Helmuta Institorisa, bdcego obecnie czym w rodzaju wdowca, dr Kranicha o dobitnej wymowie, pani Binder-Majorescu, Knterichw, zapadolicego artownisia i portrecist Nottebohma z maonk, ktrych przywiz Institoris. Nadto by tam jeszcze Sykstus Kridwiss i kko jego dyskutantw, mianowicie geolog dr Unruhe, profesorowie Vogler i Holzschuher, poeta Daniel Zur Hhe w czarnym, wysoko zapitym surducie, a ku ywej mojej przykroci rwnie i rabulista Chaim Breisacher. Ferdynand Edschmidt, dyrygent orkiestry Zapfenstsser, reprezentowa obok piewakw operowych zawodowy element muzyczny. Ku ogromnemu mojemu i chyba nie tylko mojemu zdziwieniu, pojawi si rwnie baron Gleichen-Russwurm, ktry, o ile mi wiadomo, po raz pierwszy od owej historii z mysz odway si pokaza w towarzystwie wraz ze sw tgaw, lecz eleganck maonk rodem z Austrii. Okazao si, e Adrian ju tydzie przedtem posa mu by zaproszenie do jego zamku, niezwyczajnie za skompromitowany wnuk Schillera ucieszy si zapewne szczerze z tej osobliwej okazji do ponownego nawizania towarzyskich stosunkw. Wszyscy wic ci ludzie, okoo trzydziestki, jak ju wspomniaem, stoj na razie peni oczekiwania w owym chopskim salonie, przedstawiaj si sobie nawzajem, wymieniajc zaciekawione uwagi. Widz Rdigera Schildknappa, w jego wiecznie podniszczonym sportowym ubraniu, otoczonego kobietami, ktrych tu przecie nie brakowao. Sysz piknobrzmice, grujce nad wszystkim gosy piewakw dra446

matycznych, astmatycznie dobitne sowa dr. Kranicha, tokowanie Bullingera, zapewnienia Kridwissa, e to spotkanie i wszystko, co ono obiecuje, jest niesychanie wane, i potwierdzenia pana Zur Hhe, ktry uderzajc pit o podog dorzuca swe fanatyczne: Owszem, owszem, mona tak powiedzie! Baronowa Gleichen krya dokoa szukajc wspczucia dla niezrozumiaego przypadku, ktrego wraz z mem pada ofiar. Wiecie pastwo przecie, e mielimy to ennui mwia tu i wdzie. Od samego pocztku zauwayem, e wielu nie spostrzego wcale, i Adrian od dawna znajduje si w pokoju, i rozmowy toczyy si jakby w cigym jeszcze oczekiwaniu, po prostu dlatego, e go nie poznali. Siedzia odwrcony plecami ku oknu, ubrany jak zawsze teraz, w samym rodku sali, przy cikim owalnym stole, przy ktrym niegdy siedzielimy z owym Saulem Fitelbergiem. Lecz sporo goci pytao mnie, kim jest ten pan, a na moje pocztkowo zdumione wyjanienia reagowali w nagym olnieniu: Ach, tak!, po czym pieszyli powita gospodarza. Jake musia si by zmieni na moich oczach, skoro tak dzia si mogo! Z pewnoci przyczynia si do tego bardzo jego broda i to te mwiem tym, ktrym nie chciao powita, e to on. Obok jego krzesa staa przez duszy czas, wyprostowana jak szyldwach, wenistowosa pani Rosenstiel, co byo powodem, e Meta Nackedey ukrya si w najdalszym od tego miejsca kcie pokoju. Kunegunda bya jednak na tyle lojalna, e po chwili ustpia ze swego posterunku, po czym druga adorujca dusza zaja go natychmiast. Na pulpicie otwartego szpinetu przy cianie staa rozoona partytura Lamentu Doctoris Fausti. Poniewa nawet rozmawiajc z tym lub owym z goci ani przez chwil nie spuszczaem z oka mojego przyjaciela, nie przeoczyem znaku udzielonego mi gow i brwiami, a oznaczajcego, e powinienem ju prosi zgromadzonych o zajcie miejsc. Uczyniem to niezwocznie, zapraszajc najbliej stojcych oraz dajc w tym sensie znaki stojcym dalej, a nawet, przezwyciywszy si, klaszczc w rce, aby uzyska cisz dla ogoszenia, e dr Leverkhn pragnie rozpocz wykad. Czowiek zawsze czuje, kiedy twarz jego pokrywa blado; jaki bezkrwisty chd oblicza pozwala mu si w tym zorientowa, a rwnie i krople potu, ktre wtedy mu wystpuj na czoo, s podobnie chodne. Rce moje, ktrymi jedynie sabo, z rezerw, zaklaskaem, dray tak, jak dr teraz wanie, kiedy przystpuj do opisu tego straszliwego wspomnienia. Publiczno usuchaa do szybko. Niebawem zapanowa spokj i porzdek. Byo tak, e obok Adriana przy stole usiedli starzy Schlaginhaufenowie, nadto Jeanette Scheurl, Schildknapp, moja ona i ja. Pozostali rozmiecili si po obu stronach pokoju, nierwnymi rzdami, na rozmaitych meblach, malowanych stokach, wycieanych fotelach, na sofie, kilku panw podpierao nawet cian. Adrian wcale jeszcze nie zdradza ochoty zaspokojenia oglnego, rwnie i mojego, oczekiwania i podejcia do fortepianu, aby gra. Siedzia ze zoonymi rkami, z gow przechylon na bok, z oczami skierowanymi przed siebie, nieco tylko moe ku g447

