Raport Obiegi Kultury

autorzy raportu: Mirosaw Filiciak, Justyna Hofmokl, Alek Tarkowski zesp badawczy: Mirosaw Filiciak, Justyna Hofmokl, Agata
Jaosiska, Pawe Stycki, Alek Tarkowski, Przemysaw Zieliski projekt graficzny: Baej Chwoa
Zrealizowano ze rodkw Narodowego Centrum Kultury w ramach programu Obserwatorium Kultury. www.obserwatoriumkultury.nck.pl
Raport jest dostpny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz autorw i Centrum Cyfrowego Projekt: Polska. Tre licencji jest dostpna na stronie http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl Raport jest dostpny online w wersji umoliwiajcej komentowanie oraz wersji mash-up. Udostpniamy te wyniki bada sondaowych w postaci surowych danych. http://obiegikultury.centrumcyfrowe.pl
Autorzy raportu pragn podzikowa za pomoc prof. Barbarze Fatydze, Pawowi Ciackowi i Mateuszowi Halawie.
Spis treci
Skrt raportu 1. 2. 3. 4. 4.1. 5. 5.1. 5.2. 6. 6.1. 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 6.8. 7. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy wiatowe badania nieformalnego obiegu treci cyfrowych Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw Metodologia badania Formalne i nieformalne sposoby pozyskiwania treci Polacy i obieg nieformalny Skala obiegu formalnego i nieformalnego Kategorie uczestnictwa Polakw w obiegach kultury Batorski. Internet a uczestnictwo w kulturze poza Sieci Praktyki kulturowe aktywnych internautw Internauci nowej generacji? Skala udziau w nieformalnych obiegach treci wrd aktywnych internautw Ksiki Muzyka Domowe biblioteki, pytoteki i filmoteki Film Batorski. Kultura w Sieci - swoboda dostpu, wolno uycia Jakie s przeszkody dla pozyskiwania treci w obiegu formalnym? Toczyski. Aktywni internauci perspektywa zarzdzania dowiadczeniem Stosunek badanych do kwestii nieformalnych obiegw treci Zieliski. O obiegach treci kulturowych: votum separatum Uwagi kocowe Informacje o osobach zaangaowanych w projekt 5 9 16 21 29 31 34 34 38 43 47 47 57 59 66 68 72 78 81 84 90 94 97 101
Skrt raportu
Opublikowany przez Centrum Cyfrowe raport Obiegi kultury. Spoeczna cyrkulacja treci jest powicony analizie zjawiska nieformalnej wymiany treci kultury w Polsce. Opisuje, jak ksiki, muzyka i filmy kr wrd Polakw, ktrzy czasem je kupuj, czciej jednak zdobywaj wykorzystujc internet, poyczaj od znajomych lub kopiuj. Autorzy nie stawiaj jednak wyranej granicy midzy obiegiem legalnym i nielegalnym bo granice midzy nimi s rozmyte i czsto nieczytelne dla ich uczestnikw. Nie jest to wic raport o piratach, a po prostu o ludziach uczestniczcych w praktykach nieformalnej wymiany treci. Projekt, ktrego efektem jest raport, mia charakter eksploracyjny zamiast przyjcia sztywnych zaoe i ich pniejszej weryfikacji, postawiono na analiz ankietowych zapisw deklarowanych przez respondentw dziaa i postaw oraz wyraanych opinii. Wszystko po to, by zrozumie, jak czsto, w jaki sposb i z jakich powodw Polacy korzystaj z nieformalnych obiegw kultury. Odejcie od prostego podziau na legalne i nielegalne ma jednak jeszcze jedn przyczyn. Celem tej publikacji jest take wsparcie realnego dialogu w sprawie sposobw docierania do treci kultury w Polsce. Naduywane czsto etykiety piractwo czy kradzie nie uatwi budowy tego dialogu. Badanie miao charakter ilociowy, poniewa jednym z jego kluczowych elementw byo oszacowanie skali nieformalnego obiegu treci kulturowych w Polsce ze szczeglnym uwzgldnieniem treci w formatach cyfrowych. W ramach projektu przeprowadzono dwa badania sondaowe. Pierwsze, majce charakter pilotau, zostao oparte na osobistych wywiadach wspomaganych komputerowo, ktre przeprowadzono w dniach 19.05 26.05.2011 na reprezentatywnej dla populacji Polski prbie 1004 osb w wieku powyej 15 lat. Ta faza pozwolia ustali, e w pozarynkowej wymianie treci udzia bior niemal wycznie internauci, tote drugie badanie odbyo si za porednictwem internetu na grupie 1 283 osb. Badanie przeprowadzono na losowej prbie oglnopolskiej, a struktura demograficzna analizowanego zbioru jest reprezentatywna dla populacji polskich internautw (wg wynikw Nettrack) pod wzgldem pci, wieku (1650 lat), miejsca zamieszkania i wyksztacenia. Badanie pozwolio ustali m.in., e: Jedynie 13% Polakw w cigu roku poprzedzajcego badanie zakupio ksik, film lub nagrania muzyczne. W sferze nieformalnej, rozumianej jako wymiana ksiek, muzyki i filmw w postaci cyfrowej za porednictwem internetu, bierze udzia co trzeci Polak. Obieg nieformalny
Skrt raportu
jest wic dla Polakw drugim po masowych mediach nadawczych, takich jak telewizja i radio rdem dostpu do treci kultury. Uczestnictwo w nieformalnych obiegach treci w formatach cyfrowych (a wic poprzez internet i z uyciem kopii cyfrowych) jest silnie powizane z wiekiem. Korzystanie z ktrejkolwiek formy wymiany treci cyfrowych deklaruje 17% osb w wieku 4059 lat i jedynie 6% osb starszych. W przypadku cigania treci z Sieci czyni to jedynie 5% osb w wieku 4059 lat i 1% osb starszych naley wic przyj, e populacja osb powyej 40. roku ycia praktycznie nie uczestniczy w tym wszym obiegu treci cyfrowych. Jeli za element obiegu nieformalnego uznamy take rne formy bezpatnego poyczania (np. od znajomych) treci na nonikach fizycznych, przede wszystkim ksiek, to sfera nieformalna obejmuje swoim zasigiem 39% Polakw jest tym samym trzykrotnie wiksza od rynkowego obiegu treci kultury. Badanie nie potwierdzio tezy o zastpowaniu obiegw formalnych przez nieformalne. Osoby najintensywniej uczestniczce w nieformalnych obiegach treci, tj. internauci cigajcy pliki, s najwikszym segmentem wrd kupujcych. Stanowi 32% kupujcych ksiki, 31% kupujcych filmy i ponad poow grupy osb kupujcych muzyk. Stanowi oni rwnie najwikszy segment wrd osb poyczajcych sobie treci. Osoby znajdujcej si w tej grupie traktuj najprawdopodobniej rne obiegi treci jako komplementarne. Co istotne, podobnie jak w przypadku przeciwstawnej grupy osb korzystajcych z obiegu nieformalnego, ale nie z formalnego istnieje zwizek midzy odsetkiem korzystajcych a wiekiem: najwikszy procent jednoczenie kupujcych i korzystajcych w Sieci stanowi grupa wiekowa 1524 lata. Wikszo Polakw a 62% nie uczestniczy ani w formalnych, ani w nieformalnych obiegach treci kulturowych. Ich gwn form aktywnoci kulturowej jest zapewne ogldanie telewizji, ktr na potrzeby tego badania wyczylimy z kategorii formalnego obiegu treci . Natomiast jedna czwarta Polakw to osoby, ktre uczestniczc w nieformalnym obiegu, nie kupuj adnych treci w obiegu formalnym. Przynaleno do tej grupy jest silnie zwizana z wiekiem odsetek takich osb jest duo wyszy w modszych pokoleniach, a spada gwatownie powyej 50. roku ycia. Czynnikiem dramatycznie rnicujcym zainteresowanie treciami kultury oczywicie powizanym m.in. z wiekiem i z wyksztaceniem jest korzystanie z internetu. W porwnaniu z osobami niekorzystajcymi z internetu przecitny internauta niemal trzykrotnie czciej kupuje ksiki i filmy, a siedmiokrotnie czciej kupuje muzyk. Co istotne, w wypadku form dostpu do treci kultury niewymagajcych nakadw finansowych, czyli poyczania ksiek, filmw czy nagra audio, te rnice s jeszcze wiksze. Wyraniejszy kontrast uwidocznia rozrnienie internautw i aktywnych inter6 Skrt raportu
nautw, ktrym powicono drug cz badania. Aktywni internauci okazali si by grup wyjtkowo kulturaln np. 89% tej grupy deklaruje, e w minionym roku przeczytao ksik. Rwnoczenie udzia w nieformalnym obiegu treci jest wrd aktywnych internautw niemal powszechny. Najwicej z nich 88% uczestniczy w nieformalnym obiegu muzyki; 73% w nieformalnym obiegu ksiek; 78% w nieformalnym obiegu filmw (wszystkie dane dotycz aktywnoci w ostatnich 3 miesicach przed realizacj badania). Obiegi te obejmuj zarwno ciganie treci z internetu, korzystanie z treci cignitych przez innych domownikw, kopiowanie treci od rodziny i znajomych, ale te na przykad kserowanie i skanowanie ksiek, poyczanie sobie pyt CD i DVD lub korzystanie z biblioteki. Jeli poczymy aktywno w tych trzech obszarach, to 72% respondentw deklaruje ciganie plikw z internetu na przykad z sieci wymiany plikw lub ze stron z plikami. Jeli udzia w tych obiegach zdefiniujemy jeszcze szerzej, tak by obj wszelkie nieformalne kanay dostpu do treci (a wic te na przykad streaming, wymienianie si plikami przez znajomych itd.), to udzia w takich obiegach deklaruje 92% przebadanych aktywnych internautw. Uwzgldniajc take nieformalne obiegi treci w formatach fizycznych (np. wymian i kopiowanie ksiek lub pyt CD i DVD), to w tak zdefiniowanych obiegach uczestnicz praktycznie wszyscy przebadani (95%). Badanie dowodzi wic, e wrd osb korzystajcych na co dzie z internetu nieformalna, pozarynkowa ekonomia treci kulturowych jest norm. Dodatkowo trzy czwarte badanych deklaruje udzia w obiegach zwizanych ze ciganiem treci. Jak badani uzasadniaj swj udzia w nieformalnym obiegu treci? Dla trzech czwartych najwaniejszymi powodami s cena oraz wikszy wybr treci dostpnych w internecie, dwie trzecie wskazuje na wiksz aktualno oferty z Sieci. Nowe technologie nie pozostaj bez wpywu na sposoby korzystania z treci, czego dobrym przykadem jest muzyka. Zaledwie 8% osb pobierajcych muzyk z Sieci, ciga wycznie cae albumy. 31% zarwno cae albumy, jak i pojedyncze pliki, za to a 61% ciga tylko pojedyncze pliki z muzyk! Fragmentaryzacj albumw z muzyk wida te w strukturach kolekcji. Spord osb korzystajcych w ostatnim miesicu na komputerze z pliku z filmem, muzyk lub ksik, a 59% poyczyo lub skopiowao filmy lub seriale od znajomych. Wida wic wyranie, e na techniczne sieci wymiany plikw nakadaj si sieci spoeczne wymiana filmw jest czci ycia rodzinnego i towarzyskiego. Jaki jest stosunek aktywnych internautw do obiegu nieformalnego? Dwie ekstremalne postawy reprezentuj fani obiegu nieformalnego (8%), uwaajcy, e przecie i tak wszyscy cigaj, oraz zdecydowani krytycy (11%), zdaniem ktrych ciganie jest kradzie, a prawo powinno by surowsze dla osb pobierajcych z internetu nieautoryzowane treci. Zdaniem trzeciej grupy (13%) ciganie jest atwiejsze do obiegu formalSkrt raportu 7
nego zniechca ich nie cena, lecz niewygody zwizane z korzystaniem z oficjalnej oferty, jakich nie widz w obiegu nieformalnym. Ostatnia i zarazem najliczniejsza, bo obejmujca a poow aktywnych internautw grupa twierdzi, e nieformalny obieg po prostu poszerza ich horyzonty. Za kluczowy uwaaj fakt, e dziki internetowi znaj wicej i wiedz wicej a nie, e mog pozyskiwa treci za darmo.
Skrt raportu
1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy

W Diagnozie spoecznej, najwikszym badaniu dotyczcym warunkw ycia Polakw, od 2007 roku pojawia si pytanie o ciganie plikw z internetu. Ju wwczas poowa polskich internautw zadeklarowaa, e cigaa z Sieci muzyk lub filmy, w kolejnych edycjach ten wskanik by wyszy1. Jako regularnie cigajcych w roku 2011 zdiagnozowanych zostao a 27,4% internautw, czyli kilkanacie procent wszystkich Polakw2. ciganie treci kulturowych z Sieci nie jest wic praktyk niszow. A rwnoczenie jest tylko jednym ze sposobw pozyskiwania treci poza oficjalnymi rdami. Tymczasem dyskusja publiczna, jaka toczy si wok sieci wymiany plikw, oraz szerzej - zdobywania i korzystania z treci kultury w postaci cyfrowej - z reguy sytuuje te praktyki na marginesie aktywnoci Polakw. Diagnoza spoeczna dowodzi, e jest inaczej. Co wicej, postpujce upowszechnienie internetu oraz trendy spoeczne i kulturowe z tym zwizane pozwalaj zaoy, e ich powszechno ronie i bdzie rosn. Zdobywanie treci w Sieci pozostaje jednak tematem wstydliwym, stygmatyzowanym jako zjawisko nielegalne, szkodzce legalnym rynkom treci, twrcom i porednikom. Dotychczasowe badania skupiaj si wic zazwyczaj na kwestiach ekonomicznych, starajc si wykaza wpyw tych zjawisk na rynkowy obieg treci kultury3. A przecie cyrkulacja treci w internecie ma te wyrany wymiar kulturowy i spoeczny. Do zrealizowania badania, ktrego wyniki przedstawia ten raport, skonia nas wic ch opisania cyrkulacji treci w postaci cyfrowej przede wszystkim w internecie - oraz potrzeba ukazania tej cyrkulacji jako zjawiska kulturowego i spoecznego. Pragniemy na wstpie wytumaczy, dlaczego nieformalne obiegi treci kultury w postaci cyfrowej to istotny temat dla bada kultury, ale te wane rdo wiedzy dla polityki kulturalnej. Albo krcej - zaczniemy od odpowiedzi na pytania: dlaczego zbadalimy to, co zbadalimy? I co chcielimy przez to uzyska? Odpowiedzi s trzy. Pierwsza zwizana jest z poczuciem, e obraz codziennych kontaktw ludzi z kultur, jaki krel nauki spoeczne, a w szczeglnoci przygotowywane na ich uytek statystyki, jest w dzisiejszym, usieciowionym wiecie, coraz bardziej niepeny. Kategorie opisu stworzone na uytek epoki przemysowej coraz czciej zamiast pomaga dostrzec nowe zja1 D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno komunikacyjnych [w:] Diagnoza spoeczna 2009, red. J. Czapiski, T. Panek, s. 308-309; www.diagnoza.com. Zobacz take komentarze Domikia Batorskiego w tym raporcie. 2 3 T. Panek, J. Czapiski, Kultura [w:] Diagnoza spoeczna 2011, red. J. Czapiski, T. Panek, s. 117; www. diagnoza.com. Przegld literatury prezentujemy w rozdziale drugim raportu.
wiska rozwijajce si w erze informacji, przesaniaj je. Jak pisa Alain Touraine, kategorie socjologiczne wykluczaj du cz przeywanych przez nas dowiadcze4. Std zainteresowanie sfer nieformalnego obiegu kultury, jej skal i mechanizmami. Bo przecie kultura zinstytucjonalizowana to tylko cz jak pokazujemy w tym opracowaniu, zapewne mniejsza tego, co skada si na sfer kultury. I jest tak nawet wtedy, gdy ograniczymy pole analizy do wskiego zakresu profesjonalnie wytwarzanych treci, pomijajc ca sfer treci nieprofesjonalnych. Przecie take elementy takiego wskiego wycinka kultury kr w obiegu spoecznym, stymuluj wytwarzanie metatreci (rozumianych jako opinie i komentarze) i przyczyniaj si do ustanawiania nowych relacji midzyludzkich. Nie bez wpywu na charakter i skal tych procesw pozostaj i jest to jedna z naszych hipotez badawczych usieciowione media cyfrowe, ustanawiajce ze swoimi uytkownikami inny ni w wypadku scentralizowanych mediw masowych typ relacji. Treci kultury kr po rnych trajektoriach jestemy przekonani, e we wspczesnym wiecie mona by osob aktywn kulturalnie, a rwnoczenie nie pozostawia ladu w tradycyjnych statystykach uczestnictwa w kulturze, skoncentrowanych na dostpie i korzystaniu zaporedniczonym przez instytucje publiczne oraz rynek. Nasze studium jest wic te krokiem w kierunku poszukiwania odpowiedzi na pytanie, czym dzi s instytucje kultury w tym wypadku rozumiane antropologicznie jako wszelkie denia majce na celu zaspokajanie potrzeb. W kontekcie naszego badania potrzeb dostpu i wymiany treci oraz metatreci kulturowych. Uwaamy, e instytucji tych nie da si analizowa, pomijajc szerszy kontekst, jaki stanowi sfera obiegu nieformalnego albo te, bardziej precyzyjnie, sfera oparta na innych, nowych instytucjach kulturowych (jake innych od na przykad instytucji publicznych czy podmiotw rynkowych). Stawiane przez nas pytanie jest take pytaniem o spoeczny kontekst funkcjonowania kultury, o efekty jej personalizacji, spowodowanej bezprecedensow autonomi uytkownika, ale te o skutki moliwoci atwego rekonfigurowania pocze spoecznych budowanych wok kultury. Wreszcie pytaniem o wykorzystywany przez nas aparat pojciowy. W raporcie Modzi i media Marek Krajewski pisze, e nastpio przeterminowanie pewnych sytuacji odbiorczych, ktre jeszcze do niedawna stanowiy synonim relacji zachodzcych pomidzy czowiekiem a mediami5. Krajewski pisze o siedzeniu przed telewizorem czy suchaniu muzyki z urzdzenia przeznaczonego wycznie do jej odtwarzania sytuacjach, ktre do niedawna stanowiy podstaw naszych kontaktw z mediami. Dzi staj si wyjtkowe, wrcz odwitne, a codzienno wyglda zupenie inaczej. Jestemy jednak przekonani, e przeterminoway si rwnie konceptualizacje innych praktyk kulturowych nie
4 5 A. Touraine, A new paradigm for understanding todays world, Cambridge: Polity 2007, s. 1. Marek Krajewski, Przeterminowanie [w:] M. Filiciak, M. Danielewicz, M. Halawa, P. Mazurek, A. Nowotny, Modzi i media, ss. 145-146; www.wyborcza.pl/mlodziimedia.
10
tylko tych zwizanych z odbiorem i wytwarzaniem treci kultury, ale take, a moe przede wszystkim, z ich redystrybucj: obiegiem kulturowym. Wykorzystywanie kategorii obiegu w polskiej socjologii kultury ma dug tradycj, w tym miejscu wypada si wic do niej odnie tumaczc, dlaczego rozumiemy to pojcie w nieco odmienny ni dotychczas sposb. Ju na pocztku lat 80-tych Antonina Koskowska, przyjmujc perspektyw analizowania wizi spoecznych przez pryzmat komunikacji, pisaa o trzech obiegach kultury. Zaliczaa do nich obieg oparty na kontaktach osobistych, z wymiennoci rl nadawcy i odbiorcy; obieg zinstytucjonalizowany - oparty na kontakcie bezporednim, ale odbywajcy si w ramach formalnych; oraz obieg medialny.6 Barbara Fatyga uzupenia t typologi o czwarty obieg, oparty na indywidualnym dostpie do internetu i telefonii komrkowej.7 Interesujce nas zjawiska, cho w duej mierze odbywaj si w obrbie czwartego obiegu, nie s do niego ograniczone - omijaj tylko, cho nie zawsze w sposb jednoznaczny, obieg formalny. Rwnoczenie przy obserwowanym dzi zroniciu sieci spoecznych z sieciami komunikacyjnymi, z procesu cyrkulacji treci nie sposb wydzieli porednictwa mediw. Nasze rozumienie terminu obieg nie pokrywa si te z inn typologi, zaproponowan przez Mirosawa Pczaka, ktry zajmujc si kultur PRL-u pisa o obiegu pierwszym - oficjalnym, drugim - opozycyjnym, oraz trzecim - modzieowym, zwizanym przede wszystkim z ruchem punkowym, tworzcym wasn pras i alternatywny system dystrybucji nagra muzycznych, ale te negujcym polityk (zarwno w pastwowym, jak i opozycyjnym wydaniu).8 Jak pokazuje niniejsze opracowanie, nieformalny obieg treci w formatach cyfrowych nie wpisuje si jednoznacznie w aden z wyszczeglnionych obiegw, w tym w nurt kultury modzieowej. Pomimo to postanowilimy sign po pojcie obiegu. Po czci dlatego, e przywoane typologie wskazyway na plastyczny charakter diagnozowanych trajektorii i brak ich sztywnych granic - Fatyga piszc o kulturze modzieowej pisaa, i jest to obieg wzgldnie autonomiczny,9 a Pczak, e drugi obieg obok eksponowania opozycyjnej opcji politycznej () uzupenia obieg pierwszy.10 Rwnoczenie pojcie obiegu w odniesieniu do polskiej rzeczywistoci wzbudza skojarzenia z pozytywn waloryzacj drugiego obiegu obiegu niezalenego. Z tym historycznym dziedzictwem mylenia o alternatywnym obiegu treci bdziemy tu podejmowa gr, wskazujc na pewn subiektywno w ocenie znaczenia rnych form cyrkulacji treci. Przede wszystkim jednak bliskie jest nam pomimo wskazanych rnic postrzeganie
6 7 8 9 A. Koskowska, Socjologia kultury, Warszawa: PWN 1983, ss. 363-370. B. Fatyga, J. Nowiski, T. Kukoowicz, Raport o edukacji kulturalnej, rozdzia 6, http://www.kongreskultury.pl/title,pid,541.html M. Pczak, Kilka uwag o trzech obiegach, Wi nr 2/1988. B. Fatyga, Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury modzieowej, Warszawa: UW 2005, s. 111.
10 M. Pczak, dz.cyt., s. 29.
11
procesw komunikacji i cyrkulacji treci jako elementu kluczowego dla budowy wizi spoecznych. W nowym rodowisku technologicznym procesy te maj jednak zupenie odmienn ni w czasach dominacji scentralizowanych mediw masowych charakterystyk. Dlatego kluczowym dla nas rozrnieniem jest podzia na obieg formalny zaporedniczony przez rynek, ale te przez instytucje publiczne, np. biblioteki - oraz nieformalny, w ktrym brak publicznych lub rynkowych porednikw. Obieg formalny czsto, ale nie zawsze, wymaga uiszczania opat, a relacje pomidzy jego elementem publicznym i biznesowym nie pokrywaj si z rozrnieniem na bezpatne i patne (wiele publicznych instytucji kultury rywalizuje z podmiotami komercyjnymi i pobiera opaty; rwnoczenie rozwijane s modele biznesowe nie wymagajce pacenia za treci - przychd generowany jest np. z reklam). Funkcjonowanie obiegw kultury, a przede wszystkim wzrost znaczenia obiegu nieformalnego traktowany tutaj jako jedna z gwnych hipotez badawczych - zmienio upowszechnienie si usieciowionych mediw cyfrowych, ktre umoliwiy poziome krenie treci w sieciach spoecznych, tak innym od modeli nadawania treci lub rynkowej dystrybucji egzemplarzy. Dzisiaj treci kultury kr w licznych obiegach pomidzy rynkiem, instytucjami publicznymi, a przede wszystkim pomidzy ludmi, ktrych znaczenie jako wzw sieci przepyww za spraw usieciowionych technologii cyfrowych radykalnie wzroso. To przekonanie chcielimy jednak potwierdzi badaniami, ktre pozwol nam oprze teori na rzetelnych danych. Nieformalny obieg treci wymyka si dzi statystykom uczestnictwa w kulturze, ale te mechanizmom regulacji stosowanym wobec sfery kultury przez pastwo. To drugi powd, dla ktrego zajlimy si tym tematem. Wrd mechanizmw regulacyjnych naley wymieni przede wszystkim system prawa autorskiego, bdcy w gruncie rzeczy regulacj kopiowania i przetwarzania treci kultury a wic ksztatujc obiegi kultury. W idealnej sytuacji regulacje te przystaj i wspieraj zarwno zinstytucjonalizowany obieg treci, jak i nieformalne praktyki kulturowe. Jednak wobec intensyfikacji wymiany treci w rnych obiegach kultury spoeczestwa sieciowego, obowizujce dzi regulacje s rozwizaniami nieprzystajcymi ju do nowej rzeczywistoci kulturowej. Uwaamy, e dyskusja o regulacji internetu, w tym w szczeglnoci o prawie autorskim, powinna by oparta na faktach opisujcych obszar tej regulacji. A wic na realnej ocenie praktyk kulturowych Polakw, uwzgldniajcej specyfik uniwersum cyfrowego i jego wpyw na zmian ycia obywateli. Ten obszar polityki pastwa ma dla przyszoci kultury znaczenie kluczowe. Tymczasem dzi, zamiast osadzenia debaty w dowodach i faktach choby poddawanych rnym interpretacjom i krytyce prowadzimy dyskusje oparte na najprostszych stereotypach i emocjonalnym podejciu do zmiany. Bez rzetelnych bada nie uda nam si wyj poza obecn sytuacj, w ktrej spr wok nieformalnego obiegu treci w internecie prowadzony jest z jednej strony przez zodziei, z ktrymi nie ma
12 1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy
sensu rozmawia, a z drugiej przez pazerne korporacje, z ktrych gosem wiele osb nie chce si liczy. Sdzimy, e debat publiczn na ten temat naley prowadzi w mniej spolaryzowany i emocjonalny sposb. Ten raport jest wic nie tylko diagnoz stanu obecnego, lecz take poprzez odniesienie si do opinii oraz motywacji badanych prb dostarczenia danych, ktre po pogbieniu przez badania jakociowe, pozwoliyby w przyszoci na wyjcie z tego impasu. Trzeci powd, dla ktrego signlimy po ten temat, to przekonanie, e take w akademickiej dyskusji o wpywie usieciowionych mediw cyfrowych na praktyki ich uytkownikw, zbyt czsto ignoruje si fakty. Cho wszyscy znamy hasa o zacieraniu si granic pomidzy producentami a konsumentami treci, to dane z naszego kraju wyranie pokazuj, e nowe technologie komunikowania nie pocigny za sob radykalnego wzrostu poziomu oddolnego tworzenia. Wedug przywoywanej ju Diagnozy spoecznej, w roku 2009 tworzenie lub modyfikowanie wasnej strony WWW lub bloga na tydzie przed badaniem zadeklarowao 8% internautw (identyczny wynik jak w roku 2007), kiedykolwiek 34%. To poziomy zdecydowanie nisze ni wskazywane wczeniej wyniki zwizane ze ciganiem z internetu muzyki lub filmw. Tworzenie i publikowanie jakiejkolwiek formy wasnej twrczoci w Sieci deklarowao 34% internautw, ale w cigu ostatniego tygodnia ju tylko 7%11. Wedug raportu World Internet Project Poland 2011 tylko 19% internautw w cigu ostatniego roku zamiecio komentarz na portalu spoecznociowym, 5% na blogu innej osoby. Wasnego bloga w cigu 12 miesicy przed badaniem pisao 2% internautw, a wasn stron internetow stworzy 1% ankietowanych12. Nasz projekt ma wic take wskaza, e o ile kwestia oddolnej aktywnoci twrczej jest bez wtpienia istotna, o tyle nie mniej wanej kulturowej zmiany naley szuka gdzie indziej: w praktykach redystrybucji treci wytwarzanych przez kogo innego. Internauci rzeczywicie coraz czciej przejmuj na siebie kompetencje do niedawna zarezerwowane np. dla koncernw medialnych. Nie dotyczy to jednak tylko wytwarzania treci, lecz przede wszystkim jeli wzi pod uwag skal zjawiska ich upowszechniania, cznie z procesami recenzowania i rekomendowania. Jeli tego nie uwzgldnimy, nasz obraz pejzau kulturowego bdzie skrzywiony. Oczywicie granica pomidzy tymi obszarami jest pynna. Sami, poszukujc sposobw opisu nowych instytucji redystrybucji treci, sigamy m.in. do koncepcji produkcji partnerskiej Yochaia Benklera13, stworzonej wanie, by opisa oddoln twrczo. Jednak z polskiej perspektywy, przynajmniej w chwili obecnej, zainteresowanie kreatywnoci internautw wydaje si by niewspmierne do jej rzeczy11 D. Batorski, dz.cyt., s. 308-309. internet-project-polska-2011.pdf. 13 Por. Y. Benkler, Bogactwo sieci, prze. R. Prchniak, Warszawa: WAiP 2008.
12 World Internet Project Poland 2011, s. 64; http://badania.gazeta.pl/file/mediakit/353746/1f/world-
13
wistej skali odwrotnie, ni ma to miejsce w wypadku mechanizmw reprodukcji, redystrybucji i rekomendacji. Pomimo wiadomoci procesw globalizacji i homogenizacji kultury chcemy budowania teorii mediw i spoeczestwa cyfrowego adekwatnych do lokalnych dowiadcze i warunkw. Czsto bowiem jzyk ich opisu, po ktry sigamy w Polsce, jest oparty na analizach prowadzonych w zupenie innym kontekcie najczciej spoeczestwa amerykaskiego. W polskich mediach, debacie publicznej, a take w dyskursie akademickim chtnie przywouje si tezy amerykaskich mylicieli, zapominajc, e opisuj oni zupenie inn rzeczywisto kulturow. To osadzenie w polskim tu i teraz nie oznacza jednak, e postrzegamy ten projekt wycznie lokalnie wrcz przeciwnie. Sieciowa wymiana treciami jest szybsza od formalnej omija regulacje narodowe, przepisy celne czy porozumienia handlowe. Przykadowo, nieformalne rodowiska tumaczy dziaaj szybciej ni aktorzy rynkowi, dostarczajc w wielu wypadkach lokalnych wersji globalnych produktw w sposb niemal natychmiastowy, tu po premierze. O ile tradycyjny obieg jest wci w duej mierze narodowy i lokalnie regulowany, o tyle nowe sieciowe obiegi czsto korzystaj z dziaajcych globalnie porednikw zagranicznych. Dla czci obywateli nowe obiegi kultury nie s jedynie inn form dotarcia do tych samych treci, lecz kanaami, poprzez ktre korzystaj z treci innych, niedostpnych w tradycyjnym, lokalnym obiegu (mamy oczywicie wiadomo, e istnieje rwnie dua grupa, ktra z tej midzynarodowej oferty nie korzysta). Opisujc nasze zamierzenia warto te wyjani, czym ten raport z pewnoci nie jest. Na pewno nie jest to raport powicony piractwu i to z kilku wzgldw. Po pierwsze, nie oceniamy dziaa naszych respondentw, szczeglnie w wymiarze prawnym. Praktyki wymiany treci w Sieci, potocznie okrelane mianem piractwa i naznaczane jako nielegalne i niemoralne, w gruncie rzeczy w wielu wypadkach jeli nie s legalne, to funkcjonuj w szarej strefie. W Polsce wrd prawnikw brak zgodnoci co do legalnoci niektrych praktyk zwizanych z kopiowaniem treci, ktre w zalenoci od interpretacji albo kwalifikuj si jako dozwolony uytek okrelony przez prawo, albo s nielegalne. Zakadamy te, e perspektywa z gry naznaczajca pewne praktyki jako nielegalne w wietle obowizujcego prawa utrudnia analiz tych zjawisk. Zakadamy wreszcie, e kategoria piractwa ujmuje skutki tego zjawiska w sposb jednowymiarowy, skupiajc si na finansowych skutkach dla twrcw i porednikw. Pomija natomiast choby kwesti skutkw pozytywnych z punku widzenia polityki kulturalnej pastwa, zwizanych na przykad z budowaniem kapitau spoecznego i kulturowego. Jedynie ujmujc to zjawisko w sposb neutralny, mona szuka rozwiza regulacyjnych, ktre zrwnowa interesy twrcw i porednikw z zyskiem spoecznym. Ponadto samo sowo pirat przez dugi czas opisujce osoby czerpice zyski finansowe ze sprzeday nieautoryzowanych kopii jest mylce w kontekcie analizy wymia14 1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy
ny treci w internecie14. Przede wszystkim jest jednak kategori utrudniajc realny dialog zwizany z prbami regulacji tej sfery. Oczywicie nie mona przemilcze problemu potencjalnej kolizji z prawem, w jak wchodzi znaczna cz respondentw take dlatego, e mamy wiadomo, i mogo si to odbi na wyniku badania. Przyjlimy wic zaoenie, e ze wzgldu na stygmatyzacj spoeczn wymiany plikw w Sieci respondenci mog zataja fakt uczestniczenia w tych praktykach. Warto podkreli, e zaprezentowane w poniszym raporcie wyniki naley traktowa jako najostroniejsze moliwe szacunki wielkoci tej sfery. Podczas gdy trudno wyobrazi sobie, aby kto, kto nie korzysta np. z sieci wymiany plikw, deklarowa ich uycie, to sytuacja odwrotna jest prawdopodobna. Cho to rozumowanie mona odwrci: wyniki badania dowodz, e dua cz Polakw gotowa jest otwarcie przyzna si do uczestnictwa w obiegu nieformalnym i nie uznaje cigania plikw za zachowanie naganne. Z tych wanie wzgldw nie piszemy o piratach, a po prostu o ludziach uczestniczcych w praktykach nieformalnej wymiany treci. Jak zostao wspomniane na pocztku, nie chcielimy tworzy sztywnych ram, w ktre atwo moglibymy wpisa naszych respondentw a piractwo jest tak wanie ram. Zamiast tego wychodzimy od analizy ankietowych zapisw dziaa, postaw i opinii deklarowanych przez naszych respondentw. Wszystko po to, by zrozumie, jak czsto, w jaki sposb i z jakich powodw Polacy korzystaj z nieformalnych obiegw kultury rozwijajcych si wok usieciowionych mediw cyfrowych, a take jaka relacja zachodzi midzy tymi dziaaniami a obiegiem sformalizowanym. Przez badania staramy si przedstawi punkt widzenia i dowiadczenia uytkownikw, ktre w naszym odczuciu s zreszt niewystarczajco reprezentowane w dyskusji publicznej. Nie tylko polskiej cho na szczcie ostatni rok przynis niezwyke oywienie w badaniach nieformalnych trajektorii obiegu kultury w rnych miejscach globu (o czym szerzej piszemy w rozdziale drugim). Chcielimy si w ten trend wpisa, a rwnoczenie wykorzysta nadarzajc si okazj, by obraz Polski zestawi z wynikami bada z innych pastw. Liczymy, e ten dokument oraz inne udostpnione przez nas na stronie internetowej projektu materiay - posu do formuowania argumentw w dyskusji na temat praktyk nieformalnych i obrazu kultury wspczesnej.
14 Por. J. John, Peers, Pirates and Persuasion. Rhetoric in the Peer-to-Peer Debates, West Lafayette, Indiana: Parlor Press 2006.
15
2. wiatowe badania nieformalnego obiegu treci cyfrowych

