KULISY KATASTROFY POWSTANIA WARSZAWSKIEGO 1944

Wybrane publikacje i dokumenty

Wydane z okazji 65 rocznicy Powstania Warszawskiego dedykowane modemu pokoleniu Polakw ku rozwadze

Egzemplarz bezpatny

Wydane z inicjatywy nieformalnej grupy byych onierzy Armii Krajowej, Powstacw Warszawskich, ktrzy przed odejciem na Wieczn Wart postanowili przekaza modszym pokoleniom swoje wspomnienia i refleksje na temat Powstania Warszawskiego. Do swoich refleksji doczyli szereg publikacji historykw i wiadkw wydarze, ktre ukazay si w prasie krajowej i emigracyjnej i ktre oddaj w sposb niezafaszowany cel, przebieg i skutki Powstania. Publikacje te stanowi przeciwwag dla oficjalnej wykadni Powstania i polityki historycznej uprawianej przez kolejne Rzdy III RP, wprowadzajcej w bd opini publiczn. Wikszo prezentowanych publikacji zostaa zaczerpnita z witryny internetowej www.powstanie.pl, powstaej w 2005 roku. Celem inicjatorw wydania ksiki jest zachowanie zawartych tam treci i rozpowszechnianie ich za porednictwem bibliotek. Jest to wydanie niskonakadowe i nie komercyjne. Niniejsze wydanie ksikowe jest dostpne w Internecie w formacie PDF pod adresem: www.powstanie.pl Inicjatorzy wydania dzikuj serdecznie Pani Agnieszce Dziatlik za wielki wkad pracy przy udzieleniu nam merytorycznej pomocy. Podzikowania dla Biblioteki Polskiej w Montrealu za udostpnianie bogatych zbiorw oraz Panu Derrick Marczynski z Electronic Museum Canada za wskazanie wanych dokumentw.

Opracowanie antologii i wybr zdj: dr Jan Sidorowicz, Montral Kontakt: Jan.Sidorowicz@gmail.com Rok wydania: 2009 Wydawca: Nieformalna grupa b.Powstacw Warszawskich, Nowy Jork ISBN 978-83-927982-0-0 Nakad 60 egzemplarzy (egzemplarze bezpatne) Druk: Drukarnia cyfrowa Studio1, Zielona Gra, Reja 7

SPIS TRECI
WSTP Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Pawe Wieczorkiewicz Obkana koncepcja Powstania Jan Sidorowicz Powstanie Warszawskie bez niedomwie Andrzej Solak Powstanie Warszawskie mitologia zrywu Jan Nowak-Jezioraski Kulisy podejmowania decyzji o wybuchu Powstania Jan Matachowski Kulisy genezy Powstania Warszawskiego Jan Ciechanowski Rozmowa z gen. Borem-Komorowskim Lech Maewski Duet legionowych generaw a wybuch Powstania Witold Babiski Stosunek gen. Sosnkowskiego do Powstania Dariusz Baliszewski Przerwa t rze ! Jan Kurdwanowski Tajny dokument z 28 lipca i oszukaczy rozkaz Bora-Komorowskiego z 1 sierpnia 1944 Jan Kurdwanowski - Dekonspiracja warszawskich oddziaw AK przyczyn popiesznego wydania rozkazu do walki Adam Bie Notatki z Powstania Warszawskiego Jan Nowak-Jezioraski Zwierzenia gen. Okulickiego po Powstaniu Janusz Zawodny - Wywiad gen. Borem-Komorowskim w 1965 roku WNIOSKI Wspomnienia i refleksje Powstacw Jan Kurdwanowski Mrwka na szachownicy (wyjtki z ksiki) Wiesaw Chrzanowski W imi czego ta ofiara? Stanisaw Mazurkiewicz Zgrupowanie Radosaw na Woli fragment 171 207 212 144 148 159 161 162 132 7 15 48 60 68 79 95 107 126 5

Magdalena Grodzka-Gukowska Relacja kobiety-strzelca wyborowego Jerzy Malewicz - Moje wspomnienia z walk na Woli i Starym Miecie Post na forum portalu Onet Opis walk na Ochocie Kamstwa gen. Chruciela ("Montera") w prasie emigracyjnej w Londynie Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Br-Komorowski da zrzutw broni wprost w rce niemieckie Dramat lotnikw dokonujcych zrzutw broni z baz we Woszech Kuriozalne depesze Komendy Gwnej AK i Delegata Rzdu J. Sidorowicz Co sie dziao na wschd od Wisy podczas Powstania? Lech Maewski Faszywa synteza Normana Daviesa Marian Stpie Najwiksze nieszczcie i wyrana zbrodnia Marek Getter Straty ludzkie w Powstaniu Maria Lurie Jak roztrzelano mnie z moimi dziemi 5 sierpnia na Woli Antoni Czarkowski - O czterech mczyznach co przeyli rozstrzelanie i ukrywali si w gruzach od pocztku sierpnia do 26 listopada 1944 Pawe Skibiski Pius XII o Powstaniu Warszawskim ( fragmenty) Jan Sidorowicz List otwarty do dr Andrzeja Kunerta Jan Sidorowicz Akty oskarenia na proces czterech

221 228 232 233

239 241 245 248 257 261 267 275

279 303 308 314

Jan Sidorowicz Powstanie w Warszawie, a powstania w Paryu i Pradze 319 Dzisiejsze oceny Powstacw Nie byo szansy na sukces EPILOG Warta polecenia literatura dotyczca Powstania Warszawskiego Kamienie krzycz - Bronisaw Wojciech Linke (grafika) 323 333 335 336

Dzwon imienia gen. Antoniego Chruciela WSZYSCY KTRZY ROZPOCZLI WALK WIEDZIELI, E ID NA PEWN MIER, POZOSTALI ZAZDROCILI POLEGLYM. NADZIEMSKA SIA ROZPROMIENIAA SERCA. Antoni Chruciel "Monter" Polska Walczca, Londyn, dnia 20 sierpnia 1945

Pomnik gen. Leopolda Okulickiego W WARSZAWIE MURY BD SI WALI I KREW POLEJE SI STRUMIENIAMI, A OPINIA WIATOWA WYMUSI NA RZDACH TRZECH MOCARSTW ZMIAN DECYZJI Z TEHERANU Gen. Leopold Okulicki wypowied na naradzie Komendy Gwnej AK w lipcu 1944 (wedug zachowanych stenogramw)

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu MOTTO: Nard naprawd mski nie walczy nigdy do ostatniej kropli krwi. Na tym polega prawdziwy patriotyzm, patriotyzm obdarzony instynktem ycia, nakazujcym cierpliwo, ostrono, powcigliwo, subtelno taktyczn w deniu do celu zasadniczego. My natomiast tak bardzo tsknimy do wielkoci, do walki Stefan Kisielewski o Powstaniu Warszawskim, Tygodnik Powszechny , 24 .09.1945 (fragment)

WSTP Cigle pozostaje niezwykle trudnym dotarcie do wiadomoci spoecznej, e Powstanie Warszawskie posiada dwa aspekty. Z jednej strony niebywaego bohaterstwa Powstacw i powiecenia ludnoci cywilnej - z drugiej strony kompromitujcego braku wyobrani politycznej, nieodpowiedzialnoci i ignorancji zawodowej pomysodawcw Powstania - bo nie mona ich nazywa dowdcami. Prawda jest taka, e onierze AK zaufali przywdcom Powstania, e poprowadz ich do zwycistwa, czyli pokonania garnizonu niemieckiego w Warszawie - a ci poprowadzili ich do z gry ZAPLANOWANEJ KLSKI. Okulicki na naradzie Komendy Gwnej AK w lipcu 1944 mwi: "Musimy si zdoby na czyn, ktry wstrznie sumieniem wiata. W Warszawie mury si bd wali i krew poleje si strumieniami, a opinia wiatowa zmusi rzdy 3 mocarstw do zmiany decyzji z Teheranu" Tak wiec dowdcy AK zdawali sobie spraw, e Powstanie militarnie nie ma szans na powodzenie, jest w zaoeniu skazane na klsk i miao by tylko rozpaczliwym krzykiem protestu przeciw zniewalaniu Polski przez Sowiety. Wydanie rozkazu do walki tysicom ludzi bez zapewnienia im broni i GWARANCJI pomocy z zewntrz oraz bez liczenia si z represjami wobec ludnoci miasta - to nie byo szalestwo, to bya po prostu zbrodnia. Bo Br-Komorowski wydajc tej wagi rozkaz, zmierzajcy do ZBIOROWEGO SAMOBJSTWA, nie mia

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu na to przyzwolenia spoecznego ani mandatu wadz zwierzchnich z Londynu, ktre
byy midzy sob skcone i podejmoway sprzeczne decyzje.

Uprawianie kultu przywdcw Powstania zaczo si ju w dniu kapitulacji. Awans Komorowskiego "za wybitne zasugi" na Naczelnego Wodza Polskich Si Zbrojnych, a Chruciela na generaa, to bya grubymi nimi szyta prba zatarcia wraenia kompromitujcej katastrofy. Tak Rzd Emigracyjny i generalskie towarzystwo wzajemnej adoracji prbowao ratowa twarz. Pytanie - czy na "dzwonie Montera" w Muzeum PW mona umieci napis, e wanie dziki temu, e dowdca Powstania wyda zbrodniczy rozkaz zdobywania bunkrw kilofami i siekierami, ta lista nazwisk polegych, wykuta na murze jest tak duga? Obowizujca dzi polityczna poprawno mwi, e nie mona. Wic nurzamy si nadal w zakamaniu, stawiajc na piedestay faszywych bohaterw. Prawdziwymi bohaterami bya tylko wspaniaa modzie, ale "pomysodawcy" Powstania ten kwiat modziey pchnli wiadomie do aktu zbiorowego samobjstwa. Ostatnio duo szkody w ksztatowaniu wiadomoci spoecznej wyrzdzia ksika Normana Daviesa, ktry 20 lat temu przyzna racj profesorowi Ciechanowskiemu, e Powstanie byo fatalnym bdem. Dzi sprzeniewierzy si zasadom obowizujcych historyka i kierujc si chyba wzgldami merkantylnymi spodzi ceg, w ktrej napisa to co ludzie chcieli przeczyta - e z Powstania, ktre zakoczyo si apokaliptyczn katastrof narodow, moemy by DUMNI! Z t absurdaln tez rozprawia si Lech Maewski (strona 269). Ten zbir artykuw ma by przeciwwag dla publikacji rnych apologetw Powstania jak prof. Wojciech Roszkowski, historyk i eurodeputowany, ktry udzieli wywiadu yciu Warszawy pt. "Gdyby nie byo Powstania, mielibymy dzi kaca." Ju z tytuu wynika, e gdyby nie zgino te 200 tysicy ludzi i nie przepad dorobek materialny i skarby kulturalne stolicy, to mielibymy dzi kacaNiestety prof. Roszkowski i podobni mu historycy i politycy, piewcy "moralnego zwycistwa" maj dzi dobre samopoczucie, nie maj kaca... Ale nie dowiemy si ju co myleli o Powstaniu w ostatnich chwilach swego ycia Ci przywaleni gruzami, palcy si ywcem, topicy si w kanaach lub przed rozstrzelaniem.

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Prof. Pawe Wieczorkiewicz: Polacy s wspwinni tragedii Warszawy w 1944 roku. Przez swoj polityczn gupot. OBKANA KONCEPCJA POWSTANIA ycie Warszawy, 29 lipiec 2005 Z historykiem, profesorem Pawem Wieczorkiewiczem, rozmawia Rafa Jaboski O Powstaniu Warszawskim mwi si na klczkach i tylko sporadycznie stawiane s trudne pytania. Na przykad: czy ludzie, ktrzy podjli decyzj o walce, kalkulowali, e mog j przegra? Kalkulowali. Na kluczowych naradach padao pytanie: co bdzie, jeli Rosjanie nie nadejd? Rze, klska. Rozmawiaem z wieloma ludmi, ktrzy przeyli gehenn Warszawy. Prawdziwi powstacy nie ci, ktrzy przypili sobie krzye Armii Krajowej w latach 90, bo takich jest sporo, tylko ci, ktrzy byli na barykadach bardzo krytycznie mwili o Powstaniu. Mieli poczucie, e s oszukanym pokoleniem. Take ludno cywilna miaa poczucie krzywdy. O tym nie piszemy, bo i nie wypada, i politycznie niepoprawne. A przecie jedn z przesanek kapitulacji Powstania byo to, e ludno zacza si burzy. Zacza tego da. Czemu trudno si dziwi, po dwch miesicach bombardowa i ostrzau. Na Pradze przerwano walk po szeciu dniach, kiedy wiadomo ju byo, e Powstanie jest nie do wygrania. I ocalono ludzi. W Warszawie lewobrzenej nie mona byo tak samo? Nie mona, przez faszywe ambicje i faszywe rachuby. Przecie premier Stanisaw Mikoajczyk przebywa w Moskwie i nie wiadomo byo, czy co zaatwi, czy nie. No i przekonanie niektrych przynajmniej dowdcw, e trzeba si bi do koca, e trzeba zgin. Jak pod Termopilami. Na przykad genera Tadeusz Peczyski by przekonany, e konieczny jest symbol, ktry wstrznie sumieniem wiata. Te nieprawda, bo niczym nie wstrzsn. Wielka iluzja.

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Czy ludzie z krgu Komendy Gwnej AK nie zdawali sobie sprawy z tego, co czyni ludnoci cywilnej? Tak si zoyo, e najwysi oficerowie w Komendzie Gwnej AK byli do kiepskimi wojskowymi. Ci ludzie mieli opini miernych fachowcw, i to jeszcze sprzed wojny. Komorowski, Okulicki, Chruciel to byli wojskowi ze rednim horyzontem. Nie potrafili myle i politycznie, i o kraju. Znana jest historia jednego z dowdcw oddziaw, ktremu Monter, Antoni Chruciel, zarzuci tchrzostwo. Gdy potem przyniesiono go z rozpatanym brzuchem, zada pytanie: Kto tu jest tchrzem, panie pukowniku?. I to jest pytanie, ktre trzeba by zada Chrucielowi, Peczyskiemu i Okulickiemu. Nie zgin aden ze sztabowych oficerw, w myl koncepcji, e walk dowodzi si z tyw. Jest te taki argument, ktrego trzeba uy: skoro niektrzy z nich mwili o Termopilach, to gdzie ten Leonidas, ktry zgin? To Tadeusz Br-Komorowski, ktry poszed do niewoli? To Peczyski, ktry te tam trafi? Czy Leopold Okulicki, ktry nie poszed do niewoli, bo zacz zakada kolejn konspiracj? Ale co ciekawe, czowiek, ktry powinien by dowodzi Powstaniem, genera Albin Skroczyski aszcz, komendant Obszaru Warszawskiego AK i zagorzay przeciwnik tej walki, zosta odsunity od dowodzenia. Powraca wic pytanie: Nie chcieli przerwa walki czy nie potrafili? Mogli przynajmniej prbowa. Gdyby prbowali, nie zamordowano by tych kilkunastu tysicy cywilw na Woli, poza tym nie zniszczono by naszego miasta. Ale przecie Powstanie mona byo podda i pniej, na pocztku wrzenia, kiedy wiadomo byo, e Mikoajczyk nic nie zaatwi ze Stalinem. Tym bardziej, e Niemcy szukali porozumienia. Niemiecki dowdca, genera von dem BachZelewski, powiedzia po Powstaniu, e mg wybi wszystkich mieszkacw przy pomocy artylerii i lotnictwa. Ale nie chcia tego robi. To zagadkowa posta p-Polak po matce. Morderca ydw na tyach frontu wschodniego, a zarazem czowiek, ktry przeciwstawi si rozkazowi Himmlera. Twierdzi, e nie moe wymordowa wszystkich mieszkacw Warszawy, bo mu amunicji zabraknie, co oczywicie nie byo prawd. Tak byo. Jest jeszcze ciekawsza rzecz, ktrej wikszo polskich historykw, jeli nie wszyscy, nie bierze pod uwag. Byo co
8

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu w rodzaju niepisanej umowy midzy stron sowieck a niemieck. Ci ostatni zdawali sobie spraw, e pki trwa Powstanie, Sowieci nie bd specjalnie ich nka na tym odcinku frontu. Dawali im czas do uporania si z polsk zaraz. Bo dla Stalina byo to najlepsze rozwizanie. I Niemcy nie tylko z wtpliwego humanitaryzmu von dem Bacha , ale i z prostej kalkulacji politycznej nie spieszyli si. Czy powstacy nie zostali w jaki sposb oszukani przez grup wyszych oficerw Armii Krajowej? W pewnym sensie tak. Zapowiadano im szybkie zwycistwo, nastrj by wspaniay w pierwszych dniach. To by powiew wolnoci. Warszawa staa si stolic wyzwolonej, wolnej Polski. Tylko potem stawao si jasne, e Warszawa staje si grobem, nie tylko miasta oraz jego obrocw, ale i idei wolnej Polski. A pniej zaczo si okazywa, e tego zwycistwa nie ma, a s tylko z Londynu aobne pieni, co doprowadzao ludzi do szau. Radio polskie z Anglii na okrgo grao hymn Z dymem poarw.... Nastpnie na skutek naciskw polskich politykw poleciaa nad Warszaw armada amerykaska, ktra zrzucia mnstwo broni, ale wikszo spada na niemieckie pozycje. Niestety to by powd odroczenia kapitulacji. No i teraz trzeba byo zbada, kto tak naprawd dowodzi Powstaniem. Br-Komorowski modli si, Okulicki, jak twierdz wiadkowie, gwnie pi, a w polu teoretycznie dowodzi Chruciel, ktry nie mia mocy wykonawczej. Ale Chruciel nie chcia si podda, chcia do koca walczy. I przez ten baagan zgino ponad sto tysicy ludzi... Jest kuriozalne, e do tej pory mymy si nie doliczyli ofiar. Mwi si o 140 tysicach, ale ostatnio coraz czciej o 120. Za czasw komuny publicyci ekscytowali si ponad 200 tysicami zabitych. W tamtych czasach Powstanie byo krytykowane, wic to by dobry argument. Wrmy jeszcze do pytania o odpowiedzialno dowdztwa AK za cywilw. Nie zdawali sobie sprawy, czy byli bez refleksyjni? Przecie widzieli, e nie ma broni, brakuje amunicji, gin dzieci.
9

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Myl, e to byo jak z bajkowym uczniem czarnoksinika. Uruchomiono pewien proces i zabrako odwanego, ktry powiedziaby: stop! Kto musia wzi odpowiedzialno na swe barki. A ja nie widz tam czowieka z charakterem. By moment, w ktrym kilku oficerw Komendy Gwnej chciao pozbawi Bora dowodzenia. Ale dali sobie wytumaczy, e rezonans propagandowy byby niedobry. Pokazywaoby to Polakw jako ludzi prowadzcych wieczne swary. Za kolejny bohaterski mit Polakw, nic nie umniejszajc polegym onierzom Powstania, najwiksz cen zapacio miasto. Ma pan racj. Najmniej liczono si z Warszaw i jej mieszkacami. I z losem samego miasta. Pony biblioteki oraz archiwa. Jest jedna rzecz, o ktrej rzadko si mwi. Wczeniej do Warszawy zwoono z terenu mnstwo prywatnych zbiorw wspaniae kolekcje obrazw, stare ksigi bo sdzono, e w miecie s bezpieczniejsze ni w maych miasteczkach i dworach. Szczeglnie, e nadchodzia armia sowiecka, ktra niczego nie szanowaa. Daleko nie trzeba szuka; z biblioteki mego dziadka, penej ksig redniowiecznych, zostaa gar popiou. Mam puzderko z resztkami piciu tysicy unikalnych woluminw. Takich bibliotek prywatnych byy setki. Poza tym zamordowano miasto. Jak Pan uwaa, kto si najbardziej do tego przyoy: Niemcy, Sowieci czy moe sami Polacy? Powiedziabym tak: fizyczne sprawstwo Niemcy, wspwinni przez lepot polityczn i wojskow Polacy, a dziao si to przy wspsprawstwie Rosjan. Bo bierne uczestniczenie w przestpstwie jest te przestpstwem. Ale ja si Stalinowi nie dziwi, bo to leao w jego interesie. Najwiksz gupot byo zakadanie przez dowdcw AK, e Stalin bdzie musia przyj Warszawie z pomoc. Generalnie do Powstania parli Peczyski, Okulicki, a take pukownik Jan Rzepecki. Tymczasem cae grono fachowych oficerw byo przeciw. Bo kalkulowali posiadane siy. Czy Powstanie w ogle mona byo wygra?

10

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Minister Adam Bie, zastpca delegata rzdu na kraj, twierdzi, e gdyby wybucho kilka dni wczeniej, mona byo wygra. To znaczy mona byo zaj Warszaw. Mona byo, wedle Bienia, zrobi to te kilka tygodni pniej, kiedy czogi sowieckie stany na Pradze. Ale czy aby na pewno? Niemcy przygotowali na likwidacj spodziewanego powstania olbrzymie siy, ale wszystko przerzucili przed pierwszym sierpnia w rejon Magnuszewa, gdzie Sowieci sforsowali Wis. Niemcy w razie potrzeby roznieliby Powstanie w kilka dni. Mogli to zrobi i bez pomocy Sowietw. Na mio Bosk! Dwadziecia par tysicy powstacw i co pity uzbrojony w pistolet albo w najlepszym wypadku w karabin z kilkudziesicioma nabojami. Nie byo ludzi wyszkolonych do nowych metod walki. Co byo z dwoma zdobycznymi czogami Panterami? Jedn na samym pocztku unieruchomi na stae chopak, ktry zacz gmera przy skrzyni biegw. A tak mielimy zbrodnicze rozkazy dowdztwa i niebywae bohaterstwo warszawiakw... Na pewno zbrodnicze? W adnej armii, poza sowieck, nie wydawano rozkazw zdobywania broni na wrogu. I atakowania nieprzyjacielskich pozycji z goymi rkoma. W przedwojennej armii polskiej takie co byo nie do pomylenia. Jest granica szafowania ludzkim yciem. A poza tym bi si do koca moe zawodowe wojsko, ale nie cywile. Zreszt nawet gdybymy zajli cae miasto, to ju Niemcy mieli gotow koncepcj cigych lotniczych bombardowa, co przy braku obrony przeciwlotniczej skoczyoby si dla ludnoci cywilnej jeszcze gorzej. A jak wyglda w tym kontekcie koncepcja polityczna? Ona bya obkana. Zreszt byy dwie. Pierwsza, e Mikoajczykowi uda si co zaatwi w Moskwie i Stalin udzieli pomocy. Wtedy Powstanie byoby wianem. W zamian za koncesje polityczne dla Polski dajemy Sowietom przyczek w Warszawie. I druga koncepcja: sytuacja wojskowa oraz nacisk aliantw zachodnich wymusi na Sowietach wkroczenie z pomoc do Warszawy. Jest przeraajce, e Okulicki, ktry pozna mentalno sowieck, siedzc w
11

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu wizieniu na ubiance, nie by w stanie rozpozna ich elementarnej polityki. Tu pojawia si pytanie: kim on by? Przecie zosta zrzucony do kraju na spadochronie z jedynym zadaniem: rozkazem naczelnego wodza Kazimierza Sosnkowskiego, e w Warszawie nie wolno robi powstania! Istnieje na przykad domniemanie, e Okulicki zosta skaptowany przez Mikoajczyka dla jego koncepcji zagrania Warszaw ze Stalinem. Koncepcji dziecinnej. A co by byo, gdyby Powstania w ogle w Warszawie nie byo? W odpowiedzi na takie pytanie pada zawsze jeden argument: powstanie zrobiliby samorzutnie komunici. Ale Niemcy zlikwidowaliby je w cigu jednego dnia. A gdyby sami akowcy bez rozkazu zaczli strzela do Niemcw? Niech pan porozmawia z jakimkolwiek zaprzysionym, prawdziwym onierzem AK. Kady powie: Bez rozkazu nigdy. Mymy byli wojskiem, ktre wypenia rozkazy. Czyli co by si stao? Rosjanie weszliby do Warszawy i mieliby kolosalny kopot. Zaczto ju w tak zwanym Ludowym Wojsku Polskim formowa oddziay pacyfikacyjne, ktre wkroczyyby do akcji, gdyby Armia Krajowa w Warszawie nie ujawnia si. Myl, e Sowieci potrafiliby zdoby si wadz polityczn w Warszawie, tylko e Polacy nie ponieliby takich strat. Ocalaoby cae miasto. Wywieziono by potem moe dwadziecia, moe pidziesit tysicy ludzi na Sybir, lecz te kilkaset tysicy pozostaoby w miecie. Duo trudniej byoby budowa Polsk Ludow i mielibymy wszystkie przemiany polityczne wczeniej. Duch oporu byby znacznie wikszy. Moe Solidarno w 1956 roku? Trzeba zwrci uwag na fakt, e pokolenie Kolumbw byo pokoleniem przegranym po Powstaniu. Oni w wikszoci nie brali si ju do konspiracji i czynnej walki. Pogodzili si z tym, co jest. Mieli do piciu lat okupacji. A Powstanie wykoczyo ich kompletnie. Wic gdyby go nie byo...

12

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu A jak wygldaaby Polska bez Powstania? Dalek jego konsekwencj jest to, e mamy taki kraj i tak polityk jak dzisiaj. Polska stracia wielkie miasta: Lww oraz Wilno, i mzg czyli Warszaw. To, co jest dzi Warszaw, to atrapa przedwojennego miasta. Przede wszystkim nie ma warszawiakw. Gdyby Powstanie nie wybucho, czekayby nas sowieckie pacyfikacje, czyli scenariusz wilesko-lwowski. Wtedy by moe mielibymy gabinet nie Osbki-Morawskiego, tylko Stanisawa Mikoajczyka; by moe, jak w Czechach, tylko na dwa, trzy lata. Ale byyby to lata wzgldnej demokracji. Stalinizm nie umocniby si tak bardzo. I, jak ju mwiem, wszystkie procesy historyczne byyby przyspieszone. W 1956 roku nie mielibymy wypadkw poznaskich, tylko rewolucj w Warszawie. By moe skoczyoby si jak w Budapeszcie, ale tego nie moemy by pewni. Historia po prostu potoczyaby si inaczej. Ocalono by wicej z polskiej tradycji niepodlegociowej. Z szeregu relacji wynika, e po kapitulacji akowcy siedzcy w obozach jenieckich mieli gigantycznego kaca z powodu tego, co si stao. Ale ju po zakoczeniu wojny, po maju 1945 roku, zaczo przeksztaca si to w legend. Nie liczyy si trupy i zniszczenie miasta. Liczy si fenomen Powstania. Co potem wykorzystywali politycy... Tak jest zawsze. W PRL po 1948 roku Powstanie byo, z punktu widzenia propagandy komunistycznej, zbrodni. Paradoksalnie to samo mwi genera Anders w 1944 roku, stwierdzajc, e trzeba postawi przed sdem odpowiedzialnych ludzi z KG AK za t zbrodni. To samo twierdzi genera Rayski, ktry lata z pomoc nad Warszaw. Ale sztuk stao si przekucie klski w legend. Bo jeli jest klska, to jedyn korzyci, jak mona z niej mie, staje si legenda. Dzi nie mwi si o gupocie, tylko o moralnym zwycistwie. Pojcie moralnego zwycistwa jest bardzo dziwne, bo wojna jest przedueniem polityki, a w polityce nie ma kategorii moralnych. Wane jest tylko to, czy posunicie byo skuteczne. Powstanie okazao si kompletn klsk. Klsk tego, co pozostao jeszcze z niepodlegej Polski. Bo powiedzmy sobie szczerze:
13

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Wilna i Lwowa ju nie byo, a orodek krakowski czy poznaski by zbyt saby, eby unie rol centrum ycia politycznego po 1945 roku. Kultywowa tradycj niepodlegej Polski moga tylko Warszawa. I t Warszaw sami wykoczylimy. Trudno si wic dziwi, e polscy komunici, pniejszy genera Witaszewski i Franciszek Mazur, pili wdk na drugim brzegu Wisy i zanosili si radosnym miechem, widzc ponc Warszaw. Bo widzieli, e ponie tam niepodlega Polska, ktrej nienawidzili. A oni dostali od swego idola Stalina polityczny prezent. Nie obawia si Pan, e takie podejcie do legendy spotka si z histerycznymi atakami? W czasie PRL- u nie mona byo krytycznie analizowa Powstania, bo byo to na rk komunistom. A ludzie z obozu niepodlegociowego nie mogli si broni. Natomiast jest rzecz zdumiewajc, e po 1989 roku nie podjto na ten temat powanej debaty. Taka debata nie byaby rozwaaniem, kim byli nasi dziadkowie, ale kim jestemy my i kim moglibymy by, gdyby nie byo tego, co si stao w 1944 roku. Pytanie na czasie w roku 2005, bowiem znowu stajemy przed dylematem: czy mamy wraca po cichu do tradycji Witaszewskiego i Mazura, czy sprbowa budowa now Rzeczpospolit wedle testamentu Polski Podziemnej. Nie zniszczyoby to legendy? Legendzie nic nie zaszkodzi, bo legendy s niezniszczalne.

14

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Jan Sidorowicz POWSTANIE WARSZAWSKIE BEZ NIEDOMWIE (Pro Memoria nr 5 , 2004) Od ponad pl wieku pokutuje obiegowa opinia, e sprawc tragedii Powstania by Stalin, ktry zdradzi, nie udzielajc Warszawie pomocy. Ot Stalin Warszawy nie zdradzi, bo niczego nie obiecywa. Zachowa si jak naleao si spodziewa urzdzi drugi Katy. Odpowied na pytanie, kto by rzeczywistym sprawc tragedii natrafia na przeszkody. W wiadomoci spoeczestwa jest to cigle niezabliniona rana. I dlatego wszelkie dyskusje na ten temat aby nikogo nie urazi kocz si tak zwanym owijaniem w bawen. Bohaterstwo onierzy Powstania i przeladowanie ich po wojnie spowodowao, e Powstanie weszo do Panteonu Pamici Narodowej i tym samym jego dowdcy pozostaj do dzi poza wszelk krytyk. POWSTANIE WIDZIANE Z BLISKA (oczami 10-letniego chopca) Mieszkalimy na Flory nr 7. Pierwszego sierpnia o 5-tej z ssiedniego domu Flory 9 (rg Bagateli) wybiego 98 chopakw z rewolwerami w rce, aby zaatakowa gmachy SS na Szucha. Tam byy bunkry, zasieki i czogi. Rozptaa si strzelanina i zaraz do naszej piwnicy zaczli napywa ranni. Pamitam ich do dzi, jakby to byo wczoraj. Ukadano ich na wglu lub na stole w pralni, moja mama dawaa poduszki. Jeden mia w trzech miejscach przestrzelone lewe puco, ale y. Przyszed dozorca, pan Wakuliski i powiedzia z zachwytem, e nasi jak koty skacz po dachach. Ja miaem tylko 10 lat, ale zrozumiaem, e jest le, bo znaczy, e nie opanowali nawet Bagateli. Ruch powstacw i sanitariuszek odbywa si piwnicami, przez przebite w murach otwory. Po godzinie strzelanina zacza cichn. Wtedy oficer, do ktrego zwracano si panie rotmistrzu (by to Lech Guchowski, d-ca dywizjonu Jele) zapyta moj mam (sic!): Czy pod 9-k s ju Niemcy? wykazujc tym kompletny brak rozeznania sytuacji. Zrozumielimy co si dzieje i ucieklimy na 5 pitro. Po ulicy zacz jedzi niemiecki samochd, z ktrego przez megafon zapowiadano,
15

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu e jeli z jakiego domu padnie strza, to wszyscy mieszkacy bd rozstrzelani. Ale pojedyncze ju strzay paday nadal, cho dowdca musia zdawa sobie spraw, e atak si zaama, koczy si amunicja i dalsza walka jest bez sensu. Z nastaniem zmroku weszli Niemcy, zabrali i rozstrzelali tylko mczyzn, w tym dwch synw dozorcy (16 i 18 lat). Nas 5-go sierpnia wyprowadzili na Szucha. Siedzc na placu na Rozdrou bylimy wiadkami jak uformowali kolumn z kobiet i popdzili je przed czogami w kierunku Piusa, gdzie prbowali zdoby powstacz barykad. Potem trzymali nas dob bez jedzenia i picia na podwrku gestapo, gdzie leay zwglone zwoki powstacw. Dozorczyni przebraa trzeciego 14-to letniego syna za dziewczynk. Rozpoznali, zabrali i rozstrzelali. Drugiego dnia przegnali nas ponc Marszakowsk do barykad powstaczych na placu Zbawiciela. Idc Marszakowsk, pod aptek na Oleandrw widzielimy stos trupw rozstrzelanych mczyzn, a na placu Zbawiciela leay trupy, przez ktre naleao przeskakiwa. Po przeskoczeniu barykady powstaczej przywitali nas rozemiani ludzie, zapewniajc nas radonie, E TU NIEMCW NIE MA ! Idc dalej przez podwrka i przebite przejcia udalimy si do rodziny na Ho 47. Na tym skrawku miasta, oswobodzonym od Niemcw, mimo e pociski spaday na gow, panowaa niepowtarzalna atmosfera jakiej euforii. Wisiay polskie flagi, dziaay rne polskie organizacje, kolportowano pras powstacz. Niestety ten nastrj euforii pomau gas, w miar jak na podwrku przybywao mogi, a domy zamieniay si w sterty gruzw. Po powstaniu dowiedziaem si, e z atakujcego Szucha dywizjonu Jele (przedwojenni Uani Lubelscy) na 98 onierzy ocalao siedmiu. Przed wycofaniem si w nocy na Mokotw, zrobili jeszcze zasadzk na Niemcw wchodzcych do domu Flory 5, zabijajc kilku. W efekcie Niemcy rozstrzelali natychmiast wszystkich mieszkacw Flory 9 i Flory 5, w tym moich 9-letnich kolegw ze szkoy. Dobili bagnetami wszystkich rannych i zastrzelili pozostae z nimi sanitariuszki. Mymy ocaleli przez przypadek. Ju po wojnie dowiedziaem si, e w dniach 5-6 sierpnia Niemcy przebijali si przez Wol, torujc sobie przejcie do mostu Kierbedzia i mordujc masowo mieszkacw (5 sierpnia rozstrzelali 38 tysicy ludzi). 5-go sierpnia dowdztwo przej genera SS Bach16

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Zelewski ktry zauway, e masowe rozstrzeliwania poczone z rabunkami odrywaj onierzy od walki i powoduj nadmierne zuycie amunicji. Rozkaza wic rozstrzeliwa tylko mczyzn i modzie mska od lat 14. Nas wygarnli z domu 5 sierpnia, gdy obowizywa ju nowy rozkaz. Okazao si te, e rejon Szucha, gdzie stacjonowao okoo 1500 uzbrojonych po zby Niemcw, atakowao z rnych stron okoo 500 powstacw, uzbrojonych gwnie w rewolwery i granaty wasnej produkcji. Okoo stu onierzy Dywizjonu Jele, atakujcych od Bagateli, za uzbrojenie miao kilkanacie wasnych rewolwerw, kilkanacie granatw zaczepnych, dwa granaty obronne angielskie, jeden sten z magazynkiem i 200 sztuk amunicji bez urzdzenia do adowania magazynkw. Zgino ponad 400 powstacw, w tym caa kompania, ktrej udao si zdoby Kasyno Oficerskie. Na Polu Mokotowskim zgina Krystyna Krahelska (kompozytorka pieni powstaczych). Z ulic Bagatela, Flory, Chocimska, Marszakowska, Oleandrw, Litewska Niemcy wygarnli i rozstrzelali w ogrdku jordanowskim na Bagateli, koo apteki na Oleandrw i w ruinach GISZu ok. 3000 mieszkacw. Taka bya cena tej fanfaronady. To tyle wspomnie i ujawnionych potem faktw. I potem przez lata gnbio mnie pytanie, jak mona byo dopuci do takiego szalestwa. Jaka bya tego przyczyna i kto za to jest odpowiedzialny?

POWSTANIE WIDZIANE Z DALEKA (po latach) Latami ledziem wszystkie dostpne mi publikacje na temat Powstania. Te krajowe byy zakamane, a nawet te w miar obiektywne (Borkiewicz, Kirchmayer) posdzaem o tendencyjno. Wydania londyskie te wydaway mi si nie w peni szczere. Opis powstania przedstawiony przez BoraKomorowskiego w jego ksice Armia Podziemna (Londyn 1951) przypomina bardziej pamitnik postronnego obserwatora ni dziennik dowdcy.

17

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Wreszcie zapoznaem si z opracowaniem Jana Ciechanowskiego, bdcym jego prac doktorsk obronion w Londynie w 1968 roku. Praca ta bazuje na setkach dokumentw rdowych, gwnie pochodzcych z polskich zbiorw archiwalnych przechowywanych w Londynie oraz na rozmowach Autora z yjcymi jeszcze sprawcami dramatu. Praca ta pozwolia mi wreszcie sformuowa wasny pogld na to wydarzenie, ktre zmienio moje ycie i ycie wielu tysicy Polakw. Cenne te byy wyznania pukownika Iranka-Osmeckiego, szefa wywiadu KG AK oraz raport kuriera Tadeusz Chciuka (Celt), ktry wrci z Warszawy do Londynu na kilka dni przed wybuchem powstania. Tymi wnioskami chciabym podzieli si z Czytelnikami, gdy wydaje mi si, e emocje zwizane z tym problemem opady, wikszo uczestnikw tych wydarze oraz ich najblisze rodziny nie yj i mona wreszcie obali pewne mity bez naraania si na zarzut szargania witoci narodowych, czy wtrowania propagandzie komunistycznej. Najpierw trzeba przyjrze si sylwetkom ludzi, ktrzy wpywali wtedy na rozwj wydarze. AKTORZY PIERWSZOPLANOWI: Gen. Sikorki - Premier i Wdz Naczelny (do mierci w 1943). Realista Po podpisaniu ukadu Grabski- Majski wyda w listopadzie 1941 rozkaz, e Armia Krajowa walczy z Niemcami, ale ma stawi zbrojny opr Armii Czerwonej, gdyby bez zezwolenia Rzdu Polskiego wkroczya na ziemie polskie. Jednak w marcu 1942 po spotkaniu ze Stalinem owiadczy podwadnym, e jeli Rosjanie wkrocz do Polski w pocigu za Niemcami, to stawianie im oporu byoby szalestwem. A.K. ma manifestowa swoja suwerenno i jednoczenie pozytywny stosunek do Rosji Sowieckiej. Ukrycie organizacji uwaa za niemoliwe, bo niektrzy polscy oficerowie byli na usugach NKWD. Zaleca nieszafowanie ludmi potrzebnymi do powojennej odbudowy, ktra bdzie moliwa tylko przy dobrej woli Rosji. W grudniu 1941 przegapi jednak ostatni szans uoenia si ze Stalinem w sprawie granic, gdy ten mu zaproponowa niewielkie korekty graniczne.
18

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Wtedy Rosja bya miertelnie zagroona, Niemcy byli pod Moskwa, prawdopodobnie Stalin zgodziby si na pozostanie Lwowa, a moe nawet i Wilna przy Polsce. Gen. Grot-Rowecki - dowdca AK (do aresztowania w 1943). Fantasta Wyznawa niezachwianie tylko teorie walki z dwoma wrogami. Snu takie pomysy, jak danie podporzdkowania si partyzantki sowieckiej dowdztwu AK, a w wypadku wkraczania Rosjan opnianie ich ruchu przez dywersje a nastpnie przesuniecie si AK na Pomorze i stworzenia tam reduty obronnej, gdzie przybd wojska emigracyjne a potem i desanty anglosaskie. W dugich, utrzymanych w pompatycznym stylu depeszach radiowych, da od Sikorskiego zapewnienia desantw lotniczych Anglosasw, nie wiedzc, e byoby one niewykonalne choby ze wzgldw technicznych (brak samolotw o takim zasigu). Wielu onierzy AK przypacio yciem nadawanie przez radio takich dezyderatw i memoriaw. Stanisaw Jankowski - Delegat Rzdu na Kraj. Nawiedzony Wedug niego (memoria przesany do Londynu w styczniu 1944) - polskim celem wojennym na wschodzie jest utrzymanie granicy z 1921 roku - przy wczeniu Litwy do Polski i maksymalne osabienie Rosji przez odczenie od niej Ukrainy i Biaorusi i powizanie ich politycznie i wojskowo z Polska (sic!). Stanisaw Mikoajczyk - Premier Rzdu Emigracyjnego. Hazardzista. dano od niego akrobatyki niemoliwej do wykonania. Stalin jako warunek ponownego nawizania stosunkw dyplomatycznych (zerwanych po ujawnieniu zbrodni katyskiej) da zaakceptowania granicy wg. linii Curzona (na Bugu), w zamian za rekompensaty na zachodzie i usunicia z rzdu osb, ktre publicznie demonstroway swj wrogi stosunek do Rosji (gen.Sosnkowski, ministrowie Kot i Kukiel). Na przyjcie tych warunkw nalega usilnie Churchill. Wyraajc zgod na utrat Kresw, straciby wiarygodno czynnikw krajowych i spowodowaby ferment w wojsku, w ktrym wikszo onierzy pochodzia z Kresw. Na dobitek Alianci nie zgadzali si na ogoszenie przewidywanych dla Polski rekompensat na zachodzie, aby nie wzmacnia oporu Niemcw. Paradoks
19

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu polega na tym, e cay ten spr by ju musztard po obiedzie, bo utrata Kresw bya ju wczeniej przesdzona na konferencji Wielkiej Trjki w Teheranie, tylko Roosvelt prosi, aby tego nie ujawnia nikomu, gdy ba si straci 7 milionw gosw Polakw w zbliajcych si wyborach. Przed odlotem do Moskwy na rozmowy ze Stalinem, w dniu 26 lipca 1944 bez wiedzy Prezydenta, Rzdu i Naczelnego Wodza wysa do delegata Rzdu w kraju i Dowdcy AK tak depesz: Na posiedzeniu Rzdu RP zgodnie zapada uchwaa upowaniajca Was do ogoszenia powstania w momencie przez Was wybranym. Jeli moliwe, zawiadomcie nas przed tym Zebrana w dniu 28 lipca Rada Ministrw zostaa zaskoczona tym faktem dokonanym, akceptowaa jednak ex post depesz. Mikoajczyk, przeceniajc si militarn Armii Krajowej, postanowi rzuci na szal los Warszawy i z powstania uczyni monet przetargow w rozmowach ze Stalinem. Ten jednak zdawa sobie spraw, e jest to moneta bez wartoci, bo znaczenie strategiczne powstania, nawet gdyby powstacom udao si zdoby mosty na Wile jest znikome, a caa ta akcja jest politycznie wymierzona przeciw Rosji. W rozmowach ze Stalinem, Mikoajczyk wykaza naiwno, obiecujc mu utworzenie w Warszawie rzdu przyjaznego Sowietom, podczas gdy Stalin nie yczy sobie adnego autentycznie polskiego rzdu. Gen. Sosnkowski - Wdz Naczelny. Wdz bez wadzy. Historycy uwaaj, e by za, a nawet przeciw i nie wydawa jasnych rozkazw, lecz rodzaj sugestii. Podobnie jak Grot-Rowecki widzia konieczno przeciwstawienia si dominacji sowieckiej pod grob odpowiedzialnoci przed przyszymi pokoleniami i pisa: rozpaczliwe gesty w yciu narodw s niekiedy nieuniknione ze wzgldu na symbolik polityczn tych aktw i znaczenie moralne dla potomnoci. By autorem absurdalnej Instrukcji dla AK, ktra mwia, e w miar posuwania si Rosjan, Armia Krajowa ma wystpowa zbrojnie przeciw Niemcom, ale z chwil pojawienia si Rosjan w danej miejscowoci znowu schodzi do podziemia. Byyby to wic czyny i ofiary anonimowe, a efekty przypisaaby sobie partyzancka komunistyczna. W lipcu 1944 kaza Borowi Komorowskiemu rozway moliwo ewakuowania
20

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu najwartociowszych ludzi na zachd (opcja wybrana w styczniu 1945 przez d-ce Brygady witokrzyskiej NSZ). Historycy zarzucaj mu, e Powstania ani nie nakaza, ani nie zakaza a na kilka dni przed spodziewanym wybuchem powstania wyjecha na inspekcj do Woch, umywajc rce od odpowiedzialnoci. W rzeczywistoci Naczelny Wdz dekretem Prezydenta z 22.5.1942 zosta pozbawiony na rzecz Rzdu uprawnie przewidzianych w Konstytucji. Do Rzdu naleay wszelkie decyzje dotyczce prowadzenia wojny, a decyzja o wywoaniu powstania, bya decyzj per excellence polityczn i naleaa do Rzdu. Potwierdzao to porozumienie Rzdu i Naczelnego Wodza z 27.10.1943, tak wic gen. Sosnkowski mg tylko czynnikom rzdowym w Londynie i Armii krajowej przesya swoje sugestie. Sugestie te byy jednak przez Rzd ignorowane a wysyane depesze do Komendanta AK cenzurowane i opniane. Kluczowa depesza z 28 lipca 1944 brzmiaa: W obliczu sowieckiej polityki gwatw i faktw dokonanych, powstanie zbrojne byoby aktem pozbawionym politycznego sensu, mogcym za sob pocign niepotrzebne ofiary (-) Na zachowanej depeszy jest odrczna adnotacja Szefa Sztabu gen.Kopaskiego: Przekazaem p.Prezydentowi, ktry nakaza depeszy nie wysya wobec uchway Rzdu z dnia 28 lipca. (-) Kopaski, 3 sierpnia 1944. Uchwaa Rzdu z 28 lipca cedowaa prawo decyzji o powstaniu na wadze w kraju. Stalin Wiadomo, konsekwentny rzezimieszek Jego stosunek do Polski by jasny: okrela go pakt Ribbentrop-Mootow i zbrodnia katyska. Std atwo byo zgadn intencje jego na przyszo. Rzd Londyski traktowa z nieukrywan pogard a Armii Krajowej zarzuca, e nie walczy z Niemcami, lecz zwalcza partyzantk sowieck. Byo w tym troch prawdy. Represje Niemieckie na ludnoci powodoway, e AK prowadzia tylko akcje sabotaowe i to w ograniczonym zakresie. W latach 1943-44 w lasach zrobio si ciasno. Czsto na tych samych terenach dziaay oddziay AK,
21

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu partyzantka komunistyczna, ukraiska, rosyjscy spadochroniarze zrzuceni na tyy wroga i wreszcie pospolite bandy rabunkowe. Wszystkie czerpay rodki do ycia z tego samego rezerwuaru, jakim byy gospodarstwa chopskie. Dochodzio wic do zatargw a czasem i potyczek, bo trzeba byo broni polskiej ludnoci. W okrgach wileskim i nowogrodzkim dochodzio do star z partyzantk sowieck a nawet do kontaktw z Niemcami, celem pozbycia si niepodanych goci (Lisiewicz Plan Burza). Dlatego Stalin ju 1943 roku przeciwstawia si zrzutom broni dla AK twierdzc, e bro ta idzie w nieodpowiednie rce. A podczas powstania nie zgadza si nawet na ldowanie samolotw alianckich na zaoonej przez amerykanw bazie lotniczej w Potawie na Ukrainie, ktre mogyby dokona zrzutw broni dla Warszawy, w ramach lotw wahadowych. Argumentowa, e Rzd Radziecki nie chce mi nic wsplnego z awantur wywoan przez kryminalistw dla osignicia celw wrogich wobec Zwizku Radzieckiego. Uprzedzi te, e Armia Czerwona nie bdzie tolerowa w pasie dziaa frontowych adnych oddziaw nie podporzdkowanych jej dowdztwu. Stanowisko Stalina musiao by znane KG AK przed wywoaniem Powstania Churchill Wiadomo, nieszczery doradca Z wielk si nalega na Mikoajczyka, aby ten zgodzi si na zmian granic i na usunicie z Rzdu osb wrogich Rosji, co daoby szans na dogadanie si ze Stalinem w sprawach wsppracy wojskowej i administracji cywilnej na wyzwolonych terenach. Argumentowa, e Anglia dochowuje swoich zobowiza sojuszniczych wobec Polski, ale nigdy nie gwarantowaa "specyficznych" granic i uprzedza, e Anglicy nie bd bi si z Rosj o polskie granice. Oczywicie w tych wszystkich radach najwaniejszy by interes Wielkiej Brytanii, honorowe wyjcie z sytuacji w stosunku do zdradzanej Polski i troska, aby nie zrazi sobie Rosji, na ktrej spoczywa gwny ciar wojny. Roosevelt Wiadomo, obudnik Zatai, e ju na konferencji w Teheranie uzgodni ze Stalinem przebieg polskiej wschodniej granicy, bo nie chcia utraci w wyborach 7 milionw
22

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu gosw polonii. W rozmowie z Mikoajczykiem udawa, e popiera jego denia do zachowania Lwowa i Wilna, niepotrzebnie utwardzajc jego stanowisko. W fazie powstania ociga si z udzieleniem pomocy lotniczej a nawet z ogoszeniem, e powstacy s onierzami koalicji i przysuguj im prawa kombatanckie zgodnie z konwencj hask i genewsk. Wszystko, aby nie narazi si Stalinowi, bo to dziao si na terenie rosyjskiego teatru operacyjnego. W Jacie nie wycign wnioskw z zachowania si Stalina podczas Powstania i uwierzy mu, e on chce aby Polska bya niepodlega i demokratyczna. Bo Stalin by jeszcze potrzebny do rozgrywki z Japoni. Hitler - IDOL Narodu Niemieckiego Na wiadomo o wybuchu powstania, rozkaza zabi wszystkich mieszkacw bez wzgldu na wiek i pe a miasto spali i zrwna z ziemi. Rozkaz ten natychmiast zaczto wykonywa z niemieck skrupulatnoci. Armia Krajowa - Elita Narodu - wspaniaa organizacja Ju sama nazwa powodowaa nieporozumienia, gdy posiadaa tylko nieliczne oddziay zbrojne operujce gwnie w lasach. To byo raczej sprzysienie ludzi ze wszystkich warstw spoecznych, gotowych walczy o Polsk wszelkimi dostpnymi rodkami. Jej liczebno wahaa si (w zalenoci od czasokresw oraz rde) od 200 do 350 tysicy czonkw. Wikszo onierzy nie wykonywaa zada bojowych, lecz wywiadowcze i sabotaowe w swoich miejscach pracy, sabotujc urzdzenia, rodki transportowe i archiwa wroga. Przez sam Komend Gwn przewino si w czasie okupacji 4500 etatowych pracownikw, z czego ponad 1500 zgino rozstrzelanych lub w obozach koncentracyjnych. Armia Krajowa miaa wspaniaych ludzi, pracujcych w nieustannym zagroeniu i prowadzia bardzo szeroki zakres dziaalnoci: wywiad (krajowy i zagraniczny), wysyanie kurierw, przyjmowanie zrzutw, akcje sabotaowe, likwidowanie gestapowcw i konfidentw, odbijanie winiw, opieka nad rodzinami aresztowanych i pomordowanych, tajne podchorwki, produkcja broni, propaganda (druk i kolporta), podrabianie dokumentw, suba medyczna i kwatermistrzowska.
23

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu W samej Warszawie posiadaa kilka tysicy lokali konspiracyjnych i skrzynek kontaktowych. Z pienidzy ze zrzutw miaa budet, z ktrego opacano pracownikw pracujcych wycznie dla organizacji, wypacano od onierzom, zapomogi dla rodzin, kupowano bro, wykupywano winiw. Armia Krajowa miaa tylko jeden mankament: praktycznie nie miaa broni. Szczeglnie w Warszawie, przed samym wybuchem powstania. Niestety wikszo czonkw Komendy Gwnej okazaa si kompletnymi ignorantami w sprawach nowoczesnych metod prowadzenia wojny. Domagali si zrzucenia Brygady Spadochronowej na Wol a zrzutw broni na plac Napoleona, wzbudzajc umiechy politowania dowdcw alianckich. Nie docenili nawet skutecznoci broni maszynowej, rozkazujc atakowa niemieckie bunkry w biay dzie t.zw. rojem. ROLE DRUGOPLANOWE: Gen. Tatar - Zastpca Szefa Sztabu AK - "Trdowaty" Jesieni 1943 opracowa dla Dowdcy AK referat, w ktrym udowadnia, e caa Europa poudniowo-wschodnia dostanie si w stref wpyww sowieckich, wic nie mona prowadzi polityki dwch wrogw, lecz trzeba si z Rosj uoy i czym wczeniej tym lepiej, bo uzyska si lepsze warunki zanim Rosjanie wejd. Zosta uznany w sztabie za zdrajc i aby nie "zaraa" tymi ideami modszych oficerw - zosta wysany w kwietniu 1944 do Londynu. Pk Bokszczanin - Z-ca Szefa Sztabu AK - Przytomny Na odprawach poprzedzajcych decyzj o powstaniu przekonywa, e Rosjanie zatrzymaj ofensyw, gdy zorientuj si, e powstanie zostao wywoane przez wrogi im Rzd w Londynie, celem zainstalowania w stolicy podlegych mu wadz cywilnych. Ostrzega przed przedwczesnym rozpoczciem powstania, zanim nie pozna si intencji Rosjan. Radzi, aby nie wydawa rozkazu do walki, zanim nie zaobserwuje si, e artyleria sowiecka przenosi ogie na lewy brzeg Wisy. Byby
24

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu to dowd, e przeamali opr niemiecki na prawym brzegu i zamierzaj forsowa Wis. Przyjto to, jako warunek rozpoczcia powstania, ale w chwili wydawania rozkazu do walki - zapomniano o tym. Jan Nowak- Jezioraski - "Kurier z Londynu" - Sygna ostrzegawczy Gdy w lipcu 1944 wrci z Londynu do Polski, by chyba najlepiej zorientowanym czowiekiem w sytuacji zarwno w Londynie jak i w Polsce. W Londynie rozmawia z Mikoajczykiem i Sosnkowskim, by przyjty przez Churchilla i ministra Edena i mia wystpienie w Parlamencie Brytyjskim. Ostrzega dowdztwo AK, e sytuacja midzynarodowa jest taka, e Rosjanie po zajciu Polski, bd w niej rzdzi jak zechc, wiec powstanie bdzie walk o przegran ju spraw. e nie mona liczy na adn pomoc militarn z zachodu i e powstanie nie poruszy tez opinii publicznej na Zachodzie. Uprzedzi te, e Polska Brygada Spadochronowa nie przybdzie z pomoc, bo zostaa ju przez Aliantw przeznaczona do innych celw. Nie przybdzie nawet angloamerykaska misja obserwatorw, bo Polska ley w strefie dziaa sowieckich. Wspomina, e modsi oficerowie prosili go, aby przekona dowdztwo, e powstanie to szalestwo. Nie przekona. "Polacy" z Komitetu Lubelskiego czyli agenci sowietcy Wzywali do rozpoczcia walki w Warszawie. A gdy powstanie wybucho, odezwa KC PPR gosia: "Banda sanacyjnych awanturnikw i warchow podnosi dzi sw brudn ap przeciw PKWN i przeciwko Ludowemu Wojsku Polskiemu..." A Gomuka po upadku powstania powiedzia: "stosy trupw bohaterskich obrocw stolicy reakcja traktowaa jako drabin, po ktrej chciaa dosta si do wadzy, wbrew woli Narodu". Gen. SS Von dem Bach-Zelewski - odpowiedzialny za pacyfikacj - Polaka-syn Uzyska zgod Hitlera, aby ze wzgldw praktycznych (oszczdno czasu i amunicji) nie zabija wszystkich mieszkacw, lecz tylko mczyzn i chopcw powyej lat 14-tu.

25

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Marsza Konstantin Rokossowskij - D-ca Frontu Sowieckiego - Polak?! Po przegranej bitwie pancernej 4-5 sierpnia pod Woominem, gdy jego korpus pancerny zosta przez Niemcw odrzucony - ju 8 sierpnia zameldowa Stalinowi, e 23 sierpnia bdzie w stanie wznowi ofensyw celem zdobycia Warszawy (Stalin planu nie zatwierdzi). Potem, aby przeduy powstanie, pozorowa "desant" na Czerniakowie. Nie nawiza kontaktu z dowdztwem powstania, mimo e wskazano mu czynny kabel telefoniczny z Pragi do rdmiecia. Po wojnie mianowany Marszakiem Polski. BEZPOREDNI SPRAWCY Gen. Okulicki, Emisariusz Sosnkowskiego - Zawadiaka (dzi byby nazwany oszoomem) Znany by w koach wojskowych ze swojej impulsywnoci i brawury. BrKomorowski wyraa si o nim: to jest kto, to jest chopak do wypitki i do wybitki i widzia w nim ma opatrznociowego. Posta tragiczna, bez wyobrani i poczucia odpowiedzialnoci, a dziwne, bo przeszed w 1940-1941 przez wizienia NKWD, lecz w 1944 cigle nie docenia perfidii i przebiegoci Rosjan. Zrozumia to chyba dopiero wtedy, gdy w 1945 zosta podstpnie uprowadzony do Moskwy i znalaz si znowu na ubiance (gdzie po procesie 16tu zmar lub zosta zamordowany). Zrzucony do Polski w maju 1944 uparcie dy do wywoania powstania. Mwi: potrzebny jest czyn, tylko przez walk mona wykaza denie narodu do wolnoci i niepodlegoci. Czonkw Komendy Gwnej AK, ktrzy wyraali obawy, posdza o defetyzm i tchrzostwo. Na argumenty, e brak jest broni, odpowiada: lud paryski nie liczy iloci paek jak rusza na Bastylie. BorowiKomorowskiemu grozi, e jeli nie wyda rozkazu do powstania, to stanie si drugim Skrzyneckim. Cay czas par do walki, namawia czonkw KG, aby Borowi przedstawiali faszywy obraz sytuacji, aby przypieszy wydanie rozkazu. (Ciechanowski) Na naradach KG AK mwi: W Warszawie mury si bd wali i krew poleje si strumieniami, a opinia publiczna wymusi na rzdach zmian decyzji z
26

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Teheranu (zachoway si stenogramy). A dopi swego. Jan Nowak-Jezioraski w swojej ksice Kurier z Warszawy (wyd. Odnowa, Londyn 1978) pisze o nim: (w przededniu powstania) nie odczuwa waha ani rozterki wynikao to z jego brawurowej natury onierza pdzcego do szturmu z zamknitymi oczyma... Na ostatniej odprawie przed powstaniem Br mianowa go dowdca nowej organizacji antysowieckiej, ktra miaa rozpocz dziaania w wypadku aresztowania przez Rosjan dowdcw Armii Krajowej i nakaza mu wyczy si z akcji powstaczej i przej do gbokiej konspiracji. Powiedzia mu: Jest Pan Generale nasz ostatni nadziej. Gdy 6 sierpnia miasto pono, na Woli rozstrzeliwano codziennie 30 tysicy ludzi i wiadomo ju byo, e powstanie obraca si w katastrof Okulicki pisa do Bora: naley zdoby najwaniejsze gmachy rzdowe jak Akademi Sztabu Generalnego i ratusz i oflagowa te budynki, aby wkraczajcy bolszewicy ujrzeli potg Pastwa Polskiego. Po upadku Powstania, jako ostatni Dowdca Armii Krajowej, napisa do prezydenta Raczkiewicza, e powstanie warszawskie dobrze spenio swoje zadanie... Armie Krajowa rozwiza w styczniu 1945. Gen. Br-Komorowski - Dowdca AK - Kawalerzysta Medalista w zawodach hippicznych na olimpiadzie w Berlinie. Wedug opinii pk Bokszczanina wojskowe wiadomoci i przygotowanie dowdcy AK ograniczay si do umiejtnoci dowodzenia pukiem kawalerii. Nie mi adnego dowiadczenia w prowadzeniu walki w miecie i nie zna si na koniecznych zabezpieczeniach logistycznych takiej walki. By czowiekiem sabego charakteru i ulega wpywom takich osobnikw jak Okulicki. Genera Tatar wyraa si o nim pajac(Ciechanowski) Jan Nowak-Jezioraski (Kurier z Warszawy) pisze o nim: Wbrew jakby jemu samemu pchay go nieustannie w gr wojenne okolicznoci i dziwny polski system selekcji, zapewniajcy najwiksze szanse temu, na ktrego wszyscy
27

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu najatwiej si godz, bo nikomu nie przeszkadza. Na dwa tygodnie przed wybuchem powstania Br-Komorowski twierdzi: Przy obecnym stanie si niemieckich i ich przygotowaniach polegajcych na rozbudowie kadego budynku zajmowanego przez wojsko lub urzdy w obronne fortece z bunkrami i drutem kolczastym powstanie nie ma szans powodzenia. Rozkaz do rozpoczcia powstania wydal po naciskach Okulickiego i pod nieobecno szefa wywiadu i szefa wydziau operacyjnego, na podstawie nie sprawdzonej wiadomoci d-cy okrgu warszawskiego, e na Pelcowinie zauwaono ju czogi sowieckie. P godziny pniej okazao si, e to nie byy czogi sowieckie, tylko niemieckie, przechodzce do kontrofensywy. Rozkaz mg jeszcze odwoa, lecz nie zrobi tego. Dlaczego ? Bo pukownik Antoni Chruciel bez porozumienia z Komendantem AK, w dniu 27 lipca samowolnie wyda rozkaz koncentracji oddziaw powstaczych na stanowiskach wyjciowych. Rozkaz przez Komorowskiego zosta odwoany, bo sytuacja na froncie bya niejasna. Ale nastpia dekonspiracja caej organizacji oraz lokali konspiracyjnych. Nadeszy sygnay, e Niemcy zaczynaj sporzdza listy osb nieobecnych w pracy w dniu 28 lipca, oraz lokali konspiracyjnych, na podstawie donosw konfidentw. To zmusio Bora-Komorowskiego do wydania rozkazu do popiesznego podjcia walki 1 sierpnia, inaczej Niemcy mieliby czas na wyapanie wikszoci sprzysionych. Byby to wyrok mierci dla onierzy warszawskiego okrgu Armii Krajowej. W pierwszych dniach Powstania, gdy ludno stolic z nadziej oczekiwaa pomocy ze strony Rosjan, Br kaza rozklei wszdzie idiotyczn odezw, aby przywita wchodzcych Rosjan W MILCZENIU. Nic dziwnego, e nie pieszyli si z pomoc. W czasie Powstania wykaza si brakiem elementarnej wiedzy wojskowej. da, aby przysano Polsk Brygad Spadochronow i polskie dywizjony Mustangw, co byo niewykonalne a z dwch powodw: nie zdobyto lotniska i ze wzgldu na ograniczony zasig samolotw. 14-go sierpnia wyda desperacki rozkaz, aby oddziay lene AK szy na odsiecz Warszawie. Oddziay z

28

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Kampinosu dotary na oliborz, ale te z Puszczy Kozienickiej i witokrzyskiej, po wyjciu z lasw, zostay rozbite przez Niemcw.. W przededniu kapitulacji powstania, w uznaniu zasug, zosta przez Prezydenta Raczkiewicza mianowany Wodzem Naczelnym Polskich Si Zbrojnych... Zapytany przez historykw po wojnie, czy podczas Powstania dowiadczy cho jednej chwili radoci, powiedzia: Tak, gdy chopcy z jakiego rozbitego sklepu przynieli pikn par butw kawaleryjskich. W swoich pamitnikach epatowa bohaterskie wyczyny dwunastoletnich dzieci niszczcych czogi butelkami z benzyn. - Po wojnie gen. Br-Komorowski udzielajc wywiadw twierdzi, e gdyby genera Sosnkowski zakaza robienia powstania, to Powstania by niebyo. Zdradza tym, e nie wiedzia kto by jego przeoonym, bo decyzja naleaa do Premiera. Deklarowa, e za klsk Powstania odpowiada on sam ale nie wycofa si z ycia publicznego, przyjmowa awanse na stanowisko Wodza Naczelnego i Premiera Rzdu oraz ordery Virtuti Militari (Krzy Kawalerski i Komandorski) co wiadczy o jego niskim morale. Gen.Peczyski - Szef Sztabu KG AK - Dyzio Na jednej z ostatnich odpraw KG, Delegat Rzdu zapyta go, co bdzie, jeli Rosjanie wstrzymaj ofensyw. Odpowiedzia : no to Niemcy nas wyrn. Ustalono te, e ze wzgldu na brak broni, silnie ufortyfikowane obiekty zajmowane przez Niemcw, jak aleja Szucha czy koszary lotnikw na Rakowieckiej nie bd atakowane, lecz jednie izolowane, bo chodzi o opanowanie miasta. Pierwszego sierpnia w s z y s t k i e obiekty byy atakowane i mimo olbrzymich strat w ludziach a d e n nie zosta zdobyty. Po wojnie powiedzia, e te silnie bronione obiekty byy atakowane przez n i e d o p a t r ze n i e ... Do koca niczego nie zrozumia. W 1945 roku powiedzia Janowi Nowakowi-Jezioraskiemu (Kurier z Warszawy): Rosjanie dosownie lizali ju Warszaw, musielibymy nie by wojskiem tylko stra ogniow, aby si nie bi w tej sytuacji...
29

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Pk Chruciel ("Monter") - D-ca Okrgu Warszawskiego Wojak Szweik Nie zorganizowa wywiadu na przedpolu walki w postaci obserwatorw zaopatrzonych w krtkofalwki, aby informowa o postpach wojsk sowieckich. W dniu 27 lipca samowolnie wyda rozkaz koncentracji oddziaw powstaczych na stanowiskach wyjciowych. Nastpia dekonspiracja caej organizacji oraz lokali konspiracyjnych. To zmusio Bora-Komorowskiego do wydania rozkazu do podjcia walki 1 sierpnia, inaczej Niemcy mieliby czas na wyapanie wikszoci sprzysionych. 31-go lipca wsiad w tramwaj i pojecha na Prag, zobaczy co si dzieje na rogatkach miasta. Dojecha do wylotu Grochowskiej i do wylotu Radzymiskiej. I baby powiedziay mu, e na Pelcowiznie widziano ju czogi bolszewickie. Dalej wywiad dowdcy okrgu nie siga. Z t wiadomoci, ktra okazaa si po prostu plotk, wrci do Bora i byo to stanowio kolejny argument do wydania rozkazu o pocztku powstania. Powstacw nie posiadajcych broni kaza uzbroi w siekiery, omy i kilofy. Jeszcze przez cay sierpie, nie majc adnych odwodw, a do upadku Starwki, snu nierealne plany kompletnego wyrzucenia Niemcw z miasta. Na ostatniej przed kapitulacj naradzie dowdztwa AK, w dniu 28 wrzenia, bdc wieo awansowany na generaa, owiadczy: (enczykowski-Samotny bj Warszawy) - Duch onierzy jest doskonay, nasze pozycje obronne s dobre, sytuacja amunicyjna i stan broni jest dobry, walk obronn moemy prowadzi stosunkowo dugo... Po wojnie, w swoich artykuach o Powstaniu do prasy emigracyjnej w Londynie, napisa: WSZYSCY KTRZY ROZPOCZLI WALK WIEDZIELI, E ID NA PEWN MIER, POZOSTALI ZAZDROCILI POLEGLYM. NADZIEMSKA SIA ROZPROMIENIAA SERCA.

30

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Pk Iranek-Osmecki - Szef Wywiadu KG AK - Spnialski Da si przekona Okulickiemu, e (cytuj jego wspomnienia): musimy stoczy w Warszawie bitw, ktrej wiat nie bdzie mg zignorowa, bo dostarczy to krwawego dowodu perfidii sowieckiej. I dalej: Jako szef wywiadu miaem obowizek przestrzec Bora przed nieprzemylan decyzj, ale jako Polak podzielaem pogld Okulickiego, e Warszawa nie moe przej z rk niemieckich w sowieckie bez wyraenia naszej woli zachowania niepodlegoci choby poprzez wielki krzyk buntu i rozpaczy. Ostrzega Bora, e Niemcy koncentruj na przedpolu Warszawy doborowe dywizje pancerne SS. Niestety, gdy dosta informacj, e dywizje te przeszy ju do kontrnatarcia spni si na ostatnia odpraw, na ktrej Br wyda rozkaz rozpoczcia nazajutrz powstania. OKOLICZNOCI AGODZCE 20 lipca by zamach na Hitlera i nieudany przewrt wojskowy liczono, e lada dzie rozsypie si niemiecka dyscyplina. W dniach 22 do 27 lipca obserwowano w Warszawie paniczn ucieczk Niemcw. Piszcy te sowa widzia, jak niemieccy urzdnicy zamieszkali w naszym domu wyrzucali w popochu z okien ubrania i materace prosto na stojcy na podwrku samochd. Przez mosty cigny na zachd kolumny wycieczonych onierzy, co sprawiao wraenie rozkadu na froncie i ucieczki. Na prob Churchilla, Stalin zgodzi si przyj Mikoajczyka, ktry wanie by w drodze do Moskwy. Sdzono, e moe nareszcie uda mu si uzgodni zasady choby doranej wsppracy wojskowej midzy AK i Armi Czerwon. Od 26 lipca sycha byo od wschodu cigy odgos kanonady artyleryjskiej. W tym czasie komunistyczna radiostacja z Lublina nadawaa odezwy do ludu Warszawy, aby chwyci za bro i pomg Armii Czerwonej zdoby miasto. Istniao wic niebezpieczestwo, e powstanie wywoaj czynniki komunistyczne i one przywitaj Rosjan w imieniu ludu lub, e wybuchnie ono spontanicznie w sposb niekontrolowany. I tak oto udao si Rosjanom wpdzi w maliny dowdztwo AK .
31

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu SPLOT NIEPOROZUMIE, PARADOKSW I UTOPII Paradoksem byo, e zawarcie przez Mikoajczyka porozumienia o wsppracy militarnej rozbijao si o to, e nie chcia on i nie mg zgodzi si na korekt naszej wschodniej granicy. A sprawa utraty przez Polsk swoich ziem na wschodzie bya ju dawno przesdzona na konferencji w Teheranie, lecz byo to przed Rzdem Polskim, na wniosek Roosvelta ukrywane. Nieporozumieniem byo wzajemne przecenianie swoich rl. Rzd w Londynie na podstawie przesadzonych meldunkw przecenia si militarna AK, a czynniki krajowe przeceniay moliwoci dyplomatycznego dziaania rzdu emigracyjnego, z ktrym nikt si za bardzo nie liczy. Jak susznie napisa Jan Karski, wojn wygrywa si si gospodarki i zasobw, czyli iloci wyprodukowanych czogw i samolotw, a nie jakim podziemiem, ktre cho wspaniale zorganizowane, pozostawao bez broni. Wydaje si, e kluczem do rozwizania zagadki jak mogo doj do takiego szalestwa jest raport Tadeusza Chciuka, ktry 26 lipca 1944 wrci do Londynu ze swojej drugiej wyprawy do Polski jako kurier MSW. Cytuje wyjtki: Nard polski zdaje egzamin w tej wojnie. Ale egzaminu tego nie zdaj kierownicy naszego ycia podziemnego, organizatorzy konspiracji, przywdcy polityczni i wojskowi. Bardzo mao mgbym wyliczy osb spord kierujcych naszym yciem podziemnym, ktre orientuj si w wydarzeniach midzynarodowych, w wiatowym ukadzie si i tym samym w naszych moliwociach. Ale i te osoby, ktre si orientuj, odrzucaj wiadomoci niepomylne, bazujc swe pogldy, nadzieje i postpowanie na wiadomociach pomylnych. Gdy mwiem, e Rosja jest dzi potg, z ktra musimy si liczy odpowiadano mi, e to s jej ostatnie podrygi, e nie ma wasnej broni ani amunicji, walczy sprztem amerykaskim i zaley od anglosaskich dostaw ywnoci. I dalej: Prowincjonalizm naszego spoeczestwa mona nazwa najczystszym patriotyzmem. Chodzi tu o prawdziwych z krwi i koci Polakw, t.zn. niezbyt mylcych, ale bardzo dzielnych patriotw. C wiec prostszego jak walczy do ostatniej kropli krwi o kad pid ziemi polskiej, by bohaterem i
32

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu zgin. To, e spoeczestwo nie poszo na wspprace z Niemcami, kosztowao nas ju mier milionw ludzi. To za, e bdziemy bohaterami, ktrzy niczego si nie zrzekn moe nas kosztowa utrat caej Polski.(Duraczyski, Midzy Londynem a Warszaw) Niestety prawd byo to, co wbijaa nam przez pl wieku propaganda komunistyczna: masy onierskie AK zostay oszukane przez dowdztwo. Zdecydowana wikszo w powstaniu widziaa szanse odwetu na Niemcach. Tylko nieliczni zdawali sobie spraw, e gra idzie o co innego: Niemcy i tak odejd z Warszawy, chodzi o przyszy ksztat Polski. Ale tylko wskie kierownictwo wiedziao, e ten ksztat Polski te ju jest przesdzony, a powstanie ma by tylko krzykiem protestu. onierze nie zdawali sobie sprawy jak wrogie s stosunki miedzy obozem londyskim a sowietami. Porywajc si do walki z Niemcami, nie wiedzieli, e nagrod za ich czyn bdzie na pewno upokarzajce rozbrojenie, a dla wielu z nich wizienie lub sowieckie agry i mier. A na tych, co podejmowali decyzje ciy czynnik psychologiczny. Wiedzieli, e jeli nie rzuc AK do walki z Niemcami, to potwierdz sowieckie zarzuty biernoci a nawet sympatyzowania z Niemcami i skocz w wizieniach NKWD. Wiedzieli, e NKWD ma ich rozpracowanych - zna ich pseudonimy, nazwiska i rysopisy. Wic wysyajc nieuzbrojon modzie na bunkry i czogi wiadomie lub podwiadomie prbowali kupi sobie choby chwilow nietykalno. Tego wtku nie znajdziemy oczywicie w adnych wspomnieniach ani politycznie poprawnych opracowaniach historycznych, ale wedug mnie musia wchodzi w rachub. Wszyscy maj instynkt samozachowawczy... OD PLANU "BURZA" DO POWSTANIA WARSZAWSKIEGO Br-Komorowski zmieni bezsensowna Instrukcj dla AK Sosnowskiego, ktra przewidywaa, e AK atakuje cofajcych si Niemcw, a z nadejciem Rosjan schodzi znowu do podziemia. Br postanowi, e AK atakuje cofajce si niemieckie strae tylne, a nastpnie ujawnia si przed Rosjanami jako wojsko podlege Rzdowi Polskiemu i wystpuje w roli gospodarza, proponujc wspln walk z Niemcami.
33

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Ze wzgldu na sabo si, miaa to by bardziej demonstracja polityczna ni realna pomoc wojskowa dla Armii Czerwonej. Dziaania takie, na przykad na Woyniu, przechodziy zupenie bez echa. Aby uzyska rozgos postanowiono zdoby siami AK wiksze miasta jak Wilno i Lww. Operacje te wykonano kosztem wielkich strat w ludziach i nawizano nawet wspprace z dowdcami oddziaw liniowych armii sowieckiej. W kilka dni pniej oddziay AK byy rozbrajane, a oficerowie aresztowani przez NKWD. onierze mieli do wyboru Kauge lub wcielenie do Armii Berlinga. Oficerowie Kauge lub mier (bo do Armii Berlinga byli nieprzydatni). Wydarzenia te nie byy w stanie poruszy opinii wiatowej. Dopominano si przysania anglo-amerykaskich misji obserwacyjnych, ale bezskutecznie, bo te tereny byy teatrem operacyjnym sowietw. Fakty te, zamiast zadziaa ostrzegawczo na dowdztwo AK wpyny na utwierdzenie opinii, e powstanie zbrojne w Warszawie bdzie ostatni szans zaalarmowania opinii wiatowej, e Rosjanie zagarniaj Polsk, nie liczc si z jej legalnymi wadzami. Okulicki, wedug wspomnie Iranka-Osmeckiego, mwi: Wilno i Lww, te zamordowane miasta nie otworzyy oczu Zachodowi. Ale tym razem nasza ofiara bdzie tak wielka, e bd musieli zmieni swoj perfidn polityk, ktra skazuje Polsk na now niewol. Gdy 15 lipca podejmowano decyzje o podjciu walki w Warszawie znane byo zachowanie si Rosjan w Wilnie i we Lwowie. udzono si jednak, e bdzie ono inne na ziemiach na zachd od linii Curzona. Ale w dniu 25 lipca BorKomorowski winien wiedzie, co stao si z oddziaami AK na Lubelszczynie, ktre po walce z Niemcami rozbrojono a oficerw aresztowano i wywieziona do Rosji. Byo to wyrane ostrzeenie, e planowane powstanie nie moe liczy na pomoc Sowietw ani nawet na ich lojaln wspprac bo uwaaj oni AK za wrog im formacje. A pukownik Chruciel winien wiedzie jak niedobrze wygldaa sytuacja na froncie w dniach 28-30 lipca w rejonie Radzymina, Tuszcza i Woomina, bo oddziay AK wspdziaay tam z Armia Czerwona. Pisze o tym Tomasz Strzembosz (Rzeczpospolita Podziemna, W-wa2000, str. 29034

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu 295). A jeli ci dowdcy o tym nie wiedzieli, to tym gorzej o nich wiadczy. Bo potrafili przez 5 lat utrzyma czno radiow z Londynem a nie mieli cznoci z wasnymi oddziaami w decydujcym momencie. BRAK PRZYGOTOWANIA Zmiana planw Burzy spowodowaa, e oddziay AK w Warszawie, liczne i doskonale zorganizowane, byy bardzo sabo uzbrojone. Jeszcze do poowy lipca bro pochodzc ze zrzutw przekazywano do oddziaw lenych. Wedug posiadanych danych, w chwili przystpienia do walki, oddziay miay (liczc tylko podstawow bro piechoty): - 98 rcznych karabinw maszynowych z zapasem 160 naboi na kady - 604 pistoletw maszynowych z zapasem 200 naboi na kady - 1386 karabinw z zapasem 170 naboi na kady Ponadto posiadano 2660 rewolwerw z 20 nabojami na kady i okoo 50 tysicy granatw rcznych gwnie wasnej produkcji. Oddziay t.zw. szturmowe liczyy okoo 30 tysicy onierzy, wic jak wida, tylko co pitnasty mia bro dug. Broni cikiej w ogle nie byo. Powstacy nie tylko, e byli sabo uzbrojeni, ale nie umieli te strzela. No bo gdzie i kiedy mieli si nauczy? Jeden z powstacw wyzna mi, e w ramach szkolenia na konspiracyjnej podchorwce, mia szans tylko raz wystrzeli do tarczy podczas wicze w puszczy kampinoskiej. Niemieckie oddziay andarmerii przechodziy systematyczny trening strzelecki, a oddziay frontowe miay za sob 5 lat praktyki. Jeli mimo to, jak w adnej bitwie, Niemcy mieli wicej zabitych ni rannych, to dlatego, e powstacy w rozpaczliwej obronie przy braku amunicji, dopuszczali Niemcw na odlego paru krokw. Nie zadbano o zaopatrzenie oddziaw warszawskich w rodki cznoci jak radiostacje i telefony polowe (mona byo uoy linie telefonw polowych w kanaach). Odbio si to fatalnie na dowodzeniu w czasie walki musiano zda si na ofiarne czniczki, a oficerowie Komendy Gwnej siedzc z lornetkami na
35

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu dachach wysokich budynkw prbowali zgadn, co si dzieje w innych dzielnicach. Br-Komorowski (Armia Podziemna) pisze, e dochodzce odgosy pozwalay mu zorientowa si w przebiegu walk. Do dnia 6 sierpnia Br nie wiedzia czy s jakie oddziay AK walczce jeszcze na Mokotowie. Przez brak cznoci nie mona byo skoordynowa dziaa. Przykad: gdy oddziay z Kampinosu dotary na cmentarz powzkowski oddziay powstacze ju wycofay si na Stare Miasto. Rozporzdzajc pienidzmi ze zrzutw, nie zakupiono rodkw opatrunkowych ani nie stworzono zapasw ywnoci. onierze od pierwszych dni powstania godowali, zdani na skromne zapasy mieszkacw miasta. BRAK PRZEWIDYWANIA Przed podjciem decyzji kady strateg wojskowy winien spojrze na map. Jak w kocu lipca przebiegaa linia frontu? Dopiero w marcu zosta odblokowany Leningrad a Niemcy trzymali si jeszcze mocno na otwie, w Estonii w Prusach Wschodnich oraz na poudniowej Ukrainie i w Modawii. Wojska, ktre podeszy klinem pod Warszaw, traciy impet po dwumiesicznej ofensywie spod Kowla. Mona si wic byo spodziewa, e Niemcy bd zaciekle broni linii Wisy, jako ostatniej naturalnej przeszkody przed granicami Rzeszy i e Rosjanie bd musieli stan przed sforsowaniem Wisy dla podcignicia zaopatrzenia w paliwo, ywno i amunicje. Kady by stwierdzi, e sytuacja jest niewyjaniona i e Rosjanie mog nie wej z marszu do stolicy. Powstanie militarnie wymierzone przeciw Niemcom, politycznie byo wymierzone przeciw sowietom i oni o tym dobrze wiedzieli. Jak w tej sytuacji mona si byo spodziewa od Rosjan choby lojalnego wspdziaania? Znajc ich wrogi stosunek do Armii Krajowej i caego obozu londyskiego naleao przyj, jako wysoko prawdopodobne, e ze wzgldw politycznych wstrzymaj ofensyw. Bya to dla Stalina wyjtkowa okazja, aby niemieckimi rkoma pozby si w Polsce opozycji antykomunistycznej i kwiatu inteligencji. Byoby naprawd zdumiewajce, gdyby z takiej okazji nie skorzysta. Niestety, czonkowie
36

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Komendy Gwnej AK takiej alternatywy nie przewidywali. Nie byli to ludzie ograniczeni, tylko jak pisze Iranek-Osmecki: nie chcielimy dopuci do naszych myli takiej alternatywy, bo niszczya nasz racj bytu. Trzeba zajc miasto i utrzyma je do nadejcia Armii Czerwonej, a jeli nie nadejdzie umrze - zadecydowa Okulicki, wydajc tym samowolnie wyrok mierci dla 200 tysicy mieszkacw stolicy. Nie pytanych, czy podzielaj ten jego zapa do umierania. BDNE SCENARIUSZE Natomiast przewidywano inne pesymistyczne na og scenariusze wydarze po wejciu Rosjan, w zalenoci od ich zachowania si. I tak wymylono: - Dowdca okrgu warszawskiego (pk Chruciel) pozostaje w pobliu mostw (w zaoeniu, zdobytych przez powstacw) i ujawnia si Rosjanom jako komendant garnizonu, a Jankowski ujawnia si jako przedstawiciel wadz cywilnych z ramienia rzdu londyskiego, czyli jako gospodarz. - Komenda Gwna pozostaje na zachodnich kracach Woli w fabryce Kamlera i obserwuje zachowanie si Rosjan. Jeli Rosjanie nie aresztuj komendanta okrgu, to KG ujawnia si, a doborowe odziay Kedywu, stanowice oson KG na Woli - maszeruj defilowa. W wypadku aresztowania Chruciela KG i oddziay Kedywu albo przechodz do Kampinosu. (zastanawiam si dzi po co - przecie to zagajnik, ktry Rosjanie, nie liczcy si ze stratami ludzkimi, mogli przeczesa w kilku godzin), albo zamykaj si z radiostacj w murach fabryki Kamlera na Woli i broni si tam, aby wywoa wiatowy skandal. Doborowe oddziay Kedywu, zgromadzone na Woli, nie zdaway sobie sprawy, e znalazy si tam gwnie po to, aby broni Komend Gwn AK przed Rosjanami. Jeszcze pod koniec Powstania Br twierdzi, e Rosjanom rozbroi si nie damy i bdziemy si broni w enklawie ulic LwowskaEmilli Plater gdzie zamierza polec z resztk onierzy na tej ostatniej reducie. Co moe wiadczy nie o patriotyzmie lecz o jego megalomanii. Jeli Rosjanie aresztuj rwnie czonkw KG to wtedy pozostajcy w gbokiej konspiracji

37

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Okulicki (wczy si do powstania dopiero 15 wrzenia) bdzie mia za zadanie odbudowa struktury dowdztwa AK. Niestety nikt nie chcia dopuci myli, e Rosjanie W OGLE NIE WEJD, gdy wtedy pomysodawcy powstania straciby racj bytu. BRAK WIEDZY WOJSKOWEJ - CZYLI PARTACKA ROBOTA Te spekulacje spowodoway, e powstanie byo ju przegrane w pierwszych godzinach walki. Bo Komenda Gwna tak bya zajta planowaniem jak przyj Rosjan, e jakby zapomniaa, e najpierw trzeba stoczy walk z Niemcami. - Pierwszym kardynalnym bdem bya ustalona godzina wybuchu powstania. Mylano, e o 17-tej duy ruch na ulicach pozwoli grupom szturmowym zbliy si niepostrzeenie do bunkrw przed niemieckimi obiektami, obrzuci je granatami i budynki zdoby atwiej ni pod oson nocy. Niestety, efekt zaskoczenia zawid. To bya za dua operacja, aby wiadomo o niej nie rozesza si poczt pantoflow wrd mieszkacw i nie dotara do Niemcw poprzez konfidentw. Piszcy te sowa pamita, e o zapowiedzi wybuchu dowiedzia si o 16-tej bdc na urawiej u znajomych. Bieglimy ulicami w kierunku domu, a gdy dotarlimy za pitnacie pita w rejon placu Unii powstacy ju byli na punktach zbornych, ulice opustoszae a Niemcy czekali na stanowiskach ogniowych. Atakujcych w biay dzie powstacw, przywitali huraganowym ogniem. Efekt: mimo ogromnych strat, dochodzcych do 90% stanw oddziaw, adnego z obiektw (atakowanych wg. gen. Peczyskiego przez p o m y k ) -nie zdobyto. - Na skutek skrconego czasu mobilizacji, na miejsca zbirek dotaro rednio tylko 65% zaprzysionych, a z wielu magazynw nie zdoano wydoby broni. Tak wic do boju ruszyo tylko okoo 20 tysicy powstacw, jedynie w 25% uzbrojonych w bro paln. Siy garnizonu niemieckiego oceniono na 20 tysicy uzbrojonych po zby onierzy, na dogodnych pozycjach obronnych. Ponadto na terenie miasta znalazy si czogi pododdziaw niemieckich dywizji, zmierzajcych na front.
38

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu - Jedyn si uderzeniow, jak rozporzdzaa KG, byy oddziay szturmowe Kedywu zgrupowania Radosawa ( legendarne bataliony Pie i Miota) oraz bataliony harcerskie Szarych Szeregw (Zoka i Parasol) - 2200 ludzi, w miar dobrze uzbrojonych. Te oddziay 1 sierpni zaatakoway tylko drugorzdne, sabo bronione fabryczki i magazyny na Woli, stanowic gownie odwd i ubezpieczenie Kwatery Gwnej w fabryce Kamlera. Doczono do nich nawet w ostatniej chwili najlepiej uzbrojon kompani nieszczsnego dywizjonu Jele, ktra miaa zaatakowa rejon Szucha. - W adnych opracowaniach nie mona doszuka si dokadnej relacji z przebiegu, najwaniejszej ze wzgldw strategicznych, walki o przyczki mostowe po obu stronach Wisy. Wysano tam pewnie oddziay tak sabo uzbrojone, e wszyscy uczestnicy zginli. Wyglda na to, e planowano gwnie zdobywanie gmachw pastwowych, aby je oflagowa i pokaza, e w miecie dziaa ju polska administracja cywilna, a zdobywanie mostw pozostawiono Rosjanom, aby nie wjechali za szybko do Warszawy. - Ju po godzinie walki zapanowao poczucie klski i kompletny chaos przy braku cznoci oddziay z oliborza wyszy w nocy do Kampinosu, gdy te z Kampinosu szy na oliborz. A te z Mokotowa i Ochoty wyszy do lasw kabackich i chojnowskich sdzc, e powstanie w centrum miasta upado. Ten odwrt te by okupiony cikimi stratami: pod Pcinami zgino 93 powstacw. - Wydajc rozkazy zaatakowania takich twierdz jak rejon Szucha, koszary Smigego-Rydza na Chocimskiej czy koszary lotnikw na Rakowieckiej, dowdztwo wykazao kompromitujcy brak wiedzy wojskowej lub karygodn lekkomylno. Ja jestem tylko plutonowym-podchorym, ale na studium wojskowym wbijano mi do gowy, e aby atak mi szans powodzenia, trzeba mie przewag liczebn nad wrogiem w stosunku 2:1. Stosunek by 1 powstaniec na 3 Niemcw, przy braku broni dugiej, nie mwic ju o broni cikiej. - Bezsensowny rozkaz zdobywania lotnisk na Okciu i Bielanach zosta odwoany, ale za pno zgino 8 oficerw i 120 onierzy (Borkiewicz,
39

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Powstanie...) cznie pierwszego dnia walki polego lub zostao rozstrzelanych 2000 powstacw a 5000 wyszo do lasw. Do dnia kapitulacji zgino 18 tysicy a 20 tysicy zostao rannych. Do niewoli wyszo 16 tysicy. - Ten brak wiedzy wojskowej potwierdza rozpaczliwy rozkaz Bora wydany 14 sierpnia, przez radio, niezaszyfrowanym tekstem, do oddziaw lenych, aby szy na odsiecz Warszawie. Oddziay z Kampinosu zasiliy 6 sierpnia oliborz, gdzie zreszt okazay si mao przydatne do walki w miecie. Ale oddziay z puszczy kozienickiej i witokrzyskiej po wyjciu na otwarte przestrzenie, zostay rozbite Niemcy na nie ju czekali. Niektrzy dowdcy odmwili wykonania rozkazu, doszo do sdw polowych i do rozamw w organizacji AK. Szczytem zagubienia si dowdztwa bya sytuacja miedzy 5 a 10 sierpnia, gdy Delegat Rzdu a potem i pk Radosaw nalegali na Bora, aby oddziay powstacze wyszy z miasta do Kampinosu. Br nie mg si zdoby na decyzj, a najlepsze oddziay Kedywu i Bataliony Harcerskie wykrwawiay si, bronic cmentarzy jako drogi wyjcia do Kampinosu. W tym samym czasie, gdy powstacy prbowali utrzyma cmentarze, Niemcy w cigu 2 dni utorowali sobie drog tu obok, wzdu ulicy Wolskiej do mostu Kierbedzia i bezkarnie mordowali mieszkacw Woli (5 sierpnia 38 tysicy). Gdyby powstacy, zamiast tkwi na cmentarzach, zaatakowali Niemcw, przecinajc poblisk Wolsk, to na pewno przeszkodzioby to w masowych egzekucjach i daoby czas na ewakuacje mieszkacw Woli do rdmiecia. Oddziay Radosawa w liczbie 2200 dobrze uzbrojonych onierzy miay wtedy nawet 2 zdobyczne czogi, ale nie byy w stanie jednoczenie broni cmentarzy i atakowa Niemcw, posuwajcych si obok ulica Wolsk. Gdy wreszcie Br podj decyzj, e wyjcie z miasta i pozostawienie mieszkacw na pastw Niemcom byoby niemoralne oddziay Radosawa z cmentarzy musiay wycofa si na Stare Miasto przez otwarte tereny byego getta, po utracie w sumie a 70% swoich stanw. Mitem jest, e Niemcy przez 63 dni nie mogli stumi powstania. Tak jak przebili si w cigu 2 dni z Woli do mostu Kierbedzia, tak mogli z powstaniem skoczy w cigu tygodnia, rzucajc do walki jedn dywizj pancern o ktr
40

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu bezskutecznie dopomina si pacyfikujcy Warszaw Von dem Bach-Zelewski. Wyczuli jednak, e toczy si gra polityczna i e jak dugo powstanie bdzie si tlio, tak dugo bdzie sta wyczekujco front za Wis. Wic zgodnie z rozkazem Hitlera niszczyli systematycznie miasto, ostrzeliwujc je z najciszych dzia i bombardujc, ale oszczdzali ju bardzo swoich ludzi. Uywali do tumienia powstania jednostek jak szkoa oficerska SS z Poznania, ale te zbieraniny ronych drugorzdnych batalionw jak brygada winiw kryminalnych Dirlewanlera i Rosjan w subie niemieckiej (brygada Kamiskiego, bdnie nazywana wasowcami), likwidujc kolejno polskie punkty oporu. Nie umniejsza to wcale powiecenia i bohaterstwa powstacw, ktrzy bronili si zawzicie, zadajc Niemcom due straty. Bya to jednak obrona stracecw wpdzonych w puapk, ktrzy woleli mier z broni w rku ni rozstrzelanie. Ale ta desperacka walka powstacw pocigaa za sob masakr mieszkacw miasta. W czasie obrony Starego Miasta zgino 30 tysicy mieszkacw. CZY MOGO NIE DOJ DO TAKIEJ KATASTROFY ? Mwi si, e w zaistniaej sytuacji w zasadzie kada decyzja musiaa prowadzi do katastrofy. Niektrzy pisali, e gdyby Br nie rozpocz powstania, to wybuchoby w jeszcze gorszym terminie i pod jeszcze gorszym dowdztwem. Nie zgadzam si z tym pogldem. Mog si tylko zgodzi, e kada inna decyzja nie moga spowodowa ju gorszych skutkw: miasto zrwnane z ziemia, wygubiony kwiat modziey, utracone skarby kultury. Czy byo inne rozwizanie ? Byo. Nard ponis ju tak straszne straty w ludziach, w Katyniu, podczas okupacji i na wszystkich frontach, e naczelnym zadaniem politykw i dowdcw wojskowych byo ratowanie tych co pozostali, a nie szafowanie yciem Polakw jakby nas byo, tak jak w Rosji, 250 milionw. Zrozumia to dowdca Brygady witokrzyskiej NSZ. Gdy ruszya sowiecka ofensywa styczniowa, poszed do Niemcw i powiedzia: Wy przestajecie by naszymi wrogami, bo opuszczacie nasze ziemie. Pozwlcie nam odej razem z wami, aby uratowa nasz modzie przed bolszewikami I taka zgod dosta. Wyprowadzi z Polski 1500 ludzi, gwnie modziey akademickiej.
41

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Co mg zrobi Br-Komorowski ? Mg po prostu ju w lipcu wyda ten rozkaz, ktry wyda Okulicki par miesicy pniej (piknie zreszt zredagowany): rozkaz o rozwizaniu Armii Krajowej. Mg w nim wytumaczy onierzom, e Armia Krajowa przez lata okupacji wypenia swoje zadanie, dokonujc akcji sabotaowych i wywiadowczych, odbijajc winiw, likwidujc kolaborantw - ale e walka z nowym okupantem skazana jest na klsk. Dowd: w rejonie Lwowa nigdy nie udao si stworzy organizacji AK. Zaraz bya denuncjowana przez Polakw i wszyscy byli aresztowani przez NKWD (jak Tokarzewski a potem Okulicki). Po czym naleao zniszczy wszystkie archiwa AK. Cokolwiek by si stao po wydaniu takiego rozkazu, nie miaoby tak tragicznych skutkw jak Powstanie. Prawdopodobnie Niemcy wywieliby na roboty cze mieszkacw, ale wikszo by przeya i mogaby po wojnie bez obaw wrci do Polski, bez czarnego biletu jakim by udzia w Powstaniu. To ocalone pokolenie na pewno utrudniaoby choby biernym oporem sowietyzacj kraju, przeciwstawiajc si tym, co dali si omota komunistycznej propagandzie. By moe niektrzy przeniknliby do nowego aparatu wadzy, aby storpedowa jak akcj, kogo ostrzec. Moe w 1956 albo i wczeniej skoczyli by do garda komunistom, jak zrobili to Wgrzy. Ale nawet wtedy, Rosjanie na oczach opinii wiatowej nie mogliby mordowa masowo mieszkacw i zrwna z ziemi miasto. W Budapeszcie w 1956 straty ludzkie i materialne nie stanowiy nawet 1 procenta tego, co w czasie powstania w Warszawie. Ale tych Wspaniaych Chopcw i Dziewczt ju nie byo...Jest po prostu zdumiewajce, jak dosownie kilku ludzi, bez wyobrani i odpowiedzialnoci mogo zniszczy tak wspania organizacj jak bya Armia Krajowa, zreszt przedmiot ich dumy - i pozbawi Kraj elity. A co mogli zrobi ze sob czonkowie Komendy Gwnej AK ? Ot mogli ewakuowa si na Zachd lub wstrzsn sumieniem wiata popeniajc zbiorowe samobjstwo, zamiast wysya na pewn mier tysice cudzych dzieci.