rze, i w absolutnej ciszy j teraz kierowa swoje sowa do zebranych, w monotonny nieco a rwnie i urywany sposb, jaki ostatnio u niego zaobserwowaem w sensie przemowy powitalnej, jak mi si zrazu wydawao, i pocztkowo byo to te co podobnego. Przemc si musz, aby doda, e sowa czsto mu si przy tym pltay i ku mojej udrce, wbijaem sobie paznokcie w donie w takich chwilach usiujc poprawi lapsus, popada w nowy, tak e pniej przesta ju zwraca uwag na te bdy i mwi dalej nie liczc si z nimi. Zreszt ten jego rojcy si od usterek sposb mwienia nie powinien by martwi mnie nadmiernie, gdy w mowie, tak jak to zawsze chtnie i przy pisaniu by czyni, posugiwa si po czci pewnego rodzaju star niemczyzn, ktra dla brakw swoich i odmiennej budowy zdania ma w sobie zawsze co problematycznego jeszcze i jakby zaniedbanego, istotnie bowiem od jake niedawna jzyk nasz zdoa si wyzwoli z barbarzystwa i pobienie choby pod wzgldem gramatyki i ortografii zosta uporzdkowany! Zacz bardzo cicho i mamrocc, tak e niewielu tylko zrozumiao pierwsze sowa, niewiele si te nimi przejmujc albo te traktujc je jako kaprynie artobliw fioritur, jako e brzmiay one mniej wicej nastpujco: Czcigodni, wielce umiowani bracia i siostry! Potem milcza chwil, jakby si zastanawiajc, oparszy okie o st, policzek za o do. To, co nastpio potem, zostao rwnie zrozumiane jako kapryny wstp i zachta do wesooci, a chocia nieruchomo jego rysw, zmczone spojrzenie i blado temu przeczyy, tu i wdzie rozlegy si jeszcze przychylne miechy, z lekka nosowe albo i chichotliwe ze strony dam. W pierwsze rzek chc wam podzikowa, tak za askawo jak za przyja, przez mnie nie zasuone, ktre ecie mnie okazali, pieszo i wozem tu przybywajc, gdym z samotnoci tego ukrycia napisa wam i was zawezwa, a take woa i prosi was kaza przez serdecznie wiernego mi famulusa a specyjalnego przyjaciela, ktry to przypomnie mi jeszcze umie nasze szkolne lata od modoci i gdymy pospou w Halle studiowali, lecz o tym, jak to pycha i obrzydliwo w one studya wkrada si jy, dalej powiem jeszcze w moim sermoni. Tu wielu z umiechem jo spoglda na mnie, ktry ze wzruszenia wcale umiechn si nie mogem, niepodobne bowiem byo do drogiego mego przyjaciela, aby tak czue powici mojej osobie wspomnienie. Lecz wanie fakt, e dostrzeono zy w moich oczach, rozweseli wikszo zebranych; ja za przypominam sobie z niechci, e Leo Zink zacz gono wyciera w chustk swj wielki, tylekro przez niego samego wyszydzany nos, karykaturujc wyranie moje wzruszenie, dziki czemu i sobie par chichotw zaskarbi. Adrian zdawa si tego nie zauwaa. Musz tedy mwi dalej najsamprzd prosi was o przybaczenie (poprawi si i powiedzia: przebaczenie, ale potem powtrzy zaraz: przybaczenie)
448

i prosi, abycie w sercach urazy nie chowali, e pies nasz Praestigiar, zw go wprawdzie Suso, naprawd zowie si jednak Praestigiar, tak nieprzystojnie si zachowa, piekielnym ujadaniem a jazgotem uszy wam napeniajc, jako e dla mojej to przyczyny poddalicie si temu trudowi i utrapieniu. Powinnimy byli wrczy kademu z was ponadgony gwizdek, dla psa jedynie syszalny, aby z daleka ju poj, i nadchodz sami dobrzy a proszeni przyjaciele, chtni posysze ode mnie, czegom pod jego stra dokona i co te porabiaem przez wszystkie one lata. Z powodu tego gwizdka take par osb uprzejmie si rozemiao, cho z niejakim zadziwieniem. On wszake mwi dalej: Oto teraz zanosz ku wam przyjazne a chrzecijaskie proby, abycie rzecz moj nie ze zej strony bra chcieli, lecz in meliorem wyrozumie, gdy prawdziwie czuj pragnienie przed wami, cocie dobrzy a agodni, cho nie bezgrzeszni, lecz wszake tylko pomidzy pospolitych a znonych grzesznikw policzeni, ktrymi z tej przyczyny z serca pogardzam, cho im gorco zazdroszcz, zoy pene a ludzkie wyznanie, jako i klepsydra ju przed oczami moimi stoi, a spodziewa si musz, gdy ostatnie ziarnko przez wsk przeleci szczelin, e przyjdzie po mnie On, ktremu tak drogo zapisaem si wasn krwi, ie dusz i ciaem swoim na wieczno ca nalee do niego bd, a w rce jego popadn i moc, kiedy piasek si ju przesypie, a czas, ktrym on kramarzy, dobiegnie koca. W tym miejscu jeszcze tu i tam zamiano si przez nos, lecz rozlegy si rwnie odgosy cmokania z potrzsaniem gowami, jakby nad jakim nietaktem, niektrzy za zaczli z ponur badawczoci na niego spoglda. Wiedzcie tedy mwi siedzcy za stoem, wy dobrzy a naboni, co ze swymi znikomymi grzechami liczy moecie na miosierdzie i ask Boha (znowu poprawi si i powiedzia: Boga, lecz potem powrci do poprzedniej formy) dugom to bowiem dusi i dawi w sobie, lecz nie chc ju duej zakrywa przed wami, em ze wszystkim od dwudziestego i pierwszego roku mego ywota szatanowi polubiony, a wiadomy wszelkiej tej rzeczy, z rozmylnej odwagi, pychy a zuchwaoci, jako e saw chciaem na tym wiecie pozyska, zawarem z nim pakt i umow, tak e wszystko, czegom dokona w tych dwudziestu i czterech latach, a co ludzie susznie z nieufnoci przyjli, z jego tylko pomoc dokonane zostao, a jest dzieem szatana, wlanym mi przez Anioa Truciciela. Takem sobie bowiem zamyli: kto by w krgle gra chcia, ustawi je wpierw musi, a tymi dniami szatana na pomoc przyzywa, aden bowiem krom niego ku wielkim przedsiwziciom a dzieom sposobny nie jest, a jego tedy mamy. Teraz przykre, pene napicia milczenie zalego sal. Nieliczni tylko suchali jeszcze spokojnie, spostrzec mona byo natomiast wiele podniesionych brwi i twarzy, na ktrych wyranie byo mona wyczyta: Ku czemu to zmierza i co si tu dzieje? Gdyby by cho raz jeden si umiechn czy zmruy oko, aby da do zrozumienia, e wszystko to jest tylko artystyczn mistyfikacj, nie byoby jeszcze tak
449