Przygotowanie kompletnego przegldu bada nieformalnej wymiany treci audiowizualnych jest zadaniem, ktre zdecydowanie wykracza poza ramy tego opracowania. Dlatego zamieszczamy tu przegld wyrywkowy, przed ktrym stawiamy dwa zadania. Pierwsze to przygotowanie punktu odniesienia pozwalajcego okreli, czy skala sfery nieformalnej w Polsce jest wyjtkowa na tle wiata, czy moe zbliona do tej w innych krajach. Drugie wskazanie na analizy wchodzce w obszar norm spoecznych i mechanizmw wymiany, oparte na badaniach jakociowych, ktre mog sugerowa na kierunki interpretacji danych statystycznych. Zacznijmy od skali przywoujc przykady Stanw Zjednoczonych, a wic kraju bdcego dostawc znacznej czci treci kulturowych konsumowanych na caym wiecie i zarazem nadajcego ton dyskusji o prawie autorskim, oraz Szwecji, pastwa o wyjtkowym w skali wiata legalizmie obywateli, a jednoczenie jednego z czoowych krajw Europy jeli chodzi o powszechno internetu (84% mieszkacw kraju ma dostp do sieci szerokopasmowej). Informacji o ekonomii nieformalnej w USA dostarczaj wstpne wyniki prowadzonego m.in. przez Joe Karaganisa badania Copy Culture in the U.S. and Germany15, finalizowanego w chwili, gdy piszemy te sowa. Wyniki te zostay oparte na analizie danych z USA i pokazuj praktyki medialne Amerykanw, a take ich stosunek do prawa autorskiego i stopie przyzwolenia na jego przekraczanie. Najmocniejsza teza tego projektu daje si streci w jednym zdaniu: korzystanie z nieformalnego obiegu treci, ktre autorzy nazywaj (podkrelajc mglisto tego pojcia) piractwem, jest w Stanach Zjednoczonych powszechne. Okoo 46% dorosych mieszkacw USA kupowao, kopiowao lub pobierao z internetu nieautoryzowan muzyk, filmy lub programy telewizyjne. W grupie 1829 lat robio to a 70% populacji, w przedziale 3049 lat poowa. Autorzy pokazuj te, e intensywno tych praktyk jest umiarkowana, co wida po relatywnie maej wielkoci kolekcji pobranych plikw. Ponadto zaledwie 14% Amerykanw, czyli mniej ni jedna trzecia osb pobierajcych materiay audiowizualne z Sieci, przyznaje, e zdobyo w ten sposb wiksz cz swoich zbiorw audiowizualnych. Opracowanie sugeruje wic, e kupowanie i darmowy dostp nieformalny s aktywnociami komplementarnymi, a nie wzajemnie si wykluczajcymi. Zwaszcza, e pojawienie si legalnych usug streamingowych pozwalajcych na bezpatny dostp do treci wydaje si mie wpyw na spadek aktywnoci nieformalnych. Interesujco przedstawia si kwestia stosunku do korzystania
15 Copyright Infringement and Enforcement in the US. A Research Note, listopad 2011, http://piracy. ssrc.org/the-copy-culture-survey-infringement-and-enforcement-in-the-us.
16
z obiegu nieformalnego wrd rodziny i znajomych cho narusza to amerykaskie prawo, jest powszechnie akceptowane (75% i 56% akceptacji odpowiednio dla dzielenia si muzyk z rodzin i znajomymi oraz 70% i 54% w wypadku filmu). Jednak znacznie mniejszy jest poziom wsparcia dla umieszczania nieautoryzowanych plikw w internecie, gdzie moe je pobra kady wynosi jedynie 16%. Rwnie w Szwecji wymiana plikw cieszy si du akceptacj. Jak pokazuje opracowanie Mansa Svenssona i Stefana Larssona, oparte na badaniu przeszo tysica respondentw, w szwedzkim spoeczestwie brak norm, ktre ograniczayby nieformaln wymian treci. W tym zakresie praktyka Szwedw jest radykalnie odmienna od rozwiza prawnych badacze pisz o uderzajcej rozbienoci pomidzy spoecznymi normami dotyczcymi nielegalnej wymiany plikw z treciami chronionymi prawem autorskim, a oficjaln regulacj16. Analizujc zebrane odpowiedzi, powtpiewaj te, by trend ten mona byo odwrci, radykalizujc prawo. A jak wyglda skala nieformalnego obiegu w Szwecji? Jak pokazuje szwedzka edycja badania World Internet Project, z sieci wymiany plikw korzysta tam przynajmniej od czasu do czasu 24% internautw (czyli 20% populacji Szwecji). Odsetek ten jest wyranie wyszy wrd modych mczyzn. W raporcie czytamy: Tak jak blogowanie stanowi cz internetowej kultury modych kobiet, wymiana plikw stanowi cz kultury internetu modych mczyzn. Poowa mczyzn w wieku od 16 do 25 lat wymienia pliki, a kolejne 25% osb z tej samej grupy wiekowej robio to w przeszoci17. Inne opracowania pozwalaj lepiej zrozumie motywacje uczestnikw nieformalnego obiegu treci w internecie. Ian Condry w swoim etnograficznym opracowaniu dotyczcym fanw muzyki w USA i Japonii zwraca uwag na przekonanie osb pobierajcych treci z Sieci, e pienidze wydawane na pyty trafiaj gwnie do duych wytwrni i e uczestnictwo w cyrkulacji bezpatnej nie podwaa emocjonalnej wizi suchaczy z artystami. Pacenie postrzegane jest jako wyjtek, wybr etyczny ale zarazem wyznawane wartoci nie nakazuj potpiania cigania treci z Sieci18. Jeszcze silniejsze odrzucenie obiegu formalnego eksponuje David Novak w swej analizie przypadku world music, gdzie nakadajce si na siebie kategorie piractwa, zawaszczania, dzielenia si i bootlegowania stay si kluczowe dla etyki uczestnictwa w zjawisku World Music 2.0. Kryminalizacja piractwa proponowana przez prawo autorskie jest ju nawet nie odrzucana czy ignorowana, lecz odwracana. Osoby zajmujce si redystrybucj utrzymuj, e wolno dostpu zawsze pokonuje kontrol wasnoci i e prawdziwym przestpstwem byoby pozwolenie, by te nagrania pozostaway poza obiegiem. Argumentuj ponadto, e aktualne rozwizania branowe majce na celu
16 M. Svensson, S. Larsson, Social Norms and Intellectual Property, Llund University 2009, s. 59. 17 O. Findahl, Swedes and the Internet 2010, s. 48, www.iis.se/docs/soi2010_eng_web.pdf. 18 I. Condry, Cultures of Music Piracy: An Ethnographic Comparison of the US and Japan, International Journal of Cultural Studies, vol. 7, 2004.
17
wynagradzanie autorw s i tak w praktyce dysfunkcyjne, zwaszcza w odniesieniu do nieformalnych ekonomii regionalnych scen muzycznych19. Mechanizmem wymiany plikw zajmuje si te fiski badacz Alf Rehn. Analizujc organizacj jednej z nieformalnych grup zajmujcych si udostpnianiem chronionych prawem autorskich programw i gier, opisuje, jak realizuje ona zasady antropologicznej koncepcji ekonomii daru20. Rehn twierdzi, e elementem wymienianym podczas kadej publikacji programu jest honor i presti. Udostpniony, dziaajcy program wiadczy o sprawnoci i umiejtnociach tego, ktry umoliwi korzystanie z niego grupie. Posiadanie dziaajcej wersji wczeniej ni w wypadku innych grup jest powodem do dumy dla caej spoecznoci. Struktura grupy (podzia rl amicy zabezpieczenia, udostpniajcy gotowy plik na serwerze, rozsyajcy informacje o nowym programie), wpisane w ni narzdzia (serwery, programy) s elementami, ktre rwnie uczestnicz w procesie budowania i dzielenia si wartociami. Dlatego te kady udostpniony program podnosi presti jednostki w grupie i wzmacnia poczucie wsplnoty. I cho w naszym opracowaniu nie zajmujemy si oprogramowaniem, przywoujemy ten przykad, bo wskazuje on na potencjalnie istotny aspekt zjawiska, take w odniesieniu do podobnych grup zajmujcych si rozpowszechnianiem filmw. Jednak obraz wsplnoty mionikw filmw i muzyki, samych tworzcych system, w jakim podane treci kr najefektywniej, trzeba uzupeni o spojrzenie z innej perspektywy. Zesp badaczy z Hiszpanii, Niemiec i USA przeanalizowa dane na temat proporcji pomidzy cigajcymi a publikujcymi treci (jako tych drugich nie traktujc cigajcych, ktrzy udostpniaj cudze pliki) w dwch najpopularniejszych w momencie uruchomienia projektu serwisach: PirateBay i Mininova21. Okazuje si, e za 66% treci, generujcych pniej 75% cigni, odpowiada okoo 100 osb/grup osb. Podmioty publikujce treci w PirateBay i Mininovie dziel si na dwie grupy. Pierwsza to fake publishers umieszczajcy w sieciach wymiany plikw typu peer-to-peer faszywe, niezgodne z opisem pliki. To gwnie ludzie zwizani z organizacjami zwalczajcymi piractwo. Drug stanowi uytkownicy lub grupy uytkownikw, ktrzy umieszczaj w sieciach najbardziej podane treci i ktrzy ponosz najwiksze nakady, by je zdoby, a take najwicej ryzykuj. Dla nich podstawow motywacj s zyski finansowe gwnie z reklamy online, ale i z patnych kont dla osb, ktre pac za szybszy transfer plikw. Opracowanie pokazuje
19 D. Novak, The Sublime Frequencies of New Old Media, Public Culture, Volume 23, Number 3, 2011, s. 624. 20 A. Rehn, Electronic Potlatch. A study on new technologies and primitive economic behaviors, 2001; http://www.alfrehn.com/academic/page1/files/page1_4.pdf. 21 R. Cuevas i inni, Is Content Publishing in BitTorrent Altruistic or Profit-Driven?, Proceedings of the 6th International Conference on emerging Networking EXperiments and Technologies, 2010, http://e-archivo.uc3m.es/handle/10016/10116.
18
wic, e na pocztku acucha wymiany treci w sieciach nieformalnych dziaaj podobnie, jak w wypadku ekonomii formalnej osoby, ktre traktuj t aktywno jak prac i czerpi z niej dochody. Ten wtek z powrotem prowadzi nas ku odbiorcom i redystrybutorom treci, obsugiwanym przez grupy osb umieszczajce je w sieciach. Dlaczego sigaj po kanay nieformalne? Abigail de Kosnik w opracowaniu o prowokacyjnym tytule Piracy is the Future of Television przekonuje, e darmowo dostpu jest tu tylko jednym z czynnikw. Swj tekst zamyka stwierdzeniem: Wiele osb nie piratuje telewizji tylko dlatego, e to darmowe, lecz dlatego, e piractwo jest najatwiejszym, najprostszym i najbogatszym w opcje rodkiem umoliwiajcymi dostp do telewizji poprzez internet. W zwizku z postpujc migracj telewizji do internetu, ideaem byaby sytuacja, w ktrej brana telewizyjna chcc zaoferowa swoim klientom produkt najwyszej jakoci, wcza do swojej oferty cz korzyci oferowanych w modelu pirackim22. Zblionym tropem podaj Bodo Balazs i Zoltan Lakatos, analizujcy rodowisko wgierskich uytkownikw sieci BitTorrent i prezentujcy dane dotyczce popularnoci ciganych filmw. Biorc pod uwag warunki funkcjonowania kin na Wgrzech (kina dziaaj tylko w duych miastach, wywietlaj niewiele filmw krajowej produkcji), Balazs i Lakatos analizuj popularne cigane tytuy pod dwoma wzgldami: uzupeniania niedoboru oferty kinowej i jej zastpowania. Z ich bada wynika, e uytkownicy wgierskich sieci wymiany w wikszoci interesuj si filmami, ktre aktualnie nie s wywietlane w kinach23. Autorzy stwierdzaj, e to, co pojawia si w sieciach wymiany plikw jest zalene od lokalnego uwarunkowania i zapotrzebowania. W przypadku wgierskim oznacza to, e nie wszystkie filmy cignite za pomoc sieci peer-to-peer generuj straty w przemyle filmowym. Tym, co wyrnia wgierski projekt, jest metodologia realizacji badania autorzy pracowali w oparciu o histori pobra plikw z serwisw torrentowych, co pozwolio im na zestawienie ciganych tytuw z aktualn ofert kin. Z kolei Bart Cammaerts i Bingchung Meng zwracaj uwag, e piszc o nieformalnej cyrkulacji treci kulturowych, konieczne jest uwzgldnienie caego zespou czynnikw, take zmieniajcego si modelu konsumpcji i spadku wydatkw na rozrywk24. Jeszcze inn perspektyw badania skutkw ekonomicznych piractwa przyjmuje ze-
22 A. de Kosnik, Piracy is the Future of Television, s. 16, http://cms.mit.edu/news/2011/01/piracy_is_ the_future_of_televi.php. 23 B. Balazs, Z. Lakatos, P2P and cinematographic movie distribution in Hungary, 2010, http://www. aea-eu.com/2009Marseille/DOCUMENTS/Publication/Abstract/Bodo-Lokotos.pdf. 24 B. Cammaerts, B. Meng, Creative Destruction and Copyright Protection. Regulatory Responses to File-sharing, London School of Economics and Political Science, Department of Media and Communications, 2011; http://www.scribd.com/doc/51217629/LSE-MPPbrief1-creative-destruction- andcopyright-protection.
19
sp Joe Karaganisa w raporcie powiconym piractwu w krajach rozwijajcych si25. Jednym z kluczowych celw raportu jest zwrcenie uwagi na problem polityki cenowej. Jak pisz autorzy, na wzrost skali obiegu nieformalnego w Boliwii, Brazylii, Indiach, Meksyku, Rosji i RPA wpyw ma nie tylko szybki rozwj technologiczny (taniejcy sprzt, coraz atwiejszy dostp do szybkiego cza), lecz rwnie wysokie ceny treci. W opracowaniu porwnane zostaj nie tylko ceny bezwzgldne, lecz take relatywna sia nabywcza wspczynnik CPP, czyli comparative purchase power wyliczona w oparciu o dane Midzynarodowego Funduszu Walutowego. Raport ma uwiadomi Amerykanom (i szerzej mieszkacom krajw wysoko rozwinitych), ile w przeoeniu na dochody w innych czciach wiata kosztuj piracone produkty. Ten pomys atwo zaadoptowa do polskich warunkw, uwzgldniajc fakt, e w roku 2010 dochd GDP per capita wynis w USA 46 860 USD, a w Polsce 12 323 USD. Oznacza to, e aby wyliczy cen uwzgldniajc czynnik CPP, warto z metki w polskim sklepie naley pomnoy razy 3,8. Dla przykadu: 6 grudnia 2011 roku premier miao DVD z filmem Geneza planety map sklep internetowy Merlin.pl oferowa je w cenie 49,49 z. Ten sam tytu w amerykaskim sklepie internetowym Amazon.com, w ktrym, co ciekawe, pojawi si o tydzie pniej od wydania polskiego, kosztowa 16,99 USD, czyli ok. 56 z, a wic o 13% droej. Gdyby jednak uwzgldni si nabywcz, polska pyta kosztuje 188 z (prawie 57 USD), bo wydanie takiej kwoty jest dla Amerykanina rwnie odczuwalne jak blisko pidziesiciu zotych dla Polaka. Legalne uczestnictwo w kulturze jest dla przecitnego Polaka znacznie drosze ni dla przecitnego Amerykanina. Opracowanie wskazuje te na pozytywne aspekty cyrkulacji nieformalnej jako tej, ktra podnosi komfort funkcjonowania ludzi, ktrych nie sta na udzia w obiegu formalnym, ale te jako rda dostpu kreujcego potrzeby i pomagajcego w budowie brany rozrywkowej.
25 Media Piracy in Emerging Economies, red. Joe Karaganis, SSRC, 2010, http://piracy.ssrc.org/the-report/.
20
3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