42

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Bya jeszcze jedna szansa ograniczenia skutkw katastrofy, ju w czasie walki. W poowie sierpnia, gdy miasto pono a front sowiecki sta i intencje Stalina ju byy znane, pojawi si w Warszawie rosyjski kapitan wywiadu Kaugin. Zaproponowa on Borowi, aby kanaami AK poprzez Londyn wysa depesze w hodowniczym tonie do Marszaka Stalina, e lud Warszawy prosi Go o pomoc. Br odmwi. W kilka dni pniej tej samej treci depesz podsunli mu do wysania przez Londyn dowdcy walczcych oddziaw komunistycznych, rzekomo podpisana przez stronnictwa lewicowe, cho mogli ja wysa bezporednio do Moskwy swoimi kanaami. Br znowu odmwi, rozumiejc, e jeli to wezwanie ludu Warszawy przejdzie przez kancelarie dyplomatyczne Foreing Office, to bdzie dla wiatowej opinii jasne, e Armia Czerwona wyzwala Warszaw na prob ludu lub partii lewicowych, a nie polskiego rzdu emigracyjnego. Wtedy wkraczajce oddziay sowieckie byyby zwolnione z rozmowy z londyskimi pajacami w Warszawie. Pisze o tym szeroko IranekOsmecki, zgadzajc si z Borem, e bya to propozycja nie do przyjcia. Wida tu zacietrzewienie czonkw Komendy Gwnej, ktrzy w danej chwili nie bronili ju losu onierzy i mieszkacw poncego miasta, tylko bronili nadal swojej utopijnej koncepcji zainstalowania wadzy rzdu londyskiego w Warszawie. Czasem myl sobie, e dla uniknicia tej tragedii zabrako jednego trzewego czowieka z charakterem, ktry by w przededniu powstania poszed do Niemcw i zadenuncjowa tych ludzi chodzcych po Ksiycu. Uratowa by stolic przed spaleniem i ycie 200 tysicom ludzi. A nasi zachodni sojusznicy zewinili si wobec nas, nie tym, e nie udzielili wikszej pomocy militarnej, bo to byo technicznie trudne. W okresie powstania lotnictwo RAF stracio 52 samoloty, zgino 245 lotnikw, z tego Polskie Siy Powietrzne 17 zag i 119 lotnikw. Skandalem byo to, e aby nie narazi si Stalinowi (wiadomo, sowiecki teatr operacyjny), przez miesic nie mogli si zdoby na wydanie Niemcom ostrzeenia, e powstacy s onierzami koalicji i przysuguj im prawa kombatanckie zgodnie z konwencj genewsk. Do tego momentu rozstrzeliwano powstacw jako bandytw. A pniej rnie bywao.

43

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu PRBY USPRAWIEDLIWIENIA Dzi spotyka si czsto publikacje prbujce usprawiedliwi decyzje o wywoaniu Powstania. Prba usprawiedliwienia przysza te z najmniej oczekiwanej strony. Zaskoczeniem by dla mnie artyku wielce szanowanego przeze mnie pana Jana Nowaka-Jezioraskiego, jaki znalazem w Tygodniku Powszechnym (Nr 31/1994 Gra o Polsk). Oto prba polemiki z tezami Autora: Nie mona twierdzi, e powstanie opnio o 6 miesicy ofensyw sowiecka na Berlin i zmienio na niekorzy Rosji ukad si w Europie. Teatry operacji wojskowych i pniejsze strefy wpyww zostay ju ustalone w Teheranie, co sam Jezioraski przyznaje dalej, piszc, e wojska amerykaskie musiay zwolni marsz a potem nawet wycofa si za lini demarkacyjn. Rosjanie nie musieli si pieszy, mieli zagwarantowany swj kawaek tortu i to alianci mogliby by w Berlinie duo wczeniej. A gdyby nawet przyzna racje Jezioraskiemu, to naleaoby obarczy przywdcw powstania jeszcze win o przeduenie wojny o p roku i mier kilku milionw ludzi w obozach i na frontach. Prawd jest, e Rosjanie musieli przygotowa si do ostatecznej ofensywy na Berlin, ktra zreszt do Berlina nie dotara, lecz ugrzza na Odrze i wale pomorskim. Pan Jezioraski pisze, e nard polski przez 5 lat przygotowywa si do rozprawy z wrogiem, wic nie mona byo zrezygnowa z podjcia walki. Nard si przygotowywa, ale nie do powstania w Warszawie, z ktrej jeszcze w lipcu wysyano bro na prowincj. Warszawa do powstania nie bya przygotowywana. Dalej argumentuje, e nard polski nie po to walczy przez ca okupacj, aby na kocu podda si bez walki i wyj z przetrconym krgosupem. W biznesie jak kto zainwestuje np. 100 milionw i widzi, e straci ju 80, a moe straci wszystko, to wycofuje si z gry nie patrzc na zainwestowane koszty (jak mwi Francuzi ratuje meble). Czesi nie mieli partyzantki, powstanie w Pradze zrobili im 5 maja 1945 Wasowcy, (ktrzy zmieniajc front prbowali ratowa wasn skr) ale oni nie czuj, aby mieli przetrcony krgosup.

44

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Wtpliwym te jest, e to na skutek powstania Stalin nie uczyni z Polski sowieckiej republiki. Sam Jezioraski przeczy sobie, piszc dalej, e nie zrobi tego z Polsk i z innymi krajami wschodniej Europy, bo byoby to bardzo le odebrane przez komunistyczne partie na Zachodzie. Nie zgadzam si te z Autorem, e po powstaniu nastpia konsolidacja narodu i podzia na MY i ONI. Taki podzia nastpi, ale propaganda komunistyczna trafiaa na podatny grunt w rodowiskach chopskich i robotniczych i biorc pod uwag liczb kolaborantw, aktywistw i ludzi ogupionych - podzia ten by bliski 50% do 50%, mona wic mwi raczej o rozbiciu narodu. Dopiero teraz dowiadujemy si jaka ogromna bya skala wojny domowej jaka toczya si w Polsce do roku 1949 miedzy Podziemiem Niepodlegociowym a wadzami komunistycznymi. Ju w epilogu do swojej wspaniaej i bardzo obiektywnej ksiki Kurier z Warszawy pan Jezioraski prbuje usprawiedliwi decyzj o rozpoczciu powstania. Pisze, e pjcie na ustpstwa sowieckie daoby komunistom legitymacje do sprawowania wadzy. Ot komunici wcale tej legitymacji nie potrzebowali, najlepszy dowd, e rzdzili bez niej Polsk przez 45 lat. A dla opinii wiatowej stwarzali pozory legalnoci organizujc sfaszowane lub fikcyjne wybory. Natomiast by moe prawd jest, e dowiadczenie Powstania ustrzego nas przed interwencj sowieck w 1956 i 1981 roku. Sowieccy marszakowie ostrzegali Biuro Polityczne KPZR, e Polacy to nard szalecw (jeli nie wariatw). Opinia niezbyt pochlebna, ale czasem przydatna. Twierdzenie, e polegli Powstacy odnieli dzi pogrobowe zwycistwo, bo odzyskalimy niepodleg Rzeczpospolit, jest tylko pikn metafor. Tylko, gdyby Oni zobaczyli jak ta Polska, gwacona przez komunistw przez 45 lat dzi wyglda to by zapakali. Nie o taka Polsk walczyli ci Wspaniali Chopcy i Dziewczta. W Katyniu i przez lata wojny utracilimy cz elity narodu. W Powstaniu stracilimy reszt. I to by GWDZ DO TRUMNY NASZEJ NIEPODLEGOCI. Bo w komunizmie panowa ju tylko negatywny dobr kadr, w myl zasady mierny ale wierny. Now elit zaczli tworzy tylko zdrajcy
45

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu lub miernoty. I skutki tego odczuwamy do dzi, gdy patrzymy z jakim trudem odradzaj si nasze nowe elity polityczne, kulturalne czy naukowe. Przerwano acuch przekazywania wartoci moralnych i intelektualnych z pokolenia na pokolenie. atwiej byo odbudowa kamienice ni urodzi i wychowa wartociowych ludzi. Z dzisiejszej perspektywy Powstanie byo kompromitacj polskiej myli politycznej i wojskowej. OSTATNIE REFLEKSJE W spoeczestwie cigle yje mit bohaterskiego zrywu Stolicy. Powstanie stao si legend. Sam ta legend nosz w sobie od 50 lat. Wejcie Rosjan zastao nas w styczniu 1945 w Piotrkowie Trybunalskim. Pamitam jak jakie wyrostki pozbieray porzucone przez Niemcw karabiny, zaoyy sobie biao-czerwone opaski i zaczli robi Polsk. A mnie chciao si paka na wspomnienie, z jakim bohaterstwem zdobywali bro Chopcy z AK i z jakim powieceniem t broni o Polsk walczyli. Gdy urzdzono nam defilad oddziaw Ludowego Wojska Polskiego pod dowdztwem sowieckich oficerw (bo naszych zgadzono w Katyniu), to tum ludzi wita ich w milczeniu. Wszyscy zdawali sobie spraw, e nie na takie wojsko czekalimy, e to wielkie oszustwo. I dlatego potem, w czasach najczarniejszej nocy stalinowskiej i przez cale p wieku tego oszustwa, mylaem sobie z satysfakcja, e dziki Powstaniu przeyem chocia 60 dni w AUTENTYCZNEJ Polsce, ktra miaa wtedy powierzchni kilkunastu kilometrw kwadratowych. Ale za jaka cen ! Znam nawet takich nielicznych, co mwi, e ich walka w Powstaniu, to byy najpikniejsze chwile w ich yciu. Ale ci liczniejsi, spaleni ywcem, przywaleni gruzami i potopieni w kanaach, ju nam nie powiedz, jakie to byy dla nich chwile. Moemy si jednak domyla, co myleli o Powstaniu i o Powstacach, bezbronni mieszkacy w chwili przed rozstrzelaniem w ramach represji. Dlaczego o tym pisz ? Na moich oczach w pierwszej godzinie Powstania zgin cay dywizjon Jele. Czuje si cigle dunikiem tych Chopcw, ktrzy porwali si do walki o Niepodleg Polsk, a wic te o Polsk dla mnie. Nie
46

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu wiedzieli, e los Polski ju dawno zosta przesdzony, e ich ofiara jest nadaremna. Oni nie maj nawet swoich grobw, ale gdyby mogli powsta z trumien, to by zawoali gosem penym goryczy: KTO I PO CO NAS RZUCI NA TEN OFIARNY STOS ? Czyni to za Nich i prbuje na to odpowiedzie. Ta bolesna sprawa odzywa si we mnie, gdy widz w telewizji uroczystoci sprowadzenia urny z prochami Bora-Komorowskiego, czy odsonicia pomnika Okulickiego. Nie rozumiem, dlaczego spoeczestwo do tej pory nie ocenio tych ludzi. Czy robi si to dla rodzin polegych, ktre wol wierzy, e ich bliscy polegli za Wielka Spraw ni, e zginli w niepotrzebnej ju bitwie ? Czy te uroczystoci s nam niezbdne do odzyskania tosamoci narodowej? Napoleon zrobi jednak co dla Francji (do dzi obowizuje Kodeks Napoleona), ale postrzegany jest tam jako awanturnik i nie uwiadczysz we Francji ani placu ani ulicy jego imienia. Gloryfikowanie osb bezporednio winnych masakry, to aprobowanie nieodpowiedzialnoci, to szkodliwe dla przyszych pokole utrwalanie jako pozytywnych wzorcw ludzi, ktrzy doprowadzili do tragedii.. Wedug mnie, aby nie zafaszowywa historii, trumny z prochami przywdcw Powstania, winnych tej hekatomby ofiar, nie powinny spoczywa na Kwaterze Powstacw, obok grobw ich modocianych onierzy, ktrych bez broni i bez sensu wysali na pewn mier. Tragedia Powstania Warszawskiego staa si lekcj i przestrog dla spoeczestwa, ktre na szczcie zrozumiao to w padzierniku 1956 i w latach osiemdziesitych.

47

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Andrzej Solak POWSTANIE WARSZAWSKIE - MITOLOGIA ZRYWU Na przestrzeni ostatnich szeciu dekad czynniki oficjalne rozmaicie interpretoway Powstanie Warszawskie od totalnej negacji w latach 40. i 50. po bezkrytyczny entuzjazm obecnie. W czasach stalinowskich, w podrczniku pod red. towarzyszki anny Zelikman-Kormanowej wypisywano idiotyzmy, jakoby dowdztwo Armii Krajowej uzgodnio z Niemcami termin Godziny W... Ostatnio, dla odmiany, win za klsk Powstania obarcza si przede wszystkim Jzefa Stalina (niezorientowani mog odnie wraenie, i stolic Polski obrcia w popi Armia Czerwona...). Dla szerokich rzesz spoeczestwa, dla politykw, a nawet (o zgrozo!) niektrych krgw historykw nasza przeszo to co w rodzaju mitologii, ktr mona dowolnie modyfikowa, stosownie do obowizujcych wanie md i trendw, tudzie politycznych zamwie (chyba nikt nie ywi zudze, e za jakie 20 lat, gdy tylko pojawi si nowe zapotrzebowanie, najemni naukowcy pospiesz z kolejn interpretacj Powstania Warszawskiego...). Niewielu zainteresowanych jest spokojn, rzeczow dyskusj o faktach choby takich, jak kwalifikacje dowdcze osb odpowiedzialnych za rozpoczcie Powstania. Burza na Kresach zlekcewaone ostrzeenie To zastanawiajce, e 1 sierpnia 1944 r. Armia Krajowa przystpia w Warszawie do dziaa bdcych zaprzeczeniem dotychczasowej, rozsdnej polityki. Przez pi lat niemieckiej okupacji kierownictwo Polski Podziemnej starao si ograniczy walk biec do koniecznej samoobrony, do dywersji, sabotau, pracy wywiadowczej i szkoleniu kadr, kadc gwny nacisk na przygotowanie oglnokrajowego zrywu, ktry wybuchn mia w sprzyjajcych okolicznociach. Starano si przede wszystkim chroni substancj narodow, unika niepotrzebnych strat, nie prowokowa okupanta do represji. Wezwania komunistw do natychmiastowego powstania powszechnego traktowano jako antypolsk prowokacj, ktra musiaa by zakoczy si klsk i rzezi. Wszake w 1944 r. wcielono w ycie plan Akcji Burza. Zakada on atak, w caym kraju,
48

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu na oddziay niemieckie wycofujce si przed Rosjanami oraz wystpowanie wobec tych ostatnich w roli gospodarza. Plan mocno ryzykowny, prowadzi bowiem do ujawnienia struktur konspiracyjnych wobec nadcigajcych Sowietw. Wypadki na Kresach Wschodnich, midzy marcem a lipcem 1944 r., pokazay to z ca ostroci. Na Woyniu, w Wilnie, we Lwowie i w innych miejscach onierze AK, rami w rami z czerwonoarmistami, przelewali krew w bojach z Niemcami. Lokalni dowdcy Armii Czerwonej dzikowali bohaterom z AK za wsplny wysiek zbrojny. Potem nadcigay NKWD i Smiersz, rozbrajay polskie oddziay, zaczynay si masowe aresztowania, deportacje i egzekucje. Komenda Gwna AK powinna bya potraktowa wydarzenia na Kresach jako swoisty test na intencje Sowietw. Teraz nikt nie mg mie wtpliwoci jeliby nawet Armia Krajowa poradzia sobie w Warszawie z Niemcami, jej ujawnione struktury stanowiyby wyborny cel dla NKWD. Naleao wic trwa w konspiracji (co postuloway m.in. Narodowe Siy Zbrojne). Niestety, dowdztwo AK, majc pen wiadomo z jednej strony ogromnej przewagi Niemcw w Warszawie, z drugiej za jednoznacznych zamiarw Sowietw, podjo decyzj o rozpoczciu Powstania. W bj bez broni Przedstawia si wyliczenia, i 1 sierpnia 1944 r., na 45.000 zaprzysionych onierzy Warszawskiego Okrgu Armii Krajowej, przypadao zaledwie 3.500 jednostek broni dugiej. Ponadto 3.800 powstacw mogo mie nadziej na otrzymanie pistoletu (dobrego do likwidowania konfidentw, nie do walki z regularnym wojskiem). Innym zostay goe pici... To jednak niepena prawda. Niedobory w uzbrojeniu byy w znacznym stopniu wynikiem okrelonych dziaa dowdztwa Armii Krajowej. 7 lipca 1944 r., na osobisty rozkaz Komendanta Gwnego AK, generaa Tadeusza Bora-Komorowskiego, Okrg Warszawski wysa wielkie iloci broni (w tym 900 pistoletw maszynowych) na Wschd, m.in. w rejon Biaegostoku. Dziesi dni pniej wywieziono kolejne 60 pistoletw maszynowych oraz amunicj. Zatem, w ostatnich tygodniach przed Godzin W, dowdztwo

49

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu warszawskiej AK czciowo rozbroio swe oddziay! Decyzj o wczeniu stolicy w Akcj Burza podjto bowiem dopiero 21 lipca. Na tym nie koniec. Na Godzin W onierzom AK dostarczono jedynie 40-60 proc. zawartoci magazynw broni. Przyczyny byy rne: aresztowania magazynierw, rozlokowanie niemieckich jednostek frontowych w rejonie podziemnych arsenaw, ale i panujcy chaos i dezorganizacja. Tu jeden, jake wymowny przykad. 1 sierpnia 1944 r. powstacy otrzymali zaledwie 657 pistoletw maszynowych. W 1947 r., trzy lata po Powstaniu, na ulicy Leszno odkryto magazyn z 678 pistoletami maszynowymi sten i byskawica, wraz z zapasem amunicji.. Jeli uwzgldni tylko bro wysan na Wschd oraz niewykorzystane wyposaenie z jednego magazynu na ulicy Leszno, to 1 sierpnia na Godzin W w rkach powstacw winno znale si nie 657, a prawie 2300 peemw! Oczywicie, nie zmienioby to ostatecznego finau tej bitwy. Jednak dodatkowo ponad ptora tysica chopcw z oddziaw szturmowych zyskaoby wiksze szanse na przeycie. Za niemiecki sukces byby okupiony znacznie bardziej sono. Dowdztwo AK doskonale wiedziao o koncentracji w stolicy oraz wok niej niemieckich jednostek pancernych, np. 25 lipca otrzymao meldunek o przybyciu dywizji pancerno-spadochronowej Hermann Goering (jej pododdziay rozlokowano m.in. na Woli). Wrd jednostek wroga byy te: 3 Dywizja Pancerna SS Totenkopf, 5 Dywizja Pancerna SS Wiking oraz 19 Dolnosaksoska Dywizja Pancerna Wehrmachtu. Formacje te, jako cao, zaangaoway si w walk z Rosjanami (na szczcie dla nas!). Przeciw Powstaniu Niemcy rzucili wydzielone pododdziay, w sumie ok. 300 wozw bojowych. Co tej sile moga przeciwstawi warszawska AK? W dniu wybuchu Powstania posiadaa 2 (DWA!!!) dziaka przeciwpancerne, rwnie 29 granatnikw przeciwczogowych PIAT i rusznic. Zgromadzono za to imponujc ilo butelek z benzyn (12.000 szt.), ktrych uycie wizao si z ogromnym ryzykiem (zasig rzutu wynosi przecie jedynie kilkadziesit metrw). Zaczynajc Powstanie Armia Krajowa nie miaa w stolicy ani jednego dziaa przeciwlotniczego. Niemieckie stukasy i messerschmitty z lotniska Okcie
50

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu praktycznie bezkarnie obracay potem w ruin warszawskie dzielnice. Wykonay 1408 lotw na bombardowanie, tracc jedn maszyn nad Starym Miastem i drug nad Kampinosem. Bya to jedna z najtaszych operacji Luftwaffe. Wielcy, genialni stratedzy z AK nie pomyleli bowiem, e w poowie XX wieku, chcc zaj i utrzyma jaki obszar, naley zapewni mu oson przeciwlotnicz. Podobnie rzecz miaa si z artyleri. Warszawa znalaza si pod ostrzaem cikich dzia, modzierzy i wyrzutni rakietowych kalibru 280, 380, a nawet 600 mm. W jaki sposb powstaniec, zbrojny w pistolet i butelk z benzyn (albo i nawet takich precjozw pozbawiony), jak mia uciszy wrogie baterie, niszczce jego miasto z odlegoci wielu kilometrw? Porwnanie strat W pierwszych dniach zrywu, gdy inicjatywa naleaa do Polakw, zabili lub ranili 500 Niemcw. Ju wtedy straty polskie byy potworne, signy 2000 polegych (nie liczc ofiar wrd ludnoci cywilnej). Powstacy atakowali nieraz zbit gromad, rojami lub w szyku gsim, masowo ginc w ogniu broni maszynowej. Tak ich wyszkolono... Tylko gar akowcw bya onierzami ostrzelanymi w walce. Ogromn wikszo stanowili modzi ludzie, ktrym od czasu do czasu na konspiracyjnym zebraniu dano potrzyma pistolet (szczliwcom nawet odda z niego kilka strzaw). Tych ludzi, te dzieci, rzucono przeciw niemieckim formacjom pancernym, przeciw bandytom z formacji Dirlewangera i Kamiskiego... arliwy patriotyzm tych chopcw i dziewczt czyni z nich materia na doskonaych, w peni umotywowanych onierzy, w trakcie walk prezentowali wspaniaego ducha bojowego ale osobista odwaga i wierno idei nie mogy zastpi profesjonalnego wyszkolenia i dowiadczenia frontowego, tak jak butelki z benzyn i granaty rczne nie byy w stanie pokona lotnictwa i cikiej artylerii. Potem byo jeszcze gorzej. Wprawdzie onierze AK szybko przyswoili sobie zasady walki ulicznej, jednak o przebiegu dziaa decydowaa ogromna przewaga Niemcw w sile ognia. Powstacy wystawieni byli na cigy ostrza artyleryjski i bombardowania lotnicze. Hitlerowcy atakowali przy wsparciu licznych pojazdw pancernych.
51

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu W tej sytuacji nie dziwi dysproporcja strat poniesionych przez obie strony. Wedle najnowszych ustale, najczciej wymieniana w literaturze przedmiotu liczba 200.000 zabitych warszawiakw jest znacznie zawyona. W rzeczywistoci polego 120.000-150.000 mieszkacw stolicy. Przytaczajc wikszo stanowili cywile ofiary walk, terrorystycznych bombardowa oraz masowych egzekucji. Straty samego powstaczego wojska szacowane s na 16.000-18.000 zabitych, do ktrych naley doliczy jeszcze 2.718 polegych i zaginionych berlingowcw. Popularne u nas twierdzenie, jakoby Niemcy stracili a 26.000 onierzy (10.000 zabitych, 7.000 zaginionych i 9.000 rannych) nie wytrzymuje krytyki. Ujawnione dokumenty niemieckie przyznaj, i straty grupy korpunej von dem Bacha wyniosy 1.570 zabitych i 8.374 rannych (zob. meldunek von dem Bacha z 5 padziernika 1944 r.). Niektrzy, po uwzgldnieniu strat garnizonu warszawskiego w pierwszych dniach Powstania oraz jednostek frontowych, ktre przedzieray si przez powstacze dzielnice, zaokrglaj te liczby do 2.000 polegych i 10.000 rannych. W sumie zgino wic do 20.000 onierzy polskich (oraz 100.000-130.000 cywilw), wobec 2.000 zabitych Niemcw. Proporcje polegych wojskowych polskich i niemieckich ksztatoway si zatem jak 10 do 1. Jeli za uwzgldni jeszcze ofiary wrd ludnoci cywilnej, to okae si, e za kadego Niemca zabitego w Powstaniu zgino 60-75 Polakw. Gdyby jakikolwiek genera amerykaski czy brytyjski osign takie wyniki oddano by go pod sd. U nas takim ludziom stawia si pomniki. Mit zdradzonego Powstania Rzecz prosta, nie chodzi mi tu o rzekom zdrad Stalina. Niewtpliwie, sowiecki dyktator mg udzieli pomocy powstacom, czego nie uczyni. Z pewnoci radoway go decyzje naszego dowdztwa, w wyniku ktrych, niemieckimi rkami, zniszczono kwiat antykomunistycznej konspiracji i uatwiono pniejsze skomunizowanie Polski. Jednak ZDRADZI mg nas tylko sprzymierzeniec, nie wrg. Od 17 wrzenia 1939 r. Zwizek Sowiecki wystpowa jako nasz przeciwnik, czego specjalnie nie ukrywa. Tak te
52

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu traktowaa go znaczna cz naszych ugrupowa niepodlegociowych, rwnie akowskie doy. Jeeli dowdztwo Armii Krajowej liczyo na jakie wzgldy ze strony sojusznika naszych sojusznikw mimo agresji we wrzeniu 1939 r., aneksji ponad poowy terytorium RP, Katynia i deportacji setek tysicy Polakw to by to dowd obracania si w wiecie iluzji. Dowdztwo Powstania nie ukrywao, i jest ono militarnie skierowane przeciw Niemcom, politycznie przeciw Sowietom. W tej sytuacji pretensje do Sowietw (e nie pomogli Powstaniu) s aosne. Rwnie dobrze mona mie al do Niemcw, e walczyli. Niektrzy historycy zgaszaj jednak ale do aliantw zachodnich, e ci porzucili powstacw na pastw losu. Nasi sojusznicy z Zachodu wielokrotnie w dziejach dawali dowody swej dwulicowoci, zreszt nie tylko wobec Polakw. Trzeba jednak uczciwie przyzna, e Powstanie Warszawskie rozpoczto bez uzgodnienia z aliantami; zamierzano postawi ich przed faktem dokonanym. Po wtre - jak niby alianci zachodni mieliby pomc Powstaniu? W owym czasie toczyli oni cikie boje we Francji, Holandii, Belgii i Woszech. Jeszcze we wrzeniu 1944 r. odebrali bolesne baty pod Arnhem, a trzy miesice pniej byli o krok od katastrofy w Ardenach. Latem 1944 r. Warszawa leaa na granicy zasigu ich cikich bombowcw, startujcych z woskiego Brindisi. Kosztem duych strat dokonali zrzutw broni dla powstacw; niestety, niemal rwno obdarowujc obie walczce strony (m.in. z tego powodu nie chcieli bombardowa pozycji niemieckich w Warszawie, o co zabiegali generaowie AK). Br-Komorowski i jego sztabowcy domagali si wprawdzie, aby Powstaniu przysa z pomoc polsk 1 Samodzieln Brygad Spadochronow oraz polskie dywizjony myliwskie RAF. Nie da si ukry, takie postulaty omieszay stron polsk, bezlitonie demaskujc indolencj naszej kadry dowdczej. Wedle tego pomysu dywizjony myliwskie miay operowa z lotnisk opanowanych przez AK. Pomijajc fakt, e AK nie zdobya w Warszawie ani jednego lotniska jak, na Boga, nasi sztabowcy wyobraali sobie zorganizowanie obsugi naziemnej samolotw (czy AK dysponowaa mechanikami lotniczymi, kontrolerami lotw, czy bya w stanie zapewni obron przeciwlotnicz lotnisk?). Jak zamierzano rozwiza problem zaopatrzenia w amunicj, paliwo i czci zamienne?
53

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Podobnie byo z desantem brygady spadochronowej. W owych czasach do operacji desantowych uywano powolnych, nieuzbrojonych samolotw transportowych oraz holowanych szybowcw. Nie miejmy zudze, nad Warszaw nie dotaraby ani jedna maszyna. Gdyby w Londynie posuchano da Bora-Komorowskiego, polska brygada spadochronowa ulegaby zagadzie jeszcze w powietrzu, gdzie nad terytorium Niemiec. Jeeli, jakim cudem, nad stolic przedarby si jaki samolot spadochroniarzy zrzucono by nad poncym miastem, w ogniu artylerii przeciwlotniczej wroga, z ok. 50procentowym prawdopodobiestwem, e jeli przeyj, to opadn na pozycje niemieckie. Pukownik Bokszczanin wyrazi si kiedy o Borze-Komorowskim, e "jego wojskowe wiadomoci ograniczay si do umiejtnoci dowodzenia pukiem kawalerii". Dalibg, w wietle powyszych faktw trudno si z tym twierdzeniem nie zgodzi. Mit siedemnastej republiki Skrajni apologeci Powstania nie chc nawet przyj do wiadomoci, e finaem wystpienia bya straszliwa klska i daremny rozlew krwi. Ich zdaniem, zryw zakoczy si... zwycistwem Polakw (!!!).To nie makabryczny art, wielokrotnie byo nam dane sysze opinie utytuowanych znawcw, i Powstanie Warszawskie uratowao suwerenno Polski! Owszem przyznaj askawie znawcy - praktycznie caa warszawska AK polega w boju lub posza w niewol, zginy dziesitki tysicy cywilw, a stolic zamieniono w kup gruzw ale przecie uratowalimy nasz niepodlego! Bo gdyby nie Powstanie, Stalin uczyniby z Polski siedemnast republik sowieck! Bo Stalin, prawda, przestraszy si polskiego zrywu, ba si, e jeli zniewoli nasz kraj, to wtedy wybuchnie Drugie Powstanie Warszawskie! majacz znawcy. Przede wszystkim, serdecznie gratuluj dobrego samopoczucia tym, ktrzy uwaaj, e po 1945 r. Polska pozostaa suwerennym pastwem (z sowieckim agentem w roli prezydenta RP, z sowieckim marszakiem i generaami na czele Wojska Polskiego, z obcoplemiennym kierownictwem aparatu bezpieczestwa, z obcymi formacjami policyjno-wojskowymi panoszcymi si po caym kraju, z wywzkami tysicy polskich obywateli na biae niedwiedzie itd.).

54

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Po wtre, wiadomo przecie, e w 1945 r. Stalin wcale nie mia zamiaru przycza Polski do ZSRS. Sowieck polityk podbojw i aneksji z lat 1939-1940 (por. Polska, Finlandia, Rumunia, Litwa, otwa, Estonia) zastpi program budowy tzw. demokracji ludowych, w istocie pastw wasalnych, w peni kontrolowanych przez agentur i siy zbrojne Wielkiego Brata. W istocie siedemnastymi republikami sowieckimi nie zostay te Czechosowacja, NRD, Wgry, Rumunia i Bugaria (cho byy rwnie suwerenne, jak nasz kraj). Chyba, e zaoymy, e rwnie te pastwa zostay ocalone przez Powstanie Warszawskie...? Wreszcie, nie opowiadajmy bzdur, e Stalin ba si zrywu, ktry Niemcy stumili kosztem 2000 swoich onierzy. C dla Stalina znaczyo ycie 2000 sodatw? I kogo waciwie mia si obawia Jzef Wissarionowicz, skoro caa stoeczna konspiracja zostaa zniszczona w Powstaniu, niemieckimi rkami? Kto mia zrobi Drugie Powstanie Warszawskie? Duchy Gajcego i Baczyskiego, i tysicy innych, wytraconych z powodu bezmylnoci dowdztwa? Mit o nieuchronnoci zagady stolicy Rzekomo od decyzji o Powstaniu nie byo odwrotu, bo rozgorczkowana modzie ruszyaby do walki bez rozkazu... A jeeli nawet tak by si nie stao, to podobno Niemcy i tak mieli w planach zniszczenie Warszawy... A jeli nie zamierzali tego zrobi, to miasto zostaoby zburzone w trakcie walk z Rosjanami... Wszystko to wymysy, niczym nie poparte gdybanie. Nieraz suchaem wypowiedzi weteranw AK, oburzonych traktowaniem ich jak jakiej watahy, zdolnej do samowolnego rozpoczcia ruchawki (musieliby wpierw obrabowa wasne, konspiracyjne magazyny broni!). Byli zdyscyplinowanymi onierzami, zwizanymi przysig. Niemcy postanowili zrwna Warszaw z ziemi wanie w reakcji na wybuch Powstania (rozkaz Hitlera z 1 sierpnia 1944 r.). Z Rosjanami hitlerowcy zamierzali walczy raczej na przedpolach miasta cignli wszak jednostki pancerne i zmotoryzowane, zatem wojsko do prowadzenia walki manewrowej (o czym wiedziaa AK). Jeliby nawet walki niemiecko-sowieckie przeniosy si do centrum stolicy, jej straty byyby i tak mniejsze przecie podczas samego
55

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Powstania Warszawskiego zniszczeniu ulego tylko ok. 25 proc. lewobrzenej czci miasta, reszt zburzono metodycznie, po zakoczeniu walk. Twrczym rozwiniciem mitu o nieuchronnoci zagady jest hipoteza, e klska Powstania nauczya Polakw politycznego rozsdku, bo inaczej w 1956 r. chwyciliby za bro, podobnie jak Wgrzy. To dziki Powstaniu Warszawa nie staa si drugim Budapesztem! syszymy nieraz. Innymi sowy, jeliby nawet miasto ocalao w roku 1944, to i tak najdalej dwanacie lat pniej zniszczyliby je Sowieci... Mit zwycistwa moralnego Kiedy nie staje ju argumentw rzeczowych, apologeci Powstania odwouj si do emocji. Twierdz, i podobno udowodnio ono, e... No, wanie co udowodnio? e Polacy rwnie walczyli z Hitlerem? Nie byo to tajemnic od 1 wrzenia 1939 r. Czyby nard najduej zmagajcy si z niemieck opresj potrzebowa jeszcze cokolwiek udowadnia? Syszymy te, e Powstanie byo zwycistwem moralnym. Czy potrzeba byo stu kilkudziesiciu tysicy trupw i spalonego miasta, by wykaza moraln wyszo idealisty-warszawiaka nad niemieckim bandyt z oddziaw Dirlewangera, czy Reinefartha? A Czesi, Francuzi, Belgowie, Holendrzy, Norwegowie, Duczycy i Luksemburczycy, ktrym udao si uratowa wasne stolice spod niemieckiej okupacji czyby ponieli z tego powodu moraln klsk? Pki co, krytykw Komorowskiego, Okulickiego i Chruciela wspczeni niepodlegociowcy szantauj tak naukowym argumentem, e powstacw potpiali kiedy rwnie komunici. Ergo osoby sceptycznie traktujce przewagi dowdztwa AK zdradza musz swe ideowe powinowactwo ze Stalinem i Bierutem...Tak si jednak skada, e w ubiegym roku te same niepodlegociowe rodowiska pod niebiosa wynosiy te generaa Wadysawa Andersa dowdc II Korpusu Wojska Polskiego we Woszech, zdobywc Monte Cassino, Ancony i Bolonii. A wanie Anders niezomny antykomunista, wizie ubianki, porwnywany do Mojesza
56

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu (wyprowadzi z domu niewoli ponad sto tysicy naszych rodakw) jednoznacznie potraktowa inicjatorw Powstania Warszawskiego. Decyzj o jego rozpoczciu nazwa ZBRODNI. Mit nie byo alternatywy Czy Armia Krajowa bya w sytuacji bez wyjcia? Czy musiaa rozpocz Akcj Burza? Moim zdaniem Burza bya usprawiedliwiona na Kresach jako zbrojna demonstracja w obronie polskoci tych ziem i jako test na zachowanie Sowietw wobec ekspozytur Polskiego Pastwa Podziemnego. Gdy stao si jasne, e Stalin nie bdzie tolerowa adnej, niezalenej wobec niego siy politycznej i zbrojnej, gdy z ujawnienia polskiej konspiracji najbardziej uradowane byy Smiersz i NKWD, naleao zmodyfikowa strategi zakonspirowa struktury, dostosowa si do nowych regu walki. Pod koniec okupacji Armia Krajowa rozporzdzaa sporymi siami. Rzecz jasna, musimy ostronie traktowa szacunki, jakoby pod koniec wojny miaa zaprzysionych 380.000 onierzy i oficerw. Akcja Burza ujawnia prawdziwe aktywa wzio w niej udzia ok. 100.000 akowcw. W skali dziaa Frontu Wschodniego nie byo to wiele. Ale by to ogromny potencja, jeliby go uy w charakterze siy policyjnej, przeciw wewntrznym wrogom Pastwa Polskiego. Po pierwsze, naleao bezwzgldnie rozprawi si z rodzim agentur bolszewick, z komunistyczn pit kolumn. Niechby Stalin nie mia na ziemi polskiej swego zaplecza politycznego, swoich agentw i klakierw. Tymczasem, gdy pod Borowem oddzia NSZ wyci w pie komunistyczn grup Gwardii Ludowej (sformowan z kryminalnych band Kazimierza Piotrowskiego, Jana Liska i Antoniego Palenia, winnych szeregu mordw i napadw rabunkowych), Komendant Gwny AK genera Br-Komorowski potpi to ohydne wymordowanie i pospieszy z wyjanieniem, e AK nie ma z tym czynem nic wsplnego (zob. Biuletyn Informacyjny 18.XI.1943). Po wtre, palc rzecz byo zintensyfikowanie walki z szowinistami ukraiskimi. Zapewne AK nie bya w stanie cakowicie rozgromi Ukraiskiej Powstaczej Armii (ktrej liczebno nie przekraczaa 30.000 ludzi) jednak moga w wikszym stopniu ograniczy aktywno rezunw. Na Woyniu i w
57

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Maopolsce Wschodniej lokalni komendanci AK z mieszanymi uczuciami przyjmowali rozkazy o Akcji Burza, o skierowaniu caego wysiku militarnego przeciw Niemcom (i tym samym o pozbawieniu ochrony polskich wiosek przed atakami UPA). Niewtpliwie, 7.000 onierzy 27 Woyskiej Dywizji Piechoty AK walczyo wspaniale przeciw Niemcom. Ale z punktu widzenia polskiego interesu lepiej byoby wysa ich przeciw ukraiskim nacjonalistom. Po trzecie, na Kresach naleao przeciwdziaa ekscesom partyzantki sowieckiej. To mao zbadany temat, szacuje si jednak, e jej ofiar pado minimum 5.000 Polakw. Bywao, e wybijano cae polskie osady (Koniuchy, Naliboki w tych przypadkach posuono si bojwkami skomunizowanych ydw), czciej jednak stosowano terror indywidualny, wyniszczajcy elit, stwarzajcy grunt pod przysz depolonizacj Kresw. A kiedy oficerowie Armii Krajowej z Nowogrdczyzny aktywnie zareagowali na terror sowieckiej partyzantki, dowdztwo AK podzikowao im sdem i wyrokami mierci (!!!). Wreszcie, trzeba byo aktywniej zwalcza niemiecki aparat terroru, konfidentw, szmalcownikw, jak i pospolitych przestpcw. Owszem, podejmowano wiele dziaa w tym zakresie, jak si jednak wydaje, ich skala bya niewystarczajca. Po wojnie sie wsppracownikw Gestapo, przejtych przez NKWD i UB, staa si jednym z filarw nowego ustroju. Mit ostatni bohaterskie dowdztwo Niekiedy porwnuje si Powstanie Warszawskie do insurekcyjnych zryww z XIX wieku, dokonywanych z inspiracji romantykw mierzcych siy na zamiary. Ale dowdztwo Warszawskiego Okrgu AK nie byo gromad todziobw ze Szkoy Podchorych, ktrym w Noc Listopadow najlepiej wychodzio zakuwanie bagnetami starych, bezbronnych bohaterw wojen napoleoskich, prbujcych zawrci ich z drogi zagady. Dowdztwo Powstania Warszawskiego tworzya zawodowa kadra oficerska ludzie z wieloletnim dowiadczeniem wojskowym. Byli najwyraniej przekonani o wasnej kompetencji, o czym wiadczy... rozdawnictwo generalskich awansw (w Godzin W w szeregach stoecznej AK by jeden genera, w momencie kapitulacji a siedmiu!) *
58

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Nieraz w historii polscy dowdcy, gdy ju ich oddziay ulegy przewadze wroga, bywao, brali bro do rki i szukali mierci u boku swych onierzy. Tak zgin genera Jzef Sowiski na szacach Woli (1831), tak polegli generaowie Stanisaw Grzmot-Skotnicki w Turowicach i Mikoaj Botu pod omiankami (1939). Inni, jak pukownik Stanisaw Dbek (w kampanii wrzeniowej dowdca Ldowej Obrony Wybrzea), odbierali sobie ycie, nie mogc znie haby klski klski przecie przez nich niezawinionej. Ani jeden z generaw Powstania Warszawskiego, tak beztrosko wysyajcych bezbronnych przeciw czogom i samolotom, aden z nich nie poleg w walce, aden te nie strzeli sobie w eb po klsce, na caopalnym stosie stolicy. Jeden (Okulicki) kontynuowa walk w konspiracji. Inni (szeciu, z BoremKomorowskim i Monterem-Chrucielem na czele) grzecznie pomaszerowao do niewoli, przechowa w niej bezpiecznie swe cenne ywoty do koca wojny, potem za przyznawa i przyjmowa medale, pisa pamitniki... Gloria victis Poza dowdcami byli jednak prawdziwi bohaterowie. onierze, ktrzy zacisnli zby i wykonali rozkaz, idc na rze bez broni. Chopcy w zbyt duych hemach, spadajcych na oczy. czniczki i sanitariuszki, dokonujce cudw odwagi. Berlingowcy w postrzelanych odziach i lotnicy poncy nad Warszaw. Cywile znoszcy to, co wedle normalnych, ludzkich kryteriw byo nie do zniesienia. I jeszcze matki, nieulke wobec wroga, ktre miay te odwag (jak zawiadcza prof. Jan M. Ciechanowski, naoczny wiadek tego zdarzenia) wykrzycze Borowi-Komorowskiemu w twarz: Morderco naszych dzieci!. To im nale si hody, w rocznic zrywu i na codzie. Im i tylko im. *)SPROSTOWANIE: 1 sierpnia byo w Warszwie 4 generaw: Tadeusz Komorowski, Tadeusz Peczyski, Albin Skroczyski i Leopold Okulicki. Antoni Chruciel na generaa awansowa 14 wrzenia 1944 (przyp. JS)

59

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Jan Nowak-Jezioraski Kulisy podejmowania decyzji o wybuchu Powstania Warszawskiego Zapis wywiadu Andrzeja Wajdy "Sens i Tragizm Powstania Warszawskiego "wyd. Dialog Warszawa 2007 Andrzej Wajda: Drogi panie Janie, zjawiam si u pana w szedziesit rocznic Powstania Warszawskiego. Pan, jeden z nielicznych, mia wiadomo przed wybuchem Powstania, e Zachd i sytuacja polityczna, i sytuacja militarna nie sprzyjaj temu, eby Powstanie mogo uzyska pomoc, wsparcie. Czterdzieci siedem lat temu zrobiem film Kana. Film ten pokazuje klsk, cakowit klsk Powstania. Takie byo nasze odczucie, nas - modych ludzi, ktrzy wyszlimy z wojny, tak widzielimy Powstanie Warszawskie: Jerzy Stefan Stawiski, autor scenariusza, ja jako reyser, aktorzy, ktrzy z nami brali udzia. Widownia mylaa troch inaczej. I interesuje mnie dzisiaj, po szedziesiciu latach od Powstania, po czterdziestu siedmiu latach od filmu Kana, jak pan patrzy na Powstanie Warszawskie. Czy ono musiao wybuchn? Czy ono musiao skoczy si tak klsk? W kocu miasto milionowe w ruinie. 700 tysicy ludzi wygnanych z miasta, 200 000, niektrzy obliczaj nawet, e 250 000, zabitych, Armia Krajowa cakowicie pokonana. Czy ta klska moga w jakikolwiek sposb przyczyni si do wiadomoci narodowej w naszych dalszych wydarzeniach'? Jak ona moga odegra rol? Czy, krtko mwic, moemy odpowiedzie sobie po szedziesiciu latach, czy Powstanie Warszawskie byo wygrane czy byo przegrane? Jan Nowak-Jezioraski: Wiedziaem ju z wasnego dowiadczenia, jeszcze sprzed wyjazdu do Londynu, e dowdztwo AK i w ogle dowdztwo podzielnia yje w oderwaniu od rzeczywistoci, jeeli chodzi o stosunek aliantw, bo ju to odkryem w Szwecji, gdzie po raz pierwszy miaem dostp do prasy angielskiej i przeyem wstrzs nieprawdopodobny. Dowdztwu i nam wszystkim zdawao si, e Polska znajduje si w centrum uwagi, e jest ppkiem wiata, e Anglicy s wpatrzeni w Polsk. Zudzenie powstao pod wpywem audycji BBC, ktre nadawane byty z Londynu, ale
60

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu zawieray nieproporcjonaln porcj wiadomoci z Polski i o Polsce. Byy w pewnym sensie lusterkiem, ktry odbija polskie wyobraenie i stanowiy zudzenie, e to rzd brytyjski tak myli, e to Anglicy maj ten stosunek. Byo to nieumylnym, ale bardzo zasadniczym, wprowadzeniem w bd kierownictwa, ktre zupenie faszywie oceniao stosunek Anglikw do tego, co si dziao w Polsce. Spoeczestwo nie suchao Radia Moskwa, suchao Londynu. Pras podziemn komunistyczn mao kto czyta, z wyjtkiem dowdztwa, ktre zaczynao dzie od biuletynw, nasuchu Radia Moskwa, radiostacji Zwizku Patriotw Polskich i tej podziemnej literatury, ktr produkowao PPR. Wanie dowdcy bali si tego, eby swoim zachowaniem nie potwierdzi propagandy, e chc sta z broni u nogi, e nie chc atakowa Niemcw. I to wywaro olbrzymi podwiadomy wpyw na mylenie decydentw polskich: jeeli my tego nie zrobimy, damy wszystkie podstawy do tego, e propaganda, ta z Moskwy i ta z podziemnej prasy komunistycznej, miaa suszno. Ten wzgld mia ogromny wpyw na podejmowanie decyzji. Obawa przed tym, e potwierdzimy swoim zachowaniem zarzuty przeciwnika. Przed moim odlotem do Polski, z wasnej zreszt inicjatywy, widziaem si ze wszystkimi decydentami polskimi, byem u premiera, przyczyem si do wity generaa Sosnkowskiego i z nim razem leciaem do Woch w nadziei, e to on mi przekae wyrany jaki rozkaz, swoj jasn decyzj. Niestety, spotka mnie ogromny zawd, bo wprawdzie rozmowa z generaem Sosnkowskim w Algierze bya bardzo duga, ale bya to analiza, niezwykle inteligentna, wnikliwa analiza sytuacji, bez jakichkolwiek rozkazw, bez jakiejkolwiek decyzji. Mona byo, waciwie na podstawie tego, co usyszaem, rwnie dobrze namawia do Powstania, jak te przestrzega przed Powstaniem. Wyszedem od generaa bardzo zaniepokojony, e waciwie jestem zdany tylko na swoj wasn ocen i nie jestem tym, kim powinienem by, to znaczy posacem, wysannikiem, emisariuszem, ktry przekazuje wyrany rozkaz, dobrze uzasadniony. Nie byo tego. Nie byo tego take i u Mikoajczyka, ktry dzieli si swoimi spostrzeeniami bardzo obszernie, take ze swoich kontaktw z Sowietami, ale absolutnie nie dawa mi adnych rozkazw, adnych decyzji. W pewnej chwili powiedzia: "Niech pan im zwrci uwag na to i na to". Gwn trosk Mikoajczyka byo to, eby Polacy w kraju nie wyolbrzymiali moliwoci pomocy
61

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu zachodniej, bo on ju sam nie mia adnych zudze. Moi rozmwcy po prostu bali si podejmowania decyzji i odpowiedzialnoci, ktra by na nich spada, czciowo ulegajc przekonaniu, e ostatecznie tylko czowiek na miejscu potrafi wszystko oceni. Bya wic take niech do narzucania z Londynu czegokolwiek dowdztwu w Warszawie, co byo w moim przekonaniu bdem. Panowao oglne przekonanie, e po pierwsze Niemcy s ju w stanie nieomal e rozsypki, co byo przedwczesne. Ja sam nie wiedziaem, e najlepsza niemiecka dywizja pancerna zostaa przerzucona z frontu woskiego i znajduje si ju w Warszawie, co kompletnie zmieniao ukad i stosunek si. Nie wiedziaem, e jednak Niemcy wci jeszcze s zdolni do jakiej kontrofensywy. Wszystko wskazywao na ich zaamanie. Ja sam pamitam moje przeycia ju jak jechaem pocigiem do Warszawy z tego miejsca pad Tarnowem, gdzie wyldowaem w brytyjskiej Dakocie. Rozmowy z pasaerami i atmosfera podniecenia bya taka, jakby zajcie Warszawy przez "Czerwonych" byo kwesti najbliszych dni, bo ludzie opowiadali na przykad: "Widziaem patrole kozackie po tej stronie Wisy". Oznaczaoby to, e Wisa przestaa by skuteczn lini zatrzymania Sowietw. Nie miaem odwagi i pewnoci, eby do dowdcy powiedzie: "Nie rbcie Powstania", bo znaem tylko fragmenty sytuacji wojskowej. Natomiast jedno wiedziaem na pewno, e Anglicy i w ogle Anglosasi nie popiesz z pomoc i e tutaj moe zaj tragiczny bd w obliczeniach decydentw. Na tym si skoncentrowaem; okazao si pniej, e byem bardziej pesymistyczny anieli przyszo pokazaa, bo jednak byy brytyjskie zrzuty. Miay moe charakter symboliczny, nie mogy zaway na sytuacji, ale jednak one byy. Natomiast ja wracaem z Brindisi i powiedziaem im: "Suchajcie, nie liczcie na nic. Tam jest w ogle od 8 do 10 maszyn, ktre s zdolne dociera do Polski i wraca, i tyle samo zag. Ja nie widz moliwoci jakiejkolwiek masowej operacji zrzutu broni i amunicji". Tutaj chciaem za wszelk cen rozwia wszelkie zudzenia. "Nie bdzie pomocy materiaowej i ludzkiej z tamtej strony". I to powiedziaem w sposb wrcz dosadny, ale to ostrzeenie przyszo za pno i "Br"-Komorowski mi pniej powiedzia: "To, co pan przywiz byo spnione. Pan przed nami stan w chwili, kiedy wszystkie decyzje byy nie tylko podjte, ale ju w toku
62

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu realizacji. O tym, eby mona byo ludzi czekajcych w bramach, na klatkach schodowych odesa do domw i prosi, eby oddali bro do swoich magazynw, mowy nie byo. Tak, e to, co pan mwi, nas przygnbiao, ale nie byo w stanie czegokolwiek zmieni, bo pan przyjecha za pno. Wywiad Armii Krajowej by dobrze zorganizowany, jeli chodzi o Niemcy, ale wywiadu w Armii Czerwonej, ktry by dociera do Warszawy, nie byo. Nie istnia po prostu. Przegadaem, nie wiem ile godzin, z Okulickim po Powstaniu, gwnie w Czstochowie, bo tam si spotkalimy, ale take i w Pruszkowie. Ot przede wszystkim w tym, co mi mwi, nie byo nic osobistego, adnych osobistych ambicji, bya jego natura, to by Kmicic, to byt czowiek, ktry rwa si do walki. By nieprawdopodobnie odwanym czowiekiem, ktry uwaa, e on jest przede wszystkim onierzem, a onierz ma si bi. I jeszcze przed upadkiem Powstania z nim rozmawiaem. Wystpowa w takim niezgrabnym jakim mundurze, uszytym, ad hoc, dla niego. Byem przeraony jego beztrosk. Ginie wielkie miasto, stolica, archiwa, muzea, dziedzictwo narodowe, a ten czowiek mwi to tymi sowami, e ,,za kilka dni, czy tam za tydzie Warszawa klapnie" i zrobi ten ruch [uderzenie, klepnicie obiema domi w kolana]. Byem zupenie wstrznity samym gestem beztroskiego potraktowania tej straszliwej tragedii. Ale pniej, jak go bliej poznaem, nabraem do niego kolosalnego szacunku. W pojciu takich ludzi, jak Okulicki, Powstanie miao by wielk demonstracj, ktra doprowadzi do skandalu i wpynie na zmian pozycji rzdw sprzymierzonych. Takie mylenie byo oparte na kompletnych zudzeniach, na kompletnym oderwaniu si od rzeczywistoci. Jeszcze przed Powstaniem powiedziaem generaowi Peczyskiemu: "Nie orientuj si w caoci sytuacji, nie znam waszych przesanek wojskowych, ale jeeli sobie wyobraacie, e Powstanie wywoa jakie wielkie echa na Zachodzie, to musz panu powiedzie, e bdzie to burza w szklance wody. Wy sobie z tego nie zdajecie sprawy". Dowdztwo Armii Krajowej wyranie poinformowao Delegatur Rzdu i stronnictwa o tej moliwoci, e bdzie taka decyzja. adne stronnictwo, nie wyczajc prawicy, nie zgosio swego sprzeciwu. Wiem z ca pewnoci, e
63

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu nie byo jakiego gosu: "Nie rbmy Powstania". Nie byo takiego gosu. To wszystko dopiero narodzio si po klsce. Jankowski, delegat rzdu, by tym, ktry ju po upadku Powstania, bezporednio po tej straszliwej klsce, wyranie podkrela: "Prosz pana, jeeli bd pana pytali w Londynie, kto jest odpowiedzialny za wybuch Powstania, to prosz wskaza na mnie". To byo uderzajce. Zreszt pniej, jak miaem okazj nawiza - ju po zakoczeniu wojny - pierwszy kontakt z Peczyskim i z Komorowskim w chwili, kiedy zostali zwolnieni z obozu i natychmiast przewiezieni do Londynu, obaj powtrzyli to samo: "My jestemy odpowiedzialni, my tutaj nie mamy zamiaru ucieka od odpowiedzialnoci, czy zwala jej na kogokolwiek". Musz powiedzie szczerze, e taka postawa budzia szacunek. Wrd aliantw dominowaa jedna myl, jedna myl ponad wszystkim: bez udziau Sowietw nie wygramy wojny. Nie bdzie bezwarunkowej kapitulacji. I temu podporzdkowane byo wszystko. Wszystko! Celem byo wygranie wojny i bezwarunkowa kapitulacja Niemiec. A cena, zwaszcza kosztem Polski, nie graa w ogle adnej roli. Bya determinacja, eby na tle konfliktu o Polsk nie doszo do osabienia wsppracy wojennej i udziau Stalina, ktry przecie by czowiekiem niezwykle przebiegym i ktry nieustannie szantaowa odrbnym pokojem z Niemcami. Obawa przed tym odrbnym pokojem kompletnie paraliowaa jakiekolwiek dziaania choby dyplomatycznego wystpienia w obronie Polski. Ju nie tylko w obronie granicy, ale w obronie samej Polski. Do dzisiejszego dnia jestem przekonany, na podstawie tego, co dzi wiemy ze rde niemieckich i na podstawie rde sowieckich, e Rosjanie byli ju tak blisko Wisy i mieli tak ogromn przewag, e mogli byli i dalej i adna sia mnie nie przekona, e tak, nie byo - a bya decyzja wstrzymania ofensywy. Tragiczn rol odegra tutaj, niechccy zupenie, Stanisaw Mikoajczyk, ktry nie rozumia polityki Stalina. By przekonany, e tak, jak w to wierz Anglosasi, Stalinowi chodzio jedynie o to, eby mie przyjazny rzd w Warszawie. Przyjazny rzd. Uwaa, e on bdzie mg taki przyjazny rzd zmontowa i e trzeba tylko przekona Stalina o jego intencjach, o jego gotowoci wsppracy, a wszystko bdzie zaatwione. Tymczasem Stalinowi chodzio o zniszczenie, likwidacj niezalenego polskiego orodka wadzy. I z chwil, kiedy z ust
64

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu najbardziej miarodajnych usysza: "Panie sekretarzu, za dwa, trzy dni wybuchnie Powstanie", to dla niego bya podstawowa rewelacja prowadzca do konkluzji, e trzeba w takim razie wstrzyma pochd, niech si Polacy wykrwawi, a Niemcy wyrcz go w masowych aresztowaniach i wywzkach. Tak wic ten moment rozmowy Mikoajczyka ze Stalinem mia skutki absolutnie katastrofalne dla Polski. Nie mwi tego w sensie jakiego oskarenia Mikoajczyka poza t jedn rzecz, e on si w ogle nie orientowa w intencjach czowieka, z ktrym rozmawia. Zupenie nie mia zielonego pojcia o tym, do czego Stalin naprawd zmierza. Da mu klucz do sytuacji. Tylko, e Stalin si pomyli, tak jak wszyscy si pomylili. Pomylio si dowdztwo polskie. Ja tu przed powstaniem zapytaem generaa Peczyskiego na boku: "Prosz pana, ale jak to dugo potrwa?". No, mwi: "Do tygodnia wytrzymamy". Prosz. A przecie, co mogli sobie myle Rosjanie - w cigu kilku dni Niemcy ich zaatwi, powstacw. I tu by podstawowy bd wszystkich. Nikomu nie przyszo na myl, e to moe trwa 63 dni. Tymczasem Niemcy ju wiedzieli ze Stalingradu, co to s walki uliczne. I jakie straszliwe straty moe zada garstka zdeterminowanych ludzi w tych miejskich wwozach. Za wszelk cen Hitler postanowi tego unikn, wzi godem, zmusi walczcych do kapitulacji. Oni nie wytrzymaj, nie bd mieli amunicji, nie bd mieli broni. No i tutaj by najwikszy bd ze strony wszystkich. A mymy ze swojej strony rozumowali logicznie, tak zreszt, jak i Anglicy: przecie Sowietom musi zalee na tym, eby przed aliantami zaj jak najwiksz cz Niemiec, e t najcenniejsz zdobycz nie jest Polska, tylko up niemiecki, Berlin i cay ten olbrzymi potencja. Dlatego, logicznie biorc, trudno byo uwierzy, e Stalin gotw jest pozwoli na t olbrzymi zwok, ktra przecie w rezultacie bya zwok szeciomiesiczn, a nie 63-dniow. Wznowienie ofensywy natychmiast po kapitulacji Warszawy utrudniay jesienne warunki klimatyczne, a take wzgldy natury propagandowo-politycznej unikanie wszystkiego, co potwierdzaoby oskarenia Moskwy o celowe zatrzymanie marszu na Berlin na Wile po to, eby rozprawi si z Polakami rkami Niemcw. Nikomu to w gowie nie powstawao. Uwaalimy, e celem Stalina jest Berlin i e on si pieszy. Tymczasem Stalin zupenie inaczej
65

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu rozumowa, on uwaa (przecenia przede wszystkim wasne siy), e i tak zajmie znaczn cz Niemiec, uprzedzajc sojusznikw. Nie przewidzia, bo to by przecie, prosz pamita, koniec lipca, e jednak bdzie inwazja i e dojdzie do zaamania si Niemiec na Zachodzie. Tak, e tutaj zupenie si omyli w swoich rachubach. Powstaa ta 63-dniowa zwoka, ktrej ofiar pada Warszawa, ale ktra uratowaa Berlin, bo przecie sam fakt, e Berlin zosta podzielony, wynika z tej zwoki. To by tragiczny paradoks dziejw, e Powstanie Warszawskie w gruncie rzeczy ocalio Berlin, spowodowao, e Berlin sta si w gruncie rzeczy osobn enklaw podzielon pomidzy trzech okupantw. Szczerze mwic, nie poddawaem si tym nastrojom, e to jest tylko przegrana, tylko klska, e nic z niej nie wyniknie. Ale dopiero w 1956 roku, a wic znacznie pniej, zdaem sobie w peni spraw ze znaczenia i ze skutkw Powstania, bo byem przekonany, e wiadomo i wiea pami tej klski, i to powszechne uczucie u wszystkich: "nigdy wicej powstania" to bya rzecz, ktra zadecydowaa o tym, e Polska, w odrnieniu od Wgrw, nie zrobia w 1956 roku tego jednego kroku za daleko. I wtedy dopiero zrozumiaem, e waciwie Powstanie w roku 1944 ocalio od powstania tego, ktre w moim przekonaniu miaoby skutki o wiele cisze, o wiele bardziej niszczce anieli rewolucja wgierska. Pami Powstania stworzya skuteczny hamulec w roku 1956 i stworzya to, e spoeczestwo - i po dzi dzie to podziwiam - potrafio sobie wyksztaci i znale formy oporu bez uciekania si do gwatu. Te formy oporu okazay si nieprawdopodobnie skuteczne, bo przecie Polska rnia si cakowicie od tych innych satelitw, stawiaa skuteczny opr, ale opr, ktry nie polega na powstaniu, na stosowaniu gwatu. Jednak mimo wszystko jakie zbiorowe zachowanie si, instynktowne, pozbawione jakiego kierownictwa, ale zbiene, e te wspomnienia tej przegranej, tej klski, ale i tej walki w gruncie rzeczy, byy tak gbokie, e przetary drog do momentu powstania "Solidarnoci". Andrzej Wajda: Panie Janie, dzikuj panu bardzo, dzikuj licznie, ciesz si ogromnie, e mogem si tego wszystkiego od pana dowiedzie.

66

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Komentarz dodany na Forum Dyskusyjnym Muzeum PW: Trudno polemizowa z pogldami tak wielkiego autorytetu jakim by Jan Nowak-Jezioraski, ale z pewnymi tezami na kocu wywiadu zgodzi si trudno. Nie mona twierdzi, e powstanie opnio o 6 miesicy ofensyw sowiecka na Berlin i zmienio na niekorzy Rosji ukad si w powojennej Europie. Teatry operacji wojskowych i pniejsze strefy wpyww zostay ju ustalone w Teheranie, co sam Jezioraski przyznaje w swojej ksice "Kurier z Warszawy", piszc, e wojska amerykaskie musiay zwolni marsz a potem nawet wycofa si za lini demarkacyjn. Rosjanie nie musieli si pieszy, mieli zagwarantowany swj "kawaek tortu" i to alianci mogliby by w Berlinie duo wczeniej. Eisenhower cigle powciga marszaka Montgomery w jego marszu na Berlin, przypominajc mu ustalenia z Jaty, e Berlin zdobywaj Rosjanie. Na tym forum ju zostao przedyskutowane bardzo szczegowo, e Rosjanie mieli powane trudnoci na kierunku warszawskim i e co najmniej do 15 sierpnia Warszawy zdoby nie byli w stanie, nawet gdyby chcieli. Jeszcze dugo mieli problem z "nawisem frontu pnocnego"(wojska niemieckie w Prusach Wschodnich i na Litwie), a potem na Bakanach, ze zdobyciem Budapesztu. Rosjanie musieli przygotowa si do ostatecznej zimowej ofensywy na Berlin, ktra zreszt do Berlina nie dotara, lecz ugrzza na Odrze i "wale pomorskim" ze wzgldu na silny opr niemiecki. A gdyby nawet przyzna racje Jezioraskiemu, e Powstanie powstrzymao marsz Rosjan na zachd, to naleaoby obarczy przywdcw powstania jeszcze win o przeduenie wojny o p roku i mier kilku milionw ludzi w obozach i na frontach. Jan Sidorowicz

67

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Jan Matachowski*

Kulisy genezy Powstania Warszawskiego (skrt)

(wyd. Poldom, Londyn, 1978) Opracowanie: Jan Sidorowicz *) Autor by przed wojn jednym z przywdcw akademickiej modziey narodowo demokratycznej, od 1935 czonkiem Zarz.G. Stronnictwa Narodowego, w czasie wojny w konspiracji (wykadowca tajnego uniwersytetu) od 1943 czonek Narodowej Rady Politycznej, do 04.1945 przewodniczcy SN w kraju, od 07.1945 na emigracji przewodniczcy Polskich Stronnictw Politycznych w Londynie. (Wielka Encyklopedia PWN) MOTTO: Spoeczestwo polskie ma obowizek prowadzenia walki zbrojnej w obronie niepodlegoci, ma obowizek przelewania krwi i obowizek czczenia kadego przelewu krwi jako narodowego bohaterstwa, a swoim przywdcom winno stawia pomniki. Natomiast spoeczestwu polskiemu nie wolno pyta kto, w jakim celu doprowadzi do przelewu krwi, czy ta krew przelana bya potrzebnie, czy mona byo tego unikn, bo krwi narodu szafowa nie wolno ! WSTP: Powstanie Warszawskie stanowi wito narodow na skutek bezmiarowi przelewu krwi, morzu cierpie i powice. Ale ta wito nie uwica ani nie rozgrzesza sprawcw katastrofy. Tych, ktrzy ponosz odpowiedzialno za wywoanie takiego powstania, ktrego zaoeniem byo, e zakoczy si klsk militarn poczona ze zniszczeniem stolicy i jej wielorakich dbr oraz ze straceczym przelewem polskiej krwi. Wszystko to w imi naiwnych chimeryczno-romantycznych celw. Rany zadane Powstaniem Warszawskim ledwo zabliniy si. Dociekanie przyczyn katastrofy jest bolesne. Opracowanie moje przeznaczone jest jedynie dla tych, ktrzy chc zna prawd, niezalenie od tego, jaka ona jest.
68

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Pytanie zasadnicze brzmi: dlaczego 31 lipca 1944 roku w godzinach popoudniowych, w kwaterze generaa Bora-Komorowskiego wydano wyrok mierci na setki tysicy Rodakw i wyrok zagady na stolic i jej dobra? I co sprawio, e ten niepoczytalny wyrok zosta wykonany? RZECZYWISTO POLITYCZNA Genera Sosnkowski w Komunikacie naczelnego Wodza do dla Komendanta Gwnego Si Zbrojnych w Kraju z czerwca 1944 stwierdza: O losie Polski przesdzili alianci w Teheranie. Nasza rola w tej fazie wojny jest skoczona. Naley wstrzyma si od wielkich wykrwawiajcych dziaa, gdy szkoda ju kadej kropli krwi, szczeglnie modziey polskiej. Genera Okulicki po przybyciu do Polski w kocu maja 1944 z naciskiem akcentowa, e alianci zachodni zdradzili nas, godzc si na wczenie Polski do sowieckiej strefy wpyww. Jan Nowak-Jezioraski, emisariusz rzdu emigracyjnego, przybyy z Londynu, raportowa na dwa dni przed wybuchem powstania, e czeka nas utrata niepodlegoci, bo nawet przy obecnoci Mikoajczyka w Warszawie, Rosjanie bd si tu rzdzili, jak zechc Podkrela, e na pomoc Zachodu liczy nie mona, a jeli chodzi o efekt powstania i jego wpyw na rzdy i opini publiczn w obozie sojuszniczym, to bdzie to bdzie to burza w szklance wody. Na pytanie gen.Bora: Czy Warszawa bdzie moga liczy na zrzuty broni na wiksza skal i na przysanie brygady spadochronowej? udzieli odpowiedzi negatywnej. Nie podziaao to jak kube zimnej wody na strategi powstacz dowdcw Armii Krajowej. SYTUACJA NA FRONCIE WSCHODNIM Obraz tej sytuacji bywa w literaturze zamazywany a nawet mylcy. A sytuacja na froncie wschodnim bya w istocie prosta. Front wschodni przebiega spod Leningradu na pnocy, wzdu granicy Litwy i Prus Wschodnich ku Warszawie, po czym skrca w kierunku wschodnim ku Odessie. Armie sowieckie po ofensywie rozpocztej na Biaorusi, w cigu 2 miesicy posuny si o 500 kilometrw i wbiy si gbokim klinem w pozycje niemieckie pod Warszaw.
69

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Dla kadego stratega byo jasne, e zachodz dwie obawy: - ofensywa sowiecka moe stan, zagroona oskrzydleniem z nawisu frontu niemieckiego z pnocy i z poudnia, lub dla podcignicia paliw i amunicji. - Niemcy za wszelk cen bd starali si powstrzyma dalsze posuwanie si klina sowieckiego na drodze do nastpnej przeszkody wodnej, jak byaby Odra, ju tylko 80 kilometrw od Berlina. Jak si pniej okazao zaszy te dwa wypadki jednoczenie. Dziki znakomicie zorganizowanej sieci wywiadu kolejowego, Komenda Gwna AK miaa rozeznanie, e w dniach 21-22 lipca w rejon Warszawy przybd dwie niemieckie wyborowe dywizje pancerne. Szef wywiadu KG AK pk. Iranek Osmecki 25 lipca zna nawet ich nazwy. Na wybuch powstania zdecydowano si lekkomylnie, ale wiadomie, nie czekajc na rozstrzygnicie wielkiej bitwy pancernej, ktra toczya si na przedpolu Pragi i ktra zakoczya si rozbiciem sowieckiego zagonu pancernego pod Woominem. SYTUACJA W KOMENDZIE GWNEJ A.K. W czerwcu 1943 r. po aresztowaniu Komendanta Gwnego AK, gen. GrotaRoweckiego, genera Br-Komorowski wzbrania si obj stanowisko Komendanta AK, motywujc sw postaw brakiem kwalifikacji sztabowych oraz skutecznej mocy osobistej. Tak, wic wadza dyspozycyjna w Komendzie Gwnej AK faktycznie skupiaa si w rkach obu szefw sztabu: gen. Tatara i gen. Peczyskiego. Obaj generaowie zgodni byli w tym, e naley podj walk z Niemcami, gdy front wschodni zbliy si do granic Polski. Zachodziy jednak midzy nimi powane rnice. Gen. Tatar z uwagi na realia sta na stanowisku, e AK walk podejmowa winna w uzgodnieniu z dowdztwem sowieckim, podporzdkowujc mu si operacyjnie. Prawdopodobnie zna relacj pk. Mitkiewicza, przedstawiciela polskiego przy gwnym sztabie w Waszyngtonie
70

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu (combined chiefs of staff), e Stalin zapytany przez naszych sojusznikw jak ustosunkuje si do walk powstaczych AK odpowiedzia: O ile siy AK nie podporzdkuj si dowdztwu radzieckiemu, to nie bd ich tolerowa na zapleczu frontu. Bya to odpowied jednoznaczna i z punktu widzenia wojskowego prawidowa, lecz w swoich konsekwencjach dla strony polskiej wicej ni kopotliwa, praktycznie wykluczaa moliwo wystpowania oddziaw AK w roli gospodarza. Tak, wic AK podejmujc walk samodzielnie, nie moga liczy na pomoc sowieck. Dlatego szef oddziau sztabu AK, pk. Muzyczka wysun nawet wniosek uzasadniony elaboratem o rozwizanie AK, gdy jego zdaniem nie sposb byo doprowadzi do konfrontacji AK z armi sowieck. Do tego jednak psychologicznie nie bya zdolna ani gra ani doy AK. Istniao tylko pytanie, czy walk podejmowa w uzgodnieniu z dowdztwem sowieckim, jak postulowa Tatar, czy walczy samodzielnie, do czego par Peczyski. To, co postulowa Tatar, nie uratowaoby niezawisoci Polski, ale zapobiegoby katastrofie, zagadzie stolicy i represjom wobec onierzy AK. Genera Peczyski nie widzia moliwoci wsppracy i koegzystencji z Moskw. W konsekwencji nie chcc schodzi z pola walki, przyj postaw straceca. Szed dalej ni Rejmont determinowa si na to, aby zgin na okopach witej Trjcy dla zamanifestowania patriotyzmu. I do tego mia prawo, taka postawa moe budzi szacunek. Mg pj do walki partyzanckiej i nawet zgin. Nie wolno mu byo dla samej manifestacji powica stolicy i losw jej milionowej ludnoci. Kada manifestacja winna mie swoje sensowne granice. Musi istnie proporcja strat i zyskw. Powicanie losu stolicy i jej mieszkacw dla manifestacji protestu byo krokiem niedopuszczalnym i nieodpowiedzialnym. Legenda Powstania Warszawskiego nie rwnoway ogromu strat. Na zarysowanym tle rnic doszo do starcia miedzy Tatarem i Peczyskim. W rezultacie, gen. Br, ulegajc Peczyskiemu, pozby si z Komendy Gwnej
71

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu gen. Tatara, wysyajc go mostem powietrznym do Londynu. Po wyjedzie Tatara wadz dyspozycyjn w Komendzie Gwnej przejm administratorzy, spece od propagandy a nawet intryg, a fachowy aparat Szefostwa Operacji bdzie rozbity i sparaliowany. Z KG AK usuwano realistw a na ich miejsce brano romantykw. Na decyzje o walce nie bd mieli wpywu oficerowie fachowi i kompetentni. PIERWOTNE PLANY OPERACYJNE A.K. Warszawa z uwagi na warto gromadzonych od wiekw bezcennych dbr narodowych oraz spoecznego aktywu ludzkiego, zgodnie z decyzjami wadz II-ej Rzeczpospolitej tak w kraju jak na wychodstwie wyczona bya z planw walki. Genera Sosnkowski, jako Naczelny Wdz dopuszcza jedynie przy szczliwym zbiegu okolicznoci zaatakowanie w Warszawie tylnich stray niemieckich wycofujcych si z miasta. Sekundowa mu w tym, bdcy w Warszawie przedstawiciel skonfederowanych stronnictw politycznych Kazimierz Puak. Dyskusje dotyczyy tylko, czy wycofujce si tylne strae niemieckie zaatakowa ju w rdmieciu czy dopiero na Ochocie. Tak, wic w lipcu 1944 nie istnia aktualny plan walki dla Warszawy i gen. Br jeszcze w miesicu poprzedzajcym powstanie wydatnie uszczupli warszawski arsena, przekazujc bro tym orodkom, ktre miay walczy. Tysice naszej modziey zapaciy za to yciem. PRZYBYCIE GEN. OKULICKIEGO I JEGO SZALECZY SPISEK W nocy 22 maja 1944 pk Leopold Okulicki jako wysannik Naczelnego Wodza skacze jako zrzutek z samolotu i w chwili wyldowania nabywa szlify generalskie. Niezwocznie po przybyciu do Warszawy nawizuje sie kontaktw wrd wpywowych oficerw AK i wrd upatrzonych dziaaczy politycznych Podziemia. Zadaniem tego spiskowania miao by wywoanie w stolicy walki zgodnie ze strategi straceczych powsta. Aby tego dokona, Okulicki zamierza ustanowi rzdy junty, obalajc tak gen. Bora jak i Jankowskiego, jako delegata Rzdu na Kraj. Ciska jak piorunem sowo Teheran. Wyjania, e w Teheranie
72

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu alianci zdradzili Polsk oddajc j w sfer wpyww sowieckich. Mwi: Musimy zdoby si na wielki zbrojny czyn. Podejmiemy w sercu Polski walk z tak moc, by wstrzsna opini wiata. Krew bdzie si laa potokami, a mury bd si wali w gruzy. I taka walka sprawi, e opinia wiata wymusi na rzdach przekrelenie decyzji teheraskiej, a Rzeczpospolita ocaleje. Pukownik Pluta-Czachowski relacjonuje, e gdy zwrci mu uwag, e samodzielnie podjte powstanie moe doprowadzi do zburzenia miasta i wyrnicia ludzi, odpowiedzia, e protest Warszawy musi nastpi, chobymy musieli zagrzeba si w gruzach. Stracecza idea bya jasno sformuowana: aby ocali suwerenno Rzeczpospolitej, dziesitki tysicy ludzi miao zgin w walce a Warszawa miaa legn gruzach. Okulicki swoj maniakaln postaw i zamierzenia skrywa przed swymi wadzami, a w szczeglnoci przed Naczelnym Wodzem, wiadomie wbrew instrukcjom dziaa nielojalnie, amic dyscyplin wojskow. Okulicki by to typ oficera brawurowego, penego energii i woli czynu. Gen. Br okrela go jako chojraka skorego do wypitki i wybitki i mwi o nim: to jest kto. Ci, co znali bliej Okulickiego, wykluczaj to, by mg on podj si tak wielkiego zadania z wasnej inicjatywy i dowodz, e musia by przez kogo inspirowany, Jeli tak byo, to pozostaje zagadk, przez kogo? Spiskujc politycznie, Okulicki zaniedbywa przygotowania realiw walki takich jak plany operacji, ciganie do stolicy strzelcw wyborowych z oddziaw lenych, budowa sieci cznoci. Wszystko to w odczuciu Okulickiego byo niepotrzebne. Walka w Warszawie miaa si odby w trybie improwizacji i heroicznego zrywu. Nie mia ochoty nawet zapozna si z dorobkiem ustale szefostwa operacji, bo wierzy w zasad wodzostwa. Tym razem wodzem mia by on sam.

73

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu DRAMATYCZNE SPORY W KOMENDZIE GWNEJ A.K. Dopiero po 2 miesicach spiskowania, w dniu 21 lipca Okulicki i Peczyski ujawniaj Borowi - Komorowskiemu swoja ide stoczenia przez AK walki w stolicy. Zatajajc jednak szalecze zaoenie, e walka ta ma doprowadzi do samozagady Warszawy, aby zagra na szachownicy midzynarodowej i osign cud polityczny. Przedstawiono Borowi bezkrytycznie stare zaoenie powstania powszechnego, podczas ktrego armia niemiecka miaa by w stanie moralnego zaamania, a siy AK miayby walczy tylko z miejscowym garnizonem, nie majc przeciwnika na zewntrz miasta. Byo to zaoenie bzdurne i kompromitujce obu generaw, bo aden z tych warunkw nie by speniony. Armia niemiecka wykazywaa zdolno bojow a w rejon Warszawy przybyway niemieckie wyborowe dywizje pancerne. Mimo to przekonano Bora, e walk naley podj wbrew poprzednim ustaleniom w kraju i w Londynie, mimo braku przygotowa i uszczuplonych zasobw broni. W decydujcej ostatniej dekadzie lipca, w Komendzie Gwnej AK zaczto omawia plan walki, ale nie ze wszystkimi oficerami. Oficerowie Szefostwa Operacji, zorientowani w rygorach obowizujcych na szachownicy zmaga wojennych, odporni byli na stracecze cigoty spisku Okulickiego wic odsuwano ich na tor boczny lub lekcewaono ich opini. Gen. Peczyski dezorganizuje prac Komendy Gwnej przez cige zmiany personalne a oficerowie spisku Okulickiego pr nieodpowiedzialnie do jak najszybszego podjcia walki. Przez ca ostatnia dekad lipca tocz si brzemienne w skutki zmagania na szczycie Podziemia o koncepcj walki w Warszawie. Br w oparciu o postaw trzewych i odpowiedzialnych oficerw KG, jak pukownicy Bokszczanin i Pluta-Czachowski, przeciwstawia si tym zapdom do ostatniej chwili. Okulicki i zaprzyjanieni z nim oficerowie nakaniali nawet szefa wywiadu do skadania Borowi faszywych meldunkw z sytuacji na froncie. Komendant Okrgu Warszawskiego pk. Chruciel (Monter), samowolnie, amic dyscyplin i wice ustalenia sztabowe zarzdzi Alarm i koncentracj powstacw z broni w rku na pozycjach wyjciowych do walki. Br Komorowski nakaza Monterowi ten rozkaz wycofa. Wola dekonspiracj od
74

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu przedwczesnego wybuchu powstania. W wyniku tego rozkazu, onierze przekonali si jak marnym uzbrojeniem bd dysponowa, co podziaao deprymujco. Gen. Br-Komorowski przez ca przez ca ostatni dekad lipca zdecydowanie odparowywa naciski na niezwoczne podjcie walki. Ufa oficerom operacyjnym, ktrzy przestrzegali, e nie wolno zaczyna powstania zanim wojska sowieckie nie rozpoczn operacji oskrzydlania miasta, bo na pewno nie bd Warszawy zdobywa atakiem frontalnym. Okulickiemu zaleao na tym, aby zapewni dostateczn ilo czasu na stracecze walki w Warszawie. Na to, aby stolica lega w gruzach a krew polaa si potokami, trzeba byo dostatecznego czasu. Peczyski argumentowa, e modzie warszawska rwie si do walki i to bya prawda. Tylko, e modzie pragna walki zwyciskiej, ale nie caopalenia i obowizkiem dowdcw byo poprowadzi j do zwycistwa a nie do zaplanowanego samounicestwienia. Na argumenty oficerw sztabowych, e zadanie jest niewykonalne, odpowiada po kapralsku, e Kade zadanie jest wykonalne, jeli chce si je wykona W brzemienny w skutki poniedziaek 31 lipca w godzinach rannych odbya si ostatnia odprawa Komendy Gwnej AK. Wniosek o natychmiastowe wszczcie walki postawi gen. Peczyski. Posuy si bluffem, twierdzc, e Warka jest ju zajta, czyli rozpocz si manewr okrajcy. Chwyt ten odparowa pk Pluta-Czachowki powoujc si na ostatnie meldunki wywiadu. Br zamkn narad stwierdzeniem, e ani dzi ani jutro nie wyda rozkazu do walki, po czym uda si na narad z Delegatem Rzdu i z przedstawicielami stronnictw politycznych. Na naradzie tej Br przedstawi niejasn sytuacje na froncie oraz fatalny stan uzbrojenia oddziaw warszawskich. Wywoao to deprymujce wraenie. Po referacie Bora i dyskusji, czonkowie wczesnego dyrektoriatu Podziemia jednomylnie stanli na stanowisku zaostrzenia rygorw ostronoci przy podejmowaniu decyzji o podjciu walki. Szczegln ostrono nakazywa Kazimierz Puak. Miay obowizywa ustalenia Szefostwa Operacji, e walk mona podj dopiero po stwierdzeniu manewru armii sowieckiej,
75

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu oskrzydlajcego miasto. I miay si ograniczy tylko do atakowania wycofujcych si niemieckich tylnych stray. Narada zakoczya si o godzinie 14-tej. W tym czasie bez wtpienia generaowie Okulicki i Peczyski naradzali si jak zmusi Bora do przyjcia ich straceczej koncepcji walki. Mona sobie wyobrazi jak musia by wzburzony Okulicki, gdy dowiedzia si, e na naradzie politycznej zadecydowano atakowa tylko tylne strae i to dopiero po wyjanieniu sytuacji na froncie. Wzburzony musia by tez Peczyski. Na porannej naradzie zdemaskowano jego bluff i teraz przeciwstawi mu si ten, ktrego gen. Tatar nazywa marionetk i pajacem. Obaj generaowie czeka duej nie mogli. BR-KOMOROWSKI ULEGA. WARSZAWA POWICONA NA OFIARNY STOS Wbrew wszystkim planom strategicznym i ustaleniom sprzed kilku godzin Br-Komorowski 31 sierpnia o godzinie 17.45 wydaje rozkaz rozpoczcia powstania nazajutrz 1-go sierpnia. Jak to si stao? Do legend naley woy bajeczk, e do wydania rozkazu przyczyni si faszywy meldunek Montera o pojawieniu si kilku sowieckich czogw na obrzeu Pragi. Kilka czogw nie zmienia sytuacji na caym froncie, a ta bya Borowi znana. W godzinach popoudniowych spisek Okulickiego w okolicznociach bliej nieznanych narzuci sw samobjcz koncepcj walki. Wszelkie poszlaki pozwalaj postawi uzasadnion hipotez, e w ostatnich godzinach poprzedzajcych wydanie rozkazu Br-Komorowski by szantaowany przez obu generaw, e jeli nie wyda rozkazu bdzie potpiony przez histori a rozkaz wydadz oni sami. Br i wezwany chwil pniej Delegat Rzdu Jankowski, (ktry te zna ustalenia z godzin rannych i poudniowych) woleli wybra rozwizanie zalegalizowane ni odda cakowicie stery w rce zbuntowanej junty. Tylko tym mona wytumaczy zachowanie si Bora chwil pniej, po wydaniu rozkazu, gdy na kwater Bora przyby Iranek Osmecki z informacja, e
76

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu sowiecki zagon pancerny pod Woominem zosta rozbity i Niemcy przejli inicjatyw. Mia jeszcze czas na odwoanie rozkazu, ale tego nie zrobi. wiadkowie zgodnie stwierdzaj, e by kompletnie zaamany i powtarza tylko: Nic si ju nie da zrobi wiedzc, e odwoanie rozkazu byoby storpedowane przez Okulickiego. Dyurujcy w kwaterze Bora kpt. Szymon powiedzia: No to uani ruszyli do szary A Kazimierz Puak powie pniej: To s sprawy bolesne. Kiedy to sobie wyjanimyTo s sprawy podejrzane Wszystkich nas zaskoczyli Po Powstaniu gen. Okulicki napisze w licie do prezydenta Raczkiewicza: Potrzebny by czyn ktryby wstrzsn sumieniem wiata. Powstanie Warszawskie dobrze spenio swoje zadanie. EPILOG Powstanie Warszawskie yje i y powinno w naszej narodowej wiadomoci ca gbi szacunku dla szczytw bohaterstwa i zadum nad jego historyczn prawd. Powstanie to nie tylko wielka epopeja bezgranicznego bohaterstwa milionowej stolicy i jej powstacw. Szczytw tego bohaterstwa nic nie zdoa przesoni ani przewyszy. Powstanie Warszawskie to patos 63 dni walki, prowadzonej w warunkach istnego pieka, w czasie ktrych miasto lego w gruzy, spopieleniu ulegy bezcenne skarby kultury, ycie stracio setki tysicy ludzi a reszta mieszkacw milionowej stolicy posza na tuaczk i poniewierk. Bya to katastrofa narodowa. Powstanie Warszawskie to synonim polskiego heroizmu i niemieckiego barbarzystwa. Tym niemniej powszechny heroizm i jego kult nie moe przesania problemu odpowiedzialnoci. Na tych, co szafuj yciem ludzi, ich dorobkiem i zasobami kultury narodowej, ciy wyjtkowa odpowiedzialno. Powstanie to wielkie historyczne wydarzenie, ktrego prawda powinna by naleycie znana, aby kamstwa o nim nie rodziy zatrutych owocw.

77

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Powstanie Warszawskie rodzi nakaz podejmowania wzmoonych wysikw nad waciw i powszechn popraw kultury politycznej narodu. Prawda o Powstaniu unaocznia skutki niewaciwego mechanizmu selekcji i doboru waciwego czowieka na waciwe stanowisko. Te wady naszego organizmu narodowego s schorzeniami zadawnionymi, powstaymi przez zaniedbywanie na przestrzeni wiekw i do dzi, zasad umiejtnego rzdzenia si. Pami o Powstaniu winna uczy kultu wielkoci czowieka oraz kultu kompetencji i odpowiedzialnoci za ycie i wartoci Narodu. Czas na polsk szko realizmu i kult rzetelnej kompetencji. O to woaj gruzy Warszawy i tysice polegych, a woaj na miar wielkoci i powszechnoci bohaterstwa ujawnionego w Powstaniu.

78

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Jan M. Ciechanowski ROZMOWA Z GEN. T. BOREM-KOMOROWSKIM, DOWDC AK W czasie rozmowy z gen. Borem-Komorowskim staraem si ustali, kiedy, jak i dlaczego nakaza opanowa Warszaw polskim wysikiem, przynajmniej na dwanacie godzin przed wejciem do niej Rosjan, chocia wiedzia, e stoecznym oddziaom Armii Krajowej brakowao potrzebnej ku temu broni i amunicji. Gen. Okulicki zrzucony do kraju w maju 1944 r., od lipca tego roku kierowa, jako zastpca szefa sztabu Komendy Gwnej Armii Krajowej do spraw operacyjnych, najwysz koncepcyjn komrk podziemnego wojska. Gen. Okulicki jako wieo przybyy z Zachodu wyszy oficer dyplomowany, dokadnie obeznany ze stanowiskiem i pogldami Naczelnego Wodza (ktry osobicie odprawia go do kraju), by jedn z najwaniejszych osobistoci w Komendzie Gwnej Armii Krajowej. W latach 1941-1942 jako szef sztabu gen. Andersa w ZSRR bezporednio zetkn si z Rosjanami i Stalinem. Do dzisiaj toczy si jeszcze zajady spr, czy gen. Okulicki, ktry oglnie uchodzi za gwnego projektodawc i ordownika walki o Warszaw, dziaa z wasnej inicjatywy, czy te na podstawie dyrektyw otrzymanych od Naczelnego Wodza, gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Pk dypl. Antoni Chruciel ("Monter") w latach 1934-1936 kierownik katedry taktyki piechoty w Wyszej Szkole Wojennej, jako komendant Warszawskiego Okrgu Armii Krajowej by odpowiedzialny za przygotowanie i przeprowadzenie akcji bojowej w stolicy i wywar duy wpyw na podejmowane decyzje. Meldunek "Montera" o rzekomym pojawieniu si sowieckich czogw na rogatkach Pragi, zoony gen. Borowi-Komorowskiemu po poudniu 31 lipca 1944 r., stal si bezporedni przyczyn wybuchu Powstania Warszawskiego. Dr Jzef Retinger, w latach 1941-1943 doradca polityczny gen. Wadysawa Sikorskiego, skaka do Polski z 3 na 4 kwietni 1944 r. pono jako wysannik premiera Mikoajczyka, a nawet wadz brytyjskich, z jak bliej nie okrelon misj do wadz podziemnych. Wydawaa si ona wielce podejrzana polskim
79

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu koom wojskowym w Londynie, zblionym do gen. Sosnkowskiego. - Spraw Retingera szeroko zajmuje si Z.S. Siemiaszko (Retinger w Polsce 1944 r, Zeszyty Historyczne nr 12/1967, s. 56 i dalsze). Londyn, 3 maja 1965 r. (w obecnoci prof. J.K. Zawodnego)- Co meldowa Panu Generaowi genera Okulicki po przybyciu do Warszawy? Nic nowego; meldowa to, co byo w instrukcjach Naczelnego Wodza; rozmawialimy dugo, ale nie byo w tym nic nowego, czego bymy nie wiedzieli przedtem. - Czy Pan Genera uwaa go za rzecznika Naczelnego Wodza, czy oficera oddanego do dyspozycji Komendy Gwnej AK? Okulickiego uwaaem jako oficera Sztabu dokadnie obeznanego z instrukcjami Naczelnego Wodza. - Co genera Okulicki mwi od siebie o stosunku aliantw do sprawy polskiej? Nic tutaj nie mog podkreli. - Genera Sosnkowski by pesymist, a genera Okulicki zdaje si optymist? Okulicki by wikszym optymist ni Sosnkowski. - Jak gen. Okulicki podchodzi do sprawy ujawniania si, bo genera Sosnkowski by nastawiony do niego sceptycznie? Okulicki w Polsce przej si yciem kraju i sytuacj, jaka wwczas istniaa, i realnie patrzy. Ocenia, e ujawnienie si jest konieczne, bo inaczej AK uchodziaby za wsplnika Niemcw. - Czy genera Okulicki mia kontakty z ludowcami? - Rzepecki, Okulicki i PlutaCzachowski byli 18, 19 lub 20 lipca zaproszeni do ludowcw na konferencj. Pluta-Czachowski nie poszed. Jasne byo, e ludowcy chcieli lansowa polityk Mikoajczyka. Okulickiego nie pozyskali, by ju przedtem zwolennikiem gorcej walki. Jak daleko szed Okulicki po linii ludowcw, trudno jest powiedzie. - Czy genera Okulicki by wobec Pana Generaa otwarty? By bardzo szczery i bardzo lojalny. - Jaki wpyw na wydarzenia w kraju miay konflikty w Londynie? Konflikt Naczelny Wdz - premier nie wchodzi w rachub. U nas tego nie odczuwalimy;

80

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu nie znalimy kulis. Wyjazd Mikoajczyka do Moskwy nie mia na nas wpywu. To zagadnienie nie byo w ogle brane pod uwag. - To znaczy, e Okulicki nie szed po linii premiera ugodzenia si z Rosj? Nie. Okulicki by zbyt wybitnym, aby si podporzdkowa czyjej linii. Okulicki to wielki indywidualista, czowiek impulsywny, dochodzcy do wasnych sformuowa. - Jak Pan Genera zapatrywa si na stanowisko Naczelnego Wodza w lipcu 1944? Naczelny Wdz by przeciwny powstaniu powszechnemu, a by za "Burz". A w ogle za kontynuowaniem walki z Niemcami. S gosy, e Powstanie Warszawskie poszo poza dyrektywy Naczelnego Wodza i e trzeba byo przewidzie, e walka w Warszawie przerodzi si w powstanie. Ale ani walka o Lww, ani o Wilno nie przerodziy si w powstanie. - Czy Pan Genera by przekonany, i dziaa zgodnie z instrukcjami Naczelnego Wodza? Tak. - A gdyby Naczelny Wdz zakaza walki o Warszaw? To bymy jej nie rozpoczynali. Rozkaz byby wykonany. - Czy walka o Warszaw miecia si w ramach "Burzy"? Tak. - Czy Pan Genera wysa gen. "Tabora" do Londynu jako rzecznika Komendy Gwnej Armii Krajowej? Nie. Jako oficera dowdztwa AK, ktry by wprowadzony w sprawy AK. A to, e "Tabor" miaa odmienne stanowisko do Rosji, to Naczelny Wdz by o tym dwa razy informowany; zreszt i sam "Tabor" na moj i "Grzegorza" prob mia to meldowa. - Na czym polegaa ta rnica zda? "Tabor" chcia szuka za wszelk cen penego porozumienia z Rosj, nawet poza Rzdem, i godzi si na oddanie ziem wschodnich. Bya to, jego zdaniem, jedyna moliwo ratowania sytuacji. Dawa on wyraz swoim pogldom, ale szczegowo ich nie precyzowa. - Dziwi mnie to, e Sosnkowski da tak wysokie stanowisko "Taborowi", ktry by promikoajczykowski, chocia sam Naczelny Wdz by kontra
81

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Mikoajczykowi? Zapytajcie o to Sosnkowskiego. Tatar to wyjtkowo zdolny oficer. Czy Tatar meldowa o tym wszystkim Sosnkowskiemu, nie wiem; ale dwch oficerw miao meldowa o pogldach i zameldowao. Sami mi o tym mwili. - Czy sdzi Pan Genera, e Tatar mgby w kraju przeszkadza? Tak. Moe nie sam osobicie, ale moe przez innych ludzi. Jego pogldy budziy sprzeciw innych. Gdy wszystko stawia si na jedn stawk, to mgby przeszkadza. W momencie decydujcym przeszkadzaby w realizowaniu planu. - Czy s dane, e szkodzi Powstaniu? Nie. W stosunku do Kraju by bardzo lojalny. Nie mog przytoczy ani jednego przykadu jego nielojalnoci w stosunku do AK wwczas. - Czy Tatara przekonania byy przez kogo urobione? Czy mia on kontakty z komunistami? Sam do nich dochodzi. Mia tak mentalno. Trzy noce myla, a jak potem doszed do czego, to tego si uparcie trzyma. adnych kontaktw z komunistami nic mia. Za granic Tatar zwiza si z Mikoajczykiem. Pogldy Mikoajczyka i Tatara byy zbiene. - Kiedy Pan Genera zacz rozwaa spraw stoczenia walki o Warszaw? 21 lipca. Gdy Okulicki przedstawi mnie i "Grzegorzowi" projekt zmiany zada dla Warszawy. - To Pan Genera uwaa Okulickiego za gwnego inicjatora walki o Warszaw? Tak. - A jak Okulicki motywowa potrzeb walki o Warszaw? Okulicki uwaa myl wyprowadzenia wojska z Warszawy i stoczenia walki poza miastem w ramach "Burzy" za nierealn, ze wzgldu na brak ku temu przygotowa wojskowych. Bro bya skoncentrowana w Warszawie. Std bya kwestia jak uzbroi wychodzce oddziay; czy maj wyj z Warszawy z broni, czy bez? Gdyby wychodziy uzbrojone, mogoby doj do walki przed wykonaniem waciwego zadania. Brakowao czasu na zorganizowanie przerzutu broni. Wypadki tak szybko szy po sobie, e Okulicki uwaa, e nie zdy si broni i ludzi wyprowadzi z Warszawy. Bal si, e oddziay wyjd bez broni i nigdy jej nie
82

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu dostan. Nie mona byo uzbraja i wyprowadza ludzi poza Warszaw. To byy gwne powody wojskowe. Powody polityczne - przez walk AK o Warszaw, ktra bya stolic, danie rozgosu walce o Polsk. - To Warszawa miaa wykona to, co nie potrafiono wykona na Woyniu, w Wilnie i we Lwowie? Potrafiono, ale to nic dao wyniku i nie miao wpywu na sprzymierzecw zachodnich. - A wic to bya ch zwrcenia uwagi na polsk spraw? Tak. Bya to ch zwrcenia uwagi Zachodu na sytuacj w Polsce. Rosja cigle zakamywala, e AK nie walczy z Niemcami, a tylko z ich partyzantk. Chodzio o wykazanie, ze AK walczy z Niemcami. Tylko przez walk mona byo wykaza denie narodu do wolnoci i niepodlegoci. - Jak Pan Genera sobie tumaczy brak reakcji Zachodu na walk o Wilno i we Lwowie? Wpywami Rosji. Rosja wszystko negowaa i tumaczya po swojemu; pomniejszaa udzia AK w walce. Anglosasi pewnie sdzili, e my przesadzamy i e prawda ley porodku. - Chodzio wic o pokazanie si wiatu? Tak. Chodzio o walk stolicy, ktra reprezentuje cao kraju. Dalej, zajcie Warszawy przed wejciem Rosjan zmusioby Rosj do zdecydowania si: albo nas uzna, albo si zama na oczach wiata, co mogoby wywoa protesty Zachodu. Trudno byo przewidzie, czy Rosja bdzie dya do zamania nas si. - Czy o tej alternatywie mylano? Tak. Liczylimy si jak najbardziej, e Rosja bdzie dya do zamania nas si, ale nie byo innego wyjcia. - Czy byy inne powody polityczne? Nie. Na przykad sprawa wyjazdu Mikoajczyka w ogle nie wchodzia w gr. Nawet z Delegatem Rzdu nie byo o tym mowy, a cigle byem z nim w kontakcie. W drugiej poowie lipca trzy, cztery razy na tydzie widywaem si z Delegatem Rzdu. - Panie Generale, Kirchmayer w swej ksice powoujc si na paski artyku w The Reader's Digest z lutego 1946 r. podaje niemniej, e sprawa wyjazdu

83

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Mikoajczyka do Moskwy wywara duy wpyw na decyzj wywoania powstania w Warszawie? Ta sprawa w ogle nie waya na decyzjach. - A jaki wpyw na decyzje Pana Generaa miay wtedy motywy ideologiczne? Motywy ideologiczne pokryway si z politycznymi. - Panie Generale, tak po ludzku, jak pan si wtedy czu; pan by taki samotny; Rzd i Naczelny Wdz byli tak daleko? Dowdca, gdy decyduje, jest zawsze sam. - Czy genera Okulicki tumaczy Panu Generaowi, e istniaa konieczno walki politycznej z Rosj? Nie walki, lecz postawienia Rosjanom pewnej przeszkody - aby wyoyli swoje karty. Byoby najwikszym nonsensem politycznym, gdyby walka z Niemcami przerodzia si w walk z Rosj. Chcielimy walczy z Niemcami, a jednoczenie wyjani stosunek Rosji do nas. Chcielimy wasnym czynem wyzwoli stolic; pomci si na Niemcach; da upust chci walki; zapobiec spontanicznemu wybuchowi walki nie kierowanej przez AK lub prowokacji - komunici mogli spowodowa walk - i przez walk wej w operacyjny kontakt z Armi Czerwon. Chodzio o klaryfikacj stosunku Rosji do AK. - Czy dowiadczenia z Woynia, Wilna itd. nie byy wystarczajce? Gros wiadomoci o "Burzy" pochodzio z terenw na wschd od Bugu. Obszary te to byy nasze ziemie wschodnie, ktre Rosja uwaaa za swoje. Nie wiedzielimy jak bdzie po zachodniej stronie Bugu. Wydawao si nam, e nie ma rosyjskich zarzdze centralnych okrelajcych stosunek Rosjan do AK i e w rzeczywistoci stosunek by rny. Na przykad w Lubelszczynie Rosjanie dawali bro naszym oddziaom. - To znaczy, e Pan Genera uwaa spraw stosunku Rosjan do AK za otwart? Tak. Na ziemiach na zachd od Bugu. - Kiedy Pan Genera po raz pierwszy omwi z Delegatem Rzdu spraw walki o Warszaw? Na drugi lub trzeci dzie po 21 lipca - Czy Delegat Rzdu mia jakie obiekcje, czy te od razu wyrazi zgod?
84

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu - Zasadniczo Delegat Rzdu od pocztku ustosunkowa si przychylnie. Mia jednak sporo pyta natury politycznej. - Jakie pytania polityczne? Delegat Rzdu czsto narzeka, e nie jest dostatecznie informowany przez Londyn, wic chcia mie nawietlenie stanowiska Naczelnego Wodza itd. Interesowao go, jak Zachd ustosunkuje si do powstania. Wewntrznie Delegat widzia potrzeb wystpienia. - Czy Pan General odnosi wraenie, e Delegat Rzdu by zwolennikiem polityki premiera Mikoajczyka? Delegat nie by zwolennikiem polityki Mikoajczyka, choby ze wzgldu na spraw stosunku do ziem wschodnich. Tu Delegat by przeciwnego zdania ni Mikoajczyk. - Czy Delegat Rzdu wierzy w pomoc Zachodu dla AK? Tak. Delegat wierzy, e Zachd nas poprze. - To znaczy, e Delegat Rzdu wyrazi zgod na postanowienia Pana Generaa z 21 lipca? Raczej wyrazi aprobat, a chodzio o wybr czasu. - To depesza Pana Generaa z 25 lipca: "Jestemy gotowi do walki o Warszaw..." sprawy jeszcze nie przesdzaa? Nie. Bo depesza ta mwia tylko o gotowoci. - Jak si Pan Genera czu wtedy psychicznie? Do psychiatry nie chodziem. Na czucie si nie byo czasu. Trzeba byo si decydowa. Trzeba byo dociska wszystkie moliwe pro i kontra. Byli w sztabie nawet oficerowie, ktrzy chcieli przyspieszy walk. - Kto przyspiesza? Rzepecki, a w pewnym momencie i Okulicki chcia przyspieszy wybuch walki, ale nazajutrz przyzna mi racj. W sztabie dyskusja toczya si na temat, kiedy akcj zaczyna, a nie czy j podejmowa. Nie mam na to danych, ale domylam si, e bya tendencja Stronnictwa Ludowego, aby przyspieszy decyzj przez Rzepeckiego i Okulickiego. - A poza nimi dwoma czy kto inny te naciska? - Nie. - A "Monter"? "Monter" podporzdkowa si rozkazom bez obiekcji.
85

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu - Niemniej, gdy w czasie powstania mwio si ju o kapitulacji, to "Monter" wyda rozkaz do dalszej walki? To byo wtedy, gdy Rohr zaproponowa rozmowy i byo wwczas zebranie politykw na Kruczej w sprawie ewentualnej kapitulacji. Wybrnem z tego proszc ich, aby pozostawili t rzecz do mojej i Delegata decyzji. "Monter" przyszed wtedy do mnie; by bardzo kontra kapitulacji. - A kto zarzdzi alarm 27 lipca -wedug Poboga-Malinowskiego, "Monter" wyda rozporzdzenie o alarmie w porozumieniu z Panem Generaem. Mia on rozmawia z Panem Generaem na ten temat sam na sam? Alarm zarzdzi "Monter" samowolnie i na mj rozkaz odwoa. Nigdy nie widziaem si z "Monterem" sam na sam. - Panie Generale, Pobg-Malinowski powoujc si na relacj "Montera" podaje, i w cigu ostatniej dekady lipca dwa razy powiedzia pan "Monterowi", e wicej pan ufa jemu ni sobie? Nie mogem tak powiedzie, a e jemu ufaem, to prawda, bo gdy wydaem mu trudny rozkaz, to chciaem wesprze zaufaniem. Po wojnie "Monter" napisa sporo gupstw. Mia urazy i by zazdrosny o legend. Byo z nim le. Po 1945 r. nie mona byo bra "Montera" powanie. - Co ustalono w czasie konferencji "trzech generaw" 21 lipca? Uznano argumenty gen. Okulickiego opowiadajcego si za walk za suszne oraz i naley dy do zrealizowania jego propozycji. 21 lipca wyraziem moj warunkow zgod na przeprowadzenie walki o Warszaw. - Midzy 21 a 25 lipca mia Pan Genera rozmowy na temat walki o Warszaw ze sztabem i Delegatem Rzdu? Tak. - A kiedy rozmawia Pan Genera z Komisj Gwn Rady Jednoci Narodowej? Pniej, 31 lipca i to na moje danie. O rozmow poprosiem moe 24 lub 25 lipca. Delegat Rzdu uprzedza! mnie, aby nie mwi wszystkiego wszystkim, bo moe wyciec i Niemcy si dowiedz. To bya kurtuazja w stosunku do stronnictw. Gwn osob by} Delegat Rzdu. 25 lipca wysialimy z Delegatem do Londynu awizo walki [sic!]; pniej byt problem, kiedy zaczyna. Ad
86

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu "Monter": na mj nacisk "Monter" zgodzi si na wyprowadzenie onierzy ze Starwki. - Czy byli w sztabie przeciwnicy powstania? Bokszczanin. Nie wypowiada si on przeciw walce, ale nie ufa Rosji i byt pesymist co do wyniku walki. - Czy z perspektywy czasu nie uwaa Pan Genera, e Bokszczanin mia racj? Pod wzgldem nieufnoci do Rosji - tak. Ale co do poniechania walki - to nie. Byoby to moraln klsk i nard nie pogodziby si z tym, gdyby walki zaniechano. - Kto jeszcze w sztabie by przeciwny walce? Pluta-Czachowski by chwiejny i mao zdecydowany. - Chodzio mu gwnie o odpowiedni wybr momentu wybuchu walki. - Czy byy w sztabie gosowania? Nie, nigdy nie byo w sztabie adnych gosowa. .- Jaki wpyw na decyzj wywoania powstania miao utworzenie PKWN? To byo potwierdzenie rosyjskich tendencji. A wic umocnienie argumentu, e Rosja musi si wreszcie zdecydowa - natrafiwszy na Warszaw zajt przez AK. Mymy co do Rosji nie mieli adnych zudze, ale nie chcielimy si biernie przypatrywa wypadkom. Wiadomo o utworzeniu PKWN dosza do nas 23 lipca. - Czy Pan Genera liczy si z tego rodzaju moliwoci przed 23 lipca, gdy jest wczesna depesza pana do Naczelnego Wodza, donoszca, e komunici mog utworzy rzd? Liczyem si z tym, bo i w 1920 r. ju mieli przygotowany rzd. - A jaki wpyw na decyzj miaa depesza Rzdu z 26 lipca 1944 r., przekazujca prerogatywy w sprawie powstania Delegatowi Rzdu? To bya depesza nie dla nas, lecz dla Delegata Rzdu. My przyjlimy j do wiadomoci; miaa ona wpyw na Delegata.

87

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu - A jaki wpyw na decyzj wywary sowieckie apele nawoujce Warszaw do walki? Apele te byy li tylko potwierdzeniem naszych przypuszcze, e celem sowieckiego uderzenia jest opanowanie Warszawy. - A jaki wpyw na decyzj miao niemieckie zarzdzenie o brance 100 000 ludzi z Warszawy do robt fortyfikacyjnych? Z tym trzeba byo si liczy powanie. Najbardziej jednak wpywaa sytuacja militarna pod Warszaw. - A co mwi Pan Genera na posiedzeniu Komisji Gwnej Rady Jednoci Narodowej? Podaem Komisji sprawozdanie z aktualnej sytuacji na froncie rosyjsko-niemieckim. Swoje sprawozdanie zakoczyem wnioskiem, e nie ma warunkw do podjcia powstania powszechnego. Ludzie mieszaj spraw powstania powszechnego z Powstaniem Warszawskim i mwi, e rano byem przeciwny powstaniu, a po poudniu wydaem rozkaz walki. Postawiem Komisji Gwnej dwa pytania: Czy zajcie Warszawy przez Armi Czerwon ma by poprzedzone opanowaniem Warszawy przez AK, czy nie. Odpowiedzieli jednomylnie, e tak. Drugie pytanie: Ile czasu powinno upyn midzy zajciem Warszawy przez AK a wkroczeniem Armii Czerwonej? I tu bya duga dyskusja, w wyniku ktrej okrelili ten czas na minimum 12 godzin. - Dopiero 31 lipca? Tak. Z "Monterem" omwiem to wczeniej. - Czy powiedzia Pan Genera politykom, kiedy walka wybuchnie? Nie, bo sam nie wiedziaem. - Aleksander Skaryski podaje, e powiedzia Pan Genera Komisji Gwnej, e ze wzgldu na pooenie militarne i brak broni, walka - wystpienie zbrojne - w najbliszym czasie byo nieaktualne? Znowu mieszanie z powstaniem powszechnym. Skaryski wzi to chyba od "Olzy". Szereg endekw na tym si opiera i mwi, e Stronnictwo Narodowe byo przeciwne powstaniu, a jednak powstanie wybucho. Opis posiedzenia podany przez "Olz" - notabene pijaka nie odpowiada prawdzie. - Jaki wpyw na decyzj Pana Generaa mia meldunek "Montera" z 31 lipca 1944 r.? Zasadniczy. "Monter" przyszed na odpraw popoudniow o jakie ptora godziny wczeniej z tym, e Rado, Okuniew itd. s w rkach
88

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu sowieckich, e czogi sowieckie przeamay obron przyczka i zdezorganizoway jego obsad, podchodz pod sam Prag i ostrzeliwuj skrajne ulice Pragi. Doda, e jeli nie przystpimy do walki, to bdzie za pno to byo nieistotne. Istotne byo podanie sytuacji. - Czy Pan Genera stwierdzi, na jakiej podstawie "Monter" to wszystko meldowa? "Monter" mia rozkaz zorganizowania wysunitych placwek wywiadowczych z radiostacjami na wschodzie, aby meldoway o wszystkich posuniciach Rosjan. "Monter" zebra te meldunki i przyszed. Po prostu przekaza meldunki. Meldowa sytuacj taktyczn. - Dziwi mnie to, e to robi "Monter", a nie pk Iranek-Osmecki Szef II Oddziau. To by wywiad dowdcy na bezporednim przedpolu i robi to bezporedni dowdca. - Kto by obecny przy meldunku "Montera"? Gen. Peczyski, gen. Okulicki i ja. Pracowalimy wtedy razem, a zebranie sztabu byo wyznaczone na godzin szst wieczorem. "Monter" wiedzia, e tam jestemy. - Jakie byy reakcje zebranych? Uwaaem, e nadszed waciwy moment do rozpoczcia walki. Spytaem obecnych o zdanie. Po krtkiej wymianie zda zapada decyzja. - Kto mia by na odprawie? Karasiwna, "Kuczaba", Sanojca, Iranek - Jakie byy powody, e Pan Genera nie czeka do godziny szstej? Zasadniczo walka bya ju zdecydowana; i tak decyduje dowdca, a nie sztab; a elementy do decyzji co do terminu miaem. Generaowie Peczyski i Okulicki poparli wniosek "Montera". Popiech by potrzebny, o ile powstanie miao wybuchn o godzinie pitej 1 sierpnia; inaczej musiaoby wybuchn o szstej lub sidmej wieczorem. Posaem adiutanta po Delegata Rzdu, od ktrego zgody uzaleniaem ostateczne wydanie rozkazu. Adiutant przywiz Delegata w p godziny pniej na rikszy. W obecnoci "Montera", Peczyskiego i Okulickiego powtrzyem mu meldunek "Montera" i poprosiem o ostateczn decyzj. Delegat zada par pyta oficerom sztabu, midzy innymi: co bdzie, gdy Rosjanie stan. Peczyski odpowiedzia, e wtedy Niemcy nas wyrn, ale raczej
89

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu nikt z nas nie wierzy, aby Rosjanie stanli, bo byo w ich interesie zajcie Warszawy. Delegat pyta "Montera" o bro, amunicj i zwrci! si do mnie ze sowami: "Niech pan zaczyna". To byo dobrze przed godzin szst, bo nikt z reszty sztabu nie nadszed. Zostaem sam, aby poinformowa innych. - Z kim Pan Genera si widzia i rozmawia po wydaniu decyzji i co meldowa panu pk Iranek-Osmecki po przybyciu na odpraw? Iranek nic nie meldowa. "Kuczaba" zameldowa, e ma informacj, i rozpoczo si niemieckie przeciwuderzenie od Modlina. Powiedziaem mu: Ju za pno. Rozkaz zosta wydany. Zmienia nie bd. - Jakie wzgldy gray, e nie mona byo zmieni decyzji? Byo to technicznie niemoliwe i niewykonalne. A po drugie z moliwoci niemieckiego przeciwuderzenia liczylimy si, ale nie sdzilimy, e uda si Niemcom zatrzyma Rosjan ze wzgldu na ich wielk przewag. Bya taka przewaga si rosyjskich, e nie sdzilimy, aby to zawayo tak dalece. - Czy nie zastanawia si Pan General nad moliwoci cofnicia rozkazu? Raz wydany rozkaz nie moe by cofnity. Rozkaz poszed przez sie cznoci do oddziaw. - Czy Pan General chcia rozkaz zmieni? Nie, nie chciaem zmieni. To, co przynis "Kuczaba", nie byo murowane. Iranek-Osmecki meldowa w poprzednich dniach, e bya pewna niewiadoma, jeli chodzi o II armi niemieck. - A gdyby "Kuczaba" wczeniej zoy! meldunek, to co by wtedy zrobi Pan General? Musiaby poda rdo wiadomoci i da wszystkie szczegy. My nie wiedzielimy o zgrupowaniu niemieckiej bronipancernej pod Warszaw. Wiedzielimy tylko o przybyciu dywizji "Hermann Goering". Sdzilimy, e przeciwuderzenie niemieckie nie bdzie miao skutku. Iranek-Osmecki po poudniu 31 lipca nic nowego do zameldowania nie mia i nic dodatkowego nie wnis. Ostatniego widziaem "Kuczab" ju na schodach, gdy wychodziem z lokalu. Meldunek "Kuczaby" to byy wiadomoci z miasta, a nie z wywiadu. Moga to by plotka. Nie mona byo na tym polega. "Kuczaba" nie by
90

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu oficerem, ktrego zadaniem byo zbieranie wiadomoci. Meldunek "Kuczaby" nieby tej wagi co meldunek "Montera". - Jakie byy reakcje oficerw sztabu na decyzje Pana Generaa? Kady gna, aby dziaa i zawiadomi kogo trzeba. - Aleksander Skaryski pisze, e otrzyma Pan Genera z Londynu rozkaz zgadzenia Retingera? Bya depesza od Demela, eby zrewidowa baga Retingera. Powiedziaem, e robi tego nie bdziemy. - Czy Pan General podejmowa decyzj zgodnie z instrukcjami Naczelnego Wodza? Tak, dziaaem zgodnie z instrukcj Naczelnego Wodza z 7 lipca. Gdyby byo inaczej, to bymy natychmiast meldowali, tak jak to byo z ujawnianiem si. - Jak przed 1 sierpnia 1944 r. widzia Pan Genera zachowanie si AK po wejciu Rosjan do Warszawy? Mwi o tym mj rozkaz z 12 wrzenia wydany po rozpoczciu si sowieckiego natarcia na Prag, zabraniajcy rozbierania barykad, dopki nie wyjani si stosunek Rosjan do nas. - Czy Pan Genera przewidywa stawianie oporu Rosjanom, gdyby zachowali si agresywnie? Przewidywalimy walk na wypadek gwatu. Zastanawialimy si nawet, w jakim rejonie to uczyni. Ostatnio mylelimy skupi oddziay na pnoc od Hoej w rejonie Lwowskiej itd. Nie dalibymy si rozbroi bez walki. - Czy to mia by po prostu gest? Nie. Polityczny moment - Rosjanie rozbrajajcy nas si - w ktrym moglibymy da poruszania sprawy polskiej na midzynarodowym forum, interwencji Zachodu, wysyania obserwatorw. - Jest par depesz Pana Generaa mwicych o stosowaniu samoobrony wobec Rosjan, ale jest i depesza pana z 17 wrzenia 1944 r, stwierdzajca, e gdyby Rosjanie przystpili do rozbrajania AK, to trzeba by byo oddziay AK zdemobilizowa. Zdemobilizowa na caym terenie, ale w Warszawie stawia opr. - Czy ocenia Pan Genera, e Rosjanie bd si z Zachodem liczyli? Trudno byo oceni, czy Rosjanie ustpi pod naciskami Zachodu, czy nie -ale przecie jednak
91

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu moliwo presji ze strony Zachodu istniay, bo szy z Zachodu dostawy do Rosji i liczylimy, e w interesie Zachodu bdzie utrzymanie Polski niezalenej od Rosji, e Zachd bdzie broni niepodlegoci Polski. A o decyzjach teheraskich jeszcze nie wiedzielimy. - Czy liczy Pan General na zrzuty z Zachodu? Woalimy o zrzucenie brygady spadochronowej na Wol. Czy to byo moliwe, nie wiedzielimy. Na pomoc lotnicz liczylimy, bo bya dawana ju przed powstaniem. Na bombardowanie te liczylimy, bo i w Rumunii byy bombardowania. Liczylimy te na pomoc polityczn Zachodu w czasie rozgrywki z Moskalami. - Czy liczy Pan Genera, e da si to zsynchronizowa z wasn akcj i wejciem Rosjan? Rosjanie mogli zaj Warszaw w dwa - trzy dni. - A wic proby o pomoc Zachodu byy skadane gwnie z politycznych powodw? Walczc trzeba dba o amunicj. - To znaczy, e liczy Pan Genera na pomoc materialn Zachodu w czasie walki o Warszaw, a polityczn w czasie rozgrywki ze Stalinem? Tak. - Pytaem o motywy i racje, ktrymi si kierowa gen. Okulicki, gdy stawia wobec Pana Genera wniosek o wszczcie walki o Warszaw. - A sam Pan Genera jakimi wzgldami si kierowa - politycznymi, wojskowymi czy ideowymi - wniosek ten przyjmujc? Kierowaem si tymi samymi motywami co Okulicki. Nie wyjaniona sytuacja z Rosj wymagaa zmuszenia Rosji do ujawnienia, jaki jest jej stosunek do Polski. A zawdziczenie uwolnienia Warszawy przez Rosj byoby zrezygnowaniem z niepodlegoci i poddaniem si Rosji. - Czy kiedykolwiek przed podjciem ostatecznej decyzji myla Pan Genera o zawiadomieniu Rosjan, e Warszawa wkrtce stanie do walki? Nie byo to moliwe. To mg tylko zrobi Londyn. - To musiaby robi Rzd na wyszym szczeblu. Dowdca AK nie by do tego powoany. Ja mogem uzgadnia tylko taktycznie - na szczeblu taktycznym. Z drugiej strony Rosjanie sami urywali kontakty. Stalin odrzuca wszystkie propozycje cznoci radiowej. Jedyna droga bya przez Anglikw. Anglicy niewtpliwie przekazali wiadomoci do Moskwy po
92

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu naszej depeszy, e: "Jestemy gotowi do walki...". Chocia oni si do tego nie przyznaj. - Czy Anglicy znali tre polskich depesz? Tak - z tytuu wzajemnej wsppracy. Pniej wprowadzili kontrol naszych depesz. Jestem wicie przekonany, e Anglicy poinformowali Sowiety o naszych planach. - Nie ma dowodu na to, e Dowdztwo AK oficjalnie zawiadomio Rosj o planowanej walce? Nie ma. - A czy Pan Genera nie prbowa poinformowa Rosji via PPR? Przez komunistw te nie prbowalimy. - Bya depesza i rozkaz Pana Generaa na temat "Burzy" mwicy, aby moliwie jak najduej samodzielnie prowadzi walk i nie nawizywa zbyt pochopnie cznoci z Rosjanami, chyba e wymagayby tego taktyczne wymogi poa walki? Ale to nie dotyczyo Warszawy. - Czy uwaa Pan Genera to za pewne, e Rosjanie wejd do Warszawy? Tak, uwaalimy to za pewnik. Byy wszelkie dane, e wejd. O ile na wojnie moe by co pewnego. - Jak ocenia Pan Genera moliwoci wasne - czy uwaa Pan Genera, e wasne siy byy wystarczajce na opanowanie Warszawy? Uwaaem, e siy wasne wystarczaj na zajcie Warszawy. Odosobnione punkty oporu nieprzyjaciela mogyby si broni dalej, ale nie zmieniaoby to postaci rzeczy. Byy orodki mocniej bronione, a cikiej broni nie mielimy, ale te orodki byy odizolowane. - Czy przewidywa Pan Genera, e walka bdzie trudna? Przewidywaem, e walka bdzie trudna i e Niemcy bd stawia opr. - Na jak dugo Pan Genera planowa walk? Przypuszczalimy, e walka potrwa maksimum siedem dni, e trzeciego, czwartego dnia powstania Rosjanie wejd do Warszawy.

93

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu - Czsto zastanawia mnie fakt, e oddziay AK byy bardzo le uzbrojone, a ich zadaniem byo opanowanie silnie bronionych niemieckich obiektw. Silnie bronione obiekty miay by izolowane, a nie zdobywane. - Jedna z kompanii nacieraa na Sejm z nastpujcym uzbrojeniem: siedem pistoletw, 3 kb, 2 pm i okoo 40 granatw. Z powodu braku broni zamiast kompanii nacieraa grupa szturmowa zoona z 23 ludzi. Natarcie sie zaamao, co byo zreszt z gry do przewidzenia. To byy bdy oddolne. Nie wkraczaem w spraw uzbrojenia poszczeglnych oddziaw. W takich warunkach - gdy brak jest broni - nie daje si rozkazu do natarcia. Inne oddziay byy lepiej uzbrojone. Byy bdy. - W czasie przygotowa do powstania nie mwio si o izolowaniu. Pierwszy raz sysz ten termin. Mwio si tylko o natarciu. Czy Pan Genera liczy si z moliwoci niepowodzenia i upadku powstania? Nie - takiej moliwoci nie dopuszczaem. Sdziem, e wejcie Rosjan zadecyduje o wyniku powstania, e walka bdzie trwa dwa, trzy dni, i e oddziay wytrzymaj w walce do siedmiu dni. Uwaaem, e mielimy dosy broni i amunicji do wykonania pierwszego natarcia, ktre miao da bro i amunicj zdobyt na Niemcach do dalszej walki. Gdybym si liczy z moliwoci upadku powstania, nie dabym rozkazu do walki. - Czy to prawda, e gen. Okulicki zarzuca Panu Generaowi kunktatorstwo a la Skrzynecki w czasie przedpowstaniowych odpraw sztabu? Rzepecki mwi mi, do czego brak decyzji doprowadzi Skrzyneckiego, na odprawie 24 lipca 1944 roku. Okulicki nie robi takich aluzji. - Czy "Monter" by za walk? "Monter" pali si do walki; by za walk. Przedstawi zy stan uzbrojenia oddziaw, ale twierdzi, e ze wszystkim da sobie rad. - S opinie, e gen. Okulicki by "chojrakiem"? Okulicki by bardzo impulsywnym i zacitym oficerem, o przekonywujcym sposobie mwienia i duym przygotowaniu operacyjnym. Okulicki szybko si decydowa. To by kto: to by chopak do wypitki i do wybitki. To by chojrak.
94

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Lech Maewski

Duet legionowych generaw a wybuch Powstania Warszawskiego

Nowa Myl Polska 31/2004 Kulisami genezy Powstania Warszawskiego zajmowano si wielokrotnie. Wystarczy tu wymieni chociaby prace Aleksandra Skaryskiego (Polityczne przyczyny Powstania Warszawskiego, Warszawa 1964), Jana M. Ciechanowskiego (Powstanie warszawskie, Warszawa 1984) czy zbir wywiadw przeprowadzonych przez Janusza K. Zawodnego (Uczestnicy i wiadkowie powstania warszawskiego. Wywiady, Warszawa 1994). Ze wszystkich tych prac wynika, e decyzja o powstaniu podjta zostaa, co prawda, przez przywdcw podziemia, ale za wyranym przyzwoleniem ze strony premiera Stanisawa Mikoajczyka, dla ktrego zwyciski bj o Warszaw mia by wyrazem naszej dobrej woli wobec Sowietw i wzmocni jego pozycj w rozmowach z Jzefem Stalinem o przyszoci Polski. Niejasny natomiast jest udzia w tych wydarzeniach Naczelnego Wodza, gen. Kazimierza Sosnkowskiego mimo e pod koniec lipca 1944 r. wyranie wypowiada si przeciw wybuchowi powstania powszechnego. Czstokro polityk Naczelnego Wodza czy si z dziaaniami, jakie w kraju podejmowa wwczas gen. Leopold Okulicki, w zasadniczym stopniu odpowiedzialny za sierpniow insurekcj. Czy zatem mottem dziaa generalskiego duetu byo wasowskie za a nawet przeciw? Nie wiem, czy uda mi si odpowiedzie na to pytanie, ale przynajmniej warto sprbowa przyjrze si jednej z tajemnic sierpniowej insurekcji. Emisariusz Naczelnego Wodza Andrzej Przemyski (Ostatni komendant. Genera Leopold Okulicki, Lublin 1990) dokadnie opisuje okolicznoci, w jakich na przeomie lat 1943/44 wczesny pk dypl. Okulicki znalaz si w krgu zainteresowania Naczelnego Wodza. W efekcie po kilku dugich rozmowach w cztery oczy sta si on powiernikiem myli gen. Sosnkowskiego. Zrzut do Polski nastpi 21 maja 1944

95

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu a ju 3 czerwca Okulicki zosta przyjty przez dowdc AK. Rwnoczenie zosta te mianowany na stopie generalski. Ale zanim to nastpio, znalaz si na krtko w szpitalu, gdzie kontaktowa si z nim gen. Kazimierz Sawicki. A oto relacja z tych rozmw: Wyniosem z nich wraenie, e Okulicki przyjecha z formalnym mandatem Naczelnego Wodza (..) Stosunek gen. Okulickiego do obecnych Naczelnych Wadz AK by wrcz krytyczny nie tylko odnonie osobistych kwalifikacji tego zespou, ale i kierunku pracy AK. Misj Okulickiego byo ten stan rzeczy zmieni. Dalej: Podkrela otrzymany od gen. Sosnkowskiego mandat, posiadanie z nim cisej i bezporedniej cznoci (specjalny kod) i mono komunikowania si z Londynem ponad gowami wadz w Warszawie. I ostateczna konkluzja: Jak wszystko na to wskazuje, jego zadaniem nie byo wysuchiwanie argumentw, a przekonanie kogo si dao do poparcia idei powstania w Warszawie. Okulicki zosta skierowany do Polski najpierw jako zastpca dowdcy AK, a pniej jako zastpca szefa sztabu AK. I rzeczywicie obj to ostatnie stanowisko. Sta si w ten sposb trzecim co do wanoci po gen. Tadeuszu Br-Komorowskim i gen. Tadeuszu Peczyskim oficerem krajowego podziemia. Ale ze wzgldu na traktowanie go jako osobistego emisariusza Naczelnego Wodza jego pozycja bya jeszcze silniejsza. Gen. Okulicki a wybuch powstania Waciwie mona powiedzie, e gen. Okulicki uczestniczy w drugiej poowie lipca 1944 r. we wszystkich wanych zdarzeniach, ktre doprowadziy do wybuchu powstania. Ok. 20 lipca odbyo si w Alei Niepodlegoci w Warszawie spotkanie pomidzy gen. Peczyskim, zastpc i szefem sztabu AK, gen. Okulickim, jego zastpc do spraw operacyjnych, i pk dypl. Jzefem Szostakiem, szefem Oddziau Operacyjnego sztabu, na ktrym ten pierwszy omwi spraw koniecznoci przeprowadzenia Burzy rwnie w Warszawie, co wczeniej byo wykluczone. Podkreli, e postara si przekona dowdc AK i Delegata Rzdu o koniecznoci podjcia walki w Warszawie. 21 lipca 1944 r. w Warszawie naradzao si trzech generaw Br-Komorowski, Peczyski i Okulicki i wwczas to gen. Okulicki wystpi z wnioskiem, e AK powinna opanowa
96

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu stolic przed wkroczeniem do niej armii sowieckiej. Po dyskusji dowdca AK zaaprobowa ten projekt. Nastpnego dnia odbya si odprawa cisego sztabu Komendy Gwnej AK, w czasie ktrej gen. Br-Komorowski poda swoj decyzj w sprawie walki o Warszaw. Ale pamitajmy, e prawdziwym autorem tej decyzji by gen. Okulicki. Pozostaa jedynie kwestia wyboru terminu. 27 lipca ok. godz. 17 Ludwig Fischer, gubernator Dystryktu Warszawskiego, wyda zarzdzenie o stawieniu si 100 tys. ludzi w dniu nastpnym do prac fortyfikacyjnych. W odpowiedzi pk Antoni Chruciel w dwie godziny potem wyda rozkaz o alarmie. Rozkaz ten, zgodnie z planami ustalonymi jeszcze w 1942 r., by rwnoznaczny z rozkazem przygotowawczym do walki, ktry odwoany by nie mg. Stan pogotowia pododdziaw mia si skoczy automatycznie wybuchem walki. A jednak na polecenie dowdcy AK rozkaz ten zosta odwoany nastpnego dnia rano. Przemyski sugeruje, e za wydaniem rozkazu o alarmie sta gen. Okulicki, ktry chcia w ten sposb wymusi na dowdcy AK decyzj o rozpoczciu powstania. Tym razem si nie udao. Mniej wicej w tym samym czasie ppk Ludwik Muzyczka rozmawia z dowdc AK w obecnoci gen. Okulickiego, pk Emila Fieldorfa (Komendanta Gwnego Nie) i pk Antoniego Sanojcy i przedstawi gen. BrKomorowskiemu memoria opracowany i podpisany przez siebie, ale uzgodniony z pk Fieldorfem i pk Janem Skorobohatym-Jakubowskim. W memoriale tym domaga si cofnicia decyzji o powstaniu, uzasadniajc ten postulat oczywist saboci AK w porwnaniu z Niemcami, a take tym, i Polsk oczekuje duga walka przeciw Rosjanom, w obliczu ktrej wydanie decydujcej bitwy, do wygrania ktrej nie ma rodkw, bdzie rwnoznaczne z prawdziwym samobjstwem politycznym. Gen. Okulicki nie podzieli tego stanowiska. Owiadczy, e widzi szans wygrania bitwy o Warszaw, gdy zajcie jej przez Rosj dyktuj korzyci strategiczne, a Stalin nie bdzie mg wobec wiata pozwoli Niemcom na zniszczenie miasta i wymordowanie ludnoci. 29 lipca 1944 r. ustalono, e gen. Okulicki bdzie nastpc gen. BrKomorowskiego, gdyby ten nie mg dalej peni funkcji dowdcy AK. Autorzy
97

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Polskich Si Zbrojnych pisz, e po tym terminie nie bra on ju udziau w pracach dowdztwa AK a do poowy wrzenia 1944 r.. Ale to nieprawda. 31 lipca rano w KG AK odbya si narada, pod koniec ktrej gen. Okulicki powiedzia do dowdcy AK: Jeli Pan Genera nie podejmie decyzji, bdzie pan drugim Skrzyneckim. Ale i to nie wymusio decyzji o powstaniu. Tego samego dnia na godz. 18.00 bya zarzdzona jeszcze jedna odprawy w KG AK, chocia zazwyczaj popoudniowe odprawy rozpoczynay si o godz. 17. Wanie o tej porze byli obecni ju generaowie Br-Komorowski, Peczyski i Okulicki oraz mjr Janina Karasiwna. Ok. godz. 17.00 na odpraw przyszed pk Chruciel, ktry wyrazi opini, e walk o Warszaw naley podj bezzwocznie, gdy Sowieci zbliaj si ju do Pragi. Gen. Br-Komorowski, pod wpywem otrzymanego meldunku, po krtkiej naradzie z obecnymi uzna, e trzeba skontaktowa si z Delegatem Rzdu, gdy jego zgoda bya potrzebna do wydania ostatecznego rozkazu. W p godziny pniej Jan Stanisaw Jankowski przyby na odpraw i wyrazi zgod. Nastpnie dowdca AK wyda rozkaz pk Chrucielowi: Jutro, punktualnie o godz. 17.00 rozpocznie Pan operacj Burza w Warszawie. Tak wic gen. Okulicki w drugiej poowie lipca 1944 r. nie tylko uczestniczy w zdarzeniach, ktrych ukoronowaniem byo wydanie rozkazu o podjciu walki w Warszawie, ale w duym stopniu sam by ich spiritus movens. Walka o stolic miaa dla niego jedynie w sensie militarnym wymiar antyniemiecki, gdy prawdziwym celem byo pokazanie Sowietom, ale take i Anglosasom, e to sami Polacy s gospodarzami nad Wis i nikt inny. Polityczny wydwik powstania mia by zatem od samego pocztku inny ni jego militarny sens. A jakie w tym czasie stanowisko zajmowa Naczelny Wdz? Gen. Sosnkowski w lipcu 1944 r. 3 lipca 1944 r. doszo w Londynie do rozmowy midzy premierem Mikoajczykiem, gen. Sosnkowskim i gen. Marianem Kukielem, ministrem obrony narodowej. W protokole czytamy, i Naczelny Wdz ostrzega przeciwko szerokiemu operowaniu w obecnych warunkach okreleniem collapse Niemiec i przeciwko szukaniu analogii z r. 1918. I dalej niezwykle
98

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu trafnie konstatowa: Powstanie bez uprzedniego porozumienia z ZSRR na godziwych podstawach byoby politycznie nieusprawiedliwione, za bez uczciwego i prawdziwego wspdziaania z Armi Czerwon byoby pod wzgldem wojskowym niczym innym jak aktem rozpaczy. Gdyby si tego gen. Sosnkowski konsekwentnie trzyma, mgby uratowa Warszaw przed zniszczeniem, co byoby jego historyczn zasug wobec Polski. Swoje ostateczne stanowisko gen. Sosnkowski sformuowa w depeszy z 7 lipca. Pisa tam do dowdcy AK, e w istniejcych warunkach powstanie zbrojne narodu nie byoby usprawiedliwione, nie mwic ju o braku fizycznych szans powodzenia. Teoretycznie jednak nie sposb wykluczy, e warunki powysze jeszcze mog ulec zmianie, std naley nadal zachowa moliwo uruchomienia powstania. I najwaniejsze: Jeli przez szczliwy zbieg okolicznoci w ostatnich chwilach odwrotu niemieckiego, a przed wkroczeniem oddziaw czerwonych, powstan szanse choby przejciowego i krtkotrwaego opanowania przez nas Wilna, Lwowa, innego wikszego centrum lub pewnego ograniczonego niewielkiego choby obszaru naley to uczyni i wystpi w roli penoprawnego gospodarza. Sowem, powysza instrukcja Naczelnego Wodza dla dowdcy AK nb. jest to ostatnia jego depesza, jaka moga mie jeszcze wpyw na zachowanie przywdcw podziemia jest utrzymana w stylistyce wasowskiego za a nawet przeciw. Bo z jednej strony mamy tu wyrany sprzeciw wobec powstania powszechnego, ale zaraz mwi si, e gdyby tylko bya okazja do opanowania jakiego wikszego centrum poza wymienionymi Wilnem i Lwowem w gr wchodzi moe tylko stolica to naley bezwzgldnie to uczyni. Zatem nie ma tu adnej sprzecznoci z pniejsz walk o Warszaw! Pod koniec lipca 1944 r. do Warszawy przyby por. Jan Nowak-Jezioraski, ktry przed odlotem do Polski znajdowa si we Woszech, w pobliu miejsca pobytu gen. Sosnkowskiego, dokonujcego wanie inspekcji II Korpusu. Ale nie skorzysta on z obecnoci kuriera i nie przekaza przez niego dowdcy AK rozkazu o niepodejmowaniu walki o stolic.

99

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Naczelny Wdz, jak wiadomo, 11 lipca 1944 r. uda si na inspekcj II Korpusu do Woch i wrci do Londynu dopiero 6 sierpnia mimo kilku prb ze strony prezydenta RP, ministra obrony narodowej i szefa sztabu o szybszy powrt. Nie znaczy to, eby nie prbowa on uczestniczy w wydarzeniach rozgrywajcych si wwczas w Warszawie. wiadcz o tym dyspozycje wysyane przez gen. Sosnkowskiego do Warszawy, przez Londyn, pomidzy 25 lipca a 1 sierpnia. Pierwszy telegram, z 25 lipca, jest odpowiedzi na depesz dowdcy AK z 19 lipca donoszc o wydarzeniach na Wileszczynie. Stanowisko Naczelnego Wodza sprowadzao si do nastpujcego stwierdzenia: W obliczu szybkich postpw okupacji sowieckiej na terytorium kraju trzeba dy do zaoszczdzenia substancji biologicznej narodu w obliczu podwjnej groby eksterminacji. Std te doradza Wedug moliwoci wycofujcie oddziay na zachd w skupieniu lub rozproszeniu zalenie od warunkw. I precyzowa, e chodzi mu o wycofywanie przede wszystkim modziey na zachd ku granicy sowacko-wgierskiej (..) Zalenie od Waszego uznania moecie upowani ludzi do szukania drg via organizacja Todta i roboty rolne w Niemczech z obowizkiem jak najrychlejszej ucieczki do WP. Szef Sztabu NW, za zgod prezydenta RP, ocenzurowa t depesz o prawie wszystkie cytowane przeze mnie fragmenty. Na 28 lipca datowana jest kolejna depesza. Dotara ona do Londynu 31 lipca tu przed pnoc i zostaa odszyfrowana nastpnego dnia o godz.12.15, a wic na par godzin przed rozpoczciem walk w Warszawie. Czytamy tam: W obliczu sowieckiej polityki gwatw i faktw dokonanych powstanie zbrojne byoby aktem pozbawionym politycznego sensu, mogcym za sob pocign niepotrzebne ofiary. Z polecenia prezydenta, z powodu odmiennego stanowiska rzdu, jakie zostao przekazane ju do Warszawy, ta depesza nie zostaa w ogle wysana do Polski. 29 lipca gen. Sosnkowski wysa jeszcze jeden telegram do Warszawy, ktry do Londynu dotar 2 sierpnia, a przekazany zosta do Warszawy 6 sierpnia. Tu ponownie Naczelny Wdz zaleca kontynuacj walki z Niemcami w formie akcji Burza, ale te kategorycznie przestrzega: Natomiast w obecnych warunkach jestem bezwzgldnie przeciwny powstaniu powszechnemu, ktrego sens historyczny musiaby z koniecznoci wyrazi si w zmianie jednej okupacji na drug. Ostrzeenia, ktre gen. Sosnkowski formuowa pod koniec lipca 1944 r., jak si wkrtce okazao,
100

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu byy jak najbardziej uzasadnione, ale nie wywary wpywu na przebieg wypadkw. Ale czy rzeczywicie naley uzna go za przeciwnika powstania, ktremu nie udao si jedynie zapobiec nadcigajcej katastrofie? Przede wszystkim Naczelny Wdz by kategorycznie przeciwny powstaniu powszechnemu, ale wzywa do kontynuacji planu Burza, a powstanie warszawskie tym wanie formalnie byo. Sowem, nie zdoby si na zakaz walki z Niemcami, a w moliwo uoenia si z ZSRS nie wierzy. Ale nie to byo najwaniejsze. W cytowanych depeszach jest mnstwo porad, zacht i perswazji, nie ma natomiast formalnego rozkazu, ktry zakazywaby rozpoczynania dziaa powstaczych w Warszawie. Gen. Wadysaw Anders prosi Naczelnego Wodza o wydanie takiego rozkazu w czasie jego pobytu we Woszech, gdy jak wspomina jakakolwiek akcja przeciw Niemcom w warunkach istniejcych w kraju doprowadziaby tylko do niepotrzebnego przelewu krwi polskiej. Po latach dowdca II Korpusu mwi Z.S. Siemaszce: Namawiaem go, eby da formalny rozkaz zakazujcy powstania. Odpowiada mi: - Oni mnie nie posuchaj, oni posuchaj Mikoajczyka. (..) Widzi Pan, gen. Sosnkowski by wielkim mem stanu o rozlegych horyzontach, ale mia t trudno, e nie dowodzi ani batalionem, ani pukiem, ani dywizj, z wyjtkiem krtkich okresw dowodzenia Armi Rezerwow na wiosn 1920 r., czy te obron Lwowa w 1939 r. Naczelny Wdz powinien mie za sob cay zasb dowiadczenia dowdczego od najniszego szczebla do najwyszego. W 1965 r. gen. Br-Komorowski owiadczy stanowczo, e gdyby otrzyma od Naczelnego Wodza zakaz walki o Warszaw, to by jej nie rozpoczyna. Rozkaz byby wykonany. Rozkazu takiego jednak nie wydano. Ciechanowski oceni surowo, e Sosnkowski decydujc si pozosta we Woszech po 24 lipca odci si od gwnych orodkw kierowniczych i straci ostatni szans oddziaywania na decyzje i kroki Bora-Komorowskiego w sprawie Warszawy i std, przez zaniedbanie swoich czysto wojskowych obowizkw, przyczyni si do tragedii i mczestwa stolicy. Trudno si z tym nie zgodzi. Czy w tej sytuacji da si pogodzi zachowanie gen. Sosnkowskiego z parciem do powstania, ktre
101

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu cechowao dziaania gen. Okulickiego? Na pierwszy rzut oka wystpuje tu zasadnicza sprzeczno, ale czy na pewno? Walka o Warszaw bya przecie realizacj planu Burza, a nie elementem powstania powszechnego, a tego przecie Naczelny Wdz nie zabrania. Gen. Okulicki mg zatem w dobrej wierze realizowa sugestie gen. Sosnkowskiego, uczestniczc w doprowadzeniu do wybuchu boju o Warszaw. Ale mogo chodzi o co wicej. Karol Popiel tak wyjania Zawodnemu t dziwn sytuacj: Sosnkowski wysa Okulickiego do kraju, aby przygotowa powstanie. Gdyby powstanie zakoczyo si sukcesem, to wtedy Sosnkowski przyjechaby do Warszawy, aby obj wadz. Dodatkowym bodcem dla niego byo, e Mikoajczyk mia taki sam zamiar. Ale rwnoczenie Sosnkowski musia si liczy z upadkiem powstania, z tym e powstanie moe si nie uda: std jego rozkazy. Pamita jednak naley, e jest to opinia polityka bardzo niechtnego Naczelnemu Wodzowi. O przyczynach klski powstania 1 wrzenia 1944 r. ukaza si synny rozkaz nr 19, w ktrym Naczelny Wdz mwi: Od miesica bojownicy AK pospou z ludem Warszawy krwawi si samotnie na barykadach ulicznych w nieubaganych zapasach z olbrzymi przewag przeciwnika. (..) Lud Warszawy, pozostawiony sam sobie i opuszczony na froncie wsplnego boju z Niemcami oto tragiczna i potworna zagadka, ktrej my Polacy odcyfrowa nie umiemy na tle technicznej potgi Sprzymierzonych u schyku pitego roku wojny. W tym kontekcie te gen. Sosnkowski wypomina Brytyjczykom, e popchnli nas do wojny we wrzeniu 1939 nie zapewniajc stosownej pomocy. Na koniec pisa z patosem: Bohaterskiego Waszego Dowdc oskara si o to, e nie przewidzia nagego zatrzymania ofensywy sowieckiej u bram Warszawy. Nie adne inne trybunay, jeno trybuna historii osadzi t spraw. O wyrok jestemy spokojni. W jednej sprawie naley si zgodzi z gen. Sosnkowskim. Decyzja o naszym przystpieniu do wojny z Niemcami zostaa podjta przez sanacj bardzo pochopnie, ale nie naley tu przesadza z obwinianiem Wielkiej Brytanii. Ostatecznie za los Polski odpowiadaj przede wszystkim jej przywdcy i nikt inny. To samo odnosi si do sytuacji z lipca 1944 r. I jeszcze jedno: obowizkiem
102

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu generaw jest przede wszystkim dowodzenie wasn armi, a nie cudzym wojskiem. A dowdcy AK w krytycznych dniach lipca 1944 r. zachowywali si dokadnie odwrotnie. Sprawiali wraenie jakby mieli zasadniczy wpyw na dziaania wojsk sowieckich i z tej perspektywy decydowali o losach Warszawy. Nieco inn postaw wobec powstania zajmowa gen. Okulicki. Na pocztku cechowa go duy optymizm. Jeszcze 6 sierpnia pisa do dowdcy AK: Zdaje si, e cika walka o Warszaw zblia si ku kocowi. (..) Twierdz, e obecn walk o Warszaw, jako serce Polski, a tym samym o Polsk, wygramy cakowicie tylko wtedy, jeli potrafimy po niej, przeciwstawi si zdecydowanie sowieckiemu imperializmowi. Nie jest to niemoliwe. W momencie upadku powstania gen. Br-Komorowski potwierdzi swoj decyzj, co do nowej roli gen. Okulickiego: zosta penicym obowizki dowdcy AK. Ju w padzierniku 1944 r. podj w nowej roli polemik z niedawnymi tezami Naczelnego Wodza. Gen. Okulicki (Bitwa Warszawska, mps), napisa wwczas, e: Nie jest susznym przypuszcza, e wojska sowieckie nie zajy Warszawy dlatego, e pragny zniszczenia polskiego centrum niepodlegociowego. Prawd natomiast jest, i w dniach 4 i 5 sierpnia Sowiety przegray wasn bitw o Warszaw. Podobny pogld wyraony zosta w innym dokumencie (Tezy do gawdy onierskiej, koniec wrzenia, pocztek padziernika 1944 r., opr. w BIP KG), powstaym w tym samym czasie: Odrzucajc fakty i zjawiska drugorzdne i mao istotne stwierdzi trzeba, e podstawowym powodem niepowodzenia Powstania byo zaamanie si ofensywy sowieckiej nad Wis. Tezy te powtrzono pniej w opracowaniu BIP KG AK Bitwa o Warszaw (Kielce, stycze 1945, mps) oraz w drukowanym opracowaniu BIP Delegatury Si Zbrojnych na Kraj Bj o Warszaw (lipiec 1945, bmw). Z drugiej jednak strony, w korespondencji z prezydentem RP nowy dowdca AK nadal podtrzymywa stanowisko gen. Sosnkowskiego. 9 grudnia 1944 r. gen. Okulicki pisa, e ofensywa sowiecka zostaa rozmylnie powstrzymana przez Sowiety dla spowodowania naszej klski. A w Wytycznych pracy propagandowej na okres X-XI 1944 moglimy przeczyta, e bitwa o Warszaw To tylko jedna taktyczna, przegrana, ale politycznie wygrana bitwa. Boe, spraw, abymy wicej nie mieli takich zwycistw.
103

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Tak wic ostatni dowdca AK nigdy nie zwtpi w konieczno podjcia walki o stolic, ale w innych sprawach nie mia ju takiej jasnoci. Przede wszystkim nie wiedzia, co spowodowao klsk powstania. Inaczej mwic, gen. Okulicki nie by pewien, czy obowizkiem wczesnego dowdcy AK byo kierowanie cudz armi, czy swoim wojskiem? Niekiedy wydawao mu si, e gen. BrKomorowski powinien raczej skupi si na dziaaniach wasnych wojsk, ale kiedy indziej sdzi inaczej. Gen. Okulicki o geopolitycznym pooeniu Polski po upadku powstania Ale na tym nie wyczerpuje si historia gen. Okulickiego. Jako przyszy dowdca AK, uczestniczy w podejmowaniu decyzji w sprawie kapitulacji powstania. 28 wrzenia 1944 r. mia okazj wysucha meldunku ppk dypl. Zygmunta Dobrowolskiego o rozmowach z Niemcami dotyczcych tej kwestii. Gen. Erich von dem Bach-Zalewski: Uwaa, e bez wzgldu na to, jakie bdzie zakoczenie obecnej wojny wiatowej, w kocu bdzie stao naprzeciw siebie dwch wrogw: Bolszewicy z jednej strony i ludy wiata kulturalnego z drugiej obojtne pod czyim przywdztwem. Oszczdzanie najlepszych si narodu polskiego i kierownictwa polskiego, zgromadzonych w Warszawie, moe sta si w przyszoci biorc sprawy w bardzo dalekiej perspektywie jednym z czynnikw, ktre sprawi, e te dwa nacjonalistyczne obozy, nienawidzce si obecnie wzajemnie tj. Polacy i Niemcy, znajd si jeszcze kiedy we wsplnym obozie. Przytoczyem ten fragment meldunku polskiego parlamentariusza, gdy w jego wietle lepiej bdziemy mogli zrozumie ewolucj pogldw samego gen. Okulickiego. Ju po rozwizaniu AK, 22 marca 1945 r., jej ostatni dowdca sformuowa nastpujc dyrektyw dla pk Szczurka-Cergowskiego, jednego z dowdcw poakowskiego podziemia: Liczc si ze staym pogarszaniem swych interesw, Anglosasi zmuszeni bd do mobilizowania si w Europie przeciw Sowietom. Postawi to nas w pierwszym rzdzie w bloku antysowieckim, ktrego zreszt nie mona sobie wyobrazi bez udziau Niemiec, kontrolowanych przez Anglosasw. Mogoby si wydawa, e na propozycji wspdziaania polskoniemieckiego pod przywdztwem mocarstw anglosaskich skoczy si ewolucja
104

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu pogldw geopolitycznych gen. Okulickiego, ktrych rdem bya klska powstania. Ale nie. Ju po aresztowaniu i wywiezieniu do Moskwy, zezna 5 kwietnia 1945 r.: Podstawow wyjciow dla dalszych poczyna dla rozwizania sprawy polskiej s uchway konferencji krymskiej. Sprawa granicy midzy (Polsk i) ZSRR zostaa rozstrzygnita definitywnie i na stae, ewentualnie mae poprawki od ustalonej linii Curzona dadz si zaatwi w rokowaniach bezporednich polsko-sowieckich. Uwaa te, e przyszy tymczasowy rzd polski ma kontynuowa polityk rzdu lubelskiego, przyjazn w stosunku do ZSRR. Myli te gen. Okulickiego powtrzy raz jeszcze w brulionie listu do Stalina, ju po zakoczeniu procesu, w ktrym otrzyma wyrok 10 lat wizienia. Pisa tam, e oczywistym pozytywem rodzcej si wanie Polski s nowe granice oraz umowa o przyjani midzy Polsk a ZSRS z 21 kwietnia 1945 r. Nie ma dowodw na to, aby twierdzi, i ta zaskakujca zmiana stanowiska zostaa wymuszona si przez NKWD. A moe ostatni dowdca AK ugi si przed si faktw? Chyba nie kierowa nim strach o wasne ycie? Takie przypuszczenie byoby wrcz obraliwe dla legionowego generaa. Duet legionowych generaw, Kpt. Witold Babiski, wojenny adiutant gen. Sosnkowskiego, zanotowa, e sam Genera odrzuca z oburzeniem insynuacje, jakoby da jakie tajne instrukcje gen. Okulickiemu przed jego zrzuceniem do kraju. Wysa gen. Okulickiego do cakowitej dyspozycji gen. Bora. Po analizie rnych poszlak biograf ostatniego dowdcy AK sformuowa jednak drastyczne oskarenie pod adresem gen. Sosnkowskiego o to, e w imi realizacji swych koncepcji politycznych zleci Leopoldowi Okulickiemu wykonanie misji w kraju, midzy innymi czynic go odpowiedzialnym za doprowadzenie do wybuchu powstania w Warszawie, powstania rozumianego jako polityczny akt rozpaczy. Czyby zatem Naczelny Wdz by rzeczywicie za a nawet przeciw powstaniu? Szef I Brygady jako Lech Wasa avant la lettre? Niewykluczone. Rola emisariusza Naczelnego Wodza nie wyczerpaa si tylko na popychaniu gen. Br-Komorowskiego do podjcia decyzji o wybuchy walki o
105

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Warszaw. Gen. Okulicki ju po klsce powstania prbowa samodzielnie wycign z tego faktu wnioski geopolityczne dla Polski. Najpierw sformuowa ide wspdziaania polsko-niemieckiego pod anglosaskim patronatem, ale w wizieniu na ubiance doszed do wniosku, e naley zaaprobowa postanowienia konferencji jataskiej i wejcie tym samym nowej Polski do sowieckiej strefy wpyww. Ale czy trzeba byo spali Warszaw, eby doj do wnioskw oczywistych dla polskich komunistw duo wczeniej?

106

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Witold Babiski STOSUNEK GEN. SOSNKOWSKIEGO DO POWSTANIA WARSZAWSKIEGO Artyku pt. Powstanie Warszawskie Zeszyty Historyczne Paryskiej Kultury 6/64 Sprawy ewentualnego powstania i stosunku Sowietw do Armii Krajowej staway si coraz aktualniejsze w miar zbliania si frontu wschodniego do ziem polskich. Premier Mikoajczyk zacz interesowa si spraw powstania, jako elementem swej polityki ugody z Sowietami, ju w jesieni 1943 r. Referujc sw rozmow z min. Edenem na Radzie Ministrw w dniu 12 padziernika 1943 r., premier mwi, jak bardzo szkodliwe s pogoski, e bdziemy bi si z Sowietami: szerzenie takich pogosek przerwa moe pomoc brytyjsk dla Armii Krajowej. Uzyskanie poparcia Aliantw moliwe jest, wedle p. Mikoajczyka, tylko: trzymaniem si tezy, e odpowiemy powstaniem na walenie si frontu niemieckiego na zachodzie czy wschodzie". Nasza dobra wola" wymagaa jakoby dowodw, e Armia Krajowa nie jest bezczynna, o co bya stale pomawiana przez Sowiety. Wedle innych sprawozda premiera z wczesnej rozmowy z Edenem (przed jego odlotem do Moskwy), Eden robi sugestie ustpstw terytorialnych z naszej strony" oraz dawa do zrozumienia, e mona by uratowa Lww. Mikoajczyk zwraca wtedy uwag na grob faktw dokonanych ze strony Sowietw, co moe pchn nasz ludno do powstania, najpierw przeciw Niemcom, pniej przeciw Sowietom. W konkluzji Eden wysoce zainteresowa si spraw zbrojnego powstania i da do zrozumienia, e wykorzysta to jako argument do rozmw w Moskwie". Mwi take, e Mikoajczyk daje mu tylko jedn kart do gry" obietnic powstania. Od tej rozmowy Mikoajczyk-Eden, sprawa powstania wesza na grunt midzynarodowy, jako element w rozgrywce polsko-sowieckiej. Genera Sosnkowski, jako Naczelny Wdz, uwaa za swj pierwszy obowizek przedstawi Dowdcy Armii Krajowej uczciwie i otwarcie ca prawd w sprawie moliwoci wsparcia przez Aliantw powstania w Polsce. Uczyni to w swej depeszy z 20 padziernika 1943 r., w ktrej podkrela, e nasze lotnictwo
107

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu posiada jedynie jednostki polskie do szczebla dywizjonu, oparte cakowicie na subach i cznoci angielskich. Deniem Naczelnego Wodza byo stworzenie samodzielnego lotnictwa polskiego, ze subami, cznoci i dowdztwem operacyjnym. Realizacja tych projektw zalena bya od zgody i pomocy Aliantw, od uzyskania odpowiednich rezerw ludzkich, od przeszkolenia personelu, uzyskania odpowiedniego sprztu, wreszcie od zapewnienia odpowiedniego transportu powietrznego. W razie spenienia powyszych warunkw, lotnictwo nasze byoby gotowe do samodzielnego wsparcia powstania najwczeniej z pocztkiem 1945 r. Do tego czasu lotnictwo nasze moe dziaa tylko w ramach lotnictwa brytyjskiego. Wczeniejsze samodzielne uycie naszego lotnictwa, ktre by na resztkach paliwa mogo dolecie do rejonw walki w Polsce, mogoby by jedynie aktem rozpaczy, rwnaoby si cakowitemu zniszczeniu w jednorazowym uyciu. Wszelka akcja wsparcia powstania przez lotnictwo alianckie lub-polskie pisa Naczelny Wdz moe mie miejsce tylko przy penej akceptacji planw powstania przez Aliantw. Z operacyjnego punktu widzenia, realne moliwoci takiego wsparcia ujawni si wwczas, gdy bazy lotnictwa alianckiego znajd si w promieniu okoo 900 kilometrw od centrw Polski. Cz naszych jednostek bojowych bya wanie w tym czasie przezbrajana na nowoczesny sprzt. Obecnie, pisa Naczelny Wdz, Alianci nie mog nam zapewni sprztowo lotnictwa transportowego do przerzutu wojsk i zaopatrzenia technicznego do baz krajowych". Po dokadnym omwieniu moliwoci technicznych naszego lotnictwa, Naczelny Wdz ostrzega, e na pomoc Aliantw, co do wsparcia powstania, nie naley liczy, take ze wzgldw politycznych: obecnie Anglicy nie bd si angaowa, przypuszczalnie wynika to rwnie z pooenia politycznego". Tak wic ju w kocu padziernika 1943 roku, Naczelny Wdz ostrzega kraj, aby nie liczy na pomoc alianck dla powstania. Wiadomo, e wielu ludzi miao na ten temat iluzje a do ostatka. W tym samym okresie jesieni 1943 roku Naczelny Wdz zainicjowa i prowadzi dugotrwae i mozolne narady z Rzdem na temat Instrukcji dla kraju na wypadek wkroczenia do Polski wojsk sowieckich. Genera Sosnkowski by bowiem zdania, e instrukcja podobna dotyczca spraw par excellence politycznych, winna by instrukcj wspln Rzdu i Naczelnego Wodza. Narady odbyway si w skadzie: przedstawiciele
108

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Rzdu i Naczelny Wdz (wraz z Szefem Sztabu) pod przewodnictwem Prezydenta. Caa walka o tre Instrukcji dla kraju bya waciwie walk o powstanie. Naczelny Wdz reprezentowa konsekwentnie pogld, e do powstania nie naley dopuci, o ile nie ma odpowiednich warunkw politycznych i gdy ta najwysza ofiara nie moe przynie Polsce odpowiednich korzyci. Dlatego te wszelkie wypowiedzi Naczelnego Wodza na temat ewentualnego powstania nacechowane byy niezwyk ostronoci, zwaszcza wobec zjawiajcych si tendencji zaatwienia tych spraw, dla nas tak istotnych, pod ktem obcej racji stanu. Tak na przykad, zgaszajc swe poprawki do rzdowego projektu Instrukcji (z dnia 22 padziernika), przestrzega Naczelny Wdz przed wywoaniem powstania przy cofaniu si niemieckiego frontu wschodniego, o ile nie bdzie jednoczenie i dostatecznie bliskiego dziaania armii alianckich od zachodu czy od poudnia. Jeli bowiem odwrt niemiecki bdzie postpowa planowo, wynik powstania bdzie tylko rozpaczliwym uderzeniem", kocem walki" i hasem do masowej rzezi ludnoci w Polsce. Rozpaczliwe akty s niekiedy nieuniknione, w tym wypadku jednak wbrew naszym interesom moemy tylko uatwi realizacj interesw drugiego okupanta. Sowiety bd bowiem okupantem, jeli nie uszanuj naszego terytorium i naszej suwerennoci. W zgoszonych poprawkach do rzdowego projektu instrukcji, Naczelny Wdz przewidywa dwie alternatywy: a) powstanie, b) wzmoona akcj sabotaowo-dywersyjn. Urzeczywistnienie alternatywy powstania chcia Naczelny Wdz uzaleni od realnej i istotnej pomocy alianckiej. Prcz maksymalnego wsparcia lotnictwem, desantem i materiaem, chodzio take o dotrzymanie przez Anglikw zobowiza co do zaopatrzenia AK w sprzt do kwietnia 1944 r. W swej walce o takie instrukcje dla kraju, Naczelny Wdz nie przeprowadzi wprawdzie wszystkich swoich tez, zwyciy jednak w punktach zasadniczych, tak aby zabezpieczy kraj od nieprzemylanego wybuchu powstania. Instrukcja bowiem z dnia 27 padziernika 1943 r. nie tylko uzaleniaa wywoanie powstania od szeregu warunkw, dotyczcych wydatnego i realnego wsparcia tego powstania przez Aliantw, ale take w swojej czci najwaniejszej, gdy mowa o
109

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu ewentualnoci wejcia wojsk sowieckich na nasze ziemie sprowadza si do tezy nastpujcej: Wspdziaanie wojskowe Armii Krajowej z wkraczajc do Polski Armi Czerwon jest moliwe i wskazane, jeli uprzednio zostan przywrcone stosunki dyplomatyczne polsko-sowieckie, za Rzd polski obejmie stopniowo wadz na terytorium pastwa, z ktrego wycofaj si Niemcy. Gdyby natomiast stosunki dyplomatyczne nie zostay przywrcone, Sowiety za wkraczayby bez porozumienia z Rzdem polskim, wwczas: a) dziaania przeciwko Niemcom maj by prowadzone w formie wzmoonej akcji sabotaowo-dywersyjnej, b) Rzd zakada protest u Aliantw przeciw naruszeniu terytorium Polski przez Sowiety i owiadcza, e kraj z Sowietami wsppracowa nie bdzie, za w wypadku represji sowieckich, organizmy Podziemia przejd do akcji samoobrony. Wadze krajowe cznie z AK miayby w tym wypadku pozosta w konspiracji. Instrukcja z dnia 27 padziernika 1943 r. zostaa nastpnie przedstawiona Radzie Ministrw i uchwalona przez plenum Rady Ministrw, staa si wic urzdowym i obowizujcym dokumentem polityki polskiej. Od chwili wydania uzgodnionej Instrukcji wsplnej, Naczelny Wdz nie pomija adnej okazji, aby informujc kraj o sytuacji, ostrzega przed niepotrzebnym zrywem. Ju wic w depeszy z 8 listopada 1943 r., pisze do Dowdcy AK: W sprawie charakteru, zasigu i momentu akcji zbrojnej w kraju, powinnimy, jak to czyni Anglicy i Amerykanie w sprawie drugiego frontu, utrzyma pen samodzielno i swobod decyzji, kontynuujc wojn z Niemcami a do zwycistwa. Moemy wywoa powstanie w kraju tylko wtenczas, gdy sami uznamy to za wskazane, zarwno ze wzgldu na dobro Polski, jak i na kolosalne ofiary, ktrych powstanie bdzie wymagao od ludnoci. Jasn jest zasada, e zachowanie swobody decyzji, dotyczcej powstania, jest dla nas tak wanym argumentem politycznym, e nie moemy zrzeka si tej swobody inaczej, jak w

110

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu zwizku z wicymi gwarancjami sojusznikw w naszych sprawach terytorialnych." W depeszy z 2 grudnia 1943 roku, Naczelny Wdz da Dowdcy AK komentarz do Instrukcji z 27 padziernika wyjaniajc, e powstanie w kraju musiaoby by cile skoordynowane z dziaaniami Anglosasw na kontynencie. Do tego konieczna jest pena pomoc Aliantw. Zakres i wielko wsparcia powstania przedstawione zostay najwyszym czynnikom Anglii i Ameryki. Mimo usilnych stara, nie udao si uzyska zasadniczych decyzji. Alianci zwlekaj z decyzj ze wzgldu na odlego wasnego frontu od Polski oraz ze wzgldw polityki midzysojuszniczej (Sowiety). Poprzednio ju informowa Naczelny Wdz kraj o trudnociach, na jakie napotyka realizacja planu przerzutu na okres 1943/44. W fazie organizacji bya wtedy baza przerzutowa we Woszech. Wreszcie Naczelny Wdz pisze, e moliwa jest take jedna z alternatyw Instrukcji, a mianowicie zawalenie si frontu niemieckiego, co moe sprowadzi konieczno uruchomienia powstania nawet bez otrzymania pomocy z zewntrz. Jednak w tym czasie armia niemiecka nie zdradzaa objaww rozkadu. Dalej depesza stwierdza, e starania o wsparcie alianckie trwaj nadal, jednak ani rozmiarw tego wsparcia, ani czasu, w jakim pomoc moe nadej, nie mona okreli, musimy si z tym liczy, e przez pewien przecig czasu kraj moe by zdany na wasne siy". Owe rozwaania dotyczce wsparcia alianckiego pozostawiay w caej mocy podstawowy warunek polityczny uprzedniego uznania Rzdu Polskiego w Londynie. Co do najbardziej prawdopodobnej hipotezy wkroczenia Sowietw do Polski bez nawizania stosunkw dyplomatycznych, pisa Naczelny Wdz: Okreli musicie sami na terenach wschodnich te elementy AK, ktrych ukrycie na miejscu jest niemoliwe, w kadym razie powinny pozosta na miejscu kadry organizacyjne, dobrze zakonspirowane, przede wszystkim w takich orodkach jak Lww i Wilno, oraz oddziay dywersyjne i samoobrony i komrki wywiadowcze". Przedstawiajc krajowi otwarcie wszystkie elementy sprawy powstania, nie pomija Naczelny Wdz adnej okazji, aby przypomina Premierowi zasadnicz
111

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu tre Instrukcji Wsplnej z 27 padziernika. Tak na przykad w licie z 30 grudnia 1943 roku (w zwizku z memoriaem Rzdu dla Foreign Office) pisa Naczelny Wdz do Premiera: Myl zasadnicza uchwa z 25 padziernika oraz wydanej na tej podstawie Instrukcji wsplnej Rzdu i Naczelnego Wodza z 27 padziernika 43 da si streci w trzech punktach: - Powstanie zbrojne w Polsce we wspdziaaniu z armiami sowieckimi musi by poprzedzone przez nawizanie stosunkw dyplomatycznych z Sowietami, przy czym Rzd polski, obstaje przy integralnoci granic wschodnich Rzplitej. - Armia Krajowa zostanie odpowiednio uzbrojona (Rzd zna cyfry i wie doskonale, jak niky jest stan uzbrojenia naszych si w kraju). - Moment powstania bdzie odpowiednio wybrany. Bez spenienia tych warunkw prba powstania przerodzi si w rze masow ludnoci polskiej, za morze krwi przelanej nie da nawet spenienia polskich celw wojny. Przy skadaniu memoriau trzeba to wszystko otwarcie i wyranie powiedzie rzdowi brytyjskiemu zwaszcza, e jak Panu Premierowi wiadomo, nasze wsplne i dugotrwae wysiki uruchomienia przerzutu do kraju rozbiy si, jak dotychczas, o niezrozumiae trudnoci, wysuwane stale ze strony brytyjskiej. Byoby, jak myl, nieuzasadnionym optymizmem przypuszcza, e rzd sowiecki uzbroi w Polsce kogokolwiek poza wasnymi partyzantami i poza komunistami". Niektrzy publicyci szczerze, czy nieszczerze wyraali po wojnie wtpliwoci, czy kraj by naleycie poinformowany lub czy Premierowi znany by dokadnie pogld Naczelnego Wodza na moliwo uruchomienia powstania. Z licznych wypowiedzi cytuj jeszcze jeden wyjtek z listu Naczelnego Wodza do Premiera (4 stycznia 1944 r.): ...W razie gwatw sowieckich, wobec wskazanej w tym kierunku przez Rzd samoobrony, dalsze milczenie ze strony rzdw alianckich moe doprowadzi do walki w kraju na dwa fronty. W najlepszym za wypadku wzmoona akcja
112

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu przerodzi si wobec powszechnej nienawici do Niemcw w prb zbrojnego powstania niestety bez broni, na terenie zalanym przez milionowe armie niemieckie...". Losy wsplnej Instrukcji dla kraju ulegy zmianie na skutek wasnej decyzji Wadz krajowych, co pocigno za sob w dalszej przyszoci nieobliczalne skutki. W pocztku stycznia 1944, nadesza do Londynu z wielkim opnieniem depesza Dowdcy Armii Krajowej z koca listopada. W depeszy tej Dowdca AK melduje, e Instrukcj z 27 padziernika 1943 poda w formie rozkazu do obszarw i okrgw. Nastpnie pisze: Jak z treci jego wynika, nakazaem ujawnienie si wobec wkraczajcych Rosjan dowdcom i oddziaom, ktre wezm udzia w zwalczaniu uchodzcych Niemcw. Zadaniem ich w tym momencie bdzie dokumentowa swym wystpieniem istnienie Rzeczypospolitej. W tym punkcie rozkaz mj jest niezgodny z Instrukcj Rzdu. Nie widz jednak moliwoci wytworzenia na ziemiach polskich pustki przez brak wystpienia wobec Rosjan czynnika wojskowego, reprezentujcego Rzeczpospolit i jej legalne wadze. Wszystkie nasze akcje w przeciwnym razie przypisane byyby czynnikom stojcym na usugach Sowietw. Pogld mj podziela Delegat Rzdu i Krajowa Reprezentacja Polityczna...". (Depesza Numer 2100). Ta decyzja kraju wywoaa rne reakcje wrd najwyszych wadz polskich w Londynie. Naczelny Wdz w swych depeszach do Dowdcy AK stara si przedstawi nasze prawdziwe pooenie midzynarodowe, aby na tej podstawie wpyn perswazj na powrt do Instrukcji z 27 X 1943 w jej czci najwaniejszej. Natomiast Rzd przyj decyzj kraju, jako zacht do szukania wspdziaania z Sowietami za wszelk cen. W jednej z depesz ze stycznia 1944, Naczelny Wdz informowa kraj o panujcych tendencjach kompromisu" w sprawach terytorialnych oraz o propagandzie sowieckiej podsuwanej sferom brytyjskim a insynuujcej Armii Krajowej bezczynno oraz tpienie komunistycznych partyzantw. S dane, aby sdzi, e jest to prba usprawiedliwienia z gry represji sowieckich w wypadku wkroczenia do Polski Armii Czerwonej".
113

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu W depeszy z 13 stycznia 1944 r. ostrzega Naczelny Wdz Dowdc AK, e ujawnienie si oddziaw AK, w razie gwatw sowieckich moe doprowadzi do walki w kraju na dwa fronty: W najlepszym razie wzmoona akcja dywersyjna gotowa przerodzi si samorzutnie, wobec powszechnej nienawici do Niemcw, w prb zbrojnego powstania niestety bez dostatecznego uzbrojenia, na terenie zalanym przez milionowe armie niemieckie". W zwizku z rozkazem Dowdcy AK, stosunek do Rosji", Naczelny Wdz w teje depeszy z 13 stycznia 1944 r. informuje ponownie generaa Bora, jak pod wpywem ostatnich posuni propagandowych sowieckich, czynniki angielskie zdradzaj zainteresowanie moliwociami dziaania Armii Krajowej, jednak bez chci zwikszenia przerzutw broni i niezalenie od podstawy politycznej. Przeciwstawiam si tej tendencji pisze Naczelny Wdz zdecydowanie. Wspdziaanie bez uprzedniego porozumienia politycznego musi doprowadzi do gronych komplikacji, tote Instrukcja dla kraju przewiduje, e bez nawizania przez Sowiety stosunkw dyplomatycznych z Rzdem Polskim wsppraca z nimi nie bdzie moliwa". Takie byo stanowisko Naczelnego Wodza. Premier natomiast skonny by uzna, e depesza Dowdcy AK Numer 2100, oznacza, e kraj decyduje si na wspprac wojskow z Sowietami, nawet bez uprzedniego porozumienia politycznego. W myl tego rozumowania, Premier zaskoczy Naczelnego Wodza i Rad Ministrw w dniu 1 lutego projektem uzupenienia Instrukcji dla kraju, w ktrym przewidywa ujawnienie si Dowdcw AK i wadz cywilnych wobec wkraczajcych oddziaw sowieckich oraz poddanie zmobilizowanych oddziaw AK odpowiedzialnym za dany odcinek, komendantom Armii Sowieckiej". Eksperyment ujawniania si, w razie aresztowania ujawnionych, mia by powtrzony na zachd od linii Curzona (co byo jakby milczcym sankcjonowaniem aneksji). Na ten projekt przerzucajcy na Armi Krajow zadanie uoenia stosunkw z Sowietami, Naczelny Wdz zoy Radzie Ministrw umotywowany sprzeciw w dniu 2 lutego 1944 r. Po dugotrwaej i mozolnej polemice z Naczelnym Wodzem, Rada Ministrw zaatwia spraw kompromisowo w dniu 18 lutego 1944
114

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu r., w ten sposb, e aprobowaa zapad w kraju decyzj co do ujawniania si wobec wkraczajcych wojsk sowieckich i proponowania im uzgodnienia wspdziaania" w imieniu Rzdu i Naczelnego Wodza. Proponowana poprawka Naczelnego Wodza stwierdzajca, e wspdziaanie wojskowe z Sowietami bez uprzedniego porozumienia politycznego nie jest moliwe zostaa odrzucona przez Rad Ministrw. Zmiana Instrukcji, wywoana depesz Dowdcy AK Numer 2100, wytworzya sytuacj wysoce niebezpieczn. Niebezpieczestwo to wyjania Naczelny Wdz przy kadej okazji w swych depeszach do Dowdcy AK.: W depeszy z 13 lutego, ostrzegajc przed skutkami ujawniania si, Naczelny Wdz zaleca: 1) wedle granic moliwoci trzymanie si Instrukcji padziernikowej, 2) unikanie zbrojnych star z Sowietami, 3) zakaz dalszego ujawniania w razie aresztowa ujawnionych. Na t ewentualno poleci zagroone oddziay wycofywa na Zachd. Depesza Naczelnego Wodza z 2 marca 1944 r. poruszya znw najwaniejsze zagadnienia w zwizku z ujawnieniem. Sugerowa Naczelny Wdz przesunicie cennych i zagroonych elementw AK na zachd i poudnie. Podkrela trudnoci, na jakie napotyka przerzut broni do kraju. Stwierdza, e powstanie w kraju moe da wynik tylko w razie zblienia si do Polski wojsk anglosaskich i polskich i w wypadku porozumienia z Sowietami na godziwych podstawach. W innych wypadkach powstanie przyczynioby si tylko do zmiany jednej okupacji na drug kosztem olbrzymich ofiar kraju". Dalej pisa Wdz Naczelny: Czy mona wic w ogle myle w warunkach obecnych o powstaniu generalnym, skoro porozumienie polityczne z Sowietami wedle formuy anglosaskiej miao by dokonane kosztem nowego rozbioru Polski wzdu linii Curzona i skoro waciwym celem polityki rosyjskiej jest sowietyzacja caej Polski". Praktyczne zastosowanie zmienionej Instrukcji nastpio na Woyniu. Na wie o prbach odtworzenia 27 dywizji, depeszowa Naczelny Wdz do generaa Bora w dniu 7 kwietnia 1944 r., wyraajc wtpliwoci czy
115

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu eksperyment si uda, gdy obietnice sowieckie nie zostan zapewne dotrzymane. Myl si ci Polacy, ktrzy wierz, e oportunizm w sprawie granic doprowadzi do wsppracy Sowietw z legalnym, niezalenym Rzdem polskim". Informujc kraj szczerze i uczciwie o pooeniu, Naczelny Wdz ostrzega w dniu 19 kwietnia 1944 r., e ujawnione wypadki terroru sowieckiego nie spowodoway mocnej interwencji aliantw zachodnich, za prasa angielska wykorzystuje sporadyczne wspdziaania AK z Armi Czerwon, jako rzekome przejawy naszej ustpliwoci w sprawach terytorialnych. Propaganda sowiecka przedstawia wypadki wspdziaania, jako rzekomy dowd, e Armia Krajowa nie istnieje jako czynnik samodzielny, e licz si tylko partyzanci komunistyczni. W wyczerpujcej rozmowie, odbytej z Premierem z inicjatywy i w obecnoci Ministra Obrony Narodowej w dniu 3 lipca 1944 r., po powrocie Premiera z Waszyngtonu, Naczelny Wdz podkrela, e w dyrektywach dla kraju trzy zasady musz pozosta niezmienione: 1) walka przeciw Niemcom musi by kontynuowana, 2) strzela do Rosjan nie mona, 3) powstanie zbrojne bez uprzedniego porozumienia si politycznego z Sowietami jest niemoliwoci. Prby opanowania przez AK powaniejszego terenu przez czas duszy ni par dni, skoczy si musz rzezi Polakw, dlatego poza ustalon formu wzmoonej akcji dywersyjnej wyj nie mona. Powstanie bez uprzedniego porozumienia z Rosj na godziwych podstawach byoby, wedle Naczelnego Wodza, politycznie nieusprawiedliwione, za pod wzgldem wojskowym aktem rozpaczy. Wreszcie Naczelny Wdz zastrzega si przeciw nieostronemu operowaniu sowem Powstanie", co mogoby pocign ludno do le obliczonego i przedwczesnego zrywu. W wyniku powyszej rozmowy postanowiono nie zmienia Instrukcji dla kraju zmodyfikowanej w lutym wskutek zmian dokonanych przez kraj. Premier wysa po tej rozmowie dyrektywy dla kraju w dniu 4 lipca 1944 r. W pierwszej czci dyrektywy te byy wiernym powtrzeniem Instrukcji z lutego 1944 r. Nastpnie jednak Mikoajczyk doda dugie wywody nie tylko nieuzgodnione z Naczelnym Wodzem, lecz zgoa sprzeczne z jego pogldami. Wywody te nie mogy by przez kraj zrozumiane inaczej, jak zachta do powstania.
116

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Powysza depesza Premiera, to jest jej wywody kocowe, wzbudza musiaa najwyszy niepokj. Tote Naczelny Wdz da Dowdcy Armii Krajowej dyrektywy bardzo wyranie w depeszy z dnia 7 lipca 1944 r., w ktrej stwierdzi, e Powstanie zbrojne narodu nie byoby usprawiedliwione, nie mwic ju o braku fizycznym szans powodzenia". Dalej nakazywa Naczelny Wdz kontynuowanie akcji Burzy", to jest wzmoonych dziaa dywersyjnych. Wbrew sugestiom Premiera, Naczelny Wdz zabroni nazywa Burz" dziaaniami powstaczymi, aby nie pociga ludnoci do le obliczonego zrywu i nie wprowadza w bd dowdcw terenowych. Natomiast dla zrozumiaych wzgldw politycznych, celem zadokumentowania wobec rzdw anglosaskich naszych praw do ziem kresowych, zagroonych przez filosowieckie stanowisko tych rzdw i wobec gosw prasy brytyjskiej, gorliwie sekundujcych tej polityce, oddajcych" Wilno i Lww Sowietom, Wdz Naczelny w swej Instrukcji z 7 lipca umieci punkt 5, ktry przytaczam in extenso: Jeli przez szczliwy zbieg okolicznoci w ostatnich chwilach odwrotu niemieckiego, a przed wkroczeniem oddziaw czerwonych powstan szanse choby przejciowego i krtkotrwaego opanowania przez nas, Wilna, Lwowa, innego wikszego centrum lub pewnego ograniczonego choby obszaru naley to uczyni i wystpi w roli penoprawnego gospodarza". Sowa przez mnie podkrelone wskazuj dowodnie, i zgodnie z definicjami Burzy", Naczelny Wdz wyeliminowa dziaania powstacze, dopuszczajc jedynie ewentualne walki z oddziaami tylnymi tylnych stray niemieckich. W dniu swego odlotu do 2 Korpusu na front woski, Naczelny Wdz wysa w dniu 11 lipca 1944 r. jeszcze jedn depesz do Dowdcy AK. Depesza ta wyjaniaa taktyk sowieck w stosunku do naszego aparatu politycznego i wojskowego oraz ustosunkowanie si czynnikw angielskich do da sowieckich. W czasie pobytu na froncie woskim, gdy 2 Korpus przygotowywa si do pierwszej, samodzielnej akcji na Ankon, Naczelny Wdz otrzyma meldunki o postpach ofensywy sowieckiej w Polsce. Znajc dobrze nurtujce w pewnych koach tendencje do kompromisu z Rosj za wszelk cen, oraz, e
117

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu cena ta obejmowa moe take wybuch powstania Naczelny Wdz przestrzega kraj przed konsekwencjami wywoania powstania. Kierowa wic szereg depesz do Dowdcy AK drog przez Sztab Naczelnego Wodza w Londynie. Los tych depesz by do niezwyky: 1) Depesza z dnia 25 lipca 1944 r., w ktrej Naczelny Wdz poleci Szefowi Sztabu, aby omwiwszy spraw z Rzdem przekaza generaowi Borowi dyrektywy o podziale Sztabu AK na dwa rzuty, z chwil gdy grozi bdzie bezporednie okupowanie Warszawy przez Sowiety. Jeden z tych rzutw mia pozosta w Warszawie. Ujawnianie si nie ma sensu pisa Naczelny Wdz wobec utworzenia komitetu w Chemie oraz wobec aresztowa". Depeszy tej Genera Szef Sztabu nie wysa do generaa Bora. Tego dnia, 25 lipca, depeszowa Naczelny Wdz do Prezydenta z prob o ponowne i kategoryczne wystpienie do rzdw brytyjskiego i amerykaskiego o natychmiastowe wysanie misji cznikowej do Dowdcy AK. Wobec grozy sytuacji apelowa Naczelny Wdz do Prezydenta o powoanie Rzdu penej jednoci narodowej, tym bardziej, e nastroje w wojsku gro kryzysem moralnym". Depesza z dnia 25 lipca, w zwizku z tragicznym przebiegiem eksperymentu ujawniania si na Wileszczynie, nakazywaa Dowdcy AK wycofanie gros si na poudniowy zachd. Dy bowiem do powikszenia Si Zbrojnych na obczynie byo w tej sytuacji obowizkiem kierownictwa AK w kraju. Naleao te in extremis przerzuca ludzi zagranic. Depesza ta wysana zostaa z Londynu z powanymi skrtami. Opuszczono mianowicie ustpy nastpujce: Wedug moliwoci raczej wycofywa si na zachd w skupieniu lub rozproszeniu, zalenie od warunkw".W obliczu szybkich postpw okupacji sowieckiej na terytorium kraju, trzeba dy do zaoszczdzenia substancji biologicznej narodu w obliczu groby podwjnej eksterminacji". Wreszcie skrelony zosta ustp: Na zachd od granicy sowacko-wgierskiej" w czci depeszy nakazujcej wycofanie najbardziej zagroonych elementw AK, a zwaszcza modziey. Depesz powysz wysa Szef Sztabu ze skrtami na

118

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu swoj odpowiedzialno. Pan Prezydent doradza mu wstrzymanie tej depeszy do powrotu Naczelnego Wodza. 2) Depesza z dnia 28 lipca 1944 r. Bya to depesza niezwykle wana, bodaj wzowa, gdy stanowia reakcj Naczelnego Wodza na wiadomo o powzitej przez wadze krajowe decyzji o stanie czujnoci" z daty 21 lipca, przekazanej przez Szefa Sztabu 24 lipca, a otrzymanej na froncie woskim 28 lipca. (Zwracam uwag na powolno przekazywania depesz do Naczelnego Wodza przez Sztab). W depeszy tej Naczelny Wdz stwierdza, e: W obliczu gwatw sowieckich powstanie zbrojne byoby aktem, pozbawionym politycznego sensu, mogcym za sob pocign niepotrzebne ofiary. Jeli celem powstania miaoby by opanowanie czci terytorium Rzplitej, to naley zdawa sobie spraw,e w tym wypadku zajdzie konieczno obrony suwerennoci Polski na opanowanych obszarach w stosunku do kadego, kto suwerenno t gwaci bdzie. Rozumiecie, co oznaczaoby to w perspektywie, skoro eksperyment ujawniania si i wsppracy spez na niczym wobec zej woli Sowietw". Depesza powysza nie zostaa z Londynu wysana. Pan Prezydent poleci Szefowi Sztabu, wstrzymanie jej wysania, a to z powodu niezgodnoci jej treci z uchwaami Rzdu z 28 lipca. Uchway te akceptoway ex post depesz Premiera do kraju z dnia 26 lipca, upowaniajc do ogoszenia powstania nawet bez porozumienia z Rzdem. Prezydent Raczkiewicz rozstrzygn wic spraw (prawdopodobnie majc na uwadze jej charakter polityczny) wbrew zdaniu Naczelnego Wodza i przychylajc si do decyzji Premiera, Rzdu i wadz Krajowych. Niewyjanion dotd naleycie, lecz bez wtpienia niema cz odpowiedzialnoci moralnej za los depesz Naczelnego Wodza ponosi genera Tatar (Tabor), bdcy w kontakcie z grup Premiera na tle polityki prosowieckiej. Genera Tabor osign przejciowo decydujcy wpyw na Szefa Sztabu, ktrego niezwyky fakt konfiskowania depesz obcia formalnie. Faktyczn odpowiedzialno przerzucono na Prezydenta, do ktrego w kadym wypadku (potrzebnie czy niepotrzebnie) zwraca si Szef Sztabu. Powolno
119

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu przekazywania przez Londyn depesz Naczelnego Wodza nie da si usprawiedliwi. Przekazywanie depesz z frontu woskiego do Warszawy, obliczajc najliberalniej czas na wszystkie czynnoci, nie powinno byo trwa duej, jak 24-30 godzin; przekazywanie do Londynu kilka godzin. Wysano natomiast do generaa Bora depesz Naczelnego Wodza dnia 29 lipca, wysano j jednak z kilkudniowym przetrzymaniem, tak e nadesza ona do Warszawy bez maa tydzie po wybuchu powstania dnia 6 sierpnia. Depesza ta nakazywaa kontynuowanie walki z Niemcami w formie akcji dywersyjnej (Burzy"). Natomiast w obecnych warunkach politycznych jestem bezwzgldnie przeciwny powszechnemu powstaniu, ktrego sens historyczny musiaby z koniecznoci wyrazi si w zmianie jednej okupacji na drug". Ocena sytuacji niemieckiej musi by bardzo trzewa i realna, gdy omyka moe kosztowa bardzo wiele. Wiadomo o podry moskiewskiej w sytuacji wytworzonej przez sowieckie fakty dokonane, bolenie wstrzsnea dusz onierzy 2 Korpusu. Ja planu i celu tej podry nie znam i nie rozumiem. Bez znajomocijej wynikw nie widz dla nikogo moliwoci nawet rozwaania sprawy powstania". 28 lipca depeszowa Naczelny Wdz do Prezydenta: Wszelka myl o powstaniu zbrojnym jest nieuzasadnionym odruchem, pozbawionym sensu politycznego, mogcym spowodowa tragiczne, niepotrzebne ofiary"... Do Szefa Sztabu depeszowa Naczelny Wdz 30 lipca 1944 r.: Raz jeszcze powtarzam w obecnych warunkach politycznych jestem bezwzgldnie przeciwny powszechnemu powstaniu. Rada Ministrw nie powinna obradowa nad powstaniem, nie znajc przebiegu i wyniku rozmw w Moskwie". W innej depeszy do Generaa Kopaskiego z 30 lipca, Naczelny Wdz powtarza swj negatywny punkt widzenia w sprawie powstania, zawarty w depeszy do kraju. Przypomina Szefowi Sztabu nike moliwoci wsparcia powstania, stan lotnictwa i sytuacj Brygady Spadochronowej i poleca wyjani raz jeszcze Dowdcy AK stan rzeczy w powyszych sprawach.
120

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Szef Sztabu powiadomi Naczelnego Wodza depesz z 28 lipca o uchwaach Rady Ministrw natychmiastowa odpowied Naczelnego Wodza rozszyfrowana bya w Londynie dopiero 2 sierpnia: Swj zdecydowany, negatywny, umotywowany pogld na kwesti uruchomienia akcji powstaczej wyraziem w depeszach 966 i 970. Jeli jednak wbrew dyrektywom Naczelnego Wodza powstanie wybuchnie, wsparcie z naszej strony musi by najsilniejsze. Dlatego Naczelny Wdz poleca Szefowi Sztabu natychmiastowe wszczcie rozmw z czynnikami brytyjskimi, aby nie stan bezradnie w razie zaskoczenia wypadkami. W kocu pisze Naczelny Wdz: Trzeba natychmiast powiedzie Dowdcy AK jasno i uczciwie, aby na adne wsparcie nie liczy. Jest to bardzo wane, gdy prawdopodobnie Dowdca AK w duej mierze uzalenia swoje decyzje operacyjne od tego wsparcia". Takie byy dyrektywy Naczelnego Wodza. S chyba do jasne. Naczelny Wdz by powstaniu przeciwny i walczy o swj pogld do koca. Dziaa lojalnie w ramach adu pastwowego i kierowa swe depesze przez Londyn. W Londynie tymczasem wypadki toczyy si w kierunku, nadanym przez Premiera. Przed swym odlotem do Moskwy w dniu 26 lipca, p. Mikoajczyk, bez wiedzy Prezydenta, Rzdu i Naczelnego Wodza, wysa do Delegata Rzdu w kraju oraz Dowdcy AK depesz nastpujc: Na posiedzeniu Rzdu RP zgodnie zapada uchwaa upowaniajca Was do ogoszenia powstania w momencie przez Was wybranym. Jeeli moliwe uwiadomcie nas przed tym"... Zebrana w dniu 28 lipca Rada Ministrw zostaa zaskoczona tym faktem dokonanym, akceptowaa jednak ex post depesz. Tre depeszy bya sprzeczna ze wspln Instrukcj Rzdu i Naczelnego Wodza. Bya samozwacza, gdy nie zostaa nawet podana do wiadomoci czynnikom wspodpowiedzialnym. Rada Ministrw, akceptujc ex post tre depeszy, wypara si formalnie obowizujcej jeszcze wwczas Instrukcji wsplnej z padziernika 1943 r. Ow fataln depesz z 26 lipca, Premier wzi na siebie odpowiedzialno za wybuch powstania, przerzucajc j formalnie na kraj. Wszelkie pniejsze dorabiane ad hoc rozgrzeszenia Mikoajczyka, gdy rzekomo jego depesze nie wpyny na
121

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu decyzj kraju, nie odpowiadaj stanowi faktycznemu. Nie sposb uwierzy, aby dla Dowdcy AK zasady dyscypliny i posuszestwa wobec wadz zwierzchnich Rzeczypospolitej w ogle nie istniay! O przebiegu posiedzenia Rady Ministrw z 28 lipca, Szef Sztabu zameldowa telegraficznie Naczelnemu Wodzowi, donoszc jednoczenie, e Rada Ministrw nie zgodzia si ze stanowiskiem Naczelnego Wodza w sprawie dalszego ujawniania si. Zastpujcy Premiera, Wicepremier Kwapiski, w swej depeszy z 2 sierpnia do Dowdcy AK zarzuci kamliwie Naczelnemu Wodzowi, jakoby chcia zaniecha akcji czynnej przeciw Niemcom, podczas gdy, jak wiemy, Naczelny Wdz chcia wstrzyma wybuch powstania, jako krwawej ofiary bez politycznych korzyci dla Polski. Odpowiedzialno Rzdu i Szefa Sztabu wynika dobitnie z postpowania w dniach decydujcych: 26 lipca Rzd otrzyma od Dowdcy AK depesz, stwierdzajc gotowo do walki i dajc: przysania Brygady Spadochronowej, wsparcia przez lotnictwo polskie i brytyjskie, bombardowania lotnisk niemieckich koo Warszawy oraz represji brytyjskich za rozstrzeliwanie jecw AK. Nazajutrz ambasador Raczyski zoy powysze dania w Foreign Office. Kategoryczna odmowa ministra Edena nastpia 28 lipca. O tej odmowie nikt kraju nie poinformowa, a moe to bya ostatnia szansa powstrzymania wybuchu? Powrt Naczelnego Wodza do Londynu zosta opniony midzy innymi na skutek zaproszenia na wan, poufn rozmow do Caserty przez Dowdc frontu rdziemnomorskiego, wczesnego generaa Wilsona, ktry w dniu 3 sierpnia wysun myl przerzucenia naszego 2 Korpusu (bez sprztu) do pnocnej Polski", czyli na teren zajty przez Sowiety. Po rozmowie z gen. Sosnkowskim, wobec sprzeciwu Naczelnego Wodza, gen. Wilson nie ponawia ju owej sugestii, ale w wietle mowy Churchillla w Izbie Gmin z dnia poprzedniego, zawierajcej apel do poczenia naszych wojsk z armi Berlinga propozycje te miay charakter sondau, przeprowadzonego na polecenie wadz wyszych. Depesza Prezydenta, wzywajca Naczelnego Wodza do powrotu, wysana zostaa, ju po powziciu przez Rzd i kraj decyzji o powstaniu byo to wic
122

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu powiadomienie o fakcie dokonanym. Od chwili zapadnicia tych decyzji data powrotu nie miaa ju istotnego znaczenia koci byy rzucone. Kraj w swej ostatniej decyzji odrzuci dyrektywy Naczelnego Wodza i poszed po linii polityki Premiera. Kompromis nie by ju moliwy midzy dwiema odrbnymi politykami i dwiema odrbnymi doktrynami. Dalsze wzajemne przekonywanie si nie mogo ju da rezultatu. Zreszt Premier bawi wanie w Moskwie i tam raczej naleao go szuka. (-) Wydaje mi si, e czas ju ujawni okoliczno najwaniejsz, a mao dotychczas znan, ujawnion dotychczas raczej pobienie i w formie domylnikw. Wyruszajc 11 lipca na front woski, Naczelny Wdz liczy si z pobytem we Woszech co najmniej miesicznym i dopuszcza take ewentualno, e rozwj wypadkw moe mu zamkn drog powrotn do Londynu. Gen. Sosnkowski by bowiem zdecydowany wypowiedzie posuszestwo Rzdowi w imieniu Si Zbrojnych, gdyby p. Mikoajczyk podpisa w Moskwie kapitulacj wobec da sowieckich, prowadzcych w rozumieniu Generaa, do nowego rozbioru Polski i do utraty przez ni wolnoci. Pewne przygotowania do podobnego manifestacyjnego aktu gen. Sosnkowski zacz czyni, gdy stao si jasne, e p. Mikoajczyk do Moskwy pojedzie. Tak wic Wdz Naczelny pracowa nad tekstem odezwy rozkazu do Si Zbrojnych, jaki w wypadku kapitulacji Premiera zamierza wyda z kwatery polowej 2 Korpusu. Wybuch powstania w Warszawie doprowadzi do innej kolejnoci wypadkw, i wymusi powrt Naczelnego Wodza do Londynu. W Moskwie nie doszo do najgorszego przynajmniej w formie jawnej, a kapitulacja p. Mikoaczyka i grona jego zausznikw politycznych i wojskowych nastpia dopiero po kilku miesicach. Bya to jednak ju kapitulacja osb: eks-premiera i eks-ministrw, ktrzy podjli si tej smutnej roli i stali si w stosunku do wasnej Ojczyzny narzdziami stalinowskiej Moskwy, popychani zreszt w tym kierunku przez krtkowzroczn i egoistyczn polityk rzdw anglosaskich.(-) Zreszt sam Wdz Naczelny, w depeszy do Prezydenta z 28 lipca, w ktrej raz jeszcze przestrzega przed wybuchem powstania, pisa w zwizku z wizyt Premiera w Moskwie: wstrzsna ona dusz wojska, ktre goni resztkami
123

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu odpornoci moralnej i psychicznej; gdyby w Moskwie doszo do ustpstw w sprawie Polski i gdyby nastpia fuzja Rzdu legalnego z rzdem agentw sowieckich przewiduj kryzys nieobliczalny w skutkach, co najmniej w postaci wypowiedzenia posuszestwa zespoowi rzdowemu, ktry do takiego stanu doprowadzi spraw Polsk. Dowdztwo zdecydowane jest na sprzeciw i pjdzie z caym Korpusem za druty. Naczelny Wdz wstrzyma odlot do Kairu, aby ewentualnie podzieli losy wojska. Decyzja uruchomienia Powstania, jako decyzja par excellence polityczna, naleaa bez wtpienia do Rzdu. Zgodnie wic z zasadami porzdku prawnego, Instrukcja wsplna Rzdu i Naczelnego Wodza z 27 X 1943 wyranie stanowi, e decyzja powstania naley do Rzdu. Takie postawienie sprawy byo logiczne, nie naley bowiem zapomina, e dekret Prezydenta z 22 maja 1942 pozbawi Naczelnego Wodza na rzecz Rzdu szeregu uprawnie przewidzianych w Konstytucji Kwietniowej. Do Rzdu naleay obecnie midzy innymi wszelkie decyzje dotyczce prowadzenia wojny, uruchamiania Si Zbrojnych do obrony, okrelanie celw wojny itd.

124

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu

Kopia depeszy gen. Sosnkowskiego z 28 lipca 1944 z odrczn adnotacj Szefa Sztabu, gen. Kopaskiego z dnia 3 sierpnia 1944

125

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Dariusz Baliszewski, autor programu "Rewizja nadzwyczajna" Tygodnik "Wprost", (8 sierpnia 2004) PRZEWA T RZE ! To miao by zupenie inne powstanie. Niemcy mieli ucieka - zakadano - a my mielimy ich rozbraja. Tak jak w roku 1918. Bo to, e Niemcy bd kiedy ucieka, dla nikogo od pocztku tej nieszczsnej wojny nie ulegao adnej wtpliwoci. I od pocztku tej wojny rozpoczy si przygotowania do takiego powstania. W raporcie operacyjnym nr 54 komendanta gwnego ZWZ, skierowanym pod koniec 1940 r. do gen. Sosnkowskiego do Londynu, przyjmowano, e nikt nie bdzie walczy z wojskiem, a jedynie z policj i aparatem okupacyjnym. Zakadano, e nikt nie bdzie zdobywa obiektw nie do zdobycia, a tylko je osacza. Przewidywano - z braku innej broni - bro najlepsz: zaskoczenie, a dalej pomoc z Zachodu. Nikt nie myla w kategoriach stosw ofiarnych i polskiej tradycji klsk. Co wicej, ostrzegano, e powstanie moe wybuchn w "jednym tylko wypadku, gdy nard niemiecki pod wpywem klsk militarnych, godu i agitacji zaamie si, a zdemoralizowane i pozbawione widokw zwycistwa wojsko, amic dyscyplin, zacznie porzuca swe posterunki, dc do domw i rodzin...". Powstanie nie moe si nie uda! W 1942 r., gdy w sprawie wybuchu powstania powstawa nowy raport operacyjny nr 154 dowdztwa AK dla Londynu, w teatrze wojennym pojawi si ju nowy element: sojusznicza, lecz nieprzyjazna Rosja Sowiecka. Przyjmowano wic, cho niechtnie, e Niemcy mog ucieka take przed Rosjanami. W tym te czasie we wszelkich planach walki powstaczej - opracowywanych w Warszawie lub Londynie - jako warunek podstawowy pojawio si haso przestroga: POWSTANIE NIE MOE SI NIE UDA! Jakby w przeczuciu tragedii zadecydowano te, e o jego rozpoczciu moe zadecydowa jedynie wdz naczelny. W 1943 r., po zerwaniu przez Rosj stosunkw politycznych z Polsk, autorzy planw powstania powszechnego ju mogli zyska pewno, e bd
126

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu mieli do czynienia z dwoma wrogami. Na pytanie, ktry okae si groniejszy, odpowiedzie miaa jednak historia. Nadal zakadano, e ktrego dnia "rzd wezwie Kraj do wzmoenia dziaa zbrojnych przeciwko Niemcom, ktre mog przyj form powstania powszechnego lub wzmoonej akcji sabotaowodywersyjnej". Tadeusz enczykowski relacjonowa jedn z odpraw w Komendzie Gwnej AK w poowie 1943 r., kiedy gen. Grot-Rowecki przestrzega: "Pamitajcie, wolno nam bdzie zacz dopiero wwczas, gdy padn pierwsze sowieckie pociski na lewy brzeg Wisy". Dobrze rozumiano, e kady bd w tej sprawie, kady pochopny, przedwczesny rozkaz - jak pisa gen. Kazimierz Sosnkowski w instrukcji dla kraju z 1 listopada 1943 r. - "byby hasem do masowej rzezi ludnoci". Rok 1944 przynis dowiadczenia powstania strefowego, znanego jako akcja Burza. Dowiadczenia zniechcajce. Oddziay powstacze walczce z Niemcami na kresach, ujawniajce si nastpnie Rosjanom w roli gospodarza terenu, byy rozbrajane i wywoone na wschd. Polsce przyszo przeywa tragedi powstaczego Wilna i Lwowa. "W obliczu sowieckiej polityki gwatw i faktw dokonanych powstanie zbrojne byoby aktem pozbawionym politycznego sensu, mogcym za sob pocign niepotrzebne ofiary" - pisa 28 lipca 1944 r. naczelny wdz gen. Kazimierz Sosnkowski do gen. Tadeusza BoraKomorowskiego, dowdcy Armii Krajowej. Ta depesza jednak ju nie dotara do rk adresata. Podobnie jak nastpna, napisana 29 lipca: "W obecnych warunkach jestem bezwzgldnie przeciwny powszechnemu powstaniu, ktrego sens historyczny musiaby z koniecznoci wyrazi si w zmianie jednej okupacji na drug". Nikt nie wie, dlaczego powstanie wybucho. Wbrew wszelkim racjom politycznym, wszelkim przestrogom i wszelkim ostrzeeniom, w tym kolejnych kurierw z Londynu, by uprzedzi warszawskich dowdcw, e nie mog liczy na adn pomoc wojskow Zachodu. Czy winne byy dwa sowieckie czogi, ktre poprzedniego dnia wdary si na Targwek i prowadzone przez pluton majora Okieczyca z 6/26 Obwodu AK dotary a do Wisy, gdzie zostay spalone przez Niemcw? Dla niedowiadczonego dowdcy mogy by sygnaem rozpoczynajcego si sowieckiego natarcia na Warszaw. Dla dowiadczonych
127

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu oficerw liniowych, ktrych nie brakowao w Komendzie Gwnej AK, fakt ten niczego nie oznacza. Przeciwko rozpoczciu powstania opowiedzieli si i szef oddziau III operacyjnego, i szef oddziau II wywiadowczego, i sam dowdca warszawskiego Okrgu AK, a nastpnie dowdca powstania gen. Antoni Chruciel, Monter. Pk Janusz Bokszczanin na sw uwag, e zadanie uwolnienia miasta w cigu 12 godzin, by mogy si w nim zorganizowa wadze administracji cywilnej, jest niewykonalne, mia usysze z ust gen. Tadeusza Peczyskiego: "Panie pukowniku, w wojsku kade zadanie jest wykonalne, jeli chce si je wykona!". Na zastrzeenie gen. Montera, e nie ma z czym i do ataku, gen. Okulicki owiadczy: "Bro zdobywa si na nieprzyjacielu". Stolica skazana na zagad Zwycistwo powstania okazao si niemoliwe. aden z celw wojskowych nie zosta przez powstacw zdobyty. Nie udao si opanowa ani mostw, ani lotnisk, ani magazynw broni. Nie udao si przerwa niemieckich linii komunikacyjnych. Brak cikiej broni uniemoliwia skuteczny atak na niemieckie bunkry i umocnienia. Walka miaa si ograniczy do obrony kolejnych pozycji, kolejnych dzielnic, domw, barykad. Tymczasem Niemcy mordowali zajte dzielnice - Wol, Ochot... Dowdcy powstania najpewniej zdali sobie spraw z klski w poowie sierpnia, gdy przez radio gen. Br-Komorowski w dramatycznym rozkazie otwartym tekstem wzywa oddziay AK na pomoc Warszawie. To jeszcze nie opracowany rozdzia powstania. Tysice ludzi, dziesitki, a moe setki oddziaw AK ruszyo na pomoc powstaniu. Do Warszawy nie dotar nikt. 23 sierpnia 1944 r. gen. Wadysaw Anders w depeszy z Woch raportowa na rce ministra obrony narodowej gen. Mariana Kukiela: "W sprawie pomocy dla Kraju zrobiem i robi wszystko co moliwe, by powikszy ilo przerzutw broni do Warszawy. Czujemy si mali wobec bohaterstwa Warszawy. Jestemy caym sercem i dusz z Wami... onierz nie rozumie celowoci powstania w Warszawie. Nikt nie mia u nas zudzenia, eby bolszewicy pomimo cigych zapowiedzi pomogli stolicy. W warunkach tych stolica pomimo bezprzykadnych

128

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu w historii bohaterstwa z gry skazana na zagad. Wywoanie powstania uwaamy za cik zbrodni i pytamy si, kto ponosi za to odpowiedzialno...". Osd legendy Czy nie mona byo przerwa rzezi? W odpowiedzi na to pytanie historia prowadzi na prawy brzeg Wisy. Na Pradze bowiem take 1 sierpnia 1944 r. wybucho powstanie. Dowodzi nim pk Antoni Wadysaw urowski, dowiadczony oficer liniowy. onierz gen. Dowbora-Munickiego, POW, przed wojn dowdca 32. Puku Piechoty. Od wrzenia 1939 r. do 5 padziernika walczy w Samodzielnej Grupie Operacyjnej Polesie gen. Franciszka Kleeberga jako dowdca batalionu. W latach okupacji jako komendant 6/26 Obwodu Warszawskiego Okrgu AK mia - poza innymi - pseudonim Papie. Dla swych onierzy - artowano - by pierwszym polskim papieem. Na Pradze skupionych byo 9,5 tys. onierzy AK. 1 sierpnia do walki przystpio prawie 7 tys. onierzy. Cechowa ich ten sam entuzjazm, ta sama bezgraniczna ofiarno i ta sama wola zwycistwa co w lewobrzenej Warszawie. Na ostatniej odprawie w KG AK dowcipkowano, by urowski nie niszczy wszystkich Niemcw, a choby cz kierowa na mosty, tak by Mokotw i oliborz te miay udzia w zwycistwie. 1 sierpnia, kilkadziesit minut przed godzin W, Niemcy, jakby znajc powstacze plany, ustawili wzdu Targowej i Grochowskiej ogromn, liczc kilkadziesit maszyn kolumn czogw. Mimo to urowski rozpocz powstanie. Zaatakowali we wszystkich rejonach. Zajli wiele niemieckich obiektw z wielkim gmachem Dyrekcji Kolei, placwkami policji, szkoami na Brdnie, w Goldzinowie. Zdobyli i obsadzili obiekty kolejowe, wiadukty. Uderzyli na niemieckie koszary przy ulicy 11 Listopada. W pierwszych dniach walk na Pradze polego ponad 500 powstacw. W odrnieniu od lewobrzenej Warszawy pk urowski mia do czynienia nie z jednostkami policyjnymi, lecz frontowym, znakomicie uzbrojonym wojskiem niemieckim. Po piciu dniach walki, widzc nieskuteczno dziaa, obawiajc si ogromnych strat wrd ludnoci cywilnej, za zgod dowdcy powstania warszawskiego gen. Montera, pk urowski postanowi przerwa powstanie. 6 sierpnia walki na Pradze ustay. Bez
129

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu niemieckich represji. Jak tego dokonano, nie sposb powiedzie. Podobno - co po wojnie relacjonowa pk Antoni urowski - w rozmowach z niemieckim dowdztwem poredniczyli ksia z kocioa przy placu Szembeka. Do dzi ta historia otoczona jest tajemnic. Jak si okazuje, mona byo przerwa powstanie, ocali tysice ludzi i uratowa przed zniszczeniem miasto. Czy podobne rozwizanie byo moliwe na lewym brzegu Wisy? Najpewniej tak. Jak wynika z zezna gen. Ericha von dem Bacha-Zelewskiego, skadanych w 1946 r. przed polskim prokuratorem w Norymberdze, ju od poowy sierpnia podejmowa on prby dotarcia do dowdztwa powstania z propozycjami kapitulacyjnymi. Bez odpowiedzi z polskiej strony. Podobnie fiaskiem zakoczyy si rozmowy kapitulacyjne z pierwszych dni wrzenia prowadzone z gen. majorem Rohrem. Warszawa chciaa walczy. Po ustaniu walk na Pradze prawie 2,5 tys. onierzy Pragi przepyno Wis, by doczy do walczcego Mokotowa i oliborza. Tajna historia powstania odnotowuje, e po kilku dniach walk na Woli jeden z legendarnych dowdcw powstania, przekonany o bezcelowoci dalszej, ju przegranej walki, postanowi wyprowadzi oddziay do Kampinosu, gdzie spodziewa si znale dla nich ocalenie. Jego onierze na wie o rozkazie postawili pukownika pod cian, dajc do wyboru mier przez rozstrzelanie lub odwoanie, moe rozsdnego, lecz - w ich opinii - haniebnego rozkazu. Rozkaz odwoano, a sprawa posza w niepami. Po 60 latach powstanie warszawskie jest dzisiaj witoci narodow. Kult wielkiego narodowego czynu zosta poddany procesowi sakralizacji. Nikt ju nie zastanawia si nad jego sensem i celowoci najtragiczniejszej ofiary w caych polskich dziejach. Nikt ju nie pyta, czy powstanie powinno wybuchn i czy mona byo je przerwa. Wielka legenda powstania, jak si wydaje, pokonaa histori. W tej legendzie nie ma miejsca dla Pragi i jej dowdcy.

130

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Dariusz Baliszewski: O Polskiej historii (wyjtek z artykuu w Tygodniku WPROST nr 2/2006) Polska historia ma samych bohaterw. Nie ma w niej miejsca na czarne postacie: zdrajcw, agentw, szmalcownikw, cwaniakw, malwersantw czy zwyczajnych gupcw i nieudacznikw. Polska historia roni si od polskiej rzeczywistoci zapamitanej przez Polaka, tak jak noc rni si od dnia. Polska historia pirami swoich najwybitniejszych badaczy nikogo i nigdy nie osdza, nikogo i nigdy nie oskara, - i zgodnie z niepisan tradycj - nikogo nie gani. Kadego swego bohatera potrafi z czasem usprawiedliwi i kademu wynale jakie okolicznoci agodzce. Wystarczy przej do historii, by poczu si w niej cakowicie niewinnym i bezpiecznym. Tym samym jednak polska historia niczego nie tumaczy, niczego nie uczy, nie wyjania i niczego nie pomaga zrozumie. Zadaniem gwnym naszej historii jest, jak si zdaje, budzenie narodowej dumy z tego powodu, e mamy wanie wspania histori. Ze to prawda, mona wykaza na dziesitkach przykadw rnych Ordonw, Hubalw, Sucharskich, Sikorskich czy Berlingw.

131

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Jan Kurdwanowski, kpr. Krok, Batalion Chrobry I TAJNY DOKUMENT Z 22 LIPCA ORAZ OSZUKACZY ROZKAZ BORAKOMOROWSKIEGO Z 1 SIERPNIA 1944 (post na Forum Muzeum PW) Dokumenty te naley rozpatrywa wsplnie, gdy s ze sob cile zwizane. Dokument z 22 lipca 1944 jest pomijany w opracowaniach pewnych historykw, co powoduje nie prawdziwy opis genezy Powstania Warszawskiego. W wietle tego dokumentu rozkaz Bora z dat 1 sierpnia 1944, wzywajcy do rozpoczcia powstania w Warszawie, by wydany wbrew politycznymi i militarnym realiom. W lipcu 1944, w pitym roku II wojny wiatowej interesy polityczne i pooenie militarne jej uczestnikw mona, w skrcie, przedstawi nastpujco. Anglosasi i Sowiety bdc sojusznikami (pomimo skrajnie przeciwnych ideologii pastwowych - orientacji politycznych) swoj przewag militarn wsplnie i skutecznie pokonuj Niemcw na frontach zachodnim i wschodnim Europy, fronty te przesuwaj si w kierunku Berlina. Strefy wpyww po wojnie dotyczce Europy Wschodniej, w tym Polski, s ju pomidzy sojusznikami wczeniej ustalone. Polska znajdzie si w strefie sowieckich wpyww, z czego zdaj sobie spraw przywdcy AK, Polski Podziemnej i rzdu w Londynie. Tymczasem armia sowiecka jest ju w pobliu Warszawy, a w Lublinie powstaje Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) - zalek przyszego rzdu komunistycznego, stworzony przez Stalina - o orientacji ideologicznej i politycznej skrajnie przeciwnej do tej, jakiej hoduj Przywdcy Polski po zachodniej stronie Wisy. Na tle tych wydarze, w dokumencie z dnia 22 lipca 1944, Br przedstawia pooenie polityczne Polski i spniony plan dziaania oraz za wszelk cen chce wymusi pomoc militarn i polityczn od Anglosasw. Jednak udzielanie tej pomocy Polsce nie ley w interesie Anglosasw gdy nie chc mie konfliktu ze swoim sojusznikiem Stalinem, niezbdnym do wygrania wojny z Niemcami i Japoni. Tajny dokument (depesza-szyfr) z dnia 22 lipca 1944 jest wysany do Naczelnego Wodza w Londynie, w ktrym genera Br-Komorowski przedstawia
132

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu ocen pooenia politycznego i wnioski z tej oceny wypywajce dotyczce Niemcw i Sowietw. Jeli chodzi o Niemcw, Br jedynie krtko stwierdza w dokumencie, e "W najbliszym czasie Niemcy padn zamane uderzeniami sowieckimi i anglosaskimi. Walka z nimi do ostatniej chwili jest naszym obowizkiem". Jeli chodzi o Sowietw to Br powica im niemal cay dokument i pisze w nim: o zgwaconej Polsce przez Sowiety, o otwartej walce z Sowietami, o koniecznej pomocy ze strony Anglosasw, o szerokich masach ludowych wsi i miast, o warchoach z ONR, o odezwie do Narodu, o reformie rolnej, o uspoecznieniu gwnych gazi produkcji przemysowej, o ustanowieniu rad zaogowych, o upowszechnieniu owiaty, o upowszechnieniu opieki spoecznej, jak rwnie o innych sprawach. Szeroki plan dziaania przywdcw Polski przeciw Sowietom (kampania) przedstawiony przez Bora w tajnym dokumencie nie mg by zrealizowany, bo Armia Czerwona w pogoni za rozbitymi Niemcami szybko zbliaa si do Wisy. Br liczy na pomoc i stwierdza "W tej kampanii na pomoc Anglosasw moemy liczy tylko wtedy, jeli wykaemy zdecydowan wol wygrania jej i umiejtnie rzucimy na szal wszystkie rodki". Te "wszystkie rodki" Bora "umiejtnie rzucone na szal" aby spowodowa pomoc opornych Anglosasw, to powstanie w Warszawie. DOWDCA AK DO SZTABU NW: OCENA POOENIA I WNIOSKI Z NIEJ WYPYWAJCE
DEPESZA SZYFR Wanda 23 nr 420/1/W O.VI Ldz. 5988/TJN/44 Otrzymano i odczytano dnia 25 lipca 1944 nr 420/1/W Dnia 22 lipca 1944 Naczelny Wdz

Przedstawiam do wiadomoci Lawina 1420: Potwierdzam pisemne oceny pooenia w dniu 21 lipca 44 i wynikajce wnioski wrczone Penomocnikowi Rzdu w dniu 22 lipca 44 r.

133

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu W najbliszym czasie Niemcy padn zamane uderzeniami sowieckimi i anglosaskimi. Walka z nimi do ostatniej chwili jest naszym obowizkiem. Do Polski wkraczaj Sowiety, ktrych celem jest midzy innymi zlikwidowanie niepodlegoci Polski, a co najmniej politycznego podporzdkowania si Sowietom po okrojeniu od wschodu. Jest konieczne, by wiadomo tego przenikna wszystkie czynniki ycia polskiego, a przede wszystkim kierownicze. Bez jasnego zdania sobie sprawy z tego pooenia nie mona osign zmobilizowania wszystkich si polskich do tej kampanii politycznej, ktr musimy stoczy z Rosj i wygra. W tej kampanii na pomoc Anglosasw moemy liczy tylko wtedy, jeli wykaemy zdecydowan wol wygrania jej i umiejtnie rzucimy na szal wszystkie rodki. Sposb dziaania Sowietw bdzie wszechstronny i b. elastyczny, moe przybra brutaln form okupacji i terroru, jak te pozornej agodnoci oficjalnej abstynencji od mieszania si w sprawy wewntrzne polskie przy rwnoczesnym podburzaniu czci spoeczestwa i anarchizowaniu z gry, potem wkroczeniu w imieniu czci narodu polskiego lub dla przywrcenia porzdku. Nasza decyzja musi brzmie: 1. Nie przerwa ani na chwil walki z Niemcami. 2. Zmobilizowa duchowo do walki z Rosj cae spoeczestwo w Kraju nie wyczajc tych czynnikw, ktre mogyby wpa pod wpywy sowieckie i posuy do rozoenia jednolitego frontu polskiego. 3. Zama warcholsk dziaalno ONR, ktra przez swe nieodpowiednie wystpienia moe naruszy jedno frontu polskiego, a przez to stanowi podan dla Sowietw dywersj. 4. Odebra Sowietom jak najwicej tych czynnikw polskich, ktre ju s w ich dyspozycji, jako polska karta w grze midzynarodowej. 5. W razie prby zgwacenia Polski podj otwart walk z Sowietami. Wykonanie tej decyzji wymaga:
134

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu a. Odebranie Sowietom inicjatywy reform spoecznych w Polsce i dokonanie natychmiast takich pocigni prawnych, ktre by natchny szerokie masy ludowe wsi i miast penym zaufaniem do polskiego czynnika kierowniczego. Zaangaowanie si w tym kierunku polskiego czynnika kierowniczego musi by tak due, aby masy stany po jego stronie take w otwartej walce z Sowietami. Poniewa to zdobycie zaufania wymaga czasu, a Sowiety ju wkraczaj, przeto odpowiednie akty musz by dokonane natychmiast. b. Podjcie szerokiej prby wyrwania z rk Sowietw masy onierskiej Armii Berlinga i AL. Wymaga to: - Uwiadomienia szerokich k polskich - zwaszcza, tych, ktre stykaj si lub mog zetkn z nimi, e onierze Berlinga nastrojeni s antysowiecko, a tylko przywdcy zaprzedali ich Sowietom, wzgldnie gd zapdzi ich do tych szeregw. - Energicznej agitacji w szeregach Armii Berlinga prowadzonej przez wszystkich wszelkimi rodkami (przenikanie); podstaw tej akcji musi jednak by uwiadamianie o dokonywujcej si przebudowie spoecznej. c. Szybkiego zakoczenia sprawy warcholskich wystpie ONR w duchu ostrego jawnego potpienia ich i pocignicia winnych do odpowiedzialnoci. d. Energicznych przygotowa do stumienia w zarodku sowieckich prb podburzania czci spoeczestwa przeciw czynnikom rzdowym. W zwizku z tym uwaam za konieczne: 1. Szybkie aprobowanie przez czynniki miarodajne powyszego planu dziaania. 2. Wydanie zaraz podpisanej przez Penomocnika Rzdu, Przewodniczcego RJN i Dowdc AK odezwy do Narodu, zawierajcej okrelenie pooenia, w ktrym znajduje si Nard Polski, i dajcej mu zasadnicze wskazwki postpowania i zapowied podejmowania ju dzisiaj przebudowy pastwa z wyliczeniem zmian, ktre maj by zadekretowane w najbliszym czasie. 3. Potwierdzenie tego jak najszybciej odpowiednim manifestem.
135

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu 4. Wydanie przez wadze krajowe natychmiast dekretw: a. O przebudowie ustroju Polski obejmujcego przejcie bez odszkodowania na rzecz reformy rolnej wielkiej wasnoci ziemskiej; b. O uspoecznieniu gwnych gazi produkcji przemysowej i ustanowieniu rad zaogowych; c. O upowszechnieniu owiaty i opieki spoecznej; d. O zasadach nowych ordynacji wyborczych do cia ustawodawczych i samorzdowych. 5. Uruchomienie natychmiast szerokiej propagandy, wynikajcej z powzicia powyszej decyzji. Br rdo: Studium Polski Podziemnej, Londyn; Armia Krajowa w dokumentach 1939 - 1945; tom IV; strony 3-5, tajny dokument nr 709 (skorygowano widoczne bdy redakcyjne). Zakad Narodowy imienia Ossoliskich wyda to 6 tomowe dzieo we Wrocawiu, 1991. Tego zasadniczego dokumentu, o sytuacji politycznej przed Powstaniem Warszawskim, brak jest w dziele Armia Podziemna, Tadeusza BoraKomorowskiego , ktre byo wielokrotnie wznawiane; na przykad (jeszcze za ycia autora), w wydaniu 3 - Veritas Londyn, 1950 lub w wydaniu 8 (po mierci autora) - Oficyna Wydawnicza Rytm (Powstanie Warszawskie - cz. II). Brak jest tego dokumentu w dziele historycznym Normana Daviesa, Powstanie '44 (Wydawnictwo Znak, Krakw 2004). Cz tego dokumentu jest zamieszczona w dziele Andrzeja Kunerta, Genera Tadeusz Br-Komorowski w relacjach i dokumentach (Oficyna Wydawnicza Rytm). Natomiast dokument jest cytowany w caoci w dziele historycznym: Jana M. Ciechanowskiego, Powstanie Warszawskie - Zarys podoa politycznego i
136

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu dyplomatycznego; Putusk 2004; strona 689 oraz 276. Wydanie PIW, Warszawa 1984; strona 347. Rozkaz generaa Bora-Komorowskiego z dnia 1 sierpnia 1944 jest adresowany do onierzy AK w Warszawie. Sabo uzbrojeni powstacy ktrzy ruszyli do boju 1 sierpnia i ludno cywilna wznoszca barykady nie wiedzieli, e celem powstania byo wygranie politycznej wojny ze Stalinem. Pod pretekstem walki z okupacj Niemcw w rzeczywistoci Br Powstaniem Warszawskim rozpocz, z gry skazan na przegran, walk z nadcigajc okupacj Sowietw. onierze Stolicy! Wydaem dzi upragniony przez was rozkaz do jawnej walki z odwiecznym wrogiem Polski, najedc niemieckim. Po piciu blisko latach nieprzerwanej i twardej walki prowadzonej w podziemiach konspiracji stajecie dzi z broni w rku, by Ojczynie przywrci Wolno i wymierzy zbrodniarzom niemieckim przykadn kar za terror i zbrodnie dokonane na ziemiach polskich. Br, Dowdca Armii Krajowej Warszawa, 1 sierpnia 1944 rdo: Tadeusz Br-Komorowski, Powstanie Warszawskie, Wydawnicza Rytm - Warszawa, Wyd. 8, cz. II; strona 46). KOMENTARZE DO DOKUMENTU Z 22 LIPCA 1944 Genera Br napisa: Potwierdzam pisemne oceny pooenia w dniu 21 lipca 44 i wynikajce wnioski wrczone Penomocnikowi Rzdu w dniu 22 lipca 44 r. Mj komentarz: Ocena tego pooenia militarnego bya bardzo optymistyczna; Br w depeszy do Londynu meldowa: "... Oceniam, e na froncie wschodnim Niemcy ponieli klsk. Trzy armie frontu rodkowego zostay rozbite, a na ich miejsce OKW (Oberkommando der Wehrmacht) nie wprowadzio wieych si w iloci wystarczajcej dla zatrzymania armii sowieckiej ...". Ten dokument z 21 lipca 1944 jest w dziele Bora i innych historykw cytowany. (rdo jak wyej, Armia Krajowa w dokumentach 1939 - 1945; tom IV; strony 1-2, tajny dokument nr 707).
137

Oficyna

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Genera Br napisa: W najbliszym czasie Niemcy padn zamane uderzeniami sowieckimi i anglosaskimi. Walka z nimi do ostatniej chwili jest naszym obowizkiem. Do Polski wkraczaj Sowiety, ktrych celem jest midzy innymi zlikwidowanie niepodlegoci Polski, a co najmniej politycznego podporzdkowania si Sowietom po okrojeniu od wschodu. Jest konieczne, by wiadomo tego przenikna wszystkie czynniki ycia polskiego, a przede wszystkim kierownicze. Bez jasnego zdania sobie sprawy z tego pooenia nie mona osign zmobilizowania wszystkich si polskich do tej kampanii politycznej, ktr musimy stoczy z Rosj i wygra. Mj komentarz: Br jasno widzia denie Sowietw do podporzdkowania sobie Polski i aby nie dopuci do tego uwaa za konieczne rozpocz skuteczn przeciwdziaajc kampani polityczn. Genera Br napisa: W tej kampanii na pomoc Anglosasw moemy liczy tylko wtedy, jeli wykaemy zdecydowan wol wygrania jej i umiejtnie rzucimy na szal wszystkie rodki. Mj komentarz: Do walki politycznej z Rosj Polacy potrzebowali pomocy Anglosasw. Jednak Br wczeniej wiedzia, e pomocy od Anglosasw nie uzyska. Anglosasi w tym okresie nie mieli zamiaru zadziera ze Stalinem z powodu Polski, a dokument 22 lipca 1944 musia by znany Anglosasom. Gdy dyplomatyczne zabiegi Polski wobec Anglosasw zawiody, krwawe powstanie w Warszawie (lito nad ofiarami powstania?) miao wymusi pomoc Anglosasw. Genera Br napisa: Sposb dziaania Sowietw bdzie wszechstronny i b. elastyczny, moe przybra brutaln form okupacji i terroru, jak te pozornej agodnoci oficjalnej abstynencji od mieszania si w sprawy wewntrzne polskie przy rwnoczesnym podburzaniu czci spoeczestwa i anarchizowaniu z gry, potem wkroczeniu w imieniu czci narodu polskiego lub dla przywrcenia porzdku. Mj komentarz: Br trafnie opisa sposb dziaania Sowietw-wroga. Dlaczego wobec tego, tak Br jak i niektrzy historycy, a take apologeci PW s
138

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu niekonsekwentni i twierdz, e powstacza Warszawa miaa podstawy oczekiwa pomocy lub ocalenia ze strony armii sowieckiej. Genera Br napisa: Nasza decyzja musi brzmie: 1. Nie przerwa ani na chwil walki z Niemcami. 2. Zmobilizowa duchowo do walki z Rosj cae spoeczestwo w Kraju nie wyczajc tych czynnikw, ktre mogyby wpa pod wpywy sowieckie i posuy do rozoenia jednolitego frontu polskiego. 3. Zama warcholsk dziaalno ONR, ktra przez swe nieodpowiednie wystpienia moe naruszy jedno frontu polskiego, a przez to stanowi podan dla Sowietw dywersj. 4. Odebra Sowietom jak najwicej tych czynnikw polskich, ktre ju s w ich dyspozycji jako polska karta w grze midzynarodowej. 5. W razie prby zgwacenia Polski podj otwart walk z Sowietami. Mj komentarz: 22 lipca 1944, Br okrela Naczelnemu Wodzowi spniony program dziaania wymagajcy dugiego czasu na jego realizacj. Pierwszy punkt odnosi si do wroga-Niemcw, cztery nastpne punkty do wroga-Sowietw. Mona sdzi, e Br uwaa Polsk za "zgwacon" przez Sowiety ju w dniu 22 lipca, gdy jest to zarwno data rozpatrywanego dokumentu jak i manifestu PKWN. Zatem nastpi czas na decyzj do podjcia otwartej walki z Sowietami. Genera Br napisa: Wykonanie tej decyzji wymaga: a. Odebranie Sowietom inicjatywy reform spoecznych w Polsce i dokonanie natychmiast takich pocigni prawnych, ktre by natchny szerokie masy ludowe wsi i miast penym zaufaniem do polskiego czynnika kierowniczego. Zaangaowanie si w tym kierunku polskiego czynnika kierowniczego musi by tak due, aby masy stany po jego stronie take w otwartej walce z Sowietami.
139

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu Poniewa to zdobycie zaufania wymaga czasu, a Sowiety ju wkraczaj, przeto odpowiednie akty musz by dokonane natychmiast. b. Podjcie szerokiej prby wyrwania z rk Sowietw masy onierskiej Armii Berlinga i AL. Wymaga to: - Uwiadomienia szerokich k polskich - zwaszcza, tych, ktre stykaj si lub mog zetkn z nimi, e onierze Berlinga nastrojeni s antysowiecko, a tylko przywdcy zaprzedali ich Sowietom, wzgldnie gd zapdzi ich do tych szeregw. - Energicznej agitacji w szeregach Armii Berlinga prowadzonej przez wszystkich wszelkimi rodkami (przenikanie); podstaw tej akcji musi jednak by uwiadamianie o dokonywujcej si przebudowie spoecznej. c. Szybkiego zakoczenia sprawy warcholskich wystpie ONR w duchu ostrego jawnego potpienia ich i pocignicia winnych do odpowiedzialnoci. d. Energicznych przygotowa do stumienia w zarodku sowieckich prb podburzania czci spoeczestwa przeciw czynnikom rzdowym. Mj komentarz: Intensywne dziaania opisane w punktach a, b, c, d majce przeciwdziaa ekspansji sowieckiej na zajmowanych terenach Polski okazay si mocno spnione i nie zostay zrealizowane (w cigu kilku dni byo to niewykonalne!) do dnia 1 sierpnia 1944, kiedy Armia Czerwona dotara ju w poblie Warszawy. Genera Br napisa: W zwizku z tym uwaam za konieczne: 1. Szybkie aprobowanie przez czynniki miarodajne powyszego planu dziaania. 2. Wydanie zaraz podpisanej przez Penomocnika Rzdu, Przewodniczcego RJN i Dowdc AK odezwy do Narodu, zawierajcej okrelenie pooenia, w ktrym znajduje si Nard Polski, i dajcej mu zasadnicze wskazwki postpowania i

140

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu zapowied podejmowania ju dzisiaj przebudowy pastwa z wyliczeniem zmian, ktre maj by zadekretowane w najbliszym czasie. 3. Potwierdzenie tego jak najszybciej odpowiednim manifestem. 4. Wydanie przez wadze krajowe natychmiast dekretw: a. O przebudowie ustroju Polski obejmujcego przejcie bez odszkodowania na rzecz reformy rolnej wielkiej wasnoci ziemskiej; b. O uspoecznieniu gwnych gazi produkcji przemysowej i ustanowieniu rad zaogowych; c. O upowszechnieniu owiaty i opieki spoecznej; d. O zasadach nowych ordynacji wyborczych do cia ustawodawczych i samorzdowych. 5. Uruchomienie natychmiast szerokiej propagandy, wynikajcej z powzicia powyszej decyzji. Mj komentarz: Opisany w 5 punktach plan dziaania nie mg by zrealizowany. Plan Bora by mocno spniony wobec dziaa Polakw w stosunku do Sowietw o przeciwnej od jego orientacji politycznej. Trudno nie wiza powyszego planu dziaania Bora z manifestem PKWN z dnia 22 lipca 1944 aprobowanym przez Stalina; w manifecie jest passus - Emigracyjny "rzd" w Londynie i jego delegatura w Kraju jest wadz samozwacz, wadz nielegaln. Opiera si na bezprawnej faszystowskiej konstytucji z kwietnia 1935 roku. "Rzd" ten hamowa walk z okupantem hitlerowskim, sw awanturnicz polityk pcha Polsk ku nowej katastrofie. W chwili wyzwolenia Polski, w chwili gdy sojusznicza Armia Czerwona i wraz z ni Wojsko Polskie wypdzajc okupanta z Kraju, w tym momencie musi powsta legalny orodek wadzy, ktry pokieruje walk narodu o ostateczne wyzwolenie.

141

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu KOMENTARZ DO ROZKAZU BORA Z 1 SIERPNIA 1944 Genera Br napisa: onierze Stolicy! Wydaem dzi upragniony przez was rozkaz do jawnej walki z odwiecznym wrogiem Polski, najedc niemieckim. Po piciu blisko latach nieprzerwanej i twardej walki prowadzonej w podziemiach konspiracji stajecie dzi z broni w rku, by Ojczynie przywrci Wolno i wymierzy zbrodniarzom niemieckim przykadn kar za terror i zbrodnie dokonane na ziemiach polskich. Br, Dowdca Armii Krajowej Warszawa, 1 sierpnia 1944 Mj komentarz: Br wykorzystujc nienawi Polakw, w tym zdyscyplinowanych onierzy AK, do Niemcw. Br wyda rozkaz 1 sierpnia 1944 do jawnej walki z Niemcami w Warszawie, pomimo stwierdzenia w dokumencie z dnia 22 lipca opisujcym pooenie polityczne Polski, e "w najbliszym czasie Niemcy padn zamane uderzeniami sowieckimi i anglosaskimi". W wietle tego dokumentu wida wyranie, e Br swym rozkazem 1 sierpnia wiadomie wprowadzi w bd Polakw. Pod pretekstem "upragnionego przez Polakw rozkazu do jawnej walki z Niemcami" w rzeczywistoci podj otwart walk z Sowietami, ale hekatomb Warszawy sumienia Anglosasw jako nie poruszy. REFLEKSJE KOCOWE W wietle dwch omawianych dokumentw wida, e w kocu lipca 1944 w tej arcytrudnej, jeli nie rozpaczliwej sytuacji, genera Br dziaa jako polityk, wdz i nadrzdny przywdca okupowanej przez Niemcw i Sowietw Polski. Aby uzyska pomoc Anglosasw w walce z Sowietami genera Br powzi szaleczy plan, aby wstrzsn ich sumieniem (i sumieniem wiata). Dla generaa Bora Polacy to "szerokie masy ludowe wsi i miast" (i "masa onierska"), ktre rzuca do walki 1 sierpnia 1944 pod pretekstem "by Ojczynie przywrci Wolno i wymierzy zbrodniarzom niemieckim przykadn kar za terror i zbrodnie dokonane na ziemiach polskich" chocia sam zna inny powd, a mianowicie taki, e naley "w razie prby zgwacenia Polski podj otwart
142

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstaniu walk z Sowietami". A to "zgwacenie Polski" ju nastpio, chociaby, przez ogoszenie 22 lipca 1944 roku manifestu PKWN uzgodnionego ze Stalinem. Spniona okazaa si nadzieja generaa Bora na "odebranie Sowietom inicjatywy reform spoecznych w Polsce i dokonanie natychmiast takich pocigni prawnych, ktre by natchny szerokie masy ludowe wsi i miast penym zaufaniem do polskiego czynnika kierowniczego"; PKWN kierowany przez Stalina zacz utrwala swoj wadz na obszarze Polski. Militarna przegrana Powstania Warszawskiego to zagada stolicy z okoo 200 tysicami ofiar miertelnych. Po klsce Powstania, genera Br 30 wrzenia 1944 zostaje mianowany Naczelnym Wodzem Si Zbrojnych w emigracyjnym rzdzie londyskim, a 5 padziernika 1944 zostaje wywieziony do obozu jenieckiego w Niemczech.

143

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania Jan Kurdwanowski, kpr. Krok, Batalion Chrobry I DEKONSPIRACJA WARSZWSKICH ODDZIAW AK PRZYCZYN POPIESZNEGO WYDANIA ROZKAZU DO WALKI W momencie, gdy armia sowiecka zbliaa sie do Warszawy, w Komendzie Gwnej AK zabrako dwch generaw. Genera Stanisaw Tatar, zwolennik nawizania kontaktu z Armi Czerwona, zwaszcza na wypadek powstania, zosta odesany do Londynu wiosn 1944, a gen Albin Skroczyski ("aszcz"), dowdca okrgu warszawskiego AK, przeciwnik wywoania powstania w Warszawie, zosta zdjty z dowodzenia 25 lipca 1944. Tak wic gen Br pozby si sie dwch generaw Komendy Gwnej AK reprezentujcych ostrono i zdrowy rozsdek. Nadrzdnym celem Powstania, nie bya walka z Niemcami, ktrzy ju wojn przegrywali, lecz umoliwienie objcia wadzy w Stolicy przez agendy legalnego Rzdu RP na uchodstwie. Aby to osign, naleao stoczy walk z garnizonem niemieckim i oswobodzi miasto, aby przywita Rosjan z pozycji gospodarza i udaremni zainstalowanie w Stolicy rzdu z nadania Stalina. Ten polityczny cel Powstania, by niejako ukryty, bo rozkaz BoraKomorowskiego z 31 lipca wzywa onierzy AK do walki z Niemcami, a de facto tym rozkazem Br wszed w otwarty konflikt z Rosj. Ponadto rozkaz ten by wymuszony przez nieprzewidziane okolicznoci i by niezgodny z zaoonym planem. W Komendzie Gwnej pierwotnie zakadano, e do rozpoczcia powstania musiay powsta odpowiednie warunki militarne, a mianowicie gdy: 1) zarysuje si sowiecki ruch oskrzydlajcy Warszaw od poudnia 2) wojska sowieckie zdezorganizuj obron niemieck na przyczku warszawskim, zajm prawy brzeg Wisy i osign mosty. 3) sowiecka artyleria pooy ogie na lewobrzenej Warszawie, jako dowd intencji kontynuowania ofensywy i wkroczenia do miasta armii sowieckiej w
144

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania cigu okoo 7 dni. I wanie nawet na te dni walki z Niemcami AK w Warszawie miaa niewystarczajc ilo broni i amunicji. Najwikszym nasileniem niemieckiej paniki w Warszawie byy dni 22-24 lipca. Ale niemiecka administracja i policja zaczy wraca 26 lipca, a nastpnego dnia stwierdzono w rejonie Warszawy obecno nowoprzybyych oddziaw dywizji spadochronowo-pancernej Herman Goering oraz pancernej dywizji SS Wiking. Wskazywao to, e Warszawa bdzie broniona, a nie opuszczona, jak sdzono w dniach niemieckiej paniki. W swych pamitnikach, "Armia Podziemna" ( Veritas, Londyn, wyd.3, str. 212) gen Br wspomina o proklamacji gubernatora Fischera z dnia 27 lipca 1944, aby nastpnego dnia 100 tysicy mczyzn zgosio si do prac fortyfikacyjnych. Natomiast w ogle nie wspomina o tym, e pk Chruciel ("Monter") tego samego dnia okoo godziny 19 (godzina policyjna bya o 20) samowolnie, bez pozwolenia swego dowdcy gen Bora, i bez porozumienia z Komend Gwna AK wyda rozkaz mobilizacji zakonspirowanych onierzy AK w Warszawie, co wedug ustalonego regulaminu wojskowego oznaczao powstanie. W lad za tym rozkazem pk Chruciela, 28 lipca tysice modych ludzi albo nie zgosio si do pracy, albo wyszo z niej przedwczenie, aby stawi si na punkty zborne. Tak wic Okrg Warszawski przeprowadzi mobilizacje i stan w gotowoci do walki, ze znikomym zreszt uzbrojeniem, chocia godzina W, czyli godzina rozpoczcia walki nie bya w rozkazie pk Chruciela ustalona. Po poudniu 28 lipca, gen Br, odwoa rozkaz mobilizacji wydany dzie przedtem przez pk Montera, a onierze AK rozeszli si sie do domw nastpnego dnia. Miao to powane konsekwencje, bo mobilizacja z dnia 28 lipca stanowia masow dekonspiracj warszawskich oddziaw AK. Koncentracja onierzy AK w tajnych lokalach oraz ich brak w pracy, bd przedwczesne jej opuszczenie, nie mogo by niezauwaone przez kierownictwo zakadw i innych pracownikw, a take przez Niemcw i ich agentw. W okupowanej Warszawie wszystkie wiksze zakady pracy, jak na przykad suby miejskie, elektrownia, gazownia, wodocigi, tramwaje, wze kolejowy, wiksze zakady remontowe, przetwrcze czy magazyny miay niemieckie
145

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania kierownictwo lub niemieckich komisarzy. W innych zakadach pracy Niemcy mogli mie swoich konfidentw. Tak wic identyfikacja tych, ktrzy nie stawili si do pracy 28 lipca lub opucili j przedwczenie bya dla Niemcw atw spraw. Mona przyj, e dekonspiracja podziemnej armii w Warszawie dokonana przez "Montera" moga by jednym z powodw, moe nawet najwaniejszym, do wydania 31 lipca po poudniu rozkazu do rozpoczcia powstania. Br nie odwoa tego rozkazu, co byo moliwe, pomimo protestu szefa wywiadu AK pk Kazimierza Iranka-Osmeckiego, ktry przynis informacje wskazujce, e powstanie w dniu 1 sierpnia jest nieuzasadnione, ze wzgldu na sytuacje na froncie. Wedug wiadkw, w odpowiedzi na informacje przyniesione przez Iranka-Osmeckiego, Br by zaamany i powtarza tylko: "nic si ju nie da zrobi". Zapewne te zdawa sobie spraw, e jeli on by tego rozkazu nie wyda, to mg to za niego zrobi kto inny z Komendy Gwnej AK. W obliczu masowej dekonspiracji onierzy AK w Warszawie, grocej im aresztowaniem, gen Br mia do wyboru: 1) Mg czeka a sytuacja pod wzgldem politycznym i militarnym na pobliskim wschodnim froncie stanie si korzystna dla rozpoczcia walki o Warszaw. Ale czekanie dawao Niemcom wystarczajcy czas by zidentyfikowa i aresztowa wikszo onierzy armii podziemnej AK; take zidentyfikowa lokale i miejsca gdzie si gromadzili. Oznaczao to aresztowanie tysicy onierzy AK jak rwnie osb cywilnych, ktre uyczay lokali, a nawet pozostaych mieszkacw tych domw. 2) Mg ubiec Niemcw nim zaczn si aresztowania, wydajc rozkaz, aby potencjalnie zdekonspirowani, tzn. ogromna wikszo onierzy AK opucia Warszaw i doczya do oddziaw lenych, lepiej uzbrojonych ni warszawskie AK i wczya si do akcji "Burza", ale poza stolic. Oznaczao to porzucenie planu walki w Warszawie w celu osignicia gwnego celu powstania, jakim byo zainstalowanie w stolicy agend legalnego Rzdu RP z Londynu. Ponadto naraao na utrat autorytetu, a nawet kompromitacj Komendy Gwnej w oczach onierzy AK.

146

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania 3) Mg ubiec Niemcw, wydajc rozkaz rozpoczcia powstania nim zaczn si aresztowania. Wizao si to z ryzykiem podjcia walki w nieodpowiednim jeszcze momencie pod wzgldem politycznym i militarnym, co przy braku uzbrojenia i odmowie udzielenia pomocy przez aliantw, oraz braku praw kombatanckich, mogo zakoczy si tylko klsk, tragiczn w skutkach dla onierzy AK i mieszkacw miasta. Jak wiemy, Br-Komorowski, take naciskany przez Okulickiego i Peczyskiego wybra wariant trzeci, najbardziej ryzykowny i brzemienny w skutkach dla ludnoci cywilnej stolicy.

147

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania Adam Bie, z-ca Delegata Rzdu w podziemnej Radzie Ministrw ZAPISKI Z POWSTANIA WARSZAWSKIEGO Zeszyty Historyczne Instytutu Literackiego w Paryu, nr13 (wyjtki) ... W lipcu 1944 r. Delegat wysya do Mikoajczyka depesz, jak rzd polski zapatruje si na spraw powstania w Warszawie. Nie pamitam z czyjej inicjatywy i jak drog zostaa wysana. Naley bowiem stwierdzi, e zarwno Delegatura jak i A.K. miay swoje wasne i niezalene drogi porozumiewania si z Londynem. Czasem Delegatura korzystaa jednak z drogi A.K. Czy byo i na odwrt nie pamitam. Nie pamitam wic jak drog to zapytanie poszo do Londynu. Nie pamitam rwnie, jak drog przysza odpowied Mikoajczyka, ktrej tre bya mniej wicej taka: Rzd stoi na stanowisku, e powstanie w Warszawie w momencie wycofywania si Niemcw powinno wybuchn. Rzd upowania wadze krajowe do rozpoczcia powstania w momencie, ktry wadze krajowe uznaj za odpowiedni". ... W niedziel dnia 30 lipca 1944 r. bior koc, poduszk, jedn zapasow koszul i najkonieczniejsze drobiazgi. W soneczny upalny dzie egnam si z rodzin i jad do Warszawy. Lokuj si na stae w swoim pokoju konspiracyjnym na ul. Kruczej 17. Tego samego dnia o godzinie pierwszej pp. mamy posiedzenie Delegata z zastpcami przy ul. Elektoralnej. Ulice Warszawy dziwnie puste i ciche, ywno ze sklepw znika. W lokalach publicznych nic prawie nie ma do jedzenia, a to co jest, niesychanie drogie. O powstaniu jeszcze nie sycha, ale atmosfera jest napita i wybuchu spodziewamy si lada chwila. Na posiedzeniu tym, na mj wniosek postanawiamy: utworzy krajow Rad Ministrw" w skad ktrej wchodz trzej zastpcy, dawno ju mianowani ministrami dla spraw kraju, oraz Delegatwicepremier, jako przewodniczcy;
1)

z chwil ujawnienia si rozpocz w wyzwolonej Warszawie wydawanie Dziennika Ustaw;

2)

148

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania w pierwszym jego numerze ogosi a) Dekret Prezydenta Rzeczpospolitej O tymczasowej organizacji wadz na terenie kraju" podpisany przez Raczkiewicza ju dawniej, tylko nie ogoszony, oraz b) Rozporzdzenie Delegata Rzdu o utworzeniu Krajowej Rady Ministrw i c) Rozporzdzenie Rady Ministrw o uruchomieniu wadz i urzdw administracji oglnej.
3)

Obecny na tym posiedzeniu Kauzik otrzyma natychmiast te materiay do druku i mia trzyma gotowy skad na wypadek powstania". ... Poniedziaek 31 lipca 1944 r. Chmurnym rankiem w zatoczonej kolejce EKD jad do Warszawy. Id natychmiast do swojego lokalu na Krucz... o godz. czwartej czy pitej w moim lokalu na ul. Miodowej odbywa si zebranie Delegata i zastpcw. W czasie posiedzenia rozlega si pukanie, a po chwili, wacicielka mieszkania, kobieta niesychanej odwagi, siedzca w przedpokoju na stray wywouje Doktora" (Delegata). Po krtkiej rozmowie Delegat wraca do nas i komunikuje, e bya czniczka od Komendanta A.K., e musi natychmiast do niego i. Odraczamy posiedzenie do jutra, to znaczy do wtorku 1 sierpnia do godziny 13-ej na ulicy Elektoralnej". .. Natychmiast po sesji pdz na Elektoraln. Zastaj ju wszystkich na miejscu. Jankowski rozmawia z kim pgosem. Zobaczywszy mnie, otwiera zebranie i zaraz w pierwszych sowach oznajmia nam, e dzi, dnia 1 sierpnia o godzinie siedemnastej wybuchnie powstanie w Warszawie. Zakomunikowano mu to wczoraj wieczorem w kwaterze Komendanta A.K. Jankowski zastrzega, e udzielona nam wiadomo jest tajemnic wojskow. Delegat owiadcza dalej, e w zwizku z tym faktem natychmiast przestaje urzdowa Delegatura i on wraz z przewodniczcym Rady Jednoci Narodowej Puakiem udaje si do Kwatery Komendanta A.K., na cay czas powstania. Ca sw cywiln wadz w Delegaturze przekazuje na moje rce, prosi mnie bym natychmiast obj urzdowanie i zawiadomi go zaraz gdzie si bdzie miecia moja siedziba. Owiadczenie Jankowskiego wywouje powszechn konsternacj. Mnie uderza nie sam fakt wybuchu Powstania. Tego spodziewalimy si wszyscy lada chwila. Powstanie wisiao po prostu w powietrzu. Uderza mnie absolutnie
149

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania niezrozumiay, nieprzewidziany fakt takiego dziwnego rozczonkowania centralnego orodka Delegatury w tym wanym i przeomowym momencie". ... Wszystkie sprawy, jakie stoj teraz przed Delegatur zaatwiane s kolegialnie przez nas, trzech zastpcw. W gronie tym ja, jako pierwszy zastpca jestem przewodniczcym. Najpierw prbuj zaatwi spraw jakiej organizacji terenu na ktrym si znajdujemy. Mianujemy wic Delegata Rzdu dla dzielnicy Warszawa-Poudnie, obejmujcej ten wanie teren. Delegatem tym zostaje adwokat Stopnicki (P.P.S.). Nowomianowany Delegat zaj si najpierw spraw porzdku i bezpieczestwa na podlegym mu terenie. Wyszuka ludzi, ktrzy jeszcze w czasie konspiracji typowani byli na czonkw Pastwowego Korpusu Bezpieczestwa. I wtedy wysza na jaw pewna okoliczno, ktra mnie bardzo zdziwia. Okazao si, e wadze bezpieczestwa s ju przez kogo zorganizowane, a na ul. Kruczej 13 (zdaje si w lokalu dawnego Komisariatu PP) urzduje ju jaka uzbrojona placwka bezpieczestwa, ktra dokonuje nawet aresztowa Volksdeutschw i Polakw, uwaanych za podejrzajnych. Dopiero w duszy czas po tym dowiedziaem si, e Komenda A.K. przed wybuchem Powstania i bez porozumienia si z Delegatem Rzdu zorganizowaa swj wasny, tak zwany Korpus Bezpieczestwa, ktry by doskonale przygotowany do przejcia wszystkich komisariatw policji, mia w tych komisariatach swoich ludzi zakonspirowanych, ktrzy ju na dwadziecia cztery godziny przed wybuchem Powstania wiedzieli o jego terminie, gdy ja, pierwszy zastpca Delegata Rzdu dowiedziaem si o tym na cztery godziny przed wybuchem Powstania. Oni mieli w kieszeniach rozkazy przejcia komisariatw i objcia wadzy. Dowiedziaem si te potem, e w Korpus Bezpieczestwa zaopatrzony by naprzd w bro i ywno, rozporzdza lokalami, stowkami itp., podczas gdy mozolnie, ju w czasie Powstania klecony nasz delegacki Korpus Bezpieczestwa nie mia w ogle nic. Kiedy ju w czasie Powstania dalimy dla naszych ludzi broni, to zaatwienie tej sprawy natrafiao na wielkie trudnoci..." Sprawa ta nasuna mi wwczas powane podejrzenia, e czynniki, ktre Powstanie zainicjoway, z Delegatur Rzdu, z jej caoci, z jej dorobkiem nie
150

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania liczyy si, e nie tylko byy w stosunku do niej, jako wadzy cywilnej nielojalne, ale same autorytatywnie i bez jej wiedzy zaatwiay sprawy lece niewtpliwie w ramach jej kompetencji". Krajowa Rada Ministrw w Powstaniu ... Jednoczenie z nawizaniem cznoci ze wszystkimi departamentami, uwaam za piln spraw nawizania kontaktu radiowego z Londynem. Pomg mi w tej sprawie Korboski, ktry obecnie mia do dyspozycji czynn radiostacj". ... Po jakim tygodniu urzdowania na Kruczej otrzymaem dwa listy. Jeden od sdziego Szymaskiego, urzdujcego w moim biurze na ul. Miodowej 14... Drugi list pochodzi od Delegata. cznik, ktry go przynis przeszed kanaami i dotar do nas ledwie ywy. Z listu bio zniechcenie. Wida byo, e Delegat przey wiele cikich przygd. Zapowiada swj rychy powrt do nas. W dugiej odpowiedzi opisaem Delegatowi ca sytuacj w Delegaturze i namawiaem go do powrotu, tumaczc, e sytuacja wymaga zmobilizowania stronnictw i zwoania posiedzenia Rady Jednoci Narodowej". ... e powstanie w Warszawie wybuchn musiao nie ulega dla mnie adnej wtpliwoci. Stolica Polski nagromadzia w sobie przez lata okupacji tak olbrzymi mas elementw zapalnych, tak straszliw nienawi, e w krytycznym dla Niemcw momencie wybuch by nieunikniony i wybuch ten nastpiby kiedy, choby nawet nikt nie da do niego rozkazu. Czy jednak powstanie wybucho w momencie waciwym? Czy ludzie, ktrzy zdecydowali si na dat 1 sierpnia wzili pod uwag okoliczno, e jedyna moliwo powodzenia powstania jest w udzielaniu mu pomocy ze strony wojsk radzieckich? I we wspdziaaniu z wojskami radzieckimi? ... Myl o tym wszystkim i zaczynam mie wtpliwoci. Pierwsza wtpliwo. Przypominam sobie, e kiedy 31 lipca jechaem rano kolejk do Warszawy, to ludzie w wagonach opowiadali, e wanie rozpoczo si silne natarcie Niemcw od Putuska w kierunku na Siedlce". ... Dlaczego wic powstanie wybucho wanie w tym momencie? Czyby czynniki, ktre
151

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania powziy odnon decyzj nie wiedziay o tym? Jeeli nie wiedziay, to tym gorzej o nich wiadczy, bo podejmujc decyzj w tak niesychanie doniosej dla Polski sprawie powinny byy wiedzie. Do tego dochodz jeszcze wtpliwoci innego rodzaju. Dlaczego powstanie wybucho z takim niezwykym zaskoczeniem najwyszych czynnikw Delegatury, powodujcym a niemal cakowite jej rozbicie, z jednoczesnym opanowaniem agend bezpieczestwa nalecych niewtpliwie do zakresu dziaania Delegatury? Czy to zaskoczenie i rozbicie Delegatury nie byo czasem jednym z celw powstania? Czy nie chodzio po prostu o objcie w momencie przeomowym penej wadzy, bez potrzeby dzielenia si ni z kimkolwiek?" ... W trakcie choroby otrzymaem kilka listw od Kauzika (Dogi), ktry razem z Bagiskim urzdowa w rejonie Placu Napoleona. Doga pisa, e na tamtym terenie znajduj si przedstawiciele stronnictw, e wobec tego tam naley zorganizowa cay orodek kierowniczy Delegatury. Po krtkiej naradzie, z pewnym alem postanawiamy opuci kwater na Kruczej i przenie si na Plac Napoleona... Pierwsze dni urzdowania na nowym terenie wypenione s wielu rozmowami z Bagiskim. Czowiek to niesychanie ambitny... Zada wtedy ode mnie, abym go zaprasza na wszystkie posiedzenia Krajowej Rady Ministrw. Odpowiedziaem mu, e osobicie nie mam nic przeciwko jego obecnoci na naszych posiedzeniach, e w miar monoci bd si stara zadouczyni probie, szczeglnie w chwilach omawiania spraw Departamentu Spraw Wewntrznych, e jednak formalnie sprawa ta zaley nie tylko ode mnie, ale i od innych czonkw Krajowej Rady Ministrw". ... Codziennie prawie, w godzinach popoudniowych, odbywao si nasze posiedzenie powicone omwieniu sytuacji militarnej Warszawy. Na pierwsze takie posiedzenie przyszed genera Chruciel (ps. Monter"), dowdca oddziaw A.K. walczcych w Warszawie. Od niego dowiedzielimy si po raz pierwszy, e w Warszawie bawi oficer cznikowy operujcej na przedpolach Warszawy armii radzieckiej i e zadaniem jego jest nawizanie kontaktu pomidzy dowdztwem A.K. a armi radzieck. Na nastpne zebranie przychodzi ju nie Monter, tylko Rzepecki".

152

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania ... Koo poowy sierpnia ognisko walki na Starwce, gdzie znajdowa si BrKomorowski, Delegat Rzdu, Puak i Biaas dogorywao. Walczce tam oddziay A.K. i tamtejsza ludno przechodziy masowo kanaami do rdmiecia. Rankiem kadego dnia staem w oknie swego pokoju na Szpitalnej i patrzyem w gb ulicy Hortensji, gdzie ze studzienki wyaniay si jedna za drug unurzane w bocie postacie szarych, znuonych miertelnie ludzi i rozpezay si wolno po rdmieciu. Ludzie ci byli pospnymi zwiastunami pogromu Starwki. Ktrego dnia ze studzienki tej wyszed Br-Komorowski, Delegat, Puak, Biaas, Pawowski, Zawadzki (pseudonim). Wszyscy powdrowali do P.K.O. Wymyli si tam, przebrali, odpoczli i natychmiast zabieram Jankowskiego do siebie na Szpitaln. Przekazuj mu urzdowanie, skadam sprawozdanie o caej sytuacji i wracam do swej dawnej roli zastpcy..." ... A jaka bya nasza sytuacja na tle sytuacji wiatowej? Prawie jednoczenie z wybuchem powstania, Mikoajczyk okrn i dalek drog przez Persj polecia do Moskwy. W czasie trwajcego w Warszawie powstania suchaem wiadomoci o kolejnych etapach jego podry. Rozumiaem jak trudna jest jego sytuacja wobec tego, e stosunki dyplomatyczne pomidzy Polsk a ZSSR s przerwane, wobec tego, e zaproszenie do Moskwy otrzyma dopiero pod koniec swej podry w Teheranie. Nie ma w Warszawie chyba ani jednego czowieka, ktry by nie rozumia, e pomc skutecznie walczcej Warszawie, e pobi Niemcw pod Warszaw i wyzwoli Warszaw moe tylko armia radziecka. Nikt inny. Czy jednak armia radziecka pomoe? To ju zupenie inna sprawa. Przede wszystkim czy bdzie moga pomc? Wszystko wskazuje na to, e przed wybuchem powstania nie uzgadniano terminu jego z dowdztwem radzieckim, e nikt nie pyta, czy walka o Warszaw ley w najbliszych planach i moliwociach armii radzieckiej operujcej w Polsce. Wszyscy wiedz, e stosunki dyplomatyczne polskoradzieckie s zerwane, e wobec tego pomoc jest raczej wtpliwa". ... Gdzie pod koniec pierwszej poowy sierpnia Mikoajczyk wrci z Moskwy i przysa nam dug depesz przedstawiajc wyniki rozmw moskiewskich. Oglnie wynikao z niej, e Stalin ustosunkowa si do Polski przyjanie, e nie
153

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania oponuje przeciwko natychmiastowej ewakuacji wojsk radzieckich z Polski po rozgromieniu Niemcw, e jedyny warunek porozumienia polsko-rosyjskiego to uwzgldnienie przez Polsk stanowiska ZSRR w sprawach granicy wschodniej, z moliwoci pewnych, nieznacznych terytorialnych odchyle na korzy Polski oraz kompromis polityczny z Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego, urzdujcym ju w Lublinie. Ze sprawozdania Mikoajczyka wynikao, e w onie rzdu polskiego w Londynie na temat wynikw rozmw moskiewskich toczya si ywa dyskusja w czasie ktrej zarysoway si dwa stanowiska. Jedno z nich sprowadzao si do tego, e na razie w stosunkach polsko-rosyjskich obowizuje granica ryska i ZSRR uznaje rzd polski w Londynie, jako rzd legalny a wszystkie sprawy sporne pomidzy Polsk i ZSRR uregulowane zostan po zakoczonej wojnie. Drugie stanowisko byo bardziej ustpliwe zarwno w przedmiocie granicy, jak i w stosunku do Komitetu Lubelskiego. Z treci depeszy wynikao, e sam Mikoajczyk skania si ku temu drugiemu stanowisku. Depesza koczya si prob, by kraj wypowiedzia si w tej sprawie tak zwanego wariantu A" i wariantu B". Delegat, Puak, Br i inni przybyli do nas ze Starwki wanie w momencie kiedy nadeszo to sprawozdanie Mikoajczyka. Puak zwoa natychmiast posiedzenie Rady Jednoci Narodowej. Na posiedzeniu reprezentowane byy wszystkie cztery stronnictwa. P.P.S. reprezentowali Puak i Zaremba, ludowcw zdaje si Bagiski. Obrady pene gorcych dyskusji trway z przerwami okoo dwch dni. Jedynie przedstawiciel ludowcw popiera kompromisowe stanowisko Mikoajczyka. Wszyscy inni opowiadali si za stanowiskiem nieustpliwym. Uchwalono wreszcie jaki uzgodniony wariant poredni" czyli w gruncie rzeczy zagodzony nieco wariant A". Ludowcy ustpili. Przedstawiciele innych stronnictw zarzucali im zdrad interesw narodowych, zwalali na nich win rozbicia jednoci, tej jednoci, ktra nie prowadzia do adnego moliwego i rozsdnego rozwizania, ale bya mimo to witym kanonem naszej wczesnej polityki wewntrznej. Dyskusja ta spowodowaa jednak dalsze zaostrzenie w rodowiskach innych
154

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania stronnictw, oraz w A.K., niechci i nieufnoci do Mikoajczyka i ludowcw w ogle. Uwaano nasze rodowisko za takie, w ktrym kiekuje ziarno zdrady. Po zaatwieniu sprawy przez Rad Jednoci Narodowej, analogiczna dyskusja odbya si na posiedzeniu Krajowej Rady Ministrw. W czasie tej dyskusji byem gboko przekonany, e naley poprze rozsdne i praktyczne stanowisko Mikoajczyka, e wymaga tego interes Polski. Ja jednak byem rwnie urzeczony ide jednoci i poza ow niedon ( miaem wyran wiadomo tego niedostwa) jednoci nie widziaem adnej innej drogi dla polityki polskiej. Jest pocztek wrzenia. Wojska radzieckie zdobyy Prag. Wiadomo ta zelektryzowaa wymczon ludno Warszawy. Moe bliskie jest ju wyzwolenie... Nawet Br komunikuje nam o tym z odcieniem ulgi. Posiedzenia Krajowej Rady Ministrw odbywaj si teraz codziennie. Prawie zawsze uczestniczy w nich Br-Komorowski. Pewnego razu stawiam mu pytanie: jakie s perspektywy sforsowania Wisy i zajcia Warszawy przez wojska radzieckie? Br odpowiada, e zwiadowcy jego siedz na dachach wysokich domw stolicy i obserwuj przez lornetki ruchy wojsk na Pradze. Twierdzi, e na razie nie zauwaono akcji zmierzajcej do forsowania Wisy. Czy to s jedyne rda paskich informacji? pytam. Czy takie same informacje mia Pan dajc rozkaz do wybuchu powstania? Br milczy. Czy wiadomo Panu, e wedug opowiada naocznych wiadkw w dniu 1 sierpnia Niemcy skoncentrowali na wschd od Warszawy znaczne siy i rozpoczli natarcie na Siedlce? Br milczy. Jasiukiewicz i Jankowski zdradzaj wyranie oburzenie, e miem zadawa takie zuchwae pytania. Jedna ze spraw, ktra omawiana bya na wszystkich prawie naszych posiedzeniach, to sprawa pomocy dla powstania ze strony Anglosasw. Od samego pocztku powstania, z gosw prasy zachodniej, z wypowiedzi politykw, byo dla mnie jasne, e powstanie w Warszawie wybucho bez porozumienia z naszymi sprzymierzecami zachodnimi i e byli oni z jego wybuchu wyranie niezadowoleni. Nie trzeba byo by wielkim znawc sztuki wojennej, aby zorientowa si, e Anglosasi nie byli w stanie udzieli powstaniu
155

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania skutecznej pomocy. Na to trzeba by byo otworzy w Polsce, pod Warszaw, front Anglosasw przeciwko Niemcom; a taka operacja, niezalenie od wielkich oporw politycznych, w sierpniu 1944 r. bya dla nich technicznie niewykonalna. Mimo to na naszych posiedzeniach Br, Jankowski, Jasiukiewicz wystpowali z oskareniem przeciwko przede wszystkim Mikoajczykowi, e si o pomoc dla powstania nie stara i przeciwko Anglosasom, e tej pomocy nie udzielaj. ... Id na Jasn. Dowiaduj si tam, e w piwnic, w ktrej mielimy dzisiejsze posiedzenie K.R.M. trafia wanie bomba i wszystko zdruzgotaa. Dokd pj? Lokuj si na razie w zdemolowanym biurze na Jasnej. Po poudniu ma si jeszcze odby posiedzenie Rady Jednoci Narodowej w lokalu dawnej firmy Siudecki na ul. Przeskok. Posiedzenie to ma by z udziaem czonkw K.R.M. ... Tego samego wieczoru, a byo to gdzie pomidzy 1 i 3 wrzenia, przez podwrza i piwnice, przez obficie zbroczony krwi wykop wyryty w jezdni Al. Jerozolimskich, wdrujemy na ul. Krucz 17. Panuje tu dawna cisza i spokj. Orodek centralny Delegatury i A.K., kierownictwa stronnictw politycznych, wyniosy si ju ze rdmiecia i urzduj na terenie ograniczonym Al. Jerozolimskimi, Placem Trzech Krzyy, ul. Piusa i Poznask. Wszystkie te orodki ogarna apatia oczekiwania na to, co przyniesie jutro. Do zrobienia nie mamy ju nic. Na jednym z naszych posiedze pytam znw Bora jakie s perspektywy powstania? Jakie mamy zapasy broni, amunicji, ywnoci, lekarstw. Jakie s widoki na zdobycie Warszawy przez wojska radzieckie? Br odpowiada, e zapasw ywnoci starczy Warszawie na dwa tygodnie a na temat zdobycia Warszawy przez wojska radzieckie nic nie moe powiedzie... Pewnego razu Br przyszed na posiedzenie wyranie uradowany wiadomoci, e jego zwiadowcy siedzcy na dachach zauwayli na Pradze ruchy wiadczce o przygotowaniach wojsk radzieckich do forsowania. W gronie naszym zapanowao wyranie oywienie. Jankowski poleci mi przygotowa numer Dziennika Ustaw z ujawnieniem wadz centralnych...

156

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania Wkrtce wyjania si, e wiadomo bya nieprawdziwa. Na jednym z nastpnych posiedze stawiam oficjalne pytanie jaki jest cel powstania? Pytanie to wywouje oburzenie Jankowskiego i Jasiukiewicza. Zarzucaj mi, e nale do obozu tych co siej panik. Przed kapitulacj W kilka dni pniej Br zawiadamia nas oficjalnie na posiedzeniu, e Niemcy za porednictwem Tarnowskiej, przewodniczcej PCK, proponuj Warszawie kapitulacj. Pyta nas czy naley prowadzi rokowania? Po owiadczeniu Bora zapada dusze milczenie, ktre przerywa wreszcie Jankowski i o dziwo wypowiada si za prowadzeniem rokowa. Jasiukiewicz nie oponuje. ... Jeszcze jeden konflikt londyski echem dociera do nas. Zaostrzy si wanie stary konflikt Mikoajczyk-Sosnkowski. Mikoajczyk, zwolennik porozumienia z ZSRR, da ustpienia Sosnkowskiego, ktry jest tego porozumienia najwikszym przeciwnikiem. W zwizku z tym jego osoba na stanowisku naczelnego wodza jest dla ZSRR absolutnie niestrawna. Raczkiewicz staje po stronie Sosnkowskiego. Mikoajczyk prosi kraj o opini. Na posiedzeniu Krajowej Rady Ministrw ja jeden popieram stanowisko Mikoajczyka. Wszyscy inni z dziwn zgodnoci broni Sosnkowskiego i Raczkiewicza, nie szczdzc pod moim adresem wyrazw oburzenia. ... Pewnego dnia otrzymujemy wreszcie od Mikoajczyka depesz: Bdcie dobrej myli, jutro STEM". Wiadomo ta lotem byskawicy obiega Warszaw. Nastpnego dnia kto yw wypatruje w gr. Wreszcie, gdzie koo drugiej po poudniu, przy sonecznej, cichej pogodzie, wysoko, wysoko majestatycznie pyn klucze samolotw. Z dou zaczyna si szalona kanonada niemieckiej artylerii, na szczcie bezskuteczna. Pod pyncymi samolotami wykwitaj nagle wielkie, kolorowe kule. To spadochrony na ktrych leci do nas pomoc... Niestety, pomoc ta bro, lekarstwa, ywno w nieznacznej tylko czci spada na nasz teren. Znaczna cz zrzutw trafia na tereny niemieckie i przepada...

157

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania ... Warszawa podzielia si teraz na rejony wedug studzien z wod. Poznaem i ja humor i rozpacz ludu Warszawy wyczekujcego wiele godzin na wod, przysuchiwaem si osobliwym nocnym rozmowom rodakw". Znueni, skostniali z zimna, godni ludzie stali w kolejce, zasypiali, wyczekiwali i czsto ginli. Pewnego dnia p. Ziemnicka, ktra bez adnej z naszej strony zapaty zaja si ywieniem mnie i Zaskiego, owiadczya, e nie ma ju co gotowa. Postanowilimy wobec tego wzi udzia w wyprawie organizowanej przez Biuro Prezydialne Delegatury do jakiego myna na Woli, gdzie podobno na samej linii frontu, pod ostrzaem Niemcw, bya jeszcze pszenica. ... Pyn dni. Powstanie dogorywa. Brak ywnoci. Brak wody. Brak lekarstw. Chd na dworze, chd w mieszkaniach pozbawionych szyb. Szerz si choroby zakane. W takich wanie okolicznociach gen. von den Bach, nowy dowdca wojsk niemieckich oblegajcych Warszaw, za porednictwem tej samej Tarnowskiej, proponuje kapitulacj. Br zawiadamia nas o tym i pyta czy naley prowadzi rokowania? Jankowski pierwszy, bez czyjegokolwiek sprzeciwu wypowiada si za prowadzeniem rokowa... Dalsze rokowania prowadzi ju Br osobicie, albo przez swoich wysannikw, o nic nas nie pytajc. Przed kadym z nas czonkw Delegatury staje teraz podwjny problem: w jaki sposb unikn wywiezienia do Niemiec i w jaki sposb i w jakiej formie odbudowa Delegatur po opuszczeniu Warszawy? W sprawie odbudowy Delegatury ustalamy cay system cznoci. Jako jej orodek terenowy bierzemy trzy miejscowoci: Milanwek, Podkowa Lena i Grodzisk. Kady czonek Delegatury, ktremu uda si przebrn szczliwie przez obz i znale wolno, ma dotrze do jednego z tych punktw i chodzi na najwczeniejsze naboestwa do tamtejszego kocioa tak dugo, dopki nie nawie kontaktu ze swoimi ludmi. Adam Bie zosta podstpnie aresztowany przez NKWD i w t.zw. procesie szesnastu Przywdcw Pastwa Podziemnego skazany na 5 lat wizienia.
158

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania Jan Nowak-Jezioraski KURIER Z WARSZAWYfragment dot. zwierze gen. Okulickiego po Powstaniu Gen. Okulicki sam si przyzna Nowakowi w listopadzie 1944, przed jego kolejn wypraw kuriersk do Londynu: (str. 382-383) Byem od pocztku zdecydowanym zwolennikiem wyzwolenia Warszawy przez AK. Wystpiem z wnioskiem w tym duchu do Peczyskiego i okazao si, e w jego gowie ju kiekuje ta sama myl. Poszlimy razem do Bora, ktry te si z nami zgodzi.

Ja si nie bd uchyla powiedzia mi Niedwiadek [Okulicki] jeli kto powie, e inicjatywa wysza ode mnie, ale w Londynie niech pan o tym nie rozpowiada, bo to moe by wykorzystane przez ludzi, ktrzy niczego nie rozumiej.

Trudnoci mwi Genera zaczy si dopiero, gdy przyszo do podjcia decyzji, kiedy rozpocz walk. Z rosnc niecierpliwoci mwi Niedwiadek obserwowaem w tych dniach Bora, ktry wci si waha, zastanawia i okazywa wewntrzn rozterk. Nie licowao to wszystko z postaw dowdcy, ktry wobec podkomendnych musi okazywa stanowczo i zdecydowanie. Tymczasem Br kaza wszystkim po kolei wypowiada si, raz po raz kogo bra na bok, chwyta za guzik i wszystkich witych prosi o rad. W kocu mwi Okulicki - zaczem si niepokoi, czy Br kiedykolwiek zdecyduje si zacz. Wygldao ju na to, e bdzie zwleka, waha si tak dugo, a w kocu ubiegn nas albo komunici, albo Armia Czerwona, albo Niemcy, ktrzy podejm rodki prewencyjne.

Na ostatniej odprawie nie wytrzymaem cign dalej - i wybuchnem. Wygarnem Borowi, e z wyjtkiem Pisudskiego, Polska nie miaa szczcia do dowdcw i dlatego przegralimy wszystkie nasze kolejne powstania. Przypomniaem Skrzyneckiego. Zarzuciem mu kunktatorstwo i brak zdecydowania.

159

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania Gdyby na miejscu Bora by Anders, wyleciabym z miejsca. Ale Br'wysucha wszystkiego ze spuszczonymi oczyma, jeszcze kogo zapyta o zdanie i zamykajc odpraw oznajmi, e dzi nic nie bdzie. Ale to, co powiedziaem, musiao mu gdzie zapa w dusz i nurtowa, bo po poudniu tego samego dnia, kiedy bylimy tylko we trjk z Grzegorzem, zdecydowa si zacz, gdy dowiedzia si od Montera, e sowieckie szpice pancerne znowu pojawiy si na Pradze. Leopold Okulicki zosta podstpnie aresztowany przez NKWD, wywieziony na ubiank i w t.zw. procesie szesnastu Przywdcw Pastwa Podziemnego skazany na 10 lat wizienia. Zmar wkrtce po procesie w nieznanych okolicznociach.

160

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania Prof. Janusz Zawodny WYWIAD Z gen. BOREM-KOMOROWSKIM z 17 maja 1965 (fragment) KULTURA, Pary, 1966 nr 11/229 str.107 Profesor: Czy Pan Genera wiedzia, i kiedy si Pan o tym dowiedzia, e Alianci W Teheranie ju oddali ziemie wschodnie Zwizkowi Sowieckiemu to by listopad 1943? Genera: Dowiedziaem si o tym ju po Powstaniu, w obozie jecw. Instrukcje Naczelnego Wodza zawieray jakie aluzje ale bez szczegw. Stanowczo stwierdzam, e w chwili wybuchu Powstania w Warszawie nie wiedziaem, e Alianci ju si zgodzili na oddanie naszych ziem. O tym e Rosja si ich domaga, tak, o tym e ju im to obiecano nie. Profesor: Panie Generale, gdyby Pan wiedzia e Alianci ju oddali ziemie wschodnie Zwizkowi Sowieckiemu i e Alianci nie udziel efektywnej pomocy walczcej Warszawie, czy zdecydowaby Pan walk w Warszawie? Genera: Burz" bym kontynuowa tak dugo, jak Niemcy byli na naszych ziemiach, inaczej komunici by nas posdzali o wspprac z Niemcami. Nie, walki bym nie skrci nawet w Warszawie bo mymy nie byli przez Niemcw uwaani za onierzy przez dugi czas i byaby rze. Profesor: Jak Pan Genera ocenia Powstanie Warszawskie z perspektywy 21 lat? Genera: Moim zdaniem, dzi jeszcze za wczenie ocenia czy rezultat Powstania by dla sprawy polskiej poyteczny czy te szkodliwy. Oceni to przysze pokolenia. Nawet jeli jest przegrana to taki wysiek moralny i fizyczny zostaje w pamici spoeczestwa. Z tego wynikaj siy i wartoci kulturalne i moralne, ktrych bierne spoeczestwo nie mogoby z siebie wykrzesa. Jak dalece walki A.K. w Kraju wpyny na ksztatowanie ducha i pozytywnych wartoci Narodu polskiego, tego my nie moemy oceni w tej chwili.

161

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania WNIOSKI: Przyczyn katastrofy Powstania Warszawskiego bya sytuacja midzynarodowa i bdy popeniane przez polskie orodki decyzyjne w kraju i na emigracji. Przyczyny wynikajce z sytuacji midzynarodowej, dziaa politycznych i zbrojnych, to: niezalenej od polskich

- w przededniu Powstania Warszawa znalaza si w kleszczach miedzy armiami naszych odwiecznych wrogw, dcych do pozbawiania nas pastwowoci a nawet do eksterminacji nas jako narodu. Bya to sytuacja nakazujca najwysz ostrono. - nasi zachodni sojusznicy nie byli zainteresowani powstaniem, bdcym dla nich bez znaczenia strategicznego, a w przypadku sukcesu mogcym skomplikowa delikatna natur sojuszu z Sowietami. W tym czasie handlowali oni z Sowietami nie tylko poow terytorium Polski ale nasz suwerennoci. Byo to zgodne z ich racj stanu, aby przerzucajc maksymalnie ciar wojny na Rosjan, zminimalizowa wasne straty ludzkie. Przyczyny wynikajce z bdw popenianych przez polskich politykw i dowdcw wojskowych, to: - Brak wyranie sprecyzowanych priorytetw naszej polityki, przy braku przywdcy o niepodwaalnym autorytecie i nieustannych konfliktach personalnych w onie Rzdu RP na emigracji. Zarwno Rzd jak czynniki krajowe nie mogy si zdecydowa, czy priorytetem winna by prba ratowania naszych terenw wschodnich, czy ratowanie ywej substancji narodu. - Wzajemne przecenianie przez Rzd i podziemie swojej roli i moliwoci. Rzd przecenia si Armii Krajowej, a czynniki krajowe przeceniay moliwoci dziaania Rzdu RP na arenie midzynarodowej. - Brak adekwatnej do chwili kadry dowdczej w kraju, ktra cechowa brak rozeznania w sytuacji midzynarodowej i kompletna indolencja dotyczca
162

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania wspczesnych metod walki. Zignorowano ostrzeenia, e ze wzgldw technicznych (pomijajc polityczne) pomoc z zachodu jest niemoliwa. Liczenie na pomoc ze strony Sowietw byo aberracja mylow, bo powstanie byo wymierzone przeciw interesom Rosji. Z wyej wymienionych przyczyn wyniky kardynalne bdy w decyzjach politycznych i wojskowych: - Premier Mikoajczyk, bez porozumienia z Rzdem Prezydentem zezwoli Delegatowi Rzdu w Warszawie i Dowdcy AK na wywoanie powstania. Z powstania chcia uczyni monet przetargow podczas rozmw w Moskwie ze Stalinem. Stalin znajc moliwoci militarne AK, uzna t monet za bezwartociow, bo nawet gdyby powstacy opanowali mosty na Wile, to dla Armii Czerwonej, ktra miaa ju przyczek pod Manguszewem, byoby to bez znaczenia. Mikoajczyk wdajc si jak hazardzista w niebezpieczna gr, sta si gwnym sprawc Powstania. - Naczelny Wdz, gen. Sosnkowski, oskarany przez dowdcw AK i niektrych historykw za bierno i brak rozkazu o zakazie powstania, w wietle dokumentw tej odpowiedzialnoci nie ponosi. Decyzja o wywoaniu powstania bya decyzj polityczn i zgodnie z Dekretem Prezydenta z 22.05.1942 naleaa do Rzdu a nie do Naczelnego Wodza. Genera Sosnkowski wielokrotnie ostrzega Rzd i Dowdc AK o bezsensie i gronych konsekwencjach Powstania, ale depesze jego byy opniane, cenzurowane lub ignorowane przez koa rzdowe. - Sprawcami Powstania byli te generaowie Okulicki i Peczyski, ktrzy forsowali w KG AK koncepcj Powstania z gry zaplanowanego jako klska jako tylko krzyk protestu na zagarnianie Polski przez Sowiety co miao poruszy opini wiatow. Motywy dziaania gen. Okulickiego pozostaj zagadkowe, bo byy niezgodne z intencjami Naczelnego Wodza i z polsk racj stanu, jak winno by denie w tym momencie do zachowania patriotycznej modziey dla przetrwania nieuchronnej drugiej okupacji.

163

Kulisy podejmowania decyzji o wywoaniu Powstania - Do sprawcw powstania naley zaliczy te pk. Chruciela, ktry bez zgody Dowdcy AK w dniu 27 lipca 1944 wyda warszawskim oddziaom AK rozkaz do koncentracji na punktach wyjciowych do walki. Spowodowao to dekonspiracj onierzy i lokali konspiracyjnych, groc fal masowych aresztowa. Zmusio to Bora-Komorowskiego do popiesznego wydania rozkazu do rozpoczcia powstania i nieodwoania go, gdy w chwil pniej okazao si, e sytuacja na froncie jest ku temu bardzo niekorzystna. Podoem katastrofy Powstania byo te to, e gwni jego sprawcy mieli odmienne, utopijne wizje (bo trudno to nazw koncepcjami) jego celu: - Mikoajczyk widzia w Powstaniu kart przetargow w prbach uoenia stosunkw miedzy Rzdem RP a Rosj. - Br-Komorowski uwaa, e celem Powstania jest stworzenie suwerennej enklawy, w ktorej organy wadzy uznawanego przez anglosasw Rzdu RP wystpiyby w roli gospodarza wobec wkraczajcych Rosjan. - Okulicki nie widzc szans na sukces militarny, widzia w Powstaniu, poprzez ogrom ofiar i zniszcze, tylko krzyk protestu przeciw zagarnianiu Polski przez sowietw, majcy poruszy opimi swiatow i zmieni decyzj trzech mocarstw podjt w Teheranie, pozostawiajc Polsk w Sowieckiej strefie wpyww. Osoba Okulickiego winna by przedmiotem bada historykw, a pene wyjanienie jego roli bdzie mozliwe dopiero po otwarciu archiww w Rosji. Po wojnie gen. Br-Komorowski udzielajc wywiadw twierdzi, e gdyby genera Sosnkowski zakaza robienia powstania, to Powstania by niebyo. Zdradza tym, e nie wiedzia kto by jego przeoonym, bo decyzja naleaa do Premiera. Deklarowa, e za klsk Powstania odpowiada on sam, ale nie wycofa si z ycia publicznego, przyjmowa awanse na stanowisko Wodza Naczelnego i Premiera Rzdu oraz ordery Virtuti Militari (Krzy Kawalerski i Komandorski) i honoraria za publikowane pamitniki z Powstania co wiadczy, e by czowiekiem bez honoru.

164

Wspomnienia i refleksje Powstacw

Niemiecki modzierz KARL z pociskiem 600mm (wagi 1,5 tony) sprowadzony specjalnie do burzenia Warszawy strzela regularnie co 7 minut i burzy wielopitrow kamienic.

165

Wspomnienia i refleksje Powstacw

166

Wspomnienia i refleksje Powstacw Miotacz min zwany krow lub szaf przygotowanie i salwa (po prawej setki kontenerw po wystrzelonych ju pociskach rakietowych) - zdjcie niemieckie

Ryk leccych pociskw rakietowych sia przeraenie wrd mieszkacw stolicy.

167

Wspomnienia i refleksje Powstacw

Stare Miasto ponie

Po bombardowaniu
168

Wspomnienia i refleksje Powstacw

Ulica Marszakowska

169

Wspomnienia i refleksje Powstacw

170

Wspomnienia i refleksje Powstacw Jan Kurdwanowski, kpr.Krok, Batalion Chrobry I MRWKA NA SZACHOWNICY (wyjtki) Ksika jest dostpna w Muzeum Powstania Warszawskiego oraz w Internecie pod adresem: www.kurdwanowski.pl Gdy w kocu lipca 1944 w Berlinie zastanawiali si jak utrzyma Warszaw, a w Moskwie jak zdoby Warszaw, Komenda Gwna Armii Krajowej w konspiracyjnych lokalach, za spuszczonymi firankami, gowia si jak i tym, i tamtym pokrzyowa plany WOLA *1* rodkiem mego wiata jest browar Haberbusza, a zwaszcza jego podwrze. Sanitariuszki, jak zgodniae wilczyce, przepychaj si do nielicznych rannych, aby pierwszy raz w yciu zaoy opatrunek na prawdziw ran. Trzeba sta na nogach cay czas i niczego nie spuszcza z oka, by pierwszemu dopa gdzie naley, nim zaczn rozdziela bro. Teraz ju nie mwi o broni z tajnych magazynw, ale tylko o tej zdobytej na Niemcach. Z browaru wyruszaj grupy wypadowe na lini. Linia to co nieokrelonego, zbieranina nazw: Towarowa, Twarda, Walicw, Chodna, Krochmalna, Grzybowska, Wronia, Ogrodowa. A wieci zmieniaj kierunek jak fale w oku cyklonu. To Towarow uciekaj ponce czogi obrzucane butelkami z benzyn, politur, pokostem, spirytusem, eterem. To znw na odmian Towarow tocz si zwyciskie czogi, domy staj w ogniu, ulica zasana trupami. I tak powoli dla nas, zgromadzonych w browarze, ulica Towarowa staje si najwaniejszym frontem drugiej wojny wiatowej. *2* Dochodzimy do Towarowej pustka, wida, e tu walczono. Ustawiamy si w jednej linii, szykujc do skoku przez ulic. Nie wolno pojedynczo: pierwszego zauwa, w drugiego wyceluj, w trzeciego strzel. Jeli nawet
171

Wspomnienia i refleksje Powstacw trzem uda si przebiec na drug stron, bdc odcici od reszty, sami nie dadz sobie rady i trzeba ich odliczy na straty. W tym momencie Edek wtrca si, przerywajc przygotowania. Radzi, by si wyszcza przed atakiem. Jeli kula trafi w peny pcherz, powiada, mocz eksploduje pod cinieniem. Tak ma si przekonywania, e zwijamy lini i za jego przykadem odlewamy si w bramie. * 3* Niemcy wlez przez okna na parter od tyu, a jak nie od tyu, to z boku albo z przodu. Przycicho na kilkanacie minut. Przez trzsce si lusterko zerkam ku Niemcom. Widz w nim dachy, ciany, drzewa, jezdni, niebo, dym, wszystko tylko nie czog, ktry ma sta porodku ulicy obok Fundacji Staszica. Karabin maszynowy wystukuje i nagle sysz krzyk komendy: Verbindung links!" - i jeszcze co. Wic midzy nimi a nami nie ma nikogo. Dostaj gsiej skrki, na gowie, plecach, wszdzie. Woam do Tadzika: Panie poruczniku, wejd na podwrze i odetn nas na pitrze! Jakby nie byo jestem jedynym, co ma karabin, wygldam bojowo i mj gos si liczy. Kada sekunda spnienia moe kosztowa ycie. Tadzik wydaje rozkaz odwrotu. Pdzimy schodami. Pomylaem o cywilach stoczonych w piwnicy, ale zajoby co najmniej dziesi sekund zbiec w d i krzykn: Uciekajcie! Nie oparlimy si a na trzecim podwrzu, skd ju normalnym krokiem doszlimy do skrzyowania Wroniej z Krochmaln. Nie byo po co goni, jasne e Niemcy nie potrafi posuwa si tak szybko, jak my si cofamy. Pogubiliby si, nie znajc terenu. Kto skierowa nas na barykad w poprzek Chodnej na rogu Wroniej, sto metrw w tyle od domu, ktry dopiero co opucilimy. Poza barykad zbiegowisko. Cywile pomieszani z powstacami rozgldaj si we wszystkich kierunkach. Jako jedyny z karabinem od razu zostaem otoczony przez kilku starszych ode mnie mczyzn, ktrzy, by uatwi mi prac, wypatrywali Niemcw. Sprowadzao si to do tego, e oni coraz to widzieli Niemca, a ja nie. Ten radzi, jak trzyma karabin, by nie kopn; tamten
172

Wspomnienia i refleksje Powstacw zaofiarowa si strzeli za mnie, gdy po raz nie wiem ktry zawid mnie wzrok. Zaczem denerwowa si i poci nie tyle ze strachu, ile ze wstydu, e moi doradcy wicej wiedz o wojnie, s bardziej rezolutni ode mnie i ju wywchali, i nie umiem strzela. Nacisk opinii publicznej na mnie osign punkt szczytowy, gdy zobaczono Niemca w odosobnionym oknie, hen, wysoko w szczytowej cianie, odlegej chyba ze sto metrw. Ugiem si pod presj z obawy, e mi zabior karabin albo si poskar. - Nie bj si pan, przycinij kolb do ramienia. Serce mi walio z lku, e trzymam karabin za luno, e mnie kopnie. To by dopiero byo pomiewisko, zwali si po strzale na ziemi i poplu zbami! Celowaem w puste okno, to muszka bya w lewo od okna, to szczerbinka w prawo od muszki lub na odwrt. Co docisnem kolb do ramienia, lufa jechaa w gr. Pocignem cyngiel. - Dobrze, dobrze, trafi pan tu koo futryny zarzucili mnie komplementami szkop si schowa. Odryglowuj karabin, zaci si, prbuj raz i drugi uska nie wypada. Wyjmuj zamek, cywile ogldaj go, pokazuj mi, e pazur wycigu jest odamany. uski z lufy w ogle nie udao si wyj i karabin zepsu si po pierwszym strzale. - Id pan do rusznikarza pocieszaj nareperuje w try miga. Wrciem do Haberbusza i dugo czekaem, bo rusznikarz z pomocnikiem spokojnie reperowali kulomiot, ktremu iglica si odamaa. Coraz to kto wpada i ponagla, bo Niemcy si pchali. Zacz si nalot, warkot nisko leccych samolotw miesza si z hukiem ognia broni pokadowej. Korzystajc z chwili przerwy, gdy rusznikarz, cofnwszy si o krok, obciera rce o spodnie, podsunem mu pod nos zamek. Rzuci okiem. - Nie da rady rzek do dupy. Metalowym prtem wybi usk, odda mi karabin i powrci do kulomiotu. I tak zostaem rozbrojony po raz trzeci.
173

Wspomnienia i refleksje Powstacw *4* Od tyu siedzco-lecej kolumny wznis si gwar gosw, echo niesie si pod arkadami: - Rosjanie na Rakowieckiej! Podniecenie wzrasta. Kolumna wstaje. - Rosjanie na Rakowieckiej!... Hurra, hurra! Wytrzymalimy do nadejcia odsieczy. Jeszcze chwila i zaczn si ciska i caowa. Przez acuchy spinajce arkady przeskakujemy na jezdni. - Hurra! Hurra! Lec w gr czapki, hemy, menaki, manierki, kurtki. Teraz dopiero wida, jak kady gryz si, cho tego nie okazywa. Wpada podporucznik, prbuje uciszy tum. Rosjanie s naszymi wrogami gdy wejd zachowajcie si z godnoci. Nie zapominajcie o tym. Musz zrozumie, e uwaamy ich za wrogw. *5* - Wasz stopie! Pseudo ? - Starszy strzelec Krok melduj. Na to Klim odwraca si do powstaca stojcego obok: - Podchory Saw, dajcie mu swj karabin! Wymieniamy karabiny, a Klim do mnie przed frontem kompanii, ktrej koniec zamazuje si w ciemnoci: - Jestecie kapralem. Nie wiem, co powiedzie: tak jest, czy dzikuj. Wic salutuj tylko i biegn z powrotem. Przemykam si podwrkami, przea dziury i odnajduj mieszkanie na pierwszym pitrze. Nic si nie zmienio, ksiyc wieci, dom
174

Wspomnienia i refleksje Powstacw naprzeciw na skos ponie, przedmioty rzucaj podwjne cienie, nieruchome od ksiyca, drgajce od ognia. Zgrzyt kul o mur. Znowu czarne postacie sun po drugiej stronie ulicy, tym razem bliej. Przechodz pod ponc kamienic. Strzelam raz za razem, a oni id nieco bokiem, twarze zwrcone ku nam, i znikaj w wskiej bramie z filarkami. Id, jakby to nie bya wojna, nawet nie przypieszaj kroku. Dotd nie pomylaem, e Niemcy mog posuwa si po naszej stronie ulicy. Ale kto ich ju usysza czy zobaczy i do mnie: - Muszkieter, rzucaj granat! Dla mnie rzuci granat, to jak pierwszy skok ze spadochronu skoczek liczy: sto dwadziecia jeden, sto dwadziecia dwa, sto dwadziecia trzy i cignie sznurek. Z granatem jest na odwrt, wpierw cigniesz, potem liczysz. Jeli lont za krtki, eksploduje w rku. Za wczenie rzucisz, zd odbiec. Waham si. May ofiaruje si rzuci za mnie. W ten sposb trac granat, ktrego przez trzy dni strzegem jak oka w gowie, na czarn godzin. *6* Wyglda na koniec Powstania, osaniamy nie wiadomo czyj odwrt. Powstacy bez broni, tyowe formacje masowo przebieraj si w cywila, czyli cywilizuj si. Fakt, e opuszczamy Warszaw, nie podlega dyskusji. S zwolennicy przebijania si do Kampinosu i do Rosjan, ja jestem za tym drugim kierunkiem, w mniejszoci razem z Edkiem. Po wymianie argumentw moja opinia przewaya. Jedynym problemem jest przedostanie si pod wiaduktem mostu Poniatowskiego na pnoc, ale dobrze poinformowani o pooeniu w miecie powiadaj, e obsada mostu jest saba i e po salwie do Niemcw mona pod wiaduktem przebiec. W najgorszym razie zaczeka si do zmroku i przebiegnie bez salwy. Po krtkim marszu pada rozkaz zorganizowania obrony Chodnej. Ludno schowaa si przed nami, bramy pozamykane, na pukanie i woanie nie ma odpowiedzi. Troch pomaga omotanie i walenie kolbami. Pierwszego dnia Powstania Niemcy zapowiadali przez megafony, e kady dom, z ktrego padnie strza, zostanie zburzony. Widocznie cywile wyobraaj
175

Wspomnienia i refleksje Powstacw sobie, e i na odwrt, kady dom, z ktrego nie padnie strza, bdzie oszczdzony. Gone staccato karabinw maszynowych podrywa nas na nogi. Widocznie Niemcy id za nami rwnym krokiem. Odskoczylimy do kocioa Karola Boromeusza, staccato oddalio si, przycicho. W oknach domw jeszcze s szyby. Nigdy tak silnie nie odczuwaem pikna i czaru Warszawy, jak w tym dniu jej mierci. Ulica Chodna rozszerza si i rozwidla otaczajc koci jak zamek na wyspie porodku rzeki. Pusto, ludzie pochowali si, ptaki odleciay. Chodz dookoa i przygldam si kamiennym postaciom witych, girland opasujcych koci. Obojtne twarze patrz w przeszo czy przyszo, my uciekniemy, ludno wymorduj, one tylko zostan, najwyej ogie troch je osmali. Serie kaemw znowu goniejsze. mier sunie za nami pewnie i nie tak powoli. Klska jak 1939 roku, tyle, e to wszystko trwao sze dni. Hala Mirowska niesamowicie wyglda, tak siwa od pyu, jakby staa nie w socu, a w powiacie ksiyca. Mwi, e to nie gupota, ale pewnie zdrada, e powinnimy si odczy i na wasn rk przebija na poudnie, do Rosjan. Ani na chwil nie wtpiem, e bylimy stra tyln, ktr dowdztwo nie zawaha si rzuci Niemcom na poarcie, aby ocali siebie i swych poplecznikw. STARE MIASTO *1* Zdobyczna armata o stosunkowo krtkiej lufie, z osiemdziesicioma pociskami, zostaa wasnoci kompanii Lisa. Wedug pierwszej wersji miaa kaliber 50 mm. Prasa staromiejska podaa 55, a potem jakoby si okazao, e to bya siedemdziesitka pitka... Wida nikomu nie przyszo do gowy, by zmierzy rednic lufy przy pomocy linijki. Byo to jedyne dziao na siedem tysicy powstacw odcitych na Starym Miecie, co prawdopodobnie odpowiadao wyposaeniu w artyleri w poowie pitnastego wieku, mniej ni Turcy uyli przy obleniu Konstantynopola w 1453 roku. Gustavus Adolfus w 1630 roku mia sze armat na kade tysic onierzy.
176

Wspomnienia i refleksje Powstacw Dziao stao si oczkiem w gowie i nie stracio na popularnoci nawet wtedy, gdy si przekonano, e nie przechyli szali zwycistwa na nasz stron. Fotografowano je nieustannie razem z obsug, ktra w ten sposb przesza do niemiertelnoci. Przychodzili take powstacy z innych oddziaw i cywile, aby sobie zrobi zdjcie przy armacie. Tak, jak to niegdy fotografowano si w ogrodzie zoologicznym obok yrafy, gadzc sonia po trbie, czy na wielbdzie. *2* Koo pitej po poudniu, bez przygotowania artyleryjskiego, z Biaego Domu wybiegli na Nalewki Niemcy, z lewa na nasz praw flank do ogrodu Krasiskich. Staem opierajc luf w otworze strzelnicy, gdy nagle wyskoczyy przede mn ciemne postacie. Nim pocignem za cyngiel, ju byli na jezdni. Dopadli do siatki. Artylerzyci nie dali si zaskoczy ani wystraszy i natychmiast strzelili. Gdy wycelowaem drugi raz, ju kilka nieruchomych cia leao na pustej ulicy. Ledwo ochonlimy, rozgorza spr o bro po zabitych. Artylerzyci upierali si, e im si wszystko naley, bo to oni pooyli Niemcw jednym strzaem. Przechwalali si, e specjalnie wycelowali w jezdni przed biegncymi, aby zmie ich lawin odamkw, jak z kartacza. Przyznawaem im racj, ale tylko w duchu. *3* W przylegym skrzydle Pasau Simonsa, gdzie czuwali butelkarze, powsta rwetes, rozlegy si pokrzykiwania: Trzymaj go za ucho... Za ogon go, za ogon! Da si sysze urywany kwik wini... Przycicho i zdawao si, e sytuacja jest opanowana, gdy nagle kwik znowu rozdar powietrze i niewidoczny dotd duy prosiak wypad na Nalewki z tego wanie pomieszczenia, gdzie rano siedziaem na subie. Majc drog ucieczki zagrodzon na lewo barykad, a na wprost siatk ogrodu stray poarnej,
177

Wspomnienia i refleksje Powstacw pomkn w prawo ku Niemcom. Nadarzya si znowu okazja wyszydza tyowcw. Oberwao si i butelkarzom, ktry pomagali grupie aprowizacyjnej w akcji przeciw wini. *4* Pasa Simonsa sta si rodzajem targowiska niewolnikw. Dniem i noc coraz to kto wpada, dajc ilu tam ludzi na wsparcie. Ju nie woali, jak w browarze Haberbusza,... dwch chopw z jajami, a tum ochotnikw napiera. Brali dziesiciu, dwudziestu, trzydziestu i przewodnicy podprowadzali nas do frontu, czyli na lini, jak si wtedy mwio. Umacniao to nas w przekonaniu, e gdzie inni zawodz, my musimy podpiera firmament, jak napoleoska stara gwardia. Skoczyo si te regularne spanie. Po powrocie z akcji walilimy si na materace, a poniewa nie wiedziao si, kiedy znowu nas poderw, nie warto byo si rozbiera; take ze wzgldu na zodziejstwo. Najpierw przestalimy si my, poza paru czyciochami. Zmienialimy tylko majtki i koszule, brudne rzucajc do mieci. To si nazywao y ca gb! Potem przyszed koniec codziennych zmian bielizny, brakowao czasu i ochoty na fasowanie z magazynw, poczone z przeamywaniem oporu stranikw. Aby poprawi wentylacj, rozluniaem tasiemki bluzy pod szyj i rozpinaem oba rozporki panterki i spodni, gdy nikt nie widzia. Skarpety nie tyle przepocone, co przenoszone, wyrzucaem i wkadaem wiee, a wyczerpa si zapas w plecaku. Wtedy wanie woyem ostatnie dwie pary w przewidywaniu bliskiego koca Powstania, nie zdajc sobie sprawy, e obrona Starego Miasta jeszcze nie rozptaa si na dobre, a Powstanie zaledwie si zaczo. Kilka brudnych par zatrzymaem w plecaku, aby mie co nacign na buty, gdy przyjdzie si podkrada noc. Magazyny wkrtce spaliy si i ju nie byo gdzie uzupenia zapasw. Po bieganiu pod obstrzaem buty nie przeszkadzay przy spaniu, ale co byo robi z reszt ekwipunku? W pasie z adownicami i w hemie nie mona byo zasn, choby czowiek nie wiem ile si nalata i utrudzi. Plecak nie nadawa si na poduszk, zwaszcza z powodu butelki; nie wiadomo byo, jak go ochroni przed kradzie, chyba e okrci rzemie wok kostki. Pas zarzucaem na szyj, przytulaem si do karabinu, a hem polecaem opiece boskiej. Trzeba bowiem wiedzie, e jeli chodzi o kradzie broni i wojskowego
178

Wspomnienia i refleksje Powstacw wyposaenia, wszelkie moralne skrupuy przestaway istnie. Odpito ci granaty, gdy spa, szczajc nawet musiae trzyma karabin w drugiej rce. *5* Na spotkania z dziewczynami wymykalimy si zazwyczaj, gdy ogie artyleryjski sab w godzinach przedwieczornych. Niemcy ku kocowi dnia mniej atakowali, moe byli utrudzeni, a moe uwaali, e nieatwo bdzie zorganizowa obron wieo zdobytej pozycji przed zapadniciem ciemnoci. Powstacy za, jeli nie musieli, nie kontratakowali o zachodzie soca, majc noc za pasem. Zawsze odczuwaem nieprzyjemne napicie w bramie komendy andarmerii, gdy pytalimy wartownika o dziewczta. Byo to tak, jakby po kilkunastu latach wracao si do rodzinnego miasteczka z dalekiego kraju, aby odnale starych przyjaci. Oczekiway nas jak siostry braci-rybakw dobijajcych do brzegu pord sztormu. Potem szykoway jedzenie i pierwszy raz w yciu czuem si jak mczyzna, gowa domu, ktrego po pracy witaj z szacunkiem i uznaniem. Przy wieczce, przegryzajc przysmaki z andarmskiego stou, rozmawialimy o boju. Musiaa by te i inna potrzeba, by wydarzenia dnia opisa sowami, inna ni imponowanie dziewczynom, ktre i tak nas podziwiay. Jeszcze dwa, trzy dni, i Powstanie skoczy si, mylaem. A po wojnie bdziemy razem wczy si po wiecie: palmy, kaktusy, baobaby, minarety, piramidy, pagody, rafy, laguny. * 6* Czerwienic wierzchoki drzew, niskie zadymione soce kado dugie cienie. Z pmroku, spod gazi i krzakw, moga wybiec w kadej chwili niemiecka tyraliera. Byo nas tylko kilku uzbrojonych. Groza ogarna wszystkich, e kompania wycofaa si zostawiajc nieuzbrojonych na pastw Niemcom. Oczywicie, cofa si mona byo zaledwie p kilometra, dalej cofanie automatycznie przeradzao si w marsz ku przodowi. Prawie na kadym rogu by waz do kanau. Nikt z nas nie wiedzia, ktre z nich otwieray si do

179

Wspomnienia i refleksje Powstacw burzowca na oliborz. Zdawao si, e aby uciec ze Starego Miasta, wystarczyo tylko podnie waciw klap i zej pod ziemi. *7* Zadanie, ktre dostaem od oficera, byo tak niezwyke i proste, e z miejsca wzbudzio we mnie podejrzenia. Ktokolwiek pojawi si na ziemi niczyjej midzy szop a Arsenaem lub dalej poza szop wzdu ciany Arsenau: strzela. Porucznik usiowa rozwia moje wtpliwoci podkrelajc, e bez wzgldu na to, jak ten kto bdzie wyglda zabi, nawet gdyby by w mundurze powstaca. Utkwio to mi w pamici jako jeden z niedorzecznych rozkazw. Jak si po wojnie dowiedziaem, ten rozkaz by jednak do pewnego stopnia uzasadniony. Tego samego czy poprzedniego dnia poleg trzeci dowdca naszego batalionu, kapitan Edward. O wicie, widzc onierzy z biao-czerwonymi opaskami na ziemi niczyjej, wysun si i zawoa. Strzelili do niego z pistoletu maszynowego. Jak zwykle, podejrzewano Ukraicw. Czas mija mio, dziewczta przyniosy niadanie. Cicha bogo zalewaa mi serce, gdy po przespanej nocy, majc wci ociao w kociach, siedziaem wygodnie na krzele popijajc sodzon kaw. Trzeba by frontowym onierzem i troch wojn lubi, by zrozumie, jak czuje si czowiek, ktry do niedawna sam by zwierzyn, a teraz na odmian z bezpiecznego ukrycia okiem kusownika lustruje przedpole wypatrujc, kogo by ustrzeli. Na moich oczach dzie budzi si do ycia i do mierci. Z dogorywajcych zgliszcz dym si snu powoli, rozwietlony pierwszymi promieniami, brzoskwiniowy u gry, doem jeszcze szary. Czerwone soce wschodzio i nie wiergot ptakw je wita, ale rzadkie strzay, jak trzaskanie suchych gazi pod stop grubasa. Nie spuszczajc oczu z przedpola, poprawiem barykad. Do mych ulubionych zaj naleao urzdzanie si na nowym stanowisku takim, ktre jeszcze nie znajduje si pod obstrzaem. Nim si wziem do
180

Wspomnienia i refleksje Powstacw przemeblowywania, wpierw pozwoliem pogalopowa wyobrani, co najgorszego moe si przydarzy. Trzeba zastanowi si, ktrdy odamki prysn, gdy pocisk wleci ukosem std albo stamtd. Co robi, gdy granat padnie przede mn, za mn. Gdzie zastawi si blatem stou, a gdzie drucian siatk z ka. Gdzie podeprze fotelami, uszczelni materacami, nie blokujc sobie przy tym drogi odwrotu. Jak sobie pocielesz, tak si wypisz. *8* W swoich pamitnikach Br-Komorowski napisa: Twierdz duchow Starego Miasta by Koci Jezuitw w ktrego podziemiach ojciec Tomasz opiekowa si urzdzonym tam szpitalem. By on jednym z tych niewielu, ktrych niezmiennie pogodne usposobienie odcinao si ostro na tle ponurej rzeczywistoci Starego Miasta. Kiedy rozpocza si ewakuacja, zaproponowa mu Wachnowski, aby szed z onierzami, ktrzy tak przywykli do jego krzepicych sw w tych cikich dniach. Ale ksidz odmwi. Uwaa, e jego obowizkiem jest pozosta i opiekowa si nadal ciko rannymi. Nie ujmujc w niczym ojcu Tomaszowi, wiadomo, i byo wielu cywilnych, duchownych i wojskowych, ktrych niezmiennie pogodne usposobienie odcinao si ostro na tle ponurej rzeczywistoci Starego Miasta. Wielu ryzykowao ycie opiekujc si do samego koca ciko rannymi, ktrych wikszo potem wrogowie dobili. Wic po co od razu twierdza duchowa, po co to dcie w surmy. Jeli kto, to wdz, powinien by twierdz duchow. Nie byo adnej okazaej twierdzy. Ktby j zreszt mg dostrzec wrd dymw i dotrze do niej pod kulami. Si duchow Starego Miasta stanowiy tysice malekich, nieznanych twierdz. *9* Powrcilimy do rozmowy o burzowcu. Przedosta si na oliborz byo w zasadzie atwo. Kana wysoki, prosty, idziesz sobie wygodnie, nie garbic si. Tylko pod Dworcem Gdaskim waz otwarty, stpa naley bardzo ostronie, wolno, ng z wody nie wyjmujc, najlepiej cignc je po samym dnie. Co myla
181

Wspomnienia i refleksje Powstacw Kobuz-subista, gdy cay pluton w sile poniej dwudziestu rozprawia otwarcie o dezercji jeszcze tej nocy? Nikt nie wtpi, e intendentura, policja, andarmi ju ukradkiem umykali na oliborz. Lada chwila Niemcy zauwa, wysadz kana, a kto nie zdy mier frajerom! Wok, tak jak daleko sigay materace, toczyy si te same rozmowy. Od pocztku walk o Stare Miasto wybucho obok mnie kilkaset pociskw i granatnikw, jeden goliat, dwie bomby. Nie wolno wyzywa losu. Mam do do opowiadania do koca ycia. Dzi jestem zdrw i mog uciec. Ten si uratuje, kto si sam uratuje. Byle dalej od Pasau, od Starwki, od Warszawy... burzowcem na oliborz, a stamtd przebojem do Puszczy Kampinoskiej. Bdziemy spa w wysokiej trawie pod drzewami, opala si w zagajniku pomidzy sosenkami. Pachnie ywic, otrzepujesz mrwki. Kiedy mi jedna wesza do ucha i narobia takiego haasu, jakby ko galopowa. Teraz przez dziur w bbenku do mzgu by wlaza. Zawsze przed snem napycham waty do uszu, z t wat nieprdko si rozstan. W lesie bdziemy na przemian spa i sucha komunikatw z frontu; po silnym przygotowaniu artyleryjskim nieprzyjacielska piechota wsparta czogami.... Jak to teraz wszystko inaczej rozumiem... dawniej byy to tylko sowa... Teraz jestem specjalist od wojny, poznaem now dziedzin ludzkiego ycia. Odczekamy w lesie do koca wojny, aby nie dosta w czap pi przed dwunast. Potem pjdziemy okupowa Niemcy... Kaemy terkocz, rakieta za rakiet pomyka od Arsenau jak kula gorejcego niegu. Naley natychmiast obrci renice ku ciemnoci i tylko samym skrajem oka obserwowa, inaczej olepi ci na par minut, widelcem ci zadgaj i nie zobaczysz kto. Czasem zapada tak duga cisza po tamtej stronie, e zaczynasz myle, a nu ukradkiem si wycofali, moe kapitulacja Niemiec. Dopiero gdy rakieta znowu wystrzeli, wida, jak s blisko. * 10 * Uderzajca jest rnica stylu ycia na Freta i w Pasau. Tam bylimy tak blisko Niemcw, e mogli bi w nas tylko z broni paskotorowej, na cik artyleri nie zwracao si uwagi. Tu, nim szafa zdy skrzypn sze razy, trzeba stawa
182

Wspomnienia i refleksje Powstacw pod cian, nie zawsze wiadomo pod ktr. Nastrj jest znakomity, kady si wyspa i jest zadowolony z losu rezerwisty. Do tego Rosjanie w kocu uderzyli, a Amerykanie ju s za Paryem, wjad do Niemiec za trzy dni. * 11 * Kaw dostalimy ze szpitala w. Jacka, cukier wasny. Po duszych zachodach miejscowa piekarnia przydzielia kilka bochenkw zakalca. Widocznie ciasto chleba, co podroso, to od wstrzsu oklapo. Nawet mona odrni warstwy, kiedy ciasto roso, a kiedy opado. Przy uciu tynk chrupie pomidzy zbami. W takiej przeomowej chwili nie psuje mi to krwi, cho wiem od rannej Hanki, e andarmeria nadal zaera si konserwami. Gotw jestem je taki chleb i nic innego do koca wojny, byle tylko Pasau wicej nie oglda. * 12 * Zaledwie dziesi krokw dzieli przejcie pod oficyn od pasma ruinek, gdzie zaczyna si ziemia niczyja. S one zbyt niskie, aby suy nam za skuteczn oson przed pociskami, ale wystarczajco wysokie, by ukry przed naszym wzrokiem Niemcw wybiegajcych z Pustego Domu. Chcc ich w por zobaczy, naleaoby usadowi si na gruzie, na wprost wypalonych okien Pustego Domu, gdzie za dnia wida niemal jak na doni. Nawet noc lkam si wychyli, cho wiem, e nie mog zauway mnie w ciemnoci - jest to jakby lepej mierci spojrze w oczy. Z Pustego Domu po nocy Niemcy rzadko kiedy strzelaj, zbyt to blisko, by ryzykowali zdradzi swe stanowisko. Za to z wysokich kamienic na rogu Bielaskiej czsto pruj dug seri po gruzie - wietliki migaj nad podwrzami. Schowasz si z tyu, Niemcy zaskocz ci, bo ich nie widzisz; staniesz z przodu, oberwiesz, bo ci widz. Biednemu bez amunicji zawsze wiatr w oczy wieje. Noc rozmawia nawet pgosem nie wolno, drepta w miejscu te niedobrze, bo chrupie pod butem. Po kilku godzinach stania nogi z trudem podtrzymuj ciao. Szyja sabnie i ugina si pod ciarem hemu i gowy. Co opr si o mur, powieki same opadaj i zaczynam majaczy. Z rzadka huknie pojedynczy granatnik - nie do, by wybi czowieka ze snu. Wlecze si ta noc i
183

Wspomnienia i refleksje Powstacw wlecze. Wyczekuj wschodu soca jak zbawienia, zapominajc co dzie przynosi. Gdy wita, jestem ju tak zmczony, jakbym wcale nie mia caodniowego urlopu. O tak wczesnej porze normalny mieszczanin jeszcze si nie goli ani nie myje zbw, a my ju jak rolnicy rozgldamy si po horyzoncie, odgadujc co dzie przyniesie. Moe Bozia sprawi, e si zachmurzy, a eby tak jeszcze deszcz lun! Tam, gdzie niebo zbiega si z ruinami, ciemny opar wisi jak zapowied burzy, ale gdy soce zaleje promieniami okolic, wyjania si, e to dym, jak zwykle. Z naraeniem ycia Zosia z blizn na szyi i Sylwia roznosz kaw prosto z kota w sali. Jedzenie odbywa znacznie dusz drog. Wdruje ze szkoy przekopem do podziemi Pasau, drabin na parter, przez wielkie okno, w d po gruzie na skraj podwrza za Pasaem. Tu poboni robi niewidoczny znak krzya, pozostali tylko gboko, na zapas, nabieraj powietrza kilka razy, bo oddychanie zwalnia bieg. Potem trzeba odbi si ostro i skoczy te 30 krokw do przejcia pod oficyn, gdzie jest punkt wypoczynkowy. Oczywicie nie z penym dzbanem. Std cige opnienia. Do tego doszo, e czowiek nie wie, co je. Jeli na przykad przynios zup o drugiej po pnocy, to nie wiadomo, czy to kolacja czy niadanie. Suba obserwatora na wprost Pustego Domu daje tak nike nadzieje ogldania wasnych wnukw, e podporucznik Marian ju nie rozkazuje ty, ty i ty ale raczej wyraa si w tonie zachcajcym no, ktry to tam idzie na gr itp. Raz nakania kogo bardziej energicznie, a ten mu na to: A pomiertne odznaczenie bdzie? Od tego czasu Marian polega na ochotnikach. * 13 * Na sal noclegow w Pasau wracao si jak do domu rodzinnego. Sam widok kilkudziesiciu materacy odpra. Sala przedstawiaa mieszany obraz sypialni, jadalni, czytelni, fabryki i frontu. Powstacy spali, czytali, rozmawiali, spierali si, poywiali, krcili pomidzy maszynami z broni w rku. W kcie kocio bulgota i dymi nieustannie. Kucharz Ukrainiec lub jego pomocnik
184

Wspomnienia i refleksje Powstacw dogldali go wci, dorzucali paliwa, mieszali. Ktry tam prbowa gra na organkach. Przez szerokie drzwi, a raczej otwr, gdzie si one poprzednio znajdoway, wychodzio si na druga, pusta sal. Tam ju stay tylko posterunki bojowe. Przyjemnie byo, zdjwszy hem, osun si na materac i p lec, p siedzc, z kubkiem kawy w jednej rce, pajd chleba w drugiej, u mae ksy na papk, popija drobnymi ykami i paznokciem bez popiechu usuwa z jzyka okruchy tynku. Na stanowisku strzeleckim czowiek zazwyczaj poywia si, jeli nie stojc, to w niewygodnej pozycji, nie wypuszczajc karabinu z rk i nie spuszczajc oczu z przedpola. * 14 * Ranni lecy w szpitalach interesuj si, gdzie walczy Wehrmacht, a gdzie policja i SS temat, ktry nas mao obchodzi; nie poddajemy si, bo i tak w czap.. Ich jedyn nadziej jest natychmiastowa kapitulacja Niemiec lub wejcie Rosjan. Nie mog liczy na to, e ich rany wygoj si, zanim Niemcy wkrocz. My, zdrowi, moemy si jako wymkn, ale co spotka rannych, kady wie... Niemcy wejd, podpal domy. Wpierw dostan w czap ci, co nie mog wsta; potem ci, co nie mog usta na nogach; nastpnie ci, co nie mog i o wasnych siach; a na kocu ci, co zwalniaj w marszu. I to tylko pod warunkiem, e Niemcy bd w dobrym humorze inaczej rozwal wszystkich od razu. * 15 * Gdy jeste pierwszy raz w yciu noc na stanowisku, czujesz si, jakby mia tysic oczu. Widzisz gwiazdy, mgawice, odlege rakiety, kolory ognia, konfiguracj cieni i blaskw. Wkrtce jednak przychodzi czas, kiedy dostrzegasz tylko to, co ma wpyw na dugo twego ycia. W pierwsze noce liczyem godziny od zachodu soca, potem kwadranse; pod koniec czwartego tygodnia powstania minuty. Hem zwykle nosz na gowie, rwnie i na sali noclegowej. Wypuci go na chwil z rki i wicej go si nie zobaczy. Niektrzy jednak ju nie wytrzymuj
185

Wspomnienia i refleksje Powstacw jego ciaru i noc, gdy spokojniej na stanowiskach, hemy zdejmuj; by uly szyi, naraaj gow. Jeszcze dwa tygodnie temu dobra eksplozja o kilkanacie krokw przywrciaby mi rzeko na duszy czas, teraz podmuch wybuchu tylko na krtko orzewia. Ledwo kurz opadnie, senno wraca, a z ni lk przed zaniciem. Coraz to mi si wydaje, e kto si skrada, to sysz, to nie sysz, z przodu, z tyu, serce mi wali. Szczypi si w policzek, w udo, gryz wargi do blu, myl o nagich dziewczynach, kiwam si i tak mi schodzi do witu. Rbek soca byska w szczerbie muru. Wkrtce caa kula, niby okopcona pomaracza, wisi nad postrzpionym horyzontem. Przez szpary w dymie wiato rozbiega si pasmami i promienicie, jak na obrazku pod tytuem stworzenie wiata w podrczniku religii dla szkoy powszechnej, przedstawiajcym moment, gdy Bg rzek niech stanie si wiato. Nadejcie dnia jak zwykle zamiast ptaszt oznajmiaj snajperzy. Pmrok jeszcze zalega w zakamarkach, zapadlinach, szczelinach, w gbi okien, i atwo dopatrzy si ludzkiego ksztatu tam, gdzie go nie ma. Doczaj si peemy, kulomioty, dziaka szybkostrzelne bijce wolniej i z postkiwaniem, potem odzywaj si wiksze kalibry i ju nie ustaj. Razem ze socem samoloty wychodz na niebo, zataczaj wielkie koa wysoko, potem coraz wsze krgi i coraz niej. Tak pewnie kr spy. Ile trzeba silnej woli, by do nich cho raz nie strzeli, gdy lec nad dachami. Od ziemi, ze stanowisk niemieckich podrywaj si rakiety i mkn ku nam zostawiajc w powietrzu pkoliste smugi dymu. Kostucha zakrzywionym paluchem wskazuje, gdzie si kryjemy. Lotnicy wyspali si, ogolili, umyli, o wicie zjedli niadanie i poszli do pracy. Polataj sobie, po-nurkuj, zawrc, wylduj na Okciu, przegryz, popij mlekiem, sokiem, posuchaj radia, a im nowe bomby doczepi, wychyl jednego sznapsa na drog.... Wczeniej czy pniej dziewczyny przynosz kaw i staromiejski chleb. By nie wyama plomby w zbie i nie przecia odka tynkiem, uj powoli i betam kaw z chlebem w ustach tak dugo, a powstanie papka, Wsysam j pomau, aby tynk osiad na dnie jamy ustnej. Zajmuje to sporo czasu, ale nic innego nie mam do roboty, jak tylko sta i nie zagapi si.
186

Wspomnienia i refleksje Powstacw * 16 * Ilekro trac panowanie nad sennoci, wstaj, a gdy nogi si zmcz, siadam. Wbijam paznokcie w policzki, w ucho, szczypi si w udo, ale senno powraca, jak tylko ustaje ostry bl. Strach te czasem trzewi mnie na krtko. Jeli zdrzemn si, Niemiec stanie w oknie i popruje z peemu albo wejd od tyu i strzel mi w plecy. Wic zmieniam temat na dziewczyny... jakby to one wyglday nago. Poprzednich nocy wyobraaem sobie te, ktre znaem przed Powstaniem, ale ju mi si znudziy, ju mnie wicej nie orzewiaj. Wic myl o Wandzie, Zosi z blizn na szyi, Zosi Kos, Sylwii. Pozwalam im si rozbiera powoli, a sam zerkam przez dziurk od klucza zgadujc, ktra to jest. Widz skrawek ciaa zaokrglony, biay, biodro, a moe pier. Ciemne pasmo opalenizny. I tak na przemian, to widz dziurk od klucza, to okratowane drzwi sklepu, to okratowan dziurk od klucza. Ktra to te jest... Wanda ze smolistymi brwiami...? Tak blisko, e widz pory skry... porusza si to w t stron, to w tamt, pewnie nago stoi przed lustrem i robi wygibasy... nie piesz si z odgadywaniem, bo jeszcze duo nocy zostao... a oto twarz przemkna, zagapiem si, nie poznaem. Okropne zmczenie wraca, niemal trac przytomno, patrz i nie widz.,. to sysz, to nie sysz chrupania od ulicy, chyba ukradkiem stpaj na palcach, podeszli pod okno i stoj. Wycelowaem, a nog szturcham Muszk. Siada obok mnie na krzele, obaj nadsuchujemy, nic si nie dzieje. Daj mu karabin, a sam opieram si o framug drzwi i zamykam oczy. Szarzeje, id do kuchni za piec za potrzeb, czyli jak to si na wsi mwi, za stodo. O tej godzinie jest zbyt jasno, by prbowali zaskoczy nas nocnym atakiem, a za ciemno na zsynchronizowane natarcie piechoty i artylerii. Kadego ranka na strasznie bkitne niebo wytacza si zwiastun mierci soce. Brzmi to moe przesadnie, ale pomyle, o ile duej trwaaby nasza obrona, gdyby nad Starym Miastem wisiay nisko ciemne, deszczowe chmury i lao z nieba, jak to si czsto dzieje latem. Ogie szerzyby si wolniej, sztukasy by niedowidziay i czasem rzuciy bomby na swoich, a heinkle w ogle w bitwie nie brayby udziau. Ale za to nikt by nie uszed kanaami.
187

Wspomnienia i refleksje Powstacw Noc, pprzytomny i w trzech czwartych guchy, wzdychaem do wiata dziennego. Teraz, o wicie, zgodzibym si, by przyszo zamienie soca i szara godzina zostaa na zawsze. Oczywicie, takie myli nie zaprztaj mi zbytnio gowy jako niepraktyczne. Dzie po dniu wychyla si soce za plecami spoza ruin od strony placu Krasiskich i skrca w prawo. Dostrzegam je znowu, gdy przede mn schodzi nad Arsena. Gdzie promie soca siga, tam i pocisk moe spa, wic pomimo piknej pogody yje si w cieniu. Narodziny dnia anonsuj granatniki razem ze snajperami. Zapewne Niemcy poywiaj si i w ten sposb daj do zrozumienia, eby im nie przeszkadza. * 17 * Kto zameldowa, e Niemcy s w Pasau. Czapa. Po drugiej stronie wielkiego korytarza na wysokoci pierwszego pitra byy mae okienka, skd mogli wrzuci granaty przez drzwi do obu sal. Nie wiadomo byo, gdzie stan: przy cianie dla osony przed odamkami, czy w drzwiach na wielki korytarz, aby nie da si Niemcom zaskoczy. W czasie, gdy leaem pod obstrzaem w gruzie, ppor. Szofer na czele grupy uderzeniowej wpad pierwszy do sali, gdzie byo piciu Niemcw. Rozpylacz od razu mu si zaci i nim skoczy w ty przylegego pokoju, ju zdyli do niego strzeli. Szofer jeszcze rzuci granat, pikny, kostkowany, angielski i zemdla. Wszystkich piciu Niemcw poszarpao. Haratanina wewntrz Pasau nie trwaa dugo. Niemcy umknli do Arsenau, ci, co weszli na gruzy midzy Pasaem a Dug, te zawrcili... Szofer dosta w gow; zamroczonego zaraz wynieli do tak zwanego szpitala, czyli skadnicy rannych. Czogi odjechay, pobojowisko obja martwota przerywana terkotem kaemw i suchym trzaskiem granatnikw. Jest spokojnie i nieraz mija p godziny pomidzy granatnikami, wic jest czas zastanowi si nad przyszoci. Rne zmory wisz nad nami. Brak amunicji jest jedn z nich. Nikt nie wie, e pozostao mi przeszo szedziesit naboi, bo nie strzelam na chybi trafi i dlatego od walk o Arsena nie strzeliem ani razu. W ogle nie wiadomo, ile kto ma amunicji. Z tego, co mwi, wynika, e znacznie mniej ode mnie, ale i ja przyznaj si tylko do poowy. Przed tygodniem poznaem dwch powstacw z Chrobrego, jeden mia
188

Wspomnienia i refleksje Powstacw holenderski karabin z dwudziestoma i jednym nabojem, a drugi woski z siedemnastoma. Z tak iloci amunicji atwo popa w przesadn oszczdno i w ogle nie strzela, a ju bdzie za pno, bo jak gospodarowa siedemnastoma kulami do kapitulacji Niemiec, rosyjskiej odsieczy albo koca ycia? Podobny los grozi kademu, poniewa nie ma adnych zapasw. * 18 * Sobota Amerykanie przekroczyli Sekwan na pnoc od Parya. Na Starym Miecie odparto natarcia na PKO. Walka toczy si wewntrz Katedry. Nieprzyjaciel przenikn na Bielask pomidzy paac Radziwiw i Bank Polski, przeciwnatarcie z paacu Radziwiw odrzucio go na Tomackie. Odparto natarcie na Ratusz z Opery i z Kocioa Kanoniczek. Nieprzyjaciel opanowa fabryk Quebracho, w przeciwnatarciu odzyskano fabryk, z wyjtkiem garay. Paac Mostowskich broni si. Niedziela Rosjanie uderzyli na Rumuni, Amerykanie przekroczyli Sekwan na poudnie od Parya. Na Starym Miecie nieprzyjaciel opanowa paac Radziwiw i pnocne skrzydo Banku Polskiego. Odparto natarcia na ulic Bole, Ratusz, paac Blanka, szpital Jana Boego i PWPW. Opuszczono paac Mostowskich. W godzinach wieczornych nieprzyjaciel wdar si do kotowni szpitala Jana Boego. Poniedziaek Rosjanie przerwali front w Rumunii. Amerykanie zajli Wersal i Fontainebleau, Na Starym Miecie, po wysadzeniu pozycji nieprzyjaciela, odzyskano pnocne skrzydo Banku Polskiego. Wyparto nieprzyjaciela z paacu Radziwiw i Kocioa Kanoniczek. O godzinie 12 przez wyrw w cianie wdar si do rodka Katedry oddzia nieprzyjacielski z czogiem. Mimo odrzucenia piechoty, nie udao si zbliy do czogu. Wieczorem nieprzyjaciel opanowa drukarni PKO. Odparto natarcia na Ratusz, paac Blanka i szpital Jana Boego. * 19 * Od tygodnia najbardziej ulubionym tematem s kanay. Potem id wiadomoci z rosyjskiego frontu, tego po drugiej stronie rzeki. Rozwaania na
189

Wspomnienia i refleksje Powstacw temat tchrzostwa innych oddziaw straciy na popularnoci i splataj si z rozmowami o kanaach. Za zoto sprzedaj przepustki do kanaw. Zaoga PWPW, odpdziwszy andarmw od wazu, zesza do kanau. Intendentura i andarmeria ju si wymykaj. Inne oddziay liniowe maj lepsze chody i wpuszcz ich do kanau przed nami. Takie wieci, podniecajc wyobrani, spdzaj sen z powiek. Czowiek moe si obudzi o wicie w rozpaczliwej sytuacji: dowdztwa noc odeszy, chaos, ludno przechodzi do Niemcw z biaymi flagami... RDMIECIE *1* Wychodzenie z kanau trwao duej ni wchodzenie. Niektrych wycigano. Zaskoczya mnie noc i widok szyb w oknach. Obok wazu stao kilka osb, cywilw i powstacw na wp po cywilnemu, wszyscy uczesani, dziewczyny w letnich pantofelkach. Zawstydziem si swego wygldu: bez broni, bez munduru, jak uciekinier. Jeszcze nie przywykem do tego, aby patrzono na mnie z litoci. Dali nam od razu wod do obmycia twarzy i kromk chleba. Poszlimy dalej z nowym rdmiejskim przewodnikiem, poprzedni dwaj chyba zawrcili na Stare Miasto. I o dziwo, jak w bajce, znalazem si znowu pod Palladium, na punkcie rozdzielczym czy zbiorczym, dokadnie w tym samym miejscu, gdzie przed miesicem zobaczyem pierwszych powstacw i pierwszego zabitego na skrzyowaniu Marszakowskiej ze Zot. Jedynym dowodem mojej onierskiej przeszoci by wojskowy but i portki Luftwaffe. Byem tak samo bez broni i samotny jak miesic temu. Z zaciekawieniem gapiem si na miejscowych powstacw. Na sali kinowej przy ekranie palia si maa arwka rozpraszajc nieco ciemnoci. Siedlimy obok siebie wymieniajc uwagi o kanale. Co ja braem za porzucone plecaki, to zdaniem kolegw byy trupy. Spostrzegawczo nie dopisywaa mi w kanale. Oczekujc wiata dziennego nie zauwayem nawet, kiedy przechodzilimy noc pod otwartymi wazami. Inni nawet gwiazdy widzieli
190

Wspomnienia i refleksje Powstacw nad gow. Motor, ktry raz usyszaem, mia by czogiem, przejedajcym tu obok wazu. Rozmowy przycichy. Od czasu do czasu kto ukazywa si na tle ekranu zapewniajc, e szykuj nam kwatery. Wszystkiego byo nas ze trzydzieci osb. Siedzielimy skupieni porodku morza czerwonych, pluszowych foteli, koniec sali nikn w mroku. Nie mona byo wycign si w poprzek, bo porcze piy w ebra. To opieraem czoo o fotel z przodu, to znw zsuwaem si jak najgbiej, pdrzemaem coraz bardziej obolay. Budziem si raz po raz, lina cieka mi z ust na pier, co otworzyem oczy, spoglda na mnie pusty, szary ekran. Nie wiem, dlaczego nie wyspaem si po prostu na pododze. Moe utrata karabinu sprawia, e nie chciaem zadziera z tym umytym oficerkiem z podwinitymi rkawami, ktry nas mia zaprowadzi na kwater. Po Starwce pluszowy fotel dawa poczucie luksusu. Tak wic luksusowo siedzielimy, mikko, cicho, bezpiecznie. Gdy tylko zamykaem oczy, obrazy kotoway si wok wydarze ostatnich dwudziestu czterech godzin. Tum noc na Hipotecznej, rozpruty Pasa, kanay w bkitnym wietle latarek; majaczyy dziesitki twarzy zasypanych, a moe jeszcze ywych. Kto wszed i oznajmi, e ju dzie i e moemy uda si na niadanie. Drepczemy wolnym kroczkiem Zot na plac Napoleona do restauracji P, to znaczy Pomoc onierzowi, tego u nas na Starwce nie byo. Ludzie nie przyzwyczaili si jeszcze do wygldu powstacw ze Starwki, ogldaj si, przystaj. Wadze okazayby wicej rozumu internujc nas natychmiast po wyjciu z kanau, celem poddania przymusowemu odkurzeniu, myciu, goleniu, strzyeniu oraz spaniu przez dwie doby, zamiast psu powietrze gupi propagand, e nie jest le, a bdzie lepiej. A tak budzilimy groz wygldem, zapachem i staromiejskim humorkiem. *2* Przed wieczorem ruszyem w poszukiwaniu kwatery. Od Annasza do Kajfasza. Tylu ju nas byo ze Starwki, e miejscowym nie imponowalimy. Pytali:

191

Wspomnienia i refleksje Powstacw - Z jakiego batalionu ? - Chrobry - A gdzie pozostali? - Zginli pod gruzami - Gdzie ? - W Pasau Simonsa - Wszystkich nie mogo zasypa. - Zasypao... - Legitymacj masz? Tymczasem zaczyna mi si krystalizowa wiatopogld: na lini si nie pcha, od komendy gwnej trzyma si z daleka, bo ich bd bombami okada, ale nie za daleko, bo jak co do czego przyjdzie, to oni zawsze co wykombinuj, aby skr swoj ocali, i bdzie mona w toku pomidzy ich nogami si przemyci. *3* Sam nieraz zastanawiam si, jaki by mj wkad w zwycistwo nad Trzeci Rzesz. Przecie nie trafiem adnego Niemca, cho nie mgbym przysic w takim mtliku nieraz si nie zauway. Po duszym myleniu doszedem do wniosku, e sprowadza si to gwnie do faktu, e nie daem si zabi. Ile to amunicji Niemcy na mnie zmarnowali, ile kul bzykno obok, ile granatnikw, pociskw, bomb. A benzyna do sztukasw; ropa do czogw; wgiel do parowozw, ktre podwoziy do Warszawy zaopatrzenie i czci zapasowe; a kosztowne rakiety magnezjowe, ktre rozbyskay na niebie, ilekro noc potknem si o cegy. Lotnicy, artylerzyci, fizylierzy, kolejarze, robotnicy w fabrykach broni. Ile czasu powicili oni wszyscy, by mnie zabi. A ilu Rosjan, Anglikw, Amerykanw ocalao, poniewa wszystkie te kule, pociski i bomby nie posypay si na nich.
192

Wspomnienia i refleksje Powstacw CZERNIAKW *1* Jak dotd ogldaem Powstanie i wydarzenia na frontach niejako z dna leja po bombie. Odkd powrciem na Czerniakw, przygldam si wiatu bardziej jak z Olimpu. W przerwach midzy roberkami dyskutujemy bez przesadnego pesymizmu o cikim losie Powila, gdy kad porak Powstania wyrwnuj wielkie zwycistwa naszych przyjaci. My utracilimy Lipow i Radn, Niemcy Bruksel i Lyon. Niemcy zdobyli Elektrowni, Anglicy Antwerpi. Ulica Dobra pada, Finlandia skapitulowaa. Niemcy zajli Teatr Narodowy, Anglicy twierdz Namur. Niemcy zajli koci witego Krzya, Anglicy Besancon. Niemcy zdobyli Komend Policji, Rosjanie zajli Bugari. Niemcy przekroczyli Nowy wiat, Amerykanie granic niemieck. *2* Zwoalimy rad wojenn, trzeci z kolei. Zwoywalimy je, gdy jeden z nas, Edek lub ja, uwaa, e naley podj bez zwoki decyzj o wielkim znaczeniu. Naradzalimy si we czwrk. Nasze rozumowanie byo nastpujce. Jeli Rosjanie atakuj Prag, to znaczy e Churchill i Roosevelt nakonili Stalina, aby pomg Warszawie. Wobec saboci Niemcw upadek Pragi jest przesdzony, moe to nastpi szybko, moe si przecign i tydzie. Sytuacja na Czerniakowie staje si niejasna. Tutejsza zaoga bardzo saba i moliwe, e nie wytrwa do przyjcia Rosjan. Zapada decyzja natychmiastowego powrotu do rdmiecia pod skrzyda Komendy Gwnej AK. Genera Monter, wprawdzie nominalnie tylko komendant garnizonu warszawskiego, ale w rzeczywistoci faktyczny dowdca i jeden ze sprawcw
193

Wspomnienia i refleksje Powstacw Powstania, odmiennego by zdania, czemu da wyraz w oficjalnym Komunikacie Wojennym, ktry jeszcze dotar na Czerniakw. Wedug niego nieprzyjaciel usiowa odepchn zaog Czerniakowa od Wisy dla skrcenia sobie drogi wycofania na pnoc wzdu rzeki. Nie po raz pierwszy oceni on niemieckie uderzenie jako prb ucieczki. Jakby opacao si Niemcom toczy krwawe walki przez par dni po to tylko, aby sobie skrci marsz o godzin lub dwie. I dlaczego mieli Niemcy przebija si na pnoc, skoro mogli bez przeszkd wycofa si na zachd? Swym niezomnym optymizmem i zdolnoci przewidywania genera Monter niewtpliwie zasuy sobie na miejsce wrd kompanw dobrego wojaka Szwejka. Przecie to on, pod wieczr 31 lipca, postraszy swego komendanta Bora, e ju prawie za pno na Powstanie, bo Niemcy wycofuj si. *3* Od ludzi Radosawa dowiedziaem si, e Rosjan jeszcze nie widziano, ale e maj si przeprawia jeszcze tej nocy. Duch bojowy powstacw by dobry, pomimo braku amunicji. Cho pozostay tylko niedobitki, moe co czwarty przey, atwiej byo ich zabi ni zama. Wieci o przyjciu Rosjan syszaem codziennie od pocztku Powstania, tym razem nie miaem powodu wtpi. Ledwo trzymajc si na nogach ze zmczenia i odprenia, wyszukaem miejsce w piwnicy na betonie przy wglu, wprzd upewniwszy si, e okna wychodz na podwrze, i zasnem. Ocknwszy si, usyszaem rozmow: - Jacy to ruscy, co pani opowiada, to Polacy, polskie mundury maj... - Ruskie w polskich mundurach. - Jak to, sama syszaam, po polsku mwi. Wyszedem na piwniczny korytarz. Dniao ju. Przede mn stali polscy onierze.
194

Wspomnienia i refleksje Powstacw Koniec Powstania, a ja wczoraj omal nie utonem u brzegu. Cae to nocne czoganie wydawao si niepotrzebne, mogem powita ich ze studzienki. Czuem si bezpieczny jak nigdy w yciu. Dumny z siebie samego, e w cigu tych szeciu tygodni nie daem si Niemcom. onierze nie odzywali si, jakby oniemieleni. Obwieszeni byli granatami i uzbrojeni w pepesze, ktre przypominay krtkie, przysadziste karabinki. Niektrzy mieli rusznice przeciwpancerne o dugich lufach. Wygld mundurw by niemal rwnym zaskoczeniem jak sama obecno berlingowcw. Im duej patrzyem, tym pikniejszy wydawa si krj i kolor. agodna ziele mchu, jake rna od chemicznych kolorw niemieckich mundurw, grynszpanu policji i feldgrau Wehrmachtu. Mieli ciepe jesienne paszcze z porzdnej weny, prosto spod igy. Guziki z orzekiem pomalowane na zielono. Pasy, rogatywki. Chciao mi si ukradkiem dotkn mechatego rkawa. *4* Wkrtce zorientowaem si, e walka toczy si bez zmian w najbliszej okolicy. Pomimo wyldowania odsieczy, Niemcy jeszcze nie wycofali si. W rzeczywistoci znajdowali si nadal po drugiej stronie Czerniakowskiej. Od biwaku na podwrzu dzielio ich kilkadziesit metrw i jedna grubo domu, dlatego te bardzo nieswojo czuem si pod otwartym niebem. Przemkno mi przez gow, aby i do Wisy i noc przeprawi si na Sask Kp. Sdzc po kanonadzie, jaka zerwaa si znw po wschodzie soca, nie byo bezpiecznie krci si za dnia po Czerniakowie. Naleao zaczeka do zapadnicia ciemnoci, a tymczasem dzie ledwo si zacz. Dom przy Okrgu 2 wyglda na solidn budowl i by prawie twierdz, poniewa zaoga skadaa si z powstacw batalionu Zoka, wspartych pepeszami i rusznicami berlingowcw. Zreszt, po co ryzykowa przepywanie na Prag tej nocy mylaem skoro Niemcy i tak odejd lada dzie. *5* Dom przy Okrg 2 tak by zatoczony uciekinierami z Szarej, niegockiej, Rozbratu i Czerniakowskiej, e i w nocy gotowano na podwrzu. Odblask ognisk czerwieni ciany, owietla postacie warujce przy kotach i
195

Wspomnienia i refleksje Powstacw zaimprowizowanych kuchenkach. Z nastaniem dnia wyduyy si kolejki przed paleniskami. Ilo mogiek w ostrym kcie podwrza potroia si od wczoraj rana. Usypane ostatnio nie miay ani krzyy, ani tabliczek z nazwiskami. Z mieszkania dozorcy przygldaem si jak zrywano asfalt i kopano nowe doy. Kilka zwok czekao na swoj kolej. atwo byo odrni pierwsze groby, odznaczay si wysokimi, starannie uformowanymi kopcami. Cmentarz wypenia ju trzeci cz podwrka, rs szybko i wypiera biwak. Ranek niczym by si nie rni od poprzedniego dnia, gdyby nie eksplozja, ktra nieoczekiwanie wstrzsna podwrzem. Powsta niesamowity harmider, krzyki, kto mg, uciek. Zaskoczyo nawet mnie, e potrafili upuci granatnik na dno takiej gbokiej i wskiej studni. Ledwo pierwsze wraenie mino, mnstwo ludzi powrcio na podwrze, aby wynie rannych i ratowa resztki zupy z podziurawionych kotw. Coraz to powracao nieokrelone uczucie, e ju to wszystko kiedy przeyem i teraz tylko si powtarza. Ile razy widziaem podwrka kipice yciem, koty dymice zup, koty podziurawione odamkami, okazae pogrzeby z trumnami, skromne pogrzeby na kocu, zbiorowe mogiy i wreszcie nie pochowane ciaa, lece szeregiem, smagane odamkami. Chwilami wydawao mi si to wszystko zmor nocn, ktr ju niem i cho nie pamitaem dalszego cigu, przeczuwaem straszny koniec. To znowu mylaem jak kady, e skoro Rosjanie wmieszali si przerzucajc na ten brzeg berlingowcw, to Powstanie skoczy si dobrze. Ale ju po paru godzinach powstacy zorientowali si, e berlingowcy nie umiej si bi w tutejszych warunkach i gin krociami. Na przykad koo Spoem podkradli si po ciemku pod niemieckie stanowiska i pooyli za beczkami. Niemcy ich usyszeli, wystrzelali z kaemw, bo beczki byy puste. Dowdca nie da berlingowcom rozkazu odwrotu. Powstacy w tej sytuacji uciekliby bez wzgldu na rozkazy. onierzom armii Berlinga nieraz szkodzia nadmierna dyscyplina. Powstacy i Niemcy walczyli niczym w czapkach niewidkach, kryjc si w gbi mieszka. Berlingowcy, nim si otrzaskali z walk

196

Wspomnienia i refleksje Powstacw w miecie, strzelali z okien wysuwajc pier, jak to si widzi na rycinach z czasw Komuny Paryskiej. Nie daje mi spokoju, e Niemcy mog podbiec wzdu ciany, wrzuci granat do rodka i wdrapa si przez okno. Jak widzie wroga, samemu pozostajc niewidocznym? Jest to kwadratura koa, z ktrej rozwizaniem boryka si kady na pierwszej linii ognia, zwaszcza na takim stanowisku jak tu, przy oknie, skd pole widzenia jest znikome, a za to zewszd wida wysunit gow. *6* Ni std, ni zowd ogarnia mnie optymizm. Bez sztukasw Niemcy nie wygraliby na Starym Miecie, a tu mamy oson z powietrza, wsparcie artylerii, zdyscyplinowana regularna armia jest z nami. Amunicji maj tyle, e wedug staromiejskich norm powinno wystarczy do Berlina. Wci uwaaem berlingowcw za starszych braci, ktrzy dokocz, comy po dziecinnemu zaczli. Skoro Stalin wysa berlingowcw na warszawski brzeg, to nie pozwoli im wygin i my si razem z nimi uratujemy. Ju drugiego dnia suby wartowniczej strzpy takich i podobnych myli przebyskiway mi w gowie, jedna drug gonia, jedna drugiej zaprzeczaa. Czy warowaem przy wrotach, czy czaiem si przy oknie, czy rozmawiaem, wewntrzny dialog nie ustawa. To huk strzaw echem odbija si wewntrz mego ciaa, wprawiajc w drenie wszystkie wkna, to na odmian czuem si jak na bezpiecznych manewrach. Jakby wiatrak w huraganie przesania mi wiat, raz soce byskao, raz cie pada. Okresy nieokiezanego optymizmu i cichej rozpaczy przeplatay si nieustannie. Cichej, gdy aby nie odbiera odwagi modszym kolegom, udawaem wesoo i dziarsko. Rozpacz w obliczu nieuniknionej mierci i rado w oczekiwaniu rychego odwrotu Niemcw nadchodziy falami w coraz krtszych odstpach czasu. Mj umys ulega jakiej aberracji. W jednej chwili wszystko wskazywao na pomylny obrt spraw, a w nastpnej na odwrt nie byo na czym zaczepi nadziei. *7*
197

Wspomnienia i refleksje Powstacw Dzie ju posun si nieco i byby czas na drugie niadanie, gdy nage strzelanina wzmoga si, cho kucie czogw ustao. Biy setki kulomiotw. Tego jeszcze nie byo. Nie mogem odgadn, co si dzieje. Kto wpad do bramy woajc: - Amerykanie, latajce fortece!... - Spadochrony! woa inny. Spadochroniarze! krzyczy trzeci. Szybko zerknem przez elazne drzwiczki i zobaczyem wysoko na niebie spadochron jeden, drugi... Niemcy zapomnieli o nas, ze wszystkich luf bili w gr. - Desant!... Szalona rado ogarna bram. Gdyby nie to, e nieprzyjaciel obok, ciskalibymy si i strzelali na wiwat. Wytrwalimy do koca Powstania! Rosjanie i Amerykanie nam pomagaj! Spadochrony zniyy si. Wygldaj na zasobniki. Wpada miejscowy powstaniec i zaklina si, e spadochroniarz wyldowa na Szarej. Widzieli, jak rusza nogami. Sprawdzi nie mona, bo to ju po niemieckiej stronie. Fortece odleciay i cho zdawao si, e wiele zasobnikw wiatr znis do Niemcw, nastrj w bramie by odwitny. Kto by pomyla patrzc na bkitne niebo nakrapiane kolorowymi spadochronami, e Amerykanie skadaj wieniec na grobie Warszawy. *8* Koledzy zawoali mnie na posiek. Oddaem pepesz i zbiegem do piwnicy. Ledwie zaczem je, gdy piwnica zafalowaa, ciana za moimi plecami zachwiaa si, sypno okruchami tynku. - Goliat wyjaniem i jadem dalej, tyle e prdzej. Nim skoczyem, druga eksplozja zakoysaa domem. - Teraz piechota skoczy krzyknem.

198

Wspomnienia i refleksje Powstacw Co obudzio we mnie dawnego ducha: Amerykanie nad Warszaw; sowa Tura, e Krok jest dobrym onierzem; ch pokazania im, co Starwka warta; pokusa ugruntowania mojej dobrej reputacji na pi przed dwunast. Zerwaem si i pomknem schodami w gr. Jeszcze py wisia nad podwrzem, ceglasta mgieka. Obstawilimy stanowiska od ulicy. Nie mogem odnale mojej pepeszy. Bio tyle pistoletw maszynowych, e trudno byo si zorientowa skd. Staem po wewntrznej stronie wrt wpatrzony w t cian. Raz po raz wybuchay rczne granaty. Co mnie tkno to przecie na podwrzu. To, czego dowiadczyem w tym momencie, da si chyba porwna z uczuciem czowieka, ktry wszed do ani, a gdy drzwi zatrzasny si, uwiadomi sobie, e jest w komorze gazowej. Niemcy zajli dzib kamienicy. Dziesiciu nas zostao odcitych. Obok lea zabity wczoraj chopak. Okrge jak talerzyki, szeroko otwarte, zakurzone oczy patrzyy w sufit i troch na nas. Dotychczas uwaaem go za normaln cz skadow naszego stanowiska bojowego, rodzaj dekoracji teatralnej. Teraz jego spokj i obojtno w obliczu tego, co si bdzie wkrtce dziao, byy nie do zniesienia. Coraz to nawija si pod oczy. Nie chciaem umiera, z broni w rku czy bez broni! Myli z obdn szybkoci mkny mi przez gow. Jak wydosta si z tej matni. Wystarczyo popatrze na innych, by zrozumie, e nie byo sposobu. Bd strzela z podwrza i od tej ciany, kto wysunie gow dostanie. Wrzuc granaty przez okna. Mdlio mnie tak bardzo, e z trudem oddychaem. Niemcy zajm cay dom, a nas kilku zostanie w dozorcwce. Berlingowcw wezm do niewoli, a reszt rozwal tu, na podwrzu przy grobach. Z piwnicy przy Okrg 4, wrd ostrej strzelaniny, przedostaem si do nastpnego domu. Potem przeszedem przekopem obok wielkiej, krwawej masy. Gruz dookoa by opryskany strzpami misa. Dopiero po chwili domyliem si, e to nie czowiek, ale sowiecki zasobnik ywnociowy zrzucony bez spadochronu. *9* W cigu trzydniowego pobytu na Okrg 2 przywykem do otoczenia wysokich murw, egzystencji na dnie piciopitrowej studni, uregulowanego
199

Wspomnienia i refleksje Powstacw trybu ycia oraz poruszania si na malekim obszarze, niemal cakowicie osonitym stropami. Teraz widok otwartej przestrzeni i wysokich, poszczerbionych domw, grujcych samotnie i w grupach nad zadymion rwnin paskich ruin napawa mnie lkiem. Wszystko zdawao si wibrowa. Przechodzc przekopem obok szczytowej ciany wielkiej kamienicy minem zwoki lece na noszach. Nic szczeglnego nie byo w zmarym oraz z fakcie porzucenia go. Uderzyo mnie tylko, e nie zabrano noszy, ktrych zawsze brakowao. Najwidoczniej bitwa osigna taki stopie nasilenia czy przesilenia, e nie byo celu przenosi rannych z miejsca na miejsce. Dopiero teraz zdaem sobie spraw, e zmarnowaem trzy drogocenne dni na Okrg udzc si, e to ju koniec Powstania. Tej nocy, gdy doczogaem si na Okrg, a take nastpnej, mona byo Wis przepyn wzgldnie bezpiecznie, kajakw byo w brd w stosunku do iloci chtnych. Zapewne wikszo rozumowaa podobnie jak ja. Po co przepywa rzek, naraajc si przy tym, skoro wojsko z Pragi przeprawio si do Warszawy. Obecnie mwiono Niemcy kadli zapor ogniow na wodzie oraz na play po obu stronach i owietlali rakietami nasz brzeg. * 10 * Przestaem si orientowa i interesowa czasem. Jaka to rnica, czy by to czwartek czy niedziela, siedemnasty czy dwudziesty, wrzesie czy nie wrzesie. Prawdopodobnie czas odgrywa podobn rol w yciu mojego przodka sto tysicy lat temu. Jedyne, co si liczyo, to pooenie soca na niebie. Dzie sta si zbyt wielk niepraktyczn jednostk czasu w porwnaniu z przecitn dugoci ycia na obszarze pomidzy Wilanowsk a Zagrn. Odpowiada raczej latom, jeli nie dziesicioleciom. Nigdy przeszo i przyszo nie zajmoway tak mao miejsca w moich mylach. Obie bez reszty poara teraniejszo. Po Edku, Hance, Witku, rodzicach, bracie pozostay nike cienie. Powoli przestawao mnie obchodzi, czy kogokolwiek kiedykolwiek zobacz. Tymczasem gen. Br-Komorowski podzieli si swymi mylami z powstacami i ludnoci Warszawy w rozkazie dziennym z 19 wrzenia:

200

Wspomnienia i refleksje Powstacw Walka z Niemcami w Warszawie dobiega koca... wytrwalimy przez 7 tygodni i wytrwamy do czasu wkroczenia do stolicy zwyciskiej Armii Czerwonej... aby odtworzy Polskie Siy Zbrojne i na niemieckiej ziemi wzi odwet za wszystkie krzywdy, pohabienia i straty, jakie nam zadali germascy zbrodniarze. Dla osignicia tego celu musicie przemc zmczenie walk. Rozkaz ten nie dotar do obrocw Czerniakowa. Najoczywiciej genera, podobnie jak my wszyscy, nie zrozumia, e w sidmym tygodniu Powstania Biay Dom i Kreml wykonay tylko gest pomocy Warszawie dla celw propagandowych. * 11 * Uoyem si na wglu w mojej niszy, pojadem miodu, soik postawiem pod cian, aby si nie zgnit w kieszeni palta. Szmer gosw nis si piwnicami. Kobieta obok z dezaprobat wspominaa, e powstaniec z czniczk kochali si w piwnicy, nie krpujc si, i kto ich zobaczy. Druga wystpia w ich obronie: Niech im tam bdzie, ile im tam ycia zostao... * 12 * Z kulinarnego punktu widzenia podzielibym Powstanie na nastpujce okresy: okres wolski grochwka i papierosy, okres wczesno-staromiejski konserwy i koniak, okres pno-staromiejski cukier, okres rdmiejski sago, okres czerniakowski (schykowy) woda z Wisy * 13 * Najbardziej przeraao mnie przekonanie, e tylko ja jeden wiedziaem prawd, i znikd nie ma ratunku. Tak czy owak... czapa. Wszyscy inni zdawali
201

Wspomnienia i refleksje Powstacw si na co liczy, e jako tam bdzie, e odzie, e Rosjanie, e nie wszystkich rozstrzelaj. Ja te musiaem na co liczy, inaczej poprosibym o pepesz. I co by mi to dao! Bezimiennie zgin z broni w rku, zamiast bezimiennie dosta kul w kark, bezimiennie spali si ywcem, bezimiennie uton, Chodzio o to, aby nie umrze w najbliszej godzinie, y z minuty na minut. Przey do zachodu soca rwnao si osigniciu niemiertelnoci, jakby noc miaa trwa wiecznie. * 14 * Z dala od pomieni powstacy zrzucali z siebie niemieckie mundury, migali nagimi ciaami na wprost ognia. Kto ukaza si w spodenkach tylko, opasany wiecem butelek i pobrzkujc nimi, pomkn w ciemno ku rzece. Pustoszao. Ruch stopniowo ustawa i martwota obja bram, podwrze i oficyn. Rano wpadn Niemcy, po krtkiej strzelaninie opr zaamie si i rozpocznie rozwaka. Jak by tu si ulokowa z dala od onierzy, razem z cywilami. Najlepiej by byo wrd kilkunastu kobiet i dzieci i paru niemodych mczyzn. Znale miejsce osonite, jak najbliej Niemcw. Gdy o wicie rusz naprzd, wygarn nas, zanim rozpocznie si walka, zanim si rozwciecz. Tu, gdzie teraz stoj, jutro stan Niemcy mundury feldgrau, czarne wypustki i wyogi SS... grynszpanowe mundury policji, ciemne otwory luf. Niemcy bd wszdzie. Niemcy, Niemcy, Niemcy... Niektre sowa powtarzay si bez udziau mej woli tyle razy, a traciy wszelkie znaczenie. Tylu rannych zniesiono do bramy, e naleao najpierw pomaca stop, nim si j opucio. Jczeli, postkiwali, kwilili, prosili o wod. Wszedem pomidzy oficyn i front domu. Gra ju si wypalia, ale w piwnicy wci arzy si koks. Usadowio si tu kilku rannych powstacw i berlingowcw. Usiadem i spuciem nogi do obmurowanego doka przy piwnicznym oknie, aby si ogrza w strumieniu unoszcego si tam sodkawego, ciepego powietrza. onierz berlingowiec przycupnity obok potrzsn mn. Odsu si, zaczadziejesz.

202

Wspomnienia i refleksje Powstacw Wzruszyem si. Kto, kogo nigdy nie spotkaem i nie spotkam, sam ranny, zatroszczy si o moje zdrowie. Z lewej strony ranny podporucznik, te berlingowiec, zacigajc po kresowemu mwi wolno i z przerwami do czniczki z Parasola z rk amputowan w przegubie. Dotd nie zwracaem na nich uwagi... Obio mi si o uszy: Wy jestecie bohatersk modzie. I oto odczuem nieopisane szczcie... ustao drenie i wygas ten wewntrzny pomie, ktry nie grzejc spopiela. Sam siebie ju uwaaem za ochap misa armatniego, a tu kto, kto take czeka na mier, nazywa nas bohatersk modzie. Jeli to mwi, najwidoczniej nie boi si tej dziwnej rzeczy zwanej mierci. Nie boi si, bo mier nie istnieje. Niby to istnieje, ale nie istnieje. mier nie jest taka, jak kady myli, sam to od dawna podejrzewaem. Wemiemy si za rce i przejdziemy przez mier jak przez mg. Gdy strzel i w piersiach zakuje i cay wiat zamruga, trzeba gboko oddycha i za rce trzyma si mocno... aby tylko nie upa i przej. I kogo tam spotkam?... Sidziemy razem wok ogniska we mgle... Sami Niemcy si zdziwi... nic si nie balicie, gdymy was rozstrzeliwali... jestecie bohatersk modzie, umiechn si zakopotani. * 15 * To rozpacz braa mnie w posiadanie, dlaczego zasiedziaem si na Okrgu, dlaczego straciem dwie noce na Wilanowskiej. Mogem wybra najlepszy kajak, miaem czas zaklei najgorszy, okrci si dtkami, obwiesi butelkami. Gdzie jest Edek, moe yje i kombinuje, on potrafiby wepchn na d siebie i przyjaci. * 16 * Zachodu soca nie zobacz pomylaem. Rozwidniao si szybko. Zawrciem do rodka. Nastrj poprawi si. Cywile powtarzali, e Niemcy do cywilw nie strzelaj. A oto mody mczyzna w
203

Wspomnienia i refleksje Powstacw czyciutkim ubraniu, jakby szed na imieniny, pozna powstaca, dopiero co si przebra. Opodal le niemieckie mundury z biao-czerwonymi opaskami w wystarczajcej iloci, aby uzasadni rozwak kilkuset osb. onierze wyginli noc nad brzegiem, obrona nie wytrwa do poudnia mylaem. Na posesji przy Solcu 53 nie byo uzbrojonych. Zrobio si ju zupenie widno, cho soce jeszcze nie wzeszo. Niemcy kocz niadanie. Zaraz si zacznie i nie ustanie, a bdzie po wszystkim. W tyle za sob usyszaem sowa: ...wyj do Niemcw. Wychodzimy do Niemcw, prdzej, prdzej, prdzej, zanim zaczn strzela, potem bdzie za pno, wrzuc granaty do piwnicy... nie bra walizek. - Wychodzi! Wychodzi! Strumie ludzi pcha si w kierunku wskich schodw, na ktrych stalimy. Ruszylimy pierwsi, ja i mczyzna, ktry razem ze mn agitowa, za nami kilkadziesit osb. Mnstwo zmarych leao dookoa, byli to ranni, ktrych wieczorem tu zniesiono, aby nie konali bez dachu nad gow. Otwarte usta, zaschnita krew, wyszczerzone zby, jedno oko przymruone, drugie wytrzeszczone. Zaczo si targowanie, kto wychodzi pierwszy. Ci z tyu pchali si, ci z przodu cofali. Sam te wolaem nie ryzykowa jako pierwszy. Powsta mtlik. Coraz to kto czmycha z powrotem. Ludzie, ktrzy od ptora tygodnia yli w piwnicy, od samego wiata dziennego dostawali drczki i zawrotw gowy. Gdy si obejrzaem, zostao tylko par osb, potrzeba byo wicej kobiet. Zawrcilimy do piwnicy, ja i ten drugi. Nigdy dotd nie przemawiaem do tumu i to w obronie mego ycia. Ze stopni zawoaem: - Widzielicie te trupy w bramie, tak bdziecie wyglda, jeli zaraz nie wyjdziecie.

204

Wspomnienia i refleksje Powstacw - Podpal, wrzuc granaty do piwnic, kto wytknie nos zastrzel. - Kobiety te rozwalaj, stare i mode... i wieszaj. - Niech tylko powstacy zabij Niemca, zobaczycie, co si stanie. - Mylicie, e potem wyjdziecie z biaymi pachtami. Nie zdycie, dosun z tygrysa i ta buda si zawali. - Widzielicie, ile tu mundurw ley na ziemi, wiecie, co to znaczy? Znowu podniecenie ogarno piwnic i kilkadziesit osb zgromadzio si w bramie, ale, jak i przedtem, nikt nie chcia i pierwszy, zaczli czmycha z powrotem do piwnicy. Rozpacz mnie poderwaa. Pchnem si w pierwszy szereg. Ci, na samym przodzie, nie zdawali sobie sprawy, jak si z tyu przerzedzio. - Wychodzimy... wychodzimy! Pobielao w bramie od poszewek, rcznikw. W ostatniej chwili krzyknem: - Skrca do mostu, przy mocie jest Wehrmacht, na Zagrnej jest SS. Przez par sekund machalimy biaymi szmatami na zewntrz bramy, na Solec, jeszcze nie wysuwajc si na ulic. Ruszylimy aw. Szlimy wolno, im wolniej, tym bezpieczniej, po ziemi niczyjej, jak po arenie, w promieniach wschodzcego spoza rzeki soca, na widoku czterech armii Krajowej, Berlinga, rosyjskiej i niemieckiej wymachujc biaymi rcznikami, poszewkami, podpinkami. Wtem z naronej kamieniczki po prawej stronie wysypuj si onierze; nie w feldgrau, a w ostrozielonych mundurach. Policja. Machaj ku nam rkoma i po chwili jestemy pord nich. Wygldaj wieo, czysto, ogoleni, wypoczci, jakby dopiero co wojn zaczli. Zadowolone twarze oto szczury uciekaj, wic okrt tonie. Znowu jestem pod okupacj. Jeszcze si nie mog oswoi, e
205

Wspomnienia i refleksje Powstacw tak stoimy razem, ja i oni, i nic si nie dzieje. Od razu wiem, e nie zanosi si na rozwak. Jestem jak mrwka, ktra si znalaza na szachownicy podczas turnieju o mistrzostwo wiata i zadziera gow. W niskim socu wisi opar nad Warszaw, opar obdu, co wszystko z ludzi na wierzch wydobywa. Myl sobie, e powstacy powinni zoy bro, ale na pewno nie zo i bd walczy do ostatniego naboju, diabu na uciech.

Powstaniec wychodzi z kanau Niemcom pod nogi

206

Wspomnienia i refleksje Powstacw Wiesaw Chrzanowski (Batalion "Harna", oddzia "Gustaw") W IMI CZEGO TA OFIARA ? Wywiad ukaza si w "Gazecie Wyborczej", 3-4 VIII 2002 r., nr 180 "Sens i Tragizm Powstania Warszawskiego" (wyd. Dialog Warszawa 2007) - Jarosaw Kurski: Co Pan robi 1 sierpnia 1944 roku? - Wiesaw Chrzanowski: Trzy miesice przed Powstaniem skoczyem tajn podchorwk i zostaem dowdc druyny. W moim mieszkaniu bya koncentracja. Otrzymalimy rozkaz przetransportowania granatw, ktre poprzedniego dnia zmagazynowalimy na Zotej. Ju w czasie akcji dao si sysze pierwsze strzay. Walczyem w batalionie "Gustaw" wywodzcym si z tej czci Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW), ktra scalia si z Armi Krajow. Po godzinie "W" skierowalimy si w stron Wisy, ale akcj odwoano. Szlimy Tamk rzdem po obu stronach ulicy. Okna byy pootwierane i ludzie bili brawo. W godzin pniej w Warszawie wybucha olbrzymia burza z piorunami. Jedno z drugim robio wraenie do apokaliptyczne. - Jednak pierwszego dnia nie bra Pan udziau w walce. Dlaczego? - Nasza kompania "Genowefa" miaa za zadanie zdobycie koszar andarmerii na tyach dzisiejszego Ministerstwa Kultury. Ale gdy nasz dowdca major Ludwik Gawrych ("Genowefa") dowiedzia si od pk "Radwana", e nie bdzie przewidzianego przydziau broni, to odmwi wykonania rozkazu. Zagroono mu sdem wojennym, ale on powiedzia, e sam gotw jest ponie wszelk odpowiedzialno, ale nie bdzie naraa podwadnych na oczywist mier. Bardzo go za to ceniem, bo w pierwszej godzinie Powstania bya najwiksza rze, dlatego e wielu dowdcw lepo wypeniao samobjcze rozkazy, takie jak na przykad atak bez broni na dom akademicki przy pl. Narutowicza, gdzie byy bunkry z karabinami maszynowymi. Niektre oddziay w cigu kilkunastu minut straciy poow stanu. Granaty, ktre dostarczylimy, miay posuy do ataku na uniwersytet, ktry, mimo wielu prb, do koca Powstania nie zosta zajty. Moe dziki temu przetrwaa biblioteka uniwersytecka.
207

Wspomnienia i refleksje Powstacw - Opowiada si Pan przeciw Powstaniu ju na kilka dni przed jego wybuchem 28 lipca. Dlaczego Pan, mody wwczas czowiek, by przeciw? - My - Modzie Wszechpolska [organizacja modziey narodowej - red. J.K.] uwaalimy, e cay plan ujawnienia si przed Sowietami jest rozbrojeniem oporu antykomunistycznego i w istocie dziaaniem na korzy Zwizku Sowieckiego. To dotyczyo caej akcji "Burza". Przecie dowiadczenia z Lublina czy Biaegostoku - gdzie ujawnia si AK i Delegatura Rzdu - nie pozostawiay najmniejszych zudze co do intencji Rosjan. Wszystkich aresztowano i wywieziono na Sybir. Liczenie, e tym razem bdzie inaczej, byo dziaaniem politycznie nieodpowiedzialnym. Przecie istniaa ju wiadomo Katynia. Wiadomo byo, e niczego dobrego po Stalinie spodziewa si nie mona. Co wicej, znany by ju fakt powoania PKWN. To fakt polityczny, ktry ludzie mylcy politycznie musieli bra pod uwag. - Powstanie to miaa by take manifestacja wobec wiata i wobec aliantw. - Tymczasem na Zachodzie o Powstaniu Warszawskim mniej pisano ni o powstaniu w czeskiej Pradze, nie mwic ju o powstaniu w Paryu. A to przecie zupenie inne skale. - Niektrzy powiadali, e Powstanie miao by argumentem dla Stanisawa Mikoajczyka, wtedy gdy ten pojecha za namow Churchilla do Moskwy. - Stalin uzna Powstanie za prowokacj i rozmawia z Mikoajczykiem z pozycji siy i szantau. Powstanie Mikoajczykowi w niczym nie pomogo. Przeciwnie, to Mikoajczyk musia zabiega o pomoc dla Powstania. Nawet gdyby Stalin wyrazi zgod na ldowanie alianckich samolotw, to niewiele by to zmienio i nie uchronio od klski. Potrzebna bya ofensywa. Zreszt rzdy aliantw za wszelk cen nie chciay dopuci do konfliktu ze Stalinem. Nawet gdyby Powstanie zwyciyo, a Sowieci aresztowali, tak jak w Lublinie, delegata rzdu czy przywdztwo AK, to czy z tego powodu nastpiby rozpad koalicji antyniemieckiej? To dziecinne mylenie. - Ale kontynuowanie oporu przeciw Sowietom w takiej formie jak AK te byo zudzeniem. W 1944 roku nie byo dla Polski dobrego scenariusza.
208

Wspomnienia i refleksje Powstacw - Oczywicie. Rozkaz gen. Leopolda Okulickiego "Niedwiadka" z tej perspektywy jawi si jako jak najbardziej zasadny. Z drugiej strony zniszczenie Warszawy unicestwio scentralizowany orodek podziemia. W Warszawie byy wszystkie centrale konspiracyjne, ktre mogy si ukry w wielkim miecie. Odtworzona konspiracja w roku 1945 w tych rnych maych podwarszawskich miejscowociach i jej panowanie nad terenem konspiracyjnym byo bardzo problematyczne. - To dlaczego Powstanie wybucho? -O wszystkim, de facto o wiele wczeniej, zdecydowali wysi oficerowie Komendy Gwnej AK, ktrzy parli do Powstania. Pod koniec lipca widziao si zdezorganizowane i wycofujce si niemieckie oddziay, ale wywiad AK mia dokadne dane, e Niemcy w ich miejsce cigaj doborowe dywizje SS. Na ostateczn odpraw na dzie przed Powstaniem, w fabryce Kamlera na Woli, nie proszono pk Kazimierza Iranka-Osmeckiego, szefa II Oddziau, bo by znany jako przeciwnik tej decyzji. Wywiad reprezentowa pk Bohdan Zieliski i przedstawi dane, z ktrych wynikao, e Powstanie nie ma adnych szans. Wiem, bo sam mi o tym mwi, gdy po wojnie siedziaem z nim w jednej celi. Podobnie kpt. Ryszard Jamontt-Krzywicki, adiutant kolejnych komendantw gwnych AK, opowiada mi (take z nim siedziaem) o naciskach wywieranych na "Bora"-Komorowskiego przez wyszych oficerw AK, by podj decyzj o Powstaniu. Krzywicki przywiz na Miodow delegata rzdu na kraj - Jana Jankowskiego, by zatwierdzi decyzj. Ale Jankowski przyby, gdy decyzje zostay ju podjte. Powiedzia, e musi zawierzy temu, co mu przedstawiono, bo koci zostay rzucone. Tymczasem 31 lipca w poudnie odbywao si posiedzenie Rady Jednoci Narodowej, ktra podja decyzj o niewywoywaniu Powstania. Podpis Kazimierza Puaka, przewodniczcego RJN (Rady Jednoci Narodowej), pod decyzj uzyskano dopiero po wybuchu Powstania. - Panuj opinie, e Warszawa pod koniec lipca 1944 roku bya jak wrzcy kocio i e adna sia nic byaby w stanic powstrzyma rwcej si do walki modziey.

209

Wspomnienia i refleksje Powstacw - Dyscyplina w oddziaach bya dua. W kocu naleaem do NOW - formacji negatywnie nastawionej do Powstania - ale wszyscy na koncentracji si zjawili. To nie znaczy, e my, modzie, nie bylimy napaleni. Ale mowy nie byo o tym, by mona byo wywoa Powstanie bez rozkazu. Mymy byli bardzo zdyscyplinowani. Przecie pierwsza mobilizacja nastpia ju w pitek wieczorem -28 lipca. Trwalimy ca noc w pogotowiu, a w sobot rano rozkaz zosta cofnity i wszyscy si rozeszlimy. Nie byo wic tak, e tego nie daoby si zatrzyma. -"Wywoane Powstanie jest karygodn zbrodni, za ktr ponosz odpowiedzialno pewne polskie orodki. Tak te wypadki ocenia polskie spoeczestwo, tak wygldaj one w rzeczywistoci. Winni musz ponie odpowiedzialno. Rosja ponosi w duej mierze odpowiedzialno za Powstanie Warszawskie. Jej agentury wzyway do takich wystpie". Czyje to sowa? - Moje. To owiadczenie ocalaej czci kierownictwa Modziey Wszechpolskiej. Byo to w listopadzie 1944 roku. Dzi pewnie tak bym tego nie sformuowa. Nie w sensie oceny politycznej, bo ta raczej si pogbia, ale w sferze jzyka. Losy Polski nie mogy si inaczej potoczy. Z Powstaniem czy bez - Rosjanie i tak by nas zwasalizowali. Tylko w imi czego ta ofiara? - Pisa Pan, e take spoeczestwo uwaao Powstanie za "karygodn zbrodni", tymczasem prof. Wadysaw Bartoszewski uwaa, e nie byo w historii Polski powstania, ktre byoby tak jednomylnie poparte przez ludno. - Nastrj walki i zaangaowania trwa przez ca okupacj. W pierwszych dniach Powstania rzeczywicie by niesamowity entuzjazm. Ale przed kocem ju tak nie byo. Gdy byem ranny i leaem w szpitalu, widziaem, jak ludno staraa si wywiesza biae kapitulacyjne flagi. A przecie wtedy jeszcze kapitulacji nie byo. Gdy Niemcy wyparli nas z Powila, to ludzie mwili: "Idcie ju sobie". "Niech si dzieje, co chce". Wwczas w szpital uderzyy "ryczce krowy" [tak powstacy nazywali niemieckie pociski wydajce charakterystyczny dwik red. J.K.] i wikszo chorych i personelu zgina. Mnie uratowali krewni.
210

Wspomnienia i refleksje Powstacw Pocztkowy entuzjazm ludzi nie usprawiedliwia politycznej nieodpowiedzialnoci. Ludno stolicy wierzya, e wadze, podejmujc decyzj, czyni to z pewnym rozeznaniem. - Niemcy wezwali 100 000 osb do prac fortyfikacyjnych. W odpowiedzi nastpi masowy manifestacyjny bojkot. To musiao wywoa konsekwencje uwaa Bartoszewski. Jego zdaniem nastpiaby przymusowa ewakuacja ludnoci i zamiana miasta w baz przyfrontow czy twierdz. Warszawa nie uniknaby swego losu. - To s tylko kalkulacje. Moe by tak byo, a moe nie. Ale czy zginoby wwczas 180 000 ludzi? To mao prawdopodobne, by stworzy z Warszawy Festung Breslau. Aby robi bastion, trzeba mie zaplecze wewntrzne, a nie w warunkach frontowych prowokowa milionowe miasto. - Powiada si take, e pami tragedii Powstania zapobiega wgierskiemu wariantowi wydarze roku 1956. - Nie wiemy tego. To, e spoeczestwo si uczy, e wyciga wnioski, to dobrze. Ale czy naprawd musi si uczy na tak potwornych i drogich bdach? Klska Powstania to take koniec tradycyjnej pozycji polskiej inteligencji. Powstanie to bya tradycja romantyczna, ktra wywodzia si z ducha szlacheckiego. Jzef Chaasiski postawi kiedy gon tez, e gdy warstwy ludowe staway si inteligentami, to jednoczenie przejmoway szlachecki etos. To bya ta postawa gestu. Ot Powstanie Warszawskie byo ostatnim akordem tego etosu. - Ale Powstanie uksztatowao swj samoistny etos. - Tak. I ten mit mia due znaczenie dla odzyskania niepodlegoci, cho nie tak wielkie jak na cen, jak przyszo za niego zapaci. Ale c, jeeli kto co kupi, a pniej okae si, e bardzo przepaci, to nie znaczy, e t rzecz wyrzuci. Oczywicie, doceniam wpyw pamici Powstania na nasze trwanie w latach PRL, a patriotyczna postawa walczcej Warszawy to warto, ktrej nie waybym si kwestionowa.

211

Wspomnienia i refleksje Powstacw Stanisaw Mazurkiewicz, syn "Radoslawa" ZGRUPOWANIE "RADOSAW" - WOLA - STARE MIASTO (wyjtki) Pk JAN MAZURKIEWICZ -"Radosaw" (Warszawa 1998) O tym jak rozwijay si wydarzenia w Zgrupowaniu "Radosaw" mwi jego dowdca: W zwizku z zainstalowaniem m.p. Dowdztwa AK i Delegatury Rzdu na Woli, dowdca Kedywu. ppk Jan Mazurkiewicz-"Radosaw" otrzyma od dowdcy Okrgu Warszawskiego, plk. "Montera" zadanie: a) osoni Komend Gwn AK i Delegata Rzdu. b) by W dyspozycji dowdcy AK Otrzymane przez dowdc Zgrupowania zadanie bojowe stawiao go w do skomplikowanej zalenoci subowej, tak wobec dowdcy Powstania, pk "Montera", jak i dowdcy AK, gen. "Bora". W praktyce okazao si bardzo niekorzystne dla Zgrupowania, gdy pk "Monter" nie mogc w penym wymiarze dysponowa jedn z najlepszych jednostek bojowych, pozostawi j w toku walki wasnemu losowi, jakkolwiek rozwj wypadkw w cigu pierwszych czterech dni wskazywa, e ciar walki na Woli spadnie na barki tego Zgrupowania. Decyzja rozpoczcia dziaa powstaczych zapada w godzinach wieczornych 31 lipca 1944 r. Dostarczenie rozkazu oddziaom AK okazao si niemoliwe w tym samym dniu ze wzgldu na obowizujc godzin policyjn. Do Kedywu rozkaz dotar o godz. 8.00 rano nastpnego dnia. Rozpocza si gorczkowa dziaalno. Zasadnicza odprawa odbya si w mieszkaniu dr "Skiby" (Cypriana Sadowskiego) przy ul. Kruczej o godz. 12.00. Na odprawie dowdca Zgrupowania przekaza dowdcom oddziaw bojowych zadania zgodnie z poprzednim rozpoznaniem terenowym. O godzinie 16.15 dowdca Zgrupowania kontrolujc zajmowanie podstawy wyjciowych przez oddziay uda si do fabryki Kamlera, m.p. dowdztwa AK, Delegata Rzdu. Ku swojemu zdumieniu
212

Wspomnienia i refleksje Powstacw zasta wejcie do fabryki otwarte i nie bronione, w oknach brak posterunkw obserwacyjnych na ulic Dzieln i bunkry niemieckie bronice Monopolu. Po krtkiej rozmowie z szefem sztabu, gen. Peczyskim "Grzegorzem", opuci fabryk, bram zamknito. Zaledwie uszed kilkadziesit krokw w kierunku ulicy Okopowej, podjechao pod bram fabryki niemieckie auto ciarowe i zaczto si dobija bramy. Bya godz. 16.30. W tym momencie z okna pierwszego pitra onierze ubezpieczajcy cisnli kilka granatw rcznych w ciarwk. Zostaa rozbita, dwch rannych Niemcw osoniy ogniem niemieckie bunkry z Monopolu i ranni doczogali si w bezpieczne miejsce. Ten wypadek spowodowa alarm wrd najbliszych orodkw niemieckich i z rejonu "Gsiwki" wyruszyo natarcie kilkudziesiciu Niemcw. Dowdca Zgrupowania zaalarmowa koncentrujcy si przy ul. Mireckiego batalion "Zoka", nakazujc wykona odciajce uderzenie boczne na nacierajcych z "Gsiwki" Niemcw. Dalsza koncentracja miaa ju przebieg spokojniejszy. Dochodzia ju waciwa dla wszystkich oddziaw godzina "W" (17.00). W drobnych starciach na ul. Okopowej zdobyto kilka samochodw osobowych, zabijajc w walce obsug, lub biorc do niewoli. Ta rozlega strzelanina cigna na Plac Karcelego pogotowie niemieckie, ktre rozpoczo gsty ogie wzdu Okopowej z poudnia i na pnoc, jednak pieszce na koncentracj oddziay Kedywu rozbiy to pogotowie, biorc jecw i zdobywajc troch sprztu samochodowego. Obrona fabryki Kamlera Nic nie tumaczy zachowania si posterunku rzucajcego niepotrzebnie granatami w samochd. Mona byo bram na ten czas otworzy i Niemcw (dwch) spokojnie rozbroi zdobywajc przy okazji nieuszkodzony samochd. Wszystko to mg przewidzie dowodzcy oson por. Jerzy Kamler, ktremu naleao pozostawi swobod dziaania bez angaowania najwyszych autorytetw sztabowych. Inicjatyw od pocztku przej pk J. Szostak "Filip" i pokierowa skuteczn obron. Wprawdzie jego opis jest sprzeczny z relacj gen. "Bora" zamieszczon w ksice "Armia Podziemia" (s. 236), gdzie incydent urasta do powanej akcji wojennej, kierowanej notabene przez dowdc AK osobicie. Trzeba przyj zatem, e pk "Filip" by jednym z filarw obrony, ale
213

Wspomnienia i refleksje Powstacw nie jedynym. Pewne wtpliwoci budzi bardzo plastycznie przedstawiony obraz zachowa czonkw sztabu, ktrzy zdaniem pk "Filipa" nie wykazali dostatecznej odpornoci psychicznej. Po pierwszych strzaach gen. "Grzegorz" mia czyni wymwki szefowi operacji za to, e "tak licznie" wybra miejsce dla Komendy G. i Delegata Rzdu. Wszyscy przeoeni potracili gowy i ogania ich czarny pesymizm. Na szczcie nie odnosio si to do pk"Filipa'', zorganizowa obron i podnosi na duchu utoczenie. Jeli wierzy temu wiadectwu, zaoga oblonej fabryki Kamlera samodzielnie i bez pomocy z zewntrz odpara wszystkie szturmy. Dopiero gdy si ciemnio ppk "Radosaw" nadesa meldunek, e opanowa ulice Okopow () Nie zamierza oczywicie pozostawi oblonych w fabryce bez pomocy. Osona Komendy G. i Delegata Rzdu bya podstawowym zadaniem Zgrupowania "Radosaw" na Woli. Kontrolowa w zupenoci sytuacj wok fabryki i przygotowywa szturm na budynek Monopolu. Wszystko wic wygldao duo mniej dramatycznie, widziane od strony oddziaw Zgrupowania. Rzeczywicie, o godz. 2.10 w nocy 2 sierpnia m.p. Komendy Gwnej AK zostao odblokowane. Wkrtce zjawi si ppk "Radosaw' ubrany w niemieck pacht namiotow (pada deszcz). Mimo uwolnienia sztabu od bezporedniego zagroenia, nastrj w dowdztwie AK, jeli wierzy pk "Filipowi", nie by dobry: Grzegorz ocenia pooenie bardzo pesymistycznie. Uwaa, e poniewa uderzenie przez zaskoczenie nie udao si, wic wszystko stracone. Br zachowywa si biernie i nie wyraa swojej opinii. Ja, jako trzecia osoba w dowdztwie wcale nie upadaem na duchu i czuem si mocno. Grzegorz zwrci si do mnie z twierdzeniem, e wszystko przepado i powiedzia dosownie: Niedugo przyjdzie gestapo aresztowa nas. Mnie to powiedzenie raczej rozocio i odpowiedziaem, e pki mam bro, ta aresztowania si nie obawiam. Lecz Grzegorz trwa w swoim pesymimie. Wyda rozkaz, abym zwoa pojedynczo wszystkie kobiety i zwolni je, aby poszy do domw gdy w wypadku chci aresztowania nas, bdziemy si bronili, ale kobiet nie chcemy naraa na beznadziejna walk. (Z Szostak: "Moja suba Niepodlegej", s. 47.)

214

Wspomnienia i refleksje Powstacw Przedstawiony przez pk Szostaka ponury obraz nastrojw w Komendzie Gwnej nie odpowiada innym wiadectwom, wskazujcym na do optymistyczn sytuacj jaka si wytworzya na Woli 2 sierpnia 1944 r. Nie jest wykluczone, e "trzeciemu w dowdztwie" pomieszay si dni i wydarzenia pniejsze, te z 5 i 6 sierpnia. W swoich wspomnieniach pk "Filip" bardzo negatywnie oceni wielu spord oficerw dowdztwa AK, nie cofajc si przed oskaraniem niektrych o tchrzostwo. Najwicej zych ocen otrzymaj "dwie pierwsze osoby w dowdztwie", zwaszcza gen. "Br" zasuy na szczeglnie mocne potpienie przy omawianiu jego ksiki "Armia Podziemia". ktr pk Szostak tak okrela: Ksika Pyszaka, ktry w bezpiecznym miejscu zapomnia o swej saboci ducha i nieporadnoci, wypywajcej z jego charakteru i zbyt maej wiedzy. (tame, s. 49) Ot, jeli pomin epizod z obron fabryki Kamlera, za wybitn dziaalno pk "Filipa" przyjdzie uzna redagowanie meldunkw sytuacyjnych wysyanych drog radiow do Londynu. Spraw meldunkw przedstawi wsppracownik szefa operacji, ppk dypl. Felicjan Majorkiewicz w swojej ksice "Dane nam byo przey" (IW PAX), Warszawa 1972: Meldunki sytuacyjne dowdcy Armii Krajowej, gen. Bora-Komorowskiego byy codziennie redagowane w Oddziale 111 Sztabu Dowdztwa AK. z tym, e w pierwszych dniach walki - bezporednio przez szefa Oddziau III, pk dypl. Jzefa Szostaka ps. Filip, a nastpnie - od 5 sierpnia 1944 a do koca powstania przez oficera operacyjnego Oddziau 111 Sztabu, ppka dypl. Felicjana Majorkiewicza (s. 181). Pierwszy meldunek wysano 13 i p godziny od wybuchu Powstania powodu trudnoci z uruchomieniem radiostacji, jego autorem by niewtpliwie pk "Filip", jak sam to okrela: Okoo poudnia 1 sierpnia zredagowaem pierwszy meldunek do Londynu o powstaniu. Poszedem do Bora, aby go podpisa. Br nie czytajc, wyj owek i prbowa robi poprawki. Tego nic wytrzymaem. Zabraem meldunek i
215

Wspomnienia i refleksje Powstacw owiadczyem, z jeli tre meldunku panu generaowi nie opowiada, prosz o wskazwki, co sobie yczy abym doda, ale poprawia poszczeglne wyrazy bez zmiany treci, me pozwol, bo to jest mj obowizek jako szefa Oddziau III, redagowania meldunkw i rozkazw. Jeli, jako starszy operator tego nie umiem, to naley mnie zmieni, ale nikt za mnie, pki jestem na stanowisku robi tego nie bdzie. (J. Szostak: "Moja suba Niepodlegej", s. 47,4S) Nic wiemy, co by si stao i czy nie lepiej by byo dla losw Powstania, gdyby stateczny i nazbyt kulturalny gen. Br skorzysta ze swoich prerogatyw zwalniajc pk "Filipa" z funkcji. Nie jest tez pewne, czy scena ta nie zostaa wymylona, co wydaje sic wysoce prawdopodobne. Warto przyjrze si meldunkom sytuacyjnym autorstwa szefa operacji. A wic ju u godz. 7.00 dowdztwo AK zadao "spowodowania pomocy sowieckiej przez natychmiastowe uderzenie z zewntrz". Nieco pniej, bo u godz. 10.10 pk "Filip" poprosi o zrzuty amunicji i broni ppanc. na Cmentarz ydowski i plac Napoleona. Natomiast: "Brygad Spadochronow dajcie w rejon Woli". Meldunki z 2 sierpnia mona uzna za wzgldnie wywaone, chocia wiadcz o wielkiej nerwowoci i baaganie mylowym, czyli cechach przypisywanych przez pk"Filipa" innym. Kompromitujco brzmi danie zrzucenia brygady spadochronowej - ot tak - w rejon Woli! Czyby szef operacji nie zdy zapozna si z korespondencj w tej sprawie wymienion z Central w okresie poprzedzajcym powstanie! A baganie o pomoc sowieck? Duo gorzej wypada ocena meldunku wysanego nastpnego dnia, zawierajcego zaskakujce stwierdzenia, ktre wywoay w Londynie powane zamieszanie. Pocztek walki by do krytyczny, gdy walczono o utrzymanie inicjatywy dziaania. Obecnie inicjatywa znajduje si w naszych rkach, co wyraa si w cigym rozszerzaniu stanu posiadania. (...) Skutecznie walczymy z cikimi czogami, ktrych kilkanacie zniszczylimy lub uszkodzilimy. Te ostatnie s wykorzystywane w przeprowadzaniu dziaa wasnych. Sytuacja dotd nie jest dla nas trudna, mimo e natarcie niemieckie wsparte jest broni pancern i dziaami przeciwlotniczymi.

216

Wspomnienia i refleksje Powstacw Pomijajc wraenie jakie ten niezwykle optymistyczny meldunek wywala w Londynie, gdy sugerowa odniesienie wyjtkowych sukcesw w walce z broni pancern (w rzeczywistoci chodzio tylko o 2 czogi opanowane szczliwym przypadkiem na Woli rano 2 sierpnia), nie wydaje si, eby akcja meldunkowa pk"Filipa" miaa powaniejszy wpyw na przebieg walk Zgrupowania Radosaw" w rejonie cmentarzy wolskich. Nie nadleciaa brygada spadochronowa, bo nigdy nie byo to moliwe. Armia Czerwona nie zamierzaa uderza z zewntrz, a jedyny zrzut nastpi wprawdzie, ale dopiero 5 sierpnia o godz. 01.15. Nie jest nawet pewne, czy bya to odpowied na wezwania Komendy G. AK. Cofnijmy si jednak do wydarze z pierwszego dnia Powstania na Woli. Olbrzymia wikszo relacji potwierdza, e mobilizacja oddziaw Zgrupowania "Radosaw" ulega powanemu zakceniu. Nie wszyscy zostali na czas powiadomieni, odwoanie wczeniejszego pogotowia osabio czujno, wreszcie rozpoczcie walk na oliborzu ju o 14.00 i rodki ostronoci podjte przez wadze okupacyjne do reszty skomplikoway koncentracj oddziaw w nakazanych rejonach. Przytaczane O.de B. Zgrupowania zupenie nic pokrywa si z faktycznym. W publikacjach przyjmuje si, e Kedyw liczy 2500 ludzi, ale moe si to odnosi co najwyej do stanu ewidencyjnego, cznie ze subami pomocniczym. Faktyczny stan Zgrupowania "Radosaw' wynosi ok. 1600 ludzi. Uzbrojenie w dniu 1 sierpnia przedstawiao si nastpujco: rkm i lkrn - 4 sztuk pistolety maszynowe- 200 sztuk karabiny zwyke - 100 sztuk pistolety - 300 sztuk granaty rczne - 1500 sztuk butelki zapalajce - 1000 sztuk.oraz 4 miny, pewna liczba granatw ppanc. i niewielkie iloci materiaw wybuchowych.

217

Wspomnienia i refleksje Powstacw (Dane te zostay zebrane przez pk "Radosawa" w oparciu materiay opracowane przez rodowiska oddziaowe w latach siedemdziesitych). Na skutek zakcenia mobilizacji i koncentracji faktyczny stan bojowy i uzbrojenia uleg dalszemu ograniczeniu. Stawiennictwo obliczane na 40% te wydaje si zawyone. Prawdopodobnie w godzinie "W" w rejonie koncentracji znajdowao si 600-700 ludzi, jednak walki rozpoczy si w rzeczywistoci ju o godz. 16.20, kiedy byo ich jeszcze mniej. Z batalionu 'Miota" majcego uderzy na Monopol Tytoniowy zebrao si w tym czasie zaledwie 80 ludzi. Nie lepiej byo w innych miejscach. Wielu nie dotaro w ogle do swoich oddziaw, z kolei doczali miejscowi ochotnicy. Nastpio due wymieszanie, oddziay Kedywu utraciy w znacznym stopniu swj poprzedni charakter formacji kadrowych. Na ogl w publikacjach wystpuje tendencja do podkrelania wzgldnie wysokiego stanu uzbrojenia i poziomu wyszkolenia oddziaw Kedywu w porwnaniu z sytuacj jaka panowaa pod tym wzgldem w innych jednostkach Armii Krajowej. Nie wydaje si to cakiem suszne. Mona wskaza oddziay lepiej uzbrojone, jak np. batalion Saperw Praskich czy partyzanci w Puszczy Kampinoskiej. Zwraca uwag cakowity brak cikich karabinw maszynowych, nic mwic ju o innych rodkach walki, co wykluczao atakowanie umocnionych obiektw w miecie. Poziom wyszkolenia praktycznie te by daleki od wymaganego w nowoczesnej wojnie, nawet jeli cz onierzy ukoczya kursy podchorych czy podoficerskie. W warunkach konspiracji nie mogy one sta na wysokim poziomie. Znajomo broni i umiejtnoci strzeleckie wyranie szwankoway. Olbrzymia wikszo onierzy nie bya ostrzelana w akcjach dywersyjnych i nie miaa dowiadczenia frontowego, bez czego trudno o dobre rezultaty w pierwszej bitwie, ktre musiaa by wielkim sprawdzianem take dla kadry oficerskiej. Nasuwa si zatem wniosek, e Kedyw jako formacja bojowa, nie reprezentowa jakiej szczeglnej siy, zdolnej przeciwstawi si regularnym oddziaom niemieckim wspartym artyleri, czogami i lotnictwem.

218

Wspomnienia i refleksje Powstacw Walki Zgrupowania "Radosaw" na Woli mogy zatem przebiega podobnie jak w innych dzielnicach i rwnie zakoczy si niepowodzeniem, gdyby nie zadecydoway odmienne nieco warunki, dziaajce na korzy strony polskiej. Przede wszystkim dowdcy Zgrupowania pozostawiono swobod decyzji w sprawach taktycznych. Komenda postawia mu jedynie zadanie osony jej m.p. nie wchodzc w szczegy. Rwnie formalny dowdca Powstania, pk "Monter", nie przejawia zainteresowania jednostk, ktra mu bezporednio nie podlegaa. Pozwolio to ppk "Radosawowi" opracowa wasny plan. Dowdca Kedywu wiadomie ograniczy cele do zaatakowania w planie wyjciowym, co do pewnego stopnia wynikao z koniecznoci liczenia si z interwencj elementw dywizji pancernych przerzucanych na prawy brzeg Wisy, ktre zatrzymyway si na postj w rejonie Woli. Ju w takcie rozmowy z pk "Monterem" 27 lipca 1944 r. ppk "Radosaw odnis wraenie, e dowodzcy Powstaniem nie planuje adnego powaniejszego zabezpieczenia z tamtego kierunku. Obawy, e siy jakimi rozporzdzao dowdztwo Powstania i siy obwodu Woli nie stanowi dostatecznej bariery od zachodu potwierdziy si w caej rozcigoci. Rzeczywisto przekrelia wiele zaoe planu wyjciowego i zmusia do improwizacji dziaa. Pierwsze spontaniczne starcia okazay si pomylne dla powstacw. Udao si rozbi sabe oddziay andarmerii i pogotowia wysane nieopatrznie przez wadze niemieckie dla stumienia rozruchw, ktre pocztkowo nie wyday si grone. Powstaa sytuacja wyjtkowa. Tylko tu na Woli w rejonie zajmowanym przez Zgrupowanie "Radosaw" mona mwi o sukcesie, podczas gdy w tym samym czasie po krwawym zaamaniu si samobjczych szturmw zapanowa w innych dzielnicach nastj klski. W godzinach wieczornych 1 sierpnia tylko w tej czci miasta oddziay powstacze zdolne byy prowadzi aktywne dziaania i rosy w si, gdzie indziej dowdcy zaamani wielkoci strat; po wystrzelaniu skromnych zapasw amunicji, przeszli do obrony albo opuszczali Warszaw (oliborz, Ochota). Nie zdobyto adnego waniejszego obiektu. Faktycznie bezbronne oddziay, jak na ironi dowodzone przez zawodowych oficerw; atakoway w otwartym terenie w zmasowanym ogniu cikich karabinw maszynowych, strzelajcych z ukrytych stanowisk lub czogw (lotnisko Okcie, Cytadela, Pole Mokotowskie i inne
219

Wspomnienia i refleksje Powstacw miejsca). Tylko kto bardzo sabo zorientowany w sprawach wojska mg oczekiwa sukcesu po takich dziaaniach. To, e Powstanie nic upado, byo zasug mieszkacw Warszawy, ktrzy masowo wylegli pomaga onierzom. Udao si w ten sposb przezwyciy pierwszy kryzys i walki toczyy si jeszcze dugo, przynoszc jeszcze wiksze straty i cierpienia. Nowe dowiadczenia przesoniy obraz pierwszych walk i klsk. Dopiero po wojnie przyszed czas na refleksje i analizowanie przyczyn niepowodze, ale oczywicie sytuacja nie sprzyjaa wyraaniu zbyt krytycznych ocen. Kady, kto bada pocztkowy okres walk zastanawia si musi, dlaczego Zgrupowaniu "Radosaw" na Woli udao si to, co nie powiodo si gdzie indziej. W pozostaych dzielnicach rwnie dowodzili fachowcy. Dlaczego uderzenie puku "Baszta'', stosunkowo dobrze uzbrojonego i wyszkolonego nie dao takich samych pomylnych rezultatw na Mokotowie? Przecie tamte oddziay zostay na czas skoncentrowane i dysponoway penym wyposaeniem w bro. Prbowano to rnie wytumaczy: e nieprzyjaciel by silniejszy, lepiej zorganizowany albo zachowywa si bardziej zdecydowanie. Dla wielu ekspertw czynnikiem rozstrzygajcym by fakt, e Zgrupowanie "Radosaw" majc ograniczone zadania nie musiao atakowa silnie bronionych obiektw, ale przecie nikt nie nakazywa czyni tego w innych dzielnicach. Robili to najczciej dowdcy z wasnej inicjatywy, nie zwracajc uwagi na oczywiste dysproporcje si i brak jakichkolwiek szans na sukces. Zamiast uczciwie uderzy si w piersi, powojenni apologeci woleli zasania si legend "Kedywu", wspaniale wyszkolonych i uzbrojonych oddziaw szturmowych, ktrym wszystko musiao si uda. Inni dowdcy, ich zdaniem, majc takich onierzy wypadliby rwnie dobrze. O tym, e nie wszystko poszo gadko na Woli wiadczy pierwszy meldunek dowdcy Zgrupowania, skierowany do pk "Montera" (adresowany do Nurta): Sytuacja na moim odcinku: na zachodzie wzmaga si napr npla. Na pnocy pojawiy si czogi (odparte). Na wschodzie cigla walka ogniowa. Sytuacja amunicyjna rozpaczliwa - dysponuj amunicja na p godziny walki. Radosaw.

220

Wspomnienia i refleksje Powstacw Magdalena Grodzka-Gukowska RELACJA KOBIETY-STRZELCA WYBOROWEGO W PW Tygodnik Przekrj 29.06.2006 Miny 62 lata od wybuchu Powstania Warszawskiego, a wci zbyt mao si mwi o roli kobiet w tamtych wydarzeniach. Byy nie tylko sanitariuszkami, kucharkami czy czniczkami, lecz take minerkami i snajperkami. "Mymy byy bardzo dzielne i chopom jest wstyd po prostu" - tumaczy jedna z nich, Magdalena Grodzka-Gukowska, w rozmowie z Cezarym azarewiczem. Cezary azarkiewicz: Jak si strzela do ludzi? Magdalena Grodzka-Gukowska: Jak do kaczek. Lepiej mierzy w gow czy w korpus? atwiej zabija, jak si nie widzi twarzy? - Ja strzelaam do ludzi dopiero w czasie powstania. Najwaniejsze, eby zapa na muszk faceta, ktry chce nam umkn. Bylimy trenowani w Lasach Kabackich przez znakomitego instruktora, ktry si zawzi. Bo ja byam jedyn dziewczyn. A on uwaa, e baby powinny w chaupie siedzie, pra gacie chopom i gotowa obiad. Ale chyba inaczej strzela si do tarczy, a troch inaczej do ywych ludzi, gdy umieraj po strzale. Pani miaa wtedy 19 lat. - Ja zapamitaam dwch. Pierwszego, gdy Niemcy pucili na nas dym i chopcy zgupieli. Przestali nagle strzela. Powiedziaam: co robicie? Przecie Niemcy te nic nie widz. On wyszed wtedy z dymu i posuwa si do nas. By w hemie i mundurze. To pamitam bardzo dobrze, ale nie widziaam jego twarzy. Zastrzeliam tego Niemca. I powiedziaam chopakom: teraz wy pilnujcie. A ten drugi? - To by snajper. Siedzia na budynku Banku Gospodarki Krajowej, w miejscu dzisiejszej Giedy, przy rondzie de Gaulle'a. Ten gmach by troch niszy ni dzi. Strzela bardzo dobrze i bardzo celnie. Trzeba byo go zdj i udao mi si.
221

Wspomnienia i refleksje Powstacw O czym si myli, gdy si zabija czowieka? - Nic si nie czuje. O niczym si nie myli. Bo jakby si czowiek zacz zastanawia, to by nie mg si skupi na strzelaniu. A wczeniej? Przed powstaniem? Pani zajmowaa si zabijaniem kolaborantw? - Wtedy nazywao si to likwidacj. Dzi likwidacja modemu czowiekowi kojarzy si z fabryk lub miejscem pracy. Wtedy likwidacja znaczya mier. Ja byam w kontrwywiadzie. Grupa 993/W. Zajmowalimy si niedostrzelonymi. To kolejne nowe sowo. Niedostrzeleni to byli ludzie, na ktrych podziemie wydao ju wyrok mierci, ale nie mona ich byo dorwa. My zajmowalimy si ich odnajdywaniem. Ja nie wykonaam adnej likwidacji, natomiast pokazywaam ich palcem. Odczytywaa im pani wyrok mierci, a koledzy strzelali? - Nieprawd jest, e odczytywalimy im wyrok. Nigdy nie byo na to czasu. Ja tylko pokazywaam chopcom, e trafilimy na waciwego czowieka. Pamitam jednego, ktry mieszka niedaleko std, na drugim pitrze przy Koszykowej 42. Bardzo dugo go szukalimy. Wpadam na pomys, e moe on siedzi w swoim mieszkaniu. Nie spodziewaam si, e facet otworzy mi drzwi. Skd pani wiedziaa, e to on? Przecie nie miaa pani fotografii - Ale miaam jego opis i nazwisko. Zapytaam o jego on. On powiedzia, e ona wysza, czym potwierdzi swoj tosamo. Potem zaraz wyszed na ulic. Dobiegam do niego i pokazaam go palcem w tumie. Zrobilimy to w biay dzie. Bo zawsze si to dziao w biay dzie. Moim obowizkiem po likwidacji byo, jeli si uda, wycign zlikwidowanemu notes. Dlatego e te obuzy miay czsto w notesach powykrelane nazwiska osb, ktre zadenuncjoway. A obok list tych, ktrych jeszcze nie wywieziono na gestapo. Pamitam, e bardzo nas denerwowao, e na wykonanie wyroku czekao si a trzy tygodnie. Wydawao nam si wtedy, e to tak strasznie dugo. Dzisiaj rozumiem, e to byo mdre. eby nie byo pomyek
222

Wspomnienia i refleksje Powstacw Mnie si wydawao, e wikszo kobiet, ktre bray udzia w powstaniu, penia funkcj pomocnicz: byy sanitariuszkami, kurierkami, gotoway obiady powstacom. A pani mwi, e bya strzelcem wyborowym, miaa wasn bro i dziaaa w kontrwywiadzie. To jaki wyjtkowy przypadek? - Ja panu powiem wicej. Bardzo duo byo kobiet walczcych z broni w rku. To dlaczego o nich nikt nie wspomina, nikt nie pisze? Pojawiaj si tylko w tle tych wydarze, gdzie pierwszoplanowe role odgrywaj zawsze mczyni - Ani nie pisz Polacy, ani nie pisz Niemcy. To jakie tabu. A mymy byy bardzo dzielne i chopom jest chyba wstyd po prostu. Na przykad Pasta. Sysza pan o walce o Past? Przecie zginoby znacznie wicej ludzi i walka trwaaby duej, gdyby nie kobiety. Przecie minerki tam poszy. Uoyy miny i wysadziy Past. I bya caa masa takich kobiet, o ktrych dzi si nie wspomina. Dlaczego? - To jest jakie wielkie kamstwo, ktrego nie mona do dzi wyprostowa. Kobiety nie tylko gotoway kartofle, co te jest wane. Nie tylko byy sanitariuszkami, co te jest bardzo wane. Ale rwnie uczestniczyy w normalnej walce, walczyy z broni w rku i wykonyway najtrudniejsze zadania. Dlatego po powstaniu poszymy do obozw. Gdyby byo inaczej i bymy nic nie robiy, opuciybymy Warszaw z cywilami. Bo wojna to mska rzecz. - Ja sdz, e kilku z was, drogie chopy, by nie yo, gdyby nie my. To jest szalenie zabawne, bo ja nigdy nie byam traktowana jak kobieta, tylko jak onierz. A onierz nie ma pci. - Nie, zupenie. Pani do konspiracji trafia jako 14-latka. Dziecko chyba nie ma wiadomoci, e w kadej chwili moe zgin?
223

Wspomnienia i refleksje Powstacw - Jan Gowiski i Ludwik Mayre, ktrzy mnie zaprzysigli w 1940 roku w Rabie Wynej, powiedzieli, co mog mi zrobi Niemcy. Powiedzieli, e mog mnie odskrowa, torturowa, a na kocu zabi. I ebym si zastanowia. Taty nie ma, mamy nie ma. Dugo si nie zastanawiaam. I zaprzysigli mnie. Wwczas wypowiedziaam osobist wojn Hitlerowi. I od tego momentu byam wicie przekonana, e nie przeyj wojny. Dlatego, e oni mieli tylu drani i byli tak potg, e ja nie mogam przey. Byam naprawd zdumiona, e mi si udao. W Rabie bya straszna wpadka. 144 osoby pojechay do Owicimia, a ja ocalaam, bo pojechaam w 1941 do Warszawy opiekowa si chor siostr. Tu zaproponowano mi przystpienie do kontrwywiadu. Bya pani przygotowana na powstanie? - My wiedzielimy na pewno, e powstanie 1 sierpnia nie wybuchnie. Bo cztery dni wczeniej bya pierwsza koncentracja. Ci, ktrzy mieli bro, poszli z broni na wyznaczone miejsce. Ale koncentracj odwoano i wszyscy wrcili do domu. Zamiast powstania miaa by akcja ,Burza", ktra miaa omin Warszaw. Dlatego bro ze zrzutw sza do partyzantki. Powstanie nie miao sensu. Przepraszam za to moje bohaterskie koleanki, moich bohaterskich kolegw, ale nigdy nie uwaaam, e powstanie powinno by w Warszawie. Wiedzielimy na pewno, e Sowieci nie przyjd. Kilka dni przed powstaniem wysano mnie na Prag, bo wywiad informowa, e s ju Rosjanie. Miaam sprawdzi, czy nie ma ju czogw rosyjskich. Nie byo. Polska zostaa podzielona w Jacie. Zreszt w Lublinie by ju ogoszony PKWN. Powstanie nic nie mogo zmieni. Wida te byo, e Niemcy zaczynaj si umacnia na Wile. Jako kontrwywiad przekazywalimy takie informacje dowdztwu. Ale nikt nie sucha, bo nasi chcieli mie powstanie.. Po co im byo powstanie? - Moim zdaniem chodzio o stoki. Ja uwaaam, e jak chcieli sobie postrzela, to prosz bardzo. Ale trzeba byo i rok wczeniej z powstacami w getcie. Tam bya taka sama rze i tak samo nie mieli adnych szans. Bo w ogle nie byo szans na zwycistwo. Ja to wiedziaam od samego pocztku.

224

Wspomnienia i refleksje Powstacw To po co w tym bralicie udzia? Po co byo gin bez sensu? - Taki by nasz obowizek. Prosz sobie wyobrazi, e Kazimierz Iranek-Osmecki, pseudonim Makary", ktry dowodzi kontrwywiadem, w ogle nie wiedzia, e powstanie ma wybuchn. Wszyscy pamitaj go ze zdj, jak podpisuje akt kapitulacji, ale niewielu wie, e nie wyraa zgody na wybuch powstania. Ja te nie wiedziaam, e wybucho powstanie. Na filmach wyglda to zupenie inaczej. Rozkazy przekazano wczenie i 1 sierpnia o 17 wszyscy byli pod broni. Oczywicie, jeli j mieli. Wic trudno mi teraz uwierzy, e do kontrwywiadu adne rozkazy, adne hasa i adna wiadomo o koncentracji nie dotary. - Mymy naprawd nic nie wiedzieli. 1 sierpnia miaam stawi si u Romka Grodzkiego na Ksicej 7, ale nie z powodu powstania. Nagle patrzymy przez okno, a tam ulic jedzie czog i strzela przed siebie. Mymy wleli na dach i zaczlimy patrze, co si wok dzieje. Zaczynamy si zastanawia, co si dzieje. Romek twierdzi, e to musi by powstanie, a ja si upieram, e nie. Bo przecie Romek dzie wczeniej spotka si ze swoim dowdc Stefanem Rysiem w kociele witej Barbary i ten mu powiedzia, e adnego powstania nie bdzie. I widzimy grup wasowcw z psami, ktrzy podpalaj kolejne domy. Oni chodzili ju i szukali powstacw. Romek by wysoki i silny. Wtedy przysig, e mnie im nie odda. Bo jak w rce wasowcw wpaday kobiety, to najpierw je gwacili, a potem zarzynali. Niemcy nie gwacili, bo nie chcieli miesza ras. Z tego domu udao nam si uciec, ale dopiero nastpnego dnia. Ale nie znamy hasa, nie wiemy, gdzie si mamy zgosi. Dzi wydaje si to nawet mieszne, e nic nie wiedzielimy. Cudem jakim wpadlimy na Dzidka Bobkowskiego, koleg Romka Grodzkiego z Podchorwki. On zna haso. I doczepili nas do oddziau Kiliskiego. Ale na pocztku bya chyba jaka nadzieja? - Na pocztku byo ogromne spoeczne uniesienie. Co jest zupenie zrozumiae. Po tylu latach ludzie zobaczyli polskie flagi, usyszeli "Jeszcze Polska nie zgina". Nie da si opisa tego entuzjazmu. To bya euforia. Ja dwa razy przeyam tak
225

Wspomnienia i refleksje Powstacw rado. Rok wczeniej Szare Szeregi podczyy si w budce telefonicznej z patefonem i nagle ze szczekaczek popyno Jeszcze Polska nie zgina". I wszyscy, jak stali na Brackiej, klknli i pakali. W czasie powstania przeywaam to jeszcze raz. Wszyscy szalelimy, bo taka rado wszystkim si udziela. Rzucalimy si sobie w ramiona, wrzeszczelimy z radoci. Chocia wiedziaam, e to si nie moe dobrze skoczy. Byo strasznie duo odwanych ludzi, tylko e to by zupeny nonsens. A jak wyglda koniec? - Staam na warcie na Piknej. Byam w ochronie sztabu generalnego powstania. Dowiedzielimy si, e nasz dowdca podpisa kapitulacj. Byo nam ju zupenie to obojtne. Czuam si potwornie zmczona. Mymy byli tak zmczeni, e w czasie powstania prawie ze sob nie rozmawialimy. Kad woln chwil przeznaczalimy na sen. Trzeba pamita, e bylimy cay czas na frontowej linii. Zmczenie fizyczne, brak jedzenia, brak wody, bieganie po tych kanaach. Jak robi si to wszystko naraz, to czowiek pada i pi. Nie ma adnej refleksji. Nie ma innych myli. Kto mg, to szed spa. Gdziekolwiek. Byam tak zmczona po kapitulacji, e nie pamitam, jak mymy doszli do Oarowa, gdzie by pierwszy obz. Ale Warszawa was kochaa. Bylicie bohaterami. - Ja bd to powtarza do koca ycia, e najwikszymi bohaterami byli cywile, ktrzy na czas powstania przenieli si do piwnic. Oni si tam rodzili i umierali w strasznych warunkach. Nie majc co je, nie majc co pi. Ja uwaam, e to wici ludzie, e nam garde nie podernli. Dlaczego mieli wam, powstacom, garda podrzyna? - Dlatego e wsadzilimy ich do tych piwnic. I trwao to tak dugo, i nie zaopiekowalimy si nimi. Jak czowiek jest chory, jak si rodz dzieci i umieraj dzieci, to czowiek tylko o tym myli. Ci ludzie mieli prawo nas autentycznie nienawidzi za to, e ich w to wepchnlimy. Syszaam kiedy opowie pewnej pani, ktrej matka i dziecko umary w piwnicy. To byo potworne. Dlatego uwaam, e byli to niebywale wytrwali i niezwykle dzielni ludzie.
226

Wspomnienia i refleksje Powstacw Ale to wy bylicie bohaterami, a nie oni. - Ja pamitam jeden swj heroiczny czyn. Byam w ochronie sztabu, ktry mia si przenie ze Zotej na Pikn. Nie wiem, ktry to by dzie powstania, ale ju wszystko si walio i palio. Czarno byo od kurzu. Staam na warcie z Leszkiem Zbyszyskim. W tym kurzu dostrzeglimy cie czowieka, ktry si zgubi. No i ten czowiek zawoa "Kamerad!". To ju wiadomo, e Niemiec. Leszek da mu po nodze. No i chopcy doskoczyli do niego i chcieli go dostrzeli. Odbezpieczyam bro i powiedziaam: nie t sam metod. My nie moemy dobija rannych. I zrozumieli. Nie zastrzelilimy go. Ja mu jeszcze opatrunek zrobiam, a on potem nam wszystko wypiewa, skd nas bd atakowa. Jak po tych wszystkich okropiestwach, ktre przeya pani jako 19-latka, mona y dalej? - Jeeli si przeyje to, co ja przeyam, i zobaczy, co ja widziaam, to si czowiek boi, e zostanie bandyt. Czowiek, jak widzi mier wok, to staje si gruboskrny. Ja si strasznie baam, e po wojnie zostan bandyt. Bo przez ca wojn przekraczaam prawo kadego dnia. I baam si, e to moe zosta w czowieku. To by wielki mj lk. Po wojnie si stresowaam w kadym kraju, w ktrym byam. Uczyam si miejscowego prawa. Do tego stopnia, e jak jechaam samochodem i byo ograniczenie do 50 mil, to ja jechaam nie wicej ni 49. A kiedy poczua si pani bohaterem? - Mnie bardzo dugo nie byo w Polsce. A jak wrciam, to dowiedziaam si, e powstacy mog jedzi za darmo tramwajami i autobusami. Jedziam z t legitymacj, czekajc na kanara. Ale nie wiadomo byo do koca, czy powstacy mog jedzi metrem, bo nie byo tego zapisanego w legitymacji. Poszam do pana, ktry sprzedaje bilety do metra, przy politechnice. Powiedziaam, e jestem powstacem, tu jest moja legitymacja i czy wolno mi jedzi za darmo metrem. I ten mody chopiec, ktry mia z 25 lat, zanim potwierdzi, e mog jedzi te metrem, stan przede mn na baczno i powiedzia, e jest zaszczycony, e moe mnie pozna. Szalenie mnie to wzruszyo i zamurowao.
227

Wspomnienia i refleksje Powstacw Jerzy K. Malewicz ps. Jan Kowalski MOJE WSPOMNIENIA Z POWSTANIA Powstanie zaczem 1 sierpnia 1944 roku w najdalej wysunitej na zachd dzielnicy Warszawy Woli, na ul Pockiej Nr. 63. Nie mielimy zupenie broni. Na okoo 80 powstacw byo co 7 sztuk prywatnej broni w tym dwa karabiny i pi pistoletw czy rewolwerw. Przyrzeczonej broni dowdztwo nie dostarczyo. Dowdcy mwili:czniczka nie dotara z wiadomoci gdzie jest bro dla nas. Drugiego dnia wysano nas, aby si pyta w okolicznych domach czy tam nie ma magazynu broni. Dostalimy natomiast butelki z pynem zapalajcym. Trzeciego dnia wycofalimy si na prostopad ulic Dugosza. Tam w nocy 4 sierpnia przyleciay trzy alianckie samoloty i zrzuciy bro, a rano przyleciay Sztukasy i bombardoway miejsca zrzutw. Cz pojemnikw przechwycilimy, ale dowdztwo zabrao je nam. Ukrylimy jeden zasobnik z rewolwerami SmithWeston. Moe byo ich z pitnacie sztuk, czyli dalej nie bylimy uzbrojeni. Na Dugosza syszelimy odgosy strzelaniny z ulicy Pockiej, nasi dowdcy mwili, e tam dobrze uzbrojony oddzia walczy, jak pniej dowiedzielimy si, byo to jednak mordowanie tamtejszej ludnoci. Dokonyway tego, wedug uciekinierw, gwnie oddziay renegatw Rosyjsko-Ukraiskich w subie niemieckiej i pod ich nadzorem. Na teje ul. Dugosza zostalimy piknie umundurowani w niemieckie zdobyczne mundury. Mielimy prawie kompletne umundurowanie niemieckie, tylko opaska biao-czerwona z literami WP (Wojsko Polskie) rnia nas od Niemcw. Nie mielimy hemw ani butw, ktre sobie zorganizowaem pniej. Tam rozmawialimy ze starszymi mczyznami, uczestnikami czy I czy II W. . ktrzy mwili : oni was wyrn, oni maj armaty, czogi, samoloty, a wy nic. Nie majc ani broni, ani nie dostajc zluzowania uzbrojonym oddziaem, 6 dnia wycofalimy si przez ruiny Getta na Stare Miasto. W drodze by nalot z duej wysokoci, kilku samolotw Heinkel. Tam zastalimy defilad powstacw, nastpnie naboestwo w kociele, obecnie Garnizonowym. Po
228

Wspomnienia i refleksje Powstacw pocztkowym internowaniu na ul Dugiej 7 (gdzie te andarmeria Powstacza rozstrzeliwaa podejrzanych), zostalimy wcieleni do obrony Starego Miasta z kwater na Dugiej 16. Stworzono z nas, gwnie gimnazjalistw, Kompani Wypadow do zatykanie wszelkich dziur. Walczylimy w kilku punktach Starego Miasta. Ponielimy ogromne straty tak, e w chwili upadku Starego Miasta, z naszego oryginalnego oddziau pozostao 7 ludzi zdolnych przej kanaami do rdmiecia. Ja zostaem ranny, w obie nogi i rk przestrzelono mi hem, w ostatnim ataku bdcym prb przebicia si do rdmiecia. Noc po ranieniu leaem na naszej kwaterze w piwnicach Hotelu Polskiego na Dugiej, zwanej Redut Matki Boskiej, ktr to bronilimy przez ostatnie 6 dni. 1 wrzenia, wgierscy ydzi, wspuczestnicy Powstania, oswobodzeni z Pawiaka czy Gsiwki, przenieli mnie do szpitala powstaczego na ul. Dugiej 23. Tam przeleaem jedn noc, Powstacy ju uciekli, a ludno cywilna wywiesia biae flagi. Rano chyba 2 wrzenia personel szpitala zabra nam wszelkie umundurowanie wojskowe oraz legitymacje i wszystko spalili. Zostaem w kalesonach na kocu i w jednym bucie, bo drugi na rannej stopie ukradziono kiedy mnie opatrywano. Mielimy udawa szpital cywilny. Zaraz po tym by ostatni nalot Stukasw na Stare Miasto, akurat na szpital w ktrym leaem. Syszc upadek bomby (wybuchy byy z paro sekundowym opnieniem aby nie razi samolotu JU87) zerwaem si stanem w bezpieczniejszym rogu piwnicy. Wybuch nastpi gdzie za cian i zaczo si tam pali. Ostatnim wysikiem wcignem si na przylege schody i cignc si praw zdrow rk wyczogaem si na zewntrzne gruzy. Za jak godzin pokazali si onierze mwicy po rosyjsku, bdcy w subie niemieckiej. Podzielili oni ludzi na grupy, zdrowych, rannych i ydw Wgierskich. Rannych uoono po drugiej stronie cieki pod otarzem w ogrodzie paacu biskupiego. Leelimy pod tym otarzem w grupie moe 50 do 70 osb czekajc na rozstrzelanie. Odziay Rosyjsko-Ukraiskie zajmujce teren poszy gdzie dalej a do nas przyszli onierze niemieccy (prawdziwi). Chodzili midzy nami rannymi nie czynic nam nic zego, ale rozmawiali z nami w tym
229

Wspomnienia i refleksje Powstacw sensie wy jestecie bandyci, my wiemy, poznawali buty wojskowe i jakie fragmenty mundurw. Leelimy tak kilka godzin, ale koo godziny 16 zarzdzili oni, aby ydzi przenieli nas gdzie. W czasie gdy przenoszono nas, Ukraicy czy Rosjanie przeszukiwali nas i odbierali zegarki czy znalezion biuterie. Mnie udao si schowa zegarek i troch biuterii. Pooono nas gdzie koo Placu Bankowego naprzeciw elaznej bramy (ogrodzeniowej) za ktr sta czog, onierze niemieccy (prawdziwi) przynieli nam wod i worek herbatnikw. Od wczeniej przeniesionych dowiedziaem si, e aduj nas na ciarwk MAG i wywo do Szpitala Wolskiego. Znowu wrcia ciarwka, jako si zaadowaem i przewieziono mnie na t sam ul. Pock gdzie zaczynaem Powstanie tylko kilka domw dalej. Czekajc na ciarwk, popijajc wod i jedzc herbatniki, byem wiadkiem takiej sceny: Ukrainiec-Rosjanin zacz wali yda granatem pakowym, Niemiec podszed i powiedzia: zostaw go, oni s jeszcze potrzebni i przegna krccych si rosyjsko mwicych onierzy. Wyadowano nas na schodach przed szpitalem i ciarwka pojechaa po nastpnych, a nami zaj si drugi polski personel szpitala, bo pierwszy wymordowano w pocztku Powstania. W Szpitalu Wolskim przeleaem miesic byo godno i wszawo, mimo tego, opatrunki zmieniano co trzy dni. Przez okno obserwowalimy dziako szybkostrzelne i jecw w polskich mundurach Berlingowcw, syszelimy take wystrzay dziaa kolejowego. Na nasz sal, co par dni przychodzio dwch Ukraicw czy Rosjan, pogadywao sobie ze starszymi ludmi, ktrzy umieli po rosyjsku i im te przynosili ywno. Po miesicu wywieziono mnie z kilkoma innymi, furmank RGO (Rada Gwna Opiekucza), ktra dostarczaa ywno do szpitala, do stacji kolei elektrycznej, a ni do Milanwka do willi dyrektora tej kolei, gdzie by prowizoryczny szpital ozdrowiecw. W Milanwku byem okoo tygodnia. Zaczynao by ju chodno. Nastpnie wadze RGO wywiozy mnie do Olszwki. Tam 13 padziernika znalaza mnie Matka i po paru dniach zabraa mnie do Czstochowy. Po wojnie dowiedziaem si, e po kilku dniach po moim
230

Wspomnienia i refleksje Powstacw wyjedzie z Olszwki, wpadli tam andarmi niemieccy i wymordowali wszystkich rannych. Po wojnie od ocalaych kolegw i pniej od kapitana Lucjana Fajera dowiedziaem si, e po przejciu do rdmiecia, pozostawieni na Starym Miecie na pewn mier ranni powstacy i ja te, zostali pomiertnie, odznaczeni Krzyami Walecznych i awansami, ale ja nieoczekiwanie przeyem. Miaem wyjtkowe szczcie, bo pozostawionych na Starym Miecie kilka tysicy rannych powstacw Niemcy rozstrzelali lub ywcem spalili. W PRL do roku 1956 musiaem ukrywa swe uczestnictwo w Powstaniu.

Ranni onierze Armii Berlinga wzici do niewoli (zdjcie niemieckie)

231

Wspomnienia i refleksje Powstacw Post na Forum portalu ONET opis walk na Ochocie Anonimowy autor postu daje wiarygodny opis walk na Ochocie, na podstawie pamitnika swego dziadka-powstaca: "Okoo 60 ludzi zostao uzbrojonych w 1 karabin z 10 pociskami, 1 pistolet z 1 magazynkiem i trzy granaty. Porucznik "Gustaw" wyda rozkaz zdobycia koszar na Placu Narutowicza i caa ta masa ludzi w ogromnej wikszoci nieuzbrojona ruszya na rze. Nigdy nie dotarli nawet do poowy odlegoci jaka dzielia ich od budynku koszar. Zostali zmasakrowani w taki sposb, e w przecigu 2-3 minut Pl. Narutowicza wraz z ulicami do niego dochodzcych pokry si ciaami ponad 300 osb, onierzy, ochotnikw z WSOP-u i ludnoci cywilnej jaka si tam znalaza" I dalej: "Wspominanie Powstania dla jednych byo koszmarem, dla innych tylko gr o dusze pokole. Suchano tylko tych osb, ktre chciano sucha, a tych ktrzy starali si podej w sposb obiektywny, pomijano milczeniem lub wybirczo przedstawiano relacje, dorabiajc do nich wasne mity i legendy. Dziadek powiedzia, e gdyby mg, to najpierw zdegradowaby, a pniej powiesi BoraKomorowskiego i t ca jego "band" (nie zasuyli nawet na rozstrzelanie) za to, e skazali na mier cae pokolenie modych ludzi i zniszczyli miasto oraz za to jak "wspaniale" dowodzili na Ochocie i Okciu"

232

Wspomnienia i refleksje Powstacw KAMSTWA DOWDCY POWSTANIA gen. CHRUCIELA (Montera) W JEGO ARTYKUACH DO PRASY EMIGRACYJNEJ W LONDYNIE Tygodnik POLSKA WALCZCA onierz polski na obczynie Nr 46 str.1, Londyn 24.11.1945 Zeszoroczne Powstanie Wybrane wyjtki Plan wasny polega na rwnoczesnym uderzeniu na wszystkie przedmioty natar z zaskoczeniem przeciwnika. Wysiek gwny w rodkowej czci stolicy obejmujcy wszystkie mosty na Wile* i centralnej Pradze z dworcami wschodnim, wileskim i praskim. Odwd, trzymany centralnie, mia by uyty zalenie od wytworzonego pooenia. Siy niemieckie w okrgu warszawskim wynoszce cznie 38.000, wliczajc w to policj, SS, SA, andarmeri, oddziay ukraiskie i turkiestaskie, zostay w cigu ostatnich dni lipca wzmocnione trzema dywizjami, z ktrych dwie byy pancerne. Jedna wysza na peryferie Pragi (dyw. Panc. Herman Goering), druga pancerna (Wicking) ustawia swe 350 czogw i dzia szturmowych w rnych czciach miasta (podkrelenie JS). W ostatnich dniach lipca mj sztab cisy wykonywa prace w budynku nr 68 m.46,47 i 48 przy ulicy Filtrowej. Naprzeciw byo 1200 ludzi niemieckiej Policji Polowej, uzbrojonych po zby, zajmujcych Dom Akademicki przy placu Narutowicza - jedn z twierdz niemieckich Warszawy, odrutowan (czyt. otoczon zasiekami z drutu kolczastego przyp.JS), ze strzelnicami w zamurowanych otworach okiennych parteru i pierwszego pitra, z bunkrami obsadzonymi przez ca dob przy wszystkich wejciach. Podobny wygld miay wszystkie bloki domw zajmowane przez Niemcw. Gdyby z jakiegokolwiek powodu zabrako wwczas mnie z mym otoczeniem, byoby to uniemoliwio rozpoczcie i kierowanie walk. Komendant AK nie mia wtedy bezporedniego powizania z moimi dowdcami i oddziaami. Nie bylimy jednak lekkomylni wszdzie bya dobrze uzbrojona ochrona dowdztw. Natarcia na kady przedmiot byy szczegowo rozpracowane w niezliczonej iloci wicze z uwzgldnieniem wszystkich wariantw**
233

Wspomnienia i refleksje Powstacw Dowdca AK zgodzi si z mym wnioskiem rozpoczcia dziaa za dnia. Uzasadniaem to wzgldn atwoci zaskoczenia wartownikw niemieckich w godzinach najwikszego ruchu ludnoci w miecie. () Wmieszani w takie tumy onierze, tworzce grupy czoowe majce uderzy na wartownikw i opanowa bunkry przy wejciach do blokw, mieli widoki powodzenia. Rwnie przesunicie i gromadzenie caych plutonw mogo uj uwagi agentw Gestapo i Policji tylko o tej porze. O godzinie 11.00 zawyy w niemieckim gmachu syreny jak na alarm przeciwlotniczy, jednak samolotw nie byo sycha. By to sygna alarmu dla caej niemczyzny w Warszawie. *) Jak wygldao zdobywanie mostw patrz www.1944.pl > Archiwum Historii Mwionej > wspomnienia Jerzego Sienkiewicza **) Jak przewiczono zdobywanie Domu Akademickiego na placu Narutowicz i kompleksu na Szucha > patrz str. 191 i 15

POLSKA WALCZCA onierz polski na obczynie, Nr 10 str.3 Londyn 6.3 1946 Warszawa w walce Wybrane wyjtki Cae rdmiecie, Mokotw, Wola, Ochota i Praga byy w penej i zwyciskiej walce. Brak pisemnego meldunku od dowdcw Pragi, Mokotowa i Ochoty miay zastpi informacje uzyskane przez wysanie oficerskich patroli, odprawionych ze Sztabu Okrgu. Meldunki ktre napyny od dowdcw obwodw i wysanych patroli pozwoliy ustali pooenie. Wynikao z nich, e niektre (podkrelenie JS) silne punkty oporu niemieckiego nie zostay zdobyte wstpnym bojem. Z mostw na Wile nie moglimy korzysta, mimo, e prawie wszystkie zostay przez nas opanowane.(podkr.JS) Genera Chruciel kama: aden silnie broniony przez Niemcw obiekt ani aden most na Wile nie zosta opanowany nawet na chwil.(JS)

234

Wspomnienia i refleksje Powstacw Od dnia poprzedniego, miasto spowio si w obokach dymu. Pony czogi niemieckie (podkr. JS) i domy zapalone przez pociski artyleryjskie, a od dnia 2.VIII ponce od bombardowa lotniczych Rankiem dnia 2 VIII wysaem rozkazy aby nie ponawiano natar na Alej Szucha, Sejm, Koszary przy Rakowieckiej, C.I.W.F i Dom Akademicki przy Placu Narutowicza. Genera Chruciel kama: Takiego rozkazu nie mg wyda a z trzech powodw: 1) Nie mia technicznych rodkw cznoci do przekazania takiego rozkazu, a czniczki nie byy w stanie dotrze do tych odcitych dzielnic 2) Nie mia adnych informacji czy w tych dzielnicach tocz si jeszcze walki. O tym, e na Mokotowie walcz Powstacy, dowiedzia si dopiero 6 sierpnia, gdy Elbieta Ostrowska (szefowa Skadnicy Meldunkowej) przesza tam, jako pierwsza kanaami. 3) Nie mia komu dorczy tych rozkazw. Oddziay ktre atakoway te obiekty (wg. gen. Peczyskiego przez niedopatrzenie) poniosy straty rzdu 90% stanw osobowych i przestay istnie!

POLSKA WALCZCA onierz polski na obczynie Nr 40 str 1 Londyn 13.10.1945 Konspiracja i Powstanie Wybrane wyjtki Artylerzystw, bro pancern, saperw i czno szkolio si na sprzcie niemieckim. Std pochodzi, e w czasie walk warszawskich, kady zdobyty czog, dziao szturmowe, dziao plot, k.m. czy miotacz by od razu uyty przeciwko Niemcom i wystarczyo dosownie kilka minut, by obsuga sprzt opanowaa. Tu genera popuci sobie wodze fantazji i plecie t.zw. banialuki! Przed Powstaniem nie zdobyto adnego czogu ani dziaa przeciwlotniczego i nie byoby nawet warunkw, aby przeszkoli zaog. A w czasie Powstania na

235

Wspomnienia i refleksje Powstacw szkolenie ju byo za pno. Ci artylerzyci i czogici uczyli si obsugi sprztu chyba z samouczkw! (komentarz JS) Dowdcy oddziaw i szeregowi, ktrzy widzieliby w dowdcy okrgu, powiatu czy plutonu jednostk o pewnym zabarwieniu partyjnym, odpadliby od takiej organizacji. Jedynie dowdcy reprezentujcy cechy ponadpartyjne mogli zyska zaufanie i szacunek. Dua jest pod tym wzgldem zasuga stronnictw politycznych i ich tajnej prasy, ale i dua zasuga apolitycznej prasy Armii Krajowej. Na tle dziaalnoci politycznej praca wojskowa jest ma tylko czstk (czytaj szkolenia onierzy przyp. JS). Za prac polityczn wybitne jednostki, ba, cae grupy osb, giny w wizieniach i obozach bez przerwy w cigu piciu dugich lat okupacji. Czyli wg. Chruciela, Armia Krajowa bya organizacj apolityczn, w ktrej szkolenie polityczne onierzy byo istotniejsze ni szkolenie wojskowe. (komentarz JS) Dwumiesiczna walka powstacza w Warszawie dowioda, e Polacy potrafi si zorganizowa i wykona wysiek godny podziwu caego wiata. () Walka przywrcia zaufanie spoeczestwa do dowdztwa wojskowego. () Zakoczenie walki nie pomniejszyo ani u swoich ani u obcych aureoli chway, jak si okrya dumna stolica Polski. () Walki obfitoway w liczne dowody jednostkowego i zbiorowego bohaterstwa, ktrych opis bdzie w przyszoci Podstaw wychowania modych pokole Wsppraca wadz cywilnych z wojskiem bya wzorem wzajemnego zrozumienia potrzeb i celu wysiku. onierz rezygnowa w dniach godu ze swojej skromnej racji ywnociowej na rzecz ludnoci cywilnej, zwaszcza kobiet i dzieci.* *) Sprostowanie: W pierwszych dniach powstania, gdy nie dziaay jeszcze suby kwatermistrzowskie AK, to ludno cywilna ze swoich skromnych zapasw karmia wygodniaych Powstacw. Potem AK zawaszczya sobie wszystkie dostpne magazyny ywnoci i ludno cywiln uywaa w charakterze tragarzy do jej przenoszenia. Moja Matka w obliczu godu
236

Wspomnienia i refleksje Powstacw musiaa przyj propozycj przeniesienia z browaru Haberbuscha na Krochmalnej do rdmiecia Poudniowego worka jczmienia, z czego poow moga zatrzyma dla siebie. Wzia tylko 10 kilo, bo wicej nie bya w stanie udwign, przeczogaa si z nim przez pytki wykop pod obstrzaem w Alejach Jerozolimskich i przez labirynt piwnic i podwrek dotara szczliwie na Ho 47. Zostao nam, od Armii Krajowej 5 kilogramw jczmienia na drug poow Powstania.

WSZYSCY KTRZY ROZPOCZLI WALK WIEDZIELI, E ID NA PEWN MIER, POZOSTALI ZAZDROCILI POLEGLYM. NADZIEMSKA SIA ROZPROMIENIAA SERCA. (podkrelenie JS) Antoni Chruciel /Monter/ POLSKA WALCZCA, Londyn, dnia 20 sierpnia 1945

Tak oto sprawcy Powstania, na uytek opinii publicznej na Zachodzie, aby usprawiedliwi sprowokowan katastrof narodow, budowali legend Powstania, jako wspaniaego zrywu patriotycznego ludu stolicy. Mijajc si z prawd i operujc napuszonymi frazesami i paranoicznymi sformuowaniami.

Komentarze: Jan Sidorowicz

237

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Br-Komorowski da zrzutw broni wprost w rce niemieckie

Armia Krajowa w dokumentach tom IV kilka kuriozalnych depesz:
Nr 742
DO W D C A A K DO K O M E N D A N T A B AZ Y W B R IN D IS I: P R O B A O BRO MIEJSCA ZRZUTW

Wanda 1 to Mewa Nr 507/XXX/111 Dnia 1 sierpnia 44

O.VI L. dz. 6255/tjn/44 Otrzymano 2.8.44 godz. 11.25 Odczytano 2.8.44 godz. 14.55

Do Haczy Podjlimy walk o godzinie 17 dnia 1 sierpnia o Warszaw cie pilnie zrzuty amunicji i broni ppanc. na wiata Kostek", a te na place wprost na miasto: Filtry, Kercelego, Ogrd Saski, Aleja Wojska, Puawska, Belwederska. Lawina 1507

Nr 745 DOWDCA AK DO KOMENDANTA BAZY W BRINDISI: PILNO I MIEJSCA ZRZUTW- DEPESZA SZYFR Nr.519/XXX/111 Wanda 1 to 94 Dnia 2 sierpnia 44 O.VIL. dz 6281/fin/44 Otrzymano i odczytano dnia 3 sierpnia 44 Do Haczy Katastrofalny brak amunicji do kb, km, pm i pilna bro ppanc. Dodatkowo dajcie zrzuty do maego getta (-) oraz Filtry i Niepodlego i rejon Madaliskiego.W rejon Kercelak, cmentarz ydowski, najlepsze placyki midzy Mireckiego i ytni. W dzie dajcie nawet bez sygnau w nocy strzaa Lawina 1519.

238

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Nr 782 KPT. KONSTANTY KAUGIN DO STALINA: O POMOC DLA WARSZAWY I UATWIENIE NAWIZANIA CZNOCI Z ROKOSSOWSKIM
DEPESZA SZYFR

Nr 567/VV/555 Wanda 1 Dnia 7 sierpnia 44 Warta

O.VI L. dz. 6484/tjn/44 Otrzymano g. 15.00 dnia 7 sierpnia 44 Odczytano g. 23.00 dnia 7 sierpnia 44

Przekazuj dep. kpt. armii sow. Kaugina, ktry zgosi si do komendanta miasta i jest z nim w staej cznoci, a nie majc wasnego poczenia z Moskw, prosi nas o porednictwo w przekazaniu dep [eszy] . Lawina 1567 M o s k w a Marszaek T o w a r z y s z S t a l i n w dniu 5 sierpnia 44. Nawizaem osobist czno z dc garnizonu Warszawy, ktry prowadzi bohatersk walk powstacz narodu z hitlerowskimi bandytami. Po zorientowaniu si w oglnej sytuacji wojennej przyszedem do przekonania, e pomimo bohaterskiej postawy wojska i ludnoci caej Warszawy s nastpujce potrzeby, pokrycie ktrych pozwolioby na szybsze zwycistwo w walce z naszym wsplnym wrogiem. Potrzeby s nastpujce: brak broni automatycznej, amunicji, granatw i kb. ppanc. Bro zrzuca na Plac Wilsona, Plac Inwalidw, getto, Plac Krasiskich, Plac elaznej Bramy, Plac Napoleona, Pole Mokotowskie, Koszary Szwole erw, na Powilu, Bielany. Znaki rozpoznawcze pachta biao-czerwona. Lotnictwo niem. niszczy miasto i ludno cywil[n]. Ostrzeliwujcie mosty na Wile w obrbie War szawy, Ogrd Saski, Aleje Jerozolimskie, jako gwne miejsca niemieckiego ruchu wojsk. Nieprzyjaciel ci ko bombarduje z lotnisk Okcie i Bielany. Bohaterska ludno Warszawy wierzy, e w najbli szych godzinach oka ecie jej wydatn zbrojn pomoc. Uatwijcie mi poczenie z marszakiem Rokossowskim. Z Grupy Czarnego kpt. Kaugin Konstanty. Warszawa 66804".

KOMETARZ: (Jan Sidorowicz) Z depesz wynika, e KG AK jeszcze do 5 sierpnia nie orientowaa si, jaki jest stan posiadania Powstacw. Nigdy nie zdobyto Filtrw, Ogrodu Saskiego, Belwederskiej , Koszarw Szwoleerw i Pola Mokotowskiego. W Alei Niepodlegoci opanowano tylko wschodnia cian poudniowego odcinka. Puawska zostaa zdobyta, ale Br-Komorowski dowiedzia si o tym dopiero 6
239

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania sierpnia, gdy Elbieta Ostrowska, Szefowa Skadnicy Meldunkowej, jako pierwsza przesza kanaami na Mokotw. To jeden z powodw, e lotnicy ginli a rednio tylko 20% zrzutw docierao w polskie rce. Zalecanie zrzutw na mae placyki wiadczy o braku wyobrani. Najbardziej kompromitujc depesz wysa 2 sierpnia o godz. 10.10 Szef Operacji pk dypl. Jzef Szostak ps.Filip piszc w niej: "Brygad Spadochronow dajcie w rejon Woli". Tej omieszajcej polskie dowdztwo depeszy nie zamieszczono w zbiorze Armia Krajowa w dokumentach pod redakcj gen. Peczyskiego. Ale mona t depesze znale w monografii Borkiewicza i we wspomnieniach pk Radosawa. Inne kwiatki ze zbioru Armia Krajowa w dokumentach: W dokumencie Nr 769, depesza z dnia 3 sierpnia, Br pisze m.in. Obecnie inicjatywa znajduje si w naszych rkach. co wyraa si w cigym rozszerzaniu stanu posiadania. (...) Skutecznie walczymy z cikimi czogami ktrych kilkanacie zniszczylimy lub uszkodzilimy. Te ostatnie s wykorzystywane w przeprowadzaniu dziaa wasnych. Sytuacja dotd nie jest dla nas trudna, mimo e natarcie niemieckie wsparte jest broni pancern i dziaami przeciwlotniczymi. W dokumencie Nr 769, depesza z dnia 4 sierpnia, czytamy m.in.:Mosty na Wile i Dworzec Gwny przechodziy z rk do rk przy obustronnych krwawych stratach. Obecnie w rkach niemieckich. Byy to oczywicie kamstwa. Trudno zgadn po co wymylane. Aby zatrze wraenie, e Powstanie okazao si katastrof godzinach nierwnej walki ? ju po paru

240

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania DRAMAT LOTNIKW DOKONUJCYCH ZRZUTW Z BAZ LOTNICZYCH WE WOSZECH Relacja gen.Ludomira Rayskiego (Zeszyty Historyczne nr 109) Gen. Rayski przedstawia przebieg lotw zrzutowych. Loty rozpoczy si 3.VIII. Pocztkowo nie byo adnych strat, potem poleciay 3 zaogi polskie z ktrych nie wrcia adna, dalej Anglicy dali swoje zaogi i maszyny, stracili w kilka dni 20 zag i maszyn. Od 18. VIII wobec poniesionych strat Anglicy przestali lata dajc jedynie maszyny dla polskich zag. Wykonano 3 operacje nad Polsk i Warszaw w okresie 28.VIII-1.IX. Poleciay 2 maszyny nie wrcia adna, 28.VIII poleciay 4 zaogi 1 wrcia majc zupene rozbicie na lotnisku, zaoga cudem ocalaa, I.IX poleciao 6 zag wrciy 2 nie dotarszy do punktw zrzutu. cznie Polacy stracili 12 zag po 7 ludzi, nie mwic o katastrofach na lotnisku przy powrocie. Stanowi to okoo 30 % strat na ilo wysanych na zadanie zag, nie wliczajc w to tych zag ktre powrciy przed wykonaniem zadania. Zaledwie poowa wysanych samolotw dociera na miejsce i wykonuje prawidowe zrzuty. Ogem poszo 117 maszyn, z ktrych 30 zostao zestrzelonych. 45 miao kraksy na lotnisku przy ldowaniu. Okoo 60 zrzutw trafio do rk polskich Warunki lotu s wyjtkowo trudne. Odblask od palcej si Warszawy siga w promieniu 140 mil. Lot odbywa si nad sam ziemi nad drzewami z przeskakiwaniem wszystkich nierwnoci terenu. W samej Warszawie ulice s czciowo opanowane przez Niemcw, czciowo przez Armi Krajow. Precyzja zrzutu w tych warunkach musi by 100 %. Jest to, wobec silnej obrony przeciwlotniczej, niewykonalne. Duo zrzutw trafia do rk niemieckich. Gen. Rayski opisuje swoje wraenia z tych lotw. Przez cay czas lotu odbywa si on na najniszej wysokoci. Chodzi o uniemoliwienie zapania maszyny na przyrzdy goniometryczne i radiolocation. Od Bonia poczynajc lot odbywa si dosownie na wysokoci wierzchokw drzew. Warszawa od Wierzbna
241

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania poczynajc a do gmachu Kierownictwa Marynarki przedstawia widok czerwonego wypalonego ula, ktry od czasu do czasu tli si wygasajcym pomieniem dym na duej przestrzeni miasta. Idc na pnoc znowu czerwony wypalony uel. Na drogach nie ma absolutnie adnego ruchu. Gen. Rayski stwierdza, e Anglicy staraj si i jak najbardziej na rk w tej sprawie ale przy tych olbrzymich stratach stwierdzaj zupen nieopacalno pomocy. Straty s istotnie kolosalne. Zaogi wracaj na samolotach zupenie postrzelanych jak sito. Nawet spadochrony s przestrzelone, tak, e w razie katastrofy nie mona ich uywa. Jeden z ostatnich samolotw powracajcych postrzelany zupenie mia kraks przy ldowaniu. Liberator rozbi si zupenie. Gen. Rayski nie widzi w tych warunkach rezultatu pomocy. Marszaek Slesor wyranie podkreli, e przy tych stratach on nie zezwoli na loty. Jeeli dostanie wyrany rozkaz z gry, to go wykona. Przy operacjach nad Niemcami straty wynosz od 3-5 %. W operacjach nad Polsk przenosz 30 %. Same zrzuty odbywaj si w bardzo trudnych warunkach. Miejsce zrzutw jest markowane wiatem. Nadlatujcy samolot nadaje odpowiedni znak liter, na ktry musi dosta odpowied. Nadlatuje na miejsce przeznaczenia parokrotnie przy najmniejszej szybkoci i zrzuca container'y z amunicj, skrzynki z broni. Byy robione prby zrzucania na spadochronach dziaajcych z opnieniem co pozwalao na zrzuty z duej wysokoci. Prby day pomylny wynik odnonie container'w, natomiast skrzynki z amunicj daway rozrzut do 10 km. adne przyjmowanie zrzutw w dzie nie jest moliwe. Wiksza wyprawa nie da adnych rezultatw, poniewa organizacja odbiorcza zrzutw jest bardzo ograniczona. Istnieje niebezpieczestwo zderzania si samolotw kolejno podchodzcych noc do zrzutw wikszej iloci. Z polskiego punktu widzenia jest to samobjcze wybijanie lotnikw, na co Anglicy stanowczo si nie godz. Gen. Rayski ma najblisz rodzin w Warszawie, ktrej nie spodziewa si ju kiedykolwiek zobaczy. Powstanie w Warszawie uwaa za zbrodni.
242

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

KOMENTARZ: (Jan Sidorowicz) Loty z pomoc dla Warszawy, bezsensowne pod wzgldem strategicznym, byy wymuszone na Dowdztwie Brytyjskim przez Churchilla. Bya to akcja polityczna, gdy zaniechanie pomocy spowodowaoby upadek Rzdu premiera Mikoajczyka. A tylko Mikoajczyk jako premier dawa nadzieje na porozumienie Rzdu RP na emigracji z Rosj.

243

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

TERENY OPANOWANE PRZEZ POWSTACW 1 SIERPNIA 1944

244

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania KURIOZALNE DEPESZE KOMENDY GWNEJ AK I DELEGATURY RZDU Ze zbioru ARMIA KRAJOWA W DOKUMENTACH tom IV BR-KOMOROWSKI obawia si, e otrzymane nareszcie zrzuty rosyjskie wywouj niebezpieczne sympatie do sowietw...Boi si, e w chwili wejcia sowietw, rozkazy odnonie spraw zasadniczych, nie znajd oddwiku w szeregach, nie bd respektowane.
Nr 1094
DOWDCA AK DO NACZELNEGO WODZA: O ZAAMYWANIU SI POSTAWY SPOECZESTWA W STOLICY PROBA O WYTYCZNE DEPESZA SZYFR Nr 849/1/XXX/555 Wanda 7 18 wrzenia 44 Dnia 17 wrzenia 1944 19 wrzenia 44 O.VI L. dz. 8598/tjn/44 Otrzymano g. 22.30 dnia Odczytatno g. 0030, dnia

N a c z e l n y W d z do rk wasnych. Dugotrwae i wycieczajce walki w Warszawie, polityczne rozgrywki na arenie midzynarodowej, jak te odgosy wewntrznych rozgrywek na emigracji, wywieraj du y wpyw i przez cay czas ksztatuj nastroje i pogldy polityczne wrd wojska i spoeczestwa. Nasza walka prowadzona w najci szych warunkach i zerwanie przez nas wstpnych rokowa kapitulacyjnych z Niemcami wytworzyy determinacj wytrwania u wszystkich. Tym niemniej walczcy onierz i spoeczestwo oczekuj konkretnej decyzji i postanowie ju nie odnonie pomocy dla Warszawy, ale daj wskazania drg prowadzcych do odzyskania niepodlegego bytu i suwerennego na tle agresywnego stosunku Rosji do Polski. Skpe informowanie przez Rzd opinii publicznej o naszej sytuacji midzynarodowej w obliczu wkraczajcych Sowietw do Warszawy, brak widoczny pomocy i opieki ze strony naszych zachodnich Aliantw przy jednoczesnej coraz bardziej popularnej propagandzie sowieckiej powoduje, e coraz czstsze s oskar enia o nieudolno i bezczynno tutejszych czynnikw politycznych i wojskowych, jak te i naczelnych wadz polskich w Londynie. Brak wystarczajcej pomocy z zachodu, a natomiast doznawanie stamtd licznych zawodw i rozczarowa, skania tutejsze spoeczestwo, w tym cz dcw, do szukania ratunku na wschodzie. Otrzymywanie nawet nielicznych zrzutw sowieckich i dziaalno lotnictwa i artylerii sowieckiej w obecnym okresie naszej walki jeszcze bardziej potguj d noci do porozumienia z PKWN. Dalsze pogbianie si tych nastrojw i d noci mo e wepchn nas w orbit wpyww sowieckich, a w konsekwencji w zupene

245

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

oddalenie si Polski od Anglosasw. Gros d-cw na wy szych i rednich szczeblach dowodzenia zdaje sobie dobrze spraw z tego niebezpieczestwa, lecz ich wpyw na onierzy ze wzgldu na charakter walki i oddziaw jest stosunkowo may, gdy walczce tu oddziay o charakterze rewolucyjnym o specyficznej dyscyplinie i karnoci maj swe indywidualne pogldy i s wra liwe na chwyty propagandowe obce oparte na faktach. Nale y si wic liczy, e rozkazy odnonie spraw zasadniczych, nie znajd oddwiku w szeregach, nie bd respektowane. Teraz onierze i ludno przestali ju wierzy w otrzymanie tak dugo i cierpliwie oczekiwanej pomocy z zachodu, a w konsekwencji powsta u nich al i nieufno do naszych wadz emigracyjnych. Z chwil wkraczania oddziaw sowieckich do Warszawy mo na przewidywa, e opinia publiczna pocignita propagand sowieck zwrci si przeciw naszym zwierzchnim wadzom w Londynie i zachodnim aliantom. Lawina 1849/1

JANKOWSKI do MIKOAJCZYKA : Rzd nie moe umy rk i na nas przerzuci obowizek dogadania si z sowietami...
Nr 1155
KRAJO WA RADA M IN IS T RW DO PREM IERA: UREGUL OWA NIE S T O SUNK W Z R Z DEM SO W IE CK IM JEST Z ADAN IE M RZ DU POLSKIEGO

Warszawa K.5613/44/L, Nr 140 Dnia 26 wrzenia 44 r. wrzenia 44

L. dz. Otrzymano i odczytano 27

S te m Jak 7 depeszy Pana wynika Rzd chce przekaza nam ci ar prowadzenia rozmw z Sowietami we wszystkich sprawach, w ktrych Rzd nie osiagn dotychczas adnych wynikw zarwno na odcinku politycznym, jak i wojskowym, wcznie z nieuzyskaniem nawet uznania praw kombatanckich dla AK. Ju w depeszy Nr 138 265 uprzedzilimy Pana, e nie widzimy mo noci, abymy sami mogli uregulowa stosunki polsko-sowieckie. Jak e mo na przekazywa nam prowadzenie dalszych rozmw nie zakomunikowawszy uprzednio wszystkich szczegw dotychczasowych rozmw, obecnego stanu tej sprawy, ustosunkowania si rzdw alianckich, a nawet ostatecznej redakcji przesanego memorandum. Trzeba si rwnie liczy z trudnoci porozumienia si z Panem i niemo noci porozumienia si z rzdami aliantw. W czyim imieniu i z kim wreszcie mamy rozmawia? Czy z PKWN? Z wymienionych wzgldw nie mo emy si podj prowadzenia rozmw i ponawiamy swoje stanowisko, e przyjazd Pana do Warszawy natychmiast po wejciu Sowietw jest niezbdny.

Krajowa Rada Ministrw 246

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania MONTER (rozkaz): Nie wychodzi do sowieckich dowdcw, niech si sami zgosz. Ale w ramach wsppracy przepuszcza Rosjan przez nasze jednostki z przewodnikami...

Nr 1124
KOMENDANT OKRGU WARSZAWA DO DOWDCY OLIBORZA: INSTRUKCJA W ZWIZKU Z PRZEWIDYWANYM WKROCZENIEM ARMII CZERWONEJ
DEPESZA SZYFR

Nr 161/XXX/999 dz. 8809/tjn/44 118 Wanda 13 to 23A de 03

O.VI

L.

Otrzym. 21.9.44 dnia

20 wrzenia 1944 Nadano dnia 21 wrzesnia 1944 Odczyt. 22.9.44 wrzenia 1944 1. Przed wejciem Sowietw rozszerzy wasny teren do granic konspiracyjnych i umocni si w nim. 2. Zwolni i ochroni szos nadwilask na Bielany Modlin. 3. Dowdc sowieckiego prosi do siebie, a nie i do niego. Wskaza na brak broni i amunicji oraz na przemczenie AK. Uzgodni z im wspdziaanie. da przez K.Okr. 4. Dla manewru oddziay sowieckie przepuszcza przez wasne ugrupowania, uatwiajc przejcie (przewodnicy). MONTER Komentarz: Jeden z przykadw megalomanii panujcej w KG AK (Jan Sidorowicz)

247

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Jan Sidorowicz CO DZIAO SI NA WSCHD OD WISY W CZASIE POWSTANIA? Gazeta, Toronto 2.08.2004 1. Wstp Od 60 lat istnieje przekonanie, e przyczyn tragedii Powstania Warszawskiego byo wstrzymanie przez Stalina ofensywy Armii Czerwonej. Przekonanie logiczne, wynike ze zdecydowanie wrogiego stosunku Stalina do Armii Krajowej i Rzdu RP na emigracji, nazywanego przez niego "londyskimi pajacami". Jakie jednak byy rzeczywiste plany strategiczne ofensywy sowieckiej w lecie 1944 i jaki wpyw na jej przebieg mia wybuch Powstania Warszawskiego, pozostawao dotychczas niejasne. Tak jak Powstanie Warszawskie jest cigle przedmiotem bada historykw, to na temat, co dziao si w czasie Powstania na wschd od Wisy, brakuje cigle rzetelnych opracowa. Do niedawna jedynym rdem informacji byy pamitniki sowieckich marszakw. Jedynym, w miar rzetelnym opracowaniem, jest praca habilitacyjna pk. Tadeusza Sawickiego wydana w 1989 roku przez PWN w formie ksikowej pt. "Front wschodni a Powstanie Warszawskie". Pisana w latach 80. przez politruka z Wojskowej Akademii Politycznej, nie moe by traktowana jako w peni obiektywny materia. Zawiera jednak ogrom informacji na temat dziaa wojsk niemieckich w rejonie rodkowej Wisy, na podstawie tysicy meldunkw operacyjnych Wehrmachtu, przechowywanych w archiwum w Poczdamie. Autor prezentuje nawet fotokopie niemieckich map sztabowych z zaznaczonymi chronologicznie operacjami. Rzuca to po raz pierwszy pewne wiato na rzeczywiste intencje armii sowieckiej i niemieckie przeciwdziaania oraz pozwala spostrzec problem Powstania Warszawskiego we waciwych proporcjach na szachownicy zmaga milionowych armii, operujcych w lecie 1944 roku w rejonie rodkowej Wisy.

248

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania 2. Pocztek ofensywy sowieckiej na Biaorusi Letnia kampania wojsk sowieckich zacza si 23 czerwca 1944 natarciem na Biaorusi, bronionej przez niemieck Grup Armii rodek. Ofensywa nosia nazw operacja "Bagration". Naley przypomnie, e dopiero 27 stycznia 1944 roku odblokowany zosta Leningrad po blisko 900 dniach oblenia, w czasie ktrego zgino okoo miliona mieszkacw i 300 tysicy onierzy. I e w momencie rozpoczcia ofensywy na Biaorusi, Niemcy utrzymywali jeszcze silne armie na Litwie, otwie i w Estonii. Niemieckie dowdztwo oczekiwao raczej ofensywy w kierunku poudniowym na Grup Armii Ukraina, utrzymujc front od Polesia do Karpat i dalej do Morza Czarnego (mapka nr 1). Ofensywa sowiecka zaskoczya kompletnie niemieckie dowdztwo. Wojska rosyjskie posuway si w trudnym, bagnistym terenie Polesia, przerywajc w wielu miejscach front. Ju w trzecim dniu operacji, w rejonie Witebska, Niemcy stracili 8 dywizji liczcych 60 tysicy onierzy. W poowie lipca zostao rozbite 105-tysiczne zgrupowanie Armii rodek: w kotle pod Miskiem zgino 70 tysicy Niemcw, a 35 tysicy dostao si do niewoli. cznie do 15 lipca Niemcy stracili 31 dywizji, co grozio kompletnym zaamaniem frontu wschodniego na jego centralnym kierunku wiodcym do Rzeszy. Niemcy nie posiadali ju strategicznych rezerw, bo 6 czerwca w Normandii zosta otwarty front zachodni. Dla uniknicia katastrofy zaczli przerzuca najlepsze dywizje z frontu na Ukrainie. Zabrano stamtd 5 dywizji pancernych i 5 dywizji piechoty. Wywaro to istotny wpyw na dalszy rozwj operacji na froncie wschodnim. cignito rwnie z Woch w rejon rodkowej Wisy doborow dywizj Herman Goering, a z centrum Niemiec 10 wieo sformowanych dywizji tzw. grenadierw ludowych. Wszystkie te formacje docieray w popiechu w rejon Warszawy w kocu lipca celem odtworzenia przerwanego frontu obrony. Wojska sowieckie 1. Frontu Biaoruskiego 17 lipca dotary do obecnych wschodnich granic Polski. Liczyy one 435 tysicy onierzy, 15 tysicy dzia, 2800 czogw i 3400 samolotw. Wojska te doszy 24 lipca pod Siedlce, gdzie zostay zatrzymane przez pierwsze niemieckie przeciwuderzenie. W rkach

249

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania niemieckich byy cigle tereny pooone na pnoc od linii Siedlce-Brze oraz do 27 lipca - miasto Biaystok.

250

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania 3. Bitwa na przedpolach Warszawy Gdy 1 sierpnia w Warszawie wybucho Powstanie, sytuacja na froncie wschodnim przedstawiaa si jak na mapce nr 2. Niemieckie dowdztwo spodziewao si silnego uderzenia w kierunku Warszawy i odpowiednio wzmocnio ten odcinek frontu doborowymi dywizjami Waffen-SS, jak Herman Goering, Wiking i Totenkopf. 25 lipca najsilniejszy zwizek taktyczny 1. Frontu Biaoruskiego, jakim bya Druga Armia Pancerna, w sile 3 korpusw dotar do Wisy w rejonie Dblina i Puaw. Niemcy wysadzili mosty na Wile. Armia pancerna nie miaa rodkw przeprawowych ani piechoty koniecznej do walki w miecie. Zostaa wic skierowana na pnoc, omijajc Prag z wyranym zamiarem wbicia si w pnocny "nawis" frontu niemieckiego i przecicia linii komunikacyjnych do Biaegostoku. To wanie czogi tego zagonu pancernego, widziane koo Otwocka, stay si sygnaem do rozpoczcia Powstania. Niemcy, widzc w tym manewrze zagroenie odcicia swych wojsk w Prusach i w krajach batyckich, rzucili wszystkie swoje siy dla zatrzymania sowieckiego zagonu. Rosjanie mieli przewag liczebn w czogach, lecz Niemcy mieli przewag techniczn swoimi Tygrysami nad sowieckimi czogami T-24. W rejonie Woomina dwa korpusy 2. Armii zostay okrone i z braku zaopatrzenia w paliwo zmuszone do walki obronnej, ponoszc due straty. Miejscowoci Woomin, Radzymin i Siedlce przechodziy kilkakrotnie z rk do rk. Rosjanom pomagaa potna artyleria. Niemcom pomagay samoloty startujce z podwarszawskich lotnisk, gdy sowieckie lotniska nie zostay jeszcze przesunite. Rwnie sowieckie bazy zaopatrzeniowe zostay 70 km na wschd od Kowla, a Niemcy, wycofujc si, niszczyli specjalnym pugiem tory kolejowe (amic podkady) i wysadzali mosty. Transport samochodowy okaza si niewystarczajcy przy aktywnoci niemieckiego lotnictwa. 3 sierpnia niemieckie dziaania wobec 2. Armii Pancernej osigny kulminacj. Jeden z 3 korpusw pancernych zosta kompletnie zniszczony, a drugi wyrwa si z okrenia z wielkimi stratami.

251

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Najwiksza bitwa pancerna stoczona na ziemiach polskich skoczya si klsk Rosjan. Stracili oni ponad 500 czogw. Straty niemieckie byy jeszcze wysze: kada z piciu dywizji biorcych udzia w operacji miaa przed bitw rednio 200 czogw, a po bitwie ju tylko rednio 50 czogw. 5 sierpnia odgosy artylerii, ktre autor tego artykuu sysza a w Warszawie - ucichy

252

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania 4. Cisza na froncie? W dniu tym delegat Rzdu RP na Kraj, Stanisaw Jankowski, wysa depesz do Londynu: "Od chwili rozpoczcia walki o Warszaw, Armia Czerwona na jej przedpolach zaprzestaa wszelkich dziaa bojowych. To demonstracyjnie bierne zachowanie si wojsk rosyjskich ma wymow polityczn". Od tego moment zaczo si oskaranie ZSRS o celowe wstrzymanie ofensywy i pozostawienie walczcej stolicy na pastw niemieckiego barbarzystwa. Docent Sawicki, etatowy politruk, pisze ogldnie w swojej ksice, e Stalin by Powstaniu "niechtny", a po tych oskareniach "obrazi si" i zabroni dowdcom Frontu Biaoruskiego nawizania kontaktu z Komend AK w Warszawie. Jest to sformuowanie faszywe, bo Stalin patrzy na Powstanie bardzo przychylnie. Wszak niemieckimi rkoma mg si pozby z Polski "czarnej reakcji", jak by kwiat polskiej inteligencji, obcej klasowo i stanowicej przeszkod w planie sowietyzacji Polski. W rozmowie z Mikoajczykiem 3 sierpnia powiedzia mu wprost, e te wskie uliczki Starego Miasta (ktre zna) nie maj adnego znaczenia strategicznego na froncie i Warszawa musi czeka na wyzwolenie, a podcignie si tysice wagonw amunicji, tak jak czekay na oswobodzenie miliony mieszkacw wielu rosyjskich miast. Genera Br-Komorowski po Powstaniu przez wiele lat w swoich pamitnikach i udzielanych wywiadach utrzymywa tez o cakowitej supremacji Armii Czerwonej nad Wehrmachtem w okresie Powstania. Dopiero gdy sprawa przegranej przez Rosjan bitwy pod Woominem zacza by powszechnie znana, w swoim artykule z 1965 roku po raz pierwszy wzmiankowa o tej bitwie. Dzi przebieg tej wielkiej bitwy znaj nawet dzieci, bo istniej oparte na niej gry komputerowe. 5. Faktyczne cele letniej ofensywy sowieckiej Prawda wygldaa tak, e przez cay czas trwania Powstania armia sowiecka wykazywaa sta aktywno w rejonie Warszawy, ale wszystko wskazuje na to, e zdobycie Warszawy nie byo nigdy celem strategicznym rozpocztej na
253

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Biaorusi ofensywy. wiadczy o tym dziaanie potnej 2. Armii Pancernej w kierunku nie na Warszaw, lecz na pnoc od niej, w celu odcicia zaopatrzenia wojskom niemieckim utrzymujcym si cigle w Prusach i krajach batyckich. Po zatrzymaniu Rosjan pod Woominem, przez cay sierpie i wrzesie przeamywali oni obron niemieck na tym kierunku, wypierajc ich za Bug, a potem za Narew. Na poudnie od Warszawy Rosjanom udao si w pocztku sierpnia uchwyci przyczek na lewym brzegu Wisy pod Magnuszewem, lecz bya to wyranie operacja odciajca dziaania Drugiej Armii Pancernej, atakujcej w kierunku na pnoc. Dziaania te powodoway wzmacnianie si niemieckich na odcinku rodkowej Wisy, kosztem osabiania frontu na Ukrainie, skd zabierali jednostki. Natomiast Rosjanie nie wzmacniali swych wojsk nad Wis, lecz koncentrowali nowe siy na kierunku planowanej ofensywy na Bakany. I to byo wanie pokerowe zagranie dowdztwa sowieckiego: gdy Niemcy swoje najlepsze siy gromadzili na kierunku warszawskim, Rosjanie w kocu sierpnia uderzyli na Bakany, zajmujc Rumuni, Bugari i cz Wgier, porzdkujc sytuacj na froncie przed ofensyw zimow. Dla dowdztwa sowieckiego Warszawa bya wyranie nieistotnym pionkiem na szachownicy zmaga. A z chwil wybuchu Powstania, wzgldy polityczne nakazay pozostawi ten pionek na pastw Niemcw. Midzy bajki mona woy opowieci, e polskiego pochodzenia marszaek Rokossowskij, ju 6 sierpnia przedoy Stalinowi plan zdobycia Warszawy, a Stalin tego planu nie zatwierdzi. Rokossowskij takiego planu by nie przedoy, bo zna stosunek Stalina do Powstania, a ju siedzia raz w agrze w czasie czystek w armii. mieszy te dzisiejsze "gdybanie", e gdyby nie Powstanie, to Rosjanie nie zatrzymaliby si na Wile i doszliby a do Renu. I dzi nie byoby Unii Europejskiej! Po upadku Powstania nie wznowili oni zaraz ofensywy nie dlatego, e "nie wypadao", jak twierdz niektrzy (Stalin nie by a tak subtelny), tylko musieli si jeszcze trzy i p miesica przygotowywa do ofensywy zimowej, ktra w zaoeniu miaa dotrze do Berlina, lecz na skutek zaartego oporu Niemcw ugrzza na Odrze i na wale pomorskim.
254

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania 6. Dziaania pozorowane Armii Czerwonej w rejonie Warszawy Podczas Powstania zaznaczyo si jednak dziwne "wspdziaanie" Armii Czerwonej z powstacami. Dwa razy front koo Warszawy wyranie si oywi, wanie w czasie, gdy powstacy zaczynali pertraktacje z Niemcami w celu kapitulacji. Zdobycie Pragi 14 wrzenia spowodawao zerwanie rozmw z Niemcami, bo w powstacw wstpia nadzieja. Stalinowi chodzio o to, aby agoni Powstania wyduy, a Armi Krajow maksymalnie wykrwawi. Do perfidii Stalina naleao te ociganie si z wyraeniem zgody na ldowanie na sowieckich lotniskach samolotw alianckich, dokonujcych zrzutw broni. Gdy wreszcie da zgod na tak operacj 16 wrzenia - Powstanie ju dogorywao. Gdy jednak sprawa konajcej Warszawy nabraa ju wiatowego rozgosu i oskarenia Sowietw o bierno przybray na sile - Stalin, aby zachowa pozory "sprzymierzeca" - urzdzi pozorowany desant ze zdobytej Pragi na Czerniakw, gdzie powstacy utrzymywali jeszcze skrawek wybrzea Wisy. Do desantu, ju w zaoeniu skazanego na niepowodzenie, uy jako "misa armatniego" polskich onierzy z I Armii WP, dowodzonej przez gen. Berlinga. Przeprawiono tylko 3 bataliony piechoty, ktre pozostawione bez dalszego wsparcia, zostay unicestwione przez oddziay niemieckiej dywizji pancernej Herman Goering. Ponowna prba desantu w okolicy mostu Poniatowskiego zakoczya si mierci w rzece piciuset onierzy, w walce na brzegu dalszych 280, a 300 dostao si do niewoli. Nastpnej nocy przeprawiono 600 onierzy w rejonie oliborza, z ktrych ocalao tylko 218, wzitych do niewoli. Dla porwnania podam, e przyczek pod Magnuszewem Rosjanie zdobyli niejako z marszu, przeprawiajc jednoczenie jednego dnia 3 korpusy pancerne, kady w sile 3 dywizji, ze synnej 8. Armii Gwardii pod dowdztwem gen. Czujkowa, wsawionego w walce o Stalingrad. Uzyskano przyczek szerokoci 15 kilometrw i gbokoci 5 kilometrw. wiadczyo to o moliwociach Armii Czerwonej. W kocu wrzenia Rosjanie zaczli dokonywa zrzutw broni dla powstacw. Zrzucano j z niskiej wysokoci z tzw. kukuryniakw (dwupatowce PO-2) bez spadochronw, wic wikszo broni ulegaa
255

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania zniszczeniu. Podobno zrzucono kilka tysicy sowieckich "pepesz", ale piszcy te sowa, ktry by wiadkiem Powstania przez cae 63 dni - nigdy nie widzia powstaca uzbrojonego w sowieck "pepesz". Prawdopodobnie "zapomniano" zrzuci specyficzn do nich amunicj... 7. Brak realizmu politycznego? Jak widzimy, na przeomie lipca i sierpnia w rejonie Warszawy operoway milionowe armie wyposaone w tysice czogw, dzia i samolotw. Ich plany strategiczne i taktyczne byy dowdztwu AK nieznane. I dowdztwo AK nawet tych planw nie usiowao pozna, bo na wschd od Wisy nie wysano nawet zwiadowcw z krtkofalwkami, aby ledzili rozwj sytuacji. Bo przy zaoonej koncepcji Powstania - Komendy Gwnej AK to nie interesowao. Koncepcja Powstania narzucona Borowi-Komorowskiemu przez generaw Okulickiego i Peczyskiego zakadaa z gry powstanie klskowe. Mia to by krzyk protestu przeciw zagarnianiu Polski przez Sowietw. Mia to by czyn, ktry wstrzsnby opini wiatow i uratowa niepodlego Polski. Niestety, mimo potwornych ofiar - nie uratowa. Powstanie utono w morzu cierpie, jakich dowiadczaa Europa jeszcze do koca wojny, a przywdcy wielkich mocarstw, w rkach ktrych by los Polski - nie byli skonni do wzrusze. Realizmu nie wykazali rwnie Niemcy, ktrzy na tym etapie wojny bardzo liczyli na nieunikniony wedug nich, konflikt midzy "nienaturalnymi" sojusznikami, jakim bya koalicja mocarstw zachodnich z ZSRS. Gdyby Niemcy, zamiast zwalcza Powstanie, oddali po krtkiej walce Warszaw powstacom i tym samym umoliwili zainstalowanie si w stolicy legalnego rzdu RP doprowadzioby to do bardzo powanego kryzysu midzy sojusznikami. Przeledzenie ruchw Amii Czerwonej na przedpolu Warszawy obala tez, e gdyby nie byo Powstania, to Warszawa i tak ulegaby zniszczeniu podczas zdobywania miasta. Miast pooonych nad rzek na wysokiej skarpie nie zdobywao sie atakiem frontalnym lecz manewrem okrzenia w oparciu o stworzone wczeniej przyczki na zachodnim brzegu Wisy. Co stao sie w styczniu 1945 roku.

256

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Lech Maewski FASZYWA SYNTEZA NORMANA DAVIESA Nowa Myl Polska nr 34/2004 Ksika Normana Daviesa, ukazujca si w LX rocznic wybuchu Powstania Warszawskiego, nie jest oczywicie pierwsz monografi sierpniowej insurekcji. Ugruntowan renom w historiografii powstania maj zwaszcza opracowania gen. Jerzego Kirchmayera (Powstanie Warszawskie, Warszawa 1959), pk Adama Borkiewicza (Powstanie Warszawskie 1944. Zarys dziaa natury wojskowej, Warszawa 1957) czy Jana M. Ciechanowskiego (Powstanie Warszawskie. Zarys podoa politycznego i dyplomatycznego, Londyn 1971). Dwie pierwsze monografie dotycz wojskowych aspektw sierpniowej insurekcji, ostatnia za wyjania okolicznoci wydania przez dowdc AK rozkazu o podjciu walki o Warszaw. I tu spotyka nas pierwsza niespodzianka. Ot dla walijskiego autora wszystkie te klasyczne ju pozycje s mao wane, a do rangi podstawowego dziea o powstaniu urasta praca Wadysawa Bartoszewskiego (Dni walczcej stolicy. Kronika Powstania Warszawskiego, Warszawa 1989). Jest to o tyle dziwne, e zamiast klasycznych prac uznanych historykw wywody autora wspomaga patriotycznie egzaltowana publicystyka, ktrej autora niewiadomo dlaczego demoliberalne media tytuuj mianem profesora. Reklamowanie Powstania 44 jako najnowszej syntezy powstania zmusza do postawienia pytania, co nowego udao si ustali autorowi. I tu kolejna niespodzianka. Ju na samym wstpie dowiadujemy si, e adne nowe archiwalia nie zostay wykorzystane przy pisaniu tej ksiki. Tak wic Davies nie mia dostpu ani do dokumentw brytyjskiego wywiadu z okresu II wojny, ani te do akt sowieckich z czasu samego powstania. Nie powinno zatem dziwi, e w recenzowanej pracy nie udao si ustali waciwie ani jednego nowego faktu, poza sugesti, e w wybuchu powstania mogo mie udzia dowdztwo brytyjskich si specjalnych (SOE). Jedynie zgadywaniem jest te prba okrelenia powodw, dla ktrych Jzef Stalin nie zdecydowa si na udzielenie pomocy powstacom. Ot 13 sierpnia 1944 r. miaa zapa decyzja o przegrupowaniu
257

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania wojsk sowieckich w celu podjcia ofensywy na Bakanach a nie kontynuacji uderzenia na kierunku Wisa-Odra-Berlin z oswobodzeniem Warszawy na pocztku. Z punktu widzenia Moskwy byoby to racjonalne zachowanie, gdy bez wzgldu na wynik wojny zarwno granice stref okupacyjnych w Niemczech, jak i nowe granice Polski i jej przynaleno do sowieckiej strefy wpyww byy ju przesdzone. A zakres wpyww poszczeglnych uczestnikw antyhitlerowskiej koalicji w poudniowej Europie cigle by spraw otwart. A wic byo o co walczy. Rodzi si w takim razie nastpujce pytanie. Jeli w tak obszernej, liczcej prawie tysic stron, monografii nie udao si autorowi poczyni adnych nowych ustale natury faktograficznej, to moe chodzi tu o jak, niepozbawion oryginalnoci, czy wrcz byskotliwoci, reinterpretacj sensu znanych ju nam wydarze. Z pewnoci oryginalny jest pomys, aby powstacz narracj rozpoczyna u schyku I wojny wiatowej a koczy w roku 2000. To to prawie jak wojna stuletnia! Mog si nawet zaoy, e w przyszych wydaniach ksiki jeli tylko takie bd ta ostatnie data bdzie przesuwana do przodu, a mona by te rozpocz narracj od dokona Organizacji Bojowej PPS z okresu rewolucji 1905 r. Tak ju dzi przecie czyni Lech Kaczyski, prezydent stolicy. A to znawca historii Polski nie lada jaki. Ale ani oryginalna ani byskotliwa nie jest gwna teza Daviesa. Ot jego zdaniem powstanie miao szanse zwycistwa, ale zawioda koalicja antyhitlerowska. Zachd nawet nie prbowa rozmawia ze Stalinem, aby pomg powstaniu. Bo gdyby przywdcy anglosascy prbowali tylko wywrze nacisk na Kreml, to wszystko skoczyoby si zupenie inaczej, szczliwie dla Polakw. To czyste gdybanie, ktrego powinien unika kady akademicki historyk chyba, e chodzi mu o rozwaania z zakresu historii alternatywnej, ale to naleaoby wyranie podkreli. A tego w tym przypadku nie zrobiono. Mj podstawowy zarzut wobec ksiki Daviesa nie wyczerpuje si jednak na jej gdybologicznym charakterze. Powstanie 44 to po prostu faszywa synteza powstania, cofajca nas poziomem interpretacji tamtych wydarze do okresu zaraz po klsce sierpniowej insurekcji. Dzi natomiast jest oczywiste, e
258

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania pod koniec lipca 1944 r. los sprawy polskiej by ju waciwie przesdzony. Niejasne byo jedynie jak daleko na zachd, kosztem Niemiec, nastpi przesunicie naszych granic, ani te, jaki bdzie udzia emigracji londyskiej w przyszym rzdzie. Nawet wczeniejsze porozumienie si wadz polskich z Kremlem w sprawie wybuchu powstania nie zmienioby naszej powojennej sytuacji geopolitycznej. Moe jedynie presja komunistycznej utopii byaby mniejsza, a i to wobec rychego wybuchu zimnie wojny nie jest takie pewne. Ale tu ju mimowolnie wkraczam na tereny klasycznego gdybania, dziedziny tak szczeglnie ulubionej przez uczonego Walijczyka. Na tym jednak nie wyczerpuje si fasz najnowszej syntezy powstania. W perspektywie przyjtej przez autora w ogle nie mona postawi pytania o odpowiedzialno za mier 20 tys. onierzy podziemia, 200 tys. cywilw i spalenie caego miasta. Czystym absurdem jest bowiem zaoenie, e i bez wybuchu powstania taki sam los spotkaby stolic wraz z jej mieszkacami i onierzami, gdy Niemcy jakoby o niczym innym nie myleli pod koniec lipca 1944 r. Tak zdaje si sdzi Davies, ale nie ma to adnych dowodw poza swoim gbokim przekonaniem. Co prawda, autor recenzowanej ksiki zna, a nawet niekiedy cytuje, prace Ciechanowskiego, ale nie ma to istotnego wpywu na jego wywody. Zdaniem Daviesa bowiem kierownictwo pastwa podziemnego dziaao w obliczu duej niepewnoci, co miaoby tumaczy wydanie przez dowdc AK rozkazu do podjcia walki o Warszaw, ktry dosownie w p godziny pniej okaza si by oparty na zupenie bdnych przesankach. Dlatego wystarcz tu dobre intencje naszego kierownictwa, to e chcieli oni walczy o woln Polsk, eby w zasadzie nie zastanawia si nad kwesti odpowiedzialnoci za tragedi Warszawy. Ale w ten sposb wracamy do poziomu patriotyzmu rodem z jaseek, co sprawia, e nie tylko niczego nie jestemy w stanie zrozumie z naszej historii, ale rwnie by moe wystawiamy si na kolejn narodow katastrof. Davies nie jest w stanie te poj ogromu negatywnych konsekwencji powstania. Przecie jego klska w duym stopniu uatwia proces zniewolenia
259

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Polski. Nie chodzi mi o to, e spotkaby nas inny geopolityczny los ni ten, ktrego rzeczywicie stalimy si ofiar, ale o to, i po upadku reimu stalinowskiego w poowie lat 50. to wanie pokolenie Polski niepodlegej, urodzone i wychowane w II RP, ktre przeyoby wojn i nie wypalioby si moralnie w wyniku klski powstania i powojennych represji ze strony wadz komunistycznych, podjoby walk o dalsz dekomunizacj naszego kraju, skutecznie wspomagajc tu wysiki Kocioa katolickiego, pozbawionego oparcia w nielewicowych elitach inteligenckich. A wwczas dzisiejsza Polska wygldaaby zupenie inaczej. Ale to tylko historia alternatywna, bo powstanie wybucho i zakoczyo si klsk. Miejsce oprnione przez pokolenie Polski niepodlegej zaj kto inny. rodowiska marksistowskich rewizjonistw zamiast by nic nie znaczcym marginesem w caym ruchu opozycyjnym stay si jego gwn si. Dzi skutkuje to medialno-polityczn potg Gazety Wyborczej i jej redaktora. I nie jest to wcale z korzyci dla Polski. Tu jednak jak sdz walijski uczony mgby si ze mn nie zgodzi. Nie znaczy to, e faszywa synteza Daviesa nie ma adnych zalet. Plusem jest to, e anglojzyczny czytelnik w ogle dowie si, e byo co takiego jak Powstanie Warszawskie. W efekcie nie powinien ju dalej myli wczeniejszej o rok walki ydw w getcie z insurekcj sierpniow, co nader czsto si dzi zdarza, szczeglnie w USA, a nawet w Niemczech. Ale to wszystko, co dobrego da si powiedzie o tej pracy. I adna propagandowa hucpa nie jest i nie bdzie w stanie tego zmieni.

260

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Marian Stpie NAJWIKSZE NIESZCZCIE I WYRANA ZBRODNIA PRZEGLD Nr 40 (351) 3.10.2006 Gdy gen. Wadysaw Anders otrzyma wiadomo o wybuchu powstania, powiadomi przeoonych, e decyzj dowdcy Armii Krajowej uwaa "za nieszczcie". W meldunku zoonym gen. Marianowi Kukielowi stwierdza, e w tych warunkach stolica mimo bezprzykadnego bohaterstwa skazana jest na zagad. Wywoanie powstania nazwa "najwikszym nieszczciem w naszej sytuacji", nie tylko gupot, ale "wyran zbrodni". Jerzy Giedroy by we Woszech, gdy dowiedzia si o wybuchu powstania w Warszawie, widzia w nim katastrof, ktra dodatkowo pogorszy i tak beznadziejne pooenie Polski. Niemniej, skoro powstanie stao si faktem, uzna, e oprcz powstacw warszawskich powinni si tam znale rwnie onierze Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie. Gotw by polecie do Warszawy z niewielkim oddziaem. Z tym pomysem zameldowa si u naczelnego wodza, gen. Kazimierza Sosnkowskiego. Do jego realizacji nie doszo. Przebywajcy w tym czasie we Francji Andrzej Bobkowski nie podziela sposobu mylenia niektrych swoich rodakw, ktrzy uwaali, e ich obowizkiem jest umieranie za ojczyzn. Ironizowa: "Prawdziwe bohaterstwo to umrze niepotrzebnie i z fasonem. I umieramy niepotrzebnie i wspaniale". Gorycz takich rozwaa, pomieszana ze zoliwym humorem, sarkazmem i szyderstwem, zmienia si w przeraenie na wie o wybuchu powstania w Warszawie. Jeszcze kilka dni wczeniej jego ironiczne i szydercze uwagi o polskim mczeskim stylu czcym si z bufonad odnosiy si do dawniejszej albo do niedawnej, ale zawsze przeszoci. Powstanie warszawskie nie byo ju przypuszczeniem. Byo realnoci: "Polska Armia Podziemna rozpocza wczoraj otwart walk o uwolnienie Warszawy. Podobno Warszawa si pali i walki na ulicach. Po co? Myli, myli, peno myli i obawa sw, z ktrych kade mogoby by niewaciwe". Nastpny zapis ukazuje kierunek jego myli: "Wyglda na to, e Londyn da rozkaz do powstania, aby mie tak zwany atut w rce. adny
261

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania atut... Boj si wymwi sowo "bezsens", ale samo podsuwa mi si na kadym kroku, gdy o tym myl. (...) Na czyj rozkaz i po co Warszawa zerwaa si do walki? Najwiksze bohaterstwo, gdy jest bezcelowe, budzi gorzkie politowanie i nic wicej. Mwi si o nim jak o bohaterstwie szaleca, ktry rzuca si pod pocig, by go zatrzyma". Jzef Czapski wyrazi sw opini o powstaniu warszawskim w komentarzu do dwch ksiek mu powiconych. Z waciwym sobie taktem i unikaniem sdw skrajnych odnis si do "Armii podziemnej" Tadeusza BoraKomorowskiego, dowdcy powstania. Przyzna mu mylenie patriotyczne, gbok religijno, a jego ksice - gadko stylu, ciso w opisie walk, "przesianych wrczaniem krzyw i orderw na polu walki", dodajc, e te opisy "powinny by trafi, i zapewne trafi, do antologii, do czytanek ilustrowanych przez jakiego wspczesnego Grottgera (...) ku zbudowaniu modziey". Waciw ocen zawieraj sowa: "Ksika ta robi wraenie, jakby nie byo, nie mogo by, problemw miadcych, ktre byy i by musiay nie tylko w masie walczcych, ale bardziej jeszcze wrd samego dowdztwa, w ktrym decyzj Powstania podjto. Czytajc te ksik miaem wraenie, e dano nam cz prawdy, e przemilcze jest zbyt wiele". Przeciwstawi mu "Najnowsz histori polityczn Polski" Wadysawa Poboga-Malinowskiego. Wzi j w obron przed tymi uczestnikami powstania, dla ktrych bya ona witokradcza, szkalujca najczystszy polski zryw. Czapski zaprzeczy tej opinii, wskazujc, e dzieo to pisa czowiek ciko chory, ze wiadomoci, e dni jego s policzone, ktry "chcia poda wszystko, co zebra, powiedzie wszystko, co wie, co go boli a do krzyku". W caym wywodzie Poboga-Malinowskiego o powstaniu warszawskim istotnie jest co z krzyku czowieka widzcego wyranie przesanki, spenianie si i nieuchronne skutki katastrofy, ju bezradnego, mogcego tylko powiedzie, jak byo naprawd w wietle zebranych i niezbitych dokumentw. Jego pasja powoduje, e niekiedy styl nabiera cech pamfletu, ale nigdy nie przesania on rzetelnoci historyka, ktry powouje si na bogat dokumentacj. Docieka rde i sprawcw zmiany w koncepcji akcji "Burza", ktra wedug pierwotnych planw miaa omija wiksze miasta w trosce o bezpieczestwo ludnoci
262

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania naraonej na niemiecki odwet. Tymczasem wykonano "Burz" w stolicy na zwielokrotnion skal. Przytacza ostrzeenia pynce od naczelnego wodza do kraju, ktre nie dochodziy do adresata. Na meldunek dowdcy Armii Krajowej o gotowoci do powstania wdz naczelny odpowiada depesz, ktra nigdy nie zostaa wysana: "Powstanie zbrojne byoby aktem pozbawionym politycznego sensu, mogcym za sob pocign niepotrzebne ofiary." A jego depesza z 29 lipca 1944 r. ze sowami: "W obecnych warunkach jestem bezwzgldnie przeciwny powszechnemu powstaniu" posza do kraju - mimo ponagle - 6 sierpnia. Sytuacj opart na autentycznych zdarzeniach wprowadzia Danuta Mostwin do powieci "Tajemnica zwycionych". Stanisaw Bask-Mostwin przyby z Londynu do kraju, zrzucony na spadochronie, by przekaza Janowi Jankowskiemu, delegatowi rzdu RP na kraj, wane informacje. Na spotkanie z nim musia czeka dwa tygodnie. Nachodzili go przedstawiciele rnych orientacji politycznych. Cigle nie dopuszczano go do Jankowskiego. Owi porednicy chcieli wydoby z niego, z czym przybywa do "doktora". A ten nie wiedzia, e od dwch tygodni kurier z Londynu czeka na spotkanie z nim. Z trudem udao si Baskowi doprowadzi do rozmowy w cztery oczy z Jankowskim. Stanisaw Bask-Mostwin mia mu do przekazania sprawy dotyczce wyonienia kompromisowego rzdu polskiego, ktry byby do przyjcia dla wszystkich aliantw, cznie z Rosj, organizowania wojska polskiego na bazie armii Berlinga - taka bya decyzja zachodnich sojusznikw oraz informacji, e Zachd nie wejdzie w konflikt z Rosj o Polsk i e nawet gdyby powstanie wybucho, Anglia nie pomoe (Jan Jankowski 31 lipca 1944 r. zatwierdzi decyzj o powstaniu w Warszawie). Ani bohater powieci, Stanisaw Bask, ani jego realny pierwowzr, Stanisaw Bask-Mostwin, nie rozumieli, dlaczego utrudnia si im dotarcie do delegata rzdu i przekazanie mu bardzo wanych informacji. Dramatycznym komentarzem do tej sytuacji jest telegram wysany z Londynu, z krgu gen. Andersa, do szefa Oddziau Drugiego w Komendzie Gwnej AK, pk Kazimierza Iranka Osmeckiego w lutym 1944 r.: "Kurierzy id poza plecami Prezydenta i N.W. Nikt nie wie, kto jedzie i co wiezie. Z zestawienia depeszy N.W. i mojej
263

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania zrozumiesz jasno, e krci si co tajemniczego i niebezpiecznego dla Kraju. (...) W momencie gdy dokoa najywotniejszych spraw polskich zaczynaj si omotywa niecne zamiary, nie pora kierowa si szlachetnymi skrupuami. Jest rzecz konieczn, by materiay wiezione przez tajemniczych kurierw znalazy si w Waszych rkach, zanim zostan dorczone adresatom. Jeli si to da zrobi bez awantury - to lepiej. Jeeli trzeba - musicie zorganizowa nawet jaki incydent, w czasie ktrego go zostanie obrany z materiau wiezionego". Pobg-Malinowski nie przyjmowa argumentw powoujcych si na tak temperatur nastrojw insurekcyjnych w Warszawie, e do wybuchu postania doj musiao. Uwaa, e byo do czasu, by te nastroje uj "w karb dyscypliny spoeczno-narodowej", czego nie zrobiono. Przeciwnie, wbrew ostrzegawczym sygnaom zrobiono wiele, aby t temperatur nie tylko utrzyma, ale jeszcze podnie. "Najwikszy nonsens" w przygotowywaniu powstania polega wedug niego na tym, e przygotowujc akcj militarnie skierowan - co oczywiste przeciw Niemcom, a politycznie przeciw Zwizkowi Radzieckiemu, nie przewidywano, co zrobi, jeli jego wadze nie cofn si przed gwatem. "Jeeli powstanie miao by manifestacj polityczn wobec Rosji, to dlaczego nie mylano lub nie liczono si powanie z t konsekwencj, e i Rosja zrozumie na pewno ten skierowany przeciwko niej sens polityczny, a wic nie zechce popiera tego, co jest zwrcone przeciwko niej? Dlaczego liczono na szybkie wkroczenie Rosjan do walczcej Warszawy? Dlaczego sdzono, e Rosja kierowa si bdzie wzgldami operacyjnymi, a nie politycznymi?". T zgubn w skutkach nielogiczno mylenia o podstawowych sprawach uj trafnie i lapidarnie Kazimierz Wyka: "Ci sami ludzie, ktrzy nie lkali si przyznania, e powstanie miao by antysowieck demonstracj polityczn, zachowywali pretensj i uraz, e strona, przeciw ktrej demonstrowano, nie podaa mu natychmiast pomocnej doni. I rwnie szczerze, rwnie bez zajknienia w jednym zdaniu czyli oba te twierdzenia". Jan Ciechanowski w monograficznym przedstawieniu okolicznoci powstania warszawskiego podkrela, e zupene nieliczenie si dowdztwa Armii Krajowej w czasie
264

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania podejmowania decyzji o powstaniu z moliwoci klski uczyniy z niego bezprzykadn tragedi narodow, ktrej nic nie jest w stanie usprawiedliwi. Powstanie przynioso skutek odwrotny do zamierzonego. Zamiast uniemoliwi, uatwio poddanie Polski pod panowanie Zwizku Radzieckiego. Znaczn cz polskiego spoeczestwa odepchno od rzdu w Londynie i od emigracji. Tak, jak to pisa Czesaw Miosz w licie do Melchiora Wakowicza: "Trzeba panu wiedzie, e przyczyn, dla ktrej Andrzejewski jest dzi w partii, by kwietniowy dzie 1945 roku, kiedy w Warszawie szukalimy ladw po naszych przyjacioach w stosach gruzw. (...) W zestawieniu z rzeczywistoci jeeli czowiek j silnie przeywa - frazeologia, wielkie sowa, ktrymi czstowaa nas emigracja, bya ohydna". Za decyzj, jak pisa Pobg-Malinowski, "porwania si do walki, ktra w warunkach chwili bya bezsensem politycznym, a militarnie - szalestwem wrcz zbrodniczym", zapacono niewiarygodnie wysok cen: zagada miasta z bezcennymi skarbami dorobku pokole, krew modziey rzuconej prawie bez broni przeciw czogom, bezprzykadne cierpienia milionowej ludnoci miasta skazanej na okruciestwa niemieckie, ok. 18 tys. polegych powstaczych onierzy, ok. 5 tys. rannych w szpitalach, ok. 16 tys. wzitych do niewoli. Nie mniej ni 200 tysicy ludzi rozstrzelanych, pomordowanych, zabitych ogniem artyleryjskim i bombami lotniczymi, zasypanych w gruzach, zmarych z ran i wycieczenia. Mjr Stanisaw ochowski, czonek Sztabu Naczelnego Wodza, pod dat 4 sierpnia 1945 r. zanotowa: "Pk Demel poleci mi przygotowa uzasadnienie dla odznaczenia gen. Bora krzyem Virtuti Militari II klasy. Odszukaem statut Orderu. II klasa moe by przyznana generaowi za samodzielne dziaanie, ktre byo zwycisk bitw lub walnie przyczynio si do zwycistwa. Zoyem wniosek na oddanie gen. Bora pod sd za zniszczenie stolicy, spowodowanie ogromnych strat i nie osigniecie adnego celu". Umierao miasto, umierali powstacy "i nie budzio si sumienie wiata". Matuszewski pisa o ostatnich dniach, kiedy powstacy przestali ju wierzy swoim i obcym i stanli twarz w twarz ze swoj samotnoci. Przytoczy
265

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania fragment parlamentarnego przemwienia Winstona Churchilla, premiera Wielkiej Brytanii, wygoszonego 28 wrzenia 1944 r., tzn. w 60. dniu powstania warszawskiego: "Bd musiay nastpi zmiany terytorialne w granicach Polski. Rosja ma prawo liczy na brytyjskie poparcie w tej sprawie. Ma prawo liczy na nasze oparcie, poniewa to tylko wojska rosyjskie mog wyzwoli Polsk i poniewa po wszystkich cierpieniach, jakie Niemcy zaday narodowi rosyjskiemu, Rosja ma prawo do bezpiecznych granic i do przyjaznych ssiadw na zachodzie". Wspomnia te Matuszewski o onierzach w polskich mundurach, bezsilnych, ktrzy poszli walczy o Ren, nie o Wis. A przez dwa tygodnie powstania aden lotnik polski nie mia prawa wzbi si w powietrze. Sze dni przed mierci pisa Ignacy Matuszewski swj ostatni artyku "Dwa lata po powstaniu". Wspomnia w nim o "rozstrzelanej dziewczynie na warszawskim skwerze" z myl o crce, ktra tak wanie zgina. O powstaniu warszawskim, w ktrym w cigu 63 dni mier zabraa stolicy wicej, ni stracia Francja w czasie ostatniej wojny, pisa jako o powiceniu daremnym, wysiku straconym, ofierze zmarnowanej, porywie wykorzystanym przeciw Polsce, ku jej obezwadnieniu, niewoli. Odpowiedzialnoci za zgliszcza Warszawy, za daremne ofiary tysicy istnie ludzkich obcia Niemcw i Rosjan, sojusznikw - Angli i Ameryk, a take "Polski rzd emigracyjny z przekltej pamici klucza partyjnego". Jak nazwa to, co robi si dzisiaj w rocznic powstania warszawskiego? Zamiast gbokiej zadumy nad najwiksz polsk tragedi, zamiast przedstawienia jej w caej trudnej zoonoci, bez niedomwie i przemilcze, by mode pokolenie Polakw wyprowadzao waciwe wnioski z dowiadcze ich ojczyzny - dochodzi do naduywania najszlachetniejszych uczu patriotycznych dla doranej, cynicznej polityki. Autor jest literaturoznawc, Jagielloskiego emerytowanym profesorem Uniwersytetu

266

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Marek Getter STRATY LUDZKIE I MATERIALNEW POWSTANIU WARSZAWSKIM BIULETYN IPN NR 8-9/2004 (CZ DOT. STRAT LUDZKICH) Chcc przedstawi straty ludzkie i materialne powstaczej Warszawy, musimy sign do 1939 r., by ich zakres i rozmiary byy bardziej wyraziste i zrozumiae. W swej substancji materialnej Warszawa bya niszczona w trzech etapach, we wrzeniu 1939 r., od kwietnia 1943 r. do sierpnia 1944 r. i od sierpnia 1944 r. do stycznia 1945 r., w substancji ludzkiej za od pierwszego dnia wojny do 16 stycznia 1945 r. 1 stycznia 1939 r. Warszawa liczya 118,071 km kwadratowych powierzchni, a jej ludno 1 289 000 mieszkacw; do wybuchu wojny liczba mieszkacw wzrosa do 1 300 000. W toku dziaa wojennych na jej obszarze znalazo si dodatkowo kilkanacie tysicy uchodcw z zachodniej Polski. Przyjmuje si, e w obronie Warszawy w 1939 r. polego okoo 6 tys. onierzy, a 16 tys. odnioso rany, natomiast straty ludnoci cywilnej wyniosy okoo 10 tys. zabitych i 50 tys. rannych. Cho brzmi to by moe zaskakujco, mimo zwikszonej miertelnoci i zmniejszonego przyrostu naturalnego, ubytku na skutek rnych form eksterminacji, wywozu na roboty przymusowe, ludno Warszawy w liczbach bezwzgldnych rosa. Materia statystyczny dotyczcy lat okupacji a do wybuchu Powstania, pochodzcy zarwno ze rde niemieckich, jak i konspiracyjnych polskich, nie jest zbyt obszerny i opiera si na przyblionych danych ujawniajcych rnice ilociowe. Nie wchodzc w szczegy, odsyamy zainteresowanych do rozwaa na ten temat w publikacjach Barbary Krajewskiej, Tomasza Szaroty, Krzysztofa Dunin-Wsowicza i cytowanego ju Czesawa Pilichowskiego, opartych na dostpnych w kraju rdach i literaturze przedmiotu. W grudniu 1941 r. ludno Warszawy miaa wynosi 1 351 8004 mieszkacw (w tym: 907 279 Polakw, 411 000 ydw, 16 200 Niemcw i 17 321 osb innych narodowoci).

267

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Na sum t zoy si dopyw ludnoci z miejsc wcielonych do Rzeszy, po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej - z ziem wschodnich oraz wysiedlenie do getta ydw z miejscowoci przylegajcych do Warszawy. Rok 1942 przynis akcj "Reinhardt", ktrej ofiarami pado 310 tys. Warszawskich ydw. Rok 1943 z kolei - powstanie w getcie warszawskim i zagad 56 tys. osb; 20 tys. ukrywao si po stronie aryjskiej, reszta zgina wczeniej - w latach 1941-1943 z godu, chorb i w wyniku codziennej eksterminacji. Oficjalny spis wedug stanu na 1 marca 1943 r.6 podaje liczb 1 009 007 mieszkacw Warszawy, w tym 451 478 mczyzn i 557 529 kobiet. Do momentu wybuchu Powstania ponad 23 tys. osb wysano do obozw koncentracyjnych, 32 tys. rozstrzelano w egzekucjach tajnych i jawnych, na roboty przymusowe wywieziono 86 tys. Z jak wic liczb mamy do czynienia w przeddzie wybuchu Powstania? I w tym przypadku istniej rozbienoci: naley wzi pod uwag fakt, e bliej nieokrelona liczba mieszkacw opucia miasto w przewiadczeniu, e przetoczenie si frontu atwiej bdzie przetrwa poza jego obszarem. Inni odwrotnie, z okolic podmiejskich zmierzali do miasta, widzc pewniejsze przetrwanie w jego murach. Bogdan Kroll przyjmuje jako liczb wyjciow 1 150 000 mieszkacw, to znaczy tyle, ile wydano kartek ywnociowych, zakadajc susznie pewn redni liczb "martwych dusz", okrelajc j na 50 tys. Pozostaje wic 1,1 mln. Czesaw Madajczyk i K. Dunin-Wsowicz przyjmuj liczb 993 tys., z kolei B. Krajewska ustala j na 920 tys. osb. Emilia Borecka w analitycznym wstpie do rdowego wydawnictwa Exodus Warszawy przyjmuje t liczb, odlicza z niej jednak okoo 200 tys. mieszkacw na prawobrzen cz miasta, czyli Prag, ktrej losy potoczyy si odmiennie. Podstaw wic dalszych rozwaa pozostaje liczba 720 tys. mieszkacw lewobrzenej Warszawy. Straty ludzkie Warszawy to nie tylko wynik dziaa bojowych, lecz, co szczeglne w przypadku Powstania Warszawskiego, masowych mordw bez rnicy pci i wieku, ze szczegln moc nasilonych w pierwszych szeciu dniach Powstania. Egzekucji dokonyway Sonder- i Einsatzkommanda policji
268

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania bezpieczestwa (Sicherheitspolizei) przy Grupie Bojowej SS-Gruppenfhrera Heinza Reinefartha i podlegych jej jednostek. Te masowe egzekucje dokonywane byy zarwno na Woli, w czci pnocnego rdmiecia (rejon gmachw sdw, Hal Mirowskich, pl. Bankowego, pl. elaznej Bramy, ul. Senatorskiej, w wypalonym gmachu Opery na pl. Teatralnym), ale i w ruinach Generalnego Inspektoratu Si Zbrojnych (GISZ), w poudniowej czci rdmiecia, w tzw. "dzielnicy policyjnej", w pobliu gwnej siedziby policji bezpieczestwa w alei Szucha oraz na Ochocie, gdzie na nazywanym potocznie "Zieleniaku" oraz w rejonie wczesnego Instytutu Radowego przy ul. Wawelskiej i Kolonii Staszica mordw, rabunkw i wszelkiego rodzaju gwatw dokonywaa SS-Sturmbrigade RONA. Zwoki palono na stosach. Zadanie to wykonyway dwa tzw.Verbrennungskommando zoone z modych i silnych mczyzn wybranych spord wypdzonych z domw ludzi, przeznaczonych do fizycznej likwidacji po wykonaniu pracy. Zdawa by si mogo, e nie pozostan wiadkowie tych wydarze. A jednak s wiadectwa ludzi przemawiajcych niejako z za grobu, ktrzy wprawdzie ranni, uszli z miejsca kani. Zachoway si take wiadectwa przymuszonych do udziau w dziaaniach Verbrennungskommando, czy to w formie zezna, czy przekazu wspomnieniowego. Ludno cywilna poniosa ogromne straty na skutek bombardowa lotniczych. Do 10 wrzenia, tj. do pojawienia si nad miastem myliwcw sowieckich, eskadra bombowcw nurkujcych (Stuka Ju-87) dokonywaa bezkarnych nalotw jak na wiczebnym poligonie. Szczeglnie dotkliwe okazay si one na Starym Miecie. 1 wrzenia w zbombardowanych kocioach sistr sakramentek, w. Jacka i w. Marcina zgino ponad 2 tys. osb. Na caym za Starym Miecie mier ponioso okoo 30 tys. osb z przebywajcych tu 75 tys., ktrych znaczn cz stanowili uchodcy z Woli. Po upadku Starego Miasta nastpia zagada znajdujcych si tam powstaczych szpitali wojskowych, gdzie znajdowao si okoo 7 tys. ciko rannych osb. Zostay one rozstrzelane lub spalone miotaczami ognia. To samo powtrzy si pniej na Czerniakowie.

269

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania 30 sierpnia ogoszono owiadczenie rzdw Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych o przyznaniu powstacom praw kombatanckich: "Armia Krajowa stanowi integraln cz Polskich Si Zbrojnych i w tych warunkach wszelkie akty represji w stosunku do jej onierzy stanowi pogwacenie praw wojny, ktre Niemcw wi, a winni tych represji pocignici bd do odpowiedzialnoci". Strona niemiecka nie traktowaa jednak akowcw zgodnie z konwencj genewsk z 27 lipca 1929 r., na przykad 5 wrzenia w czasie kocowych walk na Powilu w elektrowni przy ul. Leszczyskiej wystrzelano 150 onierzy Kompanii por. "Poboga" (Tadeusza Malinowskiego). U schyku walk na przyczku czerniakowskim, 23 wrzenia powieszeni zostali na pasie transmisyjnym: kapelan zgrupowania "Kryska", pallotyn ks. Jzef Stanek oraz pi sanitariuszek, a rozstrzelany por. Stanisaw Warzecki "Jerzy Szumski". Wreszcie 27 wrzenia oddzia Schutzpolizei rozstrzela 140 powstacw z Mokotowa, ktrzy zmyliwszy drog kanaami do rdmiecia, wyszli wazem przy ulicy Dworkowej, gdzie stacjonowaa andarmeria. Jest to tylko kilka wybranych przykadw, ktre mona by mnoy. Bardzo trudno okreli ogln wysoko strat ludzkich w Powstaniu. Szacunki bd si waha w zalenoci od rde niemieckich i polskich, czasu, w jakim zostay dokonane. S to zeznania zoone przed Okrgow Komisj Badania Zbrodni Hitlerowskich we wczesnych latach powojennych, publikowane w czci w wydawnictwie: Zbrodnie okupanta hitlerowskiego w czasie powstania warszawskiego, Warszawa 1962, s. 17-269. Zeznania wiadkw z rnych dzielnic, nie tylko z Woli. W wielu wypadkach straty mona mierzy jedynie wag spopielonych prochw ludzkich. Niemieckie szacunki obliczone na efekt propagandowy okrelay straty na 250 tys. osb. Tak ich wielko podawa Heinz Reinefarth w wypowiedzi z listopada 1944 r. ogoszonej w ukazujcym si w Poznaniu dzienniku "Ostdeutscher Beobachter". Raport kocowy (Schlussbericht) gubernatora dystryktu warszawskiego z 20 grudnia 1944 r. - sporzdzony przez dr. Friedricha Gollerta jako cile tajny - stwierdza: "Nie mona oczywicie ustali dokadnej liczby zabitych, poniewa jeszcze dzi dziesitki tysicy le zasypane w ruinach. Rne jednak obliczenia stale daj ten sam wynik, e liczba zabitych po stronie
270

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania polskiej wynosi co najmniej 180 tys., a prawdopodobnie 200 tys." Polscy badacze przedmiotu przyjmuj przyblione straty w wysokoci 200 tys., 180 tys., bd najczciej 150 tys. Stanisaw Podlewski, Jerzy Kirchmayer przyjmuj liczb 200 tys., Barbara Krajewska "z duym przyblieniem" 180 tys. Przewaa jednak szacunek 150 tys., za ktrym opowiadaj si: Wadysaw Bartoszewski, Adam Borkiewicz, Krzysztof Dunin-Wsowicz, Bogdan Kroll oraz Joanna Hanson, obywatelka brytyjska, autorka pracy o ludnoci w Powstaniu Warszawskim (w jej polskim wydaniu o poetyckim tytule zaczerpnitym z poematu Kazimierza Wierzyskiego: Nadludzkiej poddani prbie). Czesaw Pilichowski przyjmuje, e zabito i zamordowano 150 tys.-200 tys. osb, nie jest jednak moliwe ustalenie liczby rannych. Znany niemiecki historyk powstania Hans von Krannhals skonny jest rwnie przyj 150 tys. jako czn sum zabitych. Poznaski historyk gospodarczy, zajmujcy si rwnie demografi, Czesaw uczak, stawia niejako "kropk nad i", przyjmujc liczb ofiar wynoszc 180 tys. Jaka cz z podanych tu trzech wielkoci przypada na osoby rozstrzelane w masowych egzekucjach czy zgadzone w szpitalach? Wspomniany ju H. v. Krannhals okrela t liczb na 10 proc. oglnych strat, czyli 15 tys., ograniczajc je jedynie do Woli w dniach 118 sierpnia i do dziaalnoci Einzatzkommando przy grupie bojowej Heinza Reinefartha, formacji policyjnych oraz oddziaw obcojzycznych w subie niemieckiej. Potem jednak dochodzi Stare Miasto i zagada pozostawionych tam szpitali, upadek Marymontu 16 wrzenia i masowe mordy w tej dzielnicy, przyczek czerniakowski (pad 23 wrzenia) i kocowe walki o Mokotw i oliborz. B. Krajewska przyjmuje liczb 38 tys., a W. Bartoszewski 40 tys. Wprawdzie frontowe jednostki Wehrmachtu niezbyt chtnie angaoway si w walk w miecie, lecz skoro ju byy uyte, dziaay z ca bezwzgldnoci zarwno wobec powstacw, jak i ludnoci cywilnej. Dotyczy to pododdziaw Dywizji Pancerno-Spadochronowej "Hermann Gring" (1. puk grenadierw pancernych na Pradze i w przylegych do miejscowociach, 2. puk grenadierw na przyczku czerniakowskim, inne pododdziay w przemarszu przez miasto, 25. dywizji pancernej - Marymont, 19. Dolnosaksoskiej dywizji pancernej. Ta ostatnia 1 sierpnia znajdowaa si w transportach zmierzajcych do bitwy w rejonie Radzymin-Woomin, bya na Pradze, poszczeglne za kompanie znalazy si w ogarnitym Powstaniem miecie.
271

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Odwoana spod Radzymina na przyczek magnuszewski, ponownie przechodzia pododdziaami przez miasto, powrcia na Prag 12 wrzenia, usiujc powstrzyma natarcie jednostek polskich i sowieckich, w kocu miesica zamaa opr powstacw na oliborzu). Ostatnio ogoszona publikacja, bdca wynikiem wieloletnich mudnych poszukiwa i dochodze: Rejestr miejsc i faktw zbrodni... Powstanie Warszawskie opracowana przez Maj Motyl i Stanisawa Rutkowskiego, stwierdza: "uwzgldniajc wszystkie [...] zastrzeenia, nasz szacunek strat ludnoci cywilnej poza dziaaniami bojowymi wynosi ponad 63 tys. osb". Jak wiadomo, mieszkacy Warszawy natychmiast po wyparciu powstacw z kolejnych dzielnic i po kapitulacji byli wypdzani z miasta i przechodzili przez obz przejciowy oraz rozdzielczy, tzw. Dulag (Durchgangslager) 121 w Pruszkowie, odlegym o kilkanacie kilometrw od zachodniej granicy Warszawy. Tam zapaday decyzje o ich dalszym losie. Wedug rde niemieckich przez Pruszkw przeszo 350 tys. osb, wedug polskich - 550 tys. Z tej liczby 90 tys. wysano do pracy przymusowej w Rzeszy, 60 tys. skierowano do obozw koncentracyjnych, 100 tys. zwolniono wzgldnie wyprowadzono z obozu pod rnymi pretekstami, reszt, tj. 300 tys.-350 tys. stosunkowo szybko i sprawnie rozwieziono transportem kolejowym w odkrytych wagonach-wglarkach po caym Generalnym Gubernatorstwie (najwicej do zachodniej czci dystryktu warszawskiego, nastpnie radomskiego i krakowskiego). Maksymalny stan zagszczenia obozu w Pruszkowie przypad na 2 wrzenia, gdy po upadku Starego Miasta na terenie obozu znajdowao si 75 tys. ludzi. Pozostaa jeszcze pewna "szara liczba", tj. liczba osb, ktre wydostay si z Warszawy na wasn rk z pominiciem obozu w Pruszkowie, rzdu kilkudziesiciu tysicy. Tymczasem w szczeglnej sytuacji znalaza si Warszawa prawobrzena Praga. 30 lipca czowki 2. Armii Pancernej gwardii osigny rejon: MidzylesieStara Miosna, Wola Grzybowska-Woomin-Radzymin. Trwaa bitwa pancerna w rejonie Woomin-Radzymin. 1 sierpnia wojska 2. Armii przeszy do obrony, a w Warszawie wybucho Powstanie. Ogniska walki powstaczej na Pradze wygasy w cigu trzech dni, stumione szybko przez jednostki frontowe (Brdno, stacja
272

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania rozrzdowa Warszawa Praga, Targwek, rejon Dyrekcji Kolei i Soboru Prawosawnego, Dworzec Wschodni, przyczek mostu Poniatowskiego), cho sporadycznie potyczki, zwaszcza nocne, trway jeszcze do 10 sierpnia. Okoo 200 osb rozstrzelano, a okoo 200 powstacw przeprawio si przez Wis w cigu sierpnia maymi grupami bd w pojedynk i doczyo do Powstania. W ten sposb Praga miaa przed sob stabilizujcy si front sowiecko-niemiecki, a za sob Powstanie. Na Pradze znajdowao si okoo 200 tys. osb, wliczajc w to wypdzonych z miejscowoci przylegych do linii frontu. Formalnie wadz na tym terenie sprawowa "Korck" - Kommendant des rckwertigen Armee Gebietes 532 - Dowdca Tyowego Obszaru Armii. By nim gen. porucznik Friedrich Gustav Bernhard. Kiedy front zamar bez ruchu, rozpoczy si systematyczne wywzki ludnoci z kolejnych dzielnic Pragi, od Gocawka i Grochowa poczynajc. Rozpoczte przed 15 sierpnia, nasiliy si od 20 sierpnia i trway do 9 wrzenia. Pocztkowo obejmoway mczyzn w wieku od 16 do 60 lat, w kocowym etapie rwnie kobiety do lat 45 nieobarczone maymi dziemi. Trudno dopatrzy si prawidowoci w kierowaniu transportw, na og odchodziy one do Rzeszy z przeznaczeniem na roboty przymusowe, ale rwnie do obozw koncentracyjnych (zwaszcza z tzw. Starej Pragi). Odbywaa si take planowa wywzka i niszczenie urzdze kolejowych oraz przemysowych, demonta i wywzka parku maszynowego oraz instalacji, wreszcie wysadzanie w powietrze zabudowa fabrycznych (m.in. Zakady Optyczne, Zakady Tele i Radiotechniczne - popularna "Dzwonkowa", Zakady "Perkun"). W ten sposb na Pradze zrealizowano akcj okrelan w dokumentach niemieckich Jako Auflockerung, Rumung, Lhmung und Zerstrung (ARLZ), wykonan nastpnie w peni w lewobrzenej Warszawie po kapitulacji Powstania. Wprawdzie Praga poniosa, poza przemysem i sieci kolejow, stosunkowo niewielkie straty materialne, niemniej jej mieszkacy byli poddani represjom i doznawali wszelkich uciliwoci waciwych dla strefy przyfrontowej. 10 wrzenia rozpoczo si natarcie 1. Dywizji Piechoty im. T. Kociuszki oraz 175. i 176. sowieckiej DP zakoczone 14 wrzenia "wyzwoleniem" Pragi i osigniciem linii Kanau eraskiego. Praga jako cao pozostawaa wic nadal w bezporednim zapleczu frontu, ale ju w zupenie innej sytuacji, a do wielkiej styczniowej ofensywy.
273

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Zestawienie strat ludzkich byoby niepene, gdybymy nie dodali do niego strat wojska powstaczego. Stan wyjciowy na dzie 1 sierpnia wynosi 32 tys. ludzi, z czego w oddziaach liniowych 18 tys. Wzrasta on mimo strat w wyniku dopywu ochotnikw i osign, wraz ze subami pomocniczymi, maksymalny stan 45-46 tys. czynnych uczestnikw Powstania. Zgino okoo 16 tys. powstacw. W tej liczbie mieci si 10 tys. polegych oraz 6 tys. zaginionych, ktrych naley uzna za zabitych, 20 tys. zostao rannych, w tym 5 tys. ciko. Do niewoli trafio 15 tys. (w tym 900 oficerw i 2 tys. kobiet - onierzy Powstania w rnych stopniach wojskowych), reszta, liczca 5-6 tys., opucia miasto wraz z ludnoci cywiln. Nie mona pomin rwnie strat idcego ze wschodu Wojska Polskiego. W boju o Prag 10-14 wrzenia 1. Dywizja Piechoty stracia 1792 polegych i rannych, natomiast w walkach na przyczkach czerniakowskim i oliborskim zgino ponad 2297, a rannych zostao 1467 onierzy z 9. pp (3. DP) i 6. pp (2. DP). Byy to dywizje polskie. Sumujc, niezalenie od tego, ktr z trzech wielkoci przyjmiemy za najblisz prawdy, straty pozostan ogromne. A ich ilustracj niech bdzie zbiorcze zestawienie strat Warszawy w ludziach za cay okres wojny i okupacji: Wrzesie 1939 20 000 Zagada ydw latem 1942 310 000 Powstacze wojsko 16 000 Egzekucje i mordy 82 000 Zagada ydw wiosn 1943 60 000 Berlingowcy 4000

Powstacza ludno cywilna min. 150 000 Zgony w obozach koncentracyjnych 45 000 (w tym ofiary wrd deportowanych po upadku powstania) Zgony na robotach przymusowych w Rzeszy 52 000 (w tym ofiary wrd deportowanych po upadku powstania) Razem: 739 000 (369 000 Polakw), w tym w Powstaniu min. 170 000 plus cz z okoo 100 000 Warszawiakw zmarych w obozach koncentracyjnych i na robotach w czasie caej okupacji i deportowanych po upadku Powstania

274

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Wanda Felicja Lurie: JAK ROZTRZELANO MNIE Z MOIMI DZIEMI 5 SIERPNIA NA WOLI Rzeczpospolita, 24 lipiec 2008 Do dnia 5 sierpnia przebywaam w piwnicy domu z trojgiem dzieci w wieku lat 11, 6, 3,5 i sama bdc w ostatnim miesicu ciy. Tego dnia o godzinie 11 12 wkroczyli na podwrko andarmi niemieccy oraz Ukraicy, wzywajc ludno do natychmiastowego opuszczenia domu. Kiedy mieszkacy piwnic od strony podwrza wyszli, andarmi wrzucili do piwnic granaty zapalajce. Zapanowa popoch i popiech. Nie majc przy sobie ma, ktry nie powrci z miasta, ocigaam si z opuszczeniem domu, miaam nadziej, e pozwol mi zosta. Musiaam jednak opuci dom. Na rogu Dziadowskiej i Wolskiej widziaam pojedyncze trupy modych mczyzn w cywilnym ubraniu. Na ulicy Wolskiej podeszam do grupy osb z naszego domu. Ogem byo nas pod fabryk Ursus, pooon przy ulicy Wolskiej nr 55, ponad 500 osb. Z rozmw wsptowarzyszy zorientowaam si, e w fabryce zgromadzono mieszkacw domw z ulic Dziadowskiej, Pockiej, Sokoowskiej, Staszica, Wolskiej i Wawelberga. Przed bram fabryki czekalimy okoo godziny. Z podwrza sycha byo strzay, bagania i jki. Do wntrza Niemcy wpuszczali, a raczej wpychali, przez bram od ulicy Wolskiej po 100 osb. Chopiec okoo lat 12, ujrzawszy przez uchylon bram zabitych swoich rodzicw i brata, dosta wprost szau, zacz krzycze, wzywajc matk i ojca. Niemcy i Ukraicy bili go i odpychali, gdy usiowa wedrze si do rodka. Nie mielimy wtpliwoci, e na terenie fabryki zabijaj, nie wiedzielimy, czy wszystkich. Ja trzymaam si z tyu, stale si wycofujc, w nadziei, e kobiety w ciy przecie nie zabij. Zostaam wyprowadzona w ostatniej grupie. Na podwrzu fabryki zobaczyam zway trupw do wysokoci jednego metra. Trupy leay w kilku miejscach po caej lewej i prawej stronie pierwszego podwrza. Wrd trupw rozpoznaam zabitych ssiadw i znajomych.

275

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania rodkiem podwrza wprowadzono nas w gb do przejcia wskiego na drugie podwrze. Tu Ukraicy i andarmi ustawili nas czwrkami. Mczyni szli z rkoma podniesionymi w gr. W grupie prowadzonej byo okoo 20 osb, w tym duo dzieci lat 10 12, czsto bez rodzicw. Jedn bezwadn staruszk przez ca drog nis na plecach zi, obok sza jej crka z dwojgiem dzieci 4 i 7 lat. Trupy leay na prawo i na lewo, w rnych pozycjach. Nasz grup skierowano w kierunku przejcia midzy budynkami wspomina dalej Wanda Felicja Lurie. Leay tam ju trupy. Gdy pierwsza czwrka dochodzia do miejsca, gdzie leay trupy, strzelali Niemcy i Ukraicy w kark od tyu. Zabici padali, podchodzia nastpna czwrka, by tak samo zgin. Bezwadn staruszk zabito na plecach zicia, on take zgin. Przy ustawianiu ludzie krzyczeli, bagali lub modlili si. Ja byam w ostatniej czwrce. Bagaam otaczajcych nas Ukraicw, by ratowali dzieci i mnie, ktry z nich zapyta, czy mog si wykupi. Daam mu zote trzy piercienie. Zabrawszy to, chcia mnie wyprowadzi, jednak kierujcy ekip Niemiec oficer andarm, ktry to zauway, nie pozwoli i kaza doczy mnie do grupy przeznaczonej na rozstrzelanie, zaczam go baga o ycie dzieci i moje, mwiam co o honorze oficera. Odepchn mnie jednak, tak e si przewrciam. Uderzy te i pchn mego starszego synka, woajc prdzej, prdzej, ty polski bandyto. W midzyczasie wprowadzono now parti Polakw. Podeszam wic w ostatniej czwrce razem z trojgiem dzieci do miejsca egzekucji, trzymajc praw rk dwie rczki modszych dzieci, lew rczk starszego synka. Dzieci szy, paczc i modlc si. Starszy, widzc zabitych woa, e i nas zabij. W pewnym momencie Ukrainiec stojcy za nami strzeli najstarszemu synkowi w ty gowy, nastpne strzay ugodziy modsze dzieci i mnie. Przewrciam si na prawy bok. Strza oddany do mnie nie by miertelny. Kula trafia w kark z lewej strony i przesza przez doln cz czaszki wychodzc przez lewy policzek. Dostaam krwotok ciowy. Wraz z kul wypluam kilka zbw. Byam jednak przytomna i lec wrd trupw widziaam prawie wszystko, co si dziao dokoa.
276

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Obserwowaam dalsze egzekucje. Wprowadzono now parti mczyzn, ktrych trupy paday i na mnie. Przywaliy mnie okoo cztery trupy. Wprowadzono dalsz parti kobiet i dzieci i tak grupa za grup rozstrzeliwano a do pnego wieczora. Byo ju ciemno, kiedy egzekucje ustay. W przerwach oprawcy chodzili po trupach, kopali, przewracali, dobijali yjcych, rabowali kosztownoci. Ciaa dotykali przez jakie specjalne szmatki. Mnie samej zdjto z rki zegarek, nie zauwayli przy tym, e yj. W czasie tych okropnych czynnoci pili wdk, piewali wesoe piosenki, mieli si. Obok mnie lea jaki tgi, wysoki mczyzna w skrzanej kurtce, ktry dugo rzzi. Niemcy oddali pi strzaw, zanim skona. W czasie dobijania strzay raniy mi nog. Leaam tak przez dugi czas w kauy krwi, przycinita trupami. Mylaam tylko o mierci, jak dugo bd si jeszcze mczy. W nocy zepchnam martwe ciaa lece na mnie. Nastpnego dnia egzekucje ustay. Niemcy wpadli tylko kilkakrotnie z psami, biegali po trupach, sprawdzali, czy kto nie yje. Syszaam pojedyncze strzay, prawdopodobnie dobijali yjcych. Leaam tak trzy dni, to jest do poniedziaku (egzekucja odbya si w sobot). Trzeciego dnia poczuam, e dziecko, ktrego oczekiwaam, yje. To dodao mi energii i podsuno myl o ratunku. Zaczam myle i bada moliwoci ocalenia. Prbujc wsta, kilka razy dostaam torsji i zawrotu gowy. Wreszcie na czworakach przeczogaam si po trupach do muru. Wszdzie leay trupy, na wysoko co najmniej mojego wzrostu i to na caym podwrzu. Odniosam wraenie, e mogo tam by ponad 6000 zabitych. Z miejsca, na ktrym leaam, przeczogaam si pod mur i std szukaam moliwoci wydostania si dalej. Droga przejciowa przez pierwsze podwrze, przez ktre nas wprowadzono, bya zawalona trupami. Za bram sycha byo gosy Niemcw, musiaam szuka innego wyjcia. Przeczogaam si na trzecie podwrze, po drabinie przez otwarty lufcik weszam do hali. W obawie przed Niemcami pozostaam tu ca noc. W nocy tygrysy wyy bezustannie na ulicy Pockiej, samoloty bombardoway. Mylaam, e lada chwila fabryka sponie wraz z trupami. Nad ranem uciszyo si. Weszam na okno i na podwrzu

277

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania zobaczyam ywego czowieka mieszkank naszego domu Zofi Staworzysk. Poczyam si z ni. Przyczoga si do nas jaki niedobity mczyzna w wieku okoo 60 lat z wybitym okiem, ktrego nazwiska nie znam. Po dugim szukaniu i wielu prbach wydostania si odkrylimy wyjcie od ulicy Skierniewickiej i tamtdy wraz z pani Staworzysk opuciymy fabryk. Mczyzna, syszc gosy Ukraicw, zosta. Wyszymy na ulic Skierniewick, chcc si uda na przedmiecie Czyste, gdzie znajdowa si szpital. Ukraicy stali na ulicy Wolskiej i pocztkowo nie zorientowali si, skd idziemy. Zatrzymali nas i pomimo prb i baga, by nas pucili do szpitala jako ranne, popdzili nas w kierunku Woli, zabierajc po drodze coraz wicej osb. Niedaleko kocioa w. Stanisawa rozdzielono grup modych i starych. Grup modych mczyzn i kobiet wprowadzono do jakiego zburzonego domu, skd po chwili doszy odgosy strzaw. Przypuszczam, i odbya si tam egzekucja. Reszt w tej grupie i mnie popdzono do kocioa w. Wojciecha przy ulicy Wolskiej. Koci by ju zapeniony ludnoci Warszawy z rnych dzielnic. Leaam przez par dni przy gwnym otarzu. adnej pomocy nie udzielono. Jedynie wsptowarzysze niedoli podali mi tylko troch wody. Po dwch dniach zostaam przewieziona furmank z ciko rannymi lub chorymi do obozu przejciowego w Pruszkowie, std do szpitali w Komorowie i Lenej Podkowie.

DOPISEK: Masowe zbrodnie popeniane na ludnoci cywilnej stanowiy INTEGRALN CZ POWSTANIA i nie mog by pomijane przy wszelkiej dyskusji na temat celowoci i sensu Powstania lub porwnywalnych strat (vide wypowied A.Kunerta str.308) - szczeglnie przez jego apogletw i piewcw t.zw. zwycistwa moralnego. Jan Sidorowicz

278

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Antoni Czarkowski O czterech mczyznach co przeyli rozstrzelanie i ukrywali si w gruzach od pocztku sierpnia do 26 listopada 1944

W Warszawie znalazem si w grudniu 1939 r. z rodzin, ktra zostaa wysiedlona z okupowanego Poznania. Mieszkalimy pocztkowo przy ul. Hoej 1 m. 6. Nastpnie od 1940 przy ul. Wiktorskiej naronik ul. Bauckiego na Mokotowie. Po szkole podstawowej zaczem nauk w Gimnazjum Mechanicznym. Praktyka zawodowa 3 dni w tygodniu odbywaa si w warsztatach naprawczych samolotw na lotnisku Okcie. Z tej racji posiadaem elazne papiery chronice przed apankami i wywozem na roboty do Niemiec. Braem udzia w maym sabotau na terenie lotniska. Udzielaem pomocy zatrudnionym tam jecom radzieckim. Na wiosn 1944 braem udzia z ca paczk kolegw i przyjaci zebranych z paru ssiednich ulic w miejscu zamieszkania w swoistym na owe czasy przeszkoleniu p harcerskim, p wojskowym. Zostaem stopniowo zapoznawany z dziaalnoci grupy. Na pocztek dostaem do opanowania regulamin suby wojskowej i obowizek brania udziau w okresowych zgrupowaniach oddziau w okolicznych podmiejskich lasach. W kocu lipca 1944 zaprzestaem pracy na lotnisku. W tym okresie cakowitego rozprzenia niemieckiej machiny wojennej uszo mi to bezkarnie. Urzdy zostay ewakuowane. Niemcw na ulicach, oprcz patroli wojskowych, przestao si widywa. Transporty rannych onierzy i przemarsz rozbitych jednostek przez miasto wiadczyo o tym, e wojna jeszcze trwa ale przybraa inne oblicze. W tej sytuacji w dniu 1 sierpnia 1944r. z serdecznym koleg i przyjacielem z tego samego domu, w ktrym mieszkaem, Czesawem Pankiewiczem

279

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania wyszlimy z domu zobaczy na miasto co si dzieje. Tym bardziej, e moja matka okoo poudnia wrcia do domu z mnstwem wiadomoci . Jej sowa: lada chwila ma si rozpocz powstanie. Wszyscy mczyni zdolni do noszenia broni maj stawi si na zbirce na Polu Mokotowskim. Niemcy w popochu uciekaj z Warszawy. Pozostay nieliczne ugrupowania. Rosjanie doszli do Pragi. Widziano czogi radzieckie po drugiej stronie Wisy. Panowao przekonanie, e Niemcy s cakowicie wykoczeni. Potwierdziy to fakty przeloty rosyjskich samolotw bez adnej reakcji ze strony niemieckiej. Ciekawo i ch zobaczenia tego wszystkiego na wasne oczy wycigna nas z domu. Doszlimy ulic Puawsk do Placu Unii Lubelskiej i dalej w kierunku Placu Zbawiciela. W poowie drogi miedzy tymi placami na ulicy Litewskiej wypady z ulicy Oleandrw grupy powstacw atakujcych posterunki na ulicy Litewskiej. Znalelimy si w krzyowym ogniu. Trzeba byo natychmiast gdzie si schowa. Trafilimy do pierwszej wnki w murze domu. Okazao si, e byo to wejcie do sklepu warzywnego p. Barei. Wpadlimy do rodka. Waciciel sklepu z on i znajdujcymi si przypadkowo trzema Ukrainkami oraz my dwaj schowalimy si za lad sklepow. Kiepska to bya kryjwka. adnego wyjcia na zaplecze. Niemcy niezwocznie opanowali sytuacj. Atak powstacw zosta odparty. Pierwsi jecy, ktrzy wpadli w rce Niemcw, zostali rozstrzelani na ulicy w trakcie pdzenia ich z podniesionymi rkami. Sanitariuszka prowadzca rannego powstaca zostaa zastrzelona razem z nim. Kto tylko pojawi si na ulicy pada martwy. W takich warunkach wyjcie na ulic byo pewn mierci. Niemcy i Ukraicy stawali we wnce wejcia do sklepu i ostrzeliwali ulic Marszakowsk. Na szczcie aden z nich nie wszed do rodka. Ukrainki, ktre ukryway si z nami chciay pocztkowo koniecznie wyj na ulic, ale widzc co si dzieje nie miay odwagi opuci kryjwki. Odezway si uliczne megafony ogaszajc stan wyjtkowy - wojenny dla miasta Warszawy. Ktokolwiek pokae si na ulicy bdzie bez ostrzeenia rozstrzelany. Waciciel sklepu przypomnia sobie o zamurowanym przejciu do dalszych pomieszcze. Faktycznie mur okaza si cienki i cegy mona byo wyskroba z zaprawy noami. O uyciu wikszych haaliwych narzdzi nie byo
280

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania mowy. Cigle kto sta w nie zamknitych drzwiach sklepu. Z ssiedniego mieszkania usyszano nas i mieszkacy domu dopomogli w powikszeniu otworu w murze i wydostaniu si z dotychczasowej kryjwki. Otwr zosta zastawiony beczk z piaskiem. Lokatorzy tego domu bardzo serdecznie zaopiekowali si nami i nakarmili. Mieszkacy naronej posesji ul. Marszakowskiej i Oleandrw stworzyli samorzutnie komitet pomocy. Pomoc ta polegaa na gotowaniu jedzenia dla wszystkich potrzebujcych. Panie robiy zbirk ywnoci. Na drugi dzie - 2.08.1944 - przeprowadzilimy z Pankiewiczem rozpoznanie naszego pooenia. Piwnicami domw mona przej tylko w kierunku ulicy Oleandrw do ulicy Polnej. Rano zosta spldrowany sklep, w ktrym ukrywalimy si poprzedniego dnia. Popoudniu Niemcy zaczli podpala domy ulicy Marszakowskiej od Placu Unii Lubelskiej. Jestemy cakowicie okreni przez Niemcw. Nikomu nie udaje si wydosta z piercienia. Nawet przebiegnicie wskiej ulicy Oleandrw na druga stron stawao si niemoliwe. Na naszych oczach jeden z mczyzn prbowa przeskoczy ulice lecz zosta zastrzelony seri z karabinu maszynowego usytuowanego u wylotu ulicy. W tym dniu poznalimy starszego o par lat koleg nazwiska nie pamitam na imi mia Zdzisaw. Szybko zaprzyjanilimy si ze sob. Mieszka w ssiednim domu przy ul. Oleandrw. Zamieszkalimy u niego. Utworzylimy z wasnej woli druyn pierwszej pomocy dla wszystkich potrzebujcych a w szczeglnoci dla osb starszych. 3 sierpnia od rana Niemcy i wasowcy wpadaj do parterowych mieszka i sklepw. Pldruj i podpalaj. Ogie obejmuje naronikowy dom. Gaszenie przez nas poaru nie odnosi skutku. Zdzisaw mia w domu maski gazowe. To pozwolio nam bezpiecznie przeprowadzi mieszkacw poncego domu piwnicami do ssiedniego nie objtego poarem. Niektrzy ludzie nie chcieli opuci mieszka. Brali ze sob olbrzymi baga, ktry stopniowo z braku si porzucali w drodze przez piwnice. Kufry, walizy, olbrzymie toboy tarasoway przejcia. Trzeba byo cigle oczyszcza tras ewakuacji. Dym gstnia do tego
281

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania stopnia, e na wycignit rk nic nie byo wida. Przeprowadzilimy lin od wejcia do wyjcia z piwnic, aeby nie zabdzi po zakamarkach. Osoby sabsze w poowie mdlay. Trzeba byo je nie, co w masce przy duym wysiku nie byo atwe. Staruszka mieszkajca na jednym z wyszych piter nie chciaa opuci mieszkania bez ulubionego kanarka. Po przeprowadzeniu mieszkacw z niezbdnym bagaem wracalimy jeszcze par razy do poncego domu dla sprawdzenia czy nikt nie pozosta. Nadto pod kady kran w azienkach i kuchniach podstawialimy cokolwiek, aby woda nie cieka do zleww, lecz laa si na podog mieszkania. Zdawao to egzamin na tyle, e dom nie spon nagle. Po paru godzinach i ten dom Niemcy podpalili. To zmusio nas do ucieczki do nastpnego domu. Kolejne akcje ewakuacyjne przebiegy sprawniej. Nauczeni dowiadczeniem ludzie nie brali duego bagau. Byli bardziej przygotowani do ucieczki. Tak kolejno podpalano dom po domu, a do skrajnej kamienicy przy ulicy Polnej. Wiadomo byo, e wszyscy , ktrzy przeyli , zgromadzili si w tym ostatnim domu. Sytuacja staa si tragiczna. Jak dotd wszyscy jako trzymali si dzielnie. Dookoa Niemcy. Przez okna piwnic wida ich podkute buciory. Wrzaski niemieckie mieszaj si z modlitwami odmawianymi na gos przez kobiety. Jedna z niewiast umiejca po niemiecku wysza z bia chustk na pertraktacje. Wrcia z rozkazem niezwocznego wyjcia wszystkich z piwnic. Dom musi by spalony. Kto nie wyjdzie, sponie ywcem. Co robi? Zosta - to mier w pomieniach. Gdzie mona si schowa w poncym budynku? Kolejno opuszczamy piwnice. Ludzie nieli uratowane resztki dobytku. Rozkaz: - Rce do gry ! To co kady trzyma w rce, musia zostawi na ulicy. Idziemy wolno gsiego rodkiem ulicy Oleandrw w stron Marszakowskiej. W tej grupie byo okoo 250 do 300 osb. Prawa strona ulicy ju pona. Po lewej stronie pali si dach budynku naronego, gdzie miecia si apteka Anca . Niemcy i wasowcy okradali nas z zegarkw i piercionkw. Rewidowali kadego, szukajc kosztownoci. Pruli walizki, toboki szukali tylko zota i zegarkw. Postanowilimy rozproszy si. Grupa trzech modziecw moga by podejrzana . Kady z osobna przyczy si do przygodnej rodziny. Doczyem si do starszego maestwa. Podali swoje nazwisko i owiadczyli, e bd ich
282

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania krewnym, a nawet mog by synem. Bdziemy si trzyma razem. Jak si pniej okazao, umowa ta nie miaa dnego znaczenia. Jako pierwszy z nas szed Zdzisaw. Jeden z wasowcw chcia zabra mu zegarek. Zdzisaw zacz si broni. Dopado go paru wasowcw. Jednego z nich znokautowa ciosem w brzuch. Zmasakrowanego kopniciami i uderzeniami kolbami karabinw dobili strzaem w gow. Stao si to na jezdni na wysokoci domu, w ktrym mieszka. U wylotu ulicy Oleandrw stoj dwaj Niemcy otoczeni zgraj wasowcw. Sprawdzaj dokumenty. Sprawdzanie papierw polegao na pytaniu: czy Polak? Jeli tak, to dokumenty Niemiec rzuca za siebie, gdzie ju lea pokany stos rnych kenkart i legitymacji. Wszyscy mczyni, do ktrych zaliczali chopcw od dwunastego roku ycia, byli kierowani w stron Litewskiej. Tam leao twarz do chodnika z rkami wycignitymi przed siebie okoo siedmiudziesiciu mczyzn. Kobiety z maymi dziemi popdzono gromad w stron placu Zbawiciela. Jak dugo to wszystko trwao, trudno mi dzisiaj okreli. Pierwszym , ktry znikn mi z pola widzenia by Czesaw Pankiewicz. Dotd utrzymywalimy kontakt wzrokowy. Coraz mniej mczyzn leao na chodniku. Wreszcie i na mnie przysza kolej. Wasowiec podszed do mnie, kaza mi wsta i i przed sob. Przeszlimy jezdni ulicy Marszakowskiej i zbliylimy si pod dom apteki Anca. Zobaczyem przed sob stos zwok samych mczyzn. Nie prbuj nawet okreli, ilu ich byo. Wrd nich rozpoznaem Czesawa. Mia roztrzaskan twarz od strzau w ty gowy. Wasowiec chwyci mnie za konierz marynarki i podprowadzi bliej sterty zwok. Nim zdyem podj jakkolwiek decyzj, usyszaem za sob tylko lekki trzask. Szum w gowie. Sodko w ustach. Spokj cisza. Po szalonym napiciu nerww nastpio cakowite odprenie. Nareszcie koniec . Mam wszystko za sob. Gdy odzyskaem wiadomo, na ulicy byo ju ciemno. W powiacie poaru budynkw widziaem obok siebie zwoki mczyzn. Byem przekonany, e mimo mierci ciaa dusza czowieka musi wiedzie, co dzieje si dalej z jego zwokami. Jawa i rzeczywisto byy tak zmieszane ze sob, e trudno mi byo je odrni. Drugi przebysk wiadomoci nadszed w momencie, gdy ktry z oprawcw
283

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania przewraca mnie na wznak i przeszukiwa kieszenie. Trzeci raz, gdy prbowano mi zdj buty. Buty zaczy wylizgiwa si ze stp. Wasowiec chwyci nogi wyej kostki i zacz cign mnie po chodniku pod cian domu. Gdy podcign na wysoko jednego z okienek do piwnicy nastpi u mnie jaki instynktowny odruch, zupenie nieprzemylany czy te zaplanowany. To bysk myli : teraz albo nigdy. Wyrwaem mu jeszcze nogi z rk i jednym skokiem wpadem do okienka piwnicznego. Growaem momentem zaskoczenia. Wykorzystaem przestrach wasowca. Syszaem tylko jego krzyki na ulicy: Chopak ywiot - i strzay. To ju dla mnie przeszo. Trzeba momentalnie ucieka z piwnicy, ktrej posadzka bya jednym arem, penym szcztkw zwok. Wyskoczyem z pomieszczenia na korytarz. Ciemno. Kompletnie nic nie widz. Po omacku szukaem dalszego wyjcia. Nareszcie jest wejcie do drugiej piwnicy. Tutaj przynajmniej jest chodniej. Zbieram myli. Wzrok przyzwyczai si do ciemnoci. Jestem w piwnicy penej gratw, tobokw i skrzy. Jest coraz janiej. Wszystko zaczyna by widoczne w byskach ognia palcej si naprzeciw piwnicy. Trzeba ucieka dalej. Jak najdalej od miejsca kani. Szukam klatki schodowej. Nareszcie jest. Wchodz na podest parteru. Na prawo otwarte drzwi mieszkania. Pierwsza jest kuchnia. Woda sczy si z kranu na podog po podstawionej desce. Chodz twarz i pij wod. Id dalej w gb mieszkania. Jest pokj jadalny. Na lewo pod cian naprzeciw okna olbrzymi kredens. Wida zamony dom. Szafy spldrowane . Na stole talerze z nie dokoczonym jedzeniem. Na cianie kotara. Ostronie j odsaniam i widz zamknite drzwi. Otwieram je. Naprzeciw na ku kto ley. Okazuje si, e to mczyzna w podeszym wieku, ubrany w dug , nocn koszul. Na mj widok podnis si i usiad na brzegu lka. Patrzymy na siebie dusz chwil. Na moje pytanie, czy jest Polakiem odpowiedzia twierdzco. - Czy moe mi udzieli pomocy? Oczywicie, e tak , tylko jakiej? Fizycznej czy duchowej? W efekcie adnej pomocy nie prbowa udzieli. Pooy si z powrotem do ka. Wrciem do pokoju jadalnego. Z kredensu wziem obrus i podarem na pasy. Z kuchni zabraem misk z wod i wrciem do pokoju, w ktrym lea staruszek. Okna z tego pokoju wychodziy na podwrze. Miaem wgld na to, co robi starszy pan i co dzieje si na podwrzu. Uzyskaem chwil czasu aby zaj si sob.
284

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Stwierdziem, e miaem przestrzelon szyj. Wlot kuli rewolwerowej nastpi przez rodek karku, obok krgw szyi. Wylot z lewej strony tu pod pocztkiem koci szczkowej. Mogem jako tako rusza gow. Krwi ubyo duo. Gra marynarki bya od niej sztywna. Owinem szyj mokr szmat. Po niedugim czasie usyszaem podejrzane odgosy w kuchni. Wyczuem, e jakiej osoby przeszy z kuchni do jadalni. Co spado na podog. Decyzja ! Skok na podwrze i biegiem do klatki schodowej. Byskawicznie wpadem na schody i do gry na pitro. Chowam si w jednym z mieszka, ktre si nie palio. Czogam si na balkon od strony Marszakowskiej, aeby zobaczy, co dzieje si na ulicy. Zbyt ciemno, eby rozpozna sytuacj. Widz tylko byski strzaw z rnych stron. Sycha detonacje. Paciorki pociskw przebiegaj po niebie to z jednej, to z drugiej strony. uny poarw nad miastem. Strzelanina z rnych kalibrw broni. Nie do zniesienia by swd palcych si cia z prowizorycznego krematorium urzdzonego w piwnicach apteki. Syszaem na przemian lament i piewy religijne kobiet pomieszane z wrzaskami Niemcw i Ukraicw. Wracam z powrotem na klatk schodow. Z obawy przed spaleniem ywcem w mieszkaniach postanowiem wrci do piwnic. Znajduj szyb windy. Po linie opuszczam si na poziomu piwnic. Aeby lepiej trzyma si liny, zdjem buty i woyem do kieszeni spodni. W czasie jazdy w d wypady mi . Stanem na szynach poprzecznych i rozwaam co robi dalej. Po oswojeniu wzroku ciemnoci rozpoznaem, e stoj nad gow kogo, kto stoi pod moimi stopami i zapala papierosa. Widz z gry twarz i donie owietlone pomieniem zapaki. Kto to by? Nie mogem rozpozna. Wystarczyo, aeby spojrza w gr i zobaczy mnie jak na doni. Staem tak sparaliowany . Widocznie dopiero co nadszed. Inaczej moje buty musiayby mu spa na gow. Chwil posta i poszed dalej. Znowu ucieczka do gry. Na pierwsze pitro i do mieszkania. Schowaem si do szafy. W mieszkaniach nie miaem najmniejszego poczucia bezpieczestwa . Ogie obejmowa coraz to inne czci domu. Cigle byem przewiadczony, e nadal jestem poszukiwany. Zmieniaam miejsca ukrycia. Wreszcie znalazem si na najwyszym pitrze. Dach by spalony w dniu poprzednim. Nadpalone
285

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania krokwie starczay oparte o mur. ar od dou uniemoliwi dusze stanie na stropie. W dodatku byem boso. W gbi mieszkania, na poddaszu, zobaczyem wann. W podskokach dobiegem do niej. Tutaj znalazem schronienie przed arem. Wybraem gruz z dna wanny. Mogem si nawet pooy i odpocz. Byem te niewidoczny z klatki schodowej. Znowu dopady mnie urojenia. Rozstrzelanie, pocig , to znw Niemiec sta na klatce schodowej i patrzy w moj stron. Trzeba ucieka jeszcze wyej. Po nadpalonych krokwiach wdrapaem si na gzyms domu. Tam te pooyem si z jedn nog opart w rynnie, a drug na murze ciany od podwrza. W tej pozycji przeleaem reszt nocy. Z tej wysokoci miaem przed sob panoram poncej ju w kilku dzielnicach Warszawy. Pona jak olbrzymia pochodnia kopua Politechniki Warszawskiej. O witaniu czwartego dnia powstania schroniem si do nieocenionej i zbawiennej wanny. Pragnienie zmusio mnie do szukania wody. Ostronie zaczem schodzi w d. Na niszych pitrach z pknitych rur laa si woda. Ustawiem si pod jednym z tych strumieni. Obmyem twarz i napiem si. Otrzewiony zaczem penetrowa teren. Wyjrzaem przez okno kuchennej klatki schodowej na podwrko i zobaczyem siedzcych pod cian dwch mczyzn, ktrzy spokojnie zajadali kiebas z chlebem i popijali wod. Oczom nie wierzyem. Ja chowaem si po wszystkich zakamarkach, a ci tutaj beztrosko usiedli na podwrzu, na otwartej przestrzeni. Zszedem na sam d skierowaem kroki w ich stron. Z wycignitymi rkami zbliaem si do nich. W pierwszej chwili mnie nie zauwaali. Gdy mnie jednak spostrzegli, zerwali si i stanli jak wryci. Musiaem przedstawi swoim wygldem co niesamowitego. Czarny, osmolony, ubrany w strzpy, bez butw i koszuli, umazany krwi. Takie to byo spotkanie z moimi przyszymi towarzyszami niedoli. Byli to Zdzisaw Michalik, wwczas okoo lat czterdziestu, zamieszkay w Warszawie, przy ulicy Starociskiej 3. Szczliwym zbiegiem okolicznoci unikn egzekucji. W momencie wybuchu powstania by ze szwagrem w rdmieciu. Chcieli ochotniczo wstpi w szeregi powstacw. Takich jak oni byo wielu. Broni brakowao dla wszystkich chtnych do wzicia udziau w walce. W tej sytuacji postanowili wrci do rodziny na Mokotw. Zdoali doj tylko do
286

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania kocioa Zbawiciela. Tutaj wraz z innymi przygodnymi osobami oraz ksimi zostali wyprowadzeni przez Niemcw i wasowcw z plebanii kocioa. Nastpia selekcja. Oddzielono mczyzn od kobiet. Michalik ze swoim szwagrem zostali wyznaczeni do wrzucania trupw rozstrzelanych mczyzn do piwnicy pod aptek Anca. Po wykonaniu zadania Michalik zauway, e szwagier ju zosta rozstrzelany i teraz przysza kolej na niego. Nim to nastpio, skoczy sam do piwnicy i ukry si w stosie trupw. O zmroku wydosta si z tego makabrycznego ukrycia. W piwnicach spotka Wadysawa Tymiskiego, lat okoo dwudziestu. Tymiski zosta zabrany do rozstrzelania z jednego z domw przy ulicy Marszakowskiej. Po selekcji wasowcy spord tej grupy wybrali go do swoistego rodzaju zabawy. Kazali mu ucieka w ponc aptek. Do uciekajcego strzelali. Na szczcie Tymiski potkn si i wywrci. Wasowcy przekonani, e zosta zabity , odeszli. Tymiski nawet nie dranity adn kul wsta i ukry si w piwnicach, gdzie spotka Michalika. Po spotkaniu si w piwnicach domu w nocy zasnli. Gdyby nie resztki wiadomoci u jednego z nich, ulegliby zaczadzeniu. Ostatkiem si wyczogali si z piwnicy na podwrze. Gdy przyszli do siebie, zabrali si do jedzenia. W takiej sytuacji nastpio nasze spotkanie. Po przekonaniu ich, e mona si ukry na wyszych pitrach, mimo e cz mieszka ponie, skwapliwie skorzystali z moich dowiadcze. Byli przekonani, e warunki w grnych partiach budynku nie pozwalaj na ukrywanie si. Istotnie wygld domu na to wskazywa. Zaraz te udalimy si na gr. Wszyscy razem dotarlimy na strych z zapasem jedzenia i kubekiem wody. Wanna nadal bya tym azylem, gdzie mona byo uchroni si od aru. Leelimy w niej na zmian. Od tego momentu zaczlimy prowadzi zorganizowany tryb ycia. Na zmian byy wyznaczone dyury na klatkach schodowych frontowej i kuchennej. Po upywie dwch lub trzech dni przy zmianie dyuru spotkaem na kuchennej klatce schodowej wchodzcego na strych czwartego towarzysza niedoli. By nim Jan atwiski, lat okoo pidziesiciu. Jemu te udao si
287

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania unikn mierci w egzekucji przed aptek. Wyprowadzony przez Niemcw z domu przy ulicy Marszakowskiej z on i ca grup lokatorw znalaz si przed aptek. Wasowiec wyznaczy go do wrzucania zwok rozstrzelanych mczyzn do piwnic celem ich spalenia. Po wykonaniu zadania wasowiec zarepetowa karabin i kaza mu skoczy do piwnicy. Strza oddany przez wasowca zrani atwiskiego w okie. Ranny stoczy si po trupach na dno piwnicy. Przez kilka dni ukrywa si w piwnicach. Nie znajdujc innego wyjcia, zdesperowany postanowi odebra sobie ycie przez powieszenie. Nim jednak to uczyni, zmieni decyzj. Postanowi, e atwiej bdzie mu wyskoczy przez okno najwyszego pitra. W tym celu dotar do nas , a tym samym uratowa ycie. Byo nas czterech. Prawdopodobnie ze wszystkich egzekucjach, jakie odbyy si przed aptek, nikt wicej si nie uratowa. Ile egzekucji byo? Ilu tam ludzi zostao rozstrzelanych? Nie prbuj tego ustali. Mona jednak zaoy, e wszyscy mczyni schwytani w rejonie ograniczonymi ulicami: Polna, Plac Unii Lubelskiej , Marszakowska do Placu Zbawiciela byli rozstrzelani przed aptek i paleni w jej piwnicach. Do tego naley doda osoby znajdujce si przypadkowo w tym rejonie, powstacw wzitych do niewoli w czasie walk oraz ksiy wyprowadzonych z plebanii kocioa Zbawiciela, z ktrej wyszed Michalik. Nadto Michalik twierdzi, e midzy rozstrzelanymi osobami byy te kobiety. Przy takiej liczbie osb i powstaych warunkach bytowych naleao podj wsplne dziaania oraz decyzj co do dalszego postpowania. Dla utrzymania dalszej egzystencji ustalono nastpujcy regulamin, ktry rygorystycznie by przestrzegany: 1. Bezwzgldna i absolutna cisza. Bez rozmw , kichania, kaszlu itp. Rozmowy tylko szeptem, na blisk odlego. 2. Chodzenie bez celu zakazane. Na dyury naleao i wyznaczon tras po misternie uoonych cegach, aeby nie zostawia ladw butw na miale wapiennym. 3. Zostay wyznaczone strefy, w ktrych mona byo bezpiecznie si porusza . Niemcy ustawili na dachu budynku szpitalnego przy ulicy Litewskiej wie
288

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania stranicz. Z niej te Niemcy mieli daleki wgld w ruiny naszego domu. Std konieczno wyznaczania stref niebezpiecznych. 4. Obowizywa cigy od witania do zmroku dyur na obydwu klatkach schodowych. 5. Pozostali penili dyur przy gotowaniu strawy wzgldnie odpoczywali. 6. W przypadku wpadki jednego z nas nie naleao zdradzi pobytu pozostaych. 7. Nieuleczalnie chorego lub ciko rannego naleao pozbawi ycia dla ratowania pozostaych. Chodzio tu o zachowanie obowizujcej ciszy. Gorczkujcy wzgldnie ranny mg majaczy z blu, krzycze i tym samym zdradzi nasz pobyt. Pniej dowiedziaem si od pozostaych, e duo nie brakowao, a punkt sidmy miaby zastosowanie do mojej osoby. Rana na szyi nie bya grona. Okazao si, e miaem rozlegle poparzenie poladkw i czci prawej nogi. Oparzeliny byy gbokie. W dodatku nie posiadalimy najprostszych lekw. Absolutnie nic. Jedynym lekiem na oparzenia bya baka oliwy jadalnej, znalezionej przez Michalika w piwnicy oraz bandae z ptna. Pocztkowo sprawa leczenia oparze wygldaa beznadziejnie. Podlegaem cisej ochronie przez wsptowarzyszy. Nie wolno mi byo chodzi. Wann miaem do wasnej dyspozycji. Rany zaczy ropie. Przy zmianie opatrunkw polegajcej na zrywaniu z ran przyschnitych banday braem w zby chusteczk i zaciskaem pici. Bl by okropny. Kryzys jednak szczliwie min i dziki ofiarnej pielgnacji wykonywanej przez Michalika wyszedem z tego bez szwanku. W padzierniku program dnia dostosowany by do rozkadu zaj Niemcw. Wstawalimy jednoczenie z ich pobudk. Kalendarz by prowadzony przez atwiskiego. Pomysy usprawniajce ycie byy analizowane i przyjmowane przez wszystkich jako obowizujce. Spraw tych byo duo. Do podstawowych naleao gotowanie jedzenia, spanie, zaatwianie potrzeb fizjologicznych, a przede wszystkim sposoby utrzymania w tajemnicy naszego pobytu. Pocztkowo spalimy, gdzie kto mg i jak chcia. Po zdobyciu duego formatu skry baraniej i kocw ustalono, e bdziemy spali w jednej z azienek,
289

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania usytuowanych na najwyszym pitrze i najdalej od schodw. Po uoeniu si we czterech bokiem, miejsca starczyo od ciany do ciany. Na dzie wszystkie bety byy chowane do wanny i przykryte gruzem. Sprawa wyywienia stanowia oddzielny rozdzia naszego ycia. Pierwsze dni byy tak gorczkowe i nieustabilizowane, pene napi, e jedzenie nie miao dla nas zasadniczego znaczenia. Tylko pi. Wody byo pod dostatkiem. Z pknitych rur wodocigowych laa si woda. W zasadzie nie byo sprawiedliwego podziau zdobytych rodkw ywnociowych. Zapasw nie robilimy. Kolejne dni pobytu zmusiy nas do zorganizowania aprowizacji. Ja, jako najbardziej poszkodowany na zdrowiu, nie braem udziau w pocztkowych wyprawach po wod i ywno. Mistrzami w tej dziedzinie byli Michalik i Tymiski. Chodzili nocami do piwnic na organizowanie jedzenia. Pocztkowo przynosili co popado. Duo tego nie byo, ale jako ylimy. Korcio nas jedno z mieszka na II lub III pitrze. Zamknite byo na sztaby i kdki. W jednej z nocy w czasie silnej kanonady na ulicy Marszakowskiej dostalimy si do tego zagadkowego mieszkania. Okazao si, e byy tam zmagazynowane rzeczy stanowice dla nas nieocenione skarby. Worek mki, dua torba papierowa grochu. W spiarni balerony, pcie boczku wdzonego, papierosy, mid, kompoty itd. Takie iloci poywienia stanowiy dla nas ratunek. Bez tych zdobyczy nie byoby moliwe przetrwanie w ruinach do 26 listopada 1944 roku. Caa ywno z tego mieszkania zostaa przez nas wyniesiona i ukryta w gruzach pomieszcze ju wypalonych. W ostatecznoci mieszkanie to te spono, jak wszystkie pozostae. Szczciem udao nam si wszystko, co potrzebne dla ycia uratowa przez poarem. Warunki, jakie zdoalimy stworzy oraz ilo zgromadzonego jedzenia przewayy nad niebezpieczestwem bliskiego ssiedztwa Niemcw i wasowcw. Przejcia piwnicami do nastpnych domw nie byo. Ulicami przedziera si do odleglejszych rejonw, nie byo szans. Niemcy i wasowcy cigle chodzili ulicami. Chodziy oddziay zmianowe na stanowiska ogniowe, patrole, zaopatrzenie tyw. Cigy ruch Niemcw na ulicach tak we dnie jak i w nocy, uniemoliwia ucieczk z zajmowanego przez nas domu. Po wybudowaniu
290

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania kryjwki, ktrej wejcie przemylnie zasonilimy beczk metalow, wypenion gruzem, poczulimy si znacznie bezpieczniej i postanowilimy nie opuszcza lokum. Wiedzielimy jedno, e okres pobytu bdzie uzaleniony od iloci wody, jaka bdzie do naszej dyspozycji. Na pocztku wod czerpalimy z pknitych rur wodocigowych. Nastpnie tylko z kranw w piwnicy, gdzie woda ledwo si sczya. Pniej i tej wody zabrako. Okazao si, e w kadej z wanien znajdujcych si w azienkach, mimo e byy czciowo zgruzowane, znajdowaa si woda. Mniej lub wicej, ale prawie w kadej z nich mona byo zaczerpn par litrw. Trzeba byo przeprowadzi szereg zabiegw filtracyjnych. Jedynie koloru nie mona byo wytrci. Jaki kolor miay ciany azienki, taki te kolor miaa woda. Przy tego rodzaju artykuach ywnociowych konieczne byo rozwizanie sprawy gotowania. Dugi okres czasu bylimy bezradni. Przyniesiony prymus prdko wyczerpa zapas nafty. Gotowanie na gazie lub prdzie nie wchodzio w rachub. Piece kuchenne to dym z komina wiadczcy o yciu w tym domu. Z jednego wypadu do piwnic zosta przyniesiony may piecyk elazny, miniatura tak zwanej kozy. Okrgy, rednicy okoo 20 cm, wysokoci 50 cm . Po licznych dowiadczeniach i prbach, w czasie ktrych byy krytyczne momenty, piecyk ten rozwiza problem gotowania cakowicie. Chodzio o opanowanie techniki palenia ognia pod garnkiem bez dymu. Na pocztku jeden z nas tak nieudolnie pilnowa ognia, e dym uchodzi przez okno na ulic. Cae szczcie, e byo to jeszcze w takim okresie, w ktrym dym z okien w nikim nie budzi podejrze. Mogy si tli nie wypalone czci domu. Gdyby to miao miejsce w pniejszym okresie, kiedy ju ustay poary i wszystko byo wypalone, kryjwka nasza byaby ujawniona. Garnek cztero piciolitrowy grochwki z kluskami na piecyku gotowalimy na ogniu utrzymywanym z maych drewienek. Drewno pochodzio z pek, futryn i drzwi komrek, znajdujcych si na kuchennej klatce schodowej, ktre nie ulegy spaleniu. Deski strugane byy noem na cienkie listewki. Te z kolei amalimy na mae kawaki. Kawaeczki te byy cigle wrzucane na mae palenisko piecyka. Doszlimy w dziedzinie bezdymnego palenia w piecyku do doskonaoci.

291

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania W szczytowym punkcie walk powstaczych w kocu sierpnia i pocztku wrzenia panowaa pikna pogoda. Niemieckie samoloty nurkowe stukasy bezkarnie bombardoway Warszaw. W biay dzie przy bezchmurnym niebie odbyway si loty jeden z a drugim. Regularnie startoway z Okcia, lot nad rdmiecie, zrzut bomb w ksztacie torped. Bombardowanie odbywao si lotem nurkowym przy przeraliwym wyciu, jakie te maszyny wydaway. Na moich oczach w takich lotach zostaa rozbita kopua kocioa w. Aleksandra na Placu Trzech Krzyy. Po wojnie dowiedziaem si, e w tym bombardowaniu zgin brat matki z crk. Do rozpaczy doprowadzaa nas bezkarno, z jaka Niemcy przeprowadzali te naloty. Bez przeszkd z adnej strony. Lot za lotem. Drug broni, ktr Niemcy niszczyli Warszaw, to byy dziaa rakietowe, zwane szafami lub ryczcymi krowami. Pociski te byy widoczne w locie. Wybuchy ukaday si dywanowo. Widzielimy ostrzeliwanie drugiego brzegu Wisy. Co tam si dzieje? W aden sposb nie moglimy rozszyfrowa sytuacji. Sdzilimy, e Niemcy znacznie odparli front i maj woln rk do niszczenia Warszawy. Pojawienie si amerykaskich fortec w biay dzie ( 18.09.1944 ) przyjlimy z mieszanymi uczuciami. Ogoszony przez Niemcw alarm i popoch, z jakim zaczli biega po ulicy Marszakowskiej i Litewskiej, obudzi w nas rado, e wreszcie Niemcy znowu wpadaj w panik. Widok na niebie olbrzymich samolotw, leccych majestatycznie wrd gbokiego pomruku silnikw cikich maszyn by niesamowity. Utwierdzi nas, e kto idzie nam na pomoc. Rado rozpieraa nam serca. Niewiele brakowao, a wybieglibymy na ulic. Szczyt radoci nastpi, gdy zobaczylimy spadochrony. Dziesitki kolorowych, duych i maych. Pewne byo, e to desant. Znaczyo to koniec powstania zwycistwo! Tylu onierzy, alianckich komandosw na wystraszonych Niemcw i wasowcw gwarantowao pewn wygran. Niestety, widzielimy te ponce samoloty. Niebo usiane byo wybuchami pociskw przeciwlotniczych. Niemcy strzelali ze wszystkiego, z czego tylko si dao. Okazao si, e nie by to desant, lecz zrzut pojemnikw. Wiatr nis te zrzuty na bardzo duym obszarze. Wikszo spadaa na teren niemiecki. Teraz przeywalimy okres rozpaczy i bezsilnoci. Co bdzie, gdy taki pojemnik spadnie na nasz dom? Oczywisty koniec. Bylibymy zdemaskowani. Schowa i ukry spadochron z pojemnikiem nie byo szans. Zbyt bliska odlego od
292

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania niemieckich punktw obserwacyjnych. Jak na potwierdzenie tych obaw jeden z licznych spadochronw nieubaganie opada w nasz stron. Widzielimy ju jego prkowane szycie czaszy i cygaro-pojemnik podwieszony na widocznych linkach. Nasze myli pene rozpaczy pewnie w ostatniej chwili spowodoway, e jaki ubagany przez nas podmuch wiatru przenis spadochron na dach szpitala dziecicego u podna wiey straniczej na dachu. Odczulimy ogromn ulg. miertelne niebezpieczestwo znowu nas szczliwie omino. Ssiedztwo Niemcw miao dobre i ze strony. Mielimy wgld ich dziaalno. Po zachowaniu orientowalimy si w ich nastrojach. Blisko ta w czasie bombardowania niemieckich pozycji przez wojska radzieckie miaa dla nas zdecydowanie ze strony. Pociski czy te bomby nie spaday z tak dokadnoci, aeby omin nasz dom. Bylimy w strefie rozrzutu. Szczeglnie niebezpieczne dla nas byy nocne naloty sowieckich kukurunikw. Lotem lizgowym na wyczonym silniku nadlatyway nad ulic Litewsk - Szucha i zrzucay granaty i niewielkie bomby. Takie ataki prowadzone znienacka, w nocy byy duym zaskoczeniem dla Niemcw. W tych chwilach przeywalimy mieszane uczucia: rado, e Niemcy dostaj upnia, a z drugiej strach przed ma niedokadnoci zrzutu. Drugie nie-bezpieczestwo to ostrza artyleryjski. W tym przypadku rozrzut pociskw by do znaczny. Musielimy ucieka na nisze pitra i to dla ochrony nie tylko przed pociskami, ale i odamkami. Po kapitulacji powstania (oczywicie, e o tym nie wiedzielimy) zapanowaa zowroga cisza. Umilky odgosy strzelaniny. Niemcy i wasowcy spokojnie patrolowali ulice. Wzmoglimy obserwacj, aeby zorientowa si, jakie nastpiy zmiany. W czasie jednego z dyurw, ktry odbywaem zamaskowany wrd skrzynek i rupieci na balkonie od ulicy Marszakowskiej, byem wiadkiem nastpujcej sceny: blisko budynku chodnikiem sza w stron placu Zbawiciela kobieta lat okoo czterdziestu, moe pidziesiciu. Z wyjtkiem redniej wielkoci rcznej torby innego bagau nie miaa. Skd si wzia w biay dzie w tym rejonie, trudno byo dociec. Sami Niemcy, ktrzy wyjechali w tym momencie azikiem z ulicy Litewskiej, byli zaskoczeni jej obecnoci. Byo ich czterech. W jakich stopniach i do jakiej formacji naleeli, nie mog okreli. Zatrzymali pojazd i przywoali kobiet do siebie. Wysiedli z
293

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania samochodu i wprowadzili kobiet do bramy wjazdowej na teren fabryki Motor. Aeby obejrze cig dalszy tego zdarzenia, musiaem zmieni punkt obserwacyjny. Po drodze zawoaem towarzyszy. Przez okna na podwrzu mielimy wgld na dziedziniec fabryki. Z tej strony usyszelimy ju z daleka krzyk i lament tej kobiety. Bya bita przez Niemcw. Nie chciaa wypuci z rk trzymanej kurczowo torby. Jeden z Niemcw z boku przyoy jej pistolet do gowy i zastrzeli. Po tych przejmujcych krzykach kobiety nastpia przeraliwa cisza. Nastpi znamienny moment. Niemcy widzieli wok siebie opustoszae ruiny wypalonych domw. Byli pewni, e tutaj nikogo oprcz nich nie ma. Jednak jak gdyby czuli na sobie nasz wzrok. W milczeniu zaczli rozglda si na wszystkie strony. Teraz nas opanowa przestrach, czy przypadkiem nie zostalimy zauwaeni. Te chwile niepewnoci Niemcy pokryli gon rozmow i rubasznym miechem. Z wysypanej na ziemi zawartoci torebki zaczli co wybiera i adowa po kieszeniach. Prowadzc gon rozmow wyszli na ulic i odjechali. Po kilku dniach ktry z patroli zepchn zwoki do piwnicy budynku. W padzierniku Niemcy rozpoczli prace minerskie. Dziaania wojenne ustay, barykady umilky. W tej ciszy, jaka w tym czasie zapanowaa, czsto miay miejsce silne detonacje. Zawsze w godzinach rannych, przedpoudniowych. Z biegiem czasu rozpoznalimy ich pochodzenie. Kad seri wybuchw poprzedzay sygnay wydawane na trbce. Takie postpowanie pozwolio nam ustali, e jest to systematyczne, bez popochu i zbytniego popiechu, wysadzanie domw. Z kadym dniem wybuchy zaczy nastpowa coraz bliej naszego domu. Teraz mielimy mono bezporedniej obserwacji wszystkich kolejnych czynnoci. Druyna saperska czterech do piciu onierzy przygotowywaa miejsce zaoenia adunkw przez rczne wykuwanie wnk na adunki. Nastpnie na rcznym wzku przywoono z ulicy Litewskiej adunki wybuchowe. Zakadano adunki, odcigano kable elektryczne na bezpieczn odlego. Teraz nastpowao charakterystyczne trbienie. To sygna ostrzegawczy dla patroli niemieckich. W pierwszych dniach te czynnoci nie budziy w nas szczeglnego zainteresowania, a do momentu, kiedy pewnego dnia rozpoczto przygotowywanie do wysadzania naszego domu. Sytuacja staa si rozpaczliwa.
294

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Odgosy kucia dziur w murach piwnicy byy nie do zniesienia. Gdzie ucieka, co robi? Zwyciya zimna krew. Nigdy nie liczy na ask Niemcw. Lepsza mier pod gruzami domu ni rozstrzelanie. Niemcy jak zwykle po przeprowadzeniu kolejnych faz robt minerskich odtrbili gotowo do wysadzania. My w tym czasie, po poegnaniu si kady z kadym, rozstawilimy si z dala jeden od drugiego w miejscach uznanych za najbezpieczniejsze. Przedtem wsplnie ustalono: ktokolwiek przeyje, zawiadomi rodzin pozostaych o mierci, jeli kto bdzie ranny w sposb nieuleczalny wzgldnie dostanie szoku, stanie si niepoczytalny, pozostali przy yciu maj obowizek unieszkodliwi go, aby uratowa reszt yjcych. Zwoki naley zrzuci na ssiednie podwrko. Nasta nastpny dzie. Sdzilimy ,e wysadzane bd nastpne budynki. Rozpoznanie sytuacji po dochodzcych odgosach wykazao, e Niemcy przygotowuj si do wysadzenia domu. To nas przekonao, e Niemcy chc zgruzowa cay dom, aeby ukry lady szcztkw spalonych zwok w piwnicach domu. Przeylimy jedno minowanie, ale czy uda si nam przey? Kolejno robt taka sama jak w dniu poprzednim. Z t rnic, e stanlimy wszyscy razem trzymajc si za rce. Byo nam atwiej znie okres wyczekiwania na detonacj. Chwaa budowniczym tego domu! Wytrzyma drugie wysadzanie. Ulegy tylko zawaleniu dolne stropy i zostay zrujnowane klatki schodowe. Ten stan bardzo nam odpowiada. Dostp do nas z dou by bardzo utrudniony. Dalsze ycie prowadzilimy jak w bocianim gniedzie. Cige napicia nerwowe doprowadzay nas do granic wytrzymaoci. ycie kulturalne ograniczao si do czytania ksiek przyniesionych z piwnicy i mieszka. Wieczorem przed spaniem kady musia opowiedzie co ciekawego z wasnych przey. Bardzo wysok cen miay dowcipy. Gralimy w karty. Przyniesiona z piwnicy torba pienidzy, pewnie jakiego inkasenta, zostaa podzielona na rwne cztery czci. Gry toczyy si oczywicie o te pienidze, dla nas zupenie bez wartoci. Wiksze zadowolenie sprawiy nam wygrane zapaki, dyur zamienny lub gotowanie obiadu. Gr o pienidze zarzucilimy jako bezsensown. Wieczr by czci dnia, kiedy nastpowao pewne odprenie. Wiedzielimy, e Niemcy o tej porze nie penetruj terenu. Wieczr i noc mijay
295

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania szybko. Natomiast kady dzie by peen napi i niepewnoci. Kada minuta moga przynie co tragicznego w skutkach. Nadszed listopad. Zaczy pada deszcze. Nastpiy pierwsze chody. Naleao zupenie zmieni tryb ycia. Miejsce spania trzeba byo przenie na nisze pitro. Dom bez dachu przecieka tak, e wszdzie przez stropy laa si woda. Wszystko stawao si mokre i zimne. Gotowanie sprawiao nam trudnoci. O dym z paleniska nie byo trudno chwila nieuwagi, zmiana kierunku wiatru i ju si dymio. W tym okresie dym by niczym nie uzasadniony. Trzeba byo natychmiast zalewa ogie bezcenn wod, ktrej byo coraz mniej. Prbowalimy zbiera wod deszczow bez wikszego powodzenia. Nie wiemy co si dzieje w Warszawie i wok niej. Gubimy si w domysach. Czsto pokazyway si teraz kolumny mczyzn cywilnych, eskortowanych przez paru Niemcw. Byli to Polacy brani do budowy umocnie oraz adowania rzeczy wywoonych przez Niemcw z Warszawy. W tej sytuacji, w jakiej si znalelimy, postanowilimy: Michalik, Tymiski i ja zostajemy w domu, jak dugo si uda, atwiski wyposaony przez nas w suchy prowiant, papierosy, zapaki i pienidze wyjdzie w nocy z domu. Rankiem na innej ulicy doczy do grupy cywilw. Warunek ani sowa o naszym istnieniu. Tak te si stao. atwiskiemu udao si wykonanie zaoonego planu. Nad ranem, o witaniu, opuci nasz dom. Z grup cywilw wyszed z Warszawy na jedno z przedmie. Przey wojn. Odnalaz on. My pozostalimy tylko jeden dzie po wyjciu atwiskiego. Wobec braku pewnoci co do powodzenia jego wyjcia z Warszawy postanowilimy opuci ten dom. Istniaa moliwo, e atwiski wpad w niemieckie rce i mgby wyjawi nasz kryjwk. Ostrono wymagaa zmiany miejsca ukrycia si. Postanowilimy nastpnej nocy wyj z domu. Przygotowania trway cay dzie. Ubieramy si we wszystko, co tylko mona woy na siebie dla ochrony przed zimnem. Strzyenie, golenie. Resztkami wody myjemy si. Uszylimy plecaki, w ktre adujemy pozostae artykuy ywnociowe. Zapaki, sl s zbyt cenne, aby je zostawi. Pienidzy bierzemy bardzo mao. Moe ju nie maj wcale wartoci.
296

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Buty owijamy dokadnie kocami, aeby stumi kroki na ulicy. Tak przygotowani oczekujemy zmierzchu. Opuszczamy si po powyginanych porczach klatki schodowej. Po prawie czterech miesicach jestemy znowu na ulicy. Wraenie nie do opisania. Idziemy ulic Oleandrw. Jednym skokiem przekraczamy ulic Poln i jestemy na Polu Mokotowskim. Obieramy kierunek Mokotw. Zakadamy, e na wysokoci Kazimierzowskiej przekroczymy Rakowieck. W ciemnoci utracilimy uprzednio wytyczony kierunek i wkroczylimy na teren koszar. W pierwszej chwili bylimy przekonani, e to s budynki mieszkalne. Kiedy jednak zorientowalimy si, e s to koszary, bylimy ju w poowie drogi. Szczliwie przechodzimy przez ten teren. Z dochodzcych odgosw z budynku stwierdzamy, e byy uytkowane przez Niemcw. Przekraczamy ulic Rakowieck i Madaliskiego. Pierwsz kryjwk wybieramy w budynkach z zaplecza gospodarczego duego gmachu. Po drodze zabralimy z pola resztki gwek kapusty. Takiej wspaniaej w smaku kapusty nigdy wicej ani przedtem, ani potem nie jadem. Dzie przeylimy z dusz na ramieniu. Brak naszego dawnego rodowiska paraliowa nas. Przyzwyczajeni do wypalonych ruin i wysokoci szeciu piter nie moglimy znie parterowej budy i otwartej przestrzeni, jak stanowiy przylegle ogrody. Z nastaniem nocy idziemy na ulic Starocisk, gdzie mieszka Michalik. Zastajemy dom cakowicie wypalony. Pozostay tylko cztery ciany. Co stao si z jego on i dwiema crkami? Idziemy dalej. W czasie wdrwki nie spotykamy ywej duszy. Dochodzimy do mojego domu, w ktrym mieszkaem przed powstaniem. Jest cay. W mieszkaniu brak jakichkolwiek ladw, ktre mogyby powiedzie, co stao si z matk i ojcem. Mieszkanie ograbione z cenniejszych przedmiotw. Na pododze podeptane zdjcia rodzinne. W piwnicy prbujemy znale kryjwk na przetrwanie dnia. Do piwnic nie mamy zaufania. Udajemy si na strych, gdzie za kominami urzdzamy schronienie. W godzinach rannych spokj na ulicach Wiktorskiej i Bauckiego. Schodzimy do mieszka w poszukiwaniu ywnoci. Obserwujemy, co dzieje si wok nas. Z Okcia zaczo strzela dziao duego kalibru. Pocisk lecia nad nami na drug
297

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania stron Wisy. Dziao strzelao bardzo regularnie. W oddali sycha byo wybuchy pociskw. Wszystko syszymy i ogldamy z mieszkania na trzecim pitrze budynku przy ulicy Bauckiego. Nareszcie siedzimy po tak dugim okresie na krzesach, leymy na czym mikkim, co ma spryny. Na ulicach bezludzie. Miasto robi wraenie wymarego. Schodzimy na d do piwnicy celem przejcia do nastpnego domu. Na ulicy syszymy gosy. Zajedaj samochody ciarowe. Niemcy przywieli Kamukw do adowania na samochody wszystkiego, co w mieszkaniach miao jeszcze jakkolwiek warto. Co mona wyrzucano przez okno na ulic. Reszt znoszono na schodach i adowano na samochody. Fotele, fortepiany, lampy, bielizn, pociel, adniejsze meble. Skrzynie, a w nich porcelana i szko. Szczciem, e rabunek nie obj w tym dniu domu, w ktrym bylimy ukryci. W tych warunkach nie byoby szans schowania si przed penetracj takiej licznej grupy rabusiw. Dla nas zaistniao bardzo due zagroenie. Nie wiedzielimy, czy dom, w ktrym bylimy , nie bdzie ponownie rabowany w dniu nastpnym. Postanowilimy z nadejciem nocy ucieka z tej niebezpiecznej dzielnicy. Doszlimy do wniosku, e najbezpieczniejsze s ruiny wypalonych domw, w ktrych ju nikt niczego nie szuka i nie ma czego rabowa. W piwnicy domu, w ktrym mieszkaem, zabezpieczyem fotografie rodzinne i par drobiazgw, ktre cudem ocalay. O zmroku idziemy dalej ulicami przez park Dreszera w kierunku Suewca. Jednym marszem odbijamy daleko. W ciemnociach trudno nam rozpozna nieznane ulice. Nie moemy odczyta nazw ulic. Owinite kocami buty tumi cakowicie odgos krokw. Cisza panujca w miecie i widok mijanych ulic robi niesamowite wraenie. Co stao si z tymi ludmi, ktrzy tutaj mieszkali? Co w ogle dzieje si w Polsce? Za granic? Gdzie jest front? Kto zwycia? Dochodzimy do skraju dzielnicy willowej Suewca. Dalej nie mamy odwagi i. Przed nami pola. Otwarta przestrze. Ukrywamy si na strychu nie wypalonej willi. Czciowy brak dachwek umoliwia nam obserwacj okolicy.

298

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania wita. Gdy zrobio si jasno, okazao si, e strych jest zbyt przejrzysty, musimy ukry si w mieszkaniu. Organizujemy dyury obserwacyjne. Tymiski alarmuje nas. Ulic idzie kobieta lat okoo trzydziestu. Bez bagau. Krtka narada co robi? Jeden z nas ma wyj naprzeciw niej i przeprowadzi wywiad. Wybr pada na mnie. Jako najmodszy budz najmniej podejrze. Gdy przechodzia koo furtki, wyszedem na ulic. Po zdawkowym dzie dobry zapytaem, w ktr stron mona wyj z Warszawy? Okazuje si, e wzdu granicy miasta chodz patrole niemieckie i nikogo nie wypuszczaj. Jak ona tutaj si dostaa? Przekupia stranika i idzie do swego domu zabra resztki uratowanego dobytku. Mog do niej doczy, gdy bdzie wracaa. Spotkam si z ni w tym miejscu i razem wyjdziemy z Warszawy. Koszty zwizane z kupnem wdki jako apwki, zwrc jej po wyjciu z Warszawy. Okazuje si, e pienidze nadal s wane. W naszej pierwszej kryjwce pozostaa walizka pienidzy! Na pewno po ni nie wrcimy. Zmieniamy miejsce ukrycia o kilka domw dalej. Nie bylimy pewni co do zamiarw naszej rozmwczyni. Istotnie, do koca dnia w umwionym miejscu nie zjawia si. adnych patroli niemieckich i innych ludzi nie zauwaylimy przez cay dzie. Podejmujemy decyzj: pod oson nocy przej otwart przestrze przed nami. Przecie gdzie musimy wreszcie doj. W willach ukrywa si nie mielimy zamiaru. Naszym ywioem byy spalone domy, pene gruzu. Cae, nie spalone domy nie budziy w nas poczucia bezpieczestwa. Jeli jest cz prawdy w tym, co mwia napotkana kobieta, to lepiej wyj anieli y nadal w ruinach. Zima tu, tu. Czsto paday deszcze ze niegiem. W dalsz drog ruszamy po pnocy. Bez przeszkd wyszlimy za Suewcem za granic Warszawy. O wicie znalelimy si w szczerym polu, bez moliwoci gdziekolwiek schowania si. Innego wyjcia nie byo, jak tylko i poln drog przed siebie. Napotykamy wiejsk chaup, cakowicie wypalon. Stercz cztery ciany i w rodku komin. To maj by ruiny, w ktrych mamy si w trjk ukry? Stoimy koo ruin bezradni. Drog jedzie na rowerze mczyzna w cywilu. Jeden z nas zatrzymuje go. Pytamy o najblisz drog do jakiej miejscowoci. Jest wyranie
299

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania wystraszony. Trzech mczyzn podejrzanie wygldajcych o tej porze dnia z takim pytaniem. Najblisz miejscowoci s Gorzkiewki. Jest to osiedle wiejskie. Idziemy poln drog. Gdy dochodzimy do strumyka i przerzuconej kadki, z najbliej pooonego domu wychodzi Niemiec. Jest w mundurze, ale bez broni. Idziemy do tej kadki: my z jednej strony, a on z drugiej. Minlimy si przed kadk, ktr on przeszed wczeniej. Michalik powiedzia do niego po niemiecku : Dzie dobry. Szczeglnie nawet nam si nie przyglda. Dochodzimy do pierwszego z brzegu domu. Wychodzc z niego kobiet prosimy o wod. Z min, jakie mielimy, domylia si, e nie o wod nam chodzi. Zaprosia nas do rodka. Okazao si, e dom jest peen osb dorosych i dzieci. Znajdowali si w nim mieszkacy ssiednich domw, zajtych przez Niemcw na kwatery. Waciwymi lokatorami byli poznaniacy, wysiedleni w 1939 ze swojego gospodarstwa. Poniewa rozpoznalimy w nich ludzi yczliwych, przyznalimy si do wszystkiego, e wyszlimy dopiero dzisiaj w nocy z Warszawy. Pocztkowo nie dowierzali nam. Zaopiekowali si nami serdecznie. Zorganizowali dla nas wz konny, ktrym dojechalimy do Woch, gdzie mieszkali teciowie Michalika. U teciw Michalik dowiedzia si, e jego ona i crki yj. Przeszy obz przejciowy i zostay wywiezione w powiat radomszczaski. W okolicach Warszawy szalay niemieckie apanki na warszawiakw. Ukrywa si we Wochach nie byo celu i szans. Trzeba ucieka dalej od Warszawy. Tutaj rozeszy si nasze drogi z Tymiskim. egnamy si. Zabra swoj cz aprowizacji i pienidzy. Powiedzia nam, e gdzie pod Warszaw ma swoich krewnych. Po wojnie dowiedzielimy si, e istotnie szczliwie dotar do rodziny. Spotka si ze swoj matk. W par dni pniej wyszed z domu do kolegw i wicej go nie widziano. Przepad bez wieci. Rnymi rodkami lokomocji dojechalimy do wsi Koconia koo Przedborza. Tam nareszcie nastpio spotkanie Michalika z on i dwiema crkami Barbar i Elbiet, a moimi przyszywanymi siostrami i matk. Michalik postanowi, e do unormowania sytuacji uchodzi bd za jego syna. Miejscowa ludno opiekowaa si warszawiakami bardzo serdecznie i dzielia si czym moga. Rodziny dostaway po chaupach wiejskich ogrzewany kt i skromn straw.
300

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Tutaj te dostalimy dokumenty tosamoci, wystawione przez RGO. Przetrwanie tego okresu nie byo atwe. Niemcy na tych terenach byli niezwykle agresywni. Grabili wsie ze wszystkiego. Kontyngenty ywnociowe nakadane na ludno byy ogromne. Wsie byy ogoocone z caego dobytku. W styczniu 1945 przyblia si front. Dziaa grzmiay coraz bliej. Po oswobodzeniu tych okolic przez wojska radzieckie sytuacja ulega zmianie. Na wiadomo o wyzwoleniu Warszawy, pojechalimy z Michalikiem do stolicy. Zajechalimy pocigiem towarowym na Prag. Po zamarznitej Wile, po lodzie przeszlimy na drug stron. Dotarlimy do domu, w ktrym si ukrywalimy. Wszystko czego nie zdoalimy wzi ze sob, a pozostao ukryte w gruzach, zostao doszcztnie wykradzione. Szczeglnie aowalimy aparatu fotograficznego, ktrym zrobilimy par zdj niektrych momentw naszego ycia. Uchowaem jedynie ulotk rzucan przez Niemcw z samolotu po kapitulacji powstania, tak zwane Ultimatum dla ludnoci Warszawy. Reszta przepada. Nawet piecyk liliput, ktry umoliwi nam bezpieczne gotowanie. Jedyne co nas pocieszao i utrzymao na duchu, to fakt, e na miejscu egzekucji paliy si wieczki i znicze. Bya te umieszczona tablica. Te symbole ludzkiej pamici uwiadomiy nam, e miejsce kani tylu ludzi pozostao uwicone. Na tym kocz dzieje ukrywania si czterech mczyzn w ruinach Warszawy. Pozna, maj 2009 Antoni Czarkowski ur. 22.04.1928r. - do dzisiaj mieszka wraz z on Ew w swoim rodzinnym Poznaniu.

301

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Rozstrzeliwanie ludnoci i podpalanie domw ( zdjecia niemieckie)

302

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Pawe Skibiski PRYMAS STEFAN WYSZYSKI I PAPIE PIUS XII O POWSTANIU WARSZAWSKIM (2006 Orodek Myli Politycznej) WYJTKI: Niezwykle ciepy stosunek prymasa do powsta narodowych jest wrcz zaskakujcy. Moemy go oczywicie tumaczy przyczynami biograficznymi, tym, e mody ks. Wyszyski sam by uczestnikiem AK-owskiej konspiracji i w 1944 roku peni funkcj kapelana powstaczego szpitala w podwarszawskich Laskach. Ale nie wszystko da si w ten sposb wyjani, poniewa jego stosunek do tradycji insurekcyjnych nie ma wiele wsplnego z sentymentalizmem czy kombatanctwem. Aby bliej go zanalizowa, przyjrzyjmy si mu na przykadzie kilku wystpie kardynaa, ktre wprost odnosiy si do tematyki powstaczej. Rok 1960. W uroczysto Zesania Ducha witego kardyna przywoa sowa papiea Piusa XII, ktry uzna powstanie warszawskie za "tygiel, w ktrym oczyszcza si i uszlachetnia zoto najwyszej prby". Przypisywa powstacom mio i wiar, wspomina o ofierze "najlepszych synw stolicy", czcych w sobie "szlachetne poczucie honoru czowieka" i "silne przekonanie wiary chrzecijaskiej". Doszukiwa si w tej ofierze analogii do ofiary Chrystusowej na Krzyu. Zwraca uwag na podziw wiata dla stolicy Polski, a take na to, e dziki tej wielkiej ofierze nie zamar duch narodu, uczestnicy powstania stanowili bowiem wiadectwo, e "Polska [...] nie chce umrze". Jeszcze bardziej interesujce jest wystpienie wygoszone przez zwierzchnika Kocioa warszawskiego w padzierniku 1961 w kociele w. Marcina w Warszawie. Ulic Piwn na stoecznej Starwce, przy ktrej znajduje si koci, prymas nazywa w swej mowie "wielkim otarzem ofiarnym". Mwi dalej: "Olbrzymie wwczas daa Warszawa uzupenienie do Chrystusowej ofiary". Biskup Warszawy nakreli te celowo powstaczej ofiary stolicy w 1944: "Chociaby pozostay gry cia, przykryte gruzami, to jeszcze te ofiary s mae,
303

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania w porwnaniu do wielkiego prawa, jakie ma czowiek, nard i ludzko: prawa wolnoci. [...] Aby je zachowa i ochroni, a przez to obroni godno czowieka, jako istoty rozumnej i wolnej, trzeba umie si powica i skada ofiary. [...] czowiek, ktry biernie przyjmuje narzucon mu niewol, ju si waciwie deklasuje i przestaje by pod jakim wzgldem czowiekiem. I nard, ktry nie umie walczy o swoj wolno, ju si waciwie zdeklasowa...". Powraca w tym kazaniu cytat z Piusa XII o tyglu, w ktrym miao wypali si to co w narodzie "sabe i liche". Zdaniem prymasa dziki powstaniu Warszawa to "miasto Nieujarzmione, ktre [...] zgorzao, ale zostao na nowo odbudowane, aby y w mioci". Zwracajc si do modziey kardyna podkrela, e uczc si narodowych dziejw dowiaduje si ona o wielu powstaniach - "moe nieudanych i pozornie nie przynoszcych rezultatw, a jednak owocnych" - gdy, jak przypomina Wyszyski: "Powstania [...] byy budzeniem ducha narodu, aby powsta i y [...]. Z krwi, ktr uyniano polskie zagony, wzrosa wolno w Ojczynie". Kolejne wystpienie prymasa Stefana Wyszyskiego, ktre chciabym przywoa, zostao wygoszone w 1974 roku w 30. rocznic wybuchu powstania warszawskiego. I tym razem prymas spoglda na powstanie z perspektywy teologicznej. "1 Sierpnia stajemy zawsze wobec wielkiego niezbadanego misterium cierpienia, ktrego sens jest... wieloraki [...] Bg chcia ukaza, e s wartoci, o ktre trzeba walczy, nawet w walce pozornie beznadziejnej". To, co przez krytykw powstania warszawskiego byo wiadectwem braku dojrzaoci narodowej, prymas interpretuje dokadnie przeciwnie: "Warszawa [...] zdolna bya podj kady wysiek, kad ofiar, aby zawiadczy swoje prawo do penej wolnoci, o ktrej nie mog decydowa ssiednie narody. Musi by lad w dziejach dojrzaoci narodu, ktry ma suszn ambicj stanowienia o sobie. W tym duchu podjta zostaa walka powstacza. Z gry byo wiadomo, e beznadziejna. Ale ten akcent by w dziejach konieczny, chocia nie tak jak tego oczekiwalimy wpyn on na sumienie tych, co decydowali o pokoju". Powstanie nie przynioso wic skutkw doranych, nie wpyno na ksztat polskich granic, ani na decyzj oddania nas pod dominacj sowieck, ale byo niezbdne dla przetrwania narodu w duszej perspektywie.
304

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania W "Quam iucundum est pro Patria mori" - sodko jest umiera za Ojczyzn w wiadomoci, e jest to posiew krwi, ktra bdzie woa z ziemi yjcych do Ojca ludw i narodw o sprawiedliwo, jak woaa krew Abla... jak krew Chrystusa zbawcza uwicajca i oywiajca" - kontynuuje prymas. Ponownie wic pojawia si wtek ofiary i spodkupienia z Chrystusem poprzez ofiar ycia powstacw. Wreszcie 23 wrzenia 1975 r. mwi kardyna o powstaniu, jako o "tragedii, ktra bya zwycistwem i ktra na pewno przepeniaa gincych tutaj obrocw Narodu, chwa i uwielbieniem". (-) Komunizm jest tylko chwilowym - niemal estetycznym zgrzytem - ktry nie zmienia wartoci moralnej wsplnoty, jak ma by nard. Na taki dystans - nie oznaczajcy jednak obojtnoci na rzeczywisto, nie posuwajcy si do jakiejkolwiek "wewntrznej emigracji" prymas Wyszyski moe sobie pozwoli, poniewa wywodzi swoj perspektyw z wartoci religijnych, ponadczasowych i wiecznych, widzc w tragedii powsta uzupenienie ofiary zbawczej Jezusa Chrystusa. Widzc w cierpieniach narodu analogi do cierpienia kadego czowieka - mwic o misterium cierpienia, misterium Krzya. Wybr dotychczasowych cytatw z prymasa Stefana Wyszyskiego czyniby go niemal mistykiem insurekcjonizmu. Przy odrobinie zej woli mona by nawet stara si wykaza, e jest on zwolennikiem "zbdnych" ofiar. Jednak z pewnoci w refleksji kard. Wyszyskiego nad polskimi powstaniami nie moemy si do tych cytatw ograniczy. Dla zrwnowaenia obrazu przypomnijmy tylko dwie wypowiedzi Prymasa Tysiclecia z okresu tu przed jego mierci, tj. z pocztkw roku 1981, z czasu tzw. pierwszej "Solidarnoci". Pierwsza z nich wprost koresponduje z jednym z przywoanych cytatw z 1974 roku, w znaczcy sposb uzupeniajc poprzedni refleksj. W kazaniu ze stycznia 1981 prymas mwi: "Tak czsto syszymy zdanie: "Pikn i zaszczytn rzecz jest umrze za Ojczyzn. Jednake trudniej jest niekiedy y dla Ojczyzny. Mona w odruchu bohaterskim odda swoje ycie na polu walki, ale to trwa krtko. Wikszym niekiedy bohaterstwem jest y, trwa, wytrwa cae lata [...], wytrwa, y dla Ojczyzny, nabra zaufania do niej i gotowoci oddania jej wszystkiego z siebie. To jest najwaniejszy nasz obowizek wobec Ojczyzny".
305

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania I jeszcze jeden cytat, wyjty tym razem z dramatycznego przemwienia prymasa do przedstawicieli Krajowej Komisji Porozumiewawczej "Solidarnoci" podczas ich wizyty u kardynaa Wyszyskiego w lutym 1981. "Powiedziaem panu Generaowi [Wojciechowi Jaruzelskiemu] w Natolinie, e gdyby w wyniku jakichkolwiek zaniedba z mojej strony, albo te nieodpowiednich posuni, zgin chocia jeden Polak, chocia jeden mody chopiec, nie darowabym sobie tego nigdy. Tak myl ja. A sdz, e i kady z Panw tak myli. To nie ulega dla mnie adnej wtpliwoci. Odpowiedzialno za ycie dzieci polskich to jest odpowiedzialno straszna. I dlatego te zastanawiajc si nad sytuacj pytam siebie: Czy lepiej z naraeniem naszej wolnoci, naszej caoci, ycia naszych wspbraci, ju dzisiaj osign postulaty choby najsuszniejsze? Czy te lepiej jest osign co nieco dzisiaj, a co do reszty powiedzie: Panowie, do tej sprawy wrcimy pniej. Nie rezygnujemy z postawionych postulatw, ale wiemy, e obecna realizacja niektrych z nich nie jest moliwa [...]". To nie s z pewnoci sowa, ktre wypowiedziaby zwolennik kultu powsta, jako narodowego caopalenia. Wydaje si, e nie stoj one w sprzecznoci z poprzednio cytowanymi sowami prymasa Wyszyskiego. Z tej moralnej perspektywy, z jakiej stara si kardyna patrze na zagadnienia dziejw narodu, oba sdy s cakowicie do pogodzenia. Mona przypuszcza, e kardyna by zdania, e w zalenoci od okolicznoci z umiowania Ojczyzny mog pyn rozmaite rozwizania praktyczne - w pewnych okolicznociach czyn powstaczy, kiedy indziej za dziaanie ograniczajce si do "maych rodkw", obliczone na zachowanie narodowych zdobyczy i biologicznego istnienia wsplnoty. W 1981 roku wchodzi w gr take dodatkowy czynnik prymas w swych wystpieniach stara si odnie do problemu podejmowania decyzji przez przywdcw narodu. Do tego grona bez wtpienia naleeli w warunkach PRL-owskich zarwno zwierzchnik polskiego Kocioa, jak i czonkowie kierownictwa "Solidarnoci". Poprzednie wypowiedzi za nie dotyczyy odpowiedzialnoci przywdcw narodu, lecz raczej postawy zwykych uczestnikw kolejnych polskich insurekcji. Czym innym jest bowiem obowizek moralny roztropnego wyboru dokonanego w trudnych sytuacjach przez rzdzcych, a czym innym obiektywne moralne znaczenie powstaczej ofiary narodu i obowizek solidarnoci z walczc i cierpic wsplnot.
306

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Mio Ojczyzny, zdaniem kard. Wyszyskiego, domaga si wic czci i szacunku wobec bohaterw powsta, zwaszcza tych, ktrzy zoyli w ofierze swe ycie. Dostrzega on przede wszystkim warto moraln i religijn powsta jako sprzeciwu wobec za, nawet za cen ryzyka utraty ycia, a take jako elementu wspuczestniczenia przez nard w ofierze odkupieczej Chrystusa. Jednoczenie jednak Prymas Tysiclecia nie uwaa za atwe i oczywiste w warunkach PRL siganie po "powstaczy" sposb narodowej posugi, zwraca uwag, e unikanie rozlewu krwi i konieczno zabezpieczenia istnienia narodu przemawiaj za poniechaniem dziaa insurekcyjnych. Mona wic powiedzie, e ten wielki realista okresu PRL-owskiego by jednoczenie wielkim czcicielem tradycji powstaczej, a oba te elementy splatay si nierozerwalnie w proponowanym przez niego modelu patriotyzmu.

ZOTO NAJWYSZEJ PRBY (wg. Piusa XII) - ktre zostao zakopane do ziemi

307

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Jan Sidorowicz: LIST OTWARTY DO dr Andrzeja KUNERTA DOKUMENT WYJCIOWY DO POLEMIKI: Dnia 14-11-2005 o godz. 17:09 Dialogue and Universalism <dialogue.universalism@uw.edu.pl> napisa: Konwersatorium D&U (Instytut Filozofii UW, Krakowskie Przedmiecie 3 Szanowni Pastwo! Poruszeni dyskusj o polskoci, ktra miaa miejsce 9 bm., przygotowalimy tezy na kolejne spotkanie i przesyamy je z zacht do udziau w konwersatorium: 16 XI, godz. 16:30 TRIUMF POWSTANIA WARSZAWSKIEGO PO DZIESICIOLECIACH Dr ANDRZEJ K. KUNERT, prezes Archiwum Polski Podziemnej, mwi bdzie o moralnym i historiozoficznym moliwym triumfie Powstania Warszawskiego, zwaszcza w debacie z neoimperialnymi tendencjami na Wschodzie i ponownym egoizmem Zachodu. Redakcja przedstawi dwa numery o PW: 5-6/2004 i 79/2004, materiay do numeru III o PW, sumujcego, oraz polski przekad w BD najlepszych publikacji z ww. wyda anglojzycznych. Tezy do dyskusji: POWSTANIE WARSZAWSKIE JAKO WIEKUISTEGO ZWYCISTWA ZARANIE I. KU NOWOCZESNEJ, WIC EUROPEJSKIEJ I UNIWERSALISTYCZNEJ POLSKOCI jako odnowienia diaspory, ku nowemu dialogowi i pojednaniu Polakw. W zwizku z oczekiwanym 16 listopada wykadem dra Andrzeja K. Kunerta i dotychczasowymi naszymi publikacjami o Powstaniu (cae tomy DaU nr 5-6 oraz 7-9/2004 oraz wiele prac o PW i polskoci w poprzednich dziesicioleciach), pragniemy przedstawi tezy przygotowywanego podsumowania oraz projektu

308

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania edukacyjnego - dokonania w Polsce "metanoi", wg Leszka Koakowskiego, radykalnej zmiany. 1. Przeciwstawialimy si zawsze i teraz zdoamy uzasadni gbiej, w tym historiozoficznie, krytyk nihilistycznego a nawet skrajnie pesymistycznego stosunku do PW: a) bilans militarny, mimo kocowej kapitulacji i klski, w zakresie strat okaza si porwnywalny po obu stronach, mimo przytaczajcej przewagi technicznej Niemcw. Wykazay to m.in. badania prof. Wadysawa Bartoszewskiego, wiadectwa archiww Wehrmachtu, okrelanie PW jako jednej z najciszych dla nich bitew, stosunkowo najkrwawszej i najduej trwajcej, prawdopodobnie zowieszczej w konsekwencjach wojskowych itp. b) politycznie PW byo wwczas przegrane, i to po dowiadczeniach Lwowa, Woynia, Wilna, caego Wschodu. Ale z latami nauki PW coraz wyraniej wpyway na dzieje, na zachowania spoeczestwa - tak byo ju w 1956 r., wg jake miarodajnego wiadectwa J. Nowaka-Jezioraskiego, na uksztatowanie si swoistego 'ewolucjonizmu politycznego', wg koncepcji J. Giedroycia, na szerok niezaleno np. polskiej socjologii, historiografii i innych nauk, co moe najwyraniej symbolizowaa postawa Jana Szczepaskiego. W skali ju bezporednio decydujcej taki zdeterminowany, ale ewolucyjny duch polskiego sprzeciwu by obecny niemal cigle, waciwie niemal manifestacyjnie w "Solidarnoci", ale i w postawach negocjujcych reformatorw we wadzach pastwowych, a nawet wrd partyjnych intelektualistw. Janek Strzelecki pisa, e atmosfera w Stoczni przypominaa mu nastroje w PW. c) kulturowe nastpstwa PW s niemoliwe do przecenienia. Jak pisa wielokro A. Gieysztor, sam oficer KG AK w czasie PW, stao si ono jak grecka, wic niezniszczalna, legenda. d) zdradzone zaraz przez zachodnich sojusznikw, uznajcych wszak ze swych niezalenych a nawet w wielu obszarach dominujcych pozycji, coraz jawniej haniebny ukad jataski, cznie z przemilczaniem Katynia w UK, niedopusz309

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania czeniem Polakw do parady zwycistwa, jawnie oddajcych 'strefy wpyww' sowietom, i to po dowiadczeniach paktu z 1939 r., IV rozbioru, masowych deportacji, bezprecedensowego mordu katyskiego, niszczenia uznanej przecie za sojusznika AK - PW jest wreszcie uznane przez Zachd jako swego rodzaju punkt zwrotny w polskiej historiozofii, a nawet w moralnym wymiarze II Wojny. 2. Sensy PW - te w wartociowaniu - jakby narastaj wic z dziejami, wyaniaj si coraz wyraziciej z wczesnych nierozwizywalnych sprzecznoci. PW wyania si jako historia najkrwawsza, najbardziej tragiczna, wwczas zdradzona nawet przez prawdziwych sojusznikw, dopiero ostatnio przyznajcych si zbiorowo do zdrady. onierze PW staj si zbiorow, niewinn, wielk ofiar, oddajc swe ycie i sw wolno - za innych. Mamy tu wic spenione zasadnicze warunki spoeczne, moralne, dziejowe, jakie okrelaj religi! Takie porwnanie kulturowo i poznawczo jest uprawnione. Brak jedynie czynnika metafizycznego, transcendetnego. Ale to nie podwaa zasadnoci spoeczno-dziejowego i etycznego porwnania. Nie jest te w adnym stopniu sprzeczne z przyjciem penej religii w jej obszarze moralnej obligacji, etosu powicenia, bezinteresownoci. Wszyscy, take niewierzcy, mog uzna tak rozumiany religijno-etyczny sens PW. Czowiek wierzcy bdzie si rni jedynie tym, e uzna jako czynnik nadrzdny - Transcendencj. 3. Std zupenie wyjtkowa rola PW: obecnie mona dowodzi jeszcze dobitniej, e mimo straszliwych ofiar i bezmiernej tragicznoci - byo ono jako cao w najgbszym sensie zasadne, historycznie 'opacalne'. Po prostu z lkiem trzeba myle, jak inaczej by przebiegay moralne i kulturowe dzieje Polski, gdyby nie PW. 4. Wicej jeszcze - mwimy wanie, e staje si ono coraz wyraniej wiekuistego zwycistwa zaraniem' jakby pewnie powiedzia Norwid. W wietle pomieni PW dzisiejsze neoimperialne czy poststalinowskie uzasadnienia paktu 1939 r., staj si krzyczco niesprawiedliwe, w szczeglnym sensie sprzeczne z etosem dziejw: z tym, co moe kiedy nazwiemy PRAWD HISTORII.

310

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania LIST OTWARTY DO dr Anrzeja KUNERTA Szanowny Panie Doktorze, Od lat podziwiam Pana pasj w dokumentowaniu faktograficznym Powstania Warszawskiego i ogromny trud woony w opracowanie Kroniki PW i Wielkiej Encyklopedii PW. To ostanie dzieo, od dawna oczekiwane, wymagajce tytanicznej pracy, udowadnia w oparciu o liczby i fakty niewiarygodne wprost bohaterstwo i powicenie onierzy i ludnoci cywilnej. I moe wbrew Paskim zamierzeniom, udowadnia rwnie paranoicznie niespjn koncepcj polityczn Powstania i indolencj jego pomysodawcw (bo trudno ich nazwa przywdcami) oraz nieudolno przygotowa i dowodzenia. Te sze wspaniale opracowanych tomw dokumentuje, e bya to kompromitacja polskiej myli politycznej i wojskowej. Pozostajc z penym szacunkiem dla tej czci Paskiej dziaalnoci, pozwol sobie wnie kilka uwag do tez zgoszonych przez Dialogue and Universalism na konwersatorium zwizanym z Pana wykadem w dniu 16.XI Pt. TRIUMF POWSTANIA WARSZAWSKIEGO PO DZIESICIOLECIACH Zawieraj one kilka nieprawdziwych tez i faktw ktre budz moje oburzenie. 1. Argumentowanie, e straty polskie i niemieckie w PW byy porwnywalne jest skandalem. Niemcy stracili okoo 10 tysicy onierzy, ale byli to gwnie onierze z formacji kolaboranckich (Rosjanie, Ukraicy) lub z karnych batalionw zoonych z kryminalistw. My stracilimy elit narodu, kwiat modziey z takimi perami jak Baczyski czy Gajcy. A gdzie straty ludnoci cywilnej, obecnie tendencyjnie zaniane o poow do 120 tysicy? 2. Wmawianie, e Powstanie utrwalio w narodzie duch oporu jest nieprawd. Po Powstaniu, nastpia pustka, brak przywdcw mogcych przeciwstawia si chwytliwym hasom komunistycznej propagandy, na lep ktrej szy masy modziey wiejskiej i robotniczej, ktrym komunizm faktycznie stwarza szanse awansu. Mwio si powszechnie, cicho i ze smutkiem: Najlepsi zginli, zostaa tylko hoota kolaborantw i ogupieni przez propagand. Cie Powstania by przestrog, a wic HAMULCEM dla szerszych ruchw na rzecz odzyskania

311

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania niepodlegoci. Pisanie o obecnoci polskiego ducha oporu we wadzach pastwowych (sic!) i wrd reformatorw PZPR jest niesmaczne. 3. Pisanie o kulturowych zyskach PW i o wynikej z nich szerokiej niezalenoci np. polskiej socjologii, historiografii i innych nauk jest po prostu bzdur. Rozpaczliwie aosny stan naszych elit po Powstaniu daje odczuwalne skutki do dzi. Udowodniy to o wybory w 2005 roku, po ktrych nieudolne i niemoralne elity lewicowe zostay zastpione przez formacj klerykalnonacjonalistyczn, majca tak sam legitymacj do sprawowania wadzy jak mieli komunici (poparcie 12% uprawnionych do gosowania). 4. Szukanie zwizku przyczynowo- skutkowego miedzy PW a ruchem Solidarnoci jest dorabianiem ideologii do nieistniejcych faktw. Postulaty stoczniowcw byy natury ekonomicznej i dotyczyy poszerzenia sfery wolnoci, o obaleniu komunizmu i odzyskaniu niepodlegoci nikt wtedy jeszcze nie myla. 5. Jeli usiuje Pan wmwi, e najtragiczniejsza katastrofa w dziejach Polski zaowocowaa tryumfem moralnym w roku powstania Solidarnoci, to idc za tokiem Paskiego rozumowania, szkoda, e w 1981 roku nie rzucono si z butelkami z benzyn na stacjonujce w Polsce oddziay Armii Czerwonej. Wszak nauka Kocioa mwi, e czym wiksza ofiara, czym wiksze cierpienie tym wspanialsze tworzy Dzieo. Moe ju dzi moglibymy wici jeszcze wikszy moralny tryumf tej kolejnej katastrofy. 6. Doszukiwanie si w PW elementw religijnych, metafizycznych czy transcendentnych to prba zawaszczenia bohaterstwa Powstacw dla osignicia celw politycznych formacji, ktra dosza dzi do wadzy. Szermowanie pojciami jak Otarz Ojczyzny, religijno-etyczny sens PW i tp. to obrzydliwa prba komercjalizacji Legendy Powstania dla partykularnych interesw. Reasumujc, pozostajc z penym szacunkiem dla Paskich tytuw naukowych i pracy na polu dokumentacji faktograficznej PW, z przykroci musz stwierdzi, Panie Doktorze, e pisze Pan b a n i a l u k i jakby na czyje
312

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania zamwienie i to posugujc si bekotem pseudo-naukowym. Banialuki szkodliwe spoecznie, bo prowadzce do wnioskw, e kada nieodpowiedzialna fanfaronada powodujca straszliw klsk doczeka si kiedy uznania, a jej sprawcy spiowych pomnikw. Zalecam Panu jako reedukacyjn lektur obowizkow, to co napisali powaani historycy jak profesorowie Ciechanowski czy Wieczorkiewicz (dostpne m.in. na stronie www.powstanie.pl ). Pozostaje z gbokim rozczarowaniem a nawet z niesmakiem. Jan Sidorowicz z Montralu

313

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Jan Sidorowicz AKTY OSKARENIA W PROCESIE CZTERECH Post na Forum dyskusyjnym Muzeum PW Ten tekst nie jest paszkwilem - niestety. Opiera si na udokumentowanych faktach. Nie zalecam czyta pseudo-patriotom z klapkami na oczach, ktrzy kady gos krytyki PW uwaaj za szarganie witoci. W moich publikacjach i postach zawsze rozgraniczaem heroiczn stron Powstania od jego bdnej koncepcji. Kada decyzja prowadzca do klski jest z definicji bdna i jaka taka musi by zbadana, celem ustalenia przyczyn i ewentualnie wskazania winnych. Ta praca zostaa ju wykonana przez historykw (Ciechanowski, Zawodny, Matachowski), ktrzy ustalili wiele bulwersujcych faktw, lecz ta wstrzsajca prawda nie dotara cigle do wiadomoci spoecznej. A prawda jest taka, e onierze AK zaufali przywdcom Powstania, e poprowadz ich do zwycistwa, a ci poprowadzili ich do z gry ZAPLANOWANEJ KLSKI, ktra miaa by wyrazem protestu wobec oddania Polski pod but sowiecki. Ostatnio duo szkody w ksztatowaniu wiadomoci spoecznej wyrzdzia ksika Normana Daviesa, ktry 20 lat temu przyzna racj profesorowi Ciechanowskiemu, e Powstanie byo fatalnym bdem. Dzi sprzeniewierzy si zasadom obowizujcych historyka i kierujc si chyba wzgldami merkantylnymi spodzi ceg, w ktrej napisa to co ludzie chcieli przeczyta - e z Powstania, ktre zakoczyo si apokaliptyczn katastrof narodow moemy by DUMNI! Z t absurdaln tez rozprawia si Lech Maewski i Andrzej Targowski na stronie WWW.powstanie.pl (poz 9 i 11) Dlatego ja, Jan Sidorowicz, historyk-amator, ale cudem ocalay naoczny wiadek tych tragicznych wydarze w imieniu ofiar Powstania musz wystpi w roli samozwaczego oskaryciela publicznego. I oskaram: Leopolda Okulickiego, Tadeusza Komorowskiego, Grzegorza Peczyskiego i Antoniego Chruciela:
314

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania - O UMYLNE SPOWODOWANIE MIERCI 15 tysicy onierzy AK i ponad 200 tysicy mieszkacw Warszawy oraz zniszczenie zasobw kulturalnych i materialnych stolicy. DOWODY WINY Gwny Oskarony OKULICKI - formalnie emisariusz Naczelnego Wodza, gen Sosnkowskiego, ale nigdy nie powoywa si na jego rozkazy czy sugestie Wedug zachowanych stenogramw z ostatnich przed Powstaniem narad KG AK, w wesp z oskaronym Peczyskim wymusi drog grb i szantau wydanie rozkazu do rozpoczcia Powstania argumentujc jak niej: Musimy si zdoby na czyn ktry wstrznie sumieniem wiata. W Warszawie mury si bd wali i krew poleje si strumieniami, a opinia wiatowa zmusi rzdy trzech mocarstw do zmiany decyzji z Teheranu Tak wiec oskarony Okulicki zdawa sobie spraw, e Powstanie militarnie nie ma szans na powodzenie, byo w zaoeniu klskowe i miao by tylko rozpaczliwym krzykiem protestu. Ale oskarony Okulicki nie mia prawa moralnego ani rozkazu wyszego dowdcy rzuca kwiat modziey do zbiorowego samobjstwa i szafowa yciem i dobytkiem mieszkacw stolicy. Po Powstaniu wysa depesz do Prezydenta Raczkiewicza, e Powstanie spenio swoje zadanie, co wiadczy, e wynik tej tragedii by zgodny z jego planem. Oskarony KOMOROWSKI Komendant Gwny AK - majc prawo do samodzielnej decyzji, uleg grobom i szantaowi Okulickiego, mimo, e do 15 lipca 1944 adnych przygotowa do powstania nie robi (wysya bro z Warszawy do oddziaw lenych, nie zapewni na czas Powstania elementarnych rodkw cznoci) - wykaza brak umiejtnoci logicznego mylenia. Majc ostrzeenie aliantw zachodnich, e powstaniu pomocy nie udziel ze wzgldw technicznych, zdawa si liczy na pomoc Sowietw, przeciwko ktrym powstanie byo wymierzone politycznie. W pierwszych dniach sierpnia, gdy mieszkacy stolicy
315

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania oczekiwali na wejcie Rosjan jak na zbawienie, wyda odezw (vide Encyklopedia PW) w ktrej wzywa, aby ludno stolicy przywitaa wkraczajcych Rosjan w milczeniu, co nie mogo by zacht do przyjcia z pomoc. - okaza si ignorantem w sprawach wojskowych. da przysania Polskiej Brygady Spadochronowej podczas gdy byo to niewykonalne a z kilku powodw. Wyda bezsensowny i zbrodniczy wrcz rozkaz, by oddziay lene AK wyszy ze swoich kryjwek i szy na odsiecz Warszawie. Oddziay ktre prboway to zrobi zostay w odkrytym terenie przez Niemcw wybite (z wyjtkiem oddziaw z Kampinosu) Oskarony PELCZYSKI szef sztabu KG AK - popiera plan Okulickiego wywoania powstania klskowego i dostarcza Komorowskiemu faszywe meldunki wywiadowcze o ruchach Rosjan. - wykaza si brakiem odpowiedzialnoci za ycie onierzy i mieszkacw. Zapytany przez delegata Rzdu, Jankowskiego, co bdzie, jak Rosjanie nie wejd, odpowiedzia: To nas Niemcy wyrn - nie dopeni swoich obowizkw. Plany operacyjne przygotowane na wariant, ze Niemcy opuszczaj Warszaw, byy nieadekwatne do sytuacji. Gdy po Powstaniu, pytano go dlaczego powstacy, tak sabo uzbrojeni, atakowali ufortyfikowane obiekty, nie zdobywajc adnego, a tracc w pierwszej godzinie powstania 2 tysice zabitych odpowiedzia, e obiekty te byy atakowane przez niedopatrzenie - gdy w rodowisku londyskim dyskutowano przyczyny tej tragedii, powiedzia cynicznie: Jak trzepn atomwk, to ludzie przestan gada o Warszawie . Oskarony CHRUCIEL Dowdca Powstania (ps. Monter) - w dniu 27 lipca na naradzie KG AK na stwierdzenie, e brakuje broni, wyda synny rozkaz: bro powstacy musz zdoby na nieprzyjacielu, atakujc niemieckie punkty oporu (czyli bunkry z karabinami maszynowymi) za pomoc
316

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania siekier i kilofw. Tego samego dnia o godzinie 19. bez uzgodnienia z komendantem AK wyda rozkaz mobilizacji oddziaw AK na punktach zbornych. Rozkaz ten by przejawem niesubordynacji oskaronego i grozi zdekonspirowaniem organizacji. Po dwch dobach rozkaz zosta odwoany. Za ten czyn niesubordynacji oskarony Chruciel winien stan przed sdem polowym jeszcze przed rozpoczciem Powstania. - przedoy Komorowskiemu, niewiadomie lub celowo, faszywy meldunek o pojawieniu si czogw sowieckich na obrzeu Pragi co byo podstaw do wydania rozkazu rozpoczcia powstania. - wykaza si skandalicznym brakiem zdolnoci przywdczych. Przeforsowa katastrofalny plan rozpoczcia walki nie pod oson nocy, gdy pewnym byo, e konfidenci donios o tym Niemcom i efektu zaskoczenia nie bdzie. Nie doceni skutecznoci broni maszynowej, polecajc atakowa w dzie, przez otwarte przestrzenie t.zw. rojem (grup onierzy).Takim rojem atakowano dom akademicki przy placu Narutowicza po minucie plac by zasany trupami - nikt nie dobieg na odlego rzutu granatem. - W czasie gdy Niemcy posuwajc si prawie niebronion arteri Wolsk mordowali przez nikogo nie niepokojeni tysice ludzi (6 sierpnia 40 tysicy) oskarony Chruciel, wiedzc o tym, nie powzi adnych krokw aby Niemcom w tym przeszkodzi i uratowa choby cz z 70 tysicy zamordowanych. Byo to zachowanie NIKCZEMNE, bo takie moliwoci posiada. W tym czasie najlepiej uzbrojone oddziay Radosawa, bdce w pobliu i majce 2 zdobyczne czogi, dostay rozkaz utrzymania cmentarzy, co dawao szanse wyjcia powstacw z miasta do Kampinosu. Oskaronego Chuciela los ludnoci cywilnej nie interesowa. - oskarony Chruciel wsawi si tez dwiema akcjami jakim byy nieudane prby przebicia si z oliborza na Starwk i ze Starwki go rdmiecia. Obie te akcje przy miadcej przewadze Niemcw nie miay szans na powodzenie, a przy skandalicznym wykonaniu (braku koordynacji) pocigny za sob setki ofiar. Powstacy prbujc sforsowa otwarte przestrzenie wok Dworca Gdaskiego (wana arteria komunikacyjna dla Niemcw) zostali skoszeni broni
317

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania maszynow z pocigu pancernego a ranni zostali rozjechani czogami. Odsyam do Kirchmayera lub Borkiewicza oraz do stron whatfora, www.powstaniewarszawskie-1944.pl, ktry na podstawie wszystkich dostpnych relacji zrekonstruowa te skandalicznie dowodzone ataki. Na tym kocz AKTY OSKARENIA - WYROK WYDA HISTORIA Przez histori rozumiem nie opracowanie jakiego sprzedajnego lub dobrze sprzedajcego si historyka lecz SWIADOMO SPOECZESTWA Biorc w obron, przez le pojty patriotyzm - honor tych czterech sprawcw tragedii ZNIEWAYCIE PAMIE ICH OFIAR! Pami 200 tysicy kobiet, mczyzn i dzieci, rozstrzelanych, przywalonych gruzami, spalonych ywcem i potopionych w kanaach ktrzy nie mog zawoa: KTO NAM ZGOTOWA TEN STRASZLIWY LOS! Zniewaycie Pami 15 tysicy polegych lub zamordowanych bohaterskich Powstacw, ktrzy nie mog zawoa z za grobu: KTO I DLACZEGO RZUCI NAS NA TEN OFIARNY STOS! Prosz o cisz na tymi tysicami mogi, czsto zbiorowych i bezimiennych

318

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Jan Sidorowicz POWSTANIE WARSZAWSKIE A "POWSTANIA" W PARYU I PRADZE Powstanie w Paryu to byo niejako Powstanie Warszawskie tylko a rebours (na opak). Byy jednak podobiestwa: - w obu przypadkach nie chodzio o wyzwolenie miasta spod okupacji niemieckiej, bo wiedziano, e to jest tylko kwesti czasu, byo jasne, e Niemcy wojn ju przegray. - w obu przypadkach walczono z Niemcami, ale celem byo przejcie wadzy i ustanowienie konkretnego ustroju spoecznego. -w obu przypadkach spodziewano si szybkiego nadejcia pomocy, cho nie byo to z nikim uzgodnione, a szybkie wyzwolenie miasta nie byo wcale celem strategicznym wyzwolicieli - zarwno w Warszawie jak i w Paryu powstacy oczekiwali pomocy, ale przychodzce z pomowca wojska chcieli powita jako niepotrzebnych goci - w okresie poprzedzajcym oba powstania, alianci powstrzymywali si od znaczcych zrzutw broni zarwno do Polski jak i do Francji. Do Polski aby nie bya uyta przeciw komunistom, do Francji aby nie posuya komunistom do zdobycia wadzy. - powstanie paryskie, widziane z perspektywy Warszawy, gdzie zgino 200 tysicy ludzi to bya tylko komunistyczna ruchawka, wymierzona przeciwko demokratycznym instytucjom pastwa. - powstanie warszawskie, widziane z perspektywy Moskwy, w ktrej obronie Armia Czerwona stracia dwa miliony onierzy to bya tylko ruchawka polskiej opozycji anty-komunistycznej, wymierzona przeciwko interesom Rosji. Alianci dokonujc 6 czerwca 1944 desantu w Normandii, planowali marsz w kierunku przemysowego zagbia Ruhry, wejcie do Niemiec i jak najszybsze
319

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania zakoczenie wojny. Anglikom zaleao na unicestwieniu niemieckich wyrzutni rakiet V1 i V2 ktre bombardoway Londyn z terenu Belgii i Holandii. Wyzwolenie Parya byo przewidywane dopiero na polowe padziernika lub w chwili kapitulacji Niemiec. Ruch oporu we Francji by adekwatny do oporu jaki stawiali inwazji niemieckiej w maju 1940 roku. Francuzi nie chcieli walczy, gdy nie chcieli "umiera za Gdask". Byo to pokolenie, ktrych ojcowie w liczbie okoo miliona zginli w latach 1914-18 pod Verdun. Ci nieliczni ktrzy walczyli w szeregach Resistance (lub Maquis) gwnie w masywie grskim Vercors, walk o wyzwolenie spod okupacji wizali z walka o zmian ustroju spoecznego. Rwnie w Paryu ruch oporu by zdominowany przez ugrupowania prokomunistyczne. A w caej Europie w lad za klsk Niemcw postpowao widmo komunizmu. I to wanie te ugrupowania komunistyczne postanowiy wywoa w Paryu powstanie, aby wkraczajce odziay przywita w roli "gospodarza". Chodzio o wyeliminowanie z gry przywdcy tzw. Wolnych Francuzw - generaa de Gaullea. Genera de Gaulle, mimo, e po upadku Francji zdoa zorganizowa na terenie Anglii i w koloniach francuskich oddziay walczce przy boku aliantw, to ani przez Roosvelta ani przez wikszo swoich rodakw nie by postrzegany jako szef rzdu francuskiego na uchodctwie. Roosvelt jedynie uzna, ze Francuski Komitet Wyzwolenia pod kierunkiem de Gaullea bdzie zdolny do tymczasowego administrowania Francj. Udane powstanie w Paryu, zrobione przez komunistw mogo faktycznie sprowadzi de Gaullea do roli figuranta i otworzy drog do sformowania rzdu komunistycznego. Tylko wejcie de Gaullea do Parya na czele francuskich oddziaw mogo go konsekrowa na przywdc narodu. 19 sierpnia przerzucony do Parya emisariusz de Gaullea (ChabanDelmas), gdy dowiedzia si o planowanym powstaniu - alarmowa, aby przez radio BBC wezwa paryan do zachowania spokoju, gdy moe ich spotka los Warszawy. Jednoczenie de Gaulle rozpocz kampanie w celu skierowania na Pary oddziaw alianckich. Tu napotka na sprzeciw, gdy alianci w pogoni za
320

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania rozbitymi pod Falaise 30 niemieckimi dywizjami odczuwali stay brak paliwa. Ale de Gaulle argumentowa e: - samowyzwolenie si Parya przeprowadzone przez komunistw skomplikuje bardzo sytuacje polityczn w wyzwolonej Francji - zdawienie powstania przez Niemcw, przy braku pomocy ze strony aliantw, spotguje nastroje pro-komunistyczne wrd spoeczestwa. 20 sierpnia rozpoczo si w Paryu powstanie w formie nkania niemieckich patroli, ale nie atakowano zajtych przez Niemcw budynkw. Do powstania doczyo okoo 500 paryskich policjantw, uzbrojonych tylko w krtk bro, ktrzy zabarykadowali si w prefekturze policji. Niemcy nie musieli uywa czogw ani artylerii, bo powstacy byli nieliczni i rozproszeni, ale otoczyli prefektur, groc policjantom rozstrzelaniem. 21 sierpnia konsul szwedzki Nordling uda si do komendanta Parya gen Choltitza - i o dziwo uzyska od niego zgod na zawieszenie broni, a nawet na negocjacje z powstacami. Jednak dla komunistw zawieszenie broni to bya katastrofa niweczca ich plany. Wezwali wic lud Parya do wznoszenia barykad, co spotkao si z entuzjastycznym odzewem ze wzgldu na rewolucyjne tradycje tego miasta. Te barykady wznoszono ze starych, niepotrzebnych mebli, na ulicach nie kontrolowanych przez Niemcw i w dzielnicach gdzie Niemcw w ogle nie byo. Nie prbowano nawet zdoby adnego powanego obiektu. 22 sierpnia, Hitler na wie o powstaniu w Paryu, rozkaza je krwawo stumi, wysadzi w powietrze mosty na Sekwanie, wiee Eiffla i Louvre, a w wypadku oporu - cae miasto spali. 23 sierpnia saperzy zaczli rozmieszcza dynamit pod wieloma zabytkowymi obiektami. Tego samego dnia gwnodowodzcy Sil Sprzymierzonych - gen Eisenhower pod wpywem nalega de Gaullea nakaza marsz na Pary 2-giej Francuskiej Dywizji Pancernej pod dowdztwem gen. Leclerca przy wsparciu amerykaskiej 2-giej Dywizji Piechoty. 24 sierpnia Francuska Dywizja Pancerna przebijajc si w kierunku Parya stracia 374 zabitych i 244 pojazdy, lecz dotara do przedmie miasta.
321

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania 25 sierpnia obie dywizje aliantw osigny centralne dzielnice Parya. Na rozkaz gen Choltitza garnizon niemiecki liczcy 30 tysicy onierzy stawia tylko symboliczny opr i skapitulowa w chwili poddania si komendanta garnizonu. adunkw dynamitu rozmieszczonych w wielu punktach miasta nie zdetonowano. 26 sierpnia komitet rewolucyjny oczekiwa generaa de Gaullea w ratuszu, aby proklamowa Francusk Republik Socjaln. De Gaulle szed do ratusza przez ca dugo Pl Elizejskich w towarzystwie wojska i wiwatujcych tumw. Wchodzc do ratusza czonkom komitetu nawet nie poda reki. Zademonstrowa, e jest suwerenem, za ktrym stoi nard i wojsko. Wygosi pomienne przemwienie o chwale i wielkoci Francji, ktra wanie zmartwychwstaa. We wszystkich kocioach zaczto bi w dzwony. De Gaulle udowodni, e jest jedynym liczcym si przywdc narodu. rda nie podaj ile ta komunistyczna ruchawka w Paryu pocigna ofiar po stronie powstacw i ludnoci cywilnej. Liczby s prawdopodobnie tak mae, e nie byo o czym pisa. Pary unikn tragedii Warszawy, ale musia teraz przej katharsis. Zaczo si polowanie na kolaborantw, sdy dorane wydaway wyroki mierci, dochodzio te do samosdw. Cele wizienne oprniy si, ale zaraz zapeniy si nowymi lokatorami. Golono gowy "damom" ktre widywano z Niemcami. Francja pacia cen za swj upadek. W odrnieniu od postania w Warszawie i tej ruchawki w Paryu, powstanie w Pradze Czeskiej nie miao ani celu militarnego ani politycznego. Urzdziy je Czechom w ostatnich dniach wojny, niejako w prezencie, oddziay wasowcw, rosyjskich kolaborantw. Chcc ratowa wasn skr zwrcili si oni przeciw Niemcom. Nic im to zreszt nie pomogo, zostali przez Rosjan ujci lub na mocy porozumie wydani przez Aliantw i rozstrzelani. Jak wida, prawdziwe powstania, ze stosami trupw i zgliszczami miasta, to potrafimy robi tylko my, Polacy. I jak napisa Norman Davies w swojej synnej ksice moemy by z tego dumni. Jest to jakby nasza polska specjalno.
322

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Dzisiejsze oceny byych Powstacw NIE BYO SZANSY NA SUKCES Rozmawiaa Patrycja Bukalska ,Tygodnik Powszechny, 29.07.2008 Jak potoczyoby si ich ycie, gdyby Powstanie zakoczyo si zwycistwem? Zapytalimy o to Powstacw warszawskich. Oto ich opinie: Anna Jakubowska: Wierzylimy, e Zachd pomoe Myl, e gdyby Sowieci weszli wczeniej do Warszawy, powiedzmy na pocztku Powstania, to w yciu zwykych ludzi niewiele by si zmienio. Pewnie samo miasto nie byoby tak zniszczone. Natomiast Armi Krajow dotknyby represje: dowdcw by wywieziono na Wschd, a nas, zwykych onierzy, przeladowano. Zginoby jednak mniej ludzi modego pokolenia i oni wzmocniliby potem Polsk. eby mwi o zwycistwie, musiaaby by inna sytuacja polityczna. Alianci musieliby zrezygnowa z pomocy Stalina. Wtedy Polska miaaby szans, ale to jak ju teraz wiemy byo cakowicie niemoliwe. Wtedy, przystpujc do Powstania, inaczej rozumowalimy. Rzeczywicie wierzylimy, e Zachd nam pomoe Gdyby byo takie prawdziwe zwycistwo, to nie byoby komunistycznej Europy Wschodniej, Polska wczeniej staaby si krajem w peni europejskim, nie byoby przeladowa AK-owcw. I moja siostra moe by nie zgina ona zostaa ranna i zgina w Powstaniu, gdy ewakuowano Starwk. Skoczyybymy studia, ycie by si inaczej potoczyo. Czy szczliwiej? Kto to moe wiedzie? ANNA JAKUBOWSKA ps. Paulinka, w konspiracji od 1942 r., w Powstaniu sanitariuszka w batalionie AK Zoka. Po wojnie represjonowana, w wizieniu spdzia pi i p roku.

323

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Stanisaw Aronson: Wtedy zostabym w Polsce Powstanie wygrane? Takiego scenariusza w ogle nie byo. Co to w ogle znaczy: Powstanie wygrane? Czy to znaczy, e Niemcy po trzech dniach uciekaj i zostawiaj nam Warszaw, a my nie wpuszczamy Armii Czerwonej, a moe bijemy si z Sowietami? To byoby samobjstwo. A moe nastpuje desant aliantw i to oni si bij z Rosjanami? Na takie pytania moe odpowiedzie tylko astrolog. Ale Gdyby rzeczywicie Niemcy si wycofali, co mona sobie wyobrazi, to po wejciu Armii Czerwonej wszyscy AK-owcy byliby przeladowani, moe wywiezieni na Wschd. Nie mam co do tego wtpliwoci. Jedyna rnica byaby taka, e miasto nie zostaoby zniszczone, Warszawa by ocalaa. Dla mnie osobicie sytuacja zmieniaby si, gdyby nie byo wojny i Zagady, bo to Zagada pochona ca moj rodzin i zadecydowaa o moich dalszych losach. Kiedy w 1945 r. podejmowaem decyzj o wyjedzie z Polski, wiedziaem ju, co znaczy NKWD i ycie z Sowietami. Ale jeli Polska zostaaby w strefie Europy Zachodniej z demokratycznym i liberalnym rzdem, na pewno bym zosta. Przecie za t Polsk walczyem. I miaem tu przyjaci. STANISAW ARONSON ps. Rysiek, onierz Kedywu AK, uczestnik wielu akcji zbrojnych podziemia (np. likwidowania konfidentw), walczy w Powstaniu. W 1945 r., po ucieczce w czasie prby aresztowania przez NKWD, wyjecha na zawsze z Polski. Suy w 2. Korpusie we Woszech pod rozkazami gen. Andersa. Po jego rozwizaniu w 1947 r. wyjecha do Izraela. Walczy we wszystkich kolejnych wojnach izraelskich. Obecnie w stopniu podpukownika rezerwy (na zdjciu w mundurze armii izraelskiej). Tadeusz Sumiski: Spotkaby nas ten sam los Jakiekolwiek rozwaania co by byo gdyby s z gry skazane na niepowodzenie. Kada odpowied byaby niefortunna. Niezalenie jednak od wyniku Powstania, nas, AK-owcw, spotkaby ten sam los. Co najwyej nieco pniej. Armia Krajowa i tak zostaaby rozgromiona.

324

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania TADEUSZ SUMISKI ps. Leszczyc, w Powstaniu onierz batalionu AK Zoka. Po wojnie aresztowany i przez p roku przetrzymywany w komunistycznym wizieniu za przynaleno do AK. Znany polski fotografik. Jerzy Stefan Stawiski: Musielimy przegra W tej sytuacji politycznej, w ktrej si Polska znajdowaa, wygranie Powstania byo niemoliwe. Jeliby jednak puci wodze fantazji Powstanie byoby wygrane albo gdyby z pomoc przyszed Stalin, czyli wyzwoli Warszaw, albo gdyby Niemcy zostali pokonani przez powstacw w bitwie o Warszaw i wtedy stanlibymy twarz w twarz ze Stalinem. A on wszystkich nas wywizby do agrw Pozytywny scenariusz jest w tej sytuacji niemoliwy. Powstanie musiao przegra. JERZY STEFAN STAWISKI uczestnik kampanii wrzeniowej. W Powstaniu dowdca kompanii w puku Baszta, ps. cki i Lucjan. Po wojnie suy w 2. Korpusie Polskim gen. Andersa. Do Polski wrci w 1947 r. Pisarz, autor scenariuszy filmowych. Na ich podstawie powstay m.in. Kana i Eroica, a take niedawny film Jutro idziemy do kina, przedstawiajcy losy trzech chopcw, ktrzy zdaj matur tu przed wojn. Stanisaw Likiernik: Stalin zrobiby to, czego nie zrobiliby Niemcy Sytuacja Polski w 1944 r. bya beznadziejna. Roosevelt i Churchill bardzo potrzebowali Stalina i nie mogli zrobi nic, co by mu si nie podobao. Gdyby Niemcy si z Warszawy wycofali, to powstaaby sytuacja analogiczna do sprawy Katynia: alianci przecie wiedzieli, e sprawc byli Sowieci, ale woleli milcze. W wyzwolonej Warszawie chciaby zapewne wyldowa londyski rzd emigracyjny, a to nie podobaoby si Stalinowi. Alianci musieliby wic temu zapobiec albo stosunki ze Stalinem by si pogorszyy. W kadym razie gdyby Warszawa zostaa oswobodzona przez AK, byby to olbrzymi problem polityczny dla aliantw. Oczywicie, wtedy wszyscy chcielimy, eby Powstanie byo
325

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania zwyciskie. To byoby wspaniae. Pewnie przez dwa dni. Bo potem Stalin by si nami zaj i zrobi to, czego Niemcy by nie zdyli zrobi. Stalin jest tu kluczem. Gdyby by normalniejszy, to rozumiaby, e pomagajc Polakom moe poprawi stosunki polsko-rosyjskie. Ale on nie by czowiekiem zaatwiajcym sprawy pokojowo. STANISAW LIKIERNIK ps. Stach, w konspiracji onierz Kedywu AK, w Powstaniu przeszed szlak bojowy z Woli do Starego Miasta. Po wojnie osiedli si we Francji. Swoje wojenne wspomnienia opisa w ksice Diabelne szczcie czy palec Boy?. Odznaczony m.in. Virtuti Militari.

326

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Zdjcie niemieckie z 11 wrzenia 1944. Atak na Powile?

327

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Ranni Powstacy porzuceni na Starwce, spaleni ywcem w szpitalu na Dugiej

Masowe egzekucje
328

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Zdjcia: Sylwester Braun Kris

329

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Wyjcie Powstacw do niewoli

Kobiety-onierze AK id do niewoli (okoo tysica)

330

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Exodus ludnoci cywilnej

331

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania

Obz przejciowy w Pruszkowie. Gd Polski Czerwony Krzy rozdaje chleb

332

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania EPILOG Wymowa liczb jest przeraajca. Ilo Powstacw, polegych i zaginionych ( i uznanych za zmarych) wyniosa 17 tysicy. Ilo mieszkacw stolicy, ktrzy stracili ycie na skutek bombardowa i masowych rozstrzeliwa wyniosa wedug Instytutu Pamici Narodowej minimum 150 tysicy (Marek Getter Straty ludzkie w Powstaniu Warszawskim - str. 267). Szacuje si, e okoo 100 tysicy mieszkacw Warszawy zmaro po wywiezieniu do obozw koncentracyjnych, na roboty do Niemiec i po wygnaniu na poniewierk . Wedug raportu z 29.8.44 von dem Bacha przesanego dowdzcy Armii rodek gen.Vormanowi straty niemieckie do tego dnia wyniosy zabitych 28 oficerw i 629 podoficerw i szeregowych (Kirchmayer). Wedug raportu z 5.X.1944 von dem Bacha przesanego Himmlerowi, podczas zwalczania Powstania straty niemieckie wyniosy 1570 ludzi. Wynika z tego, e: ZABICIE JEDNEGO NIEMCA KOSZTOWAO YCIE 10 POWSTACW I 100 MIESZKACW STOLICY. Ktrym Powstacy w zaoeniu mieli przynie wolno i zapewni bezpieczestwo. W czasie 63 dni walk, gino codziennie rednio 2650 osb cywilnych. To prawie tyle co zgino 11 wrzenia 2001 od zamachu na World Trade Center. Jest to przykad przemawiajcy do wyobrni i oddajcy skal tragedii. Od wybuchu bomby atomowej w Hiroshimie zgino mniej ludzi ni podczas Powstania. Ale spoeczno midzynarodowa pamita tylko tragedi Hiroshimy a ostatnio mwi si najczsciej tylko o tragedii World Trade Center. O bezsensownej tragedii Powstania Warszawskiego, mao kto wie poza Polsk. I moe lepiej. wiat nie musi zna kompromitujcych kulis tej tragedii.

333

Dokumenty, bilans, oceny i porwnania Bo te przeraajce liczby wiadcz nie tylko o niemieckim barbarzystwie i sowieckim cynizmie onierze Armii Krajowej, wierni zoonej Przysidze, z najwikszym bohaterstwem i powiceniem ruszyli do walki, praktycznie bez broni, bez praw kombatanckich i bez gwarancji otrzymania pomocy. Ten rozkaz rozpoczcia walki by wydany wbrew istniejcym wwczas realiom politycznym i militarnym. Ale mimo popenionych bdw przez polskie dowdztwo, nic nie moe zdj odium haby z Niemcw i Rosjan za zamordowanie z premedytacj miasta. Jak napisalimy we wnioskach na stronie 164, podoem katastrofy Powstania byo to, e kady z trzech gwych sprawcw Powstania mia inn utopijn wizj (bo trudno to nazwa koncepcj) jego celu. I mimo ogromu bohaterstwa i potwornych ofiar poniesionych przez onierzy i ludno cywiln nie udao si urzeczywistni adnej z tych wizji, wymylonych przez Mikoajczyka, Komorowskiego lub Okulickiego, bo kada z nich bya nierealna.

MIASTO BEZ MIESZKACW Aleje Jerozolimskie, listopad 1944 (trwa rabunek przez Niemcw resztek ocalaego dobytku)

334

Warta polecenia literatura dotyczca Powstania Warszawskiego Warte polecenia s nastpujce podstawowe obszerne dziea historyczne opisujce podoe polityczne i dyplomatyczne Powstania Warszawskiego, zawierajce bogat bibliografi: 1. Wadysaw Pobg-Malinowski: Najnowsza Historia Polityczna Polski; 2. Jan Ciechanowski: Powstanie Warszawskie; 3. Janusz Kazimierz Zawodny: Uczestnicy i wiadkowie Powstania Warszawskiego - Wywiady; 4. Janusz Kazimierz Zawodny: Powstanie Warszawskie w Walce i Dyplomacji. Jan Ciechanowski i Janusz Kazimierz Zawodny byli onierzami Powstania Warszawskiego. Bezsens powsta polskich jest przedstawiony w ksikach: Lech Maewski: Powstaczy szanta; Tomasz ubieski: Ani tryumf ani zgon.

335

Grafika: Kamienie krzycz - Bronisaw Wojciech Linke,1946

336