Mariusz Gulczyski

Waciwoci gwnych typw i wariantw wspczesnych systemw politycznych

Mianem systemw politycznych okrela si caoksztat zorganizowanych struktur instytucji i organizacji oraz waciwych im regu i metod sucych przezwycianiu sprzecznoci i uzgadnianiu zachowa wspzalenych spoecznoci lokalnych, pastwowych i midzynarodowych. Waciwe im rnice s podstaw zaliczania systemw do kategorii demokratycznych bd monokratycznych oraz definiowania szczeglnych waciwoci poszczeglnych ich wariantw.
SPIS TRECI:

Definicja Demokratyczne systemy polityczne >> demokracje elitarne >> demokracje pene >> demokracje wadliwe >> demokracje fasadowe Monokratyczne systemy polityczne >> systemy paternalistyczne >> systemy teokratyczne >> systemy autorytarne >> systemy totalitarne Definicja Pojcie systemu politycznego jest wspczenie podstawow definicj caoksztatu struktury spoecznej, w ramach ktrej toczy si ycie polityczne. Jest rwnolegle z systemem gospodarczym i kulturowym jednym gwnych elementw systemu spoecznego,

ktrego funkcjonalno jest warunkiem koniecznym istnienia i rozwoju spoeczestw od czasu wyjcia ze stadium zbieracko owieckiego. Mianem tym okrela si caoksztat zorganizowanych struktur instytucji i organizacji oraz waciwych im regu i metod sucych przezwycianiu sprzecznoci i uzgadnianiu zachowa wspzalenych spoecznoci lokalnych, pastwowych i midzynarodowych. Zarwno norm i instytucji pastwowych, jak i innych struktur, zasad i metod samoorganizacji politycznej spoeczestw, stanowicych cznie system polityczny. Systemow metod zastosowano pierwotnie do badania obiektw przyrodniczych. Wedle takiego podejcia badawczego wszystkie organizmy od najmniejszej bakterii poczwszy, a na rolinach, zwierztach i ludziach skoczywszy s zintegrowanymi caociami, a wic systemami ywymi. S nimi komrki, jak rwnie tkanki i organy ciaa, przy czym najbardziej zoonym systemem jest ludzki mzg. Systemy nie ograniczaj si jednak do pojedynczych organizmw i ich czci. Podobne aspekty caociowoci znajdujemy w systemach spoecznych takich jak mrowisko, ul pszczeli czy ludzka rodzina oraz w systemach ekologicznych, w ktrych skad wchodzi szereg najrniejszych organizmw oraz materia nieoywiona, pozostajca we wzajemnym wspoddziaywaniu [Capra: 365]. Najbardziej wyrazistym tego przykadem s ywe organizmy, ktre dziki systemowej metodzie postrzegane s wspczenie jako systemy zoone z wielu podsystemw. Systemem jest zatem np. kady ywy organizm i systemami s rwnie skadajce si na podsystemy: np. system trawienny, system krwionony, system nerwowy. Podobnie systemow struktur maj liczne produkty ludzkiej wytwrczoci bardziej zoone ni mot czy cep np. telefon, lodwka, komputer, samochd, statek kosmiczny, a i internet, zautomatyzowane narzdzia i linie produkcyjne oraz wiele innych przyrzdw pomocnych wspczenie w ludzkiej egzystencji. Tym rni si od systemw przyrodniczych i spoecznych, e s niezdolne do samoczynnego, bez ludzkiej ingerencji, adaptowania si do zmiennych warunkw. Tak samo postrzegana i badana jako system moe by kada spoeczno, zorganizowana funkcjonalnie w sposb stwarzajcy warunki konieczne do koegzystencji i wspdziaania duych, zrnicowanych wielorako grup dziki adekwatnemu funkcjonowaniu wielu podsystemw, z ktrych gwne to system

gospodarczy, system polityczny i system kulturowy. Te za z kolei funkcjonuj mniej lub bardziej sprawnie w zalenoci od jakoci dziaania swoich podsystemw w przypadku systemu politycznego takich jak system pastwowy, system partyjny, system wyborczy, system samorzdowy, system administracji publicznej, system bezpieczestwa wewntrznego i obrony itp. Wnikliwe poznanie prawidowoci ich funkcjonowania uatwia systemowa metoda badawcza, ujawniajca t prost, aczkolwiek skryt dla potocznego ogldu prawd, e polityczna sfera w istocie dziaa tak samo jak system biologiczny [Roskin i in.: 39]. I podobnie jak ten i inne systemy moe by poznawalna i przewidywalna. Mianem systemw okrela si te fenomeny przyrodnicze, spoeczne i techniczne, ktre: - odrniaj si od otoczenia za porednictwem uchwytnej granicy, tworzc zbir rozrnialnych elementw powizanych ze sob rnorodnymi zalenociami; - s otwarte na oddziaywania pynce z otoczenia poprzez wejcia i zdolne do oddziaywania na otoczenie poprzez wyjcia; - s zdolne do adaptowania si do zmiennych warunkw, co umoliwia ich wzgldn trwao. System zatem to kada wzgldnie trwaa, wyrniajca si od otoczenia cao, funkcjonujca wedug waciwych jej prawidowoci, bdca zarazem zespoem podsystemw stanowicych jej czci skadowe oraz podsystemem hierarchicznie szerszych systemw. Ewidentna przydatno tego sposobu postrzegania rzeczywistoci do badania take innych ni przyrodnicze zjawisk sprawia, e metoda ta upowszechnia si we wszystkich dyscyplinach naukowych z politologi wcznie. Wspczenie dominuje przekonanie, e wikszo obiektw moe by zbadana adekwatnie tylko jako systemy. W rezultacie ten sposb rozpoznawania tego co wsplne i najistotniejsze dla badanego zjawiska jest stosowany zarwno w odniesieniu do zjawisk przyrody tak martwej, jak oywionej, jak i do caoksztatu stosunkw spoecznych, a zatem i do analizowanych tu zjawisk politycznych.

Pojcie systemu politycznego upowszechnio si niedawno dopiero w drugiej poowie XX w. Uprzednio dla okrelania tej sfery ycia spoecznego posugiwano si takimi pojciami jak pastwo, ustrj pastwowy czy polityczny, reim polityczny, co sprawiao, e badania tej materii koncentroway si niemal wycznie na aspektach prawno-instytucjonalnych. Pojcia te s stosowane nadal i uyteczne do statycznego (fotograficznego) definiowania badanych fenomenw. Okazuj si jednak niedostatecznym narzdziem dla wnikliwszego zbadania waciwoci politycznej sfery ycia spoecznego. Walor poznawczy okrelenia reim, jak i bliskiego mu znaczeniowo pojcia ustrj polityczny ogranicza bowiem koncentracja na analizie struktur pastwa, organizacji i metodzie dziaa pastwa wyznaczonych przez normy prawne. Tymczasem z praktyki wiadomo, e formalna organizacja pastwa jego ksztat prawno-instytucjonalny nie przesdza o treci ycia politycznego. Tworzy jedynie generalne ramy dla ukadu zoonego z relacji, w ktrych wadza pastwowa (jej aparat i instytucje) jest tylko jedn ze stron. Na funkcjonowanie pastwa, na jego charakter demokratyczny lub nie, oddziauj ywioowe procesy spoeczne. Wyraaj si one w dziaaniu innych ni pastwowe podmiotw polityki: ruchw spoecznych, partii i innych organizacji politycznych, religijnych, zawodowych, a take organizacji nieformalnych (grup nacisku). Ich znaczenie, aktywno i formy dziaania pozostaj w zwizku z charakterem konfliktw, jakie istniej midzy interesami (deniami) rnych grup spoecznych, ktre to interesy artykuuj i reprezentuj wobec wadz pastwa poszczeglne podmioty polityki [Szczega: 1718]. W przezwycieniu tych niedostatkw niezastpiona okazuje si systemowa metoda badawcza. Sedno postpu w poznawaniu zjawisk politycznych, osiganego dziki metodzie systemowej, polega na tym, e zwraca gwn uwag na dziaanie i zachowania wszelkiego rodzaju grup spoecznych, ktrych czonkowie ksztatuj okrelone stosunki polityczne poprzez speniane role spoeczne i aktywno w yciu publicznym [Markiewicz: 27]. Stwarzajc dziki temu moliwoci dynamicznego (filmowego) prezentowania natury i sposobw funkcjonowania badanych struktur i procesw politycznych. Umoliwia to wnikliwsze rozpoznanie funkcji polityki w yciu spoecznym, penej konfiguracji si spoecznych uczestniczcych w realizacji zada politycznych, celw i sposobw ich instytucjonalnego zorganizowania, oprogramowania przez ideologie, doktryny i normy prawne oraz metod dziaania.

Powszechno posugiwania si przez wspczesn politologi pojciem systemu politycznego nie idzie w parze ze zgodnoci definiowania jego istoty. Nie wdajc si w przekraczajce zadania tego wykadu porwnawcze analizy rnych definicji, poprzestajemy tu na dwch konstatacjach. Pierwszej, i niezalenie od rnic w definiowaniu i klasyfikowaniu systemu politycznego, wikszo autorw jest zgodna co do kilku kwestii. Naley do nich zaoenie, e system polityczny jest struktur zoon, spenia szereg funkcji, nadaje yciu politycznemu zorganizowany wyraz i obejmuje wszystkie zachowania (role) zwizane z wadz (dystrybucj dbr). Jego skadnikami s formalne i nieformalne instytucje polityczne oraz specyficzne zachowania wice si z kreacj orodkw wadzy publicznej, podejmowaniem przez nie wicych decyzji oraz egzekwowaniem odpowiedzialnoci rzdzcych. Tak rozumiane pojcie systemu politycznego jest szersze zarwno w stosunku do terminw pastwo, ustrj polityczny oraz reim polityczny [Antoszewski: 399]. I drugiej, e najistotniejsze z tych rnic stanowi odzwierciedlenie obiektywnego zrnicowania dwu gwnych typw systemw politycznych: demokratycznego i monokratycznego. Rnice w definiowaniu wynikaj bd z niedostatku rozpoznania jakociowej odmiennoci systemw waciwych spoecznociom rzdzcym si demokratycznie od systemw zasadzajcych si na monokratycznym rzdzeniu podlegym spoeczestwem, lub z charakteru orientacji definiujcych to zjawisko politologw: socjocentrycznego bd kratocentrycznego [Politologia - a knol by Mariusz Gulczyski]. Ranga odmiennoci midzy demokratycznymi i monokratycznymi systemami nakada konieczno oddzielnej prezentacji waciwoci tych typw oraz ich rnych wariantw. Demokratyczne systemy polityczne
Demokratyczny typ systemu politycznego to najkrcej - taki, w ktrym obywatele na rwnych prawach sprawuj wadz we wasnym imieniu, wykorzystujc w tym celu instytucje i procedury demokracji przedstawicielskiej i/lub bezporedniej [Kuciski: 25]. Do tej kategorii zalicza si systemy polityczne respektujce realnie powszechne upodmiotowienie polityczne obywateli, pluralizm partyjny umoliwiajcy alternacj wadzy w drodze powtarzalnych wyborw i jej kontrolowanie przez opozycj oraz podzia i wzajemne rwnowaenie wadzy ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej.

Demokratyczne systemy s konfiguracj wielu elementw, z ktrych gwne to:

spoeczno, skadajca si ze wspzalenych grup o interesach zbienych i sprzecznych, ktrej egzystencja uzaleniona jest od funkcjonalnej kompozycji systemw ekonomicznego, politycznego i kulturowego, organizacje artykuujce i zabiegajce o interesy tych grup przez zdobywanie i sprawowanie wadzy pastwowej bd wywieranie na ni wpywu za pomoc perswazji, manipulacji, negocjacji i kompromisu, organy wadzy pastwowej, zobligowane do ksztatowania i ochrony adu przed zagroeniami wewntrznymi i zewntrznymi, uprawnione do ukierunkowywania zachowa zarwno bezprzemocowymi metodami, jak i rodkami przymusu oraz przemocy, instytucje terytorialnej wadzy samorzdowej, ktrych autonomia jest istotnym wyrnikiem wspczesnych demokratycznych systemw, formalne i zwyczajowe normy regulujce wzajemne relacje i funkcjonowanie wszystkich czci skadowych systemu, ideologie i strategie polityczne, stanowice oprogramowanie ukierunkowujce dziaalno systemw pastwowych i partyjnych, instytucje i organizacje midzynarodowe do ktrych s afiliowane pastwa i partie polityczne, ktrych rola wzrasta w warunkach integracji kontynentalnych i globalizacji.

Podstawy wzorzec demokratycznego typu politycznej samoorganizacji spoeczestwa stworzyli w staroytnoci Grecy, ktrzy byli gwnie rzemielnikami, kupcami i mieszkacami miast. Dobra stanowice podstaw ich egzystencji miay charakter ruchomy mogli si z nimi przenosi, gdy im stosunki w danej miejscowoci nie odpowiaday. Dlatego Grecy zbudowali swoje spoeczestwo wok miastapastwa []. W mieciepastwie organizacja spoeczna nie ma charakteru autokratycznego, poniewa w tej samej klasie mieszkacw miasta nie ma moralnych powodw, by jeden czowiek by waniejszy bd wyej postawiony od drugiego [Youlan: 30]. W tego typu warunkach tak w przeszoci, jak i wspczenie najwiksze wpywy zyskuj ci, ktrzy pragn mie pewien wpyw na postpowanie innych, ale przede wszystkim chc mie szans wyboru wariantw wasnego postpowania; w zalenoci od dokonywanych wyborw odnosi korzyci albo ponosi konsekwencje [Mleczko: 7]. Potwierdzeniem tej reguy jest fakt, i demokratyczny typ systemu politycznego okazuje si najbardziej adekwatny w spoecznociach o silnych tradycjach mieszczaskich, z liczn i najbardziej wpywow klas redni.

Demokratyczny typ systemw politycznych by do niedawna dwojako ograniczony:

Liczb uprawnionych do partycypacji we wsprzdzeniu przesdzajc o elitarnym charakterze demokracji. Prawo do wsprzdzenia byo od staroytnoci po pierwsze dekady XX wieku przywilejem tylko mczyzn. Dodatkowo byo obwarowane rnego typu kryteriami: stanowymi przynalenoci do stanu wolnych w czasach niewolnictwa bd szlachty w feudalizmie; nastpnie, w czasach wczesnego kapitalizmu, klasowymi

dysponowaniem odpowiednim poziomem majtnoci oraz rasowymi przynalenoci do biaej rasy, co byo do niedawna regu w USA i RPA. Liczb tego typu pastw: w staroytnoci trwalej i peniej demokratyczne byy tylko Ateny i Republika Rzymska, w czasach feudalizmu Republiki Wenecka i Florencka, Konfederacja Szwajcarska i szlachecka Rzeczpospolita w Polsce, we wczesnym kapitalizmie Wielka Brytania i Stany Zjednoczone AP niewiele byo spoeczestw zorganizowanych wedle wczesnych, istotnie okrojonych regu demokratycznych.

Przezwycianie tych ogranicze dokonuje si z rosncym przyspieszeniem od niedawna. Zapocztkowane zostao przez klski monarchicznych imperiw w I wojnie wiatowej, nastpnie za procesw dekolonizacji i desowietyzacji w drugiej poowie XX wieku. Rezultatem tych procesw byy globowe przemiany okrelane mianem trzeciej fali demokratyzacji [Huntington: 35]. Zarwno rozpad kapitalistycznych imperiw kolonialnych w poowie ubiegego wieku, jak i rozpad radzieckiego imperium w kocu tego wieku, skutkoway wzrostem liczebnoci suwerennych pastw, z ktrych znaczna ale nie przewaajca liczebnie cz zaadaptowaa w rnej mierze ustrj demokratyczny. Skal zmian spowodowanych przez te procesy obrazuje fakt, e o ile w 1900 r. byo zaledwie 6 pastw demokratycznych na 48 istniejcych, to w 1920 r. ich liczba wzrosa do 15 na 51, a w 1990 r. ju 65 na 192 [Dahl: 14]. W 2007 roku liczb yjcych w pastwach o wielopartyjnej demokracji szacowano ju na ponad poow ludzkoci. Gwn determinant upowszechnienia demokracji jest to, i ten typ systemu politycznego okazuje si wysoce efektywny pod wieloma wzgldami:

dynamizowania rozwoju gospodarczego umoliwianego przez swobod przedsibiorczoci i spokj spoeczny; wyzwalania spoeczestw skutecznie stosujcych reguy demokratyczno rynkowe od niedostatkw i upowszechnianie dostatkw; upowszechniania wolnoci i rwnoci gwarantowania praw czowieka i obywatela; preferowania kompromisu w przezwycianiu sprzecznoci minimalizowania przemocy w stosunkach wewntrzpastwowych i midzypastwowych (od 1900 r. pastwa demokratyczne nie prowadziy ze sob wojen); zdolnoci elastycznego dostosowywania si do zmiennych warunkw dziki:

>> otwartoci na krytyk systemu i jego komponentw, wynikajcej implicite z wolnoci sowa. W odrnieniu od autokratycznych systemw, z reguy samochwalczych i niedopuszczajcych krytycznej refleksji, zwolennicy demokracji rynkowych uwaaj, i jest to system najmniej zy spord odkrytych przez czowieka, czego przekornym dowodem jest czsto cytowane powiedzenie Churchilla w Izbie Gmin w 1947 roku, i demokracja to najgorsza forma rzdw, jeli nie liczy innych form, jakie stosowano od czasu do czasu; >> zmianom personalnym piastunw wadzy pastwowej w drodze wyborw oraz wypieraniu przez rynek niesprawnych kierownikw aktywnoci gospodarczej przez sprawniejszych;

>> modyfikowaniu za pomoc pokojowych, legalnych reform instytucji i procedur stosownie do nowych potrzeb. Te bezsporne walory demokracji powoduj popularno objawiajc si nie tylko pozytywnie we wdraaniu regu tego stroju, ale i negatywnie przyznawaniu si do reimw drastycznie odmiennych, czego najjaskrawszym dowodem totalitarna Koreaska Republika LudowoDemokratyczna. Std konieczno orientowania si nie wedle cech formalnych, lecz realnych przy rozpoznawaniu przynalenoci konkretnych pastw do demokratycznego typu. Wedle wspczesnych kryteriw za systemy stricte demokratyczne uznawane by mog tylko te, ktrych ustrj opiera si formalnie i realnie na:

dostpnoci sfery polityki dla wszystkich monoci wybierania na stanowiska publiczne i swobodzie dostpu do tych stanowisk, czyli upodmiotowieniu ogu obywateli, bez ogranicze ze wzgldw klasowych, rasowych, majtkowych, religijnych, czy jakichkolwiek innych (poza wyrokiem sdowym pozbawiajcym praw publicznych); suwerennoci narodu (ludu) oznaczajcej, e wadza zwierzchnia, niezbywalna i niepodzielna, naley do zbiorowoci spoecznej yjcej w granicach pastwa; zasadzie reprezentacji utosamionej z delegowaniem uprawnie wadczych na przedstawicieli obieralnych przez nard w wyborach powszechnych i dziaajcych pod jego kontrol; uznaniu wyborw za gwne rdo legitymacji wadzy (prawomocnoci jej dziaania) i koniecznoci cyklicznego potwierdzania legitymacji wadzy w wyborach powszechnych; monoci zrzeszania si w partie polityczne i wyboru midzy alternatywnymi ofertami piastunw wadzy pastwowej; odpowiedzialnoci rzdzcych przed rzdzonymi tworzeniu wyspecjalizowanych instytucji kontroli wadzy majcych w zaoeniu zapobiega jej naduyciom; podziale wadz wyraajcym ide ograniczania rzdu poprzez wzajemne kontrolowanie si orodkw wadzy oraz przez dziaalno zorganizowanej opozycji politycznej; wolnoci przekona i wypowiedzi; instytucjonalnej ochronie praw obywatelskich wyraajcej si w stwarzaniu formalnych zabezpiecze obywateli przed nadmiern i nieuzasadnion ingerencj wadzy w ich sprawy prywatne oraz prawie wasnoci prywatnej i swobodzie przedsibiorczoci wedle regu gospodarki rynkowej.

Pierwszoplanow zasad demokratycznych systemw jest zwierzchnia wadza narodu. Rnica w tej materii z autorytarnymi systemami zasadza si na
formalnym i realnym upodmiotowieniu wszystkich obywateli. Wadze autorytarne traktuj z reguy spoeczestwo jako defektywne, czyli politycznie

niedostatecznie dojrzae by zaspokoi w peni wymagania wasnej natury, uzasadniajc tym podporzdkowanie go wadzy zwierzchniej [Simon: 11]. Demokracje zasadzaj si na traktowaniu penoletnich obywateli nie jako poddanych, lecz obywateli pastwa zdolnych do: >> decydowania, co dla nich jest dobre i co ze, a zatem >> ukierunkowywania dziaalnoci pastwa stosownie do swoich potrzeb, >> wyaniania przedstawicielskich wadz pastwowych oraz >> ponoszenia wspodpowiedzialnoci za pastwo. Przyjmowanie, i obywatele winni decydowa w sprawach najistotniejszych nie oznacza jak czsto dowodzi praktyka e bezbdnie potrafi zawsze zdefiniowa, wyartykuowa i ukierunkowa polityk pastwa zgodn ze swoimi interesami. Waciwa demokracjom zasada zwierzchniej wadzy narodu oznacza tylko, e ukierunkowana w ten sposb polityka pastwowa okazuje si czciej ni w autokratycznych systemach zgodna z dobrem narodu. A i skutki bdnych decyzji bywaj mniej dramatyczne, gdy wspodpowiedzialnymi czuj si obywatele. I wiksza ni w autokratycznych systemach jest moliwo ich skorygowania przez bezkolizyjn zmian ekip przywdczych i polityki pastwowej.

Drug zasad demokracji jest wyanianie piastunw wadzy w drodze rywalizacyjnych wyborw. Demokracja to system, w ktrym nikt nie moe sam
siebie wybra, nikt nie moe powierzy sobie wadzy rzdzenia i, tym samym, nikt nie moe przywaszczy sobie bezwarunkowej i nieograniczonej wadzy [Sartori, 257]. Wag tej instytucji zdefiniowa najzwilej Jose Ortega y Gasset, i zdrowie demokracji, kadego typu i kadego stopnia, zaley od jednego drobnego szczegu technicznego: procedury wyborczej. Caa reszta to sprawy drugorzdne. Jeli system wyborw dziaa skutecznie, jeli dostosowuje si do wymogw rzeczywistoci, to wszystko jest w porzdku, natomiast jeli tego nie robi, to demokracja zaczyna si wali, chociaby caa reszta dziaaa bez zarzutu [Gasset: 164]. W rozwinitej formie ten koronny wyrnik demokratycznych systemw przedstawia si w literaturze przedmiotu nastpujco: Za demokratyczny uznajemy tylko ten system, w ktrym opozycja moe kandydowa w wyborach, wygra je i przej wadz [...] Z konkurencyjnoci wi si z kolei trzy cechy. 1) niepewno ex ante; 2) nieodwoalno ex post; 3) powtarzalno. Przez niepewno ex ante rozumiemy, e istnieje moliwo, i co najmniej jeden czonek rzdzcej koalicji moe straci wadz w danych wyborach. Niepewno nie jest synonimem nieprzewidywalnoci: prawdopodobiestwo tego, jak rozo si szanse wyborcze, jest powszechnie znane. Aby wyniki okreli jako niepewne, wystarczajce jest, by istniaa szansa, e partia rzdzca przegra wybory. Przez nieodwoalno ex post rozumiemy pewno, e ktokolwiek wygra wybory, bdzie mg obj wadz. Wyniki wyborw w demokracji nie mog by zmienione, nawet jeli w gosowaniu zwyciy opozycja. Praktycznym skutkiem tej zasady jest nieuznawanie za demokracje pastw przeprowadzajcych oszukacze wybory i przeywajcych chwilow liberalizacj. Liberalizacja jest typowym dziaaniem reimw dyktatorskich dokonujcych kontrolowanego otwarcia w sferze

politycznej. Jeeli zabieg ten nie koczy si powodzeniem to znaczy jeli opozycja zwyciy w wyborach nierzadko nastpuje powrt do rzdw silnej rki. W takich warunkach nie ma zatem pewnoci, czy opozycji bdzie dane witowa swoje zwycistwo. Ostatni cech konkurencyjnoci jest wymg, by wybory powtarzay si cyklicznie: ktokolwiek je wygra, nie moe uy zdobytej wadzy do tego, by uniemoliwi przeciwnikom politycznym zwycistwo wyborcze w przyszoci [...] Wszystkie rezultaty polityczne musz by tymczasowe: przegrani nie trac prawa ani do przyszego uczestnictwa w wyborach, ani do brania udziau w negocjacjach, wpywania na proces ustawodawczy, wywierania nacisku na biurokracj czy odwoywania si do sdu. Nawet zapisy konstytucyjne nie s niezmienne: jednak reguy take mona zmienia tylko w zgodzie z reguami gry [Przeworski i in.: 3234].

Nastpn zasad wspczesnych pastw demokratycznych jest podzia i rwnowaenie wadz. Zasada ta zakada, i struktura pastwa powinna by tak

zorganizowana, by wadza bya podzielona, przejrzysta i uporzdkowana wedug regu odpowiedzialnoci. W ten sposb zasada podziau wadz staje si organizacyjn zasad konstytucyjn, umoliwiajc spenienie postulatu wieloci centrw decyzyjnych (rozstrzygajcych). Podzia kompetencji moe mie charakter: 1) materialny, co oznacza, e z przedmiotowego punktu widzenia tworzenie prawa, wykonywanie prawa i wymiar sprawiedliwoci nale zasadniczo do wyodrbnionych, specjalnie w tym celu powoanych organw; 2) organizacyjny, co oznacza, e odpowiedni organ czy te grupy organw samodzielnie realizuj przypisane im funkcje i e istota adnej z tych funkcji nie moe by przekazana innemu organowi; 3) osobowy, co oznacza, e zasadniczo osoba penica funkcje w jednym organie nie powinna peni funkcji w innym organie [Suchocka: 149]. Zasada ta przeciwdziaa koncentracji wadzy w jednym ogniwie grocym naduywaniem wadzy i wystpowaniem zjawisk patologicznych w funkcjonowaniu pastwa. Istot rnicy demokratycznych systemw od autorytarnych w tej sferze odzwierciedla najlapidarniej odmienno roli prawa w regulowaniu zachowa obywateli i rzdzcych. W demokracjach obywatelom dozwolone jest wszystko, co nie jest zabronione przez prawo, za sprawujcym wadz pastwow wycznie to, do czego ich prawo obliguje i na co im zezwala. Autokracje s oparte na diametralnie odmiennej zasadzie: minimalnego bd adnego ograniczania przez prawo rzdzcych, natomiast obywatelom zabronione jest wszystko, na co nie ma wyranego zezwolenia prawa i powoanych do jego stanowienia i interpretacji funkcjonariuszy oraz instytucji pastwowych. Wedle Mirosawa Wyrzykowskiego celem pastwa prawnego jest rozwj i umocnienie sprawiedliwoci oraz wola i zdolno do ochrony obywatela przed samowol wadzy; pastwo prawne powinno mie charakter pastwa konstytucyjnego, a prawa i wolnoci obywatelskie charakter praw zasadniczych (podstawowych), co oznacza w przypadku wolnoci obywatelskich, e statuuj one zasadniczo nieograniczon wolno w stosunku do pastwa i zasadniczo ograniczon moliwo wadczego oddziaywania pastwa na obywateli; pastwo prawne samo okrela granice swych relacji wobec obywateli, przeksztacajc tym samym stosunki midzy wsplnot pastwow a jednostk w stosunki prawne; pastwo prawne jest ucielenieniem ochrony wolnoci osobistych i

Kolejn generaln zasad demokracji okrela si mianem rzdw prawa.

politycznych obywateli i charakteryzuje si powcigliwoci (miarkowaniem) dziaa wadzy pastwowej, ktrej wszystkie podmioty wykonuj swe funkcje (kompetencje) na gruncie norm prawnych; decydujce dla pastwa prawnego jest prawo nadajce miar i form caemu yciu w ramach pastwa; w materialnie ujmowanym pastwie prawnym gwarantowana jest sfera wolnoci i odpowiednie ograniczenie zada pastwa; pastwo prawne jest porzdkiem (struktur), w ktrego ramach politycznie dojrzae spoeczestwo samo si ogranicza; w pastwie prawnym porzdek prawny odpowiada okrelonym wymogom [Wyrzykowski: 66 67].

Rwnie istotn jak powysze zasad nowoczesnych demokracji jest samoograniczanie wadzy pastwowej. To jedna z najistotniejszych cech
stricte demokratycznych systemw. Wadza autorytarna cechuje si skonnoci do maksymalnego rozszerzania wpyww na ycie spoeczne. Decydowania nie tylko o porzdku politycznym i funkcjonowaniu gospodarki, ale i o wiatopogldzie obywateli, ich yciu prywatnym. Cnot nowoczesnych demokracji jest przeciwstawna zasada: tylko tyle ingerencji pastwa w ycie publiczne i prywatne obywateli, ile jest to konieczne do uzgadniania wspzalenych zachowa i przezwyciania konfliktw. W pozostaych, bezkonfliktowych dziedzinach pastwo demokratyczne zobligowane jest do ograniczania si do ochrony indywidualnej intymnoci, prywatnoci, odmiennoci, indywidualnej i spoecznej wraliwoci i aktywnoci. I subsydiarnego czyli pomocniczego wspierania uytecznych spoecznie form aktywnoci i samoorganizacji obywateli. Dotyczy to obydwu gwnych sfer bytu spoecznego: prywatnej i publicznej. W sferze prywatnej demokratyczne pastwo jest zobligowane do ochrony godnoci, ycia i wasnoci obywateli oraz swobody pogldw i zachowa indywidualnych nie naruszajcych obiektywnych interesw innych osb. W tym sedno rnicy od reimw autokratycznych, ktre cechuje skonno do bezwzgldnego podporzdkowywania kadego i wszystkich przez decydowanie nie tylko o kwestiach stricte politycznych, ale i o wiatopogldzie, etyce, obyczajach. Pastwo demokratyczne winno w tych sferach respektowa podzia rl midzy pastwem, wstrzemiliwie stosujcym waciwe mu rodki bogate czyli przymus, a kocioami i stowarzyszeniami wiatopogldowymi, oddziaywujcymi rodkami okrelanymi mianem ubogich zasadzajcych si na perswazji, wolnych od przymusu. Pastwo winno wspiera kocioy, zwizki wyznaniowe i stowarzyszenia spoeczne w tej misji przez zapewnianie im penej swobody pozyskiwania zwolennikw przestrzegania wikszych ni w prawie pastwowym wymaga moralnych. Opowiadajcy si za uskromnianiem uprawnie pastwa w tej szczeglnie delikatnej sferze motywuj, e rozszerzanie ich jest cech rnych wersji reimw autokratycznych - ongi chrzecijaskich o inkwizytorskim charakterze, wspczenie islamskich pastw teokratycznych, angaujcych wymiar sprawiedliwoci w egzekwowanie przykaza szariatu.

W sferze publicznej demokratyczne pastwo nie powinno ingerowa w obszar bezkonfliktowych zada, ktre mog i winny by realizowane metodami dobrowolnego wspdziaania na rzecz wsplnych interesw, celw i wartoci, waciwymi dla spoeczestwa obywatelskiego. W demokracjach spoeczestwo obywatelskie obejmuje zazwyczaj wiele obszarw, podmiotw i form instytucjonalnych o rnym stopniu sformalizowania, autonomii i siy. W spoeczestwach obywatelskich dziaaj czsto organizacje takie jak formalne instytucje charytatywne, prorozwojowe organizacje pozarzdowe, wsplnoty, organizacje kobiece, zwizki wyznaniowe, stowarzyszenia zawodowe, zwizki zawodowe, grupy samopomocy, ruchy spoeczne, stowarzyszenia przedsibiorcw, koalicje i grupy interesu [Czapiski: 205]. W dziedzinach objtych ich dziaaniem pastwo winno nie wyrcza spoeczestwa, lecz ogranicza sw rol do pomocniczego wspierania rnorodnych inicjatyw sprzyjajcych mobilizowaniu spoecznej wraliwoci i aktywnoci. W tym zawiera si istotna rnica od autokratycznych reimw, ktre zwyky ogranicza swobod samoorganizacji i zniewala przez uzalenianie spoeczestwa od upastwowionych form zorganizowanej aktywnoci.

Ostatni, lecz nie mniej wan zasad wspczesnych pastw demokratycznych, jest racjonalne przezwycianie konfliktw midzy interesami i wol wikszoci a mniejszoci, z ktrych skada si kade spoeczestwo. Przyczyny i charakter tych konfliktw bywaj dwojakie.
Z jednej strony powoduje je fakt, i demokracja to wadza aktualnej wikszoci wyborczej. Wadza wikszoci moe by wadz despotyczn. I chocia tyranizowana bdzie tylko mniejszo, to jak wiadomo wszelka tyrania jest zem. Miar zatem demokratycznoci ustroju pastwowego, a take miar demokratycznoci wewntrznej wszystkich organizacji spoecznych s zabezpieczenia przed tyrani wikszoci [Krl: 9]. Drugi powd konfliktowoci odzwierciedla najwyraziciej przykad Rzeczypospolitej szlacheckiej. Waciwy jej reguom sposb uwzgldniania woli mniejszoci wyraa si w obligatoryjnym charakterze instrukcji uchwalanych przez sejmiki wybierajce posw na Sejm oraz konieczno konsensu wszystkich parlamentarzystw przy podejmowaniu uchwa, czego najdrastyczniejszym instytucjonalnym wyrazem byo liberum veto, umoliwiajce zerwanie sesji sejmowej sprzeciwem jednego z posw. Historycy zasadnie oceniaj, i stao si to jednym z istotniejszych czynnikw degeneracji i upadku pastwa polskiego, sfinalizowanych jego rozbiorami. Std poszukiwanie rozwiza przezwyciajcych dwojakiego rodzaju groby: zarwno tyranii wikszoci (okrelanej wspczenie mianem demokratury czyli dyktatury wikszoci nad mniejszoci), jak i anarchii typu szlacheckiego. Ich kierunek znajduje wyraz w konstruowaniu regu i instytucji nowoczesnych demokracji tak, by kojarzyy one uwzgldnianie woli wikszoci z uwzgldnianiem moliwoci artykuowania i reprezentowania interesw mniejszoci za pomoc procedur demokratycznych, takich jak obnianie tzw. progw wyborczych w odniesieniu do partii czy komitetw wyborczych reprezentujcych mniejszoci etniczne, wymg poparcia przez kwalifikowan wikszo ustaw o szczeglnym

znaczeniu np. zmiany konstytucji, a i przyjmowany coraz czciej wymg uwzgldniania w skadzie parlamentu, rzdu i administracji pastwowej grup mniejszociowych np. Afroamerykanw i Latynosw w USA, czy niedostatecznie reprezentowanych np. kobiet we Francji i w Polsce. W praktyce wspczesnych demokratycznych systemw politycznych zdefiniowane wyej waciwoci i zasady s aplikowane i przestrzegane w rnym stopniu. Std konieczno ucilania rzeczywistego charakteru konkretnych systemw aspirujcych do miana demokratycznych, w czym pomocne s kryteria zastosowane w przeprowadzonych w 2008 roku badaniach waciwoci systemw w 165 pastwach (pominito 27 mikropastewek) uwzgldniajcych a 60 kryteriw, uwzgldniajcych nie tylko elementarne kryteria, jak wolne i uczciwe wybory oraz wolnoci obywatelskie i prawa czowieka, lecz i wiadczce o skonsolidowanym charakterze demokracji transparentno i sprawno rzdzenia oraz odpowiedni poziom partycypacji politycznej obywateli wspieranej przez demokratyczn kultur polityczn [vide Index of Democracy 2008]. Wedle tej klasyfikacji wyrnia si wspczenie trzy rodzaje demokratycznych systemw:

demokracji penych respektujcych nie tylko formalnie, lecz realnie peen katalog zdefiniowanych wyej waciwoci. Na to miano zasuguje zaledwie 30 pastw czyli 18 % oglnej liczby badanych zamieszkaych przez 14,4% ludzkoci. demokracji wadliwych - w ktrych instytucjonalno-prawne ramy maj wprawdzie charakter zgodny z waciwymi dla wspczesnych penych demokracji, lecz s one niedostatecznie wypeniane adekwatnie demokratyczn treci spoecznej aktywnoci. Do tej kategorii zaklasyfikowano w tych badaniach 50 pastwa, czyli 29,9% oglnej liczby badanych, zamieszkaych przez 35,5% ludzkoci. W grupie tej znalaza si rwnie na pitnastej pozycji Polska - lepszej o trzy miejsca ni badaniach sprzed dwu lat z pastw Unii Europejskiej powyej tylko od otwy, Rumunii i Bugarii. Przesdziy o tym gwnie takie czynniki, jak brak wykrystalizowanego systemu partyjnego, obsadzanie funkcji administracyjnych nie wedle kwalifikacji lecz klucza partyjnego oraz niski poziom kapitau spoecznego, mierzonego wskanikami poziomu kultury politycznej, zaufania, samoorganizacji i aktywnoci spoecznej. demokracji fasadowych, zwanych te systemami hybrydowymi - kojarzcych
formalne ramy demokracji z elementami autorytarnych stosunkw politycznych. W kategorii tej mieci si 36 pastw 21,6% oglnej liczby badanych, zamieszkiwanych przez 15,2% ludzkoci. Okrelanie tym mianem jest zasadne wobec pastw adaptujcych

naskrkowo demokratyczne formy, bez ich gbszego zakorzenienia. Jest to nagminne w pastwach bez tradycji demokratycznych, z masami biernymi lub podatnymi na manipulacje polityczne, silnie zrnicowanymi, w ktrych nard jest przedmiotem a nie suwerenem. Demokratyczne instytucje s tam kamuflaem sprawowania wadzy przez oligarchiczn klas polityczn i demokratyzm ogranicza si do stosunkw w scentralizowanych strukturach wadzy.

Tego typu tendencje s zjawiskiem czstszym w pastwach powstajcych po rozpadzie obydwu typw zniewolenia i uzalenienia zarwno kapitalistycznego, jak i radzieckiego. Objawy demokracji fasadowych znajdujemy na rnych kontynentach szczeglnie w Afryce, Azji oraz w Ameryce aciskiej. Taki sam charakter przyjmuj te reimy ksztatujce si w postradzieckich republikach Dalekiego Wschodu: Uzbekistanie, Turkemenistanie, Kazachstanie. Hybrydowy charakter demokratycznych formalnie, lecz autokratycznych realnie systemw rnych pastwa nie wynika tylko czy gwnie z autorytarnych skonnoci ich aktualnych wadcw i elit politycznych. Najczstszym powodem s silne wpywy tradycji skaniajcych do poprzestawania na podrasowywaniu uksztatowanych przez tysiclecia bd wieki sposobw politycznej samoorganizacji spoeczestw formalnymi, quasi-demokratycznymi formami. Do czsto powodem fasadowoci jest niedojrzao warunkw do zaaplikowania w peni demokratycznych systemw, wynikajcych ze zdewastowania przez kolonizatorw struktur spoecznych i ekonomiki. Zdarzaj si te przypadki przejciowego odchodzenia od zasad demokracji na skutek spotgowanego kryzysu gospodarczego i politycznego. Wielorako tych powodw sprawia, e definiowanie niedostatku demokracji winno mie przede wszystkim charakter wykrywania przyczyny, a nie tylko i gwnie winy okrelonych osb czy grup spoecznych. I uwzgldnienia, i demokracja jest wprawdzie najlepszym ze znanych dotychczas typw systemw politycznych lecz tylko tam, gdzie istniej odpowiednie tradycje i wspczesne warunki dla jej zakorzenienia i rozkwitu. Gdzie tego braknie, bardziej funkcjonalne okazywa si mog wyrastajce z rodzimych tradycji systemy umiarkowanej monokracji. Lepsze ni brak jakiejkolwiek organizacji czego wyrazistym przykadem zanarchizowana, rzdzona od dziesicioleci przez zwalczajce si pirackie bandy Somalia. A i lepsze od narzucania demokracji przemoc. Za fasad takiego upowszechniania demokracji i uniwersalizmu zachodnich jej wzorcw, kry si bowiem moe polityka globowego ekspansjonizmu niekiedy podobnie brutalna i dewastujca, jak kamuflujca w ubiegych wiekach ekspansjonizm kolonialny i neokolonialny ideologia upowszechniania cywilizacji biaego czowieka.

Monokratyczne systemy polityczne

Do monokratycznego typu, zwanego te autokratycznym, zalicza si systemy jednowadcze, cechujce si skoncentrowaniem wadzy w hierarchicznych strukturach, rzdzcych autorytarnie podporzdkowanym im spoeczestwem, pozbawionym realnego wpywu na powoywanie i odwoywanie rzdzcych i ich decyzje wadcze. Sedno rnic midzy demokracj a monokracj mona zdefiniowa najkrcej, i demokracje to rzdy w ramach prawa obowizujcego zarwno spoeczno, jak i rzdzcych, za w monokracjach istotniejsz rol ni prawo odgrywa wola rzdzcych, od tego zatem, jacy oni s, zaley zakres, charakter i sposoby wpywania systemu politycznego na ycie spoeczne.

Monokracje maj prostsz konstrukcj ni demokracje, bowiem waciwy temu typowi system polityczny jest w istocie tosamy z systemem pastwowym i zintegrowanymi z nim organizacjami. Zwiksza to wprawdzie doranie sterowno spoecznoci pozbawion swobody samoorganizacji oraz legalnej reprezentacji opozycyjnych interesw, pogldw i opcji politycznych. Lecz na dusz met ograniczenia te skutkuj niezdolnoci bezkolizyjnej wymiany rzdzcych i niereformowalnoci, koczc si zazwyczaj wytracaniem efektywnoci tak zorganizowanych systemw i upadkiem. Monokratyczne systemy polityczne dominoway od zarania ludzkoci po czasy wspczesne, a i nadal s do powszechne. Do kategorii tej zakwalifikowano w cytowanych badaniach 51 pastw czyli 30,5% ogu, zamieszkaych przez 34,9% ludzkoci [Index of Democracy 2008]. Waciwy im styl rzdzenia i uksztatowane przez tysiclecia nawyki i skonnoci ujawniaj si nie tylko w monokratycznych systemach, ale i w wadliwych oraz fasadowych demokracjach. Przejawiaj si te w kratocentrycznych interpretacjach polityki: traktowaniu zdobywania i sprawowania wadzy politycznej jako wartoci samoistnej, z pomijaniem jej spoecznych suebnoci i uzalenie. Monokratyczny typ systemw politycznych ma wspczenie wiele odmian, z ktrych gwne to: >> systemy paternalistyczne waciwe dla pastw Dalekiego Wschodu, w ktrych uksztatowane przez tysiclecia stosunki midzy rzdzcymi a rzdzonymi stanowi naladownictwo wzorcw waciwych dla wizi rodzinnych, >> systemy teokratyczne w ktrych gwn wizi s normy i struktury religijne, wspczenie najsilniej zakorzenione w tradycji muzumaskiej i praktyce pastw Bliskiego Wschodu, >> systemy autorytarne polegajce na arbitralnym podporzdkowaniu spoecznoci scentralizowanym orodkom wadzy pastwowej, czego najczstsz wspczenie form s dyktatury wojskowe, >> systemy totalitarne bdce najdrastyczniejsza form monokratycznych systemw; wspczenie, po klsce hitleryzmu i degradacji stalinizmu istniejc w ladowej postaci totalitarnego systemu w Korei Pnocnej .

Paternalistyczny wariant systemw spoeczno-politycznych uksztatowa si w rolniczych spoecznociach Dalekiego Wschodu.

Pastwa tego regionu Chiny, Japonia, Tajwan, Wietnam, Korea, Kamboda, Laos, Singapur aczkolwiek wspczenie rne pod wieloma wzgldami, czy tosamy od tysicleci specyficzny typ stosunkw spoecznych i politycznych, ktrych prawzorem jest ad panujcy w wielopokoleniowej rodzinie rolniczej podporzdkowanej wadzy Ojca rodu i std okrelany mianem paternalizmu. Gwn kolebk tego typu byo pastwo chiskie o najstarszym rodowodzie ze wszystkich istniejcych nieprzerwanie po czasy wspczesne, bo od przeszo 4

tysicy lat. W Chinach przewaali od tysicleci i nadal przewaaj liczebnie rolnicy mieszkajcy na wsi i yjcy z ziemi, ktra jest dobrem nieruchomym. Chiny cierpiay chronicznie na przeludnienie i niedobr zasobw naturalnych gwnie uprawnej ziemi, wic silniejsza bya tam konieczno zdyscyplinowanego wspdziaania liczniejszych zazwyczaj ni w innych regionach zespow. Podstawow form zespow wytwrczych byy w tych warunkach wielopokoleniowe liczne rodziny. To, i dominujcym przez tysiclecia podstawowym sposobem samoorganizacji spoeczestw Chin i ssiedzkich krajw Dalekiego Wschodu bya chopska rodzina, ktra musi y razem ze wzgldw ekonomicznych przesdzio o uksztatowaniu chiskiego systemu zorganizowanego wedle tosamych zasad, ktry bez wtpienia by jednym z najbardziej zoonych i dobrze zorganizowanych na wiecie" [Youlan: 2425]. Rodziny chiskie byy z reguy duo wiksze ni te na Zachodzie (tak przed, jak i po rewolucji przemysowej) i jako takie stanowiy baz dla znacznie wikszych jednostek ekonomicznych. Idealna rodzina w rozumieniu konfucjaskim to gospodarstwo domowe obejmujce pi pokole: od seniora rodu a po prawnuki [Fukuyama, 1997: 106]. Patriarchalna rodzina z hierarchicznym podziaem pozycji, funkcji, wzajemnych obowizkw i odpowiedzialnoci staa si tam nie tylko podstawow komrk spoeczn, ale i wzorcem stosunkw spoecznoci lokalnej, przedsibiorstwa, pastwa. Podobnie przedstawiaa si tradycyjna struktura spoeczna w innych pastwach Dalekiego Wschodu. Wywiedzione z takiego porzdku reguy funkcjonowania spoeczestwa i pastwa zartykuowa Konfucjusz doradca wadcw yjcy w 551 479 p.n.e. std okrelane s mianem konfucjanizmu. Wedle uznawanego wci za obowizujcy nie tylko w Chinach, lecz w wikszoci pastw Dalekiego Wschodu najsilniej w Japonii, Korei, Singapuru, Wietnamu, Kambody, Laosu konfucjaskiego kanonu norm ycia spoecznego, pastwo funkcjonuje na podobiestwo wsplnoty rodzinnej. Wynikaj std podstawowe reguy politycznej organizacji spoeczestwa, z ktrych gwne to: 1) Paternalistyczna forma stosunkw midzy rzdzcymi a rzdzonymi, wedle ktrej pastwo jest lustrzanym odbiciem regu panujcych w rodzinie. Przenoszenia regu ycia wzorowanych na patriarchalnej rodzinie na wiksze struktury ekonomiczne i polityczne z pastwem wcznie nie naley wszelako pojmowa jako utopijnej sielanki. Kreowanie patriarchalnej ich formy wynikao z twardych wymogw egzystencji Chiczykw i ludw przejmujcych tosame normy. I wizao si z koniecznoci uzgadniania wspzalenych zachowa i dziaa jednostek i zespow o interesach nie tylko zbienych, ale i nietosamych, rozbienych i przeciwstawnych. Czyli stosowania instrumentw wadzy politycznej rnicej si od wypracowanych w innych krgach cywilizacyjnych form, lecz nie treci. W pastwie rodzinnym organizacja spoeczna jest autokratyczna i hierarchiczna, poniewa w rodzinie wadza ojca jest w naturalny sposb nadrzdna wobec syna" [Youlan: 30]. Autorytet gowy pastwa, podobnie jak rodu, obliguje podporzdkowanych do bezwzgldnego posuszestwa, uwarunkowanego wszelako wywizywaniem si paternalistycznego przywdcy z obowizkw troski o dobro podopiecznych. 2) Priorytet interesw zespou nad indywidualnymi w przeciwiestwie do dominujcego w naszym krgu kulturowym indywidualizmu. Wrd gwnych cnt

konfucjanizmu centralne miejsce zajmuje naturalne poczucie wizi czcej czonkw rodziny. Jednostka bya i jest tam nadal wana nie samoistnie, ale jako cz skadowa spoecznoci. Zesp rodzina, firma, pastwo s wartociami nadrzdnymi, ktrym jednostka winna podporzdkowa cakowicie swoje interesy i suy, powicajc w razie potrzeby wszystko, z yciem wcznie. Ta cecha jest zakorzeniona w dowiadczeniu historycznym tamtych spoecznoci, ksztatujcych swoj kulturow tosamo w duo trudniejszych warunkach bytowych ni rdziemnomorskie. W krajach biednych lub bardzo biednych solidarno konfucjaska okazuje si bardziej ludzka, wspczujca i bezpieczna ni indywidualizm waciwy dla Zachodu. Std bierze si tradycyjnie mniejsza rozpito dochodw i zarobkw ni waciwa dla innych krgw cywilizacyjnych. Ta odmienno okazuje si wspczenie efektywniejsza gospodarczo, odpowiada bowiem lepiej nowym wymogom postpu cywilizacyjnego. rdziemnomorski typ herosa by skuteczny w uprzedniej fazie rewolucji przemysowej. Wwczas promotorami postpu byy wybitne jednostki zarwno jako wynalazcy typu Edisona, jak i jako przedsibiorcy w rodzaju Forda. We wspczesnej fazie postpu cywilizacyjnego efektywniejsza okazuje si zespoowo zarwno w wynalazczoci, jak i podejmowaniu decyzji, a take w realizacji. Wie si z tym wysoki poziom wizi spoecznych opartych na zaufaniu nie tylko do najbliszej rodziny, ale szerszych wspzalenych zespow, okrelany wspczenie mianem kapitau spoecznego istotnie pomocnego w efektywnoci rozwoju gospodarczego. Absolutna lojalno wobec wasnego zespou rodziny, rodu, spoecznoci lokalnej czy firmy, narodu czy si z jakociowo odmiennym traktowaniem obcych, wobec ktrych nie naley by otwartym i mona by nielojalnym. 3) Tradycjonalizm dominujca rola tradycyjnych norm obyczajowych w regulowaniu zachowa spoecznych to nastpna trwaa cecha tego typu pastwowoci. W tym typie porzdku spoecznego postpowanie ludzi podlega w sposb bezrefleksyjny zwyczajom i uregulowane jest przez tradycyjne wzory. Taki typ zachowa znany jest take w spoecznociach chopskich w innych regionach wiata, w ktrych wypracowane przez wieki wzory kulturowe peni dwojak rol: czynnika spoecznej wizi i czynnika adu spoecznego. Dowodem efektywnoci tej formy regulowania stosunkw spoecznych w pastwach Dalekiego Wschodu jest najdusza, wynoszca ponad cztery tysice lat dugotrwao tamtejszych cywilizacji oraz liczebno ludnoci. Dugotrwao powodowaa szlifowanie i zakorzenianie sprawdzonych norm ycia spoecznego. Liczebno wymagaa trwaoci norm wszelkie nage i czste zmiany wprowadzayby chaos miast podanego adu. Std odmiennie ni w kulturze rdziemnomorskiej mniejsza rola prawa pisanego, zastpowanego przez obyczaj rozstrzygania sporw w oparciu o prawo zwyczajowe i przez paternalistyczne struktury i organa wadzy spoecznej. Wspczesne nastpstwa tej rnicy kulturowej odzwierciedla najwyraziciej fakt, i o ile w USA jeden prawnik przypada na 300 osb, to w Japonii na 7.700, a w Chinach wielokrotnie mniej. [Newsweek: 30.03.1998]. 4) Hierarchizacja stosunkw wadczych wedug kompetencji i prawoci. Chiny byy pierwszym z pastw, ktre wyksztaciy przed 22 wiekami system urzdniczej [mandaryskiej] suby cywilnej, rekrutowanej nie ze szlachetnie urodzonych, lecz z absolwentw konfucjaskich szk, do ktrych rekrutowano najzdolniejszych z wszystkich stanw. Sprzyjao to doborowi wadz pastwowych nie wedle

urodzenia czy przynalenoci do stanw/klas uprzywilejowanych, lecz wedle kompetencji. Stosowanie tych regu wspczenie sprawia, e w Chinach pod rzdami partii komunistycznej nie nastpia podobna jak w ZSRR gerontokratyczna degeneracja kadr kierowniczych, lecz dokonuje si ich pynna wymiana pokoleniowa na kolejne ekipy sprawnych liderw i funkcjonariuszy pastwowych. 5) Pragmatyzm adaptowanie uytecznych spoecznie wartoci rnych nurtw religijnych i cywilizacyjnych. Jego rdem jest synkretyzm tradycja tolerancyjnego kojarzenia rnych religii, filozofii i cudzych dowiadcze, bez rezygnacji z tego co trwale uyteczne z wasnych. Std odporno na tendencje dogmatycznego skostnienia, czego dowodem fakt, e rzdzone przez komunistw Chiny nie popady wzorem radzieckim w doktrynerskie zamykanie na inne dowiadczenia i okazay si dziki temu zdolne do skutecznej modernizacji. Stwarza to wspczenie moliwo adaptowania przydatnych wzorcw z rnych ideologii i systemw bez wyzbywania si tego co funkcjonalne nadal z rodzimej tradycji. Walory takiego podejcia ujawniaj si szczeglnie wyrazicie w skutecznym adaptowaniu regu gospodarki rynkowej oraz tego co uyteczne z demokratycznych instytucji, bez rezygnowania z tradycyjnych zasad paternalizmu czego ewidentnym dowodem przemiany zachodzce w Japonii, Korei Poudniowej, Singapurze, a w ostatnich dziesicioleciach take w Chinach. Ten zestaw waciwych dla konfucjanizmu wartoci przesdza o jakociowo odmiennych zachowaniach spoecznoci dalekowschodniego krgu kulturowego. Sedno tej rnicy skonstatowa polski bystry obserwator przed niemal stu laty nastpujco: Punkt cikoci ycia u czowieka wschodniego nie ley w powodzeniu materialnym, lecz w czym, co znajduje si poza nim. W czym? W pracy. W radoci tworzenia. Uycie, rozkosz, jak daje bogactwo, to rzecz niepowana. Czowiek oddajcy si rozkoszy jest tylko pijany, oszoomiony yciem. Rozkosz jest praca za w tym najbiedniejszy rikszarz czy kulis rwny jest Mikadowi [cesarzowi MG] bo wszyscy w ten sposb w mioci tworz jedn wielk Japoni [Bandrowski: 79]. Najistotniejszym walorem, przesdzajcym o trwaoci paternalistycznego systemu w przeszoci i teraniejszoci, jest bezspornie jego efektywno. Dowodem tego w przeszoci by fakt, e spoecznoci tak zorganizowane okazay si bd skutecznie oporne wobec prb kolonizacji jak Japonia, Chiny, bd konsekwentnie walczce ze zniewoleniem czego dowodem Wietnam czy Korea. Wspczesnym potwierdzeniem trwaej uytecznoci tego systemu jest optymalnie efektywne dostosowywanie si do warunkw globalizacji, czego ewidentnym efektem jest dynamiczny wzrost potgi i roli dalekowschodnich tygrysw w wiatowej gospodarce. To wanie typowe dla konfucjanizmu waciwoci, zadawnione i nie do usunicia, stanowi filtr, przez ktry Japonia przepuszcza nowoczesn cywilizacj europejsk i amerykask, zrcznie j dostosowujc do swoich potrzeb [] Duch narodu japoskiego okaza si od zachodniej cywilizacji silniejszym, korzysta z niej, ale nie uleg jej. Japonia nie tylko nie umiera pod brzemieniem nowoczesnej cywilizacji, ale doskonale si z ni czuje. Ludy dzikie gin od niej jak dzikie zwierzta, ktre linia kolejowa tpi wicej ni najzawzitszy myliwy. Japonia nawet bez europejskiej cywilizacji nigdy

nie bya dzik [Bandrowski: 99 101]. Wiarygodno tych konstatacji uprawdopodobnia szczeglnie fakt, i zostay sformuowane przez polskiego podrnika w 1918 roku i s wspczenie potwierdzane przez podobnie skuteczny, oryginalny rozwj cywilizacyjny innych pastw tamtego regionu: Korei Poudniowej, Tajwanu, Chin, Wietnamu. Dynamiczny rozwj tamtejszych pastw rni si od innych tym, e kojarzy reguy gospodarki rynkowej i demokracji z tradycyjnymi normami konfucjanizmu, co powoduje spotgowanie de nie jak w naszym krgu cywilizacyjnym do indywidualnego sukcesu i korzyci, lecz do sukcesu firmy, korporacji i pastwa. Sprzyja temu mae zrnicowanie dochodw, a tym bardziej standardw ycia oraz konformizm wzorcw konsumpcji. Dominacja rnicowania spoecznego nie wedle majtku a wedle kwalifikacji, nie antagonizuje tamtejszych spoeczestw i sprzyja identyfikacji celw: powszechnoci przekonania, i co dobre dla firmy, to dobre dla pastwa, a co dobre dla pastwa, to dla kadego Japoczyka, Chiczyka, Koreaczyka czy Wietnamczyka. Waciwy paternalistycznemu systemowi pragmatyzm sprawia, e system ten okazuje si zdolny do adaptowania i oswajania tego co dla uyteczne z regu gospodarki rynkowej i demokracji politycznej, bez wyzbywania si tradycyjnych zasad konfucjanizmu. Wyrazistym tego dowodem Japonia, w ktrej wymuszona przez Amerykanw po klsce tego pastwa w II wojnie wiatowej demokratyzacja systemu politycznego nie spowodowaa erozji wartoci paternalistycznych. Skutkowao to podobnym pozytywem, jak wzmocnienie ywotnoci starego pnia przez zaszczepienie na nim innej, modszej odmiany. Potwierdzeniem, e jest to oglniejsz prawidowoci, s podobne skojarzenia demokracji rynkowej z paternalizmem w Korei Poudniowej czy byej brytyjskiej kolonii Singapurze. Chocia wszystkie waciwie pastwa tamtego regionu s mniej czy bardziej autorytarne i wiele z nich jest krytykowanych przez przedstawicieli Zachodu za praktyki sprzeczne z ideaami demokracji oraz normami praw czowieka, upowszechnia si tam wiadomo celowoci zapoyczania od Zachodu wszystkiego, co wartociowe, oraz wzajemnego wzbogacania obu cywilizacji, traktujc je jako nawzajem komplementarne. Obie cywilizacje przedstawia si wprawdzie obecnie jako odmienne, ale przyszo postrzega si najczciej jako proces formowania jednej rodziny ludzkiej. Obok oczywistego zapoznawania si z dorobkiem kulturalnym Azji Wschodniej przez Zachd, przejmowaniem akupunktury, sztuk walki czy metod zarzdzania itp., czasami wskazuje si na tradycyjne wartoci, takie jak kolektywizm, rodzina, umiarkowanie i wstrzemiliwo, ktre mogyby znacznie poprawi tam jako ycia i zmniejszy patologie spoeczne. Zwolennicy radykalnej wersji wartoci azjatyckich przyjmuj nie tylko, i wartoci uznawane w Azji rejonu Pacyfiku w przeszoci i obecnie rni si od zachodnich, co byoby banaem, ale sugeruj, i Azja nie tylko powinna zachowywa sw specyfik, lecz rwnie dysponuje wzorcami organizacji ycia spoecznego lepszymi od zachodnich [Gawlikowski: 42]. Koliduje z tym dominujce w euroamerykaskim krgu cywilizacyjnym stanowisko, traktujce zachodnie wzorce demokracji oraz normy praw czowieka za uniwersalne, co nakadaoby na pastwa azjatyckie obowizek ich przyjcia bez adnych zastrzee. Traktuj oni cywilizacj zachodni jako najwyszy etap rozwojowy ludzkoci, grzeszc niekiedy arogancj podobn nieco do dawnych zwolennikw chrystianizacji pogan, czy te kolonizatorw dziewitnastowiecznych

nioscych dzikim cywilizacj, co w Azji Wschodniej spotyka si ze zrozumiaym oburzeniem. Naley bowiem uwzgldni, i Azja regionu Pacyfiku jest, jak dotychczas, jedynym obszarem spoza krgu cywilizacji chrzecijaskiej, jaki przyswoi sobie technologiczne i naukowe zdobycze Zachodu i zblia si szybko do jego poziomu rozwoju gospodarczego, a niektre z tamtejszych krajw ju go docigny, czy nawet przecigaj (Japonia, Hongkong, Tajwan, Singapur). Pytaniem centralnym jest: czy tamtejsza cywilizacja industrialna, a nawet postindustrialna, musi upodobni si we wszystkich rozwizaniach politycznospoecznych, jak rwnie w sferze duchowej, do krajw Zachodu (znacznie przecie rnicych si midzy sob), czy te moe zachowywa swoj specyfik, a jeli tak, to do jakiego stopnia? Czy obok rnych rodzajw kapitalizmu bdziemy mieli do czynienia, jako ze zjawiskiem trwaym, z rozmaitymi systemami demokracji albo nawet demokracji ograniczonych, dostosowanych do wartoci i nawykw azjatyckich? Trudno si dziwi, i przy takich pytaniach emocje z obu stron nierzadko bior gr nad rozsdkiem, tym bardziej i spory maj swe implikacje polityczne, a do tego doczaj si jeszcze w Azji umacniajce si poczucia narodowe i denia do obrony swej tosamoci, i tak ju zagroonej ogromnymi przemianami spoecznymi i gospodarczymi, upowszechnianiem zachodniego, konsumpcyjnego stylu ycia i zalewem obcej kultury przez nowoczesne rodki przekazu [Gawlikowski: 42-43]. Wiele przemawia za tym, e ten typ systemu spoecznego a zatem i wynikajcego ze politycznego ywotny przez tysiclecia i nadal trway w spoecznociach liczcych cznie ponad 2 miliardy, czyli 1/3 ludzkoci, i odgrywajcych coraz wiksz rol w wiatowej gospodarce i polityce nie ulegnie erozji, lecz raczej wzmocni si dziki zdolnoci adaptowania wzorcw z innych systemw w szczeglnoci regu rynkowych i demokracji politycznej i bdzie coraz bardziej istotnym elementem globowego multilateralnego adu politycznego.

Teokratyczne systemy polityczne to drugi rodzaj monokracji, znany nie tylko z historii, ale i wspczenie.

Teokracja jest pojciem stworzonym ze skojarzenia dwu greckich sw: theos bg i krtos wadza. Sedno wszystkich form teokracji stanowi absolutyzowanie prawd wiary pochodzcych z boskiego nadania a zatem niepodwaalnych przez ludzkie instytucje. Zadaniem wadz pastwowych jest bezwzgldne egzekwowanie przestrzegania religijnych nakazw i zakazw. Rnice midzy formami systemw teokratycznych sprowadzaj si do tego, przez kogo jest sprawowana wadza pastwowa. Z historii i wspczesnoci wiemy, e teokratyczny typ wadzy pastwowej moe wystpowa w trzech wymiarach: >> najszerszym bezporednich rzdw duchownych tego rodzaju forma pastwa istniaa w latach 754-1870 w rodkowych Woszech rzdzonych przez papiey, take w rzdzonych przez Krzyakw Prusach, wspczeniej za w Tybecie przed wczeniem do Chiskiej Republiki Ludowej oraz w Afganistanie w czasach panowania tam Talibw,

>> porednim nadrzdnoci duchownych nad sprawujcymi wadz wieck czego przejawem bya w pierwszej poowie drugiego tysiclecia naszej ery zwierzchno papiey nad cesarzami, krlami i ksitami panujcymi w pastwach katolickiej Europy i w zamorskich strefach wpyww katolickich kolonizatorw, wspczenie za najwyrazistszym tego przejawem jest system panujcy w Iranie, w ktrym duchowni s czym w rodzaju Rady Nadzorczej - decyduj o kluczowych kwestiach w pastwie, lecz wadz sprawuj nie bezporednio, lecz poprzez zwierzchnictwo nad wieckimi rzdami, >> ograniczonym do uznawania norm religijnych jako prawa pastwowego wadz sprawuj wiecy - np. monarchowie w Arabii Saudyjskiej czy Maroku, dyktatorzy wojskowi np. w Pakistanie, bd nawet rzdzcy pochodzcy z wyborw czego najbardziej wyrazistym przejawem jest Izrael. Teokratyczno przejawia si w uznaniu okrelonej religii za panujc, a jej nakazw i zakazw jako norm prawa pastwowego co jest oczywicie waciwe wszystkim innym formom teokracji. Teokratyzm wystpowa z rnym nasileniem w wikszoci pastw w staroytnoci i redniowieczu. Wspczenie tego typu tendencje i rzdy s najwyrazistsze w krajach Bliskiego i rodkowego Wschodu. Przyczyny tego s wielorakie. Gwn jest tradycyjna odmienno poczucia wsplnotowoci w spoecznociach koczowniczych jakimi byy przez tysiclecia ludy Bliskiego i rodkowego Wschodu. O ile na Zachodzie i Dalekim Wschodzie gwn instytucj jednoczc stawao si od kilku tysicleci i wiekw pastwo, to w spoecznociach tego regionu silne s wizi wewntrz rodziny, klanu, plemienia, za identyfikacja z szersz wsplnot ma charakter religijny, w sabszym za stopniu pastwowy. Istotn przesank podatnoci na teokratyczny typ rzdw jest te to, i zarwno mozaizm jak i islam nie s i nigdy nie byy tylko religiami. S to raczej systemy okrelajce w peny sposb ycie swych wyznawcw ich zachowania moralne, polityczne i gospodarcze. Std wsplnoty judejskie i islamskie to spoecznoci zjednoczone nie tyle wsplnym terytorium, lecz wsplnot wizw krwi i religii. Najwyrazistszym tego przejawem funkcjonujce przez tysiclecia bytowania w rnych organizmach pastwowych gminy ydowskie samorzdne organizacje cznej wadzy religijnej i publicznej. W caym wiecie islamu lojalno obwizywaa przede wszystkim wobec maej grupy i wobec wielkiej religijnej wsplnoty, plemienia i ummy. Pastwo narodowe mniej si liczyo. W wiecie arabskim istniejce pastwa maj problem z legitymizacj, powstay bowiem w wikszoci na mocy arbitralnej czy wrcz kaprynej decyzji europejskich imperialistw, a ich granice czsto nawet przecinaj obszary zamieszkane przez grupy etniczne w rodzaju Berberw i Kurdw. Pastwa te podzieliy nard arabski, z drugiej jednak strony zjednoczone pastwo panarabskie nigdy nie powstao. Koncepcja suwerennych pastw jest na dodatek nie do pogodzenia z wiar w najwysz wadz Boga i pierwszestwo wsplnoty wiernych [Huntington: 259]. Wzmacniajcym t postaw czynnikiem by fakt, i wikszo pastw islamskich to pastwa pokolonialne uksztatowane ze sztucznych tworw terytorialnych, jakimi byy kolonie tworzone z podziaw ponad

historycznie uksztatowanymi wsplnotami. Nowe pastwa narodowe zostay narzucone spoeczestwom, w ktrych kultura instytucji publicznych bya saba, a zwizki rodzinne silniejsze od wizi spoecznych. W wikszoci pastw bliskowschodnich, a take w wielu innych instytucje rzdowe byy manipulowane przez wielkie klany rodzinne lub odamy wyznaniowe. Nawet tam, gdzie wadz przeja armia jedyna grupa posiadajca wewntrzn spjno przywdcy pochodzili czsto z jednej rodziny, ugrupowania czy plemienia [Ruthven: 156]. Wsplnota wizw krwi i wyznania jest te gwnym trwaym spoiwem wyznawcw judaizmu, a zatem i fundamentaln zasad pastwow Izraela. W pastwie tym zwraca uwag Hannah Arendt przyjcie de facto i de jure regu religijnych sprawia, e przepisy prawa rabinackiego reguluj prywatny status obywateli ydowskich, skutkiem czego aden yd nie moe polubi osoby nie bdcej pochodzenia ydowskiego; maestwa zawarte za granic s uznawane, ale dzieci ze zwizkw mieszanych s z punktu widzenia prawa dziemi nielubnymi (dzieci pozamaeskie, ktrych rodzice s ydami, s prawowite), a jeli komu zdarzy si mie matk nieydwk, nie moe zawrze zwizku maeskiego, osoby takiej nie mona take pochowa [Arendt: 12]. Wprawdzie istniej tam zgodne z reguami demokracji instytucje pastwowe oraz zasady pluralizmu partyjnego i wyborczej alternacji organw wadzy. Lecz istotne konstytucyjne reguy maj fundamentalistyczny charakter. Uprawniaj automatycznie kadego yda do uzyskania obywatelstwa Izraela, lecz traktuj jako bezwzgldny probierz ydowskoci mozaistyczn zasad udowodnionego macierzystwa ydwki. W rezultacie pastwo ydowskie jest zarazem nowoczesn demokracj, i rwnoczenie przypomina te zrodzony gwnie przez wsplnot religijn Pakistan. Istotnym stymulatorem wspczesnej recydywy teokratyzmu w pastwach islamskich stao si zapotrzebowanie na samookrelenie si spoeczestw wyznajcych islam wobec globalizacji i zwizanej z tym ekspansywnej westernizacji. Pastwa zdominowane przez islam nie weszy do czowki najszybciej rozwijajcych si. Wzgldna zamono niektrych (np. Arabii Saudyjskiej i ssiednich szejkanatw) bierze si z przejadania przez wskie elity wadzy rodkw z eksploatacji topniejcych zapasw ropy naftowej. Wikszo ludnoci yje w biedzie modernizacja jawi jej si nie jako postp, lecz zagroenie. Nachalno ekspansji euroamerykaskich wzorcw traktowana jest jako zagroenie wartoci istotnych dla poczucia godnoci i tosamoci tych spoeczestw i wywouje silne reakcje obronne. Stao si to rdem tendencji i ruchw fundamentalizmu politycznego najsilniejszych i najbardziej agresywnych w spoeczestwach, w ktrych religi dominujc jest islam. Pociga to za sob nieuchronnie nasilenie tame skonnoci dostosowywania systemw wadzy do regu teokratycznych. Patrzc z szerszego horyzontu i dziejowej perspektywy na procesy zachodzce wspczenie na Bliskim Wschodzie, tamtejsze wspczesne dylematy s w istocie podobne do tych, ktre wczeniej ujawniy si w konfucjaskim krgu cywilizacyjnym. Na Dalekim Wschodzie zostay rozstrzygnite efektywnie przez skojarzenie wszystkiego co istotne i funkcjonalne z kulturowych tradycji konfucjanizmu z

adaptowaniem tego co przydatne w modernizacji zwikszajcej szanse przeycia i osigania satysfakcji z ycia tamtejszych spoeczestw. To czy taki postp moe si dokona bez wojen, zaley przede wszystkim od tego, czy nie napotyka na opr obcych kulturowo mocarstw o imperialnych ambicjach. Godzi si przypomnie i wypomnie, e dramatyczny wojenny scenariusz na dalekowschodniej scenie politycznej zapocztkoway na przeomie XIX i XX wiekw Stany Zjednoczone, Rosja i mocarstwa europejskie z wiadomym skutkiem. Agresywno Japonii bya zjawiskiem wtrnym, reakcj na imperialne podboje Rosji i Zachodu. Tym razem rwnie gwnym rozgrywajcym na Bliskim Wschodzie s Stany Zjednoczone i ich europejscy sojusznicy. Od ich zachowa wic przede wszystkim zaley, czy nie rozpta si tam kolejne wojenne pieko. Wiarygodnie bowiem brzmi twierdzenie, e Iran a i adne z pastw tamtego regionu po obaleniu reimu Saddama Husajna nie ma ambicji mocarstwowych. Iran chce jedynie utrzyma wpywy w regionie. Nic w tym odbiegajcego od tradycyjnych obyczajw pastw o mocarstwowych ambicjach, jeli si uwzgldni, e w swoim regionie, a nie jak inni uczestnicy tej gry na innym kontynencie i w odmiennej cywilizacji. Niestety wiele, zbyt wiele przemawia za pesymistyczn prognoz, i zanim zwyciy tam pokojowa, multilateralna strategia modernizacyjna, nieraz jeszcze poleje si krew [Ruthven: 160]. Niestety powtrzmy kocowa cz tej prognozy ju si potwierdza. Przejawy fundamentalistycznych i teokratycznych tendencji ujawniaj si rwnie i w innych konfesjach. Nie tylko historia, ale i wspczesno pene s dowodw, i fundamentalizmy religijne maj wieloraki, nie tylko muzumaski i judaistyczny charakter. Bywaj rwnie fundamentalizmy ksenofobiczne w innych regionach wiata nastawione na zamykanie si przed zewntrznymi wpywami i integracj z szerszymi organizmami typu Wsplnoty Europejskiej, co jest cech katolickiego fundamentalizmu polskiego. Zdarzaj si rwnie skonnoci do wzorowanego na teokratyzmie angaowania si duchowiestwa w procesy polityczne, zacierania granic midzy tym co pastwowe i kocielne oraz prb obligowania pastwa do egzekwowania waciwymi mu rodkami przymusu i przemocy nakazw religijnych.

Autorytaryzm to system rzdw, w ktrym wadz sprawuje niewielka grupa.

Grup t moe by rodzina wtedy mamy do czynienia z monarchi absolutn. Moe to by klasa spoeczna, jak w monarchii, gdzie krl lub krlowa rzdzi przy pomocy arystokracji, albo w elitarystycznej technokracji, gdzie wadz sprawuj biurokraci wysokiego szczebla. Grup tak bywa te silna partia polityczna, ktrej gwnym zadaniem jest umocnienie wewntrznej solidarnoci, gdy interes pastwa tego wymaga. Taki system jednopartyjny jest typowy dla rozwijajcych si pastw Afryki i wikszoci Azji. Przewanie jednak rzdy autorytarne wprowadza armia w nastpstwie zamachu stanu. Rzdy autorytarne nie prbuj na og kontrolowa wszystkich aspektw ycia ludzi. Wiele spraw ekonomicznych, spoecznych, religijnych, kulturalnych i rodzinnych pozostaje w gestii jednostek (...) Dla

zwolennikw autorytaryzmu spoeczestwo jest hierarchiczn organizacj ze cile okrelon drog subow, pod kierownictwem przywdcy lub grupy. Rozkazy, posuszestwo i porzdek to wartoci wysze ni wolno, zgoda i zaangaowanie. Obywatel ma przestrzega praw i paci podatki, nie majc wikszego wpywu na ustanawianie jednych i drugich. Cho w pastwie autorytarnym obecne s niekiedy pewne elementy demokracji, ich prawdziwa rola jest nika. Ciao ustawodawcze przypiecztowuje tylko na og decyzje rzdzcych [Roskin i in.: 105]. Najczciej wspczenie spotykan form autorytaryzmu s dyktatury wojskowe. Dyktatur wojskow nazywamy taki system, w ktrym wadza jest zdobywana w drodze wojskowego zamachu stanu i sprawuj j wojskowi czcy funkcje dowdcze z gwnymi funkcjami w aparacie pastwowym, opierajc si na armii i z wykorzystaniem wojskowych metod dziaania. Oznacza to w praktyce: 1) obsadzanie kierowniczych stanowisk w pastwie przez profesjonalnych wojskowych, penicych jednoczenie z funkcjami pastwowymi funkcje dowdcze w armii; 2) traktowanie armii (cilej korpusu oficerskiego) jako gwnego oparcia politycznego rzdw, przy pomniejszaniu roli partii politycznych lub nawet ich likwidacji; 3) wciganie wojska do sprawowania wadzy w wikszej mierze, ni wynika to z jego naturalnych funkcji, zarwno zwizanych ze stosowaniem przemocy wojsko w mniejszym lub wikszym stopniu przejmuje cz funkcji policji i organw wymiaru sprawiedliwoci, jak i do penienia funkcji o charakterze ewidentnie cywilnym takich jak np. walka z analfabetyzmem, dystrybucja ywnoci, wykonywanie funkcji kontrolnych nad administracj cywiln lub zarzdzanie przedsibiorstwami pastwowymi. Przejmowanie wadzy w drodze przewrotu wojskowego i sprawowanie jej w formie dyktatury wojskowej nie jest zjawiskiem nowym znane byo w kadej epoce i cywilizacji. Z przeszoci wiadomo, e najczciej zdarzao si w schykowych okresach systemw spoecznych. By to np. nagminnie stosowany sposb zastpowania jednych cezarw przez innych w schykowym okresie staroytnego Rzymu. W Chinach, zdegradowanych przez wewntrzny rozkad i podboje kolonialne na przeomie XIX i XX wieku przyjmowao najpierw posta wyamywania si spod wadzy centralnej dowdcw garnizonw olbrzymich prowincji; nastpnie za - w latach 1927 - 1949 - zapanowania nad wikszoci terytorium tego najludniejszego pastwa przez dyktatorski reim wojskowy gen. Czang Kaj-szeka. Take w czasach najnowszych wojskowe zamachy i dyktatury zdarzay si zazwyczaj w sytuacjach kryzysowych. Posugiwano si nimi zarwno dla zablokowania postpowych zmian jak to miao miejsce w Hiszpanii w latach 30. czy Chile w 70. XX w., jak i dla ich wsparcia czego przykadem rola armii w rewolucji godzikw w Portugalii.

Wspczenie ta forma autorytaryzmu wystpuje najczciej w krajach konstytuujcych dopiero swoj pastwowo. W pastwach sabo rozwinitych siy zbrojne s niekiedy jedyn, a z reguy najlepiej zorganizowan si polityczn. Niewiele jest w wiecie pastw, ktre nie dowiadczyy w najnowszej historii tego typu systemu politycznego. By ono form dominujc przez dziesiciolecia w Ameryce aciskiej. W Europie przed i po drugiej wojnie wiatowej zaznay go Polska, Portugalia, Hiszpania, Grecja, Turcja, Wgry. Po zyskaniu niepodlegoci przez kraje pokolonialne Afryki wikszo bya, a znaczna cz nadal jest rzdzona przez wojskowych exemplum Algieria, Egipt, Libia, Sudan, Somalia, Czad, Etiopia, Erytrea, Uganda, Mauretania, Nigeria, Niger, obydwa Konga, Kenia, Zanzibar, Tanzania, Madagaskar, Liberia, Sierra Leone, Ghana, Gwinea, Rwanda, Burundi, Grna Wolta i in. Taki te jest rodowd, a czstokro i trway charakter systemw politycznych znacznej czci pastw Azji: Syrii, Iraku, Jemenu, Pakistanu, Indonezji, Tajlandii, Birmy. Chocia ostatnio liczebno wojskowych zamachw stanu i dyktatur zmniejsza si na korzy demokratycznych i qusidemokratycznych systemw (czstokro stanowicych legitymizacj rzdw byych wojskowych) ten autorytarny typ zdobywania i sprawowania wadzy jest wci obecny realnie i potencjalnie w wiatowej polityce. Dyktatura wojskowa w stadium pocztkowym wie si zazwyczaj z likwidacj lub minimalizacj roli cywilnych organw przedstawicielskich. Jeeli rzdy wojskowe trwaj duej, zmierzaj one do legitymizacji przez oblekanie swych rzdw w legalne ksztaty waciwe dla jednej z form pastwowoci, najczciej prezydenckiej, oraz wybr parlamentu i ustawowe zaakceptowanie wadzy powstaej w drodze zamachu. Objcie rzdw przez wojskowych stawia przed nimi szereg problemw. Jednym z nich, o charakterze niejako formalnym, jest zorganizowanie systemu zarzdzania aparatem pastwowym. Po zdobyciu wadzy administracja wojskowa z zasady zawiesza dziaalno partii politycznych, organizacji spoecznych i innych. Rozwizane bywaj zazwyczaj podstawowe instytucje demokracji parlament, rzd, sdy itp. i w wikszoci wypadkw zawiesza si na czas nieograniczony ustaw zasadnicz, tj. konstytucj. Ca wadz administracyjn kontroluje wojsko. Wojskowi obejmujcy wadz staraj si na og umacnia sojusz z biurokracj. Przedstawiciele si zbrojnych, przejmujc wadz w swoje rce, daj od administracji dowodw jej lojalnoci i przydatnoci dla polityki korpusu oficerskiego. Rwnoczenie przeprowadzaj czystk w organach administracji, pozbywajc si przede wszystkim osb, ktre ulegay wpywom poprzedniego systemu, oraz ludzi niewygodnych politycznie dla nowych wadz. W przewaajcej liczbie krajw, w ktrych dokonano przewrotw, powstawaa silna scentralizowana wadza, ktrej podstaw byo cise wspdziaanie armii z aparatem biurokratycznym. Wojskowy system polityczny charakteryzuje si odgrnym, scentralizowanym sposobem administrowania krajem. W pastwach pokolonialnych dostrzec w tym mona swego rodzaju naladownictwo opartych na sile armii metod administrowania posiadociami zamorskimi przez metropoli.