W padzierniku 2010, podczas trzeciej konferencji Free Culture Research Conference, organizowanej przez Wolny Uniwersytet w Berlinie, Volker Grassmuck dokonujc przegldu dotychczasowych bada sieci wymiany plikw, stwierdzi: cho w cigu ostatniej dekady wymiana plikw staa si dla milionw ludzi elementem codziennej rutyny, uniwersum tych praktyk wci pozostaje terra incognita26. Grassmuckowi po czci chodzi o to, e temat ten jest rzadko reprezentowany w badaniach. Oraz o konsekwencje faktu, e przewaajca cz dotykajcych tej problematyki bada jest orem w walce rnych grup interesw. Wykadajc wasn perspektyw, Grassmuck proponuje potraktowanie wymiany plikw przede wszystkim jako praktyk spoecznych indywidualnych, podejmowanych na masow skal dziaa, ktre s zdolne wprawia w ruch i organizowa cz przepywu treci kulturowych w spoeczestwie. Taka perspektywa to dla nas punkt wyjcia. W niniejszym badaniu interesowao nas poszukiwanie nieformalnych trajektorii, po ktrych kr treci kulturowe wymieniane przez Polakw. Kierowaa nami potrzeba wyjcia poza nadreprezentowane w statystyce publicznej postrzeganie kultury wycznie przez pryzmat instytucji publicznych (rozumianych tu tak jak w ustawie o dziaalnoci instytucji kulturalnych: jako samorzdowe lub pastwowe podmioty zajmujce si upowszechnianiem kultury) i komercyjnych porednikw (czyli firm sprzedajcych treci kultury lub dostp do nich). Naszym celem byo take odejcie od sygnalizowanych we wstpie stygmatyzujcych okrele piractwa, dlatego jako podstaw przyjlimy koncepcj nieformalnej ekonomii mediw, zaproponowan przez Ramona Lobato, Juliana Thomasa i Dana Huntera. W artykule Histories of user-generated content: Between formal and informal media economies zwracaj oni uwag, e bdne jest zaoenie, i norm w kulturze jest produkcja i dystrybucja profesjonalna. Co wicej, w dobie internetu, podzia na profesjonalistw i amatorw staje si coraz bardziej nieprecyzyjny i kopotliwy std, jak uwaaj przywoani autorzy, bardziej efektywny wydaje si by podzia na formalne i nieformalne elementy przemysw medialnych. W lad za antropologicznymi i socjologicznymi tekstami powiconymi ekonomiom nieformalnym, definiujemy nieformalne systemy medialne jako takie, ktre w duej czci lub w caoci pozostaj poza zasigiem polityki pastwa, regulacji, opodatkowania oraz pomiarw. Nieformalna ekonomia mediw obejmuje niezwykle zrnicowan gam aktywnoci produkcyjnych (...) i rwnie duy zakres aktywnoci dystrybucyjnych, poczwszy od piractwa pytowego i sieci wymiany plikw, po handel uywanymi pytami CD, DVD i grami oraz ich prywatny import27.
26 V. Grassmuck, File-Sharing as Social Practice, 2010, s. 9; http://wikis.fu-berlin.de/download/attachments/59080767/Grassmuck-Paper.pdf. 27 R. Lobato, J. Thomas, D. Hunter, Histories of User-Generated Content: Between Formal and Informal
21
Signicie po kategorie formalnej i nieformalnej cyrkulacji mediw zwraca uwag na fakt, e relacje midzy nimi s dynamiczne, pewne praktyki oscyluj midzy jednym a drugim obiegiem. Przecie zdarza si, e treci kr w poprzek tego podziau (z jednej strony mamy przecie nieformalny obieg treci profesjonalnych np. w sieciach wymiany plikw, z drugiej instytucjonalizacj i komercyjne wykorzystanie treci wytwarzanych oddolnie, stanowice jedn z podstaw usug Web 2.0, ale bdce te coraz czciej praktyk stosowan w tradycyjnych mediach). Czasem te rnice midzy nimi s wrcz niezauwaalne dla uytkownikw treci bo jak wiele osb sprawdza na przykad, czy osoba, ktra umiecia dany materia w YouTube, jest wacicielem stosownych praw autorskich? Historia pojcia nieformalnej ekonomii mediw pokazuje problemy dotykajce wspczesnych bada kultury, czsto korzystajcych z narzdzi nieadekwatnych do analizowanej przez nie rzeczywistoci. Lobato, Thomas i Hunter przekadaj na sfer medialn pojcie ekonomii nieformalnej, ktre pojawio si na pocztku lat 70-tych w opracowaniach na temat rynku pracy w Afryce28. Studia powicone Kenii i Ghanie pokazyway, e aktywnoci o marginalnym z perspektywy zachodniej znaczeniu ekonomicznym jak handel uliczny, sprzeda uywanych rzeczy, uprawa rolin w miecie czy nieformalne poyczki stanowi podstaw produkcji czy wrcz podstaw funkcjonowania jednostek. Ekonomia nieformalna uciekajca regulacjom pastwowym, nieobjta badaniami, nieopodatkowana okazaa si by przynajmniej rwnie wana, jak ta oficjalna. Bez niej rejestrowany obraz ycia okaza si by dalece niepeny. Kolejny przeom w myleniu o sferze nieformalnej dokona si kilkanacie lat pniej, kiedy Saskia Sassen oraz Manuel Castells i Alejandro Portes pokazali, e ekonomia nieformalna nie jest wcale pozostaoci czasw przedindustrialnych, kopotliwym spadkiem, ktry zniknie wraz z kolejnymi etapami modernizacji, lecz raczej konstytutywn cech neoliberalnej restrukturyzacji29. Udowodnili, e wizanie ekonomii nieformalnych wycznie z krajami rozwijajcymi si jest bdem, bo kluczowe w gospodarce neoliberalnej niewielkie firmy s sabo kontrolowalne i zachodzi w nich mnstwo zjawisk nieformalnych: zatrudniania bez umw, naginania tych umw, ukrywania dochodw itp. W skrcie: pokazali, e ekonomia nieformalna w tym samym stopniu, w jakim naley do przeszoci i spoeczestw rozwijajcych si, jest obecna
Media Economies, s. 2; http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1749803. 28 International Labour Organizarion, Incomes and equality: a strategy for increasing productive employment in Kenya, International Labour Office: Geneva 1972; K. Hart, Informal income opportunities and urban employment in Ghana, Journal of Modern African Studies, 11(1)/1973, ss. 61-89. 29 S. Sassen, New York Citys Informal Economy, ISSR working papers, 4(9), Institute for Social Science Research, UCLA 1988; M. Castells, A. Portes, World underneath: The origins, dynamics, and effects of the informal economy [w:] The informal economy: studies in advanced and less developed countries, red. A. Portes, M. Castells, L. A. Benton , Baltimore: Johns Hopkins University Press 1989, ss. 11-40.
22
w krajach wysoko rozwinitych. Opozycja formalnoci i nieformalnoci nie suy wic do oddzielania krajw wysoko rozwinitych od rozwinitych sabiej, albo silniej od mniej urynkowionych, lecz s to dwa wymiary analityczne. Wypada tu doda kilka zda przedstawiajcych polski kontekst omawianej kwestii. W roku 1989, po upadku PRL-u, polsk debat publiczn zdominowa pogld, e dziaania nieformalne s wstydliw zaszoci, efektem demoralizacji przez system, w ktrym nie mona byo funkcjonowa inaczej. W sferze prywatnej ta zmiana nie bya jednak a tak radykalna mona mwi raczej o konflikcie i napiciach pomidzy rnymi systemami wartoci, koncentrujcymi si bd na indywidualnej uytecznoci, bd na interesie publicznym, chronionym m.in. przez system prawny. Drugi wariant oznacza kapitalistyczn modernizacj majc sprawi, e nieformalno postrzegana jako patologia znika. To mylenie zdeterminowao te dyskusj o piractwie jako pozostaoci czasw, kiedy dziaania nieformalne wypeniay luk pozostawion przez sfer formaln, zagospodarowan przez usugodawcw. Skoro w obiegu formalnym pojawili si dostarczyciele brakujcych produktw (take kulturowych), to obieg nieformalny skazany jest na marginalizacj. Co, co kiedy byo waloryzowanym pozytywnie drugim obiegiem, w nowym ustroju stao si dziaaniem napitnowanym przez oficjalny dyskurs. Coraz czciej widzimy jednak, e sytuacja w czym bez wtpienia ogromny udzia ma upowszechnienie si internetu jest odwrotna: dziaania pozostajce poza kontrol pastwa oraz rynku (czyli podmiotw komercyjnych) znw stanowi istotny element naszych codziennych praktyk. Take w krajach najwyej rozwinitych jak pokazalimy w poprzednim rozdziale na skal masow obserwujemy praktyki kulturowe pod pewnymi wzgldami bliskie zachowaniom mieszkacw PRL-u. Naley te pamita, e analizowane przez nas praktyki nie ograniczaj si dzi do sfery internetu. Wystarczy wspomnie o kwestii powszechnego niepacenia przez Polakw abonamentu RTV30. W przypadku kadej niepaccej osoby ogldanie telewizji zostaje w gruncie rzeczy zepchnite do sfery nieformalnej i nieautoryzowanej. I podobnie jak z piractwem, analiza zjawiska w kategoriach czysto prawnych utrudnia zrozumienie powodw, dla ktrych Polacy postpuj tak, a nie inaczej. To zreszt kolejny przyczynek do dyskusji o zmianie relacji pomidzy ustanawiajcym standardy centrum i naladujcymi je peryferiami. Innym jest emanacja tego podziau na rne typy praktyk nieformalnych. Kiedy odnosz si one np. do dziaa kojarzonych z underclass, pracy na czarno, to zjawiska te mog by pitnowane jako negatywne przez dominujcy dyskurs. Gdy odnosz si do pracy niematerialnej, zwaszcza dziaa z udziaem nowych technologii, nakierowanych na wytwarzanie innowacji brak formalnych powiza staje si elementem dyskursu o kapitale spoecznym, zaufaniu i elastycznoci. Nie jest
30 2/3 Polakw nie paci abonamentu RTV, Wirtualne media, 5 stycznia 2012; http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/2-3-polakow-nie-placi-abonamentu-rtv#.
23
problemem, lecz atutem elementem przedsibiorczoci, ale te postaw obywatelsk. Czym, czego pastwo nie chce ju kara, lecz co prbuje stymulowa. Takie podejcie jest dzi jednak pozbawione jakiegokolwiek uzasadnienia poza stwarzaniem przez dyskurs relacji wadzy. W spoeczestwie wiedzy manipulacja symbolami i wytwarzanie nowych idei jest bowiem udziaem nie tylko uprzywilejowanych31. Polski kontekst jest dla nas wany jednak nie tylko w ujciu historycznym. Jest te kluczowy dla refleksji nad podjt tu przez nas prb zmiany spojrzenia na praktyki spoeczno-kulturowe, zgodnie z perspektyw badawcz proponowan przez Grassmucka32. Jakie s najwaniejsze obszary ich zmian, spowodowanych rozwojem usieciowionych technologii cyfrowych, na czele z internetem i umoliwianymi przeze usugami? Na ile powszechny dostp do zdecentralizowanej sieci komunikacyjnej, w ktrej zanika podzia na nadawcw i odbiorcw, rzeczywicie rozmy podziay na producentw i konsumentw? Jeli chodzi o Polsk, jak wspominalimy ju we wprowadzeniu, dostpne statystyki dowodz, e skala tego rozmycia nie jest dua. Wedug World Internet Project Poland 2011, komentarze w serwisach spoecznociowych w cigu ostatniego roku wpisa niespena co pity internauta (co trzeci w wieku do 24. lat). Ale ju komentarze na blogach zamieci zaledwie co dwudziesty. Wasnego bloga lub recenzje publikowane w innych miejscach w sieci pisa zaledwie co pidziesity33. A to przecie nie s najbardziej wymagajce formy aktywnoci twrczej. Podobne wyniki mona odnale w Diagnozie Spoecznej, gdzie regularne prowadzenie bloga lub strony internetowej (zamieszczenie lub modyfikacja wpisu) albo publikacj w internecie wasnych tekstw, muzyki czy grafik deklaruje w ostatnich latach nie wicej ni 8% internautw i wskaniki te nie rosn w kolejnych edycjach badania34. Nie dezawuujc znaczenia moliwoci, ktre internet stwarza dla oddolnej twrczoci i innych aktywnoci, chcemy przyjrze si temu, jak oferowane przeze moliwoci wpyny nie na twrczo, ale na dziaania zwizane z konsumpcj treci. Dlatego uzasadnione wydaje nam si przeniesienie na ten obszar terminu Yochaia Benklera peer production, opisujcego produkcj radykalnie zdecentralizowan, opart na wsppracy i niewasnociow, w ktrej rozproszone i luno powizane ze sob jednostki dziel si zasobami oraz wynikami produkcji, a wsppracuj, nie polegajc ani na sygnaach rynkowych, ani na poleceniach kierownikw35. Benkler zwraca uwag, e internet pozwoli ludziom pracowa wsplnie bez porednictwa rynkw i firm my chcemy pokaza, e te same zmiany, kt31 Por. M. Lazzarato, Praca niematerialna, prze. . Biskupski, [w:] Robotnicy opuszczaj miejsca pracy, Muzeum Sztuki w odzi 2010. 32 V. Grassmuck, dz. cyt. 33 World Internet Project Poland 2011, dz.cyt., s. 62-65. 34 D. Batorski, dz.cyt., s. 308. 35 Y. Benkler, Bogactwo sieci, prze. R. Prchniak, Warszawa: WAiP 2008, s. 76.
24
re wpyny na proces produkcji, dotkny take reprodukcji i redystrybucji dbr w Sieci. A take recenzowania i rekomendacji, bo jak pisze Lev Manovich, mamy do czynienia z nowymi rodzajami komunikacji, w ktrych zazwyczaj trudno wyranie oddzieli od siebie
tre, opini i rozmow36. W sytuacji, w ktrej odbiorca sprawuje pen kontrol nad treci moe j kopiowa i redystrybuowa wymieniany obiekt medialny moe bowiem zrasta si z komentarzami i opiniami, czasem by nawet w pierwszej kolejnoci pretekstem do ich prowadzenia. Chcc stosowa terminologi Benklera naszym zdaniem skutecznie opisujc mechanizm wytwarzania i utrzymywania nowych obiegw kultury naley zaoy, e nowa infrastruktura dystrybucji treci, nowe jej obiegi s spoecznie produkowane. Opisujemy wic spoeczne, a moe raczej techno-spoeczne sieci wymiany treci kulturowych, w ktrych zachodz radykalnie zdecentralizowane, oparte na wsppracy i niewasnociowe praktyki reprodukcji, redystrybucji i rekomendacji. W ich ramach jednostki dziel si swoimi zasobami jak robiy to rwnie przed powstaniem i upowszechnieniem internetu. Dzi jednak skala tej wymiany ma wymiar przemysowy (wczeniej obsugiwany take przez zorganizowany obieg nielegalny), a jednostki biorce udzia w procesach wymiany czsto nie s ze sob powizane w aden sposb. To istotna zmiana w stosunku do innych ekonomii nieformalnych, czsto silnie poczonych wiziami spoecznymi. W obserwowanych przez nas procesach wymiany bywaj one wane przecie treci kr te wrd znajomych i rodziny. Ale transakcje wymiany zachodz rwnie pomidzy osobami, ktre w ogle si nie znaj i ktre pozostaj dla siebie nawet nie anonimowe, a czsto po prostu niewidoczne (jak w sieciach peer-to-peer, w ktrych kolejni uczestnicy wymiany s symbolicznie uwidaczniani w postaci liczby seeds, osb udostpniajcych treci brak jednak jakiejkolwiek interakcji, a nawet informacji od kogo plik jest pobierany). Funkcj porednika peni atwo dostpna i atwa w uyciu infrastruktura, na ktr skadaj si cza internetowe i darmowe oprogramowanie. Te sprawiaj, e wysiek ponoszony przez jednostk jest znikomy. Warto w tym miejscu wspomnie o potencjalnie podnej, cho zarazem ryzykownej w interesujcym nas kontekcie, wanej dla bada etnograficznych koncepcji daru, ktr dzi prbuje si czy z myleniem w kategoriach sieci. Alain Caille pisze wrcz: Relacje sieciowe to relacje daru - wskazujc, e to dar buduje sieci spoeczne, a reprodukcja tych sieci pomaga wytwarza w nich zaufanie37, bdce kategori ogromnie istotn w perspektywie ekonomii nieformalnej. Ale czy rwnie istotn w nieformalnej ekonomii mediw? Mona zastanawia si, czy w sieciach wymiany plikw, nie mamy do czynienia z dwojak logik daru. Pierwsza dotyczy bezporednich kontaktw, gdy pozyskany plik, nawet jeli nie
36 L. Manovich, Praktyka (medialnego) ycia codziennego, Kultura popularna nr 4/2009, s. 77. 37 A. Caille, Gift, [w:] The Human Economy, red. K. Hart, J.-L. Laville, A.D. Cattani, Cambridge: Polity 2010, s. 183.
25
posiada wartoci materialnej, jest darem o wartoci emocjonalnej, ale czasem te wartoci zbudowanej na kompetencji (rnego typu - od niezbyt istotnej w wietle wynikw naszego badania technicznej umiejtnoci pozyskania pliku, po kulturowe kompetencje wyboru tego, a nie innego utworu). Druga, w ktrej zaufanie jest funkcj oprogramowania, dbajcego o anonimowo uczestnikw wymiany, odwraca sytuacj - to nie dar stwarza sie, lecz sie stwarza dar. W tej logice uczestnikom wymiany bliszy jest wasny interes i brak zobowiza. Wydaje si, e ta podwjna logika obiegu nieformalnego to jeden z moliwych kierunkw dalszych eksploracji - bo przecie kategoria daru zawsze podwaaa opozycj pomidzy dziaaniem dla siebie i na rzecz innych. Idc dalej, warto zastanowi si, na ile nieformalny obieg zaporedniczony przez oprogramowanie jest nieformalny w ten sam sposb, jak wymiana nie zaporedniczona przez kod. Lawrence Lessig pisa, e kod wypiera dzi prawo38 - w nieformalnym obiegu treci kulturowych poniekd je zastpuje. Bo cho wymiana dokonuje si nierzadko poza kontrol prawa, to jej forma jest cile okrelona przez kod, czsto oferujcy po prostu lepsze warunki dostpu ni obieg tradycyjny (ale te ewoluujcy pod wpywem prawa, czego przykadem mog by sdowe problemy serwisu Napster i rozwj sieci wymiany plikw kolejnej generacji, nie korzystajcych z porednictwa centralnego serwera). Uczestnicy tej sfery nie musz improwizowa - bo wszystko jest ustalone przez twrcw programu lub usugi. Nie maj te poczucia uczestnictwa w pewnym porozumieniu opartym na wzajemnym zaufaniu, bo stopie anonimowoci jest wysoki, a zaufanie jest w pewnym sensie funkcj oprogramowania. Nie wykonuj niemal adnej pracy, ich wkad jest bliski zeru. Czy wic ahierarchiczono tych relacji nie jest tylko ahierarchicznoci zwizan z infrastruktur internetu, ale w istocie stanowic podstaw instytucji regulujcej dostp w sensie bliszym tradycyjnemu, ni nam si wydaje? To kolejne z moliwych do stawiania pyta. Naley wreszcie wspomnie o strefie relacji towarzyskich, w ktrej wi ma charakter minimalny, wynikajcy z samego faktu potwierdzenia tej relacji za pomoc odpowiedniej funkcjonalnoci serwisu spoecznociowego. Nastpnie podstawow praktyk utrzymujc wi jest wymiana recenzji i rekomendacji, lub te samych treci. Polskie prawo autorskie, w ktrym jedn z kategorii gwarantujcych dozwolony uytek utworu jest stosunek towarzyski, ma problem ze zmieniajcymi si formami tych relacji39. I nie chodzi nam o przypadki skrajne, gdzie wymian w anonimowej sieci peer-to-peer prbuje si definiowa jako relacj towarzysk. Raczej o sytuacj, w ktrej bardzo lune sieci spoeczne s utrzymywane czsto nie dziki tradycyjnym relacjom towarzyskim, ale za spraw wymiany treci, stanowicych w tych sieciach nowy rodzaj spoecznego kleju.
38 L. Lessig, Wolna kultura, Warszawa: WSiP 2005, s. 180. 39 Por. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
26
Wrmy jednak do obiegw formalnych i nieformalnych. W jakich relacjach do obiegu formalnego pozostaj praktyki nieformalne? Jak wiemy ju z lekcji ekonomii nieformalnej w dynamicznych i zoonych. Dlatego warto odwoa si do jeszcze jednego pojcia wskazujcego na niejednoznaczno tych zwizkw. To zaproponowany przez Mirko Tobiasa Schaefera termin rozszerzone przemysy kulturowe (extended culture industries). Rozszerzone przemysy kulturowe charakteryzuj si dynamicznymi interakcjami wszystkich uczestniczcych stron. Procesy produkcji zostaj nie tylko rozszerzone na uytkownikw ktrzy zawaszczaj teksty medialne i produkty (starego) przemysu kulturowego, ale zachodz te zupenie niezalenie od tradycyjnych kanaw produkcji i dystrybucji. Moemy wic uzna, e now kultur konstytuuj nowe projekty i zawaszczanie starych treci, rozwijajce si wzdu linii akumulacji, tworzenia i archiwizowania, poczwszy od przemysw kultury, po ich obrzea i poza nie40. Co istotne, w aktywnociach rozszerzonych przemysw kulturowych znajduj si nie tylko tworzenie i przetwarzanie treci, lecz take interesujce nas tutaj archiwizowanie, przez ktre Schaefer rozumie organizacj, przechowywanie i dystrybucj artefaktw cyfrowych41. Koncepcja Schaefera rozszerza wic mylenie o uczestnictwie w kulturze i kulturze uczestnictwa, susznie wskazujc, e skoro penione przez uytkownikw i podmioty komercyjne funkcje s elastyczne i wymienne, to komercyjni producenci rwnie uczestnicz w kulturze. Uczestnictwo nie moe by przypisywane jedynie uytkownikom wchodzcym w kontakt z mediami i przeciwstawiajcym si dominujcemu dostarczycielowi treci. Oryginalny producent oraz inne podmioty komercyjne ktre s albo aktywnie zaangaowane w proces modyfikacji oryginalnego projektu, albo czerpi korzyci z jego efektw s take czci kultury uczestnictwa42. Co wicej, jak wskazuje Schaefer, oprcz uczestnictwa bezporedniego, wanym elementem wspczesnej kultury jest uczestnictwo porednie, np. wynikajce nie ze wiadomych wyborw uytkownikw, lecz z rozwiza zaimplementowanych w oprogramowaniu (jak w wypadku wzmiankowanych wczeniej sieci peer-to-peer, w ktrych osoby cigajce treci z komputerw innych udostpniaj swoje zasoby w sposb automatyczny). Z tej perspektywy uczestnictwo w kulturze obejmuje relacje rnych podmiotw, konstytuowane w oparciu o wymieniane przez nie treci. Te rne obiegi treci w formatach cyfrowych splataj si ze sob wszystkie stanowi bowiem cz codziennego funkcjonowania ich uytkownikw. Uwaamy, e rol badaczy nie jest ocenianie, ktre z nich
40 M.T. Schaefer, Participation inside? User activities between design and participation [w:] Digital Material. Tracing New Media in Everday Life and Technology, red. M. van den Boomen, S. Lammes, A.-S. Lehmann, J. Raessens, M.T. Schaefer, Amsterdam: Amsterdam University Press 2009, s. 150. 41 M.T. Schaefer, dz.cyt., s. 149. 42 M.T. Schaefer, dz.cyt., s. 153.
27
s wane, a ktre nie. Jak pisz Lobato, Thomas i Hunter, nieformalne systemy medialne nie mog by analitycznie gettoizowane przeciwnie, naley je wprowadzi do gwnego nurtu bada nad mediami i komunikacj, gdzie mog suy jako podstawa do analiz porwnawczych43. Dlatego pracujc nad tym projektem, przyjlimy tak a nie inn perspektyw teoretyczn kwestionujc podejcie normatywne, skoncentrowanym na tym, co sformalizowane, profesjonalne, ale te twrcze.
43 R. Lobato, J. Thomas, D. Hunter, dz.cyt., s. 4.
28
4. Metodologia badania
W ramach projektu przeprowadzilimy dwa badania sondaowe. Pierwszym z nich, majcym charakter pilotaowy, byo oglnopolskie badanie, oparte na osobistych wywiadach wspomaganych komputerowo (CAPI Computer Assisted Personal Interviewing), przeprowadzone w dniach 19.0526.05.2011 przez firm Millward Brown SMG KRC na reprezentatywnej dla populacji Polski prbie 1004 osb w wieku powyej 15 lat44. Celem pilotau byo zbadanie skali nieformalnego obiegu treci takich jak ksiki, muzyka i filmy w formatach cyfrowych w Polsce, zarwno wrd uytkownikw internetu jak i osb z niego niekorzystajcych. Pragnlimy rwnie zebra dane pozwalajce wstpnie porwna rwnoleg aktywno w obiegu formalnym i nieformalnym. Badanie pilotaowe skadao si z trzech grup pyta. Pierwsza dotyczya korzystania z formalnego obiegu zakupu treci w postaci fizycznej lub cyfrowej. Druga cz dotyczya poyczania i kopiowania treci, jako prostych wskanikw udziau w obiegu nieformalnym. Trzecia cz badaa w sposb bardziej szczegowy aktywno zwizan z treciami w postaci cyfrowej. Jedna z podstawowych hipotez badawczych dotyczya kwestii istnienia obiegu nieformalnego treci w postaci cyfrowej poza internetem opartego na wymianie fizycznych nonikw z plikami. Analiza wynikw dowioda jednak, e nieformalny obieg treci cyfrowych poza internetem jest zjawiskiem marginalnym. Dlatego badanie gwne, gbiej wnikajce w mechanizmy pozyskiwania i rekomendacji treci, zostao przeprowadzone przez internet, i obejmowao wycznie osoby korzystajce z internetu. Przyjlimy bowiem zaoenie, e tylko w Sieci istnieje interesujcy nas nieformalny obieg treci cyfrowych. Byo to badanie sondaowe przeprowadzone metod CAWI (Computer Assisted Web Interviewing) na grupie 1283 osb. Realizacja badania przypada na dni 20.0902.10.2011. Tosamo wszystkich respondentw zostaa wczeniej zweryfikowana offline (badani byli rekrutowani przy okazji wywiadw bezporednich). Warunkiem przystpienia do panelu by stay dostp do internetu w gospodarstwie domowym oraz korzystanie z internetu i poczty e-mail przynajmniej kilka razy w tygodniu. Respondenci otrzymali wynagrodzenie za czas powicony na wypenienie ankiety. Badanie przeprowadzono na losowej prbie oglnopolskiej, a struktura demograficzna analizowanego zbioru jest reprezentatywna dla populacji polskich internautw (wg wynikw Nettrack) pod wzgldem pci, wieku (1650 lat), wyksztacenia i miejsca zamieszkania. Przyjmujc wczeniejsze zaoenia dotyczce wieku i liczc si z ograniczeniami dotyczcymi metodologii (badanie prowadzone online wrd aktywnych internautw), mona przyj,
44 Wzory kwestionariuszy oraz pene tabele wynikowe mona pobra ze strony http://obiegikultury. centrumcyfrowe.pl.
29
e demograficznie objlimy Polakw i 45% internautw w wieku od 15 do 50 lat. wiadome zawenie prby w wypadku drugiego etapu badania pozwolio na dotarcie do grupy reprezentatywnej dla populacji aktywnych internautw do lat 50. (ograniczenie wiekowe wynika z faktu, e wrd osb powyej 50. roku ycia procent takich osb radykalnie maleje). Okrelone kryterium, tj. regularne korzystanie z internetu i dostp do staego cza, pozwolio wyeliminowa osoby, ktrym jedynie zdarza si korzysta z Sieci. Ankietowani posuguj si internetem na co dzie, a ich decyzja o przystpieniu do panelu badawczego prawdopodobnie wiadczy rwnie o tym, e z komputera i internetu korzystaj sprawnie. Ma to co pokaemy ogromne konsekwencje dla ich praktyk kulturowych, a rwnoczenie zaburza obraz, do ktrego przywyklimy w polskich badaniach. Okazuje si bowiem, e np. wykazane przez nas w dalszej czci raportu zrnicowanie pomidzy poszczeglnymi grupami wiekowymi w caej populacji, ale te wrd szeroko rozumianych internautw radykalnie wpywajce na intensywno uczestnictwa zarwno w obiegu formalnym, jak i nieformalnym, wrd aktywnych internautw w duej czci traci na znaczeniu. W drugiej fazie naszego badania skupilimy si wic nie na zasigu praktyk zwizanych z nowymi obiegami treci (co zostao przez nas zbadane w badaniu pilotaowym), lecz na opisaniu charakteru tych praktyk w tej czci spoeczestwa, ktra ma szans aktywnie i regularnie bra udzia w nieformalnych obiegach treci. Badanie miao charakter ilociowy, gdy kluczowe wydaje nam si uzyskanie obrazu powszechnoci praktyk (dbajc jednoczenie o moliwie precyzyjne ich rozrnienie). Uznalimy, e pozwoli nam to wychwyci zarysy mechanizmw kulturowych oraz do pewnego stopnia take sposoby racjonalizacji uczestnictwa w nich ale przede wszystkim umoliwi oszacowanie skali tego uczestnictwa oraz zwizku z innymi aktywnociami kulturowymi. Zaleao nam na sporzdzeniu moliwie najpeniejszego obrazu nieformalnego obiegu treci kulturowych w Polsce. Staralimy si jednak zachowa eksploracyjny charakter badania nie tylko sprawdza zaoone przez nas tezy, lecz raczej zbiera dane i pniej je interpretowa. Mamy jednak wiadomo ogranicze wynikajcych ze zdecydowania si na badanie ilociowe umoliwiajce weryfikacj stawianych hipotez i sprawdzenie adekwatnoci konstruowanych modeli, ale dajce ograniczone moliwoci uzyskania informacji o tym, jak rzeczywisto postrzegaj biorce w badaniu osoby (przy zaoeniu, e ich perspektywa nie musi by zbiena z perspektyw przyjt przez badaczy). Przekonalimy si o tym np. prbujc zrekonstruowa modele krenia rekomendacji pomidzy poszczeglnymi osobami w maych sieciach spoecznych stworzenie takich modeli na podstawie ankiet okazao
30
si niemoliwe. Mamy te wiadomo towarzyszcego posugiwaniu si statystyk ryzyka tworzenia iluzji optycznych45, mylenia w kategoriach nazbyt monolitycznych poj i uoglnie formuowanych na podstawie danych, ktre by moe daj si interpretowa w inny sposb. Tym bardziej traktujemy opisane tu przedsiwzicie jako budowanie kontekstu dla kolejnych projektw badawczych - etap, ktry w przyszoci zostanie uzupeniony np. badaniem etnograficznym i pogbion analiz dyskursu towarzyszcego wymianie treci w formatach cyfrowych, ale te analiz ekonomiczn obiegu nieformalnego treci.
4.1 Formalne i nieformalne sposoby pozyskiwania treci

Podstawowym celem naszego badania byo opisanie rnych obiegw treci, w szczeglnoci treci cyfrowych. W tym celu rozrnilimy szereg sposobw zdobywania treci. To poyczanie - nieformalne, czyli np. od znajomych, ale te formalne - z bibliotek lub wypoyczalni komercyjnych. Stosunkowo nowym sposobem wejcia w posiadanie treci, o ktry pytalimy, jest te kopiowanie, bdce efektem atwoci wykonywania kopii cyfrowych zamiast poyczania (kopiowanie plikw znajomym na noniki fizyczne - pyty, pendrivey, itd.). Cho warto te dwie formy cyrkulacji treci rozrnia, to naley pamita, e poyczanie czsto wie si z kopiowaniem. Szczeglnie istotn rol w tym raporcie odgrywaj jednak sposoby zdobywania treci specyficzne dla internetu. To ciganie/pobieranie, rozumiane jako pobieranie z internetu plikw z treciami i przechowywanie ich na dysku twardym komputera lub innym noniku. Jako ciganie rozumiemy pobieranie plikw ze stron internetowych (w tym serwisw dedykowanych udostpnianiu plikw, jak chomikuj.pl czy rapidshare.com), ale te korzystanie z sieci wymiany plikw peer-to-peer. Takie sieci opieraj si na korzystaniu ze specjalnego oprogramowania, ktre sprawia, e uytkownik pobiera treci z komputerw innych uytkownikw Sieci, a rwnoczenie udostpnia im treci ze swojego komputera. Uytkownicy pozostaj dla siebie anonimowi. Odrbn kategori jest streaming/przekaz strumieniowy, wykorzystywany m.in. przez serwisy takie jak YouTube czy radia internetowe. Pozwala on na odbir treci, ale bez zapisywania plikw na wasnym noniku - czyli na uytkowanie, ale nie posiadanie. Rozwizanie to dotyczy przede wszystkim przekazu muzyki i filmw, cho w pewnym stopniu dotyczy te ksiek, czego przykadem moe by serwis Google Books. Przekaz strumieniowy jest wykorzystywany do publikacji zarwno treci profesjonalnych tak legalnych jak i publikowanych w sposb nieautoryzowany oraz treci amatorskich, tworzonych przez uytkownikw. Dobrym przykadem s serwisy wideo takie jak YouTube lub Vimeo, w ktrych
45 P. Saukko, Metodologie dla studiw kulturowych. Podejcie integrujce, tum. M. Bobako, [w:] Metody bada jakociowych, tom 1, red. N.K. Denzin, Y.S. Lincoln, Warszawa: PWN 2010, ss. 493-494.
31
mona znale wszystkie trzy rodzaje treci. Specyficzn grup serwisw streamingowych s serwisy VOD (video on demand) zawierajce wycznie legalne (patne i nieodpatne) treci, jak Ipla.pl czy Iplex.pl. Punktem odniesienia dla nas bya podstawowa forma udziau w obiegu formalnym treci, jakim jest ich kupowanie. Natomiast stosunkowo niewiele uwagi powicilimy konsumpcji treci pochodzcych z masowych mediw nadawczych, np. telewizji. Wrd wymienionych form zdobywania treci niektre s w oczywisty sposb zwizane z obiegiem formalnym przede wszystkim kupowanie treci. Z drugiej strony ciganie z sieci peer-to-peer to przykad praktyk w ramach nieformalnego obiegu treci. Istnieje jednak rwnie szereg praktyk, ktre maj charakter hybrydowy. Przykadem moe by ogldanie w streamingu nieautoryzowanych treci lub kopiowanie treci w punkcie ksero. W obu przypadkach jednostkowa praktyka o wyranie nieformalnym charakterze jest umoliwiona i wspierana przez komercyjnego porednika, funkcjonujcego w sferze formalnej na przykad jako podmiot gospodarczy. Kwalifikujemy te przypadki jako nalece do obiegu nieformalnego, bowiem kluczowa jest dla nas perspektywa uytkownikw. Z tej perspektywy praktyki podejmowane z pomoc porednikw maj charakter nieformalny. Istotnym wyrnikiem w przypadku serwisw sieciowych oferujcych treci w streamingu jest fakt, e dostp do nich jest bezpatny (treci kupowane online s osobn kategori, zaliczan do obiegu formalnego). Naley przy tym podkreli, e rozrnienie na formalne i nieformalne do pewnego stopnia pokrywa si z podziaem na obieg rynkowy i nierynkowy. Nierynkowy charakter wielu praktyk, nawet jeli s one do pewnego stopnia sformalizowane, jest powodem, dla ktrego uwzgldniamy je w naszych badaniach. Kolejn kwesti jest rozrnienie praktyk oraz obiegw legalnych i nielegalnych. Jak ju wspominalimy we wprowadzeniu, kwesti legalnoci praktyk zdobywania treci bierzemy do pewnego stopnia w nawias. A przede wszystkim przyjmujemy, e uczestnictwa w zidentyfikowanych przez nas nieformalnych obiegach treci nie naley utosamia z dziaalnoci nielegaln. Po pierwsze dlatego, e we wszystkich tych obiegach s udostpniane i zdobywane rwnie treci legalne udostpnione przez podmioty posiadajce do nich prawa autorskie i wykorzystywane na przykad w ramach dozwolonego uytku. Po drugie, ze wzgldu na fakt, e istniej spory interpretacyjne co do legalnoci cigania plikw z Sieci w wietle polskiego prawa, nawet jeli cigana tre zostaa udostpniona w sposb nieautoryzowany bd nielegalny (to ciganie treci jest uwaane za podstawow praktyk pirack). Wreszcie naley odrni dwa typy korzystania z cyfrowych treci w Sieci po pierwsze, wymian treci w sieciach typu peer-to-peer oraz ich ciganie z serwisw z plikami typu Chomikuj czy Rapidshare i, po drugie, korzystanie z treci dostpnych online w streamingu. W drugim wypadku dua cz materiaw jest udostpniana legalnie lub
32 5. Polacy i obieg nieformalny
te funkcjonuje w szarej strefie. Przykadowo, z miniraportu firmy TubeMogul z 2010 roku wynika, e wrd pierwszej setki najpopularniejszych nagra w serwisie YouTube blisko 35% to materiay sklasyfikowane jako nieoficjalne/pirackie (profesjonalne treci zamieszczane w serwisie przez osoby, ktre nie maj do nich praw), 43% to treci udostpnione legalnie przez komercyjne podmioty i profesjonalnych twrcw, a 17% treci stworzone przez uytkownikw46. Niemniej brak precyzyjnych danych dotyczcych stanu prawnego treci, pozwalajcych oceni obiegi nieformalne pod ktem legalnoci praktyk. Uzyskanie takich danych wymagaoby poczenia sondau z inwentaryzacj treci pozyskiwanych przez respondentw, a nastpnie ocen ich stanu prawnego co jest zreszt praktycznie niemoliwe do wykonania. Ta niepewno co do stanu prawnego zdobywanych treci jest zreszt charakterystyczna dla perspektywy uytkownikw co potwierdza analiza postaw internautw wobec cigania, prezentowana w czci 6.8. Naley wic mie wiadomo, e zoono rnych obiegw, form zdobywania i konsumpcji treci moe prowadzi do sytuacji, gdy respondent niewiadomie bdnie zakwalifikuje swoje dziaania do proponowanych przez nas kategorii (co wymaga na przykad rozrniania stron do cigania plikw i sieci peer-to-peer). Zrozumienie kategoryzacji rnych nieformalnych obiegw treci wymaga wiedzy o technicznych aspektach funkcjonowania treci w Sieci. To powd, dla ktrego wyniki mog by do pewnego stopnia nieprecyzyjne. W szczeglnoci zakadamy, e osoby niekorzystajce z internetu, ale korzystajce w sposb zaporedniczony z treci pozyskanych z Sieci, mog nie zawsze poprawnie deklarowa udzia w nieformalnych obiegach treci cyfrowych.
46 YouTubes Top 100 by Type, http://www.tubemogul.com/research/report/31.
5. Polacy i obieg nieformalny
33

Przeprowadzone przez nas badanie pilotaowe miao na celu wstpne okrelenie rozmiaru i charakteru nieformalnego obiegu treci, oraz zidentyfikowanie rnic w aktywnoci kulturowej midzy internautami i osobami niekorzystajcymi w Sieci. Chcielimy w szczeglnoci sprawdzi, na ile nieformalny obieg jest zjawiskiem sieciowym, a na ile istnieje take poza Sieci. Zaleao nam rwnie na podstawowych danych pozwalajcych porwna obieg formalnym z nieformalnym i oceni, na ile te dwa obiegi si nakadaj a na ile s rozczne.
5.1. Skala obiegu formalnego i nieformalnego

Gwnym celem badania pilotaowego byo zrozumienie skali uczestnictwa Polakw w formalnym i nieformalnym obiegu kultury. Przez udzia w obiegu formalnym rozumiemy zakup legalnych ksiek, nagra muzycznych, filmw lub seriali na fizycznych nonikach lub w postaci plikw cyfrowych. Przez udzia w obiegu nieformalnym rozumiemy zarwno bezpatne poyczanie treci (przede wszystkim od znajomych), jak i rne formy uzyskiwania bezpatnego dostpu do treci w postaci cyfrowej, przede wszystkim online ale take tych udostpnianych na fizycznych nonikach (pyty CD, pendrive). Pierwszy zapewne niezbyt optymistyczny wniosek z badania pilotaowego jest taki, e korzystanie z treci kultury nie jest dla wikszoci Polakw priorytetem. Jedynie 13% osb deklaruje, e w ostatnim roku zakupio film, muzyk lub piosenk, uczestniczc w formalnym obiegu treci. Naley przy tym zaznaczy, e ze wzgldu na nasze zainteresowanie procesami obiegu treci, w tej fazie badania nie uwzgldnialimy innych form uczestnictwa, nie opartych na cyrkulacji treci (np. ogldanie filmw w kinie, udzia w koncertach i festiwalach muzycznych, korzystanie z masowych mediw nadawczych). Zakadamy, e pominicie tych aktywnoci nie skrzywio znaczco uzyskanego obrazu trudno sobie wyobrazi, by np. do kina masowo chodziy osoby, ktre w ogle nie ogldaj filmw w domu. 10% Polakw deklaruje, e w zeszym roku kupio ksiki, a po 4% nagrania muzyczne i filmy lub seriale. Pomimo upowszechnienia internetu, treci w postaci cyfrowej to uamek wszystkich zakupw, w wikszoci przypadkw znajdujcy si na granicy bdu statystycznego na poziomie 12%. Zarwno dowolne zakupy treci, jak i zakupy treci w postaci cyfrowej s skorelowane z wiekiem osoby modsze kupuj czciej, a osoby powyej 40. roku ycia praktycznie nie korzystaj z oferty treci cyfrowych (patrz Wykres 1.).
34
Wykres 1. Formalny obieg treci kultury (n=1004)
16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 1524 lata 25-39 lat kupowanie muzyki kupowanie muzyki w postaci cyfrowej 40-59 lat 60 lat lub wicej
kupowanie ksiek kupowanie ksiek w postaci cyfrowej
kupowanie filmw i seriali kupowanie filmw i seriali w postaci cyfrowej
Kluczow zmienn rnicujc uczestnictwo w obiegu formalnym i nieformalnym jest korzystanie z internetu (rozumiane tu jako korzystanie przynajmniej raz w ostatnim miesicu) internautami jest 50% przebadanych przez nas Polakw. Jest to zmienna istotna ze wzgldu na to, e znaczca cz nieformalnego obiegu ma dzi posta rnych form wymiany i dostpu do treci w Sieci. Powizan zmienn jest wiek, co czy si z duym zrnicowaniem w korzystaniu z internetu ze wzgldu na ten czynnik. Nie wnikajc wic w tym miejscu, czy internet jest czynnikiem aktywizujcym kulturalnie Polakw, przyjmujemy, e przecicie polskiej populacji na osoby aktywniejsze i mniej aktywne w korzystaniu z treci kultury w duej czci pokrywa si z podziaem na internautw (statystycznie modszych, lepiej wyksztaconych i zamoniejszych) i osoby niekorzystajce z Sieci.
35
33% Polakw uczestniczy w dowolnych typach nieformalnej wymiany treci w postaci cyfrowej, przez co rozumiemy: ciganie treci ze stron WWW, w tym stron sucych udostpnianiu plikw; ciganie treci z sieci wymiany plikw peer-to-peer, korzystanie z treci otrzymanych przez e-mail lub komunikator internetowy; korzystanie z treci multimedialnych online np. ogldanie filmw i suchanie muzyki w przekazie strumieniowym i w szczeglnoci ogldanie wydarze sportowych online, czytanie ksiek w Sieci; korzystanie z treci cyfrowych udostpnionych na noniku fizycznym (patrz Wykres 2.).
Wykres 2. Odsetek Polakw uczestniczcych w rnych typach nieformalnych obiegw treci (n=1004)
treci multimedialne w streamingu wymiana na nonikach fizycznych ciganie ze strony WWW ciganie z sieci peer-to-peer wymiana poprzez e-mail / komunikator wydarzenia sportowe online czytanie ksiek online 0%
25% 19% 12% 11% 11% 6% 4%

10% 20% 30%
Z tych wszystkich form tylko ostatnia jest dostpna dla osb niekorzystajcych z internetu. W nieformalnych obiegach treci uczestniczy 62% internautw oraz 5% osb niekorzystajcych z internetu wymieniajcych si plikami na nonikach fizycznych. Badanie pilotaowe wstpnie potwierdza hipotez o wykluczeniu cyfrowym osb posiadajcych dostp do internetu, a mimo to z niego niekorzystajcych na przykad ze wzgldu na brak motywacji czy z powodu bariery pokoleniowej midzy korzystajcymi i niekorzystajcymi, yjcymi w jednym gospodarstwie domowym. Wyniki badania pilotaowego sugeruj te, e osoby niekorzystajce z internetu w niewielkim stopniu korzystaj z treci dostpnych online w sposb zaporedniczony przekazywanie pobranych z sieci plikw na nonikach fizycznych dokonuje si niemal wycznie midzy internautami, badanie nie zdiagnozowao np. mechanizmu wymiany midzypokoleniowej (dziecko internauta pobiera z Sieci treci dla rodzicw).
36
Do nieformalnych obiegw treci naley rwnie zaliczy rne formy bezpatnego poyczania treci w formatach fizycznych od znajomych, przede wszystkim ksiek - cho trzeba pamita, e nie kada forma poyczania jest nieformalna (dotyczy to poyczania od znajomych, ale ju nie poyczania z biblioteki czy z odpatnych wypoyczalni filmw), a w ankiecie wykorzystanej w pierwszej fazie badania nie precyzowalimy, o poyczanie z jakich rde nam chodzi. Ksiki, muzyk i filmy poyczyo w ostatnim roku (z dowolnego rda) odpowiednio 15%, 9% i 7%. Gdybymy zaoyli, e dla tych osb jednym ze rde poyczanych treci s znajomi i uwzgldnili t aktywno take jako rodzaj nieformalnego obiegu treci, w obiegu nieformalnym uczestniczyoby w sumie 39% Polakw.
Wykres 3. Wpyw wieku na uczestnictwo w nieformalnych obiegach treci cyfrowych (n=1004)

70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
treci multimedialne w streamingu wymiana na nonikach fizycznych ciganie ze strony WWW ciganie z sieci peer peer-to-peer wymiana poprzez e-mail / komunikator wydarzenia sportowe online 1524 lata 25-39 lat 40-59 lat 60 lat lub wicej czytanie ksiek online
Uczestnictwo w nieformalnych obiegach treci w formatach cyfrowych (a wic przez internet i z uyciem kopii cyfrowych) jest silnie powizane z wiekiem (patrz Wykres 3.). Korzystanie z ktrejkolwiek z nich deklaruje 17% osb w wieku 4059 lat i jedynie 6% osb starszych. W przypadku cigania treci z Sieci czyni to jedynie 5% osb w wieku 4059 lat i 1% osb starszych naley wic przyj, e populacja osb powyej 40. roku ycia, praktycznie rzecz biorc, nie uczestniczy w tym wszym obiegu treci cyfrowych. Wynika to zapewne z relatywnej trudnoci cigania plikw w porwnaniu z korzystaniem z nich w streamingu.
37
Wykres 4. Czstotliwo uczestnictwa w poszczeglnych typach nieformalnych obiegw treci wrd osb deklarujcych udzia w danej praktyce (n=1004)
wydarzenia sportowe online czytanie ksiek online treci multimedialne w streamingu wymiana poprzez e-mail / komunikator wymiana na nonikach fizycznych ciganie z sieci peer-to-peer ciganie ze strony WWW 0%
29% 29% 57% 47% 33% 32% 29%
23% 27%
37% 39% 28% 29%
12% 5% 11% 3% 20% 4%
w ostatnim tygodniu 1 -4 tygodnie temu wczeniej ni 4 tygodnie temu Nie wiem / trudno powiedzie
25% 29% 32%
30% 30% 30%
12% 9% 9%
20%
40%
60%
80%
100%
Ogldanie treci multimedialnych online jest te najczstsz praktyk 85% spord osb deklarujcych udzia w tego rodzaju obiegach treci robio to w cigu ostatniego miesica. Dla porwnania, ciganie z sieci peer-to-peer lub stron WWW w ostatnim miesicu deklarowao w obu wypadkach 61% osb uczestniczcych w tych rodzajach obiegw treci (patrz Wykres 4.). Co istotne, mimo wyranego zrnicowania ze wzgldu na wiek, nawet w najmodszej grupie wiekowej jedna trzecia badanych nie korzystaa z ktrejkolwiek form uczestnictwa w kulturze online wbrew potocznej tezie o powszechnoci tych praktyk wrd modych cyfrowych tubylcw.
5.2. Kategorie uczestnictwa Polakw w obiegach kultury

Nieformalna sfera obiegu treci takich jak filmy, muzyka i ksiki w postaci cyfrowej jest dla Polakw drugim po masowych mediach nadawczych, takich jak telewizja i radio rdem dostpu do treci kultury. Uczestniczy w niej 33% Polakw (39% jeli uwzgldni take tradycyjne formy wymiany i poyczania sobie treci). Dla porwnania, z formalnego, rynkowego obiegu tych samych treci korzysta 13% Polakw. W oparciu o wyniki badania moemy podzieli Polakw na szereg grup ze wzgldu na rny stopie uczestnictwa w nieformalnych obiegach treci cyfrowych:
50% to osoby bez dostpu do internetu wrd nich 5% uczestniczy w obiegu treci cyfrowych na nonikach fizycznych; 19% to osoby z dostpem do internetu, ale niekorzystajce z dostpnych przez internet zasobw kultury; 15% to osoby korzystajce z treci cyfrowych online przede wszystkim ogldajce je w streamingu, ale niecigajce plikw; 16% to internauci zarwno korzystajcy z treci w streamingu, jak i cigajcy pliki. Jednoczenie najliczniejsza grupa Polakw (62%) nie uczestniczy ani w formalnych, ani w nieformalnych obiegach treci kulturowych ich gwn form aktywnoci kulturowej jest zapewne konsumpcja treci masowych mediw nadawczych, ktrych nie objlimy naszym badaniem. Natomiast jedna czwarta Polakw to osoby, ktre uczestniczc w nieformalnym obiegu, nie kupuj adnych treci w obiegu formalnym. Przynaleno do tej grupy jest silnie zwizana z wiekiem odsetek takich osb jest duo wyszy w modszych pokoleniach, a spada gwatownie powyej 50. roku ycia. Istnieje te omioprocentowa grupa osb, ktre zarwno kupuj treci, jak i uczestnicz w obiegu nieformalnym, oraz najmniejsza grupa osb jedynie kupujca treci w obiegu formalnym (5%). Co istotne, wszystkie trzy formy dostpu do treci: kupowanie, poyczanie i nieformalny obieg sieciowy, s skorelowane z wiekiem badanych w kadym wypadku uczestniczy w nich wikszy procent osb modszych ni starszych (patrz Wykres 5.). Tak wic take w najmodszych pokoleniach znajduje si najwicej osb, ktre uczestniczc w obiegu nieformalnym, kupuj rwnie treci w obiegu formalnym.
Wykres 5. Uczestnictwo w rnych obiegach treci ze wzgldu na wiek (n=1004)
80%
60%
40%
Kupowanie treci Poyczanie treci Nieformalny obieg treci
20%
0%
1524 lata
25-39 lat
40-59 lat
60 lat lub wicej
39
Patrzc na procentowy udzia dwch grup (osb kupujcych i niekupujcych treci) w populacji osb cigajcych, wida, e niezalenie od wieku mniej wicej 25% osb uczestniczy w obiegu formalnym, a 75% w nim nie uczestniczy. Mody wiek najsilniej wie si z uczestnictwem w nieformalnych obiegach sieciowych. adna z tych trzech form aktywnoci kulturowej nie czy si w sposb istotny z rozmiarem miejsca zamieszkania. W badaniu pilotaowym nie pytalimy o intensywno korzystania z internetu co w gwnym badaniu okae si kluczow kategori dla zrozumienia uczestnictwa w nieformalnych i formalnych obiegach treci. Jeli jednak potraktujemy prdko posiadanego w domu cza jako miar aktywnoci sieciowej (przyjmujc, e jedynie osoby intensywnie korzystajce inwestuj w szybkie cze), to okazuje si, e posiadanie szybszego cza wie si z jednoczesnym udziaem w nieformalnym i formalnym obiegu treci. Mona wic postawi tez, e osoby intensywniej korzystajce z internetu to jednoczenie osoby, ktre z wikszym prawdopodobiestwem uczestnicz w obydwu obiegach treci.
Wykres 6. Korzystanie z internetu a aktywno kulturowa (n=1004)

25% 20% 15% 10%
5% 14% 12% 16%
23%
internauci
7% 1% 6% 2% 7%
5% 0%
nieinternauci
2% 3%
ki
er ial
yk
yk
ks
si
em
ni ek
ni
cz a
cz a
ku
ku
pn
po
po
ku
Jak ju zostao wspomniane, korzystanie z internetu jest dzi w Polsce czynnikiem zwizanym z dramatycznymi rnicami w stopniu zainteresowania treciami kultury. Rnice te wynikaj po czci z faktu, e korzystanie z internetu wie si z wyszym poziomem dochodw, maj wic podoe ekonomiczne. Ale z pewnoci nie jest to jedyne wytumaczenie. Wida to po wskanikach zwizanych z niewymagajcym przecie zaangaowania pienidzy poyczaniem ksiek, muzyki i filmw, w wypadku ktrych dysproporcje s jeszcze wiksze ni w wypadku kupna treci (patrz Wykres 6.). Tak wic dzisiaj w Polsce
po
cz a
ni
ef
ilm
fil
pn
pn
/s
/s
er ia
uz
uz
li
podzia na korzystajcych i niekorzystajcych z internetu nakada si na podzia pomidzy tych aktywnie korzystajcych z kultury oraz tych nieuczestniczcych w jakichkolwiek obiegach treci (z wyczeniem masowych mediw nadawczych telewizji i radia ktrych to badanie nie obejmowao). Korzystanie z internetu wpywa take na uczestnictwo w tradycyjnych obiegach nieformalnych a trzykrotnie wicej internautw ni osb niekorzystajcych z internetu deklaruje, e w cigu ostatniego roku poyczyo ksik, film lub muzyk (odpowiednio 30% internautw i 9% nieinternautw). Liczba ta jest jeszcze wysza dla internautw zaangaowanych w jakikolwiek nieformalny obrt treciami cyfrowymi wrd nich treci w sposb tradycyjny poycza 40% przebadanych osb. Podobne korelacje zachodz midzy korzystaniem z internetu, zaangaowaniem w nieformalny obrt treciami cyfrowymi oraz kupowaniem treci. Kupuje 19% internautw i 7% niekorzystajcych z internetu oraz 24% osb zaangaowanych w nieformalny obrt treci online i 7% osb, ktre tego nie robi. Udzia w formalnym i nieformalnym obiegu jest wic w skali caego spoeczestwa ze sob skorelowany: osoby skonne w jeden sposb uczestniczy w kulturze czciej robi to take w drugi sposb, a dwa rodzaje obiegw do pewnego stopnia uzupeniaj si w codziennych praktykach. Osoby najintensywniej uczestniczce w nieformalnych obiegach treci - internauci cigajcy pliki - s najwikszym segmentem wrd kupujcych. Stanowi 32% kupujcych ksiki, 51% kupujcych muzyk, 31% kupujcych filmy (patrz Wykres 7.). Stanowi oni rwnie najwikszy segment wrd osb poyczajcych sobie treci. Co istotne, podobnie jak w przypadku grupy osb korzystajcych z obiegu nieformalnego, ale nie z formalnego istnieje zwizek midzy odsetkiem korzystajcych a wiekiem: najwikszy procent jednoczenie kupujcych i korzystajcych w Sieci znajduje si w grupie wiekowej 1524 lata.
41
Wykres 7. Kupowanie i poyczanie treci w podziale na cztery grupy uytkownikw (n=1004)
poyczanie filmw poyczanie muzyki poyczanie ksiek kupujcy filmy i seriale kupujcy nagrania muzyczne kupujcy ksiki 0%
43% 46% 33% 32% 51% 32% 23% 31% 24%
31% 30% 12% 17% 19% 16%
11% 14% 11% 13% 24% 27% 14% 16% 29%
internauci cigajcy pliki internauci korzystajcy tylko w streamingu internuci nie korzystajcy z treci nieinternauci
20%
40%
60%
80%
100%
Naley wic wnioskowa, e nieprawdziwa jest teza o zastpieniu obiegw formalnych przez obiegi nieformalne. Wprawdzie jedynie co czwarta osoba uczestniczca w cyrkulacji nieformalnej kupuje treci, ale osoby jednoczenie kupujc i zdobywajca treci w Sieci stanowi najwikszy segment w grupie wszystkich Polakw nabywajcych treci kulturowe. Osoby znajdujcej si w tej grupie traktuj rne obiegi treci jako komplementarne i korzystanie z obiegu nieformalnego nie koliduje z wyznawanym przez nich systemem wartoci. Wynika z tego, e dziki dostpowi nieformalnemu poszerza si grupa ludzi korzystajcych z kultury.
42
Komentarz
Internet a uczestnictwo w kulturze poza Sieci
Dominik Batorski
Doktor socjologii, adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego (ICM) na Uniwersytecie Warszawskim i czonek Rady Monitoringu Spoecznego, przygotowujcej cykl bada Diagnoza Spoeczna. Zajmuje si badaniem spoecznych oraz psychologicznych uwarunkowa i konsekwencji korzystania z komputerw i internetu, a take przemian spoecznych zwizanych z upowszechnieniem technologii informacyjno-komunikacyjnych.
Znaczenie internetu dla kontaktu z treciami kultury i uczestnictwa w kulturze ma dwojaki charakter. Po pierwsze, internet moe by narzdziem dostpu do treci szeroko rozumianej kultury, ktre dostpne s w postaci cyfrowej. Po drugie, Sie ma rwnie due znaczenie w poredniczeniu w dostpie do kultury poza internetem. Coraz czciej internet staje si bowiem bram do aktywnoci, ktre cho maj miejsce poza Sieci, to jednak wymagaj aktywnoci online. Coraz wicej informacji o tym co si dzieje w kulturze nowociach na rynku muzycznym czy filmowym, wydarzeniach artystycznych, itp. - dostpnych jest w Sieci. Jednoczenie treci tego typu s coraz trudniej dostpne w tradycyjnych kanaach. Co wicej, internet nie tylko dostarcza i uatwia odbir informacji o wydarzeniach, dostp do materiaw promocyjnych i recenzji, ale rwnie umoliwia dyskusj, wymian opinii midzy uytkownikami, wzajemne polecanie sobie ciekawych treci i wydarze, a tym samym - lepszy obieg informacji w zainteresowanych grupach. Powstaje wic pytanie o to, jaki jest zwizek korzystania z internetu z uczestnictwem w kulturze poza Sieci. Czy aktywne korzystanie i konsumpcja treci kultury online powoduje spadek zainteresowania tradycyjnymi formami? A moe jest dokadnie odwrotnie i dostpno informacji w Sieci sprzyja rwnie kontaktom z treciami kultury poza internetem? Jak pokazuj wyniki bada Diagnozy spoecznej z 2009 i 2011 roku, osoby korzystajce z internetu prowadz znacznie aktywniejsze ycie spoeczne i kulturalne poza Sieci ni osoby niekorzystajce (wykres 8.). W okresie miesica 37% uytkownikw byo w kinie, teatrze lub na koncercie, wrd pozostaych osb ledwie 6%. Rnica jest wic a szeciokrotna.
43
Komentarz
Wykres 8. Procent osb bdcych przynajmniej raz w ostatnim miesicu w kinie, teatrze lub na koncercie rnice midzy internautami a osobami niekorzystajcymi w latach 2009-2011. Dane: Diagnoza Procent osb bdcych przynajmniej raz w ostatnim miesicu spoeczna, opracowanie wasne.
2009 osoby niekorzystajce z internetu internauci 2011 osoby niekorzystajce z internetu internauci
w kinie, teatrze lub na koncercie
8% 39%
6% 37%
Oczywicie, cho uytkownicy w znacznie wikszym stopniu uczestnicz w kulturze, to naley pamita, e przedstawione tu rnice wynikaj przede wszystkim z innych czynnikw, ni samo tylko korzystanie z internetu. Znaczenie maj przede wszystkim generalne rnice pomidzy uytkownikami i osobami niekorzystajcymi, takie jak wiek, wyksztacenie, zamono, czy wielko miejscowoci zamieszkania. Wszystkie te czynniki s te zwizane z korzystaniem z internetu i std obserwowane zalenoci. Samo korzystanie z internetu te moe mie znaczenie dla czstoci kontaktw z kultur poza Sieci, chociaby ze wzgldu na wspomnian na wstpie lepsz dostpno informacji i dyskusji o wydarzeniach kulturalnych. Szczeglnie du polaryzacj zachowa obserwowalimy w latach 2007-2009, kiedy te przyrost treci dotyczcych kultury w polskojzycznym internecie by bardzo duy. W okresie tym bardzo wyrany by spadek uczestnictwa w rnych aktywnociach kulturalnych, jednak przede wszystkim wrd osb, ktre z internetu nie korzystay. Dane Diagnozy spoecznej pokazyway spadek zainteresowania zakupem prasy (gazet, tygodnikw, miesicznikw) - kilka procent Polakw zrezygnowao z zakupu prasy z powodw innych ni finansowe - a take chodzeniem do kina. Midzy 2007 a 2009r. do kina (z powodw innych ni finansowe) przestao chodzi ponad 14% Polakw. Jednoczenie zdecydowanie rosa sprzeda biletw, a wic ci, ktrzy chodzili do kina, robili to znacznie czciej. Spadaa przede wszystkim aktywno osb niekorzystajcych z internetu. Z zakupu gazet uytkownicy rezygnowali ponad trzykrotnie rzadziej ni osoby niekorzystajce. Po44
Komentarz
niechanie chodzenia do kina byo wrd internautw ponad dwukrotnie rzadsze ni wrd osb niekorzystajcych. Co wicej, wrd internautw z zakupu prasy najrzadziej rezygnowali ci, ktrzy regularnie czytali te gazety w Sieci (o okoo 30% rzadziej), arezygnacja z kina bya o 25% nisza wrd tych ktrzy regularnie cigali muzyk i filmy z internetu ni wrd tych, ktrzy tego nie robili! Spord uytkownikw cigajcych muzyk i filmy z sieci, w kinie przynajmniej razy w miesicu byo 45%, natomiast, wrd tych, ktrzy takich treci z Sieci nie pobierali, tylko niecae 32%. Dodatkowo ci pierwsi chodzili do kina wicej razy. W 2011 roku efekty duych zmian uczestnictwa i polaryzacji zachowa uytkownikw i osb niekorzystajcych nie s ju widoczne. Po czci dlatego, e spadek uczestnictwa w kulturze w ostatnich dwch latach nie by tak duy jak wczeniej, niektre rodzaje uczestnictwa s nawet czstsze ni w 2009 roku. Niewykluczone, e ju dokonaa si zmiana zwizana z przeniesieniem sfery informacji o kulturze do internetu i sytuacja si stabilizuje. Nie wida ju specjalnych rnic w zmianie zachowa midzy osobami, ktre korzystaj z internetu i niekorzystajcymi. Jedyna istotna rnica polega na tym, e wrd uytkownikw nie obserwujemy spadku zainteresowania ksikami, natomiast wrd pozostaych Polakw grupa osb, ktre nie kupuj ksiek i nie s nimi zainteresowane, powikszya si. Z drugiej strony, znaczenie dostpnoci informacji i dyskusji o kulturze w Sieci jest cay czas bardzo due. Wida je przede wszystkim wrd osb, ktre zaczynaj korzysta z internetu oraz tych, ktre ju nie korzystaj, cho kiedy to robili. Doskonale potwierdza to analiza tego jak w latach 2009-2011 zmienia si procent osb chodzcych do kina, teatru lub na koncerty w czterech grupach wyodrbnianych wedug korzystania z internetu (wykres 9).
Wykres 9. Zmiana uczestniczenia w rnych typach wydarze w latach 2009-2011 w zalenoci od korzystania z internetu. Dane: Diagnoza spoeczna, opracowanie wasne.
Zmiana procenta osb chodzcych do kina, teatru lub na koncerty w okresie miesica (w pkt. proc.)
-0,5 3,8 -5,5 0,3
nie korzysta z internetu zacz korzysta po 2009 przesta korzysta po 2009 korzysta od dawna
45
Komentarz
Wrd osb, ktre nie korzystay z internetu ani w 2009 ani w 2011 roku, odsetek chodzcych do kina, teatru lub na koncerty nieznacznie zmala. Duy przyrost wszystkich aktywnoci jest za to widoczny wrd osb, ktre od 2009 roku zaczy korzysta z internetu. Co ciekawe, wrd tych, ktrzy korzystali z Sieci w 2009 roku, a obecnie tego nie robi, bardzo spada liczba uczestniczcych w wydarzeniach kulturalnych. Wrd osb, ktre z internetu korzystaj ponad dwa lata praktycznie nic si nie zmienio. Jednak tak jak pokazywa wykres 8, internauci i tak ju wczeniej wykazywali si znacznie wiksz aktywnoci. Warto te wspomnie, e uytkownicy internetu powicaj wyranie mniej czasu na ogldanie telewizji ni osoby niekorzystajce. Prawie dwa razy czciej s wrd nich osoby, ktre telewizji nie ogldaj. Znacznie mniej internautw powica na ogldanie telewizji powyej trzech godzin dziennie. Podsumowujc przedstawione tu wyniki, naley stwierdzi, e internet nie zastpuje, ale sprzyja uczestnictwu w kulturze poza Sieci. Wyrane zmiany aktywnoci osb, ktre zaczy korzysta z sieci i spadek wrd tych, ktrzy korzysta przestali pokazuj, e dostpno informacji i dyskusji o kulturze w Sieci moe mie faktycznie bardzo due znaczenie dla uczestnictwa. Podkreli naley rwnie, e najbardziej zainteresowani treciami kultury najaktywniej wykorzystuj internet, uczestnicz w dyskusjach, poszukuj i pobieraj interesujce ich treci, a jednoczenie czciej ni inni bior udzia w aktywnociach kulturalnych poza Sieci. Ci aktywni uytkownicy internetu i treci kultury s grup, ktrej warto si szczeglnie przyjrze, co zostao zrobione w badaniach prezentowanych w raporcie.
46
6. Praktyki kulturowe aktywnych internautw

Nasze badanie pilotaowe jednoznacznie wykazao, e spoeczny obieg treci w formatach cyfrowych take na nonikach fizycznych jest udziaem niemal wycznie internautw. Na pytanie o korzystanie z muzyki, filmw, zdj lub ksiek w postaci elektronicznej (e-bookw) nagranych jako pliki na fizycznym noniku, takim jak pyta CD\ DVD-R, pendrive, przenony dysk twardy, 12% internautw odpowiedziao, e korzystao z tej formy w zeszym tygodniu; 9% internautw 14 tygodnie temu; 9% wczeniej. Plikw na nonikach fizycznych uywao wic cznie 30% internautw, podczas gdy pord nieinternautw z definicji nieobecnych w nieformalnym obiegu treci zaporedniczonym przez internet we wszystkich wymienionych przedziaach czasowych cznie t form dostpu do treci wykorzystao 4% osb. Dowodzi to, e mimo moliwoci kopiowania treci, take na noniki fizyczne, i wynoszenia ich poza przestrze sieci komputerowych, w praktyce nieformalna wymiana treci rozgrywa si przede wszystkim w przestrzeni komunikacji sieciowej. Dlatego uznalimy, e o ile badanie pilotaowe pozwolio nam okreli zasig nieformalnej cyrkulacji treci cyfrowych w polskim spoeczestwie i ustali przyblione rozmiary obiegu nieformalnego, o tyle to druga gwna faza badania powinna zosta ograniczona do populacji internautw. Wrd osb niekorzystajcych z internetu interesujce nas praktyki s bowiem marginalne. Dodatkowo uznalimy za uzasadnione skoncentrowanie si na okrelonym segmencie internautw: opisanej poniej tzw. nowej generacji uytkownikw. O ile przyjta powszechnie miara bycia internaut zakada korzystanie przynajmniej raz w miesicu, zdecydowalimy skupi si na grupie regularnych uytkownikw, w ktrej jak zakadamy praktyki zwizane z nieformalnymi obiegami treci cyfrowych wystpi w peniejszej formie. W odniesieniu do niej bardziej uprawomocnione jest te mwienie o zwizkach korzystania z Sieci ze zmianami uczestnictwa w kulturze. Rwnoczenie jednak postanowilimy sproblematyzowa samo zagadnienie korzystania z internetu, ktre w sytuacji, gdy dotyczy przynajmniej poowy Polakw, maskuje wystpujce midzy internautami rnice.
6.1.
Internauci nowej generacji?
Chcc wskaza punkty odniesienia dla analizowanej przez nas grupy spoecznej aktywnych internautw, warto wspomnie o raporcie z badania Diagnoza Internetu 2009, przeprowadzonego na duej, lecz niereprezentatywnej prbie internautw. Autorzy opracowania podkrelaj jego pilotaowy charakter, dlatego proces rekrutacji
6. Praktyki kulturowe aktywnych internautw 47
do badania zosta tak skonstruowany, aby jak najskuteczniej wychwyci osoby, ktre z internetu korzystaj bardzo intensywnie, po kilka godzin dziennie47. Efekty tej decyzji wida w wynikach bada aktywnoci kulturalnych. S nastpujce: 42% ankietowanych deklarowao, e chodzi na koncerty kilka razy w roku w ogle nie chodzi na nie zaledwie 28%. W wypadku kina te wskaniki wyniosy odpowiednio 74% i 11%. Dla porwnania, z danych GUS (dane rwnie z roku 2009, za Obserwatorium ywej Kultury48) wynika, e przynajmniej raz w roku do kina chodzi 30% Polakw, a na koncerty 16%. Rozbienoci s wic ogromne procent osb aktywnych w tej grupie jest bliski procentowi osb nieaktywnych wg wskanikw GUS: do kina chodzi minimum raz w roku 89% respondentw Diagnozy Internetu i 30% ankietowanych GUS; na koncerty 72% respondentw Diagnozy i 16% ankietowanych GUS49. Wydaje si wic, e aktywne korzystanie z internetu co potwierdza nasze badanie jest silnie zwizane z ogln aktywnoci kulturaln. Oczywicie, jak pisalimy ju wczeniej, nie chodzi wycznie o stymulujcy wpyw internetu, ktry deklaruj to sami badani. Take o to, e w chwili obecnej aktywne korzystanie z internetu czciej jest udziaem osb, ktre nie tylko s modsze, lepiej wyksztacone i zamoniejsze od redniej krajowej, lecz take posiadaj wyszy kapita kulturowy. Zdajemy sobie spraw, e jest to silna teza, wskazujca te, odwrotnie, na powizanie wykluczenia cyfrowego z szerszym wykluczeniem kulturowym. Jednak badajc reprezentatywn dla polskiej populacji grup aktywnych internautw, uzyskalimy wyniki wskazujce na zwizki midzy intensywnoci korzystania z treci kultury a regularnoci korzystania z internetu. Chcc zbada osoby najaktywniej uczestniczce w nieformalnym obiegu treci kultury, w istocie dotarlimy do grupy, ktra najaktywniej uczestniczy w yciu kulturalnym w ogle. Grupa ta korzysta w sposb ponadprzecitny z oferty instytucji publicznych i komercyjnych, ale rwnoczenie w sytuacji, gdy ta oferta nie odpowiada na ich zapotrzebowanie angauje si w praktyki spoeczne ustanawiajce nowe, alternatywne obiegi. Aktywni internauci mobilizuj swoje kompetencje i zasoby techniczne oraz spoeczne, by dotrze do treci kultury na warunkach, ktre uznaj za najlepsze dla siebie. Jednoczenie s to osoby, ktre aspiruj do aktywnego korzystania z treci kultury, s te gotowe uczestniczy w oficjalnym obiegu treci kultury. Szczeglnie dobrze wida to w wypadku ksiek, ktre jak si okazuje wrd aktywnych internautw wcale nie trac swojego statusu, a raczej przeciwnie (piszemy o tym w czci 6.3. raportu, str. 58).
47 K. Krejtz, A. Nowak, Znaczenie internetu dla funkcjonowania jednostki w spoeczestwie informacyjnym [w:] Diagnoza internetu 2009, red. K. Krejtz, Warszawa: WAiP 2009, s. 15. 48 http://www.obserwatoriumkultury.pl/sub,pl,obserwatorium-zywej-kultury.html. 49 W. Ciemniewski, Sposb spdzania wolnego czasu i aktywno spoeczna internautw [w:] Diagnoza internetu 2009, red. K. Krejtz, Warszawa: WAiP 2009, ss. 89-90.
48
Wyniki przeprowadzonego w 2011 roku w Wielkiej Brytanii badania realizowanego w ramach corocznego panelu World Internet Project50 (WIP) wskazuj na wyodrbnianie si wrd uytkownikw internetu nowej, specyficznej grupy osb. S to tzw. internauci nowej generacji (Next Generation Users, NGU), ktrych charakteryzuj cechy wyrniajce ich na tle przecitnych uytkownikw Sieci. Internauci nowej generacji na znacznie wiksz ni przecitna skal korzystaj z urzdze mobilnych, tak wic cz si z internetem nie tylko za pomoc komputerw stacjonarnych, ale w rwnym stopniu z telefonw komrkowych i urzdze przenonych, bdc w ruchu. S take wyjtkowo aktywni na poziomie praktyk kulturowych: charakteryzuj si wysokim stopniem produkcji treci cyfrowych, tworz wasne strony internetowe i blogi, krc filmy i fotografuj. S te bardziej skonni dzieli si zdjciami i filmami w portalach spoecznociowych, uczestniczy w rozmowach na listach dyskusyjnych. Uytkownicy ci rwnie czciej ni inni traktuj internet jako rdo rozrywki i informacji. cz si z internetem, aby pobiera pliki muzyczne i wideo bez wzgldu na miejsce, w ktrym si znajduj. Wreszcie, bardziej aktywnie ni przecitni uytkownicy pobieraj darmowe pliki przez internet, ale s rwnie bardziej skonni do pacenia online za usugi czy treci. Internet staje si dla nich te podstawowym rdem informacji o wiecie. Czy w Polsce mamy tak grup? Zanim poszukamy odpowiedzi na to pytanie, trzeba zrobi kilka zastrzee. Pomimo wytycznych z brytyjskiego raportu, trudno o jednoznaczne zdefiniowanie internautw nowej generacji poza oglnym stwierdzeniem, e s to osoby korzystajce z nowoczesnych technologii komunikowania do podniesienia jakoci swojego ycia. Trudno wic sprowadzi t koncepcj do czytelnej, operacyjnej definicji, opartej na liczbie godzin spdzanych w Sieci, sposobach czenia si z ni czy rodzaju wykorzystywanych usug. Kolejn trudno rodzi przyjmowane implicite zaoenie, e internet ma jednorodnie pozytywny potencja - z ktrego to korzystaj internauci nowej generacji. My jednak traktujemy t kategori jako neutraln i nie przyjmujemy z gry adnych zaoe o skutkach korzystania z internetu przez internautw nowej generacji. Uznajemy jednak, e dzielenie internautw na bardziej i mniej aktywnych staje si koniecznoci wobec wysokiego poziomu penetracji internetu i zwizanego z tym wzrostu rnorodnoci wewntrz samej populacji internautw51. Take w naszym kraju std, pomimo zastrzee, pochylmy si nad poszukiwaniem polskich internautw nowej generacji, prbujc jednak powiza aktywne korzystanie z internetu z korzystaniem z treci kultury. Socjologowie badajcy wyodrbnianie si nowej grupy internautw zwracaj uwag
50 W. Dutton, G. Blank, Next Generation Users: The Internet in Britain, University of Oxford, Oxford Internet Institute 2011, http://www.oii.ox.ac.uk/publications/oxis2011_report.pdf. 51 Por. E. Hargittai, Second-Level Digital Divide: Differences in Peoples Online Skills. First Monday, 7(4), 2002.
49
przede wszystkim na zagroenie nowym rodzajem wykluczenia cyfrowego, ktre tworzy podzia na uytkownikw bardziej zaawansowanych oraz tych, ktrzy z internetu korzystaj w podstawowym zakresie. W Wielkiej Brytanii nowa grupa aktywnych internautw obejmuje 42% wszystkich uytkownikw internetu. Internauci nowej generacji, co moe zaskakiwa, s niejednorodni pod wzgldem wieku ich przedstawicieli moemy znale zarwno wrd nastolatkw, jaki i osb po pidziesitce. Nie s to zatem wycznie ludzie modzi, pokolenie czsto okrelane mianem digital natives (cyfrowych tubylcw), a raczej aktywni przedstawiciele rnych pokole. Internautw nowej generacji czciej mona spotka wrd studentw, osb aktywnych zawodowo, rzadziej wrd emerytw czy bezrobotnych. Kluczowym czynnikiem charakteryzujcym aktywnych uytkownikw internetu jest wysoki poziom ich dochodw. Nowa generacja uytkownikw internetu nie pojawia si w Wielkiej Brytanii nagle w poprzednich edycjach badania World Internet Project zarysowyway si ju pewne sygnay wskazujce na wyodrbnianie si tej grupy. Wyniki bada z 2007 pokazay stopniowe rnicowanie si uytkownikw internetu. Jednak wyrane rozwarstwienie ujawnio si w latach pniejszych, rwnolegle z szybko rozwijajcym si rynkiem zaawansowanych smartfonw i tabletw. Jak dua jest ta grupa w Polsce? Na podstawie danych z polskiej edycji World Internet Project 2011 moemy mwi o pierwszych sygnaach zwiastujcych ksztatowanie si tej grupy w naszym kraju. Spord wszystkich uytkownikw internetu 10% deklaruje, e uzyskuje poczenie za pomoc telefonw komrkowych. Natomiast w grupach bardziej aktywnych internautw zastosowanie urzdze mobilnych siga 20%. Przypuszczajc jednak, e zarwno poziom adopcji technologii mobilnych, jak i poziom dochodw s w Polsce znaczco rne od tych w Wielkiej Brytanii, proponujemy jednak odejcie od bezporedniego porwnywania wskanikw dotyczcych polskich i brytyjskich internautw. W zamian pragniemy definiowa nowy segment internautw relacyjnie. Zakadamy wic, e internauci nowej generacji to ci, ktrzy korzystaj z rozmaitych usug internetowych znacznie aktywniej ni wikszo osb korzystajcych z internetu i z tej perspektywy staramy si ustali relacje pomidzy dziaaniami w Sieci a aktywnociami kulturowymi Polakw. Jak bowiem pokazaa druga tura naszego badania, aktywni polscy internauci s wyjtkowo aktywnymi konsumentami, ale te redystrybutorami treci kulturowych. Wskaniki aktywnoci badanej grupy s nie tylko zdecydowanie wysze ni w wypadku osb niekorzystajcych z internetu, ktre ankietowalimy w badaniu pilotaowym, lecz take wyranie wysze ni w wypadku ogu internautw ankietowanych w pierwszej fazie badania. Zaryzykujemy wic stwierdzenie, e badani przez nas w gwnym badaniu internauci to grupa, ktrej cechy wskazuj na wyodrbnianie si polskich internautw nowej generacji. Jednym z ich wyrnikw mog by wskaniki sprztowe. Cho dalecy jestemy od uznania kwestii fizycznego dostpu i jakoci sprztu za kluczowy wymiar korzystania z internetu,
50 6. Praktyki kulturowe aktywnych internautw
to traktujemy go jako dobr miar wyrniajc grup bardziej aktywnych internautw gotowych wicej inwestowa w nowoczesny sprzt (a rwnoczenie dysponujcych zasobami finansowymi pozwalajcymi na takie inwestycje). Wan cech internautw nowej generacji jest ich mobilno, korzystanie z internetu na urzdzeniach przenonych, telefonach komrkowych czy tabletach dosownie w biegu. Z polskiej edycji World Internet Project 2011 wynika, e z internetu przez telefon komrkowy korzysta w Polsce 10% uytkownikw Sieci (o 2% wicej ni przed rokiem). Jednak w grupach, ktre jako pierwsze adaptuj nowe technologie, ten odsetek jest znacznie wikszy: na przykad z dostpu do internetu przez telefon komrkowy korzysta a 20% studentw. Na tym tle respondenci naszego badania wykazuj si wyjtkowo du aktywnoci w zakresie wykorzystywania urzdze mobilnych do czenia si z internetem 39% respondentw nawizywao poczenie internetowe za pomoc telefonu komrkowego. W World Internet Project Poland zaobserwowano, e w cigu ostatniego roku wzrosa te liczba osb uywajcych laptopw z 20% do 28%. Wrd badanych przez nas aktywnych internautw ten wskanik jest duo wyszy i wynosi 69%. Pytani o posiadane urzdzenia, a w trzech przypadkach na cztery nasi respondenci deklaruj posiadanie laptopa praktycznie trzy razy wicej ni wrd badanych polskiej edycji WIP.
Wykres 10. Urzdzenia elektroniczne w gospodarstwie domowym (n=1283)

telewizor aparat cyfrowy laptop odtwarzacz mp3 smartfon konsola kamera cyfrowa czytnik e-bookw rzutnik multimedialny adne z powyszych
95% 82% 74% 65% 36% 20% 20% 5% 3% 1%
51
Wykres 11. Urzdzenia wykorzystywane do czenia si z internetem (n=1283)

stacjonarny komputer laptop, notebook telefon komrkowy czytnik, tablet inne
69% 69% 39% 3% 1%
Wykres 12. Miejsce korzystania z internetu (n=1283)
w domu w pracy w szkole / na uczelni w kawiarniach w innych miejscach
98% 41% 24% 10% 9%
Wrd ankietowanych wida rosncy trend odchodzenia od jednego staego miejsca korzystania z Sieci. Cho praktycznie wszyscy (95%) respondenci korzystaj z internetu w domu, to wielu uytkownikw robi to take poza domem gwnie w miejscu pracy (41%) lub na uczelni (24%). 10% respondentw czy si z internetem w kawiarni, prawdopodobnie korzystajc z darmowego dostpu, ktry oferuj niektre lokale. Dane opisujce zachowania brytyjskich internautw s bardzo podobne: 97% respondentw korzysta z internetu w domu, 47% w pracy, 21% na uczelni i 13% w kawiarni. W brytyjskim badaniu internauci deklarowali te, e cz si z internetem przez telefon komrkowy (73%) oraz w cudzym domu (55%). Wyrnikiem nowej generacji internautw jest nie tylko mobilno, lecz przede wszystkim widoczne zaangaowanie zarwno w konsumpcj treci, jak i w jej produkcj. Na tle przywoywanych wczeniej w tym raporcie wynikw takich bada, jak Diagnoza spoeczna czy World Internet Project, badani przez nas internauci charakteryzuj si szczeglnie wysok aktywnoci twrcz. Jeli chodzi o produkcj treci cyfrowych, to podstawow czynnoci, do ktrej przyznaj si prawie wszyscy (93% ankietowanych), jest robienie zdj. Dua grupa osb nagrywa rwnie filmy (42%), prawie jedna czwarta ankietowanych pisze wasne teksty, 7% nagrao w cigu ostatniego roku utwr muzyczny (patrz Wykres 13.).
Wykres 13. Ktre z tych czynnoci zdarzyo si Panu/i zrobi w cigu ostatnich 12 m-cy? (n=1283)
zrobi zdjcie nagra film napisa tekst, artyku stworzy nagranie audio adne z powyszych
98% 41% 24% 10% 9%
Dla internautw nowej generacji rwnie wane jak tworzenie jest take upowszechnianie twrczoci. W badaniu pytalimy o to, czy respondenci zamiecili w internecie ktry z utworw stworzonych przez siebie w ostatnim roku. Do dzielenia si online wasn twrczoci przyznaje si 57% badanych. Ponad poowa aktywnych polskich internautw zamiecia w Sieci zrobione przez siebie fotografie. Inne dziaania twrcze s znacznie mniej rozpowszechnione w Internecie 9% badanych umiecio online nagrane przez siebie filmy lub napisane teksty. Wasn muzyk udostpnia tylko garstka osb (3%). W porwnaniu do brytyjskich internautw nowej generacji, wyniki badania polskich internautw wskazuj na znacznie niszy poziom zaangaowania twrczego. Podobnie jest tylko w przypadku publikowania zdj: fotografie opublikowaa poowa naszych respondentw w porwnaniu do 64% brytyjskich uytkownikw nowej generacji. Co si tyczy innych treci, porwnania wypadaj wyranie gorzej: poniej 10% polskich uytkownikw publikuje teksty i filmy, a tylko 3% nagrania muzyczne. W przypadku Brytyjczykw te odsetki s znacznie wysze, odpowiednio 42% dla publikowania wideo, 31% dla publikowania blogw, 21% dzieli si wasn twrczoci literack. Pewne wyobraenie o wysokim poziomie aktywnoci badanej grupy daje ilo czasu, jaki powica ona na czytanie ksiek, suchanie muzyki i ogldanie filmw (patrz Wykres 14.). Znaczce przy tym dla zrozumienia specyfiki aktywnych internautw jest intensywno, z jak ogldaj telewizj. Wprawdzie 93% deklaruje ogldanie telewizji, to jednak poowa ankietowanych ogldaa filmy i seriale w telewizji od 4 do 8 godzin, a jedynie 20% powyej 8 godzin tygodniowo. Nawet zakadajc, e pytajc o ogldanie filmw i telewizji otrzymujemy wyniki nisze od caego czasu powiconego na ogldanie telewizji, to jest to poziom duo niszy od redniej. Wedug TNS OBOP w roku 2010 statystyczny Polak powici na ogldanie telewizji 3 godziny i 42 minuty dziennie, a wic blisko 26 godzin tygodniowo52. Aktywni internauci nadal ogldaj telewizj, ale duo rzadziej ni rednia krajowa. Wyranie wida te korelacj z wiekiem, tzn. duo czasu przed telewizorami spdza
52 Por. TNS OBOP, Rynek telewizyjny w 2010 roku, http://www.obop.pl/uploads/6621/Rynek_telewizyjny_w_2010_-_podsumowanie.pdf
53
wicej starszych respondentw. Stosunkowo wiele godzin internauci powicaj na suchanie muzyki.
Wykres 14. Czas powicony cznie na wymienione czynnoci w cigu ostatnich 7 dni (n=1283)
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% czytanie ksiek suchanie muzyki ogldanie filmw w kinie filmy z pliku lub dvd filmy i seriale w tv ponad 12 godzin 8-12 godzin 6-8 godzin 4-6 godzin 2-4 godzin 1-2 godziny do 1 godziny w ogle nie powici na to czasu
Charakterystyczn cech internautw nowej generacji jest te wiksza ni przecitna skonno do pacenia za treci i usugi online. W badanej przez nas grupie internautw wysoki odsetek osb deklaruje zakup treci kultury online nieco ponad jedna trzecia badanych (37%) w cigu ostatniego roku korzystaa z patnego dostpu do treci w internecie. Najwiksz popularnoci ciesz si filmy lub seriale online za korzystanie z tych treci zapacio 30% ankietowanych. Dostp do muzyki i prasy opacio odpowiednio 10% i 15% respondentw. Dla porwnania, w badaniu pilotaowym kupowanie filmw i seriali lub muzyki online zadeklarowao odpowiednio okoo 3% i okoo 2% internautw
54
Wykres 15. Ktr z tych czynnoci zdarzyo si Panu/i wykona w cigu ostatnich 3 m-cy? (n=1283)
poyczy komu oryginaln ksik poyczy komu oryginaln pyt z filmami lub serialami poyczy komu oryginaln pyt z muzyk poyczy komu kopi lub nagra filmy lub seriale poyczy komu kopi lub nagra muzyk dzieli si plikami w serwisach typu torrent, peer-to-peer, chomikuj.pl Poyczy komu kopi lub skopiowa dla kogo ksik Wrzuca swoje filmy na serwisy typu Youtube, Wrzuta.pl adne z powyszych
61% 35% 27% 22% 22% 12% 7% 7% 18%
W badaniu interesuje nas zarwno formalna, jak i nieformalna skala obiegu treci kultury w rodowisku aktywnych internautw. Pytalimy o dziaania zwizane z wymian treci realizowane w okresie ostatnich trzech miesicy (patrz wykres 15.). Wyniki pokazuj, e dominujc form wymiany w badanej grupie nadal s fizyczne artefakty, takie jak ksiki i oryginalne pyty CD. 61% respondentw twierdzi, e w badanym okresie poyczya innym oryginaln ksik, 31% oryginaln pyt z filmami lub serialami, 27% oryginaln pyt z muzyk. Jednak rola kopii w obiegu treci kultury jest istotna. Jedna pita badanych angauje si w wymian plikw z kopiami utworw muzycznych czy filmowych, a jedna dziesita dzieli si plikami w serwisach typu peer-to-peer. Wymiana kopii jest znacznie czstszym zjawiskiem w grupie osb w wieku 2024.
Wykres 16. Najwaniejsze rda rekomendacji na temat tego, co czyta, oglda i sucha (n=1283)
znajomi 36% bezporedni kontakt z utworami 24% rodzina 11% rekomendacje profesjonalistw 10% rankingi popularnoci rekomendacje innych osb reklamy rekomendacje w sklepach internetowych brak odpowiedzi
9% 6% 2% 0% 2%
Skd internauci czerpi inspiracj na temat wyboru treci, z ktrymi si zapoznaj (patrz Wykres 16.)? Najwikszy wpyw maj znajomi 36% respondentw kieruje si wanie
ich sugestiami. Wysoka pozycja najbliszego krgu znajomych jest najbardziej widoczna wrd osb bardzo modych i modych, gdzie odpowiednio na znajomych wskazuje 46% i 48% badanych. Im respondenci starsi, tym mniej licz si ze zdaniem znajomych, a bardziej polegaj na bezporednim kontakcie z utworami w radiu, telewizji lub internecie. Opinia znajomych odgrywa waniejsz rol w kreowaniu gustw osb z wyszym wyksztaceniem ni wrd osb z wyksztaceniem podstawowym. Bezporedni kontakt to drugi (24% respondentw) najwaniejszy sposb pozyskiwania rekomendacji na temat treci kultury. Trzecie miejsce zajmuje rodzina, radami ktrej kieruje si 11% badanych. Tu widoczna jest relacja midzy wiekiem a poziomem wyksztacenia: im respondenci starsi i im mniej wyksztaceni, tym czciej polegaj na zdaniu najbliszych. Prawie tyle samo, bo 10% badanych czerpie wiedz z profesjonalnych recenzji dziennikarzy i krytykw (cho mona si zastanawia, czy profesjonalici nie s w jakiej czci twrcami sdw, pniej rozprzestrzenianych wrd znajomych). Warto podkreli bardzo nisk pozycj rekomendacji osb, ktrych nie znamy, a ktre publikuj swoje opinie w Internecie, a oraz brak zainteresowania respondentw rekomendacjami umieszczanymi w sklepach internetowych (lub te brak zaufania do nich).
Wykres 17. Z kim dzieli si Pan/i opini o ksikach, muzyce czy filmach? (n=1283)
z bliskimi znajomymi 90% z blisk rodzin
76%
z dalszymi znajomymi 33% z dalsz rodzin 26% na blogach, forach, stronach spoecznociowych 22%
Przygldajc si praktykom kulturowym internautw, warto rwnie zwrci uwag na to, w jakim stopniu badani respondenci sami upubliczniaj swoje wraenia i rekomendacje (patrz Wykres 17.). Dzielenie si opini jest praktyk dosy powszechn, angaujc 71% respondentw. Spord nich badani najczciej rozmawiali o treciach kultury z blisk rodzin (90%) i znajomymi, z ktrymi regularnie si spotykaj (76%). Na drugim planie pozostaje dalsza rodzina i znajomi. Trzeba rwnie zaznaczy, e dla jednej pitej respondentw istotnym kanaem, ktry wykorzystuj do dzielenia si wraeniami zwizanymi z przeyciami kulturalnymi, jest internet blogi, fora i strony spoecznociowe. Aktywni internauci s bardziej skorzy do umieszczania w Sieci wasnych opini, ni do korzystania z cudzych. Z wymienionych kanaw korzystaj najczciej osoby do 25. roku ycia (26% spord respondentw w tej grupie wiekowej wskazao kanay internetowe jako miejsce, gdzie dziel si opini), najrzadziej osoby powyej 40. roku ycia (13%).
6.2. Skala udziau w nieformalnych obiegach treci wrd aktywnych internautw

Badanie pilotaowe wykazao relatywnie wysok skal udziau w nieformalnych obiegach treci bdcych dla znaczcej czci tych badanych, ktrzy byli internautami, kluczowym obok mediw rdem nadawczym treci. Istotna grupa internautw deklarowaa przy tym cakowity brak korzystania z rynkowego obiegu treci np. pyt CD i DVD, ksiek czy zakupw treci w postaci cyfrowej. W grupie aktywnych internautw udzia w nieformalnych obiegach treci jest niemal powszechny. Najwicej z nich 88% uczestniczy w nieformalnym obiegu muzyki; 73% w nieformalnym obiegu ksiek, a 78% w nieformalnym obiegu filmw (wszystkie dane dotycz aktywnoci w ostatnich 3 miesicach przed momentem realizacji badania). Obiegi te obejmuj zarwno ciganie treci z internetu, korzystanie z treci cignitych przez innych domownikw, kopiowanie treci od rodziny i znajomych, jak i np. kserowanie i skanowanie ksiek, poyczanie sobie pyt CD i DVD lub ksiek. Jeli poczymy aktywno w tych trzech obszarach, to 72% respondentw deklaruje ciganie plikw z internetu np. z sieci wymiany plikw lub ze stron z plikami. Jeli udzia w tych obiegach zdefiniujemy szerzej, tak by obj wszelkie nieformalne kanay dostpu do treci online (a wic te np. streaming, wymienianie si plikami przez znajomych itd.), to udzia w takich obiegach deklaruje 92% przebadanych internautw. Patrzc jeszcze szerzej i uwzgldniajc take nieformalne obiegi treci na nonikach fizycznych (wymian i kopiowanie ksiek lub pyt CD i DVD), to w tak zdefiniowanych obiegach uczestnicz praktycznie wszyscy przebadani internauci (95%). Nasze badanie dowodzi wic, e nieformalna, pozarynkowa ekonomia treci kulturowych jest norm wrd osb korzystajcych na co dzie z internetu. Dodatkowo trzy czwarte badanych deklaruje udzia w obiegach zwizanych ze ciganiem treci. Uzyskane wyniki nie tylko wskazuj, e perspektywa nieformalnego obiegu treci kultury jest produktywna analitycznie, gdy wskazuje na obszar zdumiewajco rozlegy. Sugeruj rwnie, e jest to zjawisko, ktre w najbliszych latach prawdopodobnie bdzie si rozszerza, wraz ze wzrostem grupy aktywnych internautw. I chocia intensywnego i wprawnego korzystania z internetu nie mona jednoznacznie czy z uczestnictwem w obiegach nieformalnych, to wida tu siln korelacj, ktra daje si zreszt do atwo interpretowa: osoby aktywnie korzystajce z Sieci maj stosunkowo atwiejszy od innych dostp do informacji na temat treci kultury. Rwnoczenie mog atwo komunikowa si z innymi internautami oraz te treci pozyskiwa tworzc wspomniane we wstpie techno-spoeczne instytucje partnerskiej wymiany treci. Podzia obiegu nieformalnych treci online na trzy obszary (ksiki, muzyka, filmy),
uwidacznia, e przewaajca cz internautw uczestniczy w obiegu muzyki jedynie 6% internautw korzysta tylko z obiegw filmw lub ksiek. Najwiksza grupa (39%) korzysta poprzez Sie z filmw i muzyki, kolejne 25% bierze udzia we wszystkich trzech obiegach. Jednoczenie wida wyrane rnice pomidzy skal uczestnictwa w poszczeglnych obiegach: 85% sucha muzyki, 69% oglda filmy, a jedynie 31% czyta ksiki.
Wykres 18. Udzia internautw w trzech obiegach treci (n=1283)
muzyka
17,8%
38,7%
3,3%
film
24,9% 3,6% 1,7%
ksiki
0,7%
W przeciwiestwie do wynikw badania pilotaowego, w ktrym dao si wyrni odrniajce si od siebie grupy osb korzystajcych z treci jedynie w streamingu oraz je cigajcych, badanie aktywnych internautw wykazao, e znaczca ich cz (61%) uczestniczy w obydwu typach obiegw. 15% korzysta z treci jedynie w streamingu, a 10% tylko je ciga. Po przedstawieniu skali zjawiska, w dalszej czci omwimy je w rozbiciu na poszczeglne typy treci: ksiki, muzyk i filmy/seriale telewizyjne. Rwnoczenie w kadym z omawianych przypadkw odwoamy si do innego kontekstu. Aktywnoci zwizane z czytaniem i kupowaniem ksiek posu do pokazania, jak niezwyk na tle wszystkich Polakw grup s aktywni internauci i e korzystanie z nowych technologii komunikowania nie osabia zainteresowania tradycyjnymi formami uczestnictwa w kulturze. W czci powiconej muzyce zwrcimy uwag na domowe zbiory treci w formatach fizycznych i w postaci plikw oraz poruszymy kwesti oryginalnoci tych treci. Wskaemy te zmiany praktyk korzystania uytkownikw, co najlepiej ilustruje wanie przykad preferowanych sposobw kolekcjonowania muzyki. W wypadku filmu wskaemy na relacje pomidzy korzystaniem z treci za porednictwem internetu a wizytami w kinie. Zajmiemy si take czynnikami, ktre wpywaj na uczestnictwo w obiegach nieformalnych.
6.3. Ksiki
Odejcie od aspiracyjnego podejcia do korzystania z treci kultury staje si coraz powszechniejszym trendem. Jednak w informacjach na temat aktywnoci kulturowych Polakw wci obserwujemy spore rozbienoci. Wedug badania Biblioteki Narodowej zaledwie 44% Polakw przyznao, e w cigu ostatnich 12 miesicy w roku 2010 miao kontakt z dowoln ksik (przy czym kontakt nie jest przecie jednoznaczny z lektur). W tej grupie zakup deklarowao 38% badanych czyli ok. 17% populacji53. Z kolei raport World Internet Project 2011 wykazuje, e 33% Polakw nie przeczytao w cigu ostatniego roku adnej ksiki54. W pozostaej grupie blisko poowa dokadnie 48% owiadczya, e kupia ksik w ksigarni, do tego 8% w ksigarni internetowej, a 6% przez internet55. Oznacza to, e 32% Polakw kupuje ksiki (uwzgldniajc fakt, e niektre osoby kupuj ksiki jednoczenie z rnych rde). Pomimo bardzo liberalnego sformuowania pytania w badaniu realizowanym dla Biblioteki Narodowej (kontakt z ksik), mamy wic blisko dwukrotn rnic. Jak na tym tle wyglda nasze badanie? Wyniki z badania pilotaowego (przeprowadzonego na reprezentatywnej grupie Polakw) s blisze rezultatom badania Biblioteki Narodowej, s nawet bardziej pesymistyczne. Z ankiet przeprowadzonych na reprezentatywnej prbie caej populacji wynika, e w cigu ostatniego roku ksik nabyo zaledwie 10% ankietowanej, z czego 12% kupio e-booki (zaledwie 1% populacji, ale zarazem grupa tak maa, e mieszczca si w granicy bdu statystycznego). Ksiki (nie tylko z bibliotek, ale te od znajomych) poycza 15% respondentw, a czyta online (np. z uyciem Google Books) 8% internautw, czyli 4% caej ankietowanej grupy. Po wyodrbnieniu z caej populacji internautw wskaniki oczywicie rosn ksiki kupuje 14% zwykych internautw, a poycza 23%. Rwnoczenie nie wida konkurencji midzy obiegiem formalnym i nieformalnym. Ten pierwszy jest silnie zwizany z ksikami w formie papierowej (ze wzgldu na cigle nisk popularno e-ksiek), i opiera si na ich kupowaniu lub wypoyczaniu z bibliotek. Niemniej osoby zdobywajce ksiki w formie plikw w Sieci s najliczniejsz grup wrd osb kupujcych ksiki. Na tle wynikw pilotau i w porwnaniu do bada Biblioteki Narodowej oraz World Internet Project, wyniki czytelnictwa w badanej grupie aktywnych internautw s nieproporcjonalnie wysokie. Wedug naszych bada 89% badanych przeczytao w cigu ostatniego roku jak ksik. Jest to wyrany dowd na to, e mamy do czynienia z grup
53 Z czytelnictwem nadal le raport z bada Biblioteki Narodowej, dz.cyt. 54 World Internet Project Poland 2011, dz.cyt., s. 68. 55 Tame, s. 69.
59
osb wyjtkowo aktywn kulturowo na tle caej populacji, ale te na tle ogu internautw. Naley jednak wzi pod uwag, e pytajc o przeczytane ksiki, uwzgldnialimy zarwno utwory literackie, jak i np. wydania naukowe, podrczniki, poradniki, komiksy, ksiki w wersji elektronicznej oraz audiobooki. Nie chodzio nam jednak wycznie o kontakt z dowoln ksik jak w przypadku bada Biblioteki Narodowej ale o lektur ksiki (wskazuje na to czasownik przeczyta w zadawanym pytaniu). W badanej grupie a 69% osb zadeklarowao lektur ponad 5 ksiek (patrz Wykres 19. i 20.). Jedna czwarta ankietowanych przeczytaa w ostatnim roku powyej 20. ksiek. W badanej grupie tylko 11% respondentw przyznaje, e nie przeczytao adnej ksiki w cigu ostatniego roku. Jest to dwa razy mniejsza grupa ni w przypadku internautw uczestniczcych w badaniu World Internet Project, gdzie odsetek nieczytajcych wynosi 22%. Wyrane s rwnie rnice midzy pciami, ktre wyranie wskazuj na wiksz aktywno kobiet. Tylko 5% respondentek przyznaje, e nie przeczytao adnej ksiki. Tej samej odpowiedzi udzielio 17% mczyzn. Znaczne rnice midzy pciami widoczne s rwnie wrd osb, ktre czytaj najwicej. Ponad 20 ksiek przeczytaa prawie jedna trzecia kobiet (29%) i 16% mczyzn.
Wykres 19. Liczba ksiek przeczytanych w cigu ostatniego roku (n=1283)

0 11% 1-4 20% 11-20 22%
> 20 22%
5-10 25%
60
Wykres 20. Liczba ksiek przeczytanych w cigu ostatniego roku w rozkadzie wiekowym (n=1283)
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 16-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-50 wiek powyej 20 11-20 5-10 1-4 0
Gdy przyjrzymy si rozkadowi grup wiekowych, zwrcimy uwag, e najwicej ksiek czytaj najmodsi i najstarsi ankietowani. Szczeglnie duo czytaj osoby midzy 20. a 24. rokiem ycia, a take respondenci w wieku 4550 lat. Naley jednak pamita, e w grupie respondentw do 30. roku ycia znajduj si uczniowie i studenci, korzystajcy z wielu ksiek w ramach obowizkw szkolnych. Osoby uczce si s na tle polskiej populacji relatywnie aktywne czytelniczo - wg bada Biblioteki Narodowej jakikolwiek kontakt z ksik w roku 2010 deklarowao 67% uczniw i studentw, podczas gdy polska rednia wyniosa 44%56. Jeli chodzi o okres ostatnich trzech miesicy, wyniki czytelnictwa w badanej grupie s rwnie bardzo wysokie 81% respondentw czytao ksiki w wersji papierowej, 34% czytao je w wersji elektronicznej, a 18% suchao audiobookw. Zwraca uwag wysoki odsetek czytelnikw ksiek elektronicznych jedna trzecia respondentw zetkna si z utworami w formacie elektronicznym.
56 Por. Z czytelnictwem nadal le - raport z bada Biblioteki Narodowej, dz.cyt
61
Wykres 21. Liczba przeczytanych ksiek dla osb cigajcych i niecigajcych treci (n=1283)
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% nie ciga ciga powyej 20 11-20 5-10 1-4 0
Znaczce w kontekcie tematu naszego badania jest porwnanie zachowa osb deklarujcych pobieranie darmowych plikw z internetu oraz osb niecigajcych plikw mimo intensywnego korzystania z internetu. Jeli chodzi o porwnanie liczby przeczytanych ksiek wrd osb cigajcych i niecigajcych, to wida niewielkie, a jednak znaczce rnice, ktre wskazuj na wiksz aktywno czytelnicz osb, ktre pobieraj darmowe pliki z internetu. Wida to ju na poziomie odsetka osb, ktre nie przeczytay w ostatnim roku adnej ksiki: w grupie osb niecigajcych jest to 18%, natomiast w grupie cigajcych dwukrotnie mniej (9%). Rnice s te widoczne przy porwnywaniu odsetka osb czytajcych najwicej. Wrd cigajcych pliki 46% deklaruje, e przeczytao ponad 11 ksiek, natomiast w grupie niecigajcych odsetek ten wynosi 37%. Nadal wanym rdem ksiek pozostaje rynek 68% ankietowanych twierdzi, e w okresie ostatnich 3 miesicy kupio ksik. O wysokiej aktywnoci badanej grupy wiadczy fakt, e jedna czwarta respondentw kupia na wasny uytek ponad cztery ksiki. Zakup przynajmniej jednej publikacji ksikowej na prezent deklaruje 43% badanych. Badana grupa wyrnia si pod wzgldem otwartoci na nowe formy dostpu do literatury. Respondenci deklaruj korzystanie z formatw cyfrowych 34% czytao w ostatnim okresie ksiki w wersji elektronicznej, a 18% suchao audiobookw. Spord uytkownikw tzw. e-bookw 30% kupio dla siebie ksik elektroniczn. Rwnolegle internauci intensywnie uczestnicz w sieciach wymiany plikw z ksikami elektronicznymi
prawie 80% respondentw cigno z internetu ksiki elektroniczne bez adnych opat. A 30% badanych pobrao wicej ni cztery e-booki, a 13% wicej ni 10. rednia liczba ksiek cignitych za darmo w cigu ostatnich trzech miesicy wynosi dla tej grupy 5 (przy jednej kupionej dla siebie i prawie dwch poyczonych lub skopiowanych od innych). Wystpuje tu wyrana korelacja z wiekiem: najstarsi cigaj zdecydowanie najmniej, podczas gdy najwicej plikw ksikowych pobieraj ludzie w wieku 2529 lat. Prawie poowa respondentw poyczya lub skopiowaa ksik elektroniczn od innej osoby. W wietle powyszego wyranie wida, e nawet w tak aktywnej grupie penetracja ksiek w formacie audio jest nadal stosunkowo niska. Wrd osb, ktre deklaruj korzystanie z tej formy kontaktu z literatur (18% wszystkich badanych), jedna trzecia kupia co najmniej jednego audiobooka dla siebie, dwie trzecie osb cigno ksik audio za darmo z internetu, a poowa skopiowaa lub poyczya od innych osb co najmniej jedn. Jeli przyjrzymy si redniej liczbie ksiek w tych trzech kategoriach, to widzimy, e osoby korzystajce z ksiek do suchania w cigu trzech miesicy cigny rednio 2,5 egzemplarza z internetu, skopioway lub poyczyy od innych rednio 1,5 ksiki i jedn kupili dla siebie.
Wykres 22. Ktre z poniszych czynnoci zdarzyo si Panu/i wykona w cigu ostatnich 3 m-cy? (n=1283)
czyta ksiki w wersji papierowej 81% czyta ksiki w wersji elektronicznej czyli np. e-booki 34% sucha nagranych ksiek (audiobookw) 18% adne z powyszych 14%
Mimo dostpu do treci cyfrowych, internauci nie rezygnuj z tradycyjnych rde dostpu do ksiek (patrz Wykres 22.). W porwnaniu do wynikw pilotau, w ktrym 15% ankietowanych deklarowao, e korzysta z biblioteki, bardzo duy odsetek badanych internautw wypoycza ksiki. Dwie trzecie respondentw skorzystao z wypoyczalni w okresie ostatnich trzech miesicy, a jedna trzecia badanych wypoyczya ponad 4 ksiki. Dla osb, ktre w ostatnich 3 miesicach czytay ksiki papierowe, rednia liczba wypoyczonych z biblioteki ksiek wynosi ponad 5 egzemplarzy. Trzeba jednak bra pod uwag liczn grup respondentw w wieku szkolnym. Potwierdza to spojrzenie na rozkad wieku osb, ktre najwicej wypoyczaj. Najbardziej aktywnych uytkownikw biblioteki odnajdujemy wrd osb poniej 25. roku ycia. W tej samej grupie rednia liczba kupionych dla siebie pozycji to ponad 2,5 ksiki.
Poowa respondentw poyczaa lub kserowaa w tym okresie ksiki od innych. W tej grupie jak nietrudno si domyli, bo przecie kserowanie ksiek i ich fragmentw, cho stanowi cz obiegu nieformalnego, jest w istocie jednym z kluczowych elementw studiowania w Polsce najaktywniejsze s osoby w wieku 2024. rednia skserowanych lub zeskanowanych ksiek to prawie 2 egzemplarze.
Wykres 23. Powody cigania ksiek z internetu za darmo (n=402)

cena lepszy wybr aktualno sposb korzystania nie mam innego dostpu inne powody nie wiem / trudno powiedzie
67% 64% 41% 33% 14% 13% 3%
Analiza zachowa internautw pokazuje, e internet jest dla nich wanym rdem treci kultury. Istotna jest zatem kwestia motywacji, ktra stoi za decyzj o wykorzystywaniu tego kanau dostpu. W badaniu zadalimy respondentom pytanie o to, dlaczego pozyskuj ksiki z internetu za darmo. Wyniki uwiadamiaj nam konieczno odejcia od jednowymiarowego uzasadniania praktyk pobierania darmowych plikw tylko i wycznie oszczdnociami finansowymi pyncymi z tytuu pozyskania treci bez koniecznoci pacenia za nie. Motywacja ta jest oczywicie nadal bardzo silna, gdy 67% ankietowanych wskazuje na zbyt wysok cen ksiek jako gwny czynnik korzystania z darmowego dostpu do ksiek online. Warto jednak zwrci uwag, e prawie tyle samo osb (64%) cigajcych ksiki z Sieci uzasadnia swoje postpowanie oferowanymi przez internet wikszym wyborem i atwoci wyszukiwania interesujcych ich pozycji. Jak pokaemy w czciach powiconych muzyce i filmowi, te motywacje s bardzo podobne take w przypadku innych mediw. Fakt, i wybr jest rwnie wany co cena, wiadczy o tym, e respondenci maj wysokie oczekiwania w stosunku do rynku publikacji ksikowych, e s aktywnymi konsumentami o wyrobionych preferencjach, cenicymi szerok ofert i szybki dostp do treci. Potwierdza to rwnie wysoka liczba respondentw, ktrzy podkrelaj wag dostpu do nowoci 40% osb cigajcych ksiki z Sieci uwaa, e dostpna w Sieci oferta ksiek jest bardziej aktualna ni oferta rynkowa. Kwestia lepszego wyboru ma szczeglne znaczenie dla osb w wieku 2024 lata. W tej grupie internautw a 80%
respondentw uznao ten czynnik jako istotny dla podjcia decyzji o pobraniu pliku z internetu. Jedna trzecia internautw cigajcych ksiki z Sieci podkrela wiksz wygod korzystania z cyfrowych wersji ksiek, takich jak ksiki elektroniczne czy audiobooki. Dla nich wanie cyfrowy format jest argumentem, ktry przemawia za uywaniem ksiek cignitych z internetu. Trzeba si rwnie przyjrze kwestii trudnego dostpu do treci, na ktry wskazao 14% ankietowanych jako uzasadnienie korzystania z darmowego dostpu do ksiek online. W przypadku tej motywacji bardzo istotne jest zrnicowanie ze wzgldu na wielko miejscowoci midzy ni a czstotliwoci wyboru tej motywacji wida wyran zaleno. Na trudny dostp do ksiek w miejscu zamieszkania wskazuje 31% osb zamieszkujcych gminy wiejskie, 11% mieszkacw miast do 19 tys. mieszkacw i 2% mieszkacw miast powyej 100 tys. Wida zatem istotn funkcj internetu, dziki ktremu internauci kompensuj braki lokalnej infrastruktury kulturalnej.
Wykres 24. rednie wydatki na ksiki w cigu 1 miesica (n=1283)
26-45 z 19%
0 z 32%
do 25 z 23% > 45 z 26%
Badani przez nas internauci znaczn cz konsumowanych przez siebie dbr kultury czerpi z internetu, najczciej za nie nie pacc. Jak du sum pienidzy przeznaczaj w zwizku z tym na zakup ksiek? Cho prawie jedna trzecia respondentw deklaruje, e nie wydaje miesicznie na ksiki ani zotwki, to wrd caej badanej grupy deklarowane kwoty s relatywnie wysokie. Prawie poowa respondentw (45%) wydaje na zakup ksiek rednio powyej 26 z w cigu miesica, z czego a jedna czwarta badanych internautw wydaje ponad 45 z. W tym przypadku widzimy wyran zaleno midzy wysokimi wydatkami na ksiki a poziomem wyksztacenia respondentw: im wysze wyksztacenie, tym wysze deklarowane sumy wydane na zakup ksiek. W grupie osb z wyksztaceniem podstawowym ponad poowa na ksiki nie wydaje miesicznie nic.
6.4. Muzyka
Praktyki zwizane ze suchaniem muzyki wrd badanych przez nas aktywnych internautw wyglday w cigu ostatniego kwartau nastpujco: 91% suchao radia (w sposb tradycyjny lub przez internet); 81% suchao muzyki z plikw lub skopiowanych pyt CD; 71% suchao muzyki w internetowych serwisach strumieniowych, takich jak Last.fm czy YouTube; 55% respondentw suchao muzyki z pyt CD; oraz 30% suchao muzyki na koncercie. W rankingu najpopularniejszych aktywnoci przewodzi wic radio, przed treciami z obiegw nieformalnych plikw lub skopiowanych pyt CD, oraz z serwisw strumieniowych (jak ju kilkakrotnie pisalimy, status treci oferowanych za porednictwem takich usug jest rny). Nasi ankietowani stosunkowo aktywnie chodz te na koncerty. Niewtpliwym efektem korzystania z komputera i internetu jest stosunkowo niska pozycja oryginalnych pyt CD. Zblion popularno oryginalne pyty oraz pliki i skopiowane pyty CD zyskuj dopiero wrd respondentw w wieku 40 i wicej lat. Odwrotna sytuacja ma miejsce wrd osb w wieku do 34 lat, gdzie popularno plikw i kopiowanych pyt jest wysza od redniej. Na ile chtnie badani kupuj muzyk? Tu sytuacja jest o tyle skomplikowana, e cho jak pokazalimy wyej CD nie jest dzi kluczowym nonikiem dla korzystania z muzyki, to w naszym kraju obieg formalny wci zbudowany jest wanie wok pyt. Oferta sklepw internetowych sprzedajcych pliki jest ograniczona (naley zaznaczy, e w czasie gdy realizowalimy badanie, nie dziaa jeszcze polski serwis iTunes, ktry ma szans spopularyzowa kupno muzyki online). Niespena 29% caej badanej grupy w cigu 3 miesicy poprzedzajcych badanie kupio pyt CD. Pyt kupi zbliony procent osb korzystajcych z plikw co wynika z opisanej wczeniej skali uczestnictwa w obiegu formalnym, a przede wszystkim ze skali pobierania plikw w badanej grupie aktywnych internautw. Deklarowane miesiczne wydatki na muzyk w wypadku a 51% ankietowanych wyniosy jednak zero zotych. Co moe zaskakiwa, w wypadku osb korzystajcych z plikw cignitych z internetu, odsetek osb niewydajcych na muzyk adnych pienidzy jest nieco niszy i wynosi 47%. 21% ankietowanych miesicznie wydaje na muzyk do 30 z, powyej tej kwoty pozostae 28%. Jak badani uzasadniaj darmowe ciganie plikw z internetu? T kwesti szerzej zajmiemy si w rozdziale powiconym filmowi (rnice dotyczce wskazywanych powodw odpowiednio pomidzy muzyk i filmem/serialami s niewielkie). W obu przypadkach a 72% osb uczestniczcych w obiegu nieformalnym podaje zbyt wysok cen oryginalnych treci. Zbliona jest take grupa osb motywowanych wikszym wyborem oferty poza oficjalnymi kanaami dystrybucji (przy muzyce ten argument zyska 73 punkty procentowe,
a przy filmie 75 punktw). Pewne rozbienoci pojawiy si przy kryterium aktualnoci waniejszym w wypadku filmu (67% wskaza wobec 56% przy muzyce) oraz przy argumencie, e w miejscu zamieszkania respondenta nie ma lepszej alternatywy (15% dla muzyki i 20% dla filmu) co zapewne ma zwizek z dostpem do kin, w niewielkich miejscowociach nieco trudniejszym ni kupno pyty z muzyk. Najwiksze rnice zanotowalimy w kategorii wygoda 49% osb korzystajcych z plikw z filmami uznao, e jest to wygodniejsze od innych form dostpu, a w wypadku muzyki ten odsetek wynis a 67%. Bez wtpienia wynika to z upowszechnienia odtwarzaczy mp3 i silniejszego ni w wypadku filmw zronicia si oderwanej od fizycznych nonikw muzyki z codziennymi praktykami kulturowymi. Kluczow dla nas kwesti jest udzia w nieformalnym, spoecznym obiegu muzyki. Kr w nim zarwno treci na oryginalnych nonikach, jak i treci pozyskane w sposb nieformalny (na przykad utwory cignite z Sieci, skopiowane na nonik fizyczny). 33% spord wszystkich ankietowanych w cigu ostatniego kwartau poyczyo od kogo pyt CD, a 20% dostao j w prezencie. Co wicej, 45% ankietowanych w cigu ostatniego kwartau suchao muzyki cignitej z internetu przez kogo z domownikw. List spoecznych uy nagra muzycznych dopenia kopiowanie pyt lub pliki dla kogo nagra co czwarty ankietowany oraz udostpnianie muzyki innym osobom w Sieci, co zadeklarowao 17% ankietowanych.
Wykres 25. rednia liczba oryginalnych pyt CD, ktre w ostatnich 3 miesicach respondent... (n=1283)
skopiowa od innych poyczy od innych kupi dla siebie kupi na prezent dosta w prezencie
2,26 2,25 1,44 0,84 0,75
A 73% osb, ktre zadeklaroway suchanie muzyki z plikw lub skopiowanych pyt, przyznao, e w cigu ostatniego kwartau cigay z Sieci darmowe pliki z muzyk. Regularnie ciga wic ponad 58% wszystkich badanych przez nas aktywnych internautw, z tym e czciej ni podaje rednia cigaj osoby do 34. roku ycia. Na ile intensywnie te osoby cigaj muzyk z obiegu nieformalnego? Jak si okazuje przewanie niezbyt intensywnie. A 63% cigajcych w cigu kwartau pobrao nie wicej ni
5 albumw, 16% midzy 6 a 10 albumami. Wicej ni 10 cigno zaledwie 12% cigajcych (pozostali ankietowani wybrali odpowied Nie wiem/trudno powiedzie). Wrd ankietowanych chodzenie na koncerty raz do roku deklaruje 22%, a 2-3 razy w roku 24%. Co dwa, trzy miesice na koncert chodzi co dziesity ankietowany, przynajmniej raz w miesicu 4% badanych. Jak uczestnictwo w koncertach koreluje z korzystaniem z nieformalnego obiegu? Aktywno osb suchajcych muzyki z plikw jest tylko nieco wysza od redniej, a rnica nie jest znaczca. Podobnie wyglda sytuacja uczestnictwa w festiwalach muzycznych, mniej popularnych od koncertw. W caej badanej grupie 2-3 razy w roku w festiwalach muzycznych bierze udzia 15% ankietowanych, a mniej wicej raz do roku 24%. Osoby suchajce muzyki z plikw i w tym wypadku lokuj si minimalnie powyej redniej.
6.5. Domowe biblioteki, pytoteki i filmoteki

Poniej przedstawiamy informacje na temat wielkoci zbiorw ksikowych, muzycznych i filmowych znajdujcych si w gospodarstwach domowych naszych respondentw. Porwnujemy rwnie redni wielko kolekcji z wielkoci zbiorw osb korzystajcych z plikw (zakadajc, e w wikszoci sytuacji pochodz one z obiegu nieformalnego), a take przedstawiamy proporcje pomidzy oryginaln a nieoryginaln czci zgromadzonych zbiorw (znw: z wyszczeglnieniem osb deklarujcych korzystanie z danego medium w postaci pliku). 70% procent respondentw ma w domu ponad 50 ksiek. Jedna dziesita respondentw posiada zbiory przekraczajce 500 tytuw, a prawie poowa ankietowanych (45%) ma w domu wicej ni 50, ale mniej ni 250 ksiek. Tylko 1% ankietowanych nie ma adnej ksiki. Wida wyran zaleno midzy liczb posiadanych ksiek a poziomem wyksztacenia respondentw. W grupie internautw z wyszym wyksztaceniem a jedna trzecia respondentw posiada wicej ni 251 ksiek. Rwnoczenie wyniki badania wyranie pokazuj, e cho w drugim etapie zajlimy si grup zarwno wyjtkowo aktywn w zakresie korzystania z nowych technologii, jak i po prostu duo czytajc, to nawet wrd tych osb ksiki elektroniczne s wci mao popularne. Poowa badanej grupy nie posiada w swoich prywatnych zbiorach ani jednego e-booka. Jedna trzecia posiada do 25 ksiek elektronicznych, a 16% procent ankietowanych ma wicej ni 25 ksiek w tym formacie. Liczba ankietowanych, ktrzy nie posiadaj w swoim domu adnej pyty CD jest bardzo maa wynosi 5%. Zbiory pytowe s jednak znacznie mniejsze ni kolekcje ksiek a 44% wacicieli pyt, posiada ich nie wicej ni 25. 24% ankietowanych posiada od 26
do 50 pyt, a 13% od 51 do 100. Powyej 100 pyt CD posiada 14%. Mniej popularne cho nieporwnywalnie powszechniejsze ni e-booki s nieoryginalne nagrania w formie pyt muzycznych lub plikw mp3. Posiada je 61% ankietowanych. Zaledwie 9% tej grupy rygorystycznie organizuje je w albumy i deklaruje, e nie posiada pojedynczych plikw. A 48% tej grupy deklaruje za to, e posiada wycznie pojedyncze pliki z nagraniami. Z kolei zbiory filmowe s mocno zrnicowane w kwestii liczebnoci. Cho rednia zbiorw naszych respondentw wynosi 32,3 oryginalnych pyt DVD i/lub Bluray, to zbiory a 54% ankietowanych zamykaj si w przedziale 125 pyt. adnej pyty z filmem nie posiada zaledwie 13% ankietowanych. Kolekcje od 26 do 50 pyt posiada 17% respondentw, od 51 do 100 pyt 8%. Zbiory liczce ponad 100 pyt posiada zaledwie 4% ankietowanych (pozostali nie byli w stanie oszacowa wielkoci swoich zbiorw).
Wykres 26. rednia wielko zbiorw

nieoryginalne nagrania muzyczne ksiki oryginalne pyty cd nieoryginalne filmy (pliki, kopie pyt) oryginalne pyty dvd/blu-ray Wideo na danie (VOD)
0 50 100 150 200
69
Wykres 27. rednia wielko zbiorw osb, ktre korzystay z danego medium w postaci pliku
ksiki nieoryginalne nagrania muzyczne* oryginalne pyty cd ebooki nieoryginalne filmy (pliki, kopie pyt) oryginalne pyty dvd/blu-ray
0 50 100 150 200
* Dotyczy caych albumw zgromadzonych na komputerze. Pojedyncze pliki okazay si zbyt trudne do oszacowania a 60% osb, ktre posiadaj je na swoim komputerze, nie udzielio odpowiedzi na pytanie o wielko zbioru.
W wypadku muzyki i filmw wyranie widzoczna jest relatywnie niedua wielko zbiorw nieoryginalnych, obejmujcych skopiowane pyty i nagrania na komputerze. Cho gromadzenie tych zbiorw nie pociga za sob adnych kosztw, to rednia zbiorw filmowych skadajcych si z kopii jest tylko nieznacznie wiksza ni w wypadku pyt i wynosi 38,1 filmu. Obraz ten jest jednak wypaczony przez nieco inny rozkad zbiorw a 33% ankietowanych nie posiada ani jednego nieoryginalnego filmu. Podobna grupa, bo 32%, posiada od 1 do 25, a zbiory liczce od 26 do 50 tytuw ju tylko 10%. Po 6% przypada na kolekcje od 51 do 100 filmw oraz zbiory powyej 100 egzemplarzy. Wiksz liczb filmw ni w kolekcjach oryginalnych moe te sugerowa fakt, e grupa osb, ktre wybray odpowied trudno powiedzie, jest w tym wypadku przeszo trzykrotnie wysza. Mimo wszystko warto jednak podkreli, e tylko niewielka grupa osb posiadajcych w swoich zbiorach nieautoryzowane kopie filmw, gromadzi ich du liczb. Jeli za posiadaczy duych zbiorw uznamy osoby, ktre zadeklaroway posiadanie ponad 50 filmw, to bdzie to zaledwie 12% wszystkich ankietowanych co szsta osoba spord tych, ktre w swoich zbiorach posiadaj jakiekolwiek kopie. Nie zaobserwowalimy te radykalnych rnic pomidzy grupami wiekowymi o ile rednia osb posiadajcych ponad 50 filmw na skopiowanych pytach lub w postaci plikw na komputerze wynosi 12%, to najwikszy udzia takich kolekcji w pojedynczym segmencie wiekowym, odnotowany wrd osb w wieku 2529 lat, wynosi 16%. Oczywicie interpretacje tych wynikw mog by
rne mona je tumaczy zarwno stosunkowo niewielk liczb pozyskiwanych filmw, jak i biecym czyszczeniem zbiorw po obejrzeniu danego nagrania. Co jednak zaskakuje najbardziej, w wypadku muzyki i filmw liczebno zbiorw osb korzystajcych z plikw nie odbiega wyranie od wielkoci zbiorw caej ankietowanej grupy. To kolejny argument potwierdzajcy tez, e osoby korzystajce z obiegu nieformalnego nie posiadaj wcale mniej licznych kolekcji oryginalnych treci. Obieg nieformalny wydaje si wic raczej funkcjonowa rwnolegle do formalnego, a nie go zastpowa. Co wicej, w wypadku ksigozbiorw kolekcje osb korzystajcych z plikw s wiksze ni w wypadku osb niekorzystajcych z ksiek w wersjach cyfrowych.
Technologia a praktyki korzystania z treci

Nowe technologie wywary wyrany wpyw na sposoby korzystania z treci kultury. Trudniejszy do zauwaenia jest za to efekt zaspokajania swoich potrzeb kulturalnych wycznie w domu osoby aktywnie korzystajce z dostpu za porednictwem internetu rwnoczenie najczciej s tymi, ktre wychodz do kina i na koncerty. Wyranie jednak wida, e te zmiany dokonuj si w rnych obszarach i s przede wszystkim efektem wikszej swobody decyzyjnej uytkownikw. Najlepiej wida to po sposobie pobierania plikw muzycznych zaledwie 8% pobierajcych ciga wycznie cae albumy, 31% zarwno cae albumy, jak i pojedyncze pliki, za to a 61% ciga tylko pojedyncze pliki z muzyk! Schyek albumw z muzyk wida te w strukturach kolekcji. Jak wida tradycyjny model funkcjonowania brany muzycznej bardzo szybko zosta zredefiniowany przez swobod korzystania z oferty internetowej. By moe jest to efekt mylenia o zarzdzaniu treciami z perspektywy osb przyzwyczajonych do logiki bazy danych waciwej pracy z komputerem. Lev Manovich pisze o niej jako o formie kulturowej wypierajcej uporzdkowan narracj57. Wydaje si, e osoby intensywnie korzystajce z internetu coraz czciej maj potrzeb, by przynajmniej jako jedna z opcji dostpna bya im wanie moliwie najszersza paleta moliwoci, nawet kosztem uporzdkowania. Daje to szans na stworzenie swoich indywidualnych zestaww muzycznych, bez koniecznoci opierania si na cudzych wyborach. Zaskakuje take niewielka liczebno wikszoci kolekcji pomimo atwego dostpu i chtnego sigania do obiegu nieformalnego, a wic bezpatnego, badani nie gromadz wikszych zbiorw. Mona to tumaczy wiadomoci, e treci czekaj w Sieci i nie ma wikszego sensu przechowywa ich na swoim komputerze lub archiwizowa w inny sposb. Po uyciu zostaj skasowane. W pewnym sensie mona uzna to za nieformalny odpowiednik modnego ostatnio modelu chmury, w ktrym uytkownik paccy
57 Por. L. Manovich, Jzyk nowych mediw, prze. P. Cypryaski, Warszawa: WAiP 2006, ss. 333-364.
71
abonament moe korzysta z treci, ktrych nie ma na swoim komputerze, lecz korzysta z nich zdalnie, przez internet.
6.6.
Film
W odrnieniu od ksiek, a podobnie do muzyki, interfejs nie stanowi w wypadku filmw (w tym seriali) problemu. W przypadku e-bookw, sposb korzystania jest pewn barier wci relatywnie niewielka grupa Polakw posiada stosowne czytniki (w grupie aktywnych internautw z drugiej tury naszego badania 5%), a czytanie dugich tekstw z ekranu komputera jest mczce. Z filmami jest inaczej. Kino ju dawno przestao by podstawowym miejscem ogldania filmw. Premiera kinowa jest dzi raczej zaledwie pocztkiem ycia filmu zapewne najgoniejszym etapem jego funkcjonowania, ale zarazem tylko wstpem do upowszechniania w rnych kanaach dystrybucji, take nieoficjalnych. Take nieoficjalnych. Technologia cyfrowa, ktra pojawia si w polskich domach m.in. za spraw kina domowego, utorowaa rwnie drog dla ogldania filmw w serwisach zapewniajcych przekaz strumieniowy, gdzie trafiaj te nieautoryzowane treci (zarwno poprzez serwisy oglnego przeznaczenia, jak YouTube, jak i serwisy wyspecjalizowane, np. iitv.info). Uytkownicy korzystaj te z plikw ciganych z sieci wymiany plikw i internetowych repozytoriw, ogldanych pniej na ekranach komputerw, ale te na duych ekranach podczanych do komputerw, konsol itp. Badana przez nas w drugim etapie projektu grupa na tle ogu populacji jest bardzo aktywna jeli chodzi o zainteresowanie filmem. Dobrze wida to choby po czstotliwoci wizyt w kinie. Wedug danych GUS w cigu ostatniego roku w kinie byo 30% Polakw (najbardziej aktualne dane pochodz z roku 2009)58. Natomiast wrd respondentw drugiego etapu naszego badania ten odsetek to 82%. Znaczce, e najaktywniejsz cz tej grupy stanowi wanie osoby cigajce pliki z filmami z Sieci. Okazuje si, e udzia w nieformalnej cyrkulacji filmw nie jest alternatyw dla wizyt w kinie, a raczej kolejn form kontaktu z filmem. I tak, w grupie internautw, ktrzy cigaj ponad 10 plikw filmowych na miesic, 49% osb chodzi do kina przynajmniej raz na kwarta. Wrd osb cigajcych od 1 do 10 filmw miesicznie grupa ta stanowi 40%, a wrd tych, ktrzy nie pobieraj ich w ogle 34%. Wrd niecigajcych najliczniejsza, bo obejmujca jedn czwart badanych, jest grupa chodzcych do kina najrzadziej (tj. rzadziej ni raz w roku). Wrd cigajcych umiarkowanie intensywnie i intensywnie wielko tej grupy wynosi po 14%. Dane te potwierdzaj tez, e osoby zainteresowane filmem korzystaj z rnych formalnych i nieformalnych sposobw dostpu do treci, ktrymi si interesuj. Rwnoczenie osoby niebiorce udziau w obiegu nieformalnym najczciej te nie korzystaj z obiegu formalnego.
58 Za: http://www.obserwatoriumkultury.pl/sub,pl,obserwatorium-zywej-kultury.html.
72
Wykres 28. rda dostpu do filmw w ostatnim miesicu (n=1283)

telewizja plik na komputerze streaming pyta dvd/blu-ray pyta z gazety Wideo na danie (VOD)
10% 30% 50% 70% 90%
Jak wida, pliki z komputera i streaming ustpuj tylko telewizji. Telewizja pozostaje, jako nadal dominujce medium (i jest to zbiene z innymi wynikami bada, np. World Internet Project 2011 Poland), gwnym rdem filmw i programw telewizyjnych (w wielu wypadkach dostpnych ju take w Sieci), bez wzgldu na grup wiekow. Jednak wiksza popularno obiegu sieciowego od korzystania z filmw na nonikach fizycznych wskazuje na znaczc zmian, ktra zasza mniej wicej w cigu ostatniej dekady. Dla modszych segmentw populacji rola komputerowych rde jest przy tym wiksza (patrz Wykres 29.). Dla wszystkich respondentw w wieku do 39 lat najwaniejszymi rdami s kolejno z rn czstoci telewizja, pliki i streaming. Skad pierwszej trjki rde zmienia si dopiero w grupie 4050 lat: s to telewizja, pliki, a nastpnie DVD/Blu-ray. Znw jest to zbiene z wynikami World Internet Project, w ktrym wyrniono grupy Polakw spdzajcych ponad 10 godzin tygodniowo z jednej strony z internetem, a z drugiej z telewizj a wic intensywnych uytkownikw obu mediw. W pierwszej grupie przewaaj osoby do 39. roku ycia, a dominacja telewizji zaczyna si w grupach od 40. roku ycia. Znaczce jest porwnanie tych danych z wynikami z pilotau, w ktrym ciganie plikw byo mniej popularne od przekazu strumieniowego. Mona to interpretowa w ten sposb, e aktywni internauci to w znacznej czci uytkownicy z duym staem, ktrzy swoje nawyki pozyskiwania treci z internetu wyrobili ju kilka lat temu, kiedy oferta serwisw oferujcych streaming nie bya tak dua jak dzi, dominowao za to wanie pobieranie plikw. Wydaje si jednak, e w najbliszych latach tendencja nabierania znaczenia przez serwisy streamingowe kosztem innych form bdzie coraz istotniejsza takie rozwizania promowa bdzie take obieg formalny, ponadto ju dzi widzimy (wykazalimy to w czci powiconej domowym kolekcjom), e posiadanie na wasno duych zbiorw treci jest praktyk dotyczc zdecydowanej mniejszoci internautw.
73
Wykres 29. rda dostpu do filmw i seriali w ostatnim miesicu, w podziale na grupy wiekowe (n=1283)
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 16-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-50
Oglda filmy lub odcinki seriali w telewizji Oglda filmy lub odcinki seriali z pliku np. na komputerze Oglda filmy (penometraowe) lub seriale w streamingu, tzn. przez internet na stronach typu Ipla, podzielona na czci programy w serwisie Youtube Oglda filmy lub odcinki seriali z oryginalnej pyty DVD/BlueRay Oglda filmy lub odcinki seriali z pyty dodanej do gazety Wideo na danie (VOD)
Spord tych, ktrzy ogldali filmy z pyt DVD/Blu-ray, kupno oryginalnej pyty w cigu ostatniego miesica deklaruje 49%, a z wypoyczalni lub od znajomych poyczyo je a 65%. 27% dostao pyt w prezencie. Dla osb ogldajcych filmy lub seriale z plikw na
komputerze podstawowym rdem nowych treci jest samodzielne pobieranie plikw za darmo z internetu w cigu ostatniego miesica zrobio tak 72% osb z tej grupy. Pomimo e w ankiecie pytalimy o relatywnie krtki czas ostatni miesic najwicej spord tych osb, bo 31%, cigno 7 i wicej filmw/seriali, 23% zadeklarowao pobranie od 3 do 6. Dwch 9%, jednego 10%. Cho pobieranie nie musi by rwnoznaczne z ogldaniem, trzeba uzna, e ich aktywno jest wysoka, a pobieranie filmw i seriali z Sieci dla wikszej czci z nich jest raczej rutynow praktyk wpisujc si w ich aktywne ycie kulturalne ni czym, co mona byoby okreli jako pojedynczy epizod. Spord osb korzystajcych w ostatnim miesicu z pliku na komputerze a 59% poyczyo lub skopiowao filmy lub seriale od znajomych, i to tylko 9% zaledwie jeden, a 12% dwa. Wicej osb bo 21% (czyli ponad 36% grupy cigajcych) zadeklarowao poyczenie lub skopiowanie od 3 do 6 filmw, a 17% ponad 7. Wida wic wyranie, e na techniczne sieci wymiany plikw nakadaj si sieci spoeczne wymiana filmw jest czci ycia rodzinnego i towarzyskiego. Rwnie wrd osb korzystajcych ze streamingu dominuj aktywni widzowie a 28% stanowi osoby, ktre obejrzay 11 lub wicej filmw lub odcinkw seriali. 46% obejrzao w ten sposb midzy trzema a dziesicioma filmami lub odcinkami. Porwnanie rnych form dostpu do treci pod wzgldem liczby filmw obejrzanych lub uzyskanych za porednictwem danego kanau pozwala mierzy relatywne znaczenie poszczeglnych obiegw. Dominujc form dostpu jest cigle telewizja, w ktrej badani ogldali rednio ponad 26 filmw lub odcinkw seriali miesicznie. Drug najwaniejsz pod tym wzgldem form jest darmowy streaming, w ktrym badani obejrzeli rednio ponad 14 filmw lub odcinkw. Kolejn byy filmy cignite jako pliki (rednio niemal dziewi filmw miesicznie) i filmy poyczone lub skopiowane (prawie 4 miesicznie). Najrzadziej uywan form dostpu do filmw s noniki fizyczne pyty DVD i Blu-ray.
75
Wykres 30. Powody cigania filmw i seriali z internetu za darmo (n=590)

Lepszy wybr, atwiej znale to, czego potrzebuj Cena filmy i seriale na pytach s zbyt drogie Aktualno tam s nowoci Sposb korzystania wol korzysta z filmw w postaci plikw Brak reklam W mojej miejscowoci nie ma innego, lepszego dostpu do filmw i seriali, ktre mnie interesuj
75% 72% 67% 49% 46% 20%
O powody cigania za darmo filmw i seriali pytalimy respondentw ogldajcych filmy z plikw, ktre samodzielnie cigaj. Oprcz spodziewanej odpowiedzi, mianowicie ceny, istotne okazay si by take kwestia wyboru oraz aktualnoci. W dalszej kolejnoci respondenci wskazywali rwnie swobod uycia i brak reklam. Stosunkowo niewielu uytkownikw zgodzio si z argumentem, e w ich miejscowoci nie ma innych, lepszych sposobw dostpu do tych treci niezalenie od rozmiaru miejscowoci. Wydaje si wic, e w wypadku osb sprawnie posugujcych si internetem argument o wymuszonym przez okolicznoci korzystaniem z obiegu nieformalnego nie jest kluczowy. Dla wikszoci osb decyzja o takim, a nie innym sposobie dostpu jest raczej racjonalnym wyborem uytkownikw, ktrzy uznaj, e w ten sposb zyskuj moliwo skorzystania z najwikszego zakresu dostpnych treci, dajc najwiksz swobod ich uycia (to zreszt wniosek wielokrotnie powracajcy w opracowaniach dotyczcych nieformalnej cyrkulacji mediw). Trzeba jednak zauway zrnicowanie w rnych grupach przede wszystkim dotyczce wielkoci miejscowoci, kluczowej przy tym akurat wskaniku. Zgaszana przez respondentw trudno w dostpie do innych form ronie w sposb odwrotnie proporcjonalny do wielkoci miejsca zamieszkania: o ile w wypadku osb mieszkajcych w miastach od 100 tys. mieszkacw wzwy liczba osb wskazujcych na trudno tego typu to ok. 34% i naley j uzna za statystycznie nieistotn, o tyle w miastach o wielkoci
midzy 20 a 100 tys. mieszkacw wskazao j ju 14% ankietowanych. W miastach do 19 tys. mieszkacw a 28%, w gminach wiejskich a 38%, a rnice s statystycznie istotne. Nie mona wic lekceway roli, jak zaporedniczone przez internet nieformalne formy dostpu do filmw peni na obszarach o sabo rozwinitej infrastrukturze kulturalnej. W kwestii braku innego, lepszego dostpu wida te rnice pomidzy poszczeglnymi grupami wiekowymi wyrnia si grupa 1619 lat, w ktrej 31% wymienia ten powd, w porwnaniu z 19% lub mniej w starszych grupach wiekowych. Trudno jednoznacznie orzec, co jest przyczyn by moe wysze wymagania najmodszych uytkownikw co do elastycznoci dostpu, a moe silniejsze oczekiwania zwizane z niskim kosztem pozyskania. Analizujc nieformalne obiegi treci warto pamita, e w przypadku treci w postaci ciganych plikw mog one po pobraniu by udostpniane innym osobom: czonkom rodziny, znajomym lub osobom mieszkajcym w tym samym gospodarstwie domowym. Jak ju zostao wspomniane, wrd korzystajcych z filmw w postaci plikw (64% ankietowanych internautw) 72% samodzielnie pobiera je z Sieci. 40% tej grupy twierdzi, e w cigu ostatniego miesica ogldao filmy uzyskane za darmo z internetu przez innego z domownikw. Na pytanie o to, kto w gospodarstwie poycza lub ciga filmy i seriale do ogldania, 36% spord badanych deklarujcych ogldanie filmw przyznao, e robi to samodzielnie; 32% stwierdzio, e zajmuje si tym szereg osb, a 10% wskazao, e robi to inna osoba (18% nie udzielio odpowiedzi - co dowodzi, e jest to temat potencjalnie draliwy).
77
Komentarz
Kultura w Sieci - swoboda dostpu, wolno uycia
Dominik Batorski
Wraz z digitalizacj coraz wikszej iloci treci kultury ronie rola internetu jako narzdzia bezporedniego dostpu do tych treci. Rodzi to oczywicie problemy zwizane z opacalnoci produkcji tych treci i koniecznoci zmiany modelu wynagradzania twrcw. Jak pokazuje niniejszy raport, obiegowe opinie dotyczce tego problemu niekoniecznie s zgodne z rzeczywistoci. Nie ulega wtpliwoci e wielu uytkownikw internetu korzysta z duej dostpnoci treci, muzyki czy filmw w Sieci. Potwierdzaj to zarwno dane Diagnozy spoecznej (wykres 31), jak rwnie popularno serwisw do wymiany i pobierania plikw.
Wykres 31. ciganie muzyki lub filmw z Sieci, kiedykolwiek i w okresie tygodnia, wrd uytkownikw internetu w latach 2005-2011. Dane: Diagnoza spoeczna, opracowanie wasne.
56% 50% 44%
58%
kiedykolwiek
18%
22%
22%
21%
w okresie tygodnia
2005
2007
2009
2011
Treci z Sieci pobiera jedynie cz uytkownikw - cho ponad poowa ma takie dowiadczenia, to regularnie cigajcych muzyk czy filmy jest okoo 20%. Z kolei badania World Internet Project - Poland 2011 (WIP) pokazuj, e zdecydowana wikszo uytkownikw pobierajcych treci z Sieci ogranicza si wycznie do tych, za ktre nie musi paci (wykres 32).
78
Komentarz
Wykres 32. Treci cigane z internetu - uytkownicy paccy za treci i cigajcy bez pacenia. Dane: World Internet Project Polska 2011, opracowanie wasne.
26 20
patne cigane bez pacenia

7 1
muzyka
filmy
gry
Ta niech do pacenia za treci w Sieci niekoniecznie zwizana jest wycznie z czynnikami finansowymi. Jak pokazuje kolejny wykres, prezentujcy dane z bada WIP, uytkownicy doceniaj przede wszystkim wygod i szybko dostpu. Cz tumaczy si brakiem rodkw na legalny zakup, szczeglnie w przypadku gier. Jednak takich, ktrzy maj rodki, a jednoczenie pobieraj treci bez pacenia, nie jest a tak duo. Z tego, e nie trzeba paci cho ma si odpowiednie rodki, korzysta co czwarta osoba pobierajca muzyk lub filmy i 16% cigajcych gry.
Wykres 33. Powody niepacenia za treci cigane z internetu. Dane: World Internet Project Poland 2011, opracowanie wasne.
nie musz paci, cho mnie sta nie sta mnie na legalny zakup chc sprbowa zanim kupi nie mog dosta w inny sposb ze wzgldu na wygod szybko dostpu
26 25 16 27 31 38 17 10 15 4 6 5 40 39 37 31 29 34
79
muzyka film gry
Komentarz
Zaprezentowane tu wyniki pokazuj, jak bdne jest mwienie o piractwie wycznie przez pryzmat niepacenia za treci i pitnowania tego zjawiska jako kradziey. Z punktu widzenia uytkownikw kluczowe znaczenie zdaje si mie atwo dostpu i swoboda uycia. Potwierdza to te sukces serwisu iTunes. Okazuje si bowiem, e wielu uytkownikw jest skonnych paci, jeli dostaj moliwo szybkiego i wygodnego dostpu do interesujcych ich treci, ktre jednoczenie mog by pniej wykorzystywane w dogodny dla nich sposb. Inaczej ni chociaby w przypadku zakupu muzyki na pytach CD zabezpieczonych DRM, ktre uniemoliwiaj chociaby suchanie zakupionej muzyki na przenonym odtwarzaczu. Dla uytkownikw istotna jest wic nie tylko atwo dostpu, ale rwnie swoboda w decydowaniu, w jaki sposb bd korzysta z danych treci.
80
6.7. Jakie s przeszkody dla pozyskiwania treci w obiegu formalnym?

Cz powicona sposobom uzasadniania uczestnictwa w nieformalnej wymianie treci oraz ewentualne czynniki, ktre mogyby by argumentami na rzecz przeniesienia czci aktywnoci do sfery formalnej, wyday nam si na tyle istotne, e w naszym badaniu weryfikowalimy je jeszcze w inny sposb. Signlimy po analiz conjoint, stosowan w badaniach rynkowych do optymalizacji cenowej i konfiguracji produktw oraz usug z t rnic, e wrd oferowanych treci na rwni z tymi udostpnianymi w obiegu rynkowym obecne byy treci z obiegu nieformalnego. Analiza conjoint pozwala statystycznie okreli warto rnych charakterystyk produktu lub usugi, z punktu widzenia osoby wybierajcej midzy produktami lub usugami. W tym kontekcie posuya nam ona do wyjcia w kierunku pyta: Jakie s przeszkody dla pozyskiwania niektrych typw treci z obiegu formalnego? Jakie warunki musiayby zosta spenione, aby osoby pozyskujce treci za darmo byy w stanie je kupi? Narzdzie to pozwala ustali preferencje badanych i wskaza na najistotniejsze czynniki wpywajce na decyzj o zakupie. Take te nieuwiadamiane przez ankietowanych. Przeprowadzilimy analiz conjoint wycznie dla filmw przyjmujc, e w wyniki w pewnym stopniu bd reprezentatywne dla oglnych preferencji internautw. Ankietowani dwunastokrotnie wybierali, ktry z trzech pokazywanych produktw wydaje im si najatrakcyjniejszy. Kada z propozycji oparta bya na czterech skadowych: kanale dostpu, cenie, jakoci i aktualnoci, o wartociach losowanych odrbnie dla kadego zestawu. Respondenci decydowali wic, czy np. wol darmowy film z obiegu nieformalnego, o gorszej jakoci, ale bardzo aktualny, kosztujc 20 z pyt z filmem o wyszej jakoci i mniejszej aktualnoci, czy film kupiony przez internet za 10 z o standardowej jakoci i podobnej aktualnoci. Poniej wyszczeglniono wszystkie warianty, z ktrych losowane byy zestawy (z tym zastrzeeniem, e najwysze kwoty przypisane byy kadorazowo jedynie do zakupu filmu na wasno, z kolei dostp nieformalny zawsze jest darmowy):
81
Tabela 1.
Kana Film cignity z nielegalnych rde z internetu Film cignity z leganych rde z internetu Film wypoyczony na DVD Film ogldany w kinie Film kupiony na wasno Cena 0 z Jako saba jako obrazu i dwiku standardowa obrazu i dwiku wysoka jako obrazu i dwiku (HD) Aktualno nowo dopiero po premierze do nowy, ok. 6 miesicy po premierze film sprzed 2 lat klasyka sprzed paru lat
5 z
10 z 15 z 20 z 30 z / 50 z (tylko przy kupnie)
Znaczenie poszczeglnych czynnikw, mierzone jako uredniony z wszystkich przypadkw wpyw czynnika na podejmowan decyzj, wynosi odpowiednio: cena 43%, kana 25%, jako 17%, aktualno 16%. Nietrudno zauway, e w odrnieniu od odpowiedzi zadawanych wprost, w ktrych respondenci np. aktualno uznawali za czynnik niemal rwnie wany co cena, analiza conjoint wskazuje na to, i koszt dostpu do filmu jest zdecydowanie najwaniejszym kryterium wyboru. Analizujc dane z analizy conjoint przyjlimy wic, e decyzja w najwikszym stopniu zaley od ceny. Przedstawiona poniej tabela prezentuje zmian preferencji respondentw w zalenoci od zmieniajcych si cech kupowanych towarw. Przy podobnej jakoci i aktualnoci filmu, darmowe treci z obiegu nieformalnego s wybierane przez 18% respondentw, pobierane z usug oficjalnych przez 22%, a kupowane na pycie przez 60% respondentw. Przy zachowaniu tych samych rnic cen (dostp nieformalny za darmo, formalny za 5 z), ale przy zrnicowaniu jakoci na korzy treci z obiegu formalnego i aktualnoci na korzy obiegu nieformalnego, ronie atrakcyjno tego pierwszego film z patnego serwisu online wybiera 25%, przy 14% wybierajcych cignicie filmu za darmo. Wci atrakcyjniejszy jest jednak dostp formalny wygrywa bardzo tania pyta (62%), gdy gwarantuje jako treci. Patrzc dalej na rne opcje cen widzimy, e nawet przy rnicy 5 z pomidzy cen pyty i pliku online, respondenci chtniej wybieraj tasz opcj. W przypadku rnicy 10 z nawet dwukrotnie wicej respondentw zdecydowaoby si na taszy zakup online. Jednoczenie, gdy ceny towarw przekrocz 15 zotych dla pyty i 10 zotych dla ciganego pliku, najpopularniejsz opcj wybieran przez jedn trzeci respondentw staje si darmowy dostp online.
82
Tabela 2. Wpyw charakterystyki dostpu do treci na preferowan form dostpu

Charakterystyka dostpu do treci nieformalne ciganie za 0 z, z formalnych rde po 5 z, przy takiej samej jakoci i nowoci filmu nieformalne ciganie za 0 z, a z formalnych rde po 5 z, pirat jako SD a legalne HD, pirat nowo, legalne do nowy nieformalne ciganie za 0 z, kupno pyty za 10 z, kupno online za 5 z, przy takiej samej jakoci i nowoci filmu nieformalne ciganie za 0 z, kupno pyty za 15 z, kupno online za 5 z, przy takiej samej jakoci i nowoci filmu nieformalne ciganie za 0 z, kupno pyty za 15 z, kupno online za 10 z, przy takiej samej jakoci i nowoci filmu nieformalne ciganie za 0 z, kupno pyty za 20 z, kupno online za 10 z, przy takiej samej jakoci i nowoci filmu Dostp nieformalny Kupno pyty Kupno online
18%
60%
22%
14%
62%
24%
19%
47%
34%
22%
26%
51%
34%
32%
35%
35%
30%
35%
Z analizy conjoint wynika wic, e o ile respondenci s gotowi paci w zamian za lepsz jako i chtnie kupowaliby treci po cenach minimalnych, to wraz ze wzrostem cen coraz wiksza cz respondentw zaczyna preferowa nieformalne, darmowe rda. Naley przy tym zaznaczy e pojawiajcy si w wynikach analizy decydujcy poziom 20 zotych za pyt z filmem jest cen, za ktr nie da si kupi wikszoci aktualnej oferty filmowej. Wyniki te wpisuj si w deklarowane przez ankietowanych internautw relatywnie niedue wydatki w cigu ostatniego miesica na zakup lub wypoyczenie filmw i seriali: 54% nie ponioso adnego wydatku, 25% wydao od 25 z, a 21% powyej tej sumy. Moe zaskakiwa, e brak tego typu wydatkw nie jest domen ludzi najmodszych rnice midzy poszczeglnymi grupami wiekowymi nie s istotne statystycznie. Wikszych rnic nie wprowadza te pe, wyksztacenie ani miejsce zamieszkania.
Komentarz
Aktywni internauci perspektywa zarzdzania dowiadczeniem
Piotr Toczyski
Inicjator i wsptwrca polskiej edycji World Internet Project, a wczeniej Portretu Internauty, Diagnozy Internetu i szeregu opracowa przygotowanych na potrzeby przemysu medialnego, zwaszcza brany internetowej. Analityk rynku internetowego w Agorze, czonek Zespou Studiw Europejskich w IFiS PAN. (Tekst nie musi odzwieciedla pogldw wyej wymienionych instytucji i inicjatyw).
Jak opisa intensywne uytkowanie internetu i dlaczego warto poszerzy perspektyw o zarzdzanie dowiadczeniem internauty? W czym World Internet Project zazbia si z Obiegami kultury i jakie dalsze perspektywy otwieraj te ostatnie? Badanie cyrkulacji treci kulturowych zaprojektowane z naciskiem na internet jest zadaniem niewdzicznym. Internet jest wprzgnity w wieloelementowy ukad dostpu do treci. Treci, ktre czasem w postaci jedynie symbolu odwoujcego si do penej treci przewijaj si w powierzchni reklamowo-ogoszeniowej mediw, w powierzchni redakcyjnej, a coraz czciej te transakcyjnej. Nakadajc na ten szum informacyjny siatk typw mediw od tekstowych, przez audialne, wizualne i audiowizualne, jednokierunkowe i interaktywne uzyskujemy pole niemoliwe do objcia pojedynczym badaniem. W konsekwencji uzyskujemy wicej pyta ni odpowiedzi, ale te wskazanie dalszych obszarw wartych zgbiania. W kontekcie tego raportucoraz wyraniej zarysowuje si myl o aspekcie legalistycznym jako z pewnoci wanym, ale nieco oderwanym od faktycznych zachowa internautw. Dedukcyjnie formuowane wnioski prawnicze zapewne nie przystaj do tych wywodzonych indukcyjnie, z obserwacji zachowa masowych uytkownikw internetu. W konsekwencji tej rozbienoci sign mona po analogi rodowiskow: jeli przez trawnik wydeptywana jest cieka, dla rozwizania konfliktu albo przynajmniej dla oglnego komfortu warto rozway moliwo usankcjonowania jej jako oficjalnej drogi. Zarzdzanie dowiadczeniem internautw. Czciowej odpowiedzi na dylematy prezentowane w tym raporcie szukabym, jak to przewanie bywa z internetem, w obszarze nieoczywistym: zarzdzaniu dowiadczeniem uytkownika. Rozmow o nieformalnym dostpie do treci warto podejmowa w oparciu o wczeniejsze empatyczne, poparte badaniami albo trafn intuicj, zrozumienie uytkownika internetu i zaakceptowanie jego wiata. Ten wiat jest za wicej ni nieoczywisty, bo uytkownika internetu mczy na przykad konieczno wykonania dosownie jednego kliknicia wicej, wykonania jeszcze jednej odsony (jak tumaczy si miar page view) czy oczekiwania na przeadowanie si
84
Komentarz
strony, trwajcego o jeszcze kilka sekund duej. W najprostszych sowach: lepszy standard szybciej przyzwyczaja. Serwisy prezentujce treci w przekazie strumieniowym, nie wymagajce kopotliwego cigania pliku, opisywania i przechowywania go, staj si dzi takim wanie lepszym standardem. Pozwalaj po prostu zaoszczdzi kilka klikni, co dla osoby intensywnie korzystajcej z internetu nie jest tylko kilkoma, ale a kilkoma klikniciami. Internet z tej perspektywy wci jest niedoskonay, bo oczywicie nie wszystko w internecie osiga standard akceptowalny dla uytkownika. Nieformalna cyrkulacja treci, skoro funkcjonuje, standard ten osiga. Osiga go zapewne w stopniu lepszym ni rzadziej wybierane propozycje oficjalne. Z tej perspektywy nie spoglda si na uwikania prawnoekonomiczne, systemowe. Istotny jest wycznie aspekt komfortu kocowego odbiorcy treci bd usugi. Nie brak autorw, ktrzy denie uytkownika do komfortu i minimalizowania swoich szeroko rozumianych kosztw w zaporedniczonej komputerowo komunikacji poddaj krytyce59. Jednak skoro denie to funkcjonuje ju jak pokazuje niniejsze opracowanie - na skal masow, jest w internecie wzmacniane przez cz twrcw i wydawcw, susznie widzcych w natychmiastowoci element swojej przewagi konkurencyjnej i rdo atrakcyjnoci dla odbiorcw. W myl tego wanie postulatu serwis prezentujcy w internecie nowe odcinki seriali bezpatnie i w streamingu, bez koniecznoci cigania plikw na dysk komputera, okazuje si bardziej responsywny wzgldem potrzeb uytkownika, ni sklep z fizycznymi nonikami czy serwis wymagajcy rejestracji i patnoci. Znane s jednak przypadki pacenia za dostp do treci prezentowanych nielegalnie, co powinno dawa do mylenia. Uwzgldnienie potrzeb uytkownika internetu, w tym nawet potrzeby tak wydumanej, jak krtsza o dosownie sekundy cieka od intencji do faktycznego obcowania z treci, wydaje si kluczowe dla zrozumienia problematyki nieformalnego obiegu treci kulturowych. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e to optymalizacja dowiadcze uytkownika jest wyzwaniem dla profesjonalnych wydawcw internetowych i wydawcw offline, ktrych treci zasilaj internet nieraz wbrew ich woli. Na przykad wydawcy stosujcy model wspierany reklamowo mog rozway optymalizowanie uycia przestrzeni reklamowej. Przeadowanie reklam moe by przeciwskuteczne. W modelu transakcyjnym kwestia patnoci w internecie okaza za moe si barier przynajmniej w rwnym stopniu istotn z perspektywy zarzdzania dowiadczeniem, co z perspektywy mikrooszczdnoci dla portfela. Patno jest trudniejsza niekoniecznie w sensie finansowym. Po prostu wymaga wykonania kilku czynnoci wicej, zwaszcza gdy jest patnoci poza internetem, powizan z fizycz59 R. Piat Robert, Internet i ludzki umys, [w:] Publicystyczny komentarz socjologw. Analizy polemiki wywiady. Wybr tekstw z lat 1957-2006, red. H. Domaski, A. Ostrowska, Warszawa: IFiS PAN 2006.
85
Komentarz
nym przemieszczeniem si do sklepu. Ten obszar poszukiwa, zwizany z jakoci tak, jak rozumiej j uytkownicy, czyli z dowiadczeniem uytkowania, wydaje si podstawowy. Mimo to jest czsto pomijany. Warto wic o nim w Obiegach kultury wspomnie. Nieformalny obieg treci wedug World Internet Project. Obiegi kultury otwieraj szerzej dyskusj ju podjt, w duej mierze przez ten sam zesp autorw, w polskiej edycji raportu60. W niniejszym raporcie World Internet Project: Poland 2011 cytowany jest szeroko i krytycznie. To nowe w polskim obiegu akademickim i biznesowym rdo refleksji nad internetem czerpie z ponad dziesiciu lat midzynarodowych dowiadcze w procesie zbierania, analizy i interpretacji deklaratywnych danych kwestionariuszowych na temat spoecznych aspektw internetu. W Polsce badanie realizowane jest w domach respondentw na reprezentatywnej, cho kwotowej, prbie 2 tysicy internautw i nie-internautw, metod wywiadw osobistych wspomaganych komputerowo. Jest to wic rdo danych wzgldnie wysokiej jakoci. World Internet Project pojawi si w Polsce staraniem podmiotw biznesowych zaangaowanych w rozwj internetu, zwaszcza warstwy treci (Grupy Gazeta.pl nalecej do Agory) i warstwy fizycznej (Grupy TP wraz z Orange). Do projektu zaproszeni zostali akademiccy badacze internetu, w ktrych obrbie zainteresowa znajduje si polski internet a wic take polski internet mobilny, ale przede wszystkim rozwj nowych technologii w Polsce i wzorce korzystania z tych technologii. Wrd afiliacji badaczy, ktrzy poprzez namys nad wynikami oraz udzia w dyskusjach nad World Internet Project: Poland wsptworz polsk edycj projektu, mieszcz si z jednej strony akademickie orodki bada internetu - jak dotd gwnie warszawskie: Collegium Civitas, Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej czy Uniwersytet Warszawski - i centra pozarzdowe a nieakademickie, jak Centrum Cyfrowe Projekt: Polska czy Obserwatorium Wolnoci Mediw. Wspomniane orodki, a zwaszcza stojcy za tymi afiliacjami badacze, prezentuj rne perspektywy, ale w dyskusji mogcej prowadzi do konfrontacji okazuj si jednak zgodni61. Dziki tej poszerzonej perspektywie, wrd zagadnie wczonych do polskiego kwestionariusza World Internet Project przez autorw tego raportu znalaz si dugi blok pyta o kwestie nieujte dotychczas w globalnym kwestionariuszu, wrd nich midzy innymi nastpujce pytania prowadzce do wgldu w nieformaln ekonomi mediw: Prosz powiedzie, czy przynajmniej od czasu do czasu zdarza si Pan(i)u ciga z internetu: mu60 M. Filiciak, Nieformalny obieg kultury skala i znaczenie, [w:] World Internet Project: Poland 2011, dz.cyt. 61 D. wiklak, P. Toczyski, Polscy internauci na tle wiata: ktrdy i dokd zmierza polski internet?, [w:] Materiay pokonferencyjne. Profesor William Dutton z Oxford Internet Institute dyskutuje z polskimi badaczami internetu na premierze World Internet Project: Polska 2011, http://badania.gazeta. pl/file/mediakit/364446/b5/profesor-william-dutton-z-oxford-internet-institute-dyskutuje-zpolskimi-badaczami-internetu-na-premierze-world-internet-project-polska-2011.
86
Komentarz
zyk; filmy; seriale polskie; seriale zagraniczne; programy telewizyjne; ksiki (e-booki); gry; artykuy prasowe; inne, jakie?; nic takiego nie cigaem/am; odmowa; nie wiem/trudno powiedzie. Pniej, z t sam kafeteri: Istnieje te moliwoci bezpatnego korzystania z powyszych treci. Prosz powiedzie, czy przynajmniej od czasu do czasu zdarza si Pan(i)u ciga z internetu.... I jeszcze dla pogbienia: A z jakich powodw ciga Pan/i bezpatnie . bo nie musz paci, cho byoby mnie sta; bo nie sta mnie na to, aby legalnie z nich skorzysta ; chc wyprbowa zanim kupi; nie jestem w stanie zdoby w inny sposb (nie mog kupi, cho chc); odmowa; nie wiem/trudno powiedzie. Dane wywoane na potrzeby polskiego WIP analizowane s obecnie na potrzeby prac naukowych powstajcych te w innych orodkach w Polsce ni wyej wymienione. Bd te prezentowane obok midzy innymi danych amerykaskich (pozyskanych przez Digital Center w USC Annenberg School of Communication) i brytyjskich (z badania prowadzonego przez Oxford Internet Institute na Uniwersytecie Oksfordzkim). Cho modu o nieformalnym obiegu w kwestionariuszu WIP jest pierwszym realizowanym na wiecie w ramach tego midzynarodowego projektu, to polska cieka namysu nad nieformalnym obiegiem treci w Sieci nie jest oczywicie oderwana od namysu w innych krajach. Zaczynajc w akademickim Oxfordzie: Bill Dutton poda przykad uywania sowa piractwo, porwnujc jego uycie jako dzielenie si materiaami chronionymi prawem autorskim i jako atakowanie i rabowanie statkw na morzu. Cho stosowanie sowa piractwo jest uytecznym narzdziem retorycznym dla proponentw ochrony copyrightu, jednoczenie wprowadza w bd w kwestii zaprowadzania prawa i polityki publicznej - zanotowali autorzy opracowania powiconego cyberprzestpczoci62. Problem konceptualizacji intensywnego uytkowania internetu. Do cytowanych w tym raporcie rozwaa prof. Williama Duttona jeszcze wrc, tymczasem warto jedynie odnotowa jego funkcj jako badacza prowadzcego brytyjsk edycj World Internet Project. Na premierze pierwszego polskiego raportu WIP w 2010 roku, inicjator tego programu badawczego, prof. Jeffrey Cole, goci z wykadem The Ever-Changing New Media User. W odniesieniu do grupy osb w wieku 12-24 lata powiada, e lekcje odebrane w terenie przez dziesi lat wskazuj, i dopiero w 2005 roku po raz pierwszy pojawia si u osb w tej grupie wiekowej skonno do pacenia za treci. Ktra - dodajmy - nie wystpia nigdy wczeniej. Niezalenie od tego uytkownicy z grupy modszej ni 25 lat chc swobodnie przesuwa treci midzy platformami, bez ogranicze. Podobna do ever-changing new media user koncepcja pojawia si w wykadzie prof. Williama Duttona na premierze polskiego raportu w roku 2011, kiedy wanie koczy dziesicioletni kadencj jako dyrektor Oxford Internet Institute. Zaproponowana przez OII
62 S. Fafinski, W. Dutton, H. Margetts, Mapping and measuring cybercrime, Oxford Internet Institute Forum Discussion Paper, No. 18, 2010.
87
Komentarz
na podstawie danych z brytyjskiej edycji World Internet Project koncepcja internautw kolejnej generacji - next generation internet users - wydaje si na poziomie refleksji teoretycznej zbiena z podziaem, jaki w efekcie zoonych operacji statystycznych proponowali autorzy ksikowej Diagnozy Internetu 2009 pod redakcj naukow Krzysztofa Krejtza, przywoywanej w w tym raporcie. Wedug tamtego badania i publikacji za nim idcej, aktywni internauci uchwyceni w prbie wykazuj trzy wzorce motywacyjne korzystania z internetu: twrczy, konsumpcyjny i obserwacyjny. Obserwatorzy - cho te aktywni - s najmniej zaangaowani w internet i w znacznym stopniu nieufni. Konsumenci koncentruj si wok aktywnego przyswajania zasobw internetu. Twrcy znaczn cz realizowanych potrzeb yciowych przenosz do internetu63. Czy wszyscy respondenci z tamtego badania s uytkownikami nastpnej generacji? Czy za takich uznalibymy Twrcw, a Obserwatorw ju nie? Kwestia konceptualizacji procesu zanurzania si w internecie pozostaje otwarta i nie powinna pomija drugiej strony medalu, czyli kolejnych stopni wykluczenia cyfrowego, stajcych si udziaem intensywnych uytkownikw. Kierunki dalszej eksploracji. Potrzeba klarownej konceptualizacji procesw cyfryzacji i potrzeba wyjcia z pojciowego chaosu w badaniach internetu i badaniach nad internetem staje si coraz bardziej wyrana. Mona bowiem wyobrazi sobie definiowanie korzystania z treci kulturowych w kategoriach nie tylko prawa czy moralnoci patniczej, ale i wanie wykluczenia cyfrowego, przy czym wektor skierowany moe by w dowolnym kierunku. Za osob wykluczon cyfrowo mona by uzna zarwno t, ktra nie potrafi dotrze do potencjalnie wanych dla niej treci, jak i t, ktra treci tych uywa, nie rozwijajc si. Tego rodzaju przegld propozycji teoretycznych wraz z systematyzacj pojciow wydaje si zadaniem jak dotd niezrealizowanym, czynic stosowane pojcia podatnymi na uycia zideologizowane. Tak czy inaczej, kolejne obserwacje poczynione w schemacie ilociowym przez badaczy w niniejszym raporcie potwierdzaj zaangaowanie internautw w bardziej intensywn konsumpcj i dzielenie si treciami kulturowymi take poza internetem, i take w postaci dostpu do treci patnego. Podobnie zreszt ju wczeniej udao si potwierdzi wiksze zaangaowanie osb korzystajcych z internetu w inne sfery ycia: spoeczne i polityczne. Zaangaowanie w internet, mimo e zdaje si prowadzi do zmczenia informacyjnego i ujawnia na przykad problemy z powierzchownoci i wiarygodnoci informacji64, jest jednak udziaem zbiorowoci atwiej nabywajcych nowe kompetencje i wykazujcych wiksze zainteresowanie wiatem. Jednak dla rwnowagi przydatna byaby w tym miejscu
63 Diagnoza internetu, dz.c. 64 A. Keen, Kult amatora. Jak internet niszczy kultur, prze. M. Bernatowicz, K. Topolska-Ghariani, Warszawa: WAiP 2007.
88
Komentarz
perspektywa nierwnoci internetowych65, czyli zrnicowania internautw poczonego z wykluczeniem cyfrowym kolejnego stopnia: drugiego, odnoszcego si do kompetencji, czy trzeciego, odnoszcego si do treci66. Prawdopodobnie cz intensywnych uytkownikw nie wzmacnia bowiem z pomoc swojej internetowej aktywnoci na przykad kapitau spoecznego. Mogoby te okaza si, e nieformalny obieg treci kulturowych, zwaszcza za obieg internetowy, w sposb wyjtkowy sprzyja jednak wzmacnianiu wartoci czy form kapitau spoecznie podanych. Tej eksploracji w tym raporcie nieco brakuje, co oczywicie wynika z postulatu neutralnoci badawczej deklarowanego przez autorw. Zreszt omawianej sfery i tak nie sposb zgbi badaniem ilociowym, si rzeczy bardziej powierzchownym ni wgld moliwy do uzyskania w projekcie jakociowym. Tezy ujawnione dziki World Internet Project i umocnione lub sprecyzowane w tym raporcie w odniesieniu do formalnego i nieformalnego obiegu treci warto nadal pogbia, traktujc dotychczasowe wyniki jako wprowadzenie w wiat percepcji internautw. Cz wynikw trudno interpretowa. Jednym z moliwych kierunkw wydaje si rekrutowanie uczestnikw badania ilociowego z kocem wywiadu do pniejszego pogbienia wynikw ju w schemacie jakociowym, a przy okazji do walidacji danych ilociowych. Nie zawsze w badaniach ilociowych mona mie bowiem pewno, e pochodzcy z rnych wiatw respondenci i badacze, korzystajcy z porednictwa ankietera lub internetu a pki co w obu przypadkach rwnie komputera tak samo rozumiej te same sowa. Zaznaczone wyej obszary, zwaszcza perspektywa dowiadcze uytkowania, wydaj si dobrym punktem wyjcia do szukania rozwiza w dziedzinie nieformalnego obiegu treci. Konsekwencje podejcia skoncentrowanego na kocowym odbiorcy mog by przydatne w sferze tworzenia polityki kulturalnej i administracji, a w dalszej kolejnoci - rwnie w sferze gospodarczej.
65 P. DiMaggio, E. Hargittai Eszter, From the digital divide to digital inequality: Studying Internet use as penetration increases. Princeton University Center for Arts and Cultural Policy Studies, Working Paper Series, 15, 2001. 66 K. Henne, Zmierzamy ku trzeciemu ju poziomowi cyfrowego podziau, [w:] Portret Internauty, red. M. Wenzel, M. Feliksiak, P. Toczyski, Warszawa: Gazeta.pl i CBOS 2009.
89
6.8. Stosunek badanych do kwestii nieformalnych obiegw treci

W naszym badaniu uwzgldnilimy szereg pyta dotyczcych stosunku ankietowanych do zjawiska nieformalnych obiegw treci zarwno ich osobistych zachowa, jak i szerszych zjawisk z tym zwizanych. Respondentw prosilimy o ustosunkowanie si do przedstawionych tez na skali od 1 do 5, gdzie 1 oznaczao zdecydowanie si nie zgadzam z tym stwierdzeniem, a 5 zdecydowanie si zgadzam. Na podstawie odpowiedzi na przedstawione pytania, z pomoc analizy czynnikowej, mona wyrni 4 typy postaw wobec nieformalnej cyrkulacji treci w postaci cyfrowej. Pierwsza postawa Przecie i tak wszyscy cigaj charakteryzuje osoby uwaajce nieformalne obiegi treci za norm. Jej reprezentanci czciej ni pozostali deklaruj, e zdecydowana wikszo ich znajomych ciga muzyk i filmy z internetu oraz e gdyby nie ciganie, to nie mogliby sobie pozwoli na tak kolekcj nagra. Przyznaj take, e internet jest dla nich podstawowym rdem filmw i muzyki, rwnoczenie narzekajc na wysokie ceny i opnienia w stosunku do zagranicznych premier materiaw dystrybuowanych oficjalnie. Uwaaj te, e fizyczne noniki s niepraktyczne. Ta postawa cechuje osoby, ktre intensywnie uczestnicz w nieformalnych obiegach cyfrowych, w wielu wypadkach z pominiciem obiegu formalnego. 8% badanych zgadza si lub zdecydowanie zgadza si z wszystkimi poniszymi tezami reprezentuj oni grup osb najintensywniej zanurzonych w nieformalnych cyfrowych obiegach i negatywnie nastawionych do obiegw formalnych. Postawa ta jest zwizana z wiekiem badanych czstsza wrd osb poniej 29. roku ycia.
90
Wykres 34. Postawa Przecie i tak wszyscy cigaj (n=1283)

Ceny muzyki i filmw s w Polsce tak wysokie, e trudno si dziwi ludziom, ktrzy pozyskuj takie rzeczy za darmo z internetu
5% 6% 13% 13% 13%
W dzisiejszych czasach korzystanie z nagra na pytach kompaktowych czy DVD jest zupenie niepraktyczne
22% 17% 30% 16% 15%
Zdecydowana wikszo moich znajomych ciga muzyk i filmy z internetu

7% 11% 25% 26% 30%
Gdyby nie bezpatny dostp do muzyki w internecie nie mgbym/mogabym sobie pozwoli na posiadanie takiej kolekcji nagra
15% 14% 24% 19% 27%
Filmy dvd wychodz z takim opnieniem, e eby by na bieco, trzeba ciga z sieci
15% 14% 30% 20% 20%
Internet to dla mnie podstawowe rdo filmw i muzyki

16% 15% Nie zgadzam si Zdecydowanie si nie zgadzam Ani si nie zgadzam, ani zgadzam 23% 21% Zgadzam si Zgadzam si zdecydowanie 25%
Druga postawa internet jest dla mnie rdem informacji o kulturze opiera si na tym, e jej reprezentanci gwnie z internetu dowiaduj si o nowych trendach i e bez Sieci wiedzieliby mniej o ksikach, filmach i muzyce. Nie wie si to z przewiadczeniem, e s liderami opinii i e znajomi pytaj ich o rekomendacje. Jest to postawa powszechna 50% badanych zgadza si lub zdecydowanie zgadza si z oboma stwierdzeniami.
Wykres 35. Postawa internet jest dla mnie rdem informacji o kulturze (n=1283)
Gdyby nie internet, wiedziabym/wiedziaabym duo mniej o ksikach, kinie i muzyce
8% 11% 21% 24% 36%
Gwnie z internetu dowiaduj si o nowych wykonawcach i trendach w wiatowej muzyce

10% 10% 22% 26% Zgadzam si Zgadzam si zdecydowanie 32%
Nie zgadzam si Zdecydowanie si nie zgadzam Ani si nie zgadzam, ani zgadzam
Trzeci postaw ciganie jest atwiejsze reprezentuj internauci, ktrych do obiegu oficjalnego zniechca nie cena, a niewygody zwizane z kupowaniem (na przykad procedury pacenia kart lub przelewem). Te osoby twierdz rwnoczenie, e pobieranie treci z internetu bywa w ich przypadku wstpem do pniejszej transakcji jest pobieraniem na prb. Reprezentujcy t postaw widz przewag obiegw nieformalnych, jednak godz je z obiegiem tradycyjnym, rynkowym. 13% badanych zgadza si lub zdecydowanie zgadza si z tymi tezami.
Wykres 36. Postawa ciganie jest atwiejsze (n=1283)

Zdarza mi si ciga muzyk z internetu na prb, a potem kupowa te same oryginalne nagrania, jeli pyta mi si spodoba
28% 17% 24% 17% 15%
To, co mnie najbardziej zniechca do kupowania muzyki i filmw przez internet, to nie cena, ale konieczno podawania numerw karty lub dokonywania mudnych przeleww
92
Czwart grup stanowi krytycy obiegu nieformalnego uwaaj, e korzystanie z niego jest kradzie i e prawo powinno by surowsze dla osb biorcych udzia w praktykach tego typu. 11% badanych zgadza si lub zdecydowanie zgadza si z tymi tezami stanowi oni relatywnie nieliczn w badanej populacji grup osb przeciwnych nieformalnym obiegom treci i traktujcych je jako praktyki nielegalne.
Wykres 37. Postawa Krytycy obiegu nieformalnego (n=1283)

Uwaam, e prawo powinno by surowsze w stosunku do osb nielegalnie wymieniajcych si filmami czy muzyk
28% 25% 26% 7% 7%
Korzystanie z pirackich nagra to kradzie taka sama jak kada inna

Wida wic, e dwie skrajne postawy (postawa pierwsza oraz czwarta) wyznaczaj lini podziau pokoleniowego. Wrd osb starszych istnieje wiksza tendencja do uznawania nieformalnej wymiany treci za kradzie i przestpstwo (cho nie przekracza w adnej kategorii wiekowej 20%). Wrd osb modszych wiksza grupa osb (ale nie wicej ni 15%) przyjmuje postaw, e nieformalny obieg treci jest czym naturalnym. Z tego zestawienia wynika take, e najmniej liczne bo obejmujce odpowiednio 8% i 11% aktywnych internautw s skrajne postawy, bezkrytycznie akceptujce albo ostro napitnujce obieg nieformalny. Nieco wiksza jest grupa internautw, dla ktrej obieg nieformalny stanowi po prostu racjonalny wybr i jest odpowiedzi na niezaspokojenie ich oczekiwa przez ofert obiegw formalnych 13%. Zdecydowanie dominuje jednak obejmujce poow ankietowanych czyli wicej ni wymienione dotd postawy cznie podejcie w pewnym sensie godzce obiegi formalny i nieformalny, wskazujce na internet po prostu jako na rdo treci kultury, pozyskiwanych na rne sposoby.
93
Komentarz
O obiegach treci kulturowych: votum separatum
Przemysaw Zieliski
Czy tylko technologia bya przyczyn powstania obiegw opisanych w raporcie? T jednostronn interpretacj bardzo atwo mona obali. Pozostaje jeszcze czowiek, ktry de facto jest podmiotem i twrc sensu nie tylko w takich obiegach, ale i w kulturze. Wykorzystanie technologii zawsze jest efektem zoonych procesw wynikajcych z potrzeb i systemw (lub ostroniej - ukadw) wartoci. W tym wypadku gdy badacze s na pocztku tworzenia pewnej perspektywy eksploracji naleaoby w analizach poszukiwa rwnie korzeni lub rde danych stanw rzeczy czy procesw; dostrzega motywacje; uwzgldnia style ycia, ktre wywouj okrelone zachowania. Autonomia uytkownika nie wzia si znikd i nie jest wycznie efektem uycia nowych technologii. Autonomia ta jest, moim zdaniem, zakorzeniona w bliskiej, lecz moe dlatego sabo pamitanej tradycji kultury wspczesnej. Chodzi tu np. o idee, ktre pojawiay si w wikszych lub mniejszych ruchach spoeczno-kulturowych; w szczeglnoci tych rozwijajcych si w drugiej poowie XX wieku. Nalegabym take by co niezmiernie wane uwzgldnia towarzyszce tym ruchom, a nawet trwajce i oddziaywujce dugo po ich wyganiciu, procesy zmian systemw (ukadw) wartoci, zarwno zwizanych z yciem spoecznym, jak sfer idei. Kwesti dyskusyjn jest jak wyznaczy pocztek tych zjawisk i procesw. Mona znale argumenty przemawiajce za rnymi datami: od schyku epoki wiktoriaskiej, poprzez ustalanie limes na czasy I Wojny wiatowej, a po cezur ustawion na roku 1968. W kadym razie wspczenie - rozliczne dugi wobec tej, nie przepracowanej cigle przeszoci, wida bardzo wyranie w kontynuacjach: przernych ruchach spoecznych (od pacyfizmu po flash moby), w subkulturach, a nawet w powszechnych przemianach stylw ycia. Jedn z podstawowych cech tych zjawisk jest dryf w kierunku wolnoci. Mimo rnych meandrw i odng, rozwijajcych si zgodnie z logik Deleuzejaskiego kcza, zauway mona stae powikszanie si caoci wielowymiarowego wolnociowego obszaru i, co za tym idzie, coraz wiksz rang tej wartoci. Wolno i to wolno indywidualna, mimo kolektywnych sztandarw, na ktrych czasem wypisywane jest jej imi, jest jedyn trwa cech wspczesnoci, zyskujc na znaczeniu z pokolenia na pokolenie. Zatem liczne obiegi kulturowe staj si tu norm i zasad, gdy tylko w wieloci obiegw treci kulturowe mog zdobywa coraz to nowe, rwnie zaskakujce, znaczenia. miao zatem mona powiedzie, e dokonujca si na naszych oczach (i dlatego tak trudna do dostrzeenia w caej swej zoonoci) zmiana jest de facto zmian kulturow. (Technologia JEST tu
94
Komentarz
rozumiana, z punktu widzenia teorii, jako cz kultury!). Sprzenie midzy elementami, skadowymi czy te dziedzinami kultury tylko na pocztku jest askawe dla technologii, ktr ludzie postrzegaj jako autonomiczn, ale i dominujc. Z czasem jednak technologia bdzie w moim przekonaniu - traci na autonomii i stanie si, rwnie w powszechnej ludzkiej wiadomoci, na powrt czci kultury. Z socjologicznego punktu widzenia szczeglnie wane jest obranie do interpretacji tych zjawisk waciwej perspektywy, gdy wydaje si, e tylko triangulacja teoretyczna zachodzca w obszarze interdyscyplinarnoci pozwoli zdefiniowa i oceni dostrzeone tutaj przez nas zjawiska. Na odrbn analiz i refleksj zasuguje fakt, e w tym wanie badaniu to metoda, ze wzgldu na narzdzie jakim jest internet, pozwolia wyodrbni do specyficzn spoeczno, ktra - o ile w tym wypadku dziaaj klasyczne prawa statystyczne - jest ju przewaajc czci populacji. Wyglda to tak jakbymy w jednym systemie spoecznym mieli, w gruncie rzeczy, dwa spoeczestwa. Ju w samym tym zjawisku wspomnian zmian kulturow wida jak na doni. Proponowane podejcie interpretacyjne pozwala, wedug mnie, dostrzec, i wymiany treci kulturowych i poszukanie dla tych wymian alternatywnych obiegw to nie jest nowe zjawisko! Wspczesna technologia je tylko wzmocnia i - mona rzec udostpnia coraz wikszym zbiorowociom ludzkim styl ycia, oparty na twrczoci i wolnoci. Czym zatem s obiegi treci kulturowych? Mona si tu podeprze cytatem z nienajnowszej ju przecie - ksiki Barbary Fatygi Dzicy z naszej ulicy. Antropologia kultury modzieowej. Autorka pokazuje tam m.in. pretechnologiczne tworzenie alternatywnych obiegw kultury na przykadzie tzw. trzeciego obiegu: trzeci obieg [] mona okreli jako wzgldnie autonomiczny podsystem kultury istniejcy jako take wzgldnie autonomiczne sieci nadawcw i odbiorcw, funkcjonujcych w specyficznych, najczciej zmarginalizowanych w stosunku do kultury dominujcej, kontekstach. Ma on inaczej [] uksztatowany sposb cyrkulacji treci (wykorzystujcy np. specyficzne kontakty face to face oraz nowoczesn technik - internet i poczt elektroniczn). Opiera si na odmiennych, systemach wartoci i ich konkretyzacjach w postaci wzorcw i wzorw kulturowych. I nie chodzi tu bynajmniej o podkrelanie jakiej jego bezwzgldnej nowoci czy oryginalnoci, lecz raczej o oryginalno splotu kulturowej tkaniny - w sensie Rortyego. Tak rozumiany podsystem kulturowy realizuje si przede wszystkim jako obieg - cyrkulacja treci kulturowych. Jest wic niezmiernie dynamicznym zjawiskiem kulturowym. Istotne konteksty dla owej cyrkulacji wsptworzone s przez wizki rnorodnych ram i wzorcw kulturowych wyznaczanych przez: - komunikujce si podmioty (ich cechy psychiczne, kulturowe i spoeczne); - specyficzne sytuacje, w ktrych zachodzi przekazywanie treci (w szczeglnoci przyjte reguy dyskursu prywatnego i publicznego);
95
Komentarz
- ramy ideowe wyznaczajce granice dla uznania danych treci za wrae i obce lub swoje i bliskie; - przyjte rozwizania estetyczno-formalne. Istotnym skadnikiem trzeciego obiegu s dziaania, dziki ktrym to wszystko jest moliwe. W skrajnych przypadkach samo dziaanie staje si tutaj wartociwzorcem i, mniej lub bardziej rozmytym, wzorem kultury.67 Po trzynastu latach od wydania tej ksiki, za pomoc ju wtedy wykorzystywanej technologii, rozrosy nam si te wanie skrajne przypadki, za produkty opisanych dziaa staj si powoli autonomicznymi dzieami, ktre wchodz w nowe obiegi i podlegaj owej jak wida opisywanej ju, rozrastajcej si cyrkulacji.
67 B. Fatyga, Dzicy z naszej ulicy, dz.cyt., ss. 111-112.
96
7. Uwagi kocowe
Zrealizowane przez nas badanie ma na celu pokazanie moliwie precyzyjnego obrazu nieformalnego obiegu treci kultury w Polsce, a przede wszystkim ukazanie skali tego zjawiska. Badanie potwierdzio hipotez: pozyskiwanie treci w sposb nieformalny jest czstym zjawiskiem wrd osb aktywnych kulturowo. Bardziej moe zaskakiwa fakt, e wrd aktywnych internautw jest to niemal powszechna praktyka. Co rwnie istotne, skala tego obiegu jest duo wiksza od skali obiegu formalnego kupowanie ksiek, muzyki czy filmw jest znacznie mniej popularne ni poyczanie ksiek, wymienianie si pytami czy ciganie plikw. Bardziej popularne s jedynie media nadawcze: telewizja i radio. Potwierdza to nasz hipotez, e pozarynkowa cyrkulacja treci jest zjawiskiem zasugujcym na wiksz uwag badaczy, gdy stanowi niezwykle wany element praktyk kulturowych Polakw. Po drugie, obieg nieformalny to zjawisko, ktre w duym stopniu dokonuje si w przestrzeni sieci. Korzystanie z treci w postaci cyfrowej zachodzi znacznie czciej ni wymiana nonikw fizycznych. Co wicej, na tle caej populacji internauci okazali si by osobami wyjtkowo aktywnie uczestniczcymi w kulturze. Mona wic uzna, e brak dostpu do internetu, wykluczenie ze spoeczestwa cyfrowego wi si z oglnie niskim poziomem aktywnoci kulturowej. Okazuje si wic, e podzia na osoby korzystajce z internetu (zwaszcza korzystajce intensywnie) oraz na cyfrowo wykluczonych nakada si na bardziej fundamentalny podzia na osoby aktywne kulturowo oraz te, dla ktrych korzystanie z treci ogranicza si do korzystania z mediw nadawczych. To zrnicowanie ma dla codziennych praktyk kulturowych jeszcze wiksze znaczenie ni rnice pokoleniowe, w wyksztaceniu czy te dotyczce miejsca zamieszkania cho naley pamita, e w pewnym stopniu jest z nimi powizane. W tym miejscu naley zaznaczy, e w naszym badaniu niemal zupenie nieobecne s scentralizowane media masowe telewizja i radio. Nie uwzgldniamy ich, gdy oferowany przez nie model dostpu do rozpowszechnianych treci, wci oparty gwnie na masowym odbiorze pojedynczej ramwki programu, jest inny od analizowanych od nas obiegw tak formalnych, jak i nieformalnych w ktrych dobr treci zaley od uytkownika. Mamy wiadomo, e telewizja i radio pozostaj dominujcymi kanaami dostpu do przekazu medialnego dla niemal wszystkich osb w Polsce. Jednak wyniki naszego badania pokazuj, e przyjta rama teoretyczna ekonomii nieformalnej, uwypuklajca znaczenie innych sposobw docierania do treci kultury, okazaa si by wyborem trafnym. Nie twierdzimy, e rola telewizji i radia maleje. Pokazujemy za to, e rwnolegle do konsumpcji treci pochodzcych ze scentralizowanych mediw masowych, zdecydowanie nasilaj si procesy cyrkulacji treci wykraczajce poza kontrol profesjonalnych producentw i dystrybutorw.
7. Uwagi kocowe 97
Kolejnym istotnym wnioskiem z naszego badania jest powszechno praktyk nieformalnych w grupie aktywnych internautw. Poszukujc osb najaktywniej biorcych udzia z obiegu nieformalnym, dotarlimy do grupy, ktra czynnie uczestniczy w kulturze, korzystajc jednoczenie z najrniejszych jej obiegw. Aktywni, regularni internauci to te same osoby, ktre ywo interesuj si treciami kultury i na tle reszty Polakw korzystaj z nich szczeglnie czsto. Przy okazji, chcemy jeszcze raz podkreli kwesti dotyczc metodologii badania dotarcie do tej specyficznej grupy byo wynikiem uycia w drugiej fazie projektu panelu internetowego, stawiajcego ankietowanym warunek regularnego korzystania z sieci. Jestemy przekonani, e to powizanie zasuguje na dalsz eksploracj w kolejnych przedsiwziciach badawczych. Dla publicznej debaty o tym, jak Polacy pozyskuj treci kultury, znaczenie moe mie jeszcze inny wniosek pyncy z niniejszego opracowania spostrzeenie, e obiegi formalny i nieformalny w wielu wypadkach nie stanowi dla siebie wykluczajcych si alternatyw, tylko raczej uzupeniaj si nawzajem. Pozostaje to w zgodzie choby z formuowanymi wczeniej koncepcjami teoretycznymi obiegw kultury, znaczco jednak odbiega od tez lansowanych w wielu publikowanych ekspertyzach, sugerujcych na wzajemne zwalczanie si tych obiegw. Nasze badanie pokazuje, e osoby zainteresowane treciami kultury uzyskuj do nich dostp i korzystaj z nich za porednictwem rnych kanaw zarwno oficjalnych, jak i nieoficjalnych. Istnieje jednak take znaczca grupa osb, ktre uczestnicz wycznie w obiegu nieformalnym. Naszym zdaniem nie s to osoby, ktre zrezygnoway z uczestnictwa w obiegu rynkowym. Sdzimy, e zachodzi raczej proces odwrotny poszerzania si skali aktywnoci kulturowej i konsumpcji treci dziki obiegom nieformalnym. ciganie, poyczanie czy kopiowanie nie jest wic prostym przeciwiestwem kupowania. Podobnie trudno wytyczy jedn lini podziau pomidzy wymian treci wrd znajomych i za porednictwem internetu z obcymi. Nie wykluczaj si rwnie obiegi treci przez internet i na nonikach fizycznych, wymienianych podczas kontaktw twarz w twarz. Wprawdzie nie znalaza potwierdzenia teza o istnieniu hybrydowego obiegu, w ktrym cignite z sieci treci byyby udostpniane za porednictwem fizycznych nonikw osobom niekorzystajcym z internetu, jednak sami internauci wymieniaj si treciami na rne sposoby, a treci kr poza sieci zarwno wewntrz gospodarstw domowych, jak i poza nimi. Powysze obserwacje stanowi wyzwanie tak dla polityki kulturalnej, jak i dla dziaa biznesu. Nasze badanie potwierdzio opisane na pocztku raportu zaoenie, e internauci stanowi dzi istotn cz rozszerzonych przemysw kultury, e przejli na siebie cz kompetencji profesjonalnych nadawcw. Rwnoczenie wida, jak marginaln rol w Polsce odgrywa obecnie sieciowy obieg formalny oraz obieg rynkowy w sieci brakuje zarwno dobrej i popularnej komercyjnej oferty cyfrowej, jak i treci publicznych. Jednak wrd ak98 7. Uwagi kocowe
tywnych internautw korzystanie z takich form dystrybucji jest relatywnie wysokie, co pozwala sdzi, e znaczenie tego obiegu bdzie rosn. Tempo tego wzrostu w duej mierze zalee bdzie jednak od tego, jak rozwinie si kierowana do internautw oferta. W tym miejscu naley zastanowi si nad rol, jak w opisywanych zjawiskach odgrywa technologia. Bo cho nieformalny obieg treci towarzyszy nam od zawsze, to nie ma wtpliwoci, e to internet umoliwi zaistnienie nieformalnego obiegu na skal cho okrelenie to w tym kontekcie moe zabrzmie do ironicznie przemysow. Funkcjonujcy w takiej skali obieg nieformalny pozwala mwi o nowych instytucjach kultury porednikach majcych form sieci wymiany treci przez internautw, z pomoc serwisw spoecznociowych lub sieci peer-to-peer. Oczywicie wpyw technologii jest szerszy, co doskonale pokazuj rozdziay raportu powicone muzyce i filmom, wskazujce na zmiany sposobw suchania i gromadzenia muzyki czy tworzenia kolekcji. Zebrane przez nas dane s zaledwie wstpem do takich rozwaa. Mona jedynie spekulowa, jak proporcje pomidzy kupowaniem a dostpem uzyskiwanym w inny sposb wygldayby w innych warunkach technologicznych, ekonomicznych czy prawnych. Uzyskanie wiarygodnych danych na ten temat byoby moliwe dopiero na podstawie dugofalowych bada panelowych, wykazujcych trendy w relacjach pomidzy sfer nieformaln a formaln w powizaniu z czynnikami takimi jak stopie wykorzystania internetu czy ewolucja oferty rynkowej, przez naszych badanych czsto postrzeganej dzi jako niesatysfakcjonujca. Pogbione badania s te niezbdne do opisania i zrozumienia mechanizmw wyboru pomidzy rnymi obiegami przez ich uytkownikw. Dalsze zrozumienie uczestnictwa Polakw w nieformalnym obiegu treci wymaga wic bada jakociowych. W naszym badaniu wiadomie unikalimy perspektywy prawnej, wymagajcej oceny poszczeglnych praktyk jako legalnych lub nielegalnych. Ten naszym zdaniem dominujcy w odniesieniu do nieformalnego obiegu treci punkt widzenia utrudnia zrozumienie wymiaru kulturowego i spoecznego tych zjawisk. Stygmatyzuje bowiem popularne praktyki, nie pozwalajc na ocen skutkw innych ni domniemana kradzie wasnoci intelektualnej i utrata zyskw przez przemysy kultury. Stawia wic gotowe, czsto nie poparte faktami diagnozy w sytuacji, gdy naley dopiero testowa hipotezy. Wyniki naszego badania wskazuj na jeszcze jeden powd, dla ktrego na potrzeby bada kulturowych naley bra w nawias aspekt prawny ocena legalnoci praktyk dzieli bowiem uytkownikw na dwie rozczne podgrupy, dobrych konsumentw i zych zodziei. Nasze badanie wskazuje tymczasem, e piraci stanowi najliczniejsz grup wrd osb uczestniczcych w formalnym, komercyjnym obiegu. Wana jest perspektywa samych uytkownikw niecae 10% z nich uznaje praktyki zwizane z nieformalnym obiegiem treci za ze, nielegalne lub niemoralne. Tradycyjna optyka kae traktowa osoby cigajce i wymieniajce si treciami jako wiadomych zodziei. Z naszego badania wynika raczej, e ludzie nie maj takiej
7. Uwagi kocowe 99
wiadomoci. Po czci wynika to z faktu, e status prawny rnych form uczestnictwa w obiegu nieformalnym czsto nie jest oczywisty, a w pewnej mierze wie si ze zmian systemu wartoci i etycznego wymiaru obrotu treciami kultury. W powyszym opracowaniu konsekwentnie unikalimy te formuowania sdw lub zalece dla polityki kulturalnej. Jego celem byo przede wszystkim dostarczenie danych dla osb i instytucji, ktre tak polityk bd formuowa. Pragniemy jednak zakoczy raport jedn najoglniejsz rekomendacj: biorc pod uwag skal obiegu nieformalnego oraz jego wspwystpowanie z obiegiem formalnym, podstaw polityki kulturalnej nie moe by zero-jedynkowe rozdzielenie dwch obiegw i uczestniczcych w nich osb, a tym bardziej naznaczanie jednej z tych grup. Podobnie nie mona opiera polityki kulturalnej na zaoeniu substytucji jednego obiegu przez drugi oraz koniecznoci zapewnienia ochrony przed tym procesem. Dojdziemy wtedy bowiem do wniosku, e czynnikiem substytucji s nie tylko naznaczane jako negatywne zjawiska sieciowe, lecz take praktykowana od zawsze wymiana w krgu najbliszych osb czy nawet dziaalno publicznych instytucji kultury take zapewniajcych pozarynkowy dostp do treci. I cho delegalizowanie bibliotek zapewne nam nie grozi, to przecie ju dzi czsto mamy do czynienia z sytuacjami, w ktrych dozwolone z perspektywy polskiego prawa uyczanie treci jest blokowane rozwizaniami technologicznymi. Pastwo, dysponujc narzdziami do regulacji tej sfery, musi poszukiwa rwnowagi pomidzy interesem wacicieli praw autorskich a dobrem publicznym. Bezkrytyczne faworyzowanie ktrejkolwiek ze stron jest niedopuszczalne. Naszym zdaniem podstaw polityki kulturalnej powinno by zaoenie o wspwystpowaniu i nakadaniu si na siebie rnych obiegw treci. Z kolei jej zadaniem budowanie takich instytucji i ram funkcjonowania kultury, by z pomoc tych zrnicowanych obiegw krzewi zarwno twrczo, jak i moliwoci korzystania z niej. Opierajc si na faktach i z uwzgldnieniem gosu wszystkich zainteresowanych stron.
100
7. Uwagi kocowe
Informacje o osobach zaangaowanych w projekt

Mirosaw Filiciak medioznawca, pracownik warszawskiej Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej. Zajmuje si wpywem usieciowionych mediw cyfrowych na praktyki kulturowe i relacje spoeczne. Kierowa projektem badawczym Modzi i media. Jest redaktorem kwartalnika Kultura popularna i wsptwrc projektu Kultura 2.0. Kierownik badania Obiegi kultury, twrca jego podstawy teoretycznej i wspautor raportu. Justyna Hofmokl doktor socjologii, pracownik Centrum Cyfrowego Projekt: Polska. Autorka ksiki Internet jako nowe dobro wsplne. Od wielu lat stara si w Polsce propagowa otwarto w dziedzinie kultury, nauki i edukacji. Razem z Alkiem Tarkowskim wprowadzia do Polski licencje Creative Commons. Pracowaa dla Komisji Europejskiej. Interesuje si wpywem nowych technologii na zmiany spoeczne. Zaangaowana w przygotowanie i realizacj badania Obiegi kultury, wspautorka raportu. Agata Jaosiska Antropoloka, studiuje w Instytucie Etnologii i Antropologii Kulturowej UW. Bada otwarte modele wsppracy i kreatywny wymiar wykorzystania nowych technologii. Organizatorka Obozw Kultury 2.0: Medialab Chrzelice i Medialab Lublin, wsppracowaa z Fundacj Nowe Media. Trenerka i animatorka. Pawe Stycki absolwent Zarzdzania i Marketingu oraz Zarzdzania Projektami na SGH. W firmie Millward Brown SMG/KRC przez sze lat prowadzi projekty badawcze z obszaru nowy mediw i technologii. W ramach projektu Obiegi kultury odpowiada za realizacj badania po stronie firmy Millward Brown SMG/KRC. Alek Tarkowski doktor socjologii, dyrektor Centrum Cyfrowego Projekt: Polska, wspzaoyciel i koordynator projektu Creative Commons Polska, wiceprzewodniczcy Rady Informatyzacji, w latach 2008-2011 czonek Zespou Doradcw Strategicznych Premiera, wsptwrca projektu Kultura 2.0. Zajmuje si popularyzacj w Polsce otwartych modeli produkcji i udostpniania treci oraz badaniem spoecznego i kulturowego wpywu technologii cyfrowych. Zaangaowany w przygotowanie i realizacj badania Obiegi kultury, wspautor raportu. Przemysaw Zieliski socjolog, wspautor i wspwykonawca kilkudziesiciu projektw badawczych i stosowanych z zakresu socjologii modziey i stylw ycia. Jako czonek zespou badawczego i konsultant wsppracuje z Obserwatorium ywej Kultury. Zaangaowany w przygotowanie i realizacj badania Obiegi kultury.
101

Raport Obiegi Kultury

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Raport Obiegi Kultury

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

autorzy raportu: Mirosaw Filiciak, Justyna Hofmokl, Alek Tarkowski zesp badawczy: Mirosaw Filiciak, Justyna Hofmokl, Agata

1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy

1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy

1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy

10 M. Pczak, dz.cyt., s. 29.

1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy

12 World Internet Project Poland 2011, s. 64; http://badania.gazeta.pl/file/mediakit/353746/1f/world-

1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy

1. Wprowadzenie, czyli co, dlaczego i jak badalimy

2. wiatowe badania nieformalnego obiegu treci cyfrowych

2. wiatowe badania nieformalnego obiegu treci cyfrowych

2. wiatowe badania nieformalnego obiegu treci cyfrowych

2. wiatowe badania nieformalnego obiegu treci cyfrowych

2. wiatowe badania nieformalnego obiegu treci cyfrowych

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

3. Podstawa teoretyczna: nieformalna ekonomia mediw

43 R. Lobato, J. Thomas, D. Hunter, dz.cyt., s. 4.

4.1 Formalne i nieformalne sposoby pozyskiwania treci

46 YouTubes Top 100 by Type, http://www.tubemogul.com/research/report/31.

5. Polacy i obieg nieformalny

5. Polacy i obieg nieformalny

5.1. Skala obiegu formalnego i nieformalnego

5. Polacy i obieg nieformalny

Wykres 1. Formalny obieg treci kultury (n=1004)

kupowanie ksiek kupowanie ksiek w postaci cyfrowej

kupowanie filmw i seriali kupowanie filmw i seriali w postaci cyfrowