Rocznik Warszawski r2006 t34 s159 190

R
WITOLD MINIEWICZ
PRODUKCJA MATERIAW WYBUCHOWYCH W WYTWRNIACH ARMII KRAJOWEJ W WARSZAWIE W LATACH 1940-1944

Produkcja materiaw wybuchowych w konspiracji jest stosunkowo mao znanym fragmentem walki z okupantem hitlerowskim. Stanowi ona cz podziemnej produkcji zbrojeniowej. W publikacjach zwykle traktowana jest skromnie, wicej uwagi powica si produkcji broni oraz granatw i innych rodkw walki. A przecie produkcja tych rodkw bez wasnych materiaw wybuchowych byaby niemoliwa. Armia Krajowa zorganizowaa i rozwina wytwarzanie materiaw wybuchowych kruszcych, sucych do wypeniania granatw i adunkw saperskich. Do 1943 roku produkowano szedyt, w tyme roku rozpoczto produkcj amonitu. Produkowano te tetryl - materia zbliony do trotylu, majcy zastosowanie jako skadnik wtrny w sponkach detonujcych - a take heksogen do granatw przeciwpancernych. Wytwarzano rwnie materia wybuchowy inicjujcy - piorunian rtci, majcy zastosowanie w produkcji sponek do granatw. Produkcja materiaw wybuchowych bya szczeglnym frontem walki podziemnej, trudnym i niebezpiecznym. Przede wszystkim bya niebezpieczna ze wzgldu na sam istot produktu, w szczeglnoci za z uwagi na konieczno stosowania uproszczonych technologii. Z biegiem czasu metody doskonalono, ale zawsze wiele zaleao od bezporednich wykonawcw, ich sprawnoci i uwagi. Skutki nieostronoci mogy by katastrofalne dla otoczenia, w ktrym prowadzono produkcj, nie mwic o nieuchronnej dekonspiracji. Produkcja materiaw wybuchowych bya trudna do zlokalizowania i ukrycia. Znalezienie speniajcego wszystkie warunki lokalu, jego adaptacja i zabezpieczenie byy wielk sztuk. Procesy chemiczne daway o sobie zna, zdradzay obecno wytwrni, ich wyziewy byway odczuwalne na zewntrz, sama produkcja, a take dostawy surowcw i wywz gotowych materiaw oraz magazynowanie, wymagay szczeglnych rodkw ostronoci. Kolejn trudno stanowio wyposaenie w urzdzenia, przyrzdy do wytwarzania i pomiarw, a take odpowiednie opakowania i rodki magazynowania. Trzeba byo je zaprojektowa i wykona w konspiracyjnych warunkach, pokonujc take trudnoci w zdobyciu odpowiednich materiaw potrzebnych do ich wytworzenia.
160
Witold miniewicz
Szczeglny problem stanowio skompletowanie zespou pracownikw i ich odpowiednie przygotowanie. Przede wszystkim trzeba byo znale fachowcw - inynierw chemikw, specjalistw od materiaw wybuchowych, ktrzy musieli przygotowa ca stron techniczn, kierowa organizacj wytwrni i sprawowa fachowy nadzr nad jej dziaaniem. To do nich wanie naleao opracowanie odpowiadajcej konspiracyjnym warunkom technologii produkcji zapewniajcej uzyskanie wyrobu odpowiedniej jakoci oraz zaprojektowanie i zorganizowanie wykonania, a take zainstalowanie urzdze, jak rwnie okrelenie warunkw skadowania i transportu surowcw i wyrobu gotowego. Specjalistw od materiaw wybuchowych byo niewielu: naukowcy z Politechniki Warszawskiej oraz praktycy, najczciej pracownicy przedwojennego przemysu materiaw wybuchowych, zwaszcza Pastwowej Wytwrni Prochu w Pionkach, a take inynierowie zwizani z produkcj i uytkowaniem materiaw wybuchowych w grnictwie. Byli to na og ludzie spaleni", znani okupantowi jeszcze sprzed wojny, czsto znajdujcy si na listach proskrypcyjnych niemieckiej policji bezpieczestwa i suby bezpieczestwa (gestapo i SD). Musieli si ukrywa, dziaali nieraz w innych sferach konspiracji, a ich zaangaowanie w prac i bezporednie kierowanie podziemn produkcj byo zwizane z najwyszym ryzykiem. Dlatego ich dziaalno odbywaa si w szczeglnie gbokiej konspiracji. Niejednokrotnie inwigilowani przez gestapo, nie byli aresztowani a do czasu, gdy nastpia wpadka. Nieraz w rce gestapo trafiali przypadkowo, zatrzymani w apance, i to oznaczao koniec ich dziaalnoci. Na froncie konspiracyjnej produkcji zgino wielu ludzi, w tym take znakomici fachowcy. Wszystkie wytwrnie materiaw wybuchowych, o ile nie zostay zlikwidowane wobec stwierdzonego zagroenia, wpady po krtszym czy duszym okresie dziaalnoci w rce Niemcw, a ich zaogi - z wyjtkiem tych osb, ktrym udao si znikn - byy aresztowane lub giny na miejscu w czasie obawy. Przyczynami wpadek bya nieraz nieostrono, ale take donosy. Gestapo szczeglnie intensywnie zajmowao si tym odcinkiem walki, odnoszc sukces w 1944 roku. Cho produkcja stanowia zaplecze gwnego frontu walki z okupantem, mona powiedzie, e bya to take pierwsza linia frontu, a kierownicy tego podziemnego przemysu stanowili swego rodzaju kadr oficerw liniowych Armii Krajowej. Powiedziaem na wstpie, e produkcja materiaw wybuchowych jest mniej znana ni innych rodkw walki. Rne s tego przyczyny. Moe wpyna na to specyfika tej dziedziny, interesujca wsze grono ludzi, moe mniejsza atrakcyjno tematu ni produkcja broni czy dziaania bojowe. Na pewno dobre zakonspirowanie spowodowao, e cz faktw i ludzi nie zostao odnotowanych. Decydujce stao si jednak to, e bardzo mao jest relacji bezporednich uczestnikw, nie mwic ju o dokumentach, ktre mogyby stanowi rda bada historycznych. Podejmujc si prby przedstawienia, oczywicie w skrcie, problematyki produkcji materiaw wybuchowych w warszawskim okrgu Armii Krajowej, kierowaem
Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...
161
si chci przypomnienia wydarze z tej szczeglnej dziedziny konspiracji. Publikacje na ten temat ukazay si do dawno i zajmoway si raczej poszczeglnymi odcinkami tej dziaalnoci, a wydana ostatnio ksika Kazimierza Satory Podziemne zbrojownie polskie 1939-1944obejmujca cao problematyki uzbrojenia, sprawie materiaw wybuchowych powica stosunkowo niewiele miejsca. Uwaam, e godne przypomnienia s relacje rdowe, zreszt nieliczne, do ktrych zamierzam sign przede wszystkim, przedstawiajc niektre z nich po raz pierwszy. Nie wydaje si moliwe, aby moje opracowanie spenio wszystkie wymogi pracy historycznej, nie uwaam siebie za penego znawc przedmiotu. Ale do podjcia tego tematu upowania mnie - jak sdz - wiedza, jak zdobyem w trakcie poszukiwa i studiw prowadzonych od koca lat 80. ubiegego stulecia dotyczcych udziau w konspiracyjnej produkcji materiaw wybuchowych mojego ojca, inyniera Tadeusza Sminiewicza. Wyniki tej pracy zwarem w studium-relacji
pt. Kapitan w st. sp. inynier chemik Tadeusz miniewicz, onierz Armii Krajowej w Subie Uzbrojenia KG AK pseudonim Hrabia"2.
* * *
Podjcie walki z okupantem wymagao od ZWZ/AK rozwizania wielu problemw, w tym take dotyczcych uzbrojenia i wyposaenia jednostek w rodki walki. Przed przystpieniem do omwienia problematyki zwizanej z konspiracyjn produkcj materiaw wybuchowych niezbdne jest zwrcenie uwagi na komrki sztabowe i suby Komendy Gwnej oraz organizacje bojowe Armii Krajowej, ktre zajmoway si sprawami uzbrojenia i produkcji konspiracyjnej. 20 kwietnia 1940 roku rozkazem komendanta ZWZ pik. Stefana Roweckiego powoana zostaa samodzielna organizacja bojowa pod nazw Zwizek Odwetu jako wyspecjalizowany pion do sabotaowo-dywersyjnych dziaa odwetowych. W Komendzie Gwnej ZWZ utworzono referat ZO pod kierownictwem mjr. Franciszka Niepoklczyckiego (Franek", Szubert", Teodor"; od 1941 roku - ppk, od 1944 - pk), ktrego zadaniem byo m.in. opracowanie instrukcji z dziedziny sabotau i dywersji, sposobw produkcji rodkw walki i metod rozprowadzania ich w terenie, prowadzenie studiw naukowo-badawczych z zakresu sabotau i dywersji. Referat ZO grupowa specjalistw z rnych dziedzin3. F. Niepoklczycki peni funkcj komendanta Zwizku Odwetu od pocztku do koca jego istnienia. W strukturze ZO funkcjonoway: Dzia Produkcji i Biuro Studiw rodkw Walki Sabotaowo-Dywersyjnej.
1
2
K. Satora. Podziemne zbrojownie polskie 1939-1944, Warszawa 2001.
szawa 1988, s. 89.
Polski Czyn Zbrojny w U wojnie wiatowej - Polski Ruch Oporu 1939-1944, praca zbiorowa. War-
Kronika Warszawy", nr 4 (127), 2005, s. 10-37.
162
Witold miniewicz
Dziaem Produkcji kierowa kpt. [mjr, ppk] in. Przemysaw Kraczkiewicz4. Zadaniem tego dziau byo produkowanie rodkw walki sabotaowo-dywersyjnej (materiay wybuchowe itp.) w podlegych mu pracowniach. Funkcj zastpcy i p. o. szefa peni kpt. [mjr] Filip [Antoni Krasnodbski], Biuro Studiw rodkw Walki Sabotaowo-Dywersyjnej (BSS) kierowane przez por. [kpt.] doc. dr. Zbigniewa Sujkowskiego (Hora, Wyga) stanowio do rozbudowany aparat pracujcy nad nowymi rodkami walki sabotaowo-dywersyjnej. Z. Sujkowski kierowa te bezporednio pracowni rodkw sabotaowo-dywersyjnych, a funkcje zastpcw kierownika pracowni penili: in. Janina Szabatowska Janka, kpt. [in.] Czesaw Sudlitz Kalina, ppor./por. Jan Hirszel Ja. Specjalistycznymi dziaaniami kierowali m.in.: prof. dr Jzef Zawadzki, prof. dr Zygmunt Szymanowski, doc. dr Henryk Gnoiski. BSS cile wsppracowao z B B T [Biurem Bada Technicznych] w Wydziale Saperw" 5 . 22 stycznia 1943 roku Komendant Gwny AK rozkazem nr 84 powoa do ycia Kierownictwo Dywersji (Kedyw). Kedyw mia si zajmowa m.in. kierowaniem dziaalnoci sabotaowo-dywersyjn i partyzanck, produkcj rodkw walki i dostarczaniem ich oddziaom zaangaowanym w walce czynnej oraz koordynowaniem tych czynnoci. Rozkaz z 22 stycznia tylko formalnie zatwierdza stan rzeczy istniejcy... za dat faktycznego utworzenia sztabu Kedywu KG przyj naley... listopad 1942 r." 6 . Powstanie Kedywu miao wzmocni dziaalno sabotaowo-dywersyjn i partyzanck. W jego skad wszed m.in. Zwizek Odwetu, a ppk F. Niepoklczycki zosta zastpc komendanta. W ramach Kedywu dziaay m.in. Biuro Studiw i Dzia Produkcji. Biuro Studiw kierowane przez kpt. Zbigniewa Sujkowskiego Wyg" stanowio niewtpliwie kontynuacj kierowanego przeze BSS w ramach Zwizku Odwetu. Dzia Produkcji (kryptonimy: Teodor", Remiza") podlegajcy bezporednio zastpcy komendanta Kedywu, ppk. F. Niepoklczyckiemu7, zajmowa si m.in. produkcj granatw - filipinek i pereek, do ktrych stosowany by pochodzcy z konspiracji materia wybuchowy, sam jednak nie zajmowa si produkowaniem tego materiau. Jednym z wydziaw broni gwnych III Oddziau operacyjnego Sztabu Komendy Gwnej ZWZ/AK by Wydzia Saperw. Kierownikiem wydziau od pocztku do koca, tj. do 1944 roku, by Franciszek Niepoklczycki (z wyjtkiem okresu od jesieni 1942 do wrzenia 1943 roku, kiedy by zastpc szefa Kedywu; w tym czasie wydziaem kierowa przejciowo ppk/pk Ryszard Zyms). W okresie od kwietnia 1940 do jesieni 1942 roku, jak wspomniaem, Teodor" czy szefostwo wydziau z kierownictwem Zwizku Odwetu.
4
M. Ney-Krwawicz, Komenda Gwna Armii Krajowej 1939-1945, Warszawa 1990, s. 211 (Rozdzia 10. Zwizek Odwetu opracowany na podstawie: T. Strzembosz, Oddziay szturmowe konspiracyjnej Warszawy 939-1944, Warszawa 1983, s. 31-32.
5
6 7
Od grudnia 1942 roku I zastpca szefa Wydziau Produkcji Konspiracyjnej.
M. Ney-Krwawicz, dz. cyt., s 217; T. Strzembosz, dz. cyt., s. 40, przypis 31. M. Ney-Krwawicz, dz. cyt., s. 219-220 (Rozdzia 12, Kedyw, opracowany na podstawie: T. Strzembosz, dz. cyt., s. 118-136).
163
(m.in. Materiay wybuchowe i rodki zapalajce, 1942; Samoczynne rodki zapalajce dla prowadzenia sabotau i dywersji, 1943).
Szefowi wydziau podlegao Biuro Bada Technicznych, a po 30 maja 1944 roku - Biuro Studiw i Bada Technicznych (po przejciu agend Biura Studiw Kedywu, prowadzonego dotd przez kpt. Zbigniewa Sujkowskiego) kierowane przez por./kpt./mjr. in. Zbigniewa Lewandowskiego. B B T stao si z czasem mzgiem techniki dywersyjnej si zbrojnych w kraju. Wrd jego osigni wymieni mona opracowania dotyczce materiaw wybuchowych i drukowane instrukcje
Do zada Wydziau Saperw naleao m.in. przystosowanie do dywersji pozostaych po wojnie 1939 r. materiaw wybuchowych i rodkw zapalajcych8. Nastpnym etapem dziaalnoci w tym zakresie stao si rozwinicie wasnej produkcji materiaw wybuchowych. Od pocztku w Komendzie Gwnej ZWZ/AK dziaaa Suba Uzbrojenia (kryptonim Lenictwo"), ktrej szefem by do wybuchu Powstania Warszawskiego ppk/pk Jan Szypowski Lenik". Funkcj doradcy technicznego szefa Suby Uzbrojenia sprawowa kpt. in. Franciszek Jan Pogonowski Marek". Kierowniczk komrki cznoci wewntrznej w Szefostwie Suby Uzbrojenia bya Janina Zrawska Joanna", ktra te prowadzia kancelari szefa suby9. Zadaniem Suby Uzbrojenia byo przede wszystkim planowanie zaopatrzenia Armii Krajowej w rodki walki, dbanie o powikszanie zasobw broni i amunicji przez organizowanie jej zdobywania rnymi sposobami (zakup, produkcja, zrzuty), a take techniczny nadzr nad konspiracyjnymi zasobami uzbrojenia, przechowywanie broni, amunicji i materiaw wybuchowych oraz ich rozdzielanie. Suba Uzbrojenia rozwina take wasn produkcj rodkw walki, w tym rwnie materiaw wybuchowych10. Rozkazem KG nr 468 z 8 sierpnia 1942 roku utworzony zosta Wydzia Produkcji Konspiracyjnej (kolejne kryptonimy: Drzewo", Perkun", Waga", Ciela") zwany te Kierownictwem lub Szefostwem Produkcji Konspiracyjnej. K. Satora podaje, e dziaania zmierzajce do rozwinicia i scentralizowania produkcji uzbrojenia w jednym orodku dyspozycyjnym podjto w kwietniu 1942 roku, powoujc Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej w sztabie KG AK 11 . Niewtpliwie do tworzenia wydziau przystpiono przed wydaniem wspomnianego rozkazu. Zadaniem wydziau byo kierowanie produkcj na potrzeby wojska w okresie konspiracji na podstawie zapotrzebowa kwatermistrzostwa (Suby Uzbrojenia) w szczeglnoci kierowanie dziaalnoci zakadw produkujcych w podziemiu bro, granaty rczne, materiay wybuchowe i finansowanie ich. W tym celu
8 M. Ney-Krwawicz, dz. cyt., s. 121-124. ' J. rawska po wojnie bya wieloletni wsppracowniczk Studium Polski Podziemnej w Londynie. Zmara 25 sierpnia 1995 roku. 10 M. Ney-Krwawicz, dz. cyt., s. 134-136. " K. Satora, Podziemne zbrojownie..., s. 26-27.
164
Witold miniewicz
wsppracowa z pionami produkcji w Kedywie i w Wydziale Saperw, a take ze Sub Uzbrojenia12.

* * *
W pierwszym okresie okupacji bro i materiay wybuchowe mona byo uzyska z pozostaoci po walkach wrzeniowych lub resztek produkcyjnych polskich fabryk zbrojeniowych. Przez cay okres wojny bro zdobywano od Niemcw. Istotn rol, zwaszcza pniej, odgryway zrzuty. Stopniowo jednak rosa potrzeba rozwinicia wasnej produkcji. Dotyczyo to zwaszcza materiaw wybuchowych, ktrych uzyskanie w gotowej formie nie byo moliwe. Uruchomienie produkcji materiaw wybuchowych byo niezbdnym warunkiem rozpoczcia wasnej produkcji tak wanej broni zaczepno-obronnej jak granaty rczne, a take amunicji saperskiej, sucej do dziaa dywersyjno-sabotaowych. Produkcja rodkw walki dywersyjnej zapocztkowana zostaa przez Zwizek Odwetu i bya prowadzona w jego ramach w latach 1940-1942. Jak wspomniano, jego szef Franciszek Niepoklczycki (Teodor"), penic jednoczenie funkcj szefa Wydziau Saperw w Oddziale III Sztabu ZWZ/AK do poowy 1942 roku, rozpocz produkcj materiaw wybuchowych, zapalajcych i chemicznych. W gestii Teodora" znalaza si pierwsza wytwrnia materiau wybuchowego (szedytu) przy ulicy Asfaltowej 15 w Warszawie oraz dwie wspomniane ju komrki naukowo-badawcze: Biuro Studiw (BSS) i Biuro Bada Technicznych (BBT) Wydziau Saperw13. Z chwil likwidacji Zwizku Odwetu utworzony na pocztku 1943 roku Kedyw zachowa (po poprzedniku) w swej gestii produkcj tych rodkw walki, ktre suyy bezporednio dziaalnoci dywersyjnej. Janina Szabatowska, in. chemik, zastpca kierownika pracowni rodkw sabotaowo-dywersyjnych w BBS, czyli kierownik produkcji materiaw wybuchowych w pionie Wydziau Saperw i Zwizku Odwetu w Warszawie, w swej relacji14 podaje wykaz wytwrni materiaw wybuchowych, ktre dziaay lub byy organizowane przez Teodora": Asfaltowa 15 zwana ,Asfaltow" (marzec lub kwiecie 1941 - stycze 1943), Krochmalna 15 Farbiarnia" (marzec 1943 - maj 1944), Solec 103
M. Ney-Krwawicz, dz. cyt., s. 145-146. T. Strzembosz, Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939-1944, Warszawa 1983, s. 81. 14 Janina Szabatowska, Przyczynek do bada nad histori produkcji materiaw wybuchowych w wytwrniach Wydziau Saperw KG AK w Warszawie w latach 1941-1944, s. 28, w Archiwum Studium Polski Podziemnej w Londynie, sygn. B II 394, i Wojskowym Biurze Bada Historycznych w Warszawie (dalej: WBBH), sygn. 111/49/175. W relacji tej autorka uywa nazwy: kierownik produkcji, t sam nazw stosuje J. rawska w relacji z 14 lipca 1992 roku. J. Szabatowska w pniejszym licie do WIH z 28 maja 1975 roku napisaa: Pracujc w produkcji nazywalimy siebie kierownikami produkcji, co nie byo zgodne ze schematem organizacyjnym, ktrego nie znalimy. Po wojnie i pracy dr. T. Strzembosza, dowiedziaam si, e oboje z Sudlitzem bylimy zastpcami kierownika pracowni rodkw sabotaowo-dywersyjnych". Zob. T. Strzembosz, Oddziay szturmowe..., s. 31. W artykule niniejszym bd uywa okrelenia: kierownik produkcji.
13 12
165
Kinga" (wrzesie 1943 - 6 kwietnia 1944), Twarda rg Mariaskiej Apteka", zwana te Tward" (1943 - maj 1944), Komitetowa 6 (nieuruchomiona), Okopowa-Powzkowska Powzki" i Wolska 56 Wola" (marzec 1944 rozpoczcie montau aparatury - 1 8 maja 1944). W uruchomionych wytwrniach Wydziau Saperw wyprodukowano zasadnicz cz konspiracyjnych materiaw wybuchowych. Produkcj materiaw wybuchowych prowadzia te, jak wspomniaem, Suba Uzbrojenia KG AK. W zwizku z produkcj sponek do granatw rozwina wytwarzanie materiau wybuchowego inicjujcego - piorunianu rtci. Suba wsppracowaa z wytwrniami materiaw wybuchowych kruszcych z racji ich zastosowania w produkowanych przez siebie granatach i wykonywanego odbioru technicznego. Podja te wasn produkcj szedytu. T. Strzembosz, mwic o produkcji granatw wytwrni przy ul. Krlewskiej 16, stwierdza, e byy one wypeniane szedytem z konspiracyjnych wytwrni przy ul. Miodowej w podziemiach Trybunau Administracyjnego, przy ul. Asfaltowej [15] [...]) i przy ul. Putuskiej [14]". K. Satora podaje, e na bazie szedytu pracowa warsztat elaboracji granatw przy ulicy witojerskiej 10, a nastpnie witojerskiej 4/6, kierowany przez por. rez. in. Jerzego Konopczyskiego. Wsppracowa z nim z ramienia Lenictwa" in. F.J. Pogonowski15. Produkcj materiaw wybuchowych w pionie Suby Uzbrojenia przedstawia Janina rawska Joanna" w swej relacji z 14 padziernika 1992 roku, przekazanej autorowi tego opracowania16. W Zestawieniu stanowicym drug cz relacji autorka wymienia dwie wytwrnie szedytu dziaajce kolejno w pionie Suby Uzbrojenia w 1943 roku: przy ulicy Putuskiej 14 (od stycznia do kwietnia) i przy Twardej 40 (od kwietnia do pnej jesieni). Pisze o nich take F.J. Pogonowski17. Wydzia Produkcji Konspiracyjnej, zwany te Kierownictwem lub Szefostwem Produkcji Konspiracyjnej (Ciela"), stanowi trzeci czon zajmujcy si wytwarzaniem rodkw walki. Rozpocz on swoj dziaalno znacznie pniej ni Suba Uzbrojenia i Wydzia Saperw. Zgodnie z celem jego utworzenia - scentralizowania produkcji konspiracyjnej w jednym orodku dyspozycyjnym - mia on przej zakady podlegajce innym pionom. F.J. Pogonowski podaje, e pn jesieni 1942 roku w lokalu Lenika" odbya si konferencja majca na celu rozgraniczenie kompetencji midzy Sub Uzbrojenia a Kierownictwem Produkcji Konspiracyjnej reprezentowanym przez Ryszarda" (por. in. Witolda Gokieli). Stwierdza, e Szefostwo Produkcji Konspiracyjnej, ktre powstao w 1942 r. otrzymao bogate wiano od Lenika"18.
K. Satora, Produkcja uzbrojenia w polskim ruchu oporu 1939-1944, Warszawa 1985, s. 47. Relacja J. Zrawskiej z 14 padziernika 1992 r. skada si z listu do W. miniewicza oraz zaczonego Zestawienia pt. Produkcja materiaw wybuchowych. Znajduje si w Archiwum Studium Polski Podziemnej w Londynie, sygn. B I Szef. Uzbr. KG AK, kopie w Archiwum Pastwowym m.st. Warszawy, archiwum Fundacji Polski Podziemnej i archiwum Muzeum Wizienia Pawiak w Warszawie (wraz ze studium-relacj W. miniewicza). 17 F.J. Pogonowski, Podziemna zbrojownia, Warszawa 1975, s. 64. 18 Tame. s. 84-85.
16 15
166
Witold miniewicz
Przejmowanie przecigao si i nie zostao konsekwentnie przeprowadzone" 19 . Suba Uzbrojenia i Wydzia Saperw zachoway swoje funkcje w dziedzinie produkcji. Wydzia Produkcji Konspiracyjnej, penic rol koordynatora, sam nie prowadzi produkcji materiaw wybuchowych. Reasumujc, kady z pionw zajmujcych si uzbrojeniem Armii Krajowej sprawowa inn funkcj, cho realizoway one niejednokrotnie podobne zadania. T. Strzembosz pisze: Te trzy piony: Teodor, Lenictwo i Ciela w roku 1942 [do 1944 roku] wsppracoway ze sob, dzielc midzy siebie rne rodzaje prac, ale i je dublujc (jak zwaszcza produkcj materiaw wybuchowych), co miao zreszt swoje dobre strony w przypadku wsyp"20.
* * *
W latach 1941-1944 nastpi w Warszawie wielki jak na warunki konspiracyjne rozwj produkcji materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej. Cho nie byo to atwe, udao si skupi w tej pracy grono inynierw i naukowcw chemikw, wykwalifikowanych pracownikw przedwojennego przemysu i liczn grup bezporednich wykonawcw z bardzo rnych zawodw21. Jak wspomniaem, produkowano dwa wybuchowe materiay kruszce, ktre suyy do wypeniania granatw rcznych i adunkw saperskich. Dokonujc wyboru materiaw do produkcji, brano pod uwag nie tylko ich przydatno, ale take moliwoci ich wykonania w warunkach konspiracyjnych i dostp do niezbdnych surowcw. W latach 1941-1943 wytwarzano szedyt22. W Warszawie produkcj szedytu prowadziy wytwrnie: przy ulicy Asfaltowej 15 (od marca-kwietnia 1941 do stycznia 1943), przy Putuskiej 14 (od stycznia do kwietnia 1943), przy Twardej 40 (od marca do jesieni 1943) i przy Krochmalnej 15 (od marca do maja i od wrzenia do koca 1943)23. W zwizku z koniecznoci przejcia na produkcj innego materiau wybuchowego - amonitu24 - w 1943 roku uruchomiono w Warszawie produkcj dwch
K. Satora, Podziemne zbrojownie..., s. 28. T. Strzembosz, Akcje zbrojne..., s. 87. 21 Dotychczas nie podawano zbiorczych danych o liczbie ludzi zatrudnionych w tej dziedzinie konspiracji. Podejmujc prb szacunku, mona przyj, e bezporednio przy produkcji i kontroli pracowao okoo 100 osb, w tym 10 inynierw. Liczba ta nie obejmuje jednak wszystkich, ktrzy z t produkcj byli zwizani: obsady komrek kierowniczych, jednostek naukowo-badawczych, sub zaopatrzenia i magazynowania, transportu i cznoci, pracownikw warsztatw wykonujcych urzdzenia i instalacje oraz wsppracujcych firm handlowych. 22 Szedyt naley do grupy materiaw chloranowych i nadchloranowych; zoony z 90-92% chloranu potasowego i do 10% substancji sabej, wybuchowej (nitrozwizku) lub parafiny (za: L. Heger, Encyklopedia materiaw wybuchowych, Warszawa 1982, s. 105). Okrela si go jako materia nalecy do chloranowych mieszanin wybuchowych; stosowany w czasie I wojny wiatowej oraz w grnictwie (za: M. Korzun, 1000 stw o materiaach wybuchowych i wybuchu. Warszawa 1986, s. 23). 23 Relacje J. Szabatowskiej i J. rawskiej, dz. cyt. 24 Amonit, amonosaletrzana kruszca mieszanina wybuchowa zawierajca oprcz palnego azotanu amonu jako utleniacza, skadniki zwizkw o wasnociach wybuchowych (np. nitrozwizki). Amonity nale do materiaw wybuchowych, ktre charakteryzuj si nieskomplikowan technologi
19 20
167
jego skadnikw. W wytwrni przy Krochmalnej 15, po jej odpowiednim wyposaeniu, produkowano jeden skadnik amonitu - nitrosolwent-naft. Drugi skadnik, azotan amonu, wytwarzano w kierowanych przez dr. Antoniego Morawieckiego Doktora" laboratorium przy ulicy Koszykowej i wytwrni przy Twardej rg Mariaskiej. W Kindze" przy ulicy Solec 103 otrzymywano produkt kocowy - amonit. Kontrol i analizy produktu kocowego i jego skadnikw prowadzi in. Ludomir Heger Andrzej"25. Jako zastpca szefa Inspekcji", a nastpnie jej szef w Szefostwie Produkcji Konspiracyjnej, kierowa on w latach 1942-1944 dwoma laboratoriami: przy Polnej 16 i przy Piusa XI 3 (dzisiejsza Pikna), w ktrych obok bada i analiz materiaw wybuchowych i surowcw do ich produkcji uruchomi wytwarzanie tetrylu26 do sponek. W cigu dwch lat wyprodukowa 300 kg tetrylu. Wytworzy rwnie okoo 80-100 kg heksogenu potrzebnego do elaboracji pociskw (granatw) przeciwpancernych, przerabiajc pochodzcy ze zrzutw angielskich plastik. Przystpujc do bardziej szczegowego omawiania wszystkich dziaajcych w latach 1941-1944 (do wybuchu Powstania Warszawskiego) w Warszawie wytwrni materiaw wybuchowych kruszcych (szedyt i amonit) Armii Krajowej, chciabym przypomnie, e pocztki produkcji odnosz si do 1940 roku i e pierwsze prby wykonano w komrkach utworzonych w pionie Zwizku Odwetu i Wydziau Saperw, w czym niewtpliwie miay swj udzia jednostki badawcze tego pionu. O tych pocztkach pisze J. Zrawska w Zestawieniu stanowicym cz relacji z 14 padziernika 1992 roku: Produkcj materiaw wybuchowych w bardzo maym zakresie rozpoczto ju w 1940 r. (wg ustnej relacji Teodora)". Wedug wczeniej przytoczonego zapisu T. Strzembosza szedyt wytwarzano w podziemiach budynku Trybunau Administracyjnego przy ulicy Miodowej. Bya to produkcja na skal laboratoryjn. Pierwsz wytwrni materiau wybuchowego bya pracownia szedytu przy ulicy Asfaltowej 15 na Mokotowie, ktrej chciabym powici troch wicej miejsca. Bya to placwka pionierska, ktra zapocztkowaa produkcj konspiracyjn materiaw wybuchowych Armii Krajowej na terenie Warszawy i stanowia niejako pierwszy szczebel do rozwinicia tej pracy na wiksz skal. Jej dziaalno natomiast jest najmniej znana, a w publikacjach znajduje si najwicej luk i niecisoci dotyczcych midzy innymi okresu funkcjonowania, kierownictwa,
wytwarzania. Cechuje je mata wraliwo na bodce cieplne i mechaniczne, a wic s bezpieczne w czasie produkcji, transportu i w uyciu. Wad jest tendencja do zbrylania si i higroskopijno. Stosowane na szerok skal w czasie II wojny wiatowej (za:. M. Korzun, dz. cyt., s. 9). 25 L. Heger, Jnspekcja " - komrka Szefostwa Produkcji Konspiracyjnej KG AK, rei., WBBH, sygn. 111/49/179. 26 Tetryl - materia! wybuchowy kruszcy, przewyszajcy nieco moc i wraliwoci trotyl - stosuje si jako skadnik wtrny w sponkach detonujcych; ostatnio zastpuje si heksogenem lub pentrytem (za: M. Korzun, dz. cyt., s. 191; Heksogen - materia wybuchowy przewyszajcy sw si trotyl, uywany w czasie II wojny wiatowej jako skadnik mieszaniny wybuchowej z trotylem do napeniania pociskw artyleryjskich, bomb lotniczych, torped i min (za M. Korzun, dz. cyt., s. 65).
168
Witold miniewicz
osb, ktre pracoway w wytwrni, spraw technicznych, wielkoci dostaw surowca i wielkoci produkcji. Najbardziej znane s tragiczne wydarzenia zwizane z likwidacj placwki. Przyczyn tego stanu rzeczy jest brak relacji o wytwrni sporzdzonej przez najbardziej kompetentnych wiadkw jej istnienia. Jedynym rdem wiadomoci bya do niedawna relacja J. Szabatowskiej27. Na 35 stron tekstu wytwrni przy Asfaltowej autorka powica trzy strony, na ktrych zawarte s istotne informacje i interesujce szczegy, ale nie daje to penego obrazu, co niewtpliwie jest odbiciem informacji, jakimi dysponowaa. W tej samej relacji J. Szabatowska znacznie dokadniej przedstawia pniejsze placwki produkcyjne, m.in. Farbiarni" i King", ktrymi kierowaa. Relacja, o ktrej mowa, cho bardzo cenna w sprawie produkcji materiaw wybuchowych w Warszawie w latach 1943-1944, w odniesieniu do Asfaltowej" jest raczej skromna. Drugim rdem, w ktrym mwi si o wytwrni przy ulicy Asfaltowej, jest ksika F.J. Pogonowskiego28. Ona take przedstawia tylko zarys, niepozbawiony niecisoci, a sam autor pisze, i wiadomoci o niej czerpa od innych. Jest to jednak take rdo cenne, na ktre nieraz powouj si autorzy publikacji. Wanym rdem dotyczcym wytwrni przy Asfaltowej i w ogle produkcji materiaw wybuchowych zarwno w pionie Teodora", jak i Lenika" staa si relacja J. Zrawskiej z 14 padziernika 1992 roku29, ktra po raz pierwszy zostaa wykorzystana w wymienionym ju opublikowanym moim studium-relacji. Relacj otrzymaem jako odpowied na mj list do p. J. rawskiej z 30 lipca 1992 roku, w ktrym zwrciem si z prob o poinformowanie mnie, czy znana jest jej konspiracyjna dziaalno mojego ojca, in. Tadeusza miniewicza. Braem pod uwag to, e pracowaa ona w szefostwie Suby Uzbrojenia KG AK, a mj ojciec w latach 1937-1939 by jednym z najbliszych wsppracownikw ppk./pk. Jana Szypowskiego, kierownika wojskowej Wytwrni Amunicji nr 3 w Dbie (dzi Nowa Dba) koo Tarnobrzega30. Nazwisko T. miniewicza przez przeszo 40 lat po wojnie nie wystpowao w publikacjach zajmujcych si walk z okupantem. Nie znalazem te nazwiska ojca w adnej z poznanych relacji archiwalnych.
27 J. Szabatowska, Przyczynek... Na relacj t powouje si K. Satora i T. Strzembosz. Janina Szabatowska Janka", ur. 7 marca 1899, absolwentka Wydziau Chemii Politechniki Lwowskiej, od 1935 roku kierownik Centralnego Laboratorium Kopal Pszczyskich, w Armii Krajowej organizatorka produkcji materiaw wybuchowych, takie w czasie Powstania Warszawskiego (wg T. Strzembosz, Oddziay szturmowe..., s. 31). 28 F.J. Pogonowski, dz. cyt. 29 J. rawska, dz. cyt. 30 T. miniewicz (1893-1943), onierz 1. Brygady Legionw Polskich, Polskiej Organizacji Wojskowej. Kpt. artylerii, w czynnej subie w WP od 1918 do 1933 roku, absolwent Politechniki Warszawskiej, specjalista w zakresie materiaw wybuchowych. W latach 1924-1926 w Centralnej Szkole Strzelniczej w Toruniu, 1928-1936 w PWP w Pionkach, kierownik Centralnego Laboratorium, a nastpnie Fabryki Prochw Bezdymnych, 1936-1939 w wojskowej Wytwrni Amunicji nr 3 w Dbie, kierowa Biurem Budowy, a nastpnie pionem technicznym wytwrni. W Armii Krajowej ps. Hrabia". Wizie Pawiaka. Zamordowany 29 maja 1943 roku.
169
Milczenie w tej sprawie przerwa reporta Wiesawy Mazur pt. Udao mi si ycie... z cyklu Polak '87, ktry ukaza si w 1987 roku31. Bohater reportau in. Bolesaw Miszuowicz ujawni, e bezporednio po wojnie obronnej we wrzeniu 1939 roku wsplnie z in. Tadeuszem miniewiczem i in. Mari Bogdanowicz w swoim garau przy ulicy Hoej produkowa bomby termitowe z opnionym zaponem, ktre wietnie zdaway egzamin jako rodek sabotaowy wyrzdzajcy szkody na trasach niemieckich pocigw i samolotw. W gronie tym Tadeusz miniewicz by jedynym specjalist od materiaw wybuchowych i amunicji. Pracownia dziaaa w 1940 roku i bya ogniwem w rozwinitej przez Biuro Bada Technicznych sieci produkcji tych bomb (kierowa ni dr in. Stanisaw Bretsznajder bdcy kierownikiem referatu studiw dywersji poarowej)32. Wywiad stanowi wany przyczynek do bada tego odcinka dziaalnoci BBT, jednak nie udao si wwczas rozszerzy wiadomoci o konspiracyjnej dziaalnoci Tadeusza miniewicza. List J. rawskiej - przewodnia cz relacji - by wyrazem jej wasnej wiedzy, a zaczone Zestawienie sporzdzone - jak napisaa - wg tutejszych rde" zawierao take dane z wasnej wiedzy autorki, z relacji in. Janiny Szabatowskiej i relacji Mariana Jaboskiego Mariana" (w ktrego lokalu zorganizowano trzeci wytwrni szedytu). W sprawie T. miniewicza w licie z 14 padziernika 1992 roku autorka napisaa: Wedug mojej konkretnej pamici - instruktorem-doradc w 1-szej wytwrni szedytu na ul. Asfaltowej 15 by na pewno przedwojenny kolega Lenika z fabryki prochu w Pionkach, inynier mieszniewicz (jak le zapamitaam jego nazwisko - przepraszam)". Nieco dalej stwierdzia: Pamitam, e inynier-instruktor wpad, podobno w apance ulicznej. Widocznie mia przy sobie jakie materiay zdradzajce konspiracyjne zaangaowanie, skoro go rozstrzelano". W licie J. Zrawska napisaa take: Ojca Paskiego nie znaam, chocia twarz Jego na zaczonej fotografii [przesianej przeze mnie] nie wydaje mi si obca. Moe widziaam go kiedy w lokalu mego szefa, ppk Lenika, nie wiedzc, kim jest". W rozmowie telefonicznej z Janin rawsk przeprowadzonej przeze mnie z udziaem p. Mirosawa Szypowskiego (syna pk. J. Szypowskiego) 1 lipca 1993 roku autorka relacji okrelia Tadeusza miniewicza jako kierownika wytwrni przy ulicy Asfaltowej. Jednoczenie sprecyzowaa rol in. Bolesawa Andrzeja Honowskiego (ktry w relacji J. Szabatowskiej i we wszystkich dotychczasowych publikacjach wymieniany by jako kierownik placwki), stwierdzajc, e na bieco kierowa produkcj konspiracyjn w swoim dawnym lokalu, pod paszczykiem dziaajcej tam, nadzorowanej przez Niemcw firmy, w ktrej peni rol
Rzeczpospolita", nr 113 z 16-17 maja 1987. Por. Aleksander Horodyski-Kotecki, BBT- techniczny mzg dywersji, w: Polska technika w walce z okupantem. Przegld Techniczny", cz. II, Warszawa 1965.
32 31
170
Witold miniewicz
kierownika technicznego. Stwierdzia, e B.A. Honowski by! inynierem innej specjalnoci". Istotnie, jako inynier chemik od lat przedwojennych specjalizowa si w produkcji filmw33. O Tadeuszu miniewiczu napisa F J . Pogonowski w swej ksice Podziemna zbrojownia, wymieniajc na s. 65 wrd pracownikw wytwrni na Mokotowie", jak j okreli, Tadeusza Hrabiego", wymieni go take na s. 67 wrd pracownikw wytwrni przy Putuskiej 14, a na s. 68 napisa: W pierwszym kwartale 1943 roku na skutek aresztowania w apance ulicznej Tadeusza (Hrabiego), przerwano produkcj na Putuskiej, obawiajc si wsypy [...] dowiedziano si pniej, e Tadeusz zosta zamordowany na Pawiaku i nikogo nie wyda [...]". Ta informacja bya do niedawna nie w peni czytelna. Okolicznoci aresztowania jednoznacznie wskazyway, e Tadeusz Hrabia" to Tadeusz miniewicz. Autor nie poda nazwiska osoby ukrytej pod pseudonimem, cho mg si z T. miniewiczem spotyka jako doradca Lenika". J. rawska pamitaa obecno Tadeusza miniewicza na Asfaltowej i w konfrontacji z zapisem F.J. Pogonowskiego skonna bya uzna tosamo Hrabiego" z Tadeuszem miniewiczem. Ale sprawa ta zostaa ostatecznie wyjaniona pniej. Jakub bikowski w swej pracy pt. Zgrupowanie Lenik" - Geneza i szlak bojowy w Powstaniu Warszawskim34 wymienia nazwisko Tadeusza miniewicza wraz z pseudonimem Hrabia". Ujawnia te jego przynaleno do Suby Uzbrojenia KG AK. Z zapisw w Zestawieniu bdcym drug czci relacji J. Zrawskiej z 14 padziernika 1992 roku35 wynika, e in. Tadeusz miniewicz by pierwszym kierownikiem produkcji materiaw wybuchowych w pionie Wydziau Saperw KG ZWZ/AK i Zwizku Odwetu w Warszawie, ktremu jako fachowcowi w tej dziedzinie powierzone zostao kierowanie pierwsz wytwrni materiaw wybuchowych. Wytwrni zorganizowa i sprawowa nad ni nadzr techniczny. Z zapisw Zestawienia wynika take, e in. B.A. Honowski ps. Antoni Kupaa", Andrzej", by najbliszym wsppracownikiem T. miniewicza, wsporganizatorem wytwrni, ktry bezporednio kierowa produkcj. Prawdopodobnie tylko on mg zna swego instruktora-doradc". W rozmowie telefonicznej 1 lipca 1993 roku J. rawska stwierdzia, e T. miniewicz opracowa wszystkie techniczne zagadnienia produkcji, a wic technologi, projekty urzdze i przyrzdw, sposoby pomiarw itp. Z pewnoci
33 Bolesaw A. Honowski (1901-1943), inynier chemik, fotografik i filmowiec, jeden z pierwszych w Polsce realizatorw filmw krtkometraowych [...], prowadzi! laboratorium [przed wojn] Instytutu Spraw Spoecznych przy ulicy Asfaltowej 15 w Warszawie. Za: A.K. Kunert, Sownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939-1944, Warszawa 1987. 34 J. Zbikowski, praca magisterska na Wydziale Historii w Instytucie Historii Wspczesnej Uniwersytetu Warszawskiego, 2005 r. Dane dotyczce nazwiska, pseudonimu i przynalenoci bojowej T. Sminiewicza autor zaczerpn z ewidencji czonkw rodowiska b. onierzy zgrupowania Lenik" (obejmujcej te Sub Uzbrojenia) sporzdzonej po wojnie przez st. sieranta tego zgrupowania Tadeusza Brzeskiego ps. Wacaw". 35 Opracowanie to omawiam szczegowo w wymienionym na wstpie studium-relacji.
171
nie byo to atwe, bowiem produkcj na wiksz skal w trudnych warunkach konspiracyjnych uruchamiano po raz pierwszy. Niewtpliwie wsppracowa z Biurem Bada Technicznych, z ktrym zreszt mia kontakt ju w 1940 roku. W przytoczonym wczeniej artykule A. Horodyski-Kotecki mwi o trzech okresach dziaalnoci BBT. Pisze, e w okresie drugim, czyli w 1941 roku, do rozpocztych w 1940 roku prac dochodzi opracowanie i wyprbowanie nowych materiaw i sprztu dywersyjno-sabotaowego, w szczeglnoci opracowanie wasnych rodkw wybuchowych [...] opracowanie instrukcji technicznych". W rozmowie telefonicznej J. Zrawska rozwina te zawarty w licie temat kontaktw Tadeusza miniewicza z ppk. Janem Szypowskim, stwierdzajc jednoznacznie, e do pracy w pionie Teodora" T. miniewicz zosta skierowany przez Lenika". Byo to naturalne, e midzy przedwojennymi wsppracownikami zostaa nawizana czno konspiracyjna. Zapewne ju w 1940 roku T. miniewicz nalea do kadry Suby Uzbrojenia. Chciabym w tym miejscu podkreli szczeglne znaczenie zapisw zawartych w Zestawieniu J. Zrawskiej, polegajce na przejrzystym zobrazowaniu cigoci kierowania produkcj materiaw wybuchowych w pionie Teodora" w Warszawie od 1941 do 1944 roku. O dziaalnoci J. Szabatowskiej i Cz. Sudlitza w roli kierownikw produkcji ju pisaem. J. Zrawska, przedstawiajc in. Tadeusza miniewicza jako pierwszego kierownika produkcji, ktrym by od marca-kwietnia 1941 do pocztku 1943 roku, wypenia istniejc dotychczas luk dotyczc pierwszych lat konspiracyjnej produkcji materiaw wybuchowych. Jednoczenie wymieniajc J. Szabatowsk i Cz. Sudlitza jako jego nastpcw, zgadza si z ich relacjami. J. Szabatowska penia funkcj kierownika produkcji od marca do padziernika 1943, a Cz. Sudlitz od listopada 1943 roku do koca, tj. do maja 1944 roku. Wszyscy trzej kierownicy byli dowiadczonymi specjalistami. Warto jeszcze zwrci uwag na okolicznoci, ktre zadecydoway o wykreleniu" Tadeusza miniewicza z szeregw dziaaczy konspiracyjnych. T. miniewicz zgin w 1943 roku i w odrnieniu do J. Szabatowskiej i Cz. Sudlitza nie napisa relacji. Ten sam los spotka jego wsppracownikw w wytwrni przy ulicy Asfaltowej: in. B.A. Honowski, a take jego najblisi pomocnicy, Jerzy Szypowski Jerzy" (bratanek Lenika") i Halina Laura Siemieska Zygmu", rwnie zginli i nie zostawili relacji. W tej sprawie na wstpie swej relacji J. Szabatowska tak pisze: Przy odtwarzaniu historii produkcji materiaw wybuchowych natrafia si na due trudnoci, szczeglnie dla pocztkowego okresu okupacji, z braku dokumentw i zawodnej pamici pozostaych przy yciu uczestnikw". I dalej: Odczuwao si brak specjalistw, wikszo tych, ktrzy pozostali w kraju bya spalona, penia wic inne funkcje w organizacji, cho czsto suya rad, cz z nich braa udzia w partyzantce" 36 .
36
J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 1-2.
172
Witold miniewicz
3. Kpt. in. Czesaw Sudlitz
173
To odnosi si take do osoby in. T. miniewicza, ktry w 1939 roku pozosta w kraju (nie skorzysta z moliwoci wyjazdu do Anglii), jednak nie ukryt si, ale jednoczenie - obok pracy zarobkowej - zaangaowa si w dziaalno konspiracyjn, podejmujc wielkie ryzyko. Jako spalony" musia dziaa w wikszej konspiracji. Nastpcy T. miniewicza opowiedzieli, w jaki sposb obejmowali swoje funkcje. J. Szabatowska w cytowanej relacji napisaa: Po mierci in. Honowskiego zostaam na wasne yczenie przeniesiona z cznoci do produkcji materiaw wybuchowych. Teodor poleci mi zorganizowanie produkcji szedytu...", a dalej: W listopadzie 1943 r. kierownictwo caej produkcji obj in. Czesaw Sudlitz ps. Kalina, specjalista z zakresu produkcji materiaw wybuchowych, byy pracownik PWP, czonek ZWZ/AK na terenie powiatu kozienickiego, zosta przeniesiony w tym czasie do Warszawy". In. Sudlitz napisa, e do pracy konspiracyjnej w Warszawie zgosi si sam, uciekajc przed gestapo po wpadce 26 sierpnia 1943 roku (by wtedy dowdc III Rejonu w Obwodzie AK w Kozienicach i komisarzem PWP w Pionkach): [...] zostaem odkomenderowany przez Ryszarda" [por. in. Witold Gokieli] jako doradca przy produkcji materiaw krusz do Teodora", a dalej: Nastpnie spotkaem si z in. Janin Szabatowsk Jank, kierowniczk produkcji wytwrni Farbiarnia na Krochmalnej 15 na Woli" 37 . Brak takich osobistych relacji o podjciu dziaalnoci Tadeusza miniewicza i Bolesawa A. Honowskiego. Jeli chodzi o przejcie J. Szabatowskiej do produkcji, trzeba uzupeni jej relacj w tej sprawie. Przeniesienie to wizao si nie tylko ze mierci in. B.A. Honowskiego, ktry zgin w styczniu 1943 roku, ale te z planowanym zorganizowaniem nowej wytwrni szedytu w pionie Teodora". Pracowni przy Asfaltowej jeszcze przed mierci B.A. Honowskiego zlikwidowano. Przeniesiono zaog i urzdzenia na ulic Putusk 14, gdzie utworzono now placwk, ktr przejo szefostwo Suby Uzbrojenia KG AK. W tej sytuacji J. Szabatowskiej powierzone zostao odtworzenie produkcji w pionie Wydziau Saperw KG przez zorganizowanie Farbiarni". Opis wytwrni przy Asfaltowej wymaga jeszcze rozszerzenia. Jak ju wspomniaem, wytwrni zorganizowano w lokalu przedwojennego laboratorium produkujcego wskotamowe filmy owiatowe, ktre prowadzi in. B.A. Honowski. Zaproponowa on swj dawny lokal i propozycj przyjto, mimo e to przedwojenne laboratorium dziaao wtedy pod nazw Schmalfilm i kierowane byo przez niemieckiego treuhandera, volksdeutscha dr. Ludwika Herberta. B.A. Honowski zosta w nim kierownikiem technicznym. Byo to due ryzyko, ale widocznie uwaano, e pod latarni jest najciemniej". Skoczyo si jednak tragicznie.
37 Cz. Sudlitz, Z dziejw konspiracyjnej produkcji materiaw wybuchowych w pracowniach Wydziau Saperw AK od padziernika 1943 do czerwca 1944, Biblioteka IH PAN, sygn. A 495/70, obecnie Archiwum Akt Nowych. Cz. Sudlitz (1900-1984), absolwent Politechniki Lwowskiej, od 1928 r. w PWP w Pionkach, pelnil funkcje: kierownika Stacji Dowiadczalnej Prochw Bezdymnych i kierownika oddziau produkcji prochw nitroglicerynowych, za: M. Korzun, dz. cyt. s. 180.
174
Witold miniewicz
Placwka miecia si w suterenie. Pracowano w nocy przy szczelnie zasonitych oknach. Po pracy wszystkie urzdzenia, surowiec i gotowy materia byy ukrywane w beczkach i skrzyniach pod awami. Produkcj prowadzono te w kilku punktach chaupniczych na miecie. Wspomina o nich J. Szabatowska, zwracajc uwag zwaszcza na punkt prowadzony przez Eugeni Biekowsk Irk" 38 . Szedyt produkowano z chloranu potasu 39 metod polegajc na rcznym ucieraniu go z domieszk parafiny w specjalnych misach (przy czym wczeniej chloran potasu odpowiednio przygotowywano - rozdrabniano). Nie wiemy wicej o stosowaniu tej z pozoru prostej technologii ani nie mamy informacji, jakie zmiany w niej wprowadzano w miar zdobywania dowiadcze. Na pewno niezbdne byy szczegowe instrukcje, jak wykonywa t prac, bya ona bowiem bardzo niebezpieczna, wymagaa od pracownikw wielkiego wyczucia, gdy zbyt mocny nacisk mg spowodowa wybuch. O tym pisze J. Zrawska 40 na podstawie wasnego dowiadczenia. O swej dwutygodniowej pracy w nocy wspomina w relacji z 14 padziernika 1992 roku. Osobny problem stanowio zaopatrzenie produkcji. Podstawowy surowiec - chloran potasu - pocztkowo zakupywano w niewielkich ilociach w sklepach lub aptekach czy te w polskich firmach handlu artykuami chemicznymi zajmujcych si hurtem. W krtkim czasie jednak zapasy przedwojenne w handlu si wyczerpay, a nadmierny popyt zwrci uwag Niemcw. Chloran, jak zreszt wszystkie waniejsze materiay chemiczne, objty zosta reglamentacj ze wzgldu na znaczenie dla gospodarki wojennej III Rzeszy. Zdobywanie chloranu stao si trudne i niebezpieczne. Trudnoci take nastrczao pozyskiwanie parafiny i innych materiaw pomocniczych. J. Szabatowska w swych dwu relacjach sporo miejsca powica zaopatrzeniu w chloran potasu wytwrni przy Asfaltowej, a zwaszcza wytwrni przy Krochmalnej. W swej pierwszej relacji pisze: Dla dostarczania surowca do produkcji materiaw wybuchowych utworzono w Z O specjaln komrk, ktrej zadaniem byo zdobywanie chloranu potasu podstpem lub w walce. Rozpoznanie rynkowe pod osobistym kierownictwem Teodora prowadzili [...] por. Bijasiewicz Lelum i in. Wacaw". A dalej: Kierownikiem zaopatrzenia, cznoci i transportu w ZO, ktra pocztkowo sama dostarczaa potrzebny surowiec wytwrniom warszawskim, a nastpnie cile wsppracowaa z komrk zdobywajc chloran potasowy, bya Wanda z Mechw Nowicka (Ra, Kazimiera, Zofia, Irena) [...] zgina z rk gestapo po aresztowaniu w listopadzie
38 E. Biekowska nie wspomina nic o tym w wypowiedzi przytoczonej w ksice J. Siedleckiej Pan od poezji. O Zbigniewie Herbercie, Warszawa 2000, s. 110. 39 Chloran potasu, sl Bertholeta, stosowany jest w przemyle zapaczanym jako skadnik masy do pokrywania gwek zapaek, do produkcji barwnikw i w przemyle farmaceutycznym; w mieszaninach atwo wybucha od uderzenia, co wpyno na ograniczenie jego zastosowania w produkcji materiaw wybuchowych (za: M. Korzun, dz. cyt., s. 23). 40 J. rawska, Jerzy Szypowski (28 IV1916 - 1311944) i jego koledzy, s. 2, Archiwum Studium Polski Podziemnej w Londynie, sygn. B I. Relacje.
175
1943 roku. Nikogo nie wydaa [...]". J. Szabatowska, ktra jeszcze przed objciem funkcji kierownika produkcji pracowaa w pionie Teodora" w cznoci, pisze, e dostarczaa kilkakrotnie chloran potasu in. Honowskiemu do jego wytwrni przy ul. Asfaltowej" 41 . W lecie 1943 roku wszelkie moliwoci kupna chloranu potasowego si urway, za handel chloranem groziy represje ze strony okupanta. Z osb, ktre organizoway dostawy chloranu z firm niemieckich: in. Rutkowski zosta rozstrzelany, in. Wodzinowski zgin w obozie, in. Maria Bogdanowiczwna, po cikim ledztwie wywieziona do Ravensbrck, skd wrcia ze zrujnowanym zdrowiem, in. Elbieta Maliszewska unikna tego losu tylko przez szczliwy przypadek..."42. Gdy zaopatrzenie w chloran potasu byo ju bardzo trudne, rozpoczto zdobywanie go w akcjach bojowych. Przeprowadzay je grupy bojowe wchodzce w skad Oddziaw Dyspozycyjnych Kedywu, ktrych dowdc by kpt. (mjr/ ppk) dypl. Wojciech Kiwerski (ps. m.in. Dyrektor", Oliwa"). Grupy te wykonay dwa napady na pocigi wiozce chloran i dwa napady na magazyny niemieckie. Jesieni 1942 roku z magazynw przy ulicy Lwowskiej zdobyto dwie tony, a w maju 1943 roku w ataku na fabryk przy ulicy Siarczanej 6 na Targwku (jedyna w Generalnym Gubernatorstwie produkujca chloran potasu) - dwie-trzy tony chloranu potasu. Jednostki kpt. Kiwerskiego stanowiy te trzon obstawy podczas akcji zorganizowanej przez in. Franciszka Przedzieckiego ps. Konrad", Rafa" (od 1942 roku II zastpca szefa Produkcji Konspiracyjnej) na fabryk zapaek w Czstochowie w 2. poowie wrzenia 1943 roku. Zdobyto wtedy 20 ton chloranu potasu 43 . Mona przypuszcza, e jedynie chloran z napadw na pocigi (nie wiadomo ile kilogramw) oraz z jednej akcji zbrojnej na jesieni 1942 roku (dwie tony) mg trafi na Asfaltow, i to w kocowym okresie jej dziaalnoci. Utwierdza to w przekonaniu, e wanie ta pierwsza wytwrnia zdobywaa surowiec pocztkowo w stosunkowo niewielkich ilociach w drodze legalnych zakupw, a pniej ju tylko przez zakupy nielegalne w niemieckich centralach handlowych na faszowane dokumenty przydziau Bezugscheine, rzekomo dla firm niemieckich, sporzdzane samodzielnie lub przy pomocy wspomnianej komrki Zwizku Odwetu. Chciabym jeszcze zatrzyma si nad informacj J. Szabatowskiej o ludziach, ktrzy zajmowali si zdobywaniem i dostawami chloranu, a ktrych autorka z pewnoci znaa. In. M. Bogdanowicz w 1940 roku wsppracowaa z T. Sminiewiczem w produkowaniu bomb termitowych, bya take jego wsplniczk po wrzeniu 1939 roku w pierwszej firmie zajmujcej si handlem artykuami chemicznymi. Pracowaa z T. miniewiczem rwnie w nastpnej firmie, u p. Olexa (Oleksa?) przy ulicy Brackiej 18. Jej aresztowanie byo prawdopodobnie przyczyn organizowania przez T. miniewicza na pocztku 1943 roku ostatniej firmy przy
J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 3-5. J. Szabatowska, Wytwrnia materiaw wybuchowych Armii Krajowej przy ul. Krochmalnej s. 2; relacja w Archiwum Studium Polski Podziemnej w Londynie, sygn. B I Relacje. 43 K. Satora, Podziemne zbrojownie..., s. 48.
42 41
15,
176
Witold miniewicz
Mokotowskiej (65?). Powizanie zarwno w dziaalnoci legalnej, jak i konspiracyjnej obu tych osb wskazuje na to, e firmy, w ktrych T. miniewicz dziaa, wsppracoway (jak wiele im podobnych) w dostawach artykuw chemicznych na potrzeby konspiracyjnej produkcji. Wracajc do wytwrni przy Asfaltowej, naley jeszcze przypomnie jej zaog. Poza T. miniewiczem i B.A. Honowskim pracowao tam 10 osb. Jerzy Szypowski , Jerzy" jako student Politechniki Warszawskiej by jedynym wrd bezporednich wytwrcw chemikiem (Janina rawska okrela go jako bliskiego wsppracownika in. Honowskiego). W skadzie zaogi byo kilka osb ze wiata artystycznego: Halina Laura Siemieska Zygmu" - artystka plastyk, Jzef Chrostowski,Jzio" - artysta plastyk, Feliks ukowski uczek" - aktor, a take Eugenia Biekowska Irka" i onierze AK: Wicek", Wacek", Piotru", Kuba" (ktrych nazwisk J. Szabatowska nie podaje - J. rawska rozszyfrowywuje w swoim Zestawieniu pracujcych pniej na Putuskiej Wicka" jako Wincentego Switkiewicza i Wacka" jako Wacawa Zieliskiego). Wsppracownikiem wytwrni bya ona B.A. Honowskiego Zofia, Janina". Do pracownikw mona te zaliczy J. rawsk. 5 maja 1942 roku wytwrnia bya wizytowana przez dowdc AK generaa Grota" w towarzystwie Teodora". Poniewa przeprowadzona w lasach grjeckich prba granatw z adunkiem szedytu bya pomylna, zostay przyznane (28 wrzenia 1942) odznaczenia44. W zwizku z aresztowaniem Kuby"45 4 stycznia 1943 roku w trakcie zakupu chloranu na le sfaszowane zapotrzebowanie46 w centrali handlowej przy ulicy Mazowieckiej 11 w styczniu 1943 roku wytwrni zlikwidowano Po zakoczeniu produkcji w lokalu nadal wykonywano pewne prace pomocnicze, a take mikrofilmowano dokumenty konspiracyjne47. 13 stycznia 1943 roku in. B.A. Honowski, ktry po wpadce Kuby" przebywa na urlopie, nie ujawniajc miejsca pobytu, zatelefonowa do treuhandera Ludwika Herberta, proszc o przeduenie urlopu, ten jednak poleci mu stawi si po poudniu w biurze48. Gdy B.A. Honowski zjawi si na Asfaltowej, przybyli tam funkcjonariusze gestapo. Honowski zosta aresztowany. Ranny w czasie prby
44 Krzyem Walecznych zostali odznaczeni: B.A. Honowski, J. Chrostowski, F. ukowski i H. Siemieska, dok. sygn. 111/21/12 W B B H . 45 Kub zatrzymano i nigdy nie wrci", J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 7. 46 Na wzorze Bezugscheinu zapisano jako cel zakupu (produkcj) Spreng-Amunition" zamiast Spreng-Munition", na co zwrci! uwag niemiecki urzdnik (J. Szabatowska, Przyczynek...). 47 T. Strzembosz w pracy Rzeczpospolita Podziemna (Warszawa 2000) napisa, e Andrzej Honowski i Jzef Chrostowski mikrofilmowali comiesiczne sprawozdania dla Rzdu RP w Londynie w pracowni Schmalfilm (wg J. Siedlecka, dz. cyt., s. 109). Wpadka na Asfaltowej moga wic mie zwizek take z t dziaalnoci. 48 J. rawska w relacji Jerzy Szypowski..., s. 2, pisze: Andrzej zawiadomi o tym mnie na mojej skrzynce Szefostwa Uzbrojenia (w sklepie tytoniowym na Marszakowskiej przy placu Zbawiciela). Odradzaam mu to spotkanie, bojc si podstpu, ale Andrzej upar si... ". Jest to zapis wiadczcy o kontaktach subowych J . rawskiej z Asfaltow", potwierdza on jej wiarygodno w sprawach dotyczcych tej wytwrni.
177
ucieczki, po skatowaniu w ledztwie w alei Szucha przewieziony na Pawiak, zmar 15 stycznia. Odnotowano, e nikogo nie wydal. Pomiertnie odznaczony zosta! Krzyem Virtuti Militari V klasy. W strzelaninie poleg Jzef Chrostowki Jzio", zabijajc jednego i ranic drugiego gestapowca. Uratowaa si obecna na Asfaltowej Halina Laura Siemieska. Tadeusz miniewicz unikn wtedy aresztowania. Ludwik Herbert, sprawca tragedii, zosta zastrzelony 16 stycznia 1943 roku Wedug J. Szabatowskiej i J. Zrawskiej dokona tego Jerzy Szypowski49, a jego czyn po fakcie zatwierdziy wadze podziemne. W publikacjach m.in. T. Strzembosza 50 mwi si, e likwidacji Herberta dokona Zoka" (Tadeusz Zawadzki). T wersj przytaczaj Anna Zawadzka i Jan Rossman 51 oraz Joanna Siedlecka 52 , ktra take cytuje relacj Witolda Bartnickiego, jednego z czonkw grupy Zoki". Nazwiska wykonawcy wyroku nie podaje Leszek Gondek 53 . Niewtpliwie jest to sprawa godna ostatecznego wyjanienia.
*
Po upadku Asfaltowej", ktra w latach 1941-1942 bya jedyn wytwrni materiaw wybuchowych w Warszawie, kontynuacja produkcji szedytu rozwina si dwutorowo. Najpierw rozpocza j wytwrnia przy ulicy Putuskiej 14 na Grochowie, a nastpnie przy Twardej 40 - obie w pionie Suby Uzbrojenia KG. Gdy po wpadce Kuby" podjto szybk likwidacj Asfaltowej", znaleziono lokal w domu Henryka i Krystyny Sadowskich przy ulicy Putuskiej 14. Jedynymi rdami w sprawie dziaalnoci tej pracowni, tak jak i nastpnej, przy Twardej 40, s relacje J . Zrawskiej z 14 padziernika 1992 roku i ksika F.J. Pogonowskiego Podziemna zbrojownia. J. Zrawska w omawianym wyej Zestawieniu (relacja z 14 padziernika 1992) wytwrni przy Putuskiej 14 umiecia w pionie Teodora", a wytwrni przy Twardej - w pionie Suby Uzbrojenia KG, cho dodaa uwag, e by moe placwk przy ulicy Putuskiej przeja ju ta Suba. W rozmowie telefonicznej z 1 lipca 1993 roku stwierdzia, e wytwrnia przy Putuskiej kontynuujca prac Asfaltowej", organizowana bya przez T. Sminiewicza i Jerzego Szypowskiego. Jerzy Szypowski obj biece kierownictwo produkcji, a jego zastpczyni zostaa H. Siemieska. Oboje pracowali na zmian 54 . Przeniesienie produkcji szedytu z ulicy Asfaltowej na Putusk do domu Henryka i Krystyny Sadowskich, ktrzy zwizani byli ze Sub Uzbrojenia, a wiadczyo to o istnieniu cisej wizi tej Suby z,Asfaltow". Z obu relacji J. Zrawskiej wynika,
49 50 51
52
J. Zrawska, w relacji Jerzy Szypowski..., s. 2. T. Strzembosz, Akcje zbrojne..., s. 242. A. Zwadzka, J. Rossman, Tadeusz Zawadzki Zoka", Warszawa 1991.
J. Siedlecka, dz. cyt., s. 111.
L. Gondek, Polska karzca 1939-1945. Podziemny polski wymiar sprawiedliwoci w okresie okupacji niemieckiej. Warszawa 1988.
53
54
Por. F.J. Pogonowski, dz. cyt., s. 67.
BIBLIOTEKA INSTYTUTU HISTORYCZNEGO
Uniwersytetu Warszawskiego
178
Witold miniewicz
e pracujc w Szefostwie Suby Uzbrojenia, utrzymywaa ona kontakt z t wytwrni (midzy innymi przez skrzynk kontaktow)55. Ponadto przynaleno T. miniewicza i Jerzego Szypowskiego do suby Uzbrojenia wiadczy niewtpliwie o tym, e wytwrnia przy ulicy Putuskiej znalaza si w gestii tej suby (w cytowanym wykazie wytwrni sporzdzonym przez J. Szabatowsk nie ma placwek przy ulicach Putuskiej 14 i Twardej 40). Poza T. miniewiczem, ktry do prowadzenia placwki skierowany zosta z Lenictwa", do tej suby naleeli te Jerzy Szypowski i Halina Laura Siemieska. Zaog wytwrni na Putuskiej stanowili pracownicy Asfaltowej": Tadeusz miniewicz Hrabia", Jerzy Szypowski Jerzy", Halina Laura Siemieska Zygmu", Wincenty witkiewicz Wicek" i Wacaw Zieliski Wacek", oraz nowi ludzie: gospodarze domu: Henryk, Krystyna i Aleksandra Sadowscy, oraz Anatol Semen-Szymaski Tolek", Wadysaw Stempkowski Wadek", Marian Jaboski Marian", Janusz Tkacz Janusz" i Piotr". cznie w wytwrni pracowao 13 osb. Janina rawska pisze w relacji, e pracowaa tam jedn lub dwie noce56. W sprawie organizacji nowej wytwrni F.J. Pogonowski pisze w swej ksice (s. 66): Henryk [Sadowski] zaproponowa, aby produkcj przenie do piwnicy ich domu. Przygotowanie lokalu zajo cztery doby morderczej pracy. Teraz mona byo zorganizowa przenosiny urzdze z Mokotowa. Przez cay dzie i noc zajmowano si instalowaniem urzdze produkcyjnych. Po trzech dniach przywieziono 5 ton chloranu potasu pochodzcego z fabryki zapaek w Czstochowie. Wszystko teraz byo gotowe do produkcji szedytu". Pracowano przez trzy miesice. W kwietniu przerwano produkcj w zwizku z aresztowaniem Tadeusza miniewicza, dla ktrego wytwrnia przy ulicy Putuskiej bya ostatnim miejscem konspiracyjnej dziaalnoci. F.J. Pogonowski trafnie przedstawi okolicznoci jego aresztowania, fakt pobytu w wizieniu i mierci. Po raz drugi w krtkim czasie musiano zmieni lokal, tym razem przeniesiono si na ulic Tward 4057. Na Putuskiej 14 wytwarzano szedyt wedug tej samej technologii co na Asfaltowej. Nie wiadomo, ile go wyprodukowano w krtkim okresie dziaania placwki. Nie jest pewne, czy miaa ona do dyspozycji pi ton chloranu potasu ze zdobyczy w Czstochowie i czy je przerobiono, jeli je rzeczywicie otrzymaa, bowiem K. Satora58 podaje, e cae 20 ton trafio na Krochmaln, co wynika rwnie z relacji J. Szabatowskiej. Wytwrnia przy ulicy Twardej 40 dziaajca w pionie Suby Uzbrojenia produkowaa szedyt, podobnie jak jej poprzedniczka. Zorganizowana w kwietniu 1943 roku w lokalu zduna Mariana Jaboskiego Mariana" (ukryta pod szyldem jego firmy) przetrwaa - jak pisze J. rawska - do pnej jesieni 1943
Relacja z 14 padziernika, dz. cyt.; relacja Jerzy Szypowski..., s. 3. J. rawska, relacja z 14 padziernika 1992, dz. cyt.; F.J. Pogonowski podaje niepeny skad (dziewi osb), zaliczajc do pracownikw J. rawsk, dz. cyt., s. 67. 57 F.J. Pogonowski, dz. cyt., s. 68. 58 K. Satora, Podziemne zbrojownie..., s. 50 i 52.
56 55
Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej..
179
roku59. Wytwrni kierowa! pocztkowo Jerzy Szypowski, ktry w lecie przekaza kierownictwo swej zastpczyni Halinie Laurze Siemieskiej, podejmujc dziaania w Subie Uzbrojenia i Kedywie. F.J. Pogonowski pisze: Na Twardej by zatrudniony dotychczasowy zesp produkujcy szedyt na Putuskiej (oprcz Henryka" i Tadeusza")". Autor podaje skad dziewicioosobowej zaogi60.
Wytwrnia materiaw wybuchowych przy ulicy Krochmalnej 15 bya kolejn, czwart, a zarazem ostatni, ktra produkowaa szedyt. Jak wspomniaem, powstaa ona na podstawie decyzji ppk. F. Niepoklczyckiego Teodora" i miaa zastpi wytwrni przy Asfaltowej. Szedyt w wikszych ilociach potrzebny by do rozwinitej ju wwczas produkcji granatw. Zadanie zorganizowania tej wytwrni otrzymaa od Teodora" in. Janina Szabatowska Janka". J. rawska w omawianym Zestawieniu wymienia jako wiodc komrk Wydzia Saperw KG i jednoczenie okrela J. Szabatowsk jako (drugiego) kierownika produkcji w tym pionie na terenie Warszawy. Zorganizowaa ona nie tylko wytwrni przy Krochmalnej 15, ktr kierowaa od kwietnia 1943 do lutego 1944 roku, ale take King" przy ulicy Solec 103, ktrej kierowniczk bya od wrzenia 1943 do stycznia 1944 roku. Relacje J. Szabatowskiej61 i Cz. Sudlitza62 s jedynymi rdami, ktre przedstawiaj peny obraz tych, a take pniej organizowanych wytwrni. Placwk przy Krochmalnej uruchomiono w marcu 1943 roku. Miecia si ona w wybranej przez J. Szabatowsk wynajtej wysokiej suterenie (dzi ta cz ulicy Krochmalnej w okolicy hal Mirowskich nie istnieje; na cianie wybudowanej tam po wojnie szkoy umieszczono tablic pamitkow), w czciowo wypalonej oficynie w drugim podwrku. Caa wynajta piwnica liczya ok. 100 m2. Przylegaa ona do piwnicy domu przy ulicy Grzybowskiej 20, co dawao moliwo dodatkowego wyjcia. Oficjalnie legalna wytwrnia farb mineralnych o nazwie Farbolit miaa konspiracyjny kryptonim Farbiarnia", a potocznie nazywano j fabryk. J. Szabatowska opisuje dokadnie proces produkcji: W izbie przylegajcej do duej piwnicy rozdrabniano skawalony chloran potasu za pomoc duego drewnianego walca. W duej piwnicy [o powierzchni okoo 50 m : ] produkowano szedyt
59 W lokalu przy ul. Twardej zajmowano si rwnie napraw broni i docieraniem pistoletw maszynowych (robia to grupa pracownikw niezwizana z produkcj szedytu), a po zakoczeniu produkcji zorganizowano w nim magazyn broni. 60 Jerzy Szypowski Jerzy", Halina Laura Siemieska Zygmu", Wincenty Switkiewicz Wicek", Wacaw Zieliski Wacek", Anatol Semen-Szymaski Tolek", Kazimierz Swinarski Wojtek", Wadysaw Stempkowski Wadek", Janusz Tkacz Janusz", Janina rawska Joanna". F. J. Pogonowski, dz. cyt., s. 70. Ten sam skad podaje J. rawska, z tym e wrd pracownikw uwzgldnia te Piotra", ale nie umieszcza swojego nazwiska (w jej relacjach nie ma wzmianki o pracy w tej wytwrni, cho niewtpliwie miaa z ni, tak jak z dwiema poprzednimi, kontakty subowe). 61 J. Szabatowska. Przyczynek... i Wytwrnia... 62 Cz. Sudlitz, dz. cyt.
180
Witold miniewicz
mieszajc miaki chloran potasowy z odpowiednim procentem parafiny w stanie pynnym w misach aluminiowych osadzonych w ani olejowej, ogrzewanej elektrycznie, ustawionej na duym stole. Aparatur t, zoon z siedmiu takich mis aluminiowych wykonaa firma Dmowskiego z ul. Pockiej 7. Chloran odwaano, a parafin wlewano do niej wywaonym czerpakiem. Po uzyskaniu jednorodnej masy, przecierano j przez sita, a otrzymane granulki szedytu, po ostygniciu, pakowano do parafinowanych workw i wywoono do magazynu. Zachowane byy wszelkie rodki ostronoci przy pracy z chloranem potasowym"63. Mamy tu do dokadny opis technologii produkcji, czego brak u autorki w opisie Asfaltowej". Jednoczenie widoczny jest postp, jaki zosta dokonany w technologii (zastosowanie nowych urzdze), co umoliwiao znaczne zwikszenie produkcji. Szedyt produkowany by od marca do maja, a nastpnie od wrzenia do koca 1943 roku. Jak pisze J. Szabatowska, pierwszym zadaniem by przerb dwch ton chloranu potasu zakupionego w marcu na rynku i okoo dwch ton zdobytego na Targwku. Nastpnie przerobiono 20 ton chloranu zdobytego we wrzeniu w akcji w Czstochowie (cho inaczej przedstawia t spraw F.J. Pogonowski, trudno jest kwestionowa zapis J. Szabatowskiej. Sdzi naley natomiast, e wspomniana przez niego dostawa piciu ton dla wytwrni przy Putuskiej moga pochodzi z innego rda). W jednej relacji J. Szabatowska podaje, e w Farbiarni" wyprodukowano 24, a w drugiej - 27 ton szedytu, ktry w caoci przekazany zosta do elaboracji granatw. Ta ostatnia wielko jest cakowicie realna. Zaoga skadaa si przewanie z modych ludzi. Pierwsz grup stanowio siedem osb64. Jak napisaa J. Szabatowska, wytwrnia bya ich dzieem i byli do niej przywizani. Szczegln inicjatyw w organizowaniu fabryki wykazaa robotnica z Woli Jzefa Cieko Lukrecja". Po zakoczeniu produkcji szedytu przy ulicy Twardej 40 do zespou doczya Halina Laura Siemieska Zygmu" i zostaa zastpc kierownika produkcji (bya jedyn osob, ktra pracowaa we wszystkich czterech wytwrniach szedytu). We wrzeniu 1943 roku do przerbki otrzymanych 20 ton surowca przyjto do pracy na nocn zmian kolejnych siedmiu pracownikw65. W kwietniu tego roku dla uruchomienia i prowadzenia nowej produkcji sprowadzono z Pionek Karola Sadlika Eugeniusza", mistrza z oddziau nitrogliceryny w PWP, a nieco pniej - rwnie z tej fabryki - in. Jzefa Mazura Motylewskiego" i mechanika Aleksandra Szmajd Jana Niwiskiego", zwanego Jasiem". Poniewa przyjechali
J. Szabatowska, Wytwrnia..., s. 2. Jzefa Cieko Lukrecja", Wadysaw Martyka Biskup", Marian Skulimowski Orze", Konstanty Stasiak Kostek", Stefan Szymaniak Wiatr", Adam mieszek yd", Zygmunt Winiewski Kozio". J. Szabatowska, Wytwrnia..., s. 2. 65 Czesaw Adamkowski Pies", Marian Born Marian", Sedalia Marzec Serwacz", Roman Marcinkiewicz Edie", Wadysaw Olszewski Zigomar", Jzef Piotrowski Zajc", Wadysaw Wonicki Bartek".
64 63
181
jeszcze w trakcie przerobu tych 20 ton, K. Sadlik prowadzi pierwsz, a J. Mazur drug zmian produkcji szedytu. Instalacj elektryczn, bardzo wan w tej wytwrni, nadzorowa in. Janusz Kraus i monter Janek". cznie w wytwrni pracowao 21 osb. Wiosn 1943 roku, jeszcze w trakcie wytwarzania szedytu, placwk przy ulicy Krochmalnej wyposaono w urzdzenia do produkcji nitrosolwent-nafty, skadnika do produkcji nowego materiau wybuchowego - amonitu. J. Szabatowska pisze66: Na propozycj in. Klonowskiego67 z Pionek, doradcy do spraw materiaw wybuchowych w Wydziale Produkcji Konspiracyjnej AK, Teodor poleci przej na produkcj nowego materiau wybuchowego, amonowo-saletrzanego - amonitu, skadajcego si z saletry amonowej i nitrosolwent-nafty. Amonit stanowi penowartociowy materia wybuchowy". In. Czesaw Sudlitz w swej relacji68 opisa narad zorganizowan w Warszawie z udziaem dziaajcych w konspiracji inynierw: Kardaszewicza, Klonowskiego, Kociukiewicza69, Smoliskiego70, Gokielego i Szabatowskiej (autor nie podaje dokadnej daty, byo to prawdopodobnie w marcu lub w kwietniu 1943 roku, a take nie pamita wszystkich uczestnikw), na ktrej przyjto propozycj dr. in. Kardaszewicza - produkowania amonitu (Sudlitz uywa nazwy amasol") wg patentu, ktrego autorami byli: Stanisaw Markiewicz, Jerzy Kardaszewicz i Tadeusz miniewicz71. Patent nr 15 917 otrzymany 14 marca 1932 roku nosi nazw Sposb otrzymywania wybuchowej masy plastycznej (uzupeniony jest patentem dodatkowym do patentu 15 917 z dnia 23 czerwca 1934 roku). Jerzego Kardaszewicza, jednego ze wspautorw patentu, zaproszono do Warszawy72. Nie wiadomo, czy Tadeusz miniewicz, drugi wspautor, bra udzia w tej naradzie, 13 kwietnia 1943 roku by ju aresztowany. Przy uruchamianiu produkcji nitrosolwent-nafty, a take wyrobu finalnego - amonitu - wsppracowali prof. Jzef Zawadzki z Politechniki Warszawskiej oraz wybitni specjalici w dziedzinie produkcji materiaw wybuchowych: in. Eugeniusz Smoliski Kazimierz", wwczas doradca por. in. Witolda Gokielego,
J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 13 Kpt. in. Marian Klonowski w PWP w Pionkach byl kierownikiem Fabryki Nitrogliceryny i Materiaw Kruszcych. M. Korzun, s. 51-52. 68 Cz. Sudlitz, dz. cyt., s. 3. 69 In. Stanslaw Kociukiewicz ur. w 1983 roku, absolwent Instytutu Elektronicznego w Petersburgu, by specjalist zwaszcza w dziedzinie grniczych materiaw wubuchowych. Przed wojn by dyrektorem Fabryki Materiaw Wybuchowych w Biruniu Starym. W Armii Krajowej zajmowa si produkcj materiaw wybuchowych w Kierownictwie Produkcji Konspiracyjnej. M. Korzun, dz. cyt., s. 76. 70 In. Eugeniusz Smoliski (1903-1999), absolwent Politechniki Warszawskiej, specjalista w zakresie materiaw wybuchowych, pracowa w Pionkach od 1933 roku. Od 1936 by kierownikiem Stacji Dowiadczalnej Prochw Bezdymnych, a od 1937 - Centralnego Laboratorium. M. Korzun, dz. cyt., s. 171. 71 In. Stanisaw Markiewicz by dyrektorem technicznym, a dr in. Jerzy Kardaszewicz specjalista w zakresie nitrozwizkw kierownikiem Centralnego Laboratorium, nastpc na tym stanowisku T. Sminiewicza w PWP w Pionkach. 72 Cz. Sudlitz w cytowanej relacji napisa, e J. Kardaszewicz przebywa wtedy w Jale. Bardziej prawdopodobne jest, e ju wtedy by w partyzantce w grach, w okolicy Nowego Scza (poszukiwany przez gestapo jako byy dyrektor PWP w Krajowicach k. Jasia).
67 66
182
Witold miniewicz
i in. Ludomir Heger Andrzej" 73 , ktry prowadzi kontrol techniczn surowcw i gotowego produktu. W czerwcu 1943 roku wytwrnia przy ulicy Krochmalnej rozpocza nitracj solwent-nafty, ktr prowadzili Karol Sadlik Eugeniusz" i in. Jzef Mazur Motylewski". Po odejciu Sadlika (w kocu 1943 lub na pocztku 1944 roku) zastpi go brygadzista Konstanty Stasiak Kostek". Solwent-nafta, produkt destylacji smoy wglowej, skada si gwnie z ksylenw i wyszych homologw. Nitracja polega, najoglniej biorc, na wprowadzaniu solwent-nafty do mieszaniny kwasw siarkowego i azotowego. W stosunku do patentu wprowadzono zmiany, poniewa niedostpny by stony kwas azotowy, a solwent-nafta otrzymywana z gazowni warszawskiej nie bya odpowiedniej jakoci. Technologi opisuje dokadnie J. Szabatowska w swoich relacjach. Wytwrnia bya wyposaona w odpowiednie urzdzenia. Gwn jej aparatur stanowi eliwny nitrator z koszulk ze stali kwasoodpornej o pojemnoci 200 litrw, zaopatrzony w mieszado z termometrem. Aparatur wykonaa firma in. Mariana Dmowskiego, ta sama, ktrej dzieem byy urzdzenia do produkcji szedytu. J. Szabatowska mwi, e z powodu tego, i przebieg nitracji nie zawsze by normalny, wydzielay si tlenki azotu ktre byy odprowadzane kominem. Zapewnienie naleytej wentylacji nastrczao duo trudnoci. Wystarczyo zaobserwowa charakterystyczne dla tlenku azotu rudobrunatne dymy, eby wpa na trop ukrytej produkcji. Udao si tego unikn. Podobne zjawiska zdradzajce konspiracyjn dziaalno wystpoway take w innych wytwrniach i laboratoriach. Jak wspomniaem, produkcj nitrosolwent-nafty rozpoczto na Krochmalnej w czerwcu i trwaa ona zapewne do sierpnia 1943 roku. W tym pierwszym okresie nowej produkcji wytworzono okoo jednej tony nitrosolwent-nafty, ktra bya systematycznie przekazywana do Kingi". Od wrzenia (do koca roku) ze zdobytego w Czstochowie surowca ponownie produkowano szedyt. W tym czasie caa zaoga Farbiarni" zostaa odznaczona przez KG AK Krzyami Walecznych. Gdy w listopadzie 1943 roku funkcj kierownika produkcji materiaw wybuchowych w pionie Teodora" na terenie Warszawy przejmowa in. Czesaw Sudlitz Kalina", nitracja na Krochmalnej bya nieczynna, natomiast wykaczano jeszcze produkcj szedytu. Kalina" przystpi do przebudowy aparatury w celu usprawnienia procesu produkcji (poprawy nitracji i pukania nitrozwizkw), a take ulepszenia wentylacji74. W styczniu 1944 roku ponownie rozpoczto nitracj, ktra trwaa do 6 kwietnia 1944 roku, czyli do dnia upadku Kingi". W tym czasie wedug informacji in. Sudlitza wytworzono 450 kg nitrosolwent73 In. Ludomir Heger, ur. w 1913 roku, absolwent Politechniki Warszawskiej, specjalista w zakresie materiaw wybuchowych. W 1939 r. podj prac w WAM 2 w Rembertowie. Po wojnie w Instytucie Technicznym Uzbrojenia, Instytucie Mechaniki Precyzyjnej i Instytucie Chemii Organicznej PW. M. Korzun, dz. cyt., s. 65. 74 Cz. Sudlitz, dz. cyt., s. 6.
183
-nafty, z czego 300 kg przekazano do Kingi", a 150 kg przepado w oglnej wpadce wytwrni. Razem z wytworzon wczeniej ton na Krochmalnej wyprodukowano okoo 1,4-1,5 tony tego materiau. Kolejnym ogniwem procesu produkcji amonitu byo wytwarzanie azotanu amonu. Produkcj tego pfabrykatu rozpocz w 1943 roku dr Antoni Morawiecki Doktor" w laboratorium przy ulicy Koszykowej (ktre zostao w tym celu rozbudowane) oraz kontynuowa na wiksz skal w wytwrni przy ulicy Twardej rg Mariaskiej, kryptonim Apteka" i Twarda". Laboratorium przy ulicy Koszykowej i wytwroia przy Twardek dziaay do maja 1944 roku. Azotan amonu wytwarzano z nawozu - saletrzaka, ktry by dostpny na rynku. Metoda polegaa na wodnym oddzielaniu azotanu amonu od wapnia znajdujcego si w nawozie. Roztwr wodny odparowywano, uzyskujc krystaliczny azotan amonu. Z czasem produkcja wytwrni przy Twardej staa si niewystarczajca i pod koniec lutego 1944 roku przystpiono do budowy nowej placwki o kryptonimie Wola" przy ulicy Wolskiej 56 rg Pockiej. Prace montaowe zaprojektowanych i wykonanych urzdze przerwano po aresztowaniu czonkw komrki transportu, o czym jeszcze bdzie mowa. Produkt kocowy - amonit - produkowano w Kindze" zlokalizowanej przy ulicy Solec 103. Janina Szabatowska, ktra z polecenia Teodora" organizowaa t wytwrni, pisze na ten temat: Do wykoczenia produktu, tj. suszenia azotanu amonowego i mieszania z nitroksylenami Teodor przekaza mi King przy ul. Solec 103"75, a dalej: Przejam [...] budynek, ktry by wybudowany na magazyn broni i niewykorzystany przez in. Gokielego, szefa Wydziau AK Drzewo, przekazany przez Teodora" 76 . Placwka znajdowaa si w piwnicy parterowego budynku stojcego na podwrzu piciopitrowej kamienicy. Na podwrzu tym dziaay rne warsztaty, a nad lokalem fabryki, na parterze, miecia si wytwrnia mat ogrodniczych ze somy. W lutym 1944 roku z inicjatywy in. Sudlitza dla stworzenia lepszych pozorw utworzono na tym miejscu wytwrni rodkw piorcych, ktrej kierownictwo obj dziaajcy w konspiracji dr Jan Tabeau z PWP w Pioneach 77 . Obok tego pomieszczenia na parterze miecio si mniejsze, w ktrym znajdowa si punkt obserwacyjny i sygnalizacja wietlna. Przez jedn z szafek na ubrania byo ukryte wejcie do podziemi. Hala miaa powierzchni ok. 100 m 2 i dodatkowe podziemne wyjcie. Zaoga pod moim kierunkiem skadaa si z pracownikw w wieku 19 di 50 lat. Byli to przewanie zobotnicy z Woli" 78 . Nad bezpieczestwem czuwali Stanisaw
75 J. Szabatowska, Wytwrnia..., s. 2; ponadto: artyku J. Szabatowskiej, Kinga, Stolica" nr 14/15 z 7-14 kwietnia 1968, s. 6. 76 J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 18. 77 Dr Jan Tabeau by do 1939 roku zastpc dyrektora administracyjno-handlowego w PWP w Pionkach. W AK dziaa take w Obwodzie Kozienickim i w Pionkach. 78 J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 18.
184
Witold miniewicz
Kowalewski Nowicki" i Antoni Audycki Jasio". Komendantem zaogi by Mieczysaw Zawadzki, a jego zastpc Stanisaw ygnierski Rom". Poza nimi byo zatrudnionych 12 osb 79 . Ponadto przy montau urzdze pracowali ci sami co na Krochmalnej: Karol Sadlik i Aleksander Szmajda. Jak okrela J. Szabatowska, wyposaenie wytwrni byo prymitywne, skadao si z trzech panwi blaszanych do suszenia azotanu amonu (by on bowiem bardzo higroskopijny) i mynka do jego rozdrabniania, a take plandeki, na ktrej mieszano rcznie zmielony i wysuszony azotan amonu z nitrosolwent-naft. Pracowano na dwie zmiany i starano si ze wzgldu na nietrwao amonitu przekazywa go bieco do elaboracji granatw. In. Sudlitz zmodernizowa proces mieszania azotanu amonu z nitrosolwent-naft przez wprowadzenie mieszalnika-gniotownika, ktry eliminowa rczne mieszanie. Produkcja w Kindze trwaa krtko. Prac rozpoczto we wrzeniu 1943 roku, a w padzierniku, po wyprodukowaniu okoo 4 ton amonitu, musiano j przerwa z powodu zagroenia po aresztowaniu inyniera, ktry budowa King" 80 . Produkcj wznowiono na pocztku 1944 roku. Od poowy stycznia kierownictwo Kingi" obja in. Eleonora Herdegen Magda", ktra w grudniu 1943 roku rozpocza prac w Farbiarni" w kocowej fazie produkcji szedytu. Miesic pniej J. Szabatowska przekazaa rwnie kierownictwo Farbiarni" inynierowi (Szabatowska i Sudlitz nie podaj nazwiska). Cz. Sudlitz pisze: Od czasu mojego przyjcia [Kinga] stale bya zagroona wsyp. Waciwie powinno si j zlikwidowa po aresztowaniu w listopadzie 1943 r. jej budowniczego (in. Symforiana)". Jednake praca trwaa dalej. W lutym-marcu, na polecenie Teodora wykonano podsuszenie zawilgoconej w magazynie caej wykonanej dotd w Kindze partii amonitu (3 tony), a nastpnie wykonano jeszcze dalsz parti tego materiau z 300 kg nitrozwizkw wyprodukowanych w Farbiarni na pocztku 1944 r." 81. Sudlitz w dalszym cigu mwi, e w tym czasie w zwizku z aresztowaniem kierownika oglnego transportu, chorego saperw o nieznanym mu nazwisku i pseudonimie 82 , nastpiy trudnoci odbioru gotowego wyrobu. Jednake produkcji nie wstrzymano. O transporcie i magazynowaniu jako wanym i niebezpiecznym etapie pracy konspiracyjnej w swoich dwu relacjach mwi J. Szabatowska, e codziennie ci sami ludzie wozili due iloci surowcw i materiaw riksz lub platform midzy wytwrniami i magazynami. W Centrali szefem transportu by Andrzej",
Zygmunt Winiewski Kozio", Marianna Winiewska Marta" (ona), Jerzy Winiewski Sok" (syn), Aleksander Zaski Kindzior", Wacaw Zaski Skaut" (brat), Eugeniusz Dbrowski Db", Edward Blechorski Eddy", Zdzisaw Dziudzi Czekalewski", Jerzy Dziudzi,Jurek" (brat), Stefan Szabewski Stefan", Genera" i Szteker" (pracowa krtko, odszed do partyzantki). J. Szabatowska, Przyczynek..., dz. cyt., s. 18-19. 80 J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 20. 81 Cz. Sudlitz, dz. cyt., s. 13-14. 82 Tame, s. 14
79
185
stojc na czele komrki, w ktrej pracowao 5 ludzi". Transportem dla wytwrni przy ulicy Krochmalnej kierowa podchory Leszek Zakrzewski Stefan", pracujc wsplnie z por. Mikoajem Kozowskim. Kady z nich obsugiwa inne magazyny. Przy mniejszych transportach korzystalimy z usug bardzo oddanego nam rikszarza Hryniewicza [...]. Przy duych transportach korzystalimy z usug komrki transportowej, cile przestrzegajc zasady, aby jeden transportowiec... nie zna wicej jak dwa punkty". W wytwrni Kinga" natomiast: Gotowy produkt wywozi tego samego dnia Zygmunt Winiewski. [...] Na umwionym miejscu zmieniali go ludzie z komrki transportowej i dostarczali materia na miejsce przeznaczenia. Przy mniejszych transportach zastpowa ojca syn Jerzy. W ten sam sposb dowoono surowce do wytwrni" 83 . 6 kwietnia 1944 roku Kinga" wpada. Jedynym wiadkiem prawie caego zdarzenia by jeden z pracownikw Jerzy Dziudzi, ktry w wyniku postrzau przed kocem walki straci przytomno i odzyska j dopiero w gestapo. Dlatego nie wiadomo, jak ostatecznie odbyo si zajcie przez Niemcw piwnicy. Wedug J. Szabatowskiej taki by przebieg tragicznych wydarze: 6 kwietnia 1944 roku w Wielki Czwartek okoo 10-tej cay teren od Tamki do ul. Czerwonego Krzya zosta otoczony przez oddziay policji niemieckiej. Nowicki, znajdujcy si razem z Jasiem w grnym pomieszczeniu, zdy zaalarmowa zaog w podziemiu. Jednak wyjcie przez wykop byo rwnie obsadzone [...]. Sytuacja zaogi bya beznadziejna. Eleonora Herdegen Magda, ktra na par minut przed napadem wysza z Kingi, zaalarmowaa Kalin, ktry usiowa zorganizowa odsiecz, ale jakakolwiek pomoc oddziaw AK z zewntrz okazaa si niemoliwa. Niemcy, bojc si wej do wytwrni, postanowili j zatopi. Stra Poarna najpierw na rozkaz Niemcw nawoywaa do poddania si, a nastpnie rozpocza zatapianie Kingi"84. Wymieniony ju Jerzy Dziudzi tak zrelacjonowa w 1974 roku swoje przeycia (cytuj z relacji J. Szabatowskiej): Gdy zobaczylimy czerwone wiato alarmowe, wszyscy pobieglimy wykopem do wyjcia prowadzcego do ogrodu SS. Szarytek. Po odsuniciu gruzu, komendant zaogi Mieczysaw Zawadzki, gdy odsun klap i wychyli gow ponad ziemi, dosta seri z karabinu maszynowego. Odcignlimy jego zwoki i zamknli wyjcie. Gestapo wybio bardzo duy otwr w suficie, przez ktry zaczo zatapia King. Przez ten otwr rzucano do nas granaty. Jeden z nich wybuchajc w wodzie z wielk si wyrwa ogromny kawa ciany. My do obrony mielimy jedno parabellum [...] oraz dwie skrzynki filipinek. Na zmian [...], wykorzystujc odpowiedni moment, rzucalimy do nich filipinki... Walka trwaa par godzin. Wody wci przybywao, mielimy jej powyej pasa, ale od jakiego czasu przestao jej przybywa, nie wiem dlaczego, wida znalaza sobie jakie ujcie. W pewnej chwili dostaem czym w gow i straciem przytomno, ktr odzyskaem dopiero na Szucha"85.
83 84 85
J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 21. Tame, s. 24-25. Relacja nagrana w Polskim Radiu 6 IV 1974 r.
186
Witold miniewicz
Kinga" zostaa zajta midzy godzin 16 a 17. mierci bohatersk zginli: Mieczysaw Zawadzki Lotnik", Stanisaw ygnierski Rom", Marianna Winiewska Marta", Edward Blechowski Eddy", Eugeniusz Dbrowski Db", Zdzisaw Dziudzi Czekalewski", Aleksander Zaski Kindzior". Aresztowani zostali: Stanisaw Kowalewski Nowicki", Antoni Audycki Jasio", Jerzy Dziudzi Jurek" i Genera". Po cikim ledztwie w gestapo 21 maja 1944 roku wywieziono ich do obozu w Stutthofie. Zaoga Kingi" zostaa odznaczona przez KG AK Krzyami Walecznych - po raz pierwszy i po raz drugi86. Ich pami uczczono tablic na kamieniu przy ulicy Solec 103. Kto wyda King" Niemcom - nie wiadomo. W rkach Gestapo znajdowao si wtedy kilka osb znajcych tajemnic produkcji i jej lokalizacj"87. J. Szabatowska, piszc o wpadce Kingi", stwierdzia: Nie miao to zwizku z transportem", chocia powyej, w tej samej relacji, omawiajc prac komrki transportu, zanotowaa: [...] z chwil, gdy wpada caa komrka transportu, wpady i nasze placwki"88. O samym za aresztowaniu napisaa: W marcu aresztowany zosta cay prawie transport, z kierownikiem Andrzejem, z wyjtkiem Romana, ktrego wtedy nie byo w centrali". Andrzej" zosta zwolniony z Pawiaka w niedziel przed Powstaniem. Zgin w czasie bombardowania PKO. Nie wiem, jaki by los innych pracownikw transportu"89. Cz. Sudlitz wspomina: Na odprawie u Teodora dowiadujemy si z Jank, e aresztowano ale wypuszczono kierownika oglnego transportu, chor. sap. (pseudo? nazwisko?). Mocno zmartwia si Janka, zna przecie wszystkie pracownie [...]. Teodor nie da polecenia wstrzymania produkcji". A dalej: ...nasuno si podejrzenie, e co nie jest w porzdku z wypuszczonym z Gestapo kierownikiem transportu"90. Autor napisa dalej: Wnioskuj, e sypn kierownik transportu, ktry zna King, Farbiarni, Wol i magazyny z wyjtkiem Ogrodowej (nie wpada). Nie zna nowo budujcych si pracowni na Powzkach i na Komitetowej" 91 . W kocu 1943 i w 1944 roku, ostatnim roku dziaania konspiracyjnej produkcji materiaw wybuchowych organizowanej w pionie Wydziau Saperw KG AK na terenie Warszawy pod kierownictwem in. Cz. Sudlitza Kaliny", podjto budow kolejnych wytwrni. Warto w tym miejscu powrci do momentu objcia przez Cz. Sudlitza kierownictwa produkcji. Napisa on: [...] podzielilimy z Jank obowizki. Ja zajem si usprawnieniem i projektowaniem, wykonywaniem prb i ogln odpowiedzialnoci.
J. Szabatowska, Kinga... T. Strzembosz, dz. cyt., s. 624. J. Szabatowska, Wytwrnia..., s. 4. 89 J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 24. 90 Cz. Sudlitz, dz. cyt., s. 14. Chodzio tu niewtpliwie o kierownika transportu Krochmalnej"; por. cytowany powyej zapis J. Szabatowskiej 91 Cz. Sudlitz, dz. cyt., s. 15. Zob. te M. Wojewdzki, Kryptonim Kinga, w: Polska technika w walce z okupantem..., s. 60, take w: Przegld Techniczny" nr 23/1966, w sprawie denuncjacji Kingi" bez podania rde.
87 88 86
187
Janka prowadzia nadal produkcj szedytu, ktra nie wymagaa mojej pomocy i obja cz administracyjn, tj. dostawy, poszukiwanie nowych lokali, nadzr nad zaog i czno" 92 . Zgodnie z tym podziaem J. Szabatowska bieco kierowaa produkcj w Farbiarni" i w Kindze". Jesieni 1943 roku Cz. Sudlitz i J. Szabatowska poszukiwali nowych miejsc do produkcji nitrozwizkw i amonitu. Wynajto wwczas lokal przy ulicy Komitetowej 6 (w rdmieciu, dzi ulica nie istnieje), ktry zdaniem J. Szabatowskiej miaby by wykorzystany do produkcji szedytu (i do tego zosta przygotowany, przeniesiono urzdzenia z Krochmalnej), gdyby jeszcze udao si zdoby surowiec, ewentualnie jako filia Kingi" - do produkcji amonitu. Nie zosta on jednak wykorzystany, poniewa ani w jednym, ani w drugim przypadku nie byo takiej potrzeby. Wytwrnia ta jako jedyna nie wpada w rce Niemcw w tragicznym dla konspiracyjnej produkcji materiaw wybuchowych roku 1944. Kolejn wytwrni zaczto organizowa w marcu 1944 roku pod kryptonimem Wola" przy ulicy Wolskiej 56 (rg Pockiej). Miaa ona produkowa azotan amonu, poniewa, jak wspomniaem, wielko produkcji wytwrni przy Twardej rg Mariaskiej bya niewystarczajca. Kierownictwo jej z polecenia Cz. Sudlitza obja J. Szabatowska. Rozpoczto prace montaowe urzdze, ktre zostay przerwane po aresztowaniu caej zaogi komrki transportu. Jednak nie uniknito tragedii. 18 kwietnia 1944 roku wytwrnia wpada w rce Niemcw. Zgin tam Roman Muszyski Jzio", byy pracownik PWP w Pionkach, dozorujcy lokal. Rwnoczenie aresztowany zosta waciciel warsztatu mechanicznego, ktry zajmowa si wyposaaniem konspiracyjnych wytwrni w urzdzenia, in. Marian Dmowski wraz z in. Sokoowskim i kilkoma robotnikami. Na pocztku 1944 roku przystpiono rwnie do organizowania kolejnej wytwrni pod kryptonimem Powzki" w rejonie skrzyowania ulicy Okopowej z Powzkowsk, ktra - oprcz Farbiarni" - miaa produkowa nitrozwizki. In. Sudlitz zaprojektowa urzdzenia i przystpiono do ich montau. Wytwrnia podzielia los Wolskiej", take 18 kwietnia wpada w rce Niemcw. Wprawdzie postanowiono przerwa monta aparatury, jednak pracujcy jeszcze na miejscu mechanik z Pionek Aleksander Szmajda Ja", ktry uruchamia wczeniej nitracj na Krochmalnej, zosta aresztowany i zgin na Pawiaku. W serii wpadek w maju 1944 roku gestapo zajo fabryk przy Krochmalnej 15. Nie byo ofiar, poniewa ze wzgldu na oglne zagroenie bya nieczynna. Pracownicy z dala obserwowali, jak przestaje istnie ich dzieo. Take w maju gestapo zlikwidowao nieczynne z tego powodu: wytwrni azotanu amonu przy ulicy Twardej rg Mariaskiej i laboratorium przy Koszykowej. Ofiar te nie byo.
92
Cz. Sudlitz, dz. cyt., s. 10.
188
Witold miniewicz
Oprcz placwki przy ulicy Komitetowej 6 ocalay jedynie dwa magazyny: przy Ogrodowej i Krochmalnej. Ostatni fabryk (nieobjt wykazem omiu wytwrni pionu T e o d o r a " sporzdzonym przez J . Szabatowsk) miaa by wytwrnia azotanu amonu, ktrej budow rozpoczto na pocztku czerwca 1944 roku na posesji dr. A. Morawieckiego w Laskach, na skraju Puszczy Kampinoskiej. Doktor" zosta! aresztowany przypadkowo w mieszkaniu na oliborzu, gdzie przebywa! w kocu czerwca, i wywieziony do obozu, a budow przerwano. T a k wic w lecie 1944 roku nastpia po raz pierwszy od pocztkw w latach 1940/1941 cakowita likwidacja produkcji konspiracyjnej materiaw wybuchowych. Sytuacja bya tragiczna. Znamienne s sowa, jakie zanotowa w kocowej czci swej relacji in. Czesaw Sudlitz Kalina": Czy mona powiedzie, e caa praca posza na marne, jeli chodzi o wojn? Niemniej rozbicie byo prawie zupene. Przepady wszystkie pracownie, magazyny prawie wszystkie, cznie z surowcami i gotowym produktem. Wiksza cz zaogi zgina". Produkcj materiaw wybuchowych, poza ich odzyskiwaniem z niewybuchw, wznowiono w czasie Powstania Warszawskiego, ale to odrbny temat.
* * * *
Efektem dziaalnoci wytwrni materiaw wybuchowych Armii Krajowej bya pokana ilo dostarczonego, gwnie do produkcji granatw, materiau wybuchowego. Ostatnio dane te przedstawi Kazimierz Satora 9 3 . Wedug autora we wszystkich wytwrniach A K wyprodukowano 6 5 - 6 7 ton szedytu i 4 tony amonitu, cznie ok. 70 ton materiaw wybuchowych kruszcych. Autor stwierdza, e jest to wielko szacunkowa. Zgodna jest ona w zasadzie z ocen szefa Wydziau Saperw K G A K pk. F. Niepoklczyckiego, wedug ktrego w okresie okupacji i Powstania Warszawskiego wyprodukowano 65 ton materiaw wybuchowych, a take z ocen in. Ludomira Hegera, kierownika Inspekcji" w Szefostwie Produkcji Konspiracyjnej, ktry skania si do 70 ton 9 4 . Wielko produkcji szedytu w Warszawie wyniosa 4 3 - 4 5 ton (na 22 tony szacuje autor produkcj w Krakowie, Lwowie, Kielcach i na lsku). Oznacza to, e w warszawskim okrgu A K wytworzono ok. 6 6 % caej produkcji. D o tego naley doliczy 4 tony amonitu, 300 kg tetrylu i ok. 8 0 - 1 0 0 kg heksogenu, ktre take wytworzono w Warszawie. Rozwanego podejcia wymagaj podane wielkoci produkcji w poszczeglnych wytwrniach.
93
94
Identyczna wielko zostaa przyjta przez autorw Polskich Sil Zbrojnych, natomiast w sprawozdaniu I zastpcy Szefa Produkcji Konspiracyjnej ppk. Przemysawa Kraczkiewicza podano 78 ton jako wielko produkcji w latach 1940-1944, do wybuchu Powstania Warszawskiego. K. Sato-
K. Satora, Podziemne zbrojownie..., s. 50-52.
ra, Podziemne zbrojownie..., s. 51-52.
189
Autor pisze: Produkcja szedytu [...] przy ul. Asfaltowej oraz w kolejnych punktach, 1 9 4 1 - 1 9 4 2 (1943 przypuszczalnie 7 - 9 ton)" 9 5 . Wad tego zapisu jest to, e autor nie mwi, o jakie kolejne punkty" chodzi, a przede wszystkim nie podaje adnych danych, ktre uzasadniayby ca t przypuszczaln" wielko produkcji. Wedug znanych i cytowanych w niniejszym artykule rde w wymienionym okresie (cilej - w 1943 roku) dziaay wytwrnie przy Putuskiej 14 i Twardej 40, ale nie jest pewne, czy te placwki autor bra pod uwag. Nie poda on take danych - i rzeczywicie, nie s one znane - o wielkoci dostaw chloranu potasu do tych placwek 96 , co uniemoliwia dokonanie szacunku wielkoci produkcji, jakim autor posuguje si m.in. w stosunku do wytwrni przy Krochmalnej. W pozycji inne drobne rda i warsztaty" autor podaje wielko produkcji 9 ton. Z tego specyfikuje 1250 kg wykazane w meldunku niemieckim j a k o zdobycz w wykrytej 18 kwietnia 1944 roku podziemnej wytwrni w stadium budowy" (wiadomo, e w dwu wytwrniach, ktre wtedy wpady, szedyt nie mia by produkowany, czyli ten materia musia pochodzi najprawdopodobniej z Farbiarni", a wic tam byby zaliczony do wielkoci produkcji) oraz 3 - 5 ton materiau uzyskanego z niewybuchw i wasnej produkcji w czasie Powstania Warszawskiego. A zatem bardzo dua ilo, b o okoo 4 - 6 ton szedytu, nie zostaa przypisana konkretnym wytwrniom. Nie wydaje si moliwe, eby zostaa ona wytworzona w nieokrelonych przez autora innych rdach [?] i drobnych warsztatach". Przyjmujc, e materia ten zosta rzeczywicie w caoci lub czci wytworzony, mg on pochodzi raczej z placwki przy ulicy Asfaltowej i j e j dwu nastpczy, przy Putuskiej 14 i Twardej 40, zwaszcza, e ich czna wielko produkcji podana przez autora wydaje si zaniona, czego powodem mg by rzeczywisty brak penych danych rdowych. Produkcj szedytu w wytwrni przy Krochmalnej autor szacuje na 27 ton na podstawie danych o iloci przerobionego chloranu potasu (razem 25 ton, z tego 2 tony z zakupu, 2 - 3 tony ze zdobyczy na Targwku i 20 ton z Czstochowy). Jest to ilo zgodna z podan przez J . Szabatowsk. Oceniajc wielko produkcji konspiracyjnej, trzeba mie na uwadze trudnoci w uzyskaniu penych i dokadnych danych, co stwarza konieczno stosowania szacunku i powoduje wystpowanie rnic w ocenach. Jednake w peni uzasadnione jest stwierdzenie, e przedstawiona ilo wytworzonych materiaw wybuchowych jest jak na warunki konspiracyjne imponujca 9 7 .
95 Wystpuje tu oczywisty bd w druku: nawias powinien ewentualnie dotyczy 1943 roku. ktry to autor susznie dopisa, uzupeniajc zapis zawarty w swej poprzedniej ksice Produkcja zbrojenio-
wa..., s. 20.
96 Informacje o dostawach s fragmentaryczne: o wielkoci dokonywanych przez siebie dostaw na Asfaltow nie mwi J. Szabatowska; T. Strzembosz (Akcje zbrojne..., s. 79) wspomina o zakupie 10 ton chloranu potasu dla Asfaltowej"; F J . Pogonowski (dz. cyt., s. 66) mwi o dostawie 5 ton dla wytwrni przy ulicy Putuskiej 14. 97 Ilo granatw, ktre mona by wyprodukowa z wytworzonego w Warszawie i we wszystkich wytwrniach AK szedytu, nietrudno wyliczy: adunek tego materiau zawarty w jednej sidolwce
190
Witold miniewicz
Trudnoci wystpuj te przy przedstawianiu caoci problemu produkcji. I tu zdarzaj si rnice dotyczce faktw i ich oceny. Nie ukrywaem ich, uznajc, e analiza tych rnic prowadzi do ustalenia prawdy. Mam wiadomo, e konspiracja ukrya, nieraz na zawsze, wiele z tego, co si wwczas dziao, i historycy badacze mimo wieloletniego wysiku nie mogli dotychczas wszystkiego wyjani. Dotyczy to w odniesieniu do produkcji materiaw wybuchowych zwaszcza wczeniejszych lat okupacji, pocztkw konspiracji do 1942 roku. Wydaje si, e dopiero wydarzenia lat 1943-1944 s peniej udokumentowane. Nie podejmowaem w zasadzie tematu wykorzystania wytworzonych materiaw w podziemnej produkcji rodkw walki. To odrbny problem. Poza zakresem moich zainteresowa i moliwoci pozostaa odpowied na pytanie, na ile ten gigantyczny wysiek zaspokoi potrzeby zwizane z walk. Z ca pewnoci mona jednak stwierdzi, e w warszawskim okrgu Armii Krajowej dokonano wielkiego dziea, ktre miao znaczenie dla caego okupowanego kraju. Stworzono i stale odnawiano w cikich zmaganiach podziemny przemys materiaw wybuchowych, dziki ktremu moliwa bya produkcja rodkw walki i sama walka oddziaw AK z okupantem. Jest to dzieo z pewnoci niemajce precedensu w czasach II wojny wiatowej. Dc do jak najlepszego przedstawienia przemysu materiaw wybuchowych stanowicego cz podziemnego przemysu zbrojeniowego, staraem si ukaza najwaniejsze miejsca i okolicznoci, w jakich przebiegaa konspiracyjna produkcja, a zwaszcza ludzi - oficerw, inynierw, technikw, robotnikw i onierzy, ktrzy na rnych odcinkach i w rny sposb przyczynili si do powstania tego podziemnego przemysu. Staraem si pokaza, skd pochodzili - nieprzypadkowo wrd kadry konspiracyjnej byo tak wielu pracownikw przedwojennego przemysu materiaw wybuchowych, szczeglnie Pastwowej Fabryki Prochu w Pionkach. Ludzie tego niezwykle wanego frontu pracowali w trudzie i znoju, w warunkach staego, najwyszego zagroenia i terroru, wielu z nich znosio nieludzkie cierpienia zadawane przez hitlerowskich oprawcw i wielu oddao ycie za Polsk. Niewtpliwie nie o wszystkich onierzach tego frontu dzi cokolwiek wiemy, niektrzy pozostali bezimienni, nieraz ukryci pod pseudonimami. Na pewno potrzebny jest dalszy wysiek wspomagajcy historykw, zwaszcza ze strony tych, co pozostali - towarzyszy walki, a take czonkw ich rodzin, aby pami o nich nie zagina. Chciabym, eby moje opracowanie mogo by te odczytane jako wkad do utrwalania pamici i wyraz hodu skadanego tym bohaterom onierzom frontu konspiracyjnej produkcji.
wynosi 150-200 g, a w filipince - 180-210 g. K. Satora, Podziemne zbrojownie..., s. 37; Filipinki, granaty konspiracyjnej produkcji, opra. J.P., w: Polska technika w walce z okupantem..., s. 36; podobne iloci dotycz amonitu. K. Satora pwdaje szacunkow wielko 394 tysicy granatw wyprodukowanych w wytwrniach AK, Podziemne zbrojownie..., s. 36.

Rocznik Warszawski r2006 t34 s159 190

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rocznik Warszawski r2006 t34 s159 190

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

R

PRODUKCJA MATERIAW WYBUCHOWYCH W WYTWRNIACH ARMII KRAJOWEJ W WARSZAWIE W LATACH 1940-1944

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

K. Satora. Podziemne zbrojownie polskie 1939-1944, Warszawa 2001.

szawa 1988, s. 89.

Kronika Warszawy", nr 4 (127), 2005, s. 10-37.

Od grudnia 1942 roku I zastpca szefa Wydziau Produkcji Konspiracyjnej.

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

wsppracowa z pionami produkcji w Kedywie i w Wydziale Saperw, a take ze Sub Uzbrojenia12.

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

J. Szabatowska, Przyczynek..., s. 1-2.

3. Kpt. in. Czesaw Sudlitz

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Por. F.J. Pogonowski, dz. cyt., s. 67.

BIBLIOTEKA INSTYTUTU HISTORYCZNEGO

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej..

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

Cz. Sudlitz, dz. cyt., s. 10.

K. Satora, Podziemne zbrojownie..., s. 50-52.

ra, Podziemne zbrojownie..., s. 51-52.

Produkcja materiaw wybuchowych w wytwrniach Armii Krajowej...

You might also like