le. Lecz nie uczyni tego, tylko siedzia w swej bladej powadze. Niektrzy pytajco spogldali ku mnie, o co tu waciwie chodzi i w jakim sposobie bior to na siebie; i by moe powinienem by w to wkroczy i rozwiza cae zebranie lecz z jakim uzasadnieniem? Mogo by ono tylko upokarzajce i wydajce go na pastw zgromadzonych, czuem, e musz pozostawi sprawy ich biegowi, w nadziei e niebawem zacznie gra fragmenty swego dziea i tony rozlegn si zamiast sw. Nigdy silniej nie odczuwaem uprzywilejowania muzyki, ktra wszystko i nic wyrazi potrafi, wobec jednoznacznej wymowy sowa, nigdy nie uzmysawiaem sobie tak bardzo nie wicej bezpiecznoci wszelkiej w ogle sztuki w porwnaniu z demaskujc surowizn nietransponowanego wyznania. Nie byem jednak w stanie go przerwa, nie tylko przez szacunek, lecz i dlatego, e z caej duszy pragnem je usysze, cho pord tych, ktrzy go wraz ze mn suchali, bardzo niewielu znajdowa si mogo, co by tego byli warci. Wytrzymajcie tylko i suchajcie, szeptaem w duchu do tych innych, skoro was ju tutaj jako swych wspblinich zaprosi! Po przerwie i namyle przyjaciel mj znw zacz mwi: Nie mniemajcie, mili bracia i siostry, em dla tej przysigi i paktu potrzebowa rozstajnych drg w lesie albo mnstwa krgw magicznych i grubych jakich zakl czy praktyk, jako e wity Tomasz ju przecie naucza, e dla upadku nie sw trzeba, ktre wezwaniem si staj, lecz e wystarczy bd jaki czyn, nawet bez wyranego skadania hodu. Motyl to bowiem by jeno i ma barwna, hetaera esmeralda, czarownica biaa dotkniciem swym zadaa mi ten urok, ja za szedem za ni przez cienisty mrok listowia, ktry miuje jej przezroczyst nago, i gdziem jej dopad, onej, co w locie patkowi kwiatu na wietrze staje si podobna, dopadem j a zakosztowaem jej, wzgardziwszy jej ostrzeeniem, i tak tedy si stao. Zadawszy mi bowiem, zadaa mi to, ale i przebaczya w mioci takem wic zosta wtajemniczony, a pakt zawarty. Wzdrygnem si, gdy tu wtrci si jaki gos z audytorium gos Daniela Zur Hhe w kapaskich szatach, ktry przytupn nog i skandujc owiadczy: To pikne. W tym jest pikno. O, owszem, owszem, mona tak powiedzie! Kilka osb zaczo psyka, ja take ze zgorszeniem odwrciem si ku mwicemu, cho w gbi ducha wdziczny mu byem za te sowa. Istotnie bowiem, mimo e byy gupie, przesuway wszystko to, co usyszelimy, na jak inn, uspokajajc i powszechnie uznan paszczyzn, na teren estetyki mianowicie, co, cho bardzo byo niestosowne i bardzo mnie rozgniewao, nawet i mnie samemu sprawio niejak ulg. Wydao mi si bowiem, jakby przez szeregi zebranych przeleciao uspokajajce: Ach, tak! a jedna z pa, ona wydawcy Radbrucha, poczua si sowami Daniela Zur Hhe tak dalece omielona, e dorzucia: Wydawaoby si, e suchamy poezji.
450

Ach, niedugo si tak wydawao, estetyczna interpretacja, jakkolwiek by bya wygodna, niedugo daa si utrzyma, wszystko to nie miao nic wsplnego z wyniosymi bzdurami poety Zur Hhe na temat posuszestwa, przemocy, krwi i grabiey caego wiata, bya w tym cicha i blada powaga, wyznanie i prawda, dla objawienia ktrej czowiek w ostatecznej duchowej rozterce zwoa tu swoich wspblinich, w wyniku bezpodstawnego, co prawda, zaufania; wspblini s bowiem tak pomylani i tak stworzeni, e nie mog przyj tego rodzaju prawdy inaczej ni z lodowatym lkiem i ocen, ktr niebawem, gdy okazao si, e nie ma tu mowy o poezji, jednogonie na ten temat wypowiedzieli. Wydawao si zreszt, e uwagi te wcale nie dotary do wiadomoci naszego gospodarza. Zamylenie, w jakie w przerwach popada, czynio go widocznie dla nich niedostpnym. Zwacie tedy podj sw rzecz znowu osobliwie umiowani a szacowni przyjaciele, e macie tu do czynienia z czekiem od Boga opuszczonym i zrozpaczonym, ktrego zwoki nie powinny spocz w powiconej ziemi, wraz ze wszystkimi pobonymi chrzecijanami, ale porzucone zostan wraz z bydlc padlin na mietnisku. Na marach za, naprzd ju wam to powiadam, znajdziecie go zawsze twarz ku doowi obrconym, a chobycie i pikro go odwracali, zawsze lee tak bdzie. Gdy na dugo ju, zanim pieszczot zaznaem z tym trujcym motylem, dusza moja w pysze i zadufaniu swoim zdaa w objcia szatana, pisane za mi byo, em od modoci ku niemu dy musia, gdy, jak to wiecie, czek dla zbawienia abo i potpienia wiekuistego stworzony i zawczasu przeznaczony zostaje, ja za dla pieka zostaem zrodzony. Miody tedy karmiem pych swoj, jako em w Halle theologiam studyowa w Szkole Wysokiej Sciencji, nie z mioci Boga jednak, ale z mioci Tamtego, i studia moje nad bosk nauk tajemny ju stanowiy onego paktu pocztek, a byy predylekcj ukryt nie ku Bogu, lecz ku Temu, ktrego zowi wielki religiosus. Wszystko jednak, co zmierza ku szatanowi, nie da si wstrzyma na swej drodze ani odwrci z onej i tak tedy may ju krok by tylko od boskiego fakultetu do Lipska i do muzyki, ibym tylko ju a wycznie si zajmowa figuris, characteribus, formis coniurationum i jak tam wszystkie one zaklcia a czarnoksistwa si zowi. Item, zrozpaczone moje serce w igraszkach onych mnie zgubio. Dobry a lotny miaem umys i darw z miosiernej aski nieba zesano mi wiele, ktrych rzetelnie a skromnie uy byem winien, czuem jednak a nazbyt: nie jest to czas, w ktrym praktykowa mona one sprawy nabonie a cnotliwie, nic takim sposobem nie dokonam, a wszelka sztuka nieosigalna si staa bez pomocy szatana i ognia piekielnego pod kotem... Tak to, tak, druhowie mili, e sztuka na martwym utkwia punkcie, e zbyt ociaa, e sama z siebie szydzi, e wszystko ponad miar trudne si stao, a czek, biedne stworzenie boskie, drogi ni wyjcia adnego w ucisku swym nie znajduje, to niechybnie wina czasu. Gdy jednak ktry szatana zaprosi
451