Wielo biurokratycznych obowizkw nie pozwala w peni zastpi cywilnej administracji przez podobn do niej administracj wojskow. Decyzje wadz wojskowych zalecaj zazwyczaj wszechstronne wykorzystanie kwalifikowanych si urzdnikw cywilnych. Reorganizacja administracji cywilnej doprowadza do tego, e po wielu zabiegach jej struktura ulega zmianie, ale nie przestaje by struktur cywiln. W tej dziedzinie sprawowania wadzy nie zachodz zatem istotne zmiany. Cywilna suba administracyjna staa si w nowo powstaych pastwach jedn z instytucji, ktrej zadaniem jest integrowanie poszczeglnych czci kraju rnicych si pod wzgldem jzykowym, ekonomicznym, etnicznym. Wojskowi mog jedynie wprowadza kadr oficersk do aparatu administracyjnego, co jednak rwna si utworzeniu nowego, dodatkowego ogniwa w mechanizmie sterowania yciem pastwowym. W konsekwencji komplikuje to i hamuje podejmowanie decyzji, a zwaszcza szybkie i skuteczne ich realizowanie. Wyniki takiego stanu rzeczy s przeciwne do oczekiwanych; w kraju zaczyna panowa chaos, organy administracji staj si mao operatywne. Wojskowi, w miar sprawowania wadzy, wracaj do tych samych form, ktre w okresie przed przewrotem uznali za niewaciwe. Nieuchronnym efektem staje si te korumpowanie wojskowych, a zatem kompromitacja i rozkad morale armii. To skania dowdcw armii do ograniczania jej roli w administrowaniu pastwem. Praktycznie oficerowie zajmuj w kocu tylko najwaniejsze stanowiska w poszczeglnych prowincjach, strefach, okrgach lub rejonach, natomiast cay potny aparat administracyjny skada si z pracownikw cywilnych. Poczynania rzdzcych ekip wojskowych zwaszcza dyktatur bonapartystycznobiurokratycznych zmierzaj do depolityzacji caego spoeczestwa. Po uchwyceniu wadzy przeprowadza si czystk wymierzon przeciw partiom oraz organizacjom spoecznym i zawodowym. Wyeliminowanie przeciwnikw politycznych pozwala reimowi umocni swoj wadz. W rzdzonym przez wojsko spoeczestwie dokonuje si czciowej mobilizacji mas za pomoc upowszechnienia oficjalnej ideologii. Odbywa si to zazwyczaj w atmosferze braku jednoci pogldw ekipy rzdzcej. Nie jest to jaki peny, intelektualnie wypracowany system ideologiczny, nie s to te pogldy akceptowane przez spoeczestwo; trudno si doszuka jakiej zdefiniowanej ideologii narodowej. Hasa goszone przez ideologw rzdowych sprowadzaj si do goszenia idei bezpieczestwa narodowego, pobudzania nastrojw nacjonalistycznych, odrodzenia narodowego, zaprowadzenia porzdku sprawiedliwoci, sanacji itp. Zabiegi te rzadko jednak daj podane skutki. Reim wojskowy jako dzieo przewrotu pozbawiony jest znamion legalnoci, musi wic stworzy polityczn organizacj awangardow i uzyska poparcie mas. Warunkiem sine qua non utrzymania wadzy i kierowania rozwojem kraju jest posiadanie wasnego konstruktywnego programu, ideologii mobilizujcej masy oraz stworzenie bazy spoecznej. Inaczej rzd znajdzie si w prni i w konsekwencji bdzie musia zej ze sceny politycznej, std szczeglnie istotnym zadaniem jest zyskanie politycznego zaplecza w spoeczestwie dla rzdw wojskowych. Dyktatura wojskowa nie przewiduje w zasadzie miejsca dla dziaalnoci politycznej typu wielopartyjnego, tym bardziej e system partyjny kojarzony jest z organami przedstawicielskimi, a takie przecie nie istniej lub nie odgrywaj

wikszej roli w warunkach dyktatury wojskowej. Najbardziej typowy dla reimw wojskowych jest system jednopartyjny, w ktrym wystpuje jedna rzdzca partia. Kadej dyktaturze towarzyszy ucisk. W dyktaturze wojskowej ucisk jeszcze bardziej narasta, co wynika z samej istoty organizacji si zbrojnych. Przejawia si to w zakazie opozycji i rozprawianiu si z kad prb oporu ze strony spoeczestwa. W razie silniejszej opozycji wewntrznej nastpuj akty gwatu i terroru. Wprowadza si rwnie militaryzacj ycia spoecznego. Usprawiedliwianiu represji suy podsycanie konfliktw na tle etnicznym czy religijnym. Std zasadno zarzutw o ich prowokowanie i podsycanie po to, by uzasadni konieczno zaprowadzania porzdku represyjnymi rodkami. Aczkolwiek wszystkie dyktatury wojskowe rodz si z przemocy i na przemocy si gwnie opieraj, ocena ich zasadnoci i skutkw bywa niekiedy w wietle realiw niejednoznaczna. Negatywnie naley oceni bezspornie takie zamachy i reimy, w ktrych rzdy wojskowe przeksztaciy si w utrwalajce si autorytarne dyktatury, blokujce przeobraenia demokratycznorynkowe, rujnujce kraj przez ksztatowanie skorumpowanych, czstokro zodziejskich wrcz ukadw. Taki charakter maj trwajce od 1962 roku rzdy junty wojskowej w Birmie blokujce moliwo przejcia wadzy przez zwyciskich w demokratycznych wyborach cywilw. Na pozytywn ocen zasuguj te wojskowe zamachy i dyktatury, ktre ograniczyy si do obalenia blokujcych progresywne reformy autokratycznych reimw i doprowadziy do ukonstytuowania efektywnych cywilnych rzdw jak to si stao w Portugalii, w ktrej po rewolucji czerwonych godzikw w 1974 r. wojskowi rozwizali w 1982 r. Rad Rewolucyjn i przekazali ca wadz cywilom. Tosamo w przypadku zaangaowania si wojska w obalenie dyktatury Ceausescu w Rumunii i otwarcia drogi do demokratycznej transformacji. Wnikliwsza analiza wymaga zdefiniowania obiektywnego charakteru kadego konkretnego przypadku wojskowego zamachu i dyktatury, uwzgldnienia wielorakich aspektw. Po pierwsze i najwaniejsze celw wojskowego zamachu stanu, ktre bywaj dwojakiej natury: obalenie demokratycznego systemu i zastpienie go monokratyczn dyktatur wojskow czy przezwycienie kryzysu wadz pastwowych, wynikajcego z ich nieudolnoci, skcenia bd skorumpowania. Po drugie rodkw zastosowanych przez wojsko, ktre mona sklasyfikowa wedle tego, czy dokonujce zamachu siy maksymalizuj rodki zbrojnej przemocy czy je minimalizuj, poprzestajc na wymuszeniu na przeciwnikach podporzdkowania demonstracj moliwoci ich zastosowania. Po trzecie efektw wojskowego zamachu stanu, ktre bywaj bardziej zrnicowane: wyzwolenie pastwa spod zalenoci od zagranicznych orodkw politycznych i kapitaowych; przezwycienie kryzysu wadzy w pastwie i stworzenie warunkw odrodzenia bd wyksztacenia demokratycznorynkowego systemu; utrwalenie dyktatury wojskowych, potgujce zacofanie i rzdy

autokratyczne; anarchizacja pastwa przez utrwalenie stanu wojny domowej i panowania nad jego czciami przez zwalczajce si formacje. Dopiero czne uwzgldnienie tych kryteriw pozwala na obiektywniejsze ocenienie, czy zamach i rzdy wojskowych w analizowanym przypadku maj charakter za koniecznego, zminimalizowanego i w efekcie poytecznego dla bytu i rozwoju spoecznoci danego pastwa, czy za absolutnego. Bywa bowiem, e autokratyczny typ rzdw okazuje si jedynym realnym sposobem przezwycienia drastycznego skonfliktowania spoeczestw. Najwieszym tego przykadem Irak, w ktrym w pitym roku po obaleniu krwawego despoty Saddama Husajna ginie codziennie wicej ofiar walk wewntrznych midzy sunnitami, szyitami i Kurdami ni za jego rzdw, co sprawia, e w badaniach opinii Irakijczykw zaczynaj przewaa opowiadajcy si za autokratycznym typem rzdw.

Najdrastyczniejsz form monokracji s systemy totalitarne, ktrych najwyrazistszymi przejawami byy Niemcy hitlerowskie i stalinowski Zwizek Radziecki, wspczenie za swoisty skansen takiego reimu w Korei Pnocnej.

W pastwach totalitarnych panuje system, w ktrym: >> niepodzielna i nieograniczona przez prawo wadza, >> zmonopolizowana w rku dyktatora i zwizanej z nim oligarchii partyjno pastwowej, >> kontroluje arbitralnie wszystkie sfery ycia spoecznego polityczn, ekonomiczn i ideologiczn, >> oraz caoksztat bytu ludzkiego, nie pozostawiajc autonomii nie tylko dla spoecznych jego przejaww, ale i pozbawiajc wszystkich i kadego prawa do prywatnoci, >> za pomoc wszelkich dostpnych form podporzdkowania ideologicznej perswazji i presji, manipulacji, terroru i ludobjstwa oraz ekonomicznego uzalenienia wszystkich obywateli. Najistotniejsz waciwoci systemw totalitarnych warunkiem sine qua non ich funkcjonowania - jest monopartyjno. Totalitarne systemy wykluczaj swobod zakadania innych partii i alternacji wadzy w drodze pluralistycznej rywalizacji w wyborach. Sprawujca absolutn wadz monopartia kontroluje caoksztat ycia politycznego, ekonomicznego i ideologicznego. Nastpn cech wszelkich wersji totalitarnych systemw jest ideologiczna legitymizacja wadzy i mobilizacja spoeczestwa. Ideologia totalitarna to oficjalna doktryna odnoszca si do wszystkich aspektw ycia czowieka. Skada si na ni teoria historii, ekonomii oraz przyszego rozwoju politycznego i spoecznego, a take filozofia, zgodnie z ktr podejmowane s decyzje. Ideologia taka przedstawia wiat w kolorze czarnym i biaym, z bardzo niewieloma odcieniami szaroci. Ocenia si wic, czy obywatel popiera pastwo, czy jest

przeciw niemu. Ideologia ukazuje te przewanie wizj idealnego spoeczestwa, ktre ludzko stworzy w odlegej przyszoci [Roskin i in.: 100]. W stalinowskim Zwizku Radzieckim, podobnie jak Chinach Mao Zedonga i innych komunistycznych systemach totalitarnych, wywiedziona z humanitarnych ideaw marksizmu ideologia zostaa przeksztacona w wewntrznie sprzeczn quasi-religi, w ktrej posugiwano si wizj wietlanej komunistycznej przyszoci dla usprawiedliwiania nie tylko aktualnej mizerii, ale i zbrodniczoci koniecznoci oczyszczenia z wrogw przeszkadzajcych w stworzeniu idealnego spoeczestwa bezklasowego. Hitleryzm by pod tym wzgldem mniej hipokryzyjny. Nie ukrywa za adnymi frazesami antyhumanitarnego charakteru swych celw i rodkw. Temu, e ich wiatopogld by nacjonalistyczny, volkistowski i antysemicki, zawdziczali nazici swoich najbardziej entuzjastycznych, najbardziej oddanych zwolennikw [Chirot: 101]. Hitleryzm wyrnia si od innych partii i ruchw skrajnym, otwartym, niekamuflowanym niczym rasizmem: ide walki rasy panw z rasami niewolnikw a do ich eksterminacji. W pierwszej kolejnoci ydw i Cyganw; nastpnymi w kolejce do zagady elit przywdczych i przeksztacenia w niewolnicz si robocz byli Sowianie. Warunkiem skutecznoci totalizmu ideologicznego jest monopol na rodki komunikowania. Podstawowa funkcja rodkw masowego przekazu w pastwach totalitarnych sprowadza si do indoktrynacji spoeczestwa oficjaln ideologi. System owiaty i sektor rozrywki s podporzdkowane cakowicie pastwu. Traktuje si jako przestpstwo jakiekolwiek prby upowszechniania innych informacji i pogldw ni aprobowane przez totalitarne wadze. Kontrola nad gospodark jest kolejn waciwoci systemw totalitarnych. W odrnieniu od innych reimw autokratycznych, w ktrych rzdzcy poprzestaj na ciganiu czci dochodw [per fas za porednictwem podatkw, a bywa i e per nefas za pomoc korupcji, wymuszania i grabiey], pastwa totalitarne sprawuj cis, scentralizowan kontrol nad gospodark. W Niemczech hitlerowskich miaa ona form skojarzenia prywatnej wasnoci z podporzdkowaniem gospodarki pastwowym planom a przedsibiorstw uprawnionym do nadzoru Treuhanderom. Podporzdkowanie pastwu hitlerowskiemu gospodarki Niemiec, a nastpnie podbijanych obszarw, umoliwiao stworzenie potnej machiny militarnej, skutecznej w pocztkowej fazie ekspansji. W komunistycznych reimach totalitarnych wizaa si z upastwowieniem wszelkiej przedsibiorczoci - wcznie z formalnie uspdzielczon. Miao to dwojaki cel. Po pierwsze, umacnia potg pastwa, wszystkie bogactwa naturalne przeznacza si bowiem na potrzeby przemysu cikiego, produkcj broni albo inne cele nieodzowne dla pastwa. Po drugie, scentralizowana gospodarka stanowi instrument zarzdzania politycznego. Pastwo moe na przykad przesiedla ludzi tam, gdzie w danej chwili s potrzebni, i wprowadza programy bodcw, by zwikszy produktywno. Potrzeby konsumenta czy braki w zaopatrzeniu w ogle si nie licz. Wida to, gdy porwnamy rozwj technologiczny dwch rozmaicie zarzdzanych systemw gospo-

darczych: Zwizek Radziecki pierwszy wysa ludzi w kosmos, ale Stany Zjednoczone zawsze wytwarzay dobra konsumpcyjne wysokiej jakoci [Roskin i in.: 1003].

Wakim wyrnikiem kadej z wersji totalitarnych systemw jest wodzostwo skoncentrowanie wadzy absolutnej w rku jednego lidera i kreowanie kultu wodza jako najistotniejszego akcentu ideologii i propagandy. Jan Baszkiewicz twierdzi, i bya to unowoczeniona wersja starej wadzy magicznej (teraz zwanej przez uczonych charyzmatyczn): sw wasn moc wadca wywouje oczekiwane przez lud rezultaty. Ta znana w staroytnoci i redniowieczu formua odya nieoczekiwanie w totalitarnych dyktaturach XX wieku. Wdz narodu (Stalina przedstawiano nawet chtnie jako Wodza ludzkoci") jest reprezentantem si wyszych (elaznych praw Historii, Losu narodowego, Opatrznoci itd.). Prezentowany jest jako posiadajcy nadludzkie waciwoci - jest wszechmocny, nieomylny, zatem zdolny do nadzwyczajnych czynw przezwyciania kryzysu i budowy potgi ekonomicznej i militarnej pastwa, odwracania biegu rzek, przeobraania oblicza narodu, pokierowania biegiem historii w sposb ucieleniajcy stworzenie raju na ziemi tysicletniej Rzeszy Niemieckiej, zbudowania komunizmu. W zamian jednak wymaga si bezwzgldnego posuszestwa Wodzowi, nie skrpowanego adn formaln legalnoci [Baszkiewicz: 349-350]. Pod tym wzgldem nie ma wikszych rnic midzy kultem Hitlera a kultem Stalina, Mao Zedonga, Kim Dzong-Ila, Ceauescu czy Saddama Husajna. Wszdzie umieszczenie przywdcy w centrum ycia kulturalnego nadaje jego wizerunkowi dodatkow si i blask, co wzmaga aur czci wok niego. Za szczegln waciwo systemw totalitarnych uchodzi podporzdkowywanie wasnego i podbitych spoeczestw za pomoc permanentnego zorganizowanego terroru. Zinstytucjonalizowany aparat represji i terroru by nieodmiennie najistotniejszym obok monopartii instrumentem panowania tego typu reimw. Zarwno w kapitalistycznym hitlerowskim wydaniu, jak i w komunistycznej wersji stalinizmu, maoizmu czy polpotyzmu. Aparat tajnej policji, stosujcy metody nacisku fizycznego i psychicznego, jest podstawow podpor totalitarnych reimw. Wymusza powszechne posuszestwo wobec ideologii partii. Gestapo w nazistowskich Niemczech, NKWD w Zwizku Radzieckim za Stalina i OVRA za Mussoliniego nie podlegay adnym ograniczeniom ze strony wymiaru sprawiedliwoci. W krajach tych albo nie byo adnych gwarancji konstytucyjnych, albo je ignorowano, co umoliwiao potajemne aresztowania, przetrzymywanie ludzi w wizieniu bez postawienia zarzutw oraz tortury. System tajnej policji bywa wymierzony nie tylko przeciwko okrelonym jednostkom, ale i caym grupom spoecznym. Zalenie od kraju wrogami ludu bywali ydzi, posiadacze ziemscy, kapitalici, socjalici lub duchowiestwo. Strach przed pukaniem do drzwi ma osign dwojaki cel: terroryzuje znaczne odamy spoeczestwa i uwiadamia, e opr jest beznadziejny, a co bardziej naiwnych obywateli utwierdza w przekonaniu, e spisek przeciw

bezpieczestwu pastwa naprawd istnieje. Masowa eksterminacja caych grup ludnoci za rzdw Hitlera i Stalina ukazuje ogromn potg pastwa i bezradno jednostki [Roskin i in.: 101-102]. Nasilenie, skala i formy totalitarnego terroru uzasadniaj okrelanie go mianem ludobjstwa: ideologicznie motywowanej zagady caych spoecznoci, uznanych za wrogie i nie zasugujce na istnienie ze wzgldw rasowych, klasowych, etnicznych czy religijnych. Jest to bezspornie najdrastyczniejsza cecha totalitaryzmu.
formy zbrodniczych rzdw. Do przywoa wiee przykady rzezi etnicznych w Boni, Kosowie, Ruandzie i Burundi, Nigerii czy w Kongu [d. Zair], Namibii, Sudanie. A i przesze dzieje ludzkoci obfituj w dowody podobnie ludobjczej zbrodniczoci w rnych epokach i regionach wiata. Michael P. Ghiglieri w fundamentalnej monografii Ciemna strona czowieka, dokumentuje przejawy ludobjstwa poczynajc od czasw prehistorycznych, przez udokumentowane w Biblii wojnami , ktre w iloci ofiar mog rywalizowa z wojnami dwudziestego wieku. Dla staroytnych Hebrajczykw ludobjcza wojna bya najwaniejszym narzdziem w rku Boga. Eksterminacj ludnoci tubylczej przez brytyjskich i hiszpaskich kolonizatorw oraz Indian w Stanach Zjednoczonych AP motywowano upowszechnianiem cywilizacji [Ghiglieri: 255-257]. Ryszard Kapuciski zwraca z moc uwag, i rasizm, nienawi do innych, pogarda i ch ich wytpienia maj swoje korzenie w Afryce. Tam zostao [przez europejskich kolonizatorw MG] ju wszystko wymylone i wypraktykowane na stulecia wczeniej, nim systemy totalitarne przeszczepiy owe ponure i haniebne dowiadczenia do Europy XX wieku [Kapuciski: 338]. Dodajmy nie tylko w Afryce. Na podobnych holokaustach wyniszczajcych uprzednich mieszkacw kontynentw wyrosy szczycce si wspczenie demokratyzmem i humanitaryzmem cywilizacje amerykaska i australijska. Hitlerowskie i stalinowskie ludobjstwo nie byo zatem pierwsz tego typu zbrodni w dziejach ludzkoci. Byo to w istocie przeniesienie metod kolonialnych do Europy [Drewnowski: 148]. I nie byo pierwszym w najnowszych dziejach przypadkiem prby wymordowania caego narodu. Novum w tego typu procederze by fakt, i po raz pierwszy w dziejach nowoytnych obiektem ludobjstwa stali si cywilizowani biali, a nie tylko uznawani za dzikusw Indianie, Murzyni czy Azjaci. A take przemysowa organizacja hitlerowskiego ludobjstwa i eksploatacji niewolnikw, z wykorzystaniem nowoczesnych technik, potgujcych tempo i skal tej zbrodni. W porwnaniu z tym eksterminacja Indian w obu Amerykach czy niewolnicza eksploatacja Murzynw, a i zbrodnie dokonywane przez stalinizm, maoizm czy polpotyzm jawi si jako partackie manufaktury. Rnice s jednak rzecz wtrn, bowiem istota bya wszdzie taka sama: gdziekolwiek byli i s zniewalani i mordowani ludzie, niezalenie od koloru skry i stopnia ucywilizowania popeniana jest zbrodnia ludobjstwa. Przypominanie i wypominanie, i winne ludobjstwa s nie tylko systemy totalitarne, jest niezbdne nie gwoli zagodzenia ich osdu, lecz ostrzeenia przed recydyw tosamej zbrodniczoci, rnicej si tylko odmienn motywacj

Nie jest jednak niestety unikatowym wyrnikiem i waciwoci tylko tej

ideologiczn. A zatem i przed odwieczn skonnoci do potpiania takich czynw, gdy s popeniane przez przynalenych do przeciwstawnej opcji politycznej, ideologicznej czy religijnej, przemilczania za bd nawet rozgrzeszania, gdy s popeniane przez akceptowan lub pokrewn. Totalitarny typ systemu jest wspczenie skompromitowany na tyle dokumentnie, e wrcz nieprawdopodobnym si wydaje, aby budzi fascynacj mas i by brany pod uwag przez teoretykw i politykw jako ewentualny wzorzec rozwizania konfliktw spoecznych. Jednak chocia jego gwne bastiony hitleryzm i stalinizm upady i wspczene przejawy maj charakter szcztkowy, zasuguje na poznawanie nie tylko jako zjawisko o historycznym charakterze. Wiele wybitnych umysw ostrzega, e w przypadku drastycznego kryzysu demokracji rynkowych czego nie sposb wykluczy moe doj do totalitarnego wynaturzenia w podobnie szerokim, a moe nawet szerszym zakresie, jak w czasach poprzedniej epoki rozrostu totalitarnych systemw. I moe si to okaza groniejsze dla ludzkoci w przypadku sprzenia totalitarnej wadzy z wysz ni uprzednio technik suc zniewalaniu i zabijaniu.

Zaprezentowany katalog gwnych typw i wariantw systemw politycznych trzeba uzupeni zastrzeeniem, i w praktyce rzadko wystpuj w postaci jednorodnej i czystej. Zazwyczaj s okraszane zapoyczeniami z innych systemw. Wspczenie gwnie z demokratycznych najczciej ze wzgldu na mod na ten typ, ale niekiedy z praktycznych potrzeb modernizacji i usprawniania tradycyjnych systemw monokratycznych. Std skojarzenie w pastwach elementw demokracji z teokratyzmem - np. w Izraelu i Iranie, z paternalizmem np. w Japonii, Korei Pd., Singapurze, czy nawet z dyktatur wojskow - np. w Pakistanie]. Nie braknie rwnie w demokracjach skonnoci do zapoycze wzorcw z monokracji np. tendencji teokratycznych i autorytarnych w polskim, niedostatecznie wci skonsolidowanym , demokratycznym systemie. Upodobnianiu systemw politycznych przez wzajemne przenikanie waciwoci innych wzorcw czyli konwergencji sprzyjaj procesy globalizacji. Tego rodzaju tendencje s zazwyczaj korzystne, su bowiem wzbogacaniu o sprawdzone gdzie indziej walory oraz wytracaniu jaskrawych odmiennoci, a zatem i zwizanej z tym czsto wrogoci. W tym nadzieja na wzajemne spontaniczne adaptowanie tego co funkcjonalne z wypracowanych przez rne cywilizacje wzorcw organizacji ycia spoecznego, i kreowanie w ten naturalny sposb przesanek multilateralnego adu wiatowego. Okazywa si to moe bardziej pomocne w zwikszaniu szans przeycia i osigania satysfakcji z ycia caych i wszystkich spoeczestw, ni prby narzucania caej ludzkoci wzorowanego na zachodnich demokracjach unilateralnego systemu. Trzeba zatem poznawa sine ira et studio waciwoci innych systemw, bo z ignorancji bierze si czsto arogancja rodzca i potgujca midzynarodowe konflikty, za wiedza o przyczynach i naturze odmiennoci moe by pomocna w pokojowym wspistnieniu z inaczej zorganizowanymi spoecznociami na tej samej, coraz bardziej wspzalenej planecie. Bibliografia:

Antoszewski A.: System polityczny [w:] A. Antoszewski, R. Herbut red.]: Leksykon politologii, Wrocaw 1996 H. Arendt:. Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalnoci za, Warszawa 1998 J. Bandrowski: Przez jasne wrota, Lww Pozna 1923 J. Baszkiewicz: Wadza, Wrocaw Warszawa Krakw 1999 F. Capra: Punkt zwrotny, Warszawa 1987 D. Chirot: Tyrani XX wieku, Warszawa 1997 J. Czapiski: Kapita spoeczny, [w:] J. Czapiski, T. Panek [red.]: Diagnoza spoeczna 2007. Warunki i jako ycia Polakw, Warszawa 2007 R. A. Dahl: O demokracji, Krakw 2000 T. Drewnowski: Ucieczka z kamiennego wiata, Warszawa 1972 F. Fukuyama: Zaufanie. Kapita spoeczny drog do dobrobytu, Warszawa 1997 O.J. y Gasset: Bunt mas, Warszawa 1985 K. Gawlikowski: Problem praw czowieka z perspektywy azjatyckiej, [w:] AzjaPacyfik, t. I (1998), Toru 1998 M.P. Ghiglieri: Ciemna strona czowieka, Warszawa 2001 S. P. Huntington: Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995 R. Kapuciski: Heban, Warszawa 2001 M. Krl: Sownik demokracji, Warszawa 1991 J. Kuciski: Z zagadnie wspczesnej demokracji politycznej, Warszawa 2005 W. Markiewicz: Kultura polityczna jako przedmiot bada naukowych, "Kultura i Spoeczestwo" nr 4, 1976 F.W. Mleczko: Drapiena demokracja. Rodzina, biurokraci i gangsterzy, Warszawa 2002 Politologia a knol by Mariusz Gulczyski Przeworski, M. Alvarez, J.A. Cheibub, F. Limongi: Co decyduje o trwaoci demokracji?, Civitas. Studia z filozofii polityki nr 2 1998 M.G. Roskin, R.L. Cord, J.A. Medeiros, W.S. Jones: Wprowadzenie do nauk politycznych, Pozna 2001 H. Ruthven: Islam, Warszawa 1998 R. Simon: Filozofia rzdu demokratycznego, Krakw 1993 H. Suchocka: Zasada podziau i zrwnowaenia wadz [w:] W. Sokolewicz (red): Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, Warszawa 1998 L. Szczega: Pastwo a system polityczny, [w:] A. Pawowski (red.), Pastwo a spoleczestwo, t. II, Zielona Gra 1995 The Economist Intelligence Unit's Index of Democracy 2008 M. Wyrzykowski: Zasada demokratycznego pastwa prawnego, [w:] W. Sokolewicz: Zasady podstawowe polskiej Konstytucji, Warszawa 1998 F. Youlan: Krtka historia filozofii chiskiej, Warszawa 2001

Szerzej zob.: Mariusz Gulczyski: Panorama systemw politycznych wiata, Warszawa 2004 ISBN 83-7059-643-6; tego: POLITOLOGIA Podrcznik akademicki, Warszawa 2010 ISBN 978-83-60197-90-5; D. Waniek, M. Gulczyski [red.]: System polityczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2009 ISBN 978-83-60197-81-3