w gocin, aby przezwyciy i przeama ona mitrg, one naraa dusz swoy, a brzemi win naszego czasu na wasny kark bierze, aby na wieki by potpiony. Napisano jest bowiem: Trzewi bdcie, a czuwajcie! Nie kady jednak yje wedle sowa tego, lecz, miast mdrze zabiega o to, co potrzeba na ziemi, aby lepiej si na niej dzia zaczo, a roztropnie przyczyni si do tego, aby pomidzy ludmi ad znowu nasta taki, ktry gleb stosown i to rzetelne da zdoa piknemu dzieu, niejeden czek porzuca szkoln aw i ucieka w szataskie upojenie: a tak traci dusz swoj i na mietnisku bdzie porzucony. Tak to, askawi a wielce umiowani bracia i siostry, ja sam czyniem, o nic wicej si nie troszczc, niczego nie pragnc, jako nigromantiam, carminam, incantationem, veneficium i jak tam te wszystkie sowa a nazwy brzmie mog. Niebawem te i w dyskurs wdaem si z Onym, zoliwcem piekielnym a wszetecznikiem, w italskiej izbie dugi z nim wiodem dyskurs, a musia by owieci mnie w niejednym, co tyczy si qualitatem, fundamentum et substantiam piekielnych czeluci. Czas przeda mi take wtedy, dwadziecia i cztery nieobjte lata, zaprzysig mi si i przyobieca na cay ten termin, a take wielkie rzeczy mi zwiastowa i wiele ognia pod kotem, abym zdoa ima si dziea, cho zbyt trudne si stao, a gowa moja dla niego zbyt mdra, a jeszcze i szydercza, tego nie baczc. Miaem tylko, co prawda, w onym ju czasie znosi przeszywajce ble, podobne tym, jakich maa Syrenka w nkach swych doznawaa, ona to bya siostr moj i sodk oblubienic, a imi jej Hyphialta. Przywid mi j bowiem do oa, iby je ze mn dzielia, ibym zacz z ni cudzooy, a coraz bardziej miowa, czy jawia mi si z ogonem rybim, czy te z nogami ludzkimi. Czciej te chyba pojawiaa si z ogonem, bowiem boleci, jakoby od ostrych now, co je w nogach czua, nad wszelk rozkosz przewaay, mnie za podobao si niezmiernie, e pikne jej ciao tak wdzicznie w uskowaty rybi przechodzio ogon. Wiksze wszelako zachwycenie miaem dla prawej ludzkiej postaci, tedym z kolei i wiksz czu rozkosz, gdy przymykaa si ku mnie z nogami. Po tych sowach nastpi wrd publicznoci niepokj i ucieczka. Starzy pastwo Schlaginhaufen powstali bowiem od naszego stou i cichutko, nie ogldajc si ani na prawo, ani na lewo, m za okie poprowadzi on pomidzy krzesami ku drzwiom i ku wyjciu. Nie miny i dwie minuty, gdy usyszano z podwrza donony warkot zapuszczanego motoru i zrozumiano, e odjechali. Niektrzy zakopotali si tym wielce, stracona bowiem zostaa w ten sposb okazja, na ktr wielu liczyo: mono powrotu autem na dworzec. Pozostali gocie nie zdradzali jednak skonnoci do pjcia ich ladem. Siedzieli jak zaczarowani, a gdy na dworze po odjedzie samochodu ucicho, Zur Hhe znowu wyrzuci z siebie swe druzgocce: To pikne! O, owszem, owszem, to pikne!

452

Ja take zamierzaem wanie otworzy usta i poprosi przyjaciela, aby wstp swj na tym zakoczy i zagra nam fragmenty swego dziea, kiedy on, nie zwracajc uwagi na w incydent, podj dalej swoje przemwienie: Po czym Hyphialta ciarna si staa i porodzia mi synaczka, ktregom ca dusz ukocha, bogosawione dzieci, wdziczne nad wszelki wyraz, a jakoby wywodzce si z dawnego czasu i dalekiej strony. Lecz e byo to dziecko z krwi i koci, w pakcie za ustanowiono, i adnej ludzkiej istoty ukocha mi nie wolno, On zamordowa je bez nijakiej litoci, a nadto si jeszcze dla tego wasnymi oczami moimi posuy. Trzeba wam bowiem wiedzie, e gdy dusza czyja tak gwatownie ku zemu si skania, wzrok jej staje si jadowity i trujcy jako u mii, najwicej za dla dzieci. Tak wic umiowany synaczek mj, peen wdzicznych sw, odbieg mnie w miesicu sierpniu, cho zrazu mniemaem przecie, i czuo taka bdzie mi dozwolona. Mniemaem tako, e przestajc w szataskim zakonie wolno mi bdzie ciaem i krwi miowa tego, co nie by niewiast, lecz o uywanie imienia mego zabiega z bezgraniczn a ufn przymilnoci, a ustpiem probom jego. Dlatego te i jego zabi musiaem i z przymusu a rozkazu wysaem go na mier. Magisterulus spostrzeg bowiem, e zamierzaem by wstpi w stan maeski, a peen by zoci z tej przyczyny, e w tym to stanie widzia sprzeniewierzenie si Mu, a tako i drk tajemn do pojednania. Zmusi mnie tedy, abym wanie tego sposobu zay, a z zimn krwi zamordowa onego przymilnego, a chc wyspowiada si z tego tu i dzisiaj przed wami wszystkimi, e siedz oto wobec was rwnie i jako morderca. Nastpna grupa goci opucia pokj po tych sowach, mianowicie: may Helmut Institoris, ktry powsta w niemym protecie, blady i przygryzajcy doln warg, oraz jego przyjaciel, mistrz ulizanego malarstwa Nottebohm wraz ze sw wybitnie mieszczask a obfitego biustu maonk, ktr zwyklimy nazywa macierzysk piersi. Wyszli w milczeniu. Za drzwiami jednak chyba ju nie milczeli, gdy w chwil po ich odejciu wsuna si cichutko pani Schweigestill w fartuchu, z rwno rozdzielonymi siwymi wosami i ze zoonymi rkami i przystana w pobliu drzwi. Przysuchiwaa si, jak Adrian mwi: Lecz mimo em tak wielkim by grzesznikiem, o przyjaciele, morderc, wrogiem ludzi, fornikatorem szataskim, usilnie, nieustannie a pilnie trudziem si w pracy swojej, bez ustania (znowu zdawao si, e si opamita, gdy poprawi to sowo na: bez ustanku, pozosta jednak potem przy: bez ustania), ani pic, lecz w pocie czoa parajc si t robot, a trudu swego dopeniajc, wedug sw Apostoa: Kto trudu szuka, temu i trudno bdzie. Podobnie bowiem, jak i Bg nie czyni przez nas nic wielkiego bez naszego utrudzenia, tak te i Tamten. Jedynie wstyd a szyderstwo ducha, a take przeszkody, ktre czas ze sob niesie, usuwa z mojej drogi, reszt musiaem ju czyni sam, cho osobliwym nawiedzany natchnieniem. Czsto bowiem dwicza mi nagle w uszach przeliczny ton jakoby
453

organw czy pozytywu, albo i harfy, gitary, skrzypiec, trb, trombonw, rogw, czy corda-marie, a kady cztery mia gosy, tak i mgbym by mniema, em si w niebie znalaz, gdybym rzeczy wrcz przeciwnej nie wiedzia. Wiele z tego spisaem. Czsto te dzieci jakie pojawiay si u mnie w pokoju, dziewczta i chopcy, ktrzy mi z nut motety wypiewywali, osobliwie a chytrze przy tym si umiechajc i zamieniajc ze sob spojrzenia. Nader pikne byy to dzieci. Niekiedy wosy podnosiy im si na gowach, jakby od ciepego wiewu, a one przygadzay je swymi piknymi rkami, doeczki miay te rce i rubinkami byy zdobne. Z nozdrzy ich wypezay niekiedy poskrcane, te robaczki, spezay im a na piersi i znikay Te sowa znowu stay si dla niektrych suchaczy sygnaem do opuszczenia sali: byli to uczeni Unruhe, Vogler i Holzschuher, jeden z nich za wychodzc przycisn, jak spostrzegem, obie rce do skroni. Sykstus Kridwiss jednak, u ktrego dyskutowali, pozosta z wielce zaciekawion min na swoim miejscu, jako e po wyjciu tamtych pozostao jeszcze okoo dwudziestu osb, cho sporo spord nich powstao ju, jakby gotujc si do ucieczki. Leo Zink zoliwie a wyczekujco podnis brwi do gry i powiedzia: A, Jezusie, Maryjo! tak, jak mia zwyczaj czyni oceniajc cudze obrazy. Wok Leverkhna, jakby osaniajc go posplnie, zebrao si par kobiet: Kunegunda Rosenstiel, Meta Nackedey i Jeanette Scheurl, te trzy. Elza Schweigestill pozostawaa w oddaleniu. I posyszelimy: Tak to Zy nada moc sowom swoim wiernie przez lat dwadziecia i cztery, a wszystko gotowe jest a do koca, dokonaem oto dziea w morderstwie i nieczystoci, a aska sprawi moe zdoa jeszcze, e dobrym si okae to, co w zym stworzone i poczte zostao, ale tego nie wiem. By moe zechce te dostrzec Bg, em szuka trudu a mozoli si rzetelnie, i moe, moe uwzgldni i na dobro moje policzy zechce, em tak pilnie, w pracy nie ustajc, wszystko z uporem na termin dokoczy lecz z pewnoci twierdzi tego nie mog, a brak mi miaoci, eby nadziej mie na to. Grzech mj zbyt wielki jest, aby mg zosta odpuszczony, doszedem za do ostatecznych jego granic, gdym w umyle swym spekulowa, e pena skruchy niewiara w moliwo przebaczenia i aski najwiksz okaza si moe dla wiekuistej Dobroci podniet, cho pojmuj przecie, e tak zuchwae kalkulacje wszelkie miosierdzie niemoliwym czyni. Na tym si jednak wspierajc posunem si w mych spekulacjach dalej jeszcze, liczc, i ostateczny upadek najwikszym musi by bodcem dla Dobra, ktre wtedy nieskoczono swoj objawi moe. I tako dalej rzecz wiodem, cakiem jakbym niecny wycig jaki uprawia z niebiask Dobroci, a wyprbowa zamierza, kto te bardziej niewyczerpany si okae, ona czy te spekulacje moje, std te widzicie, em jest potpiony, a adne miosierdzie nade mn okazane by nie moe, kade bowiem ju naprzd zniszczyem spekulowaniem swoim.
454

Lecz e przemin ju czas, ktrym sobie niegdy okupi by wasn dusz, zawezwaem was tutaj przed kocem swoim, umiowani a askawi bracia i siostry, nie chcc ukrywa przed wami zgonu ducha mojego. Prosz was tedy, abycie dobrze mnie wspominali, jako te innym, ktrych moem zapomnia by tu prosi, braterskie oddali pozdrowienia, a nadto zego nic mi nie pamitali. Wszystko to rzekszy wam i wyznawszy, chc teraz na poegnanie zagra wam co nieco z tego, com zdoa uchem podchwyci z wdzicznych onych instrumentw szatana i co po czci chytrze umiechnite dzieci one mi wypieway. Wsta blady jak mier. Ten czowiek rozleg si w ciszy dobitny, cho astmatyczny gos dr. Kranicha ten czowiek oszala. Od dawna nie ulega to ju adnej wtpliwoci i wielce naley aowa, e w gronie naszym nie ma reprezentanta wiedzy psychiatrycznej. Ja, jako numizmatyk, czuj si tu cakiem niekompetentny. Z tymi sowy wyszed i on. Leverkhn, otoczony wymienionymi uprzednio kobietami, a take eskortowany przez Schildknappa, Helen i mnie, usiad przy brzowym szpinecie i praw rk wygadzi kartki partytury. Widzielimy, jak zy spyway po jego policzkach padajc na klawisze, w ktre, mimo i mokre, uderzy mocnym akordem dysonansowym. Otworzy przy tym usta, jakby zamierzajc piewa, lecz jedynie aosny jk, ktry na zawsze pozosta mi w uszach, wydar si spomidzy jego warg; pochylony nad instrumentem rozoy ramiona, jakby go zamierza obj, i nagle, jak pchnity, spad bokiem z fotela na podog. Pani Schweigestill, cho dalej przecie staa od nas, prdzej si obok niego znalaza, my bowiem, nie wiem dlaczego, przez sekund zawahalimy si przed udzieleniem mu pomocy. Ona za uniosa gow nieprzytomnego i podtrzymujc go w swych macierzyskich ramionach zawoaa w bok, ku pozostajcym jeszcze w pokoju: Idcie no, idcie se std, wszyscy! Nie macie wyrozumienia na takie sprawy, wy, miejscy ludzie, a tu wyrozumienie potrzebne! Wiele nam tu prawi o wiekuistej asce, ten biedak, a ja tam nie wiem, czy mu jej starczy. Ale prawdziwie ludzkie wyrozumienie, wierzcie mi, starczy na wszystko!

455

Posowie
Dokonao si. Stary czowiek, pochylony, niemal zamany okropnociami czasu, w ktrym pisa, a take i tymi, ktre stanowiy temat jego zapiskw, spoglda z wtpic satysfakcj na wysoki stos oywionego papieru, dzieo jego pilnoci, wiadectwo tych lat, przepenionych wspomnieniami, jak i nadmiarem aktualnych wydarze. Wypenione zostao zadanie, dla ktrego z natury nie jestem waciwym czowiekiem, dla ktrego nie zostaem urodzony, lecz powoany do niego przez mio, wierno, a take i dla oddania wiadectwa. Uczyniem wszystko, co one uczyni mogy, co uczyni byo zdolne moje oddanie, i na tym musz poprzesta. Gdy przystpowaem do spisywania tych wspomnie biografii Adriana Leverkhna, nie istniay najmniejsze nawet widoki na opublikowanie jej, tak ze wzgldu na osob autora, jak i ze wzgldu na artystyczne oblicze bohatera. Dzisiaj wszake, kiedy w niesamowity twr pastwowy, ktry mackami swoimi dawi cay ten kontynent i nie tylko ten kontynent, przesta ju wici swe orgie, jego matadorzy za ka si tru przez wasnych lekarzy, a potem polewa gazolin i pali, tak aby nic z nich nie pozostao, dzisiaj wszake, powiadam, naleaoby pomyle o opublikowaniu tego suebnego dziea. Niemcy jednak, wedug woli tych ndznikw, s tak straszliwie, a do gruntu zniszczone, e trudno uwierzy, aby niebawem miay si okaza zdolne do jakiejkolwiek kulturalnej dziaalnoci, choby do wydania ksiki, i std te mylaem ju nieraz o sposobach i drogach, umoliwiajcych przesanie tych oto kartek do Ameryki, aby na razie tam przynajmniej, dla tamtejszych ludzi, ukazay si w angielskim tumaczeniu. Wydaje mi si, e byoby to chyba po myli mego zmarego przyjaciela. Z wyobraeniem wszake zdumienia, jakie tre tej mojej ksiki bdzie musiaa wywoa w owym krgu obyczajowym, czy si take pene niepokoju przewidywanie, e tumaczenie jej na jzyk angielski, zwaszcza co si tyczy niektrych, zbyt ju rdzennie niemieckich partii, moe si okaza rzecz niewykonaln. Przewiduj ponadto, e przypadnie mi w udziale uczucie osobliwej pustki, z chwil gdy w niewielu sowach zdam spraw z ostatnich dni i zgonu wielkiego kompozytora i pocign kocow kresk pod moim manuskryptem. Pracy tej, cho tak wzburzajcej i wyczerpujcej, brak mi teraz bdzie, wspomagaa mnie bowiem, jako stae wypenianie obowizku, przez cae lata, ktre, pdzone w bezczynnoci, jeszcze trudniejsze byyby do zniesienia. Obecnie za, prno na razie, rozgldam si za jakim zajciem, ktre mogoby j w przyszoci zastpi. Prawda, powody, dla ktrych przed jedenastu laty musiaem si by rozsta z mym nauczycielskim
456

zawodem, upadaj ju wrd gromw historii. Niemcy s wolne, o ile wolnym mona nazwa kraj zniszczony i ubezwasnowolniony, i by moe, i nic nie bdzie stao na przeszkodzie rychemu memu powrotowi do szkolnictwa. Monsignore Hinterpfrtner zwrci mi ju na to przy jakiej okazji uwag. Czy znowu zaczn wpaja abiturientom w gimnazjum humanistycznym idea kultury, gdzie cze dla bogw podziemia w j e d n si stapia nabono z obyczajnym kultem olimpijskiego rozumu i jasnoci? Lecz ach, obawiam si, e w okresie tego zdziczaego dziesiciolecia podroso pokolenie, ktre tak samo nie bdzie zdolne zrozumie sw moich, jak ja sw jego, obawiam si, e modzie mego kraju staa mi si zbyt obca, a bym mg jeszcze by jej nauczycielem, wicej nawet: same Niemcy, ten kraj nieszczsny, sta mi si obcy, przeraliwie obcy, wanie dlatego, e bdc przekonany o straszliwym kocu nie uczestniczyem w jego grzechach, uciekajc przed nimi w samotno. Czy nie powinienem zada sobie pytania, czy dobrze czyniem? I znowu: czy naprawd tak czyniem? Przywizany byem do pewnego wielkiego, cierpicego czowieka a po jego zgon i opisaem jego ycie, ktre zawsze napawao mnie penym mioci lkiem. Wydaje mi si, e ta wierno i przyja mog zrwnoway fakt, i z przeraeniem zdezerterowaem przed win mego narodu. Pietyzm wzbrania mi opisywa stan, w jakim Adrian przyszed wwczas do siebie po dwudziestogodzinnym omdleniu, o ktre przyprawi go paralityczny szok przy fortepianie. Nie do siebie przyszed, lecz ockn si jako obce jakie ja, bdce jedynie wypalon skorup dawnej jego osobowoci, nic w istocie nie majc ju wsplnego z tym, ktry niegdy zwa si by Adrianem Leverkhnem. Sowo demencja, w pierwotnym swoim znaczeniu, nie oznacza bowiem nic innego, jak oderwanie si od wasnego ja, wyobcowanie z samego siebie. Powiem tyle tylko, e nie pozosta ju w Pfeiffering. Rdiger Schildknapp i ja podjlimy ciki obowizek odwiezienia chorego, przygotowanego na podr uspokajajcymi lekami przez dr. Krbisa, do Monachium, do zamknitego zakadu neurologicznego dr. von Hsslina w Nymphenburg, gdzie Adrian spdzi trzy miesice. Prognoza dowiadczonego lekarza gosia od razu i bez ogrdek, e chodzi tu o rodzaj umysowej choroby, ktra moe si jedynie dalej pogbia. W rozwoju tym jednak znikn wanie niebawem najbardziej jaskrawe symptomy, a dziki fachowej opiece choroba wejdzie w fazy agodniejsze, cho nie rokujce adnych nadziei. Ta wanie diagnoza skonia Schildknappa i mnie po krtkiej naradzie do powstrzymania si jeszcze od zawiadomienia matki, Elsbeth Leverkhn w Buchel. Bylimy pewni, e po otrzymaniu wiadomoci o katastrofie w yciu syna popieszy do niego, a wydawao si nam bardziej ludzkie zaoszczdzi jej wstrzsajcego, nieznonego wrcz widoku, nie zagodzonego jeszcze zakadowym leczeniem stanu jej dziecka. Jej dziecka! Dzieckiem bowiem, nie czym innym by oto znowu Adrian Leverkhn, gdy stara kobieta pewnego dnia rok skania si ju ku jesieni zawitaa
457

do Pfeiffering, aby go zabra ze sob do domu, do Turyngii, do kraju jego dziecistwa, do ktrego zewntrzne ramy jego ycia od dawna ju w tak osobliwym pozostaway stosunku; bezradnym, nieletnim dzieckiem, ktre adnego nie zachowao wspomnienia, a jeli, to mroczne, w gbi duszy ukryte i pogrzebane, o dumnych lotach swego wieku mskiego, dzieckiem, ktre jak dawniej czepiao si jej fartucha, ktre jak niegdy w najwczeniejszych latach strzec trzeba byo, prowadzi za rk i pielgnowa, robic czy te mogc mu robi wyrzuty, kiedy byo niegrzeczne. Trudno sobie wyobrazi co bardziej wstrzsajcego i aosnego jak w widok, gdy miay, dumny, od pocztku dni swoich niezaleny duch, zakreliwszy na niezmierzonej wyynie wielki uk nad wiatem, zamany powraca oto w macierzyskie objcia. Przekonany jestem jednak, a przekonanie to polega na nieomylnych obserwacjach, e macierzysko sama, mimo wszystko, nie odczuwa tego tragicznego powrotu, przy caej jego ndzy, bez pewnego zadowolenia czy satysfakcji. Dla matki ten Ikarowy lot jej syna, zawrotne wyyny mskiej przygody, wyemancypowanej spod jej opieki, s w istocie tyle grzesznym, co niepojtym zbkaniem, wrd ktrego stale syszy obce a surowe, potajemnie dotkliwie j ranice: Co mnie i tobie, niewiasto?, upadego za i zdruzgotanego, to biedne, kochane dziecko, znowu bierze na kolana, wszystko wybaczajc i w duchu sdzc, e najlepiej byby uczyni nigdy jej nie porzuciwszy. Mam powody, aby przypuszcza, e w Adrianie, w gbi jego duchowych mrokw, kry si lk przed tym agodnym ponieniem, instynktowna, resztk dumy podniecana wobec niego niech, pki w otpiaej rozkoszy wygodnictwa, ktrej wyczerpany umys z chwil abdykacji zapewne doznaje, temu si nie podda. O tym instynktownym oburzeniu i pragnieniu ucieczki od matki wiadczy, czciowo przynajmniej, prba samobjstwa, jakie usiowa popeni, kiedy dalimy mu do zrozumienia, e Elsbeth Leverkhn zostaa powiadomiona o jego niedyspozycji i znajduje si ju w drodze do niego. A stao si to tak: Po trzymiesicznej kuracji w zakadzie von Hsslina, gdzie rzadko jedynie i przez par minut zaledwie mogem widywa przyjaciela, osignity zosta pewien stopie uspokojenia nie mwi: polepszenia, lecz uspokojenia, pozwalajcy lekarzowi na wyraenie zgody na dalsz prywatn pielgnacj pacjenta w cichym Pfeiffering. Przemawiay za tym zreszt i wzgldy finansowe. Tak wic chory powrci znowu w dobrze mu znane otoczenie. Musia tam pocztkowo znosi jeszcze opiek pielgniarza, ktry go by przywiz. Zachowanie jego zdawao si jednak przemawia za usuniciem i tego dozoru, tak e opieka nad nim pocztkowo przesza znw cakowicie w rce gospodarzy, gwnie pani Schweigestill, ktra, od chwili gdy Gereon wprowadzi do domu krzepk synow (podczas gdy Klementyna zostaa on zawiadowcy stacji w Waldshut), siedziaa ju tylko na wycugu i moga ca sw ludzk przychylno powica swemu wieloletniemu lokatorowi, ktry sta si dla niej od dawna czym w rodzaju duchowego syna. Ufa jej, jak nikomu innemu.
458

Najbardziej bogo czu si widocznie, gdy mg siedzie z ni rka w rk w celi opata albo w ogrodzie za domem. Tak te go zastaem, gdy po raz pierwszy ponownie odwiedziem go w Pfeiffering. Spojrzenie, jakie na mnie skierowa, kiedy do podszedem, miao w sobie co bdnego i palcego, a ku wielkiemu memu blowi zamroczyo si niebawem wyran niechci. By moe rozezna we mnie towarzysza wiadomych swoich dni, przed wspominaniem ktrych si wzdraga. Poniewa na ogldn uwag starej kobiety, aby jednak odpowiedzia mi jakim dobrym sowem, mina jego zachmurzya si bardziej jeszcze, i to ju gronie, nie pozostao mi nic innego, jak wycofa si z wielkim smutkiem. Nadszed ju wszake czas na zredagowanie listu, ktry by ostronie zorientowa we wszystkim jego matk. Duej z tym zwleka oznaczaoby uszczupla jej prawa, na depesz za, zapowiadajc jej przybycie, nie trzeba te byo ani dnia czeka. Powiadomiono, jak ju wspomniaem, Adriana o majcym nastpi jej przyjedzie, nie zyskawszy adnej zreszt pewnoci, czy zrozumia t wiadomo. Godzin pniej jednak, kiedy przypuszczano, e drzemie, wymkn si niepostrzeenie z domu i dogoniony zosta przez Gereona i jednego z parobkw dopiero w chwili, gdy przy Klammerweiher zrzuci ju z siebie wierzchni odzie i a po szyj wszed w t tak szybko si pogbiajc wod. Wanie mia cakiem w niej znikn, gdy parobek rzuci si za nim i przycign go do brzegu. Kiedy prowadzono go z powrotem, zacz si kilkakrotnie uskara na zimn wod stawu, dorzucajc jeszcze, e bardzo trudno utopi si w wodzie, w ktrej si czsto kpao i pywao. Nigdy jednak nie robi tego w Klammerweiher, tylko w domu, w bliniaczym Kuhmulde, jako chopiec. W moim mniemaniu, rwnajcym si niemal pewnoci, za t jego nieudan prb ucieczki krya si jeszcze pewna mistyczna idea wybawienia, dobrze znana dawnej teologii, a mianowicie wczesnemu protestantyzmowi: bya to supozycja, e zaprzedani diabu mog mimo wszystko dusze swe uratowa, jeli zo w ofierze ciao. Prawdopodobnie Adrian midzy innymi dziaa i wedle tej myli, a czy dobrze uczyniono, nie pozwalajc mu dziaa a do koca, to Bg tylko wie jeden. Nie wszystkim czynom, popenionym w szalestwie, naley koniecznie przeciwdziaa, a obowizek zachowania ycia nie suy tutaj ju niczyjej sprawie, oprcz sprawy matki kada bowiem matka niewtpliwie woli zasta syna swego bezwasnowolnym ni nieywym. Przybya tedy, ciemnooka wdowa po Jonathanie Leverkhnie, z mocno cignitymi, siwymi wosami, zdecydowana zabra z powrotem swoje zbkane dzieci do kraju dziecistwa. Przy pierwszym spotkaniu Adrian dugo tuli si drcy do piersi tej kobiety, ktrej mwi matko i ty, podczas gdy t drug, trzymajc si teraz na uboczu, nazywa zawsze matk i pani; ona za przemawiaa do niego swoim zawsze jeszcze melodyjnym gosem, ktremu przez cae ycie wzbraniaa piewu. Podczas podry jednak na pnoc, w stron rodkowych Niemiec,
459

dokd, na szczcie, towarzyszy im pielgniarz, znany Adrianowi jeszcze z Monachium, doszo bez wyranego powodu do wybuchu gniewu syna wobec matki, do nieoczekiwanego ataku szau, ktry zmusi pani Leverkhn do odbycia reszty podry, poowy prawie, w innym przedziale i pozostawienia chorego pod opiek pielgniarza. By to zreszt jedyny taki wypadek. Nigdy si nic podobnego nie powtrzyo. Ju, gdy przy wysiadaniu w Weissenfels znowu do niego podesza, przyczy si do niej z objawami radoci i czuoci, a potem, w domu, chodzi za ni krok w krok i sta si dla niej, pielgnujcej go z oddaniem, do jakiego tylko matka moe by zdolna, najposuszniejszym dzieckiem. W Buchel, gdzie rwnie od lat gospodarzya synowa i podrastay ju dwa wnuki, zamieszka w tym samym pokoju na pitrze, ktry jako chopiec dzieli ze starszym swym bratem, i znowu oto, zamiast klonu, stara lipa rozpocieraa swe gazie pod jego oknem, i znowu w porze jego urodzin rozchodzi si sodki zapach jej kwiatw, ktry Adrian przyjmowa z wyranym ukontentowaniem. Wiele siadywa take, odrtwieniu swemu przez ludzi z gospodarstwa pozostawiany, w cieniu tego drzewa, na okrgej aweczce, tam gdzie niegdy swym pobekujcym gosem stajenna Hanna wiczya z nami kanony za czasw dziecistwa. O ruch jego i spacery troszczya si matka, chodzc z nim pod rk po spokojnej okolicy. Mia zwyczaj podawa przy tym rk wszystkim spotykanym ludziom, w czym mu nie przeszkadzaa, tak pozdrawiani za wymieniali z pani Leverkhn ogldny ukon. Ja sam zobaczyem tego drogiego mi czowieka ponownie w roku 1935, kiedy, ju jako emeryt, zjawiem si w Buchel w dniu jego pidziesitych urodzin, w roli ubolewajcego gratulanta. Lipa kwita, on siedzia pod ni. Przyznaj, e dray mi kolana, gdy u boku jego matki podszedem z bukietem w rku. Wyda mi si mniejszy, co wywoane byo moe jego pochylon postaw, i unis ku mnie wychudzon twarz, bdc, mimo zdrowej wiejskiej cery, obliczem Ecce Homo o bolenie rozchylonych ustach i pustym wzroku. O ile za ostatnim razem, w Pfeiffering, nie chcia mnie pozna, o tyle teraz nie ulegao wtpliwoci, e z osob moj, mimo wyjanie, jakie usiowaa mu podsun matka, adne go ju nie czyy wspomnienia. Z tego, co mu mwiem o znaczeniu tego dnia i powodach mego przybycia, wyranie nic nie rozumia. Jedynie kwiaty zdaway si przez chwil budzi jego zainteresowanie, potem i one zostay niedbale porzucone. Raz jeszcze widziaem go w roku 1939, po podboju Polski, na rok przed jego mierci, ktr matka jego, jako kobieta osiemdziesicioletnia, jeszcze przeya. Poprowadzia mnie wwczas schodami na gr, do jego pokoju, gdzie wesza zachcajc mnie: Niech pan pozwoli, on pana nie zauway! podczas gdy ja, przejty gbokim oniemieleniem, zatrzymaem si w drzwiach. W gbi pokoju, na szezlongu, ustawionym nogami ku mnie, tak e mogem widzie jego twarz, lea pod lekkim wenianym kocem ten, ktry niegdy by Adrianem Leverkhnem,
460

a ktrego niemiertelne dzieo nosi dzisiaj to imi. Blade jego rce, ktrych wraliwe uksztatowanie zawsze tak lubiem, leay, niczym na redniowiecznym grobowcu, skrzyowane na piersi. Mocno posiwiaa broda bardziej jeszcze wyduaa wychudzone jego oblicze, czynic je uderzajco podobnym do arystokratycznych figur el Greca. C to za szyderstwo natury, cisno si na usta, stwarza obraz najwikszego uduchowienia, gdzie wszelki ju duch uszed! Oczy zapady gboko w oczodoach, brwi stay si bardziej krzaczaste, a spod nich zjawa ta kierowaa na mnie niewypowiedzianie powane, badawcze, niemal grone spojrzenie, od ktrego zadraem, ale ju po sekundzie spojrzenie to zaamao si tak, e gaki oczne wywrciy si ku grze, znikajc na poy pod powiekami i toczc bezustannie tam i sam. Nie usuchaem ponownego zaproszenia matki, aby si zbliy, i odwrciem si ze zami. 25 sierpnia 1940 roku dosza do mnie tu, we Freising, wie o zaganiciu resztek jego ycia, ktre caemu yciu mojemu, w mioci, nieustannym napiciu, lku i dumie, nadawao istotn tre. Przy otwartym grobie na maym cmentarzu w Oberweiler stali koo mnie, poza najbliszymi, Jeanette Scheurl, Rdiger Schildknapp, Kunegunda Rosenstiel i Meta Nackedey, a nadto jaka nieznajoma, spowita gstym welonem, ktra, w chwili gdy grudy ziemi jy spada na trumn, znika. Niemcy, z hektycznymi wypiekami na policzkach, znaleli si wwczas odurzeni na szczycie swych najdzikszych triumfw, zamierzajc podbi wiat cay moc jedynego ukadu, ktrego zamierzay dotrzyma, a ktry podpisay wasn krwi. Dzi, w ucisku demonw, jedno oko zakrywajc rk, drugim wpatrujc si w groz, z jednej rozpaczy w drug si pograj. Kiedy osign dno czeluci? Kiedy w ostatecznej rozpaczy cud, ktry ponad wiar wyrasta, zapali wiato nadziei? Samotny czowiek skada rce i mwi: Bg niechaj si zlituje nad wasz biedn dusz, mj przyjacielu, moja ojczyzno.

461

Wydaje si nie od rzeczy powiadomi czytelnikw, e metoda kompozytorska, przedstawiona w rozdziale XXII, zwana technik dwunastotonow albo seryjn, stanowi w istocie duchow wasno wspczesnego kompozytora i teoretyka, Arnolda Schnberga, zostaa za przeze mnie w pewnej ideowej zalenoci przypisana osobie tragicznego bohatera mojej powieci, najzupeniej fikcyjnej postaci muzyka. Teoretyczno-muzyczne fragmenty ksiki w ogle zawdziczaj wiele szczegw Schnbergowskiej harmonice. Tomasz Mann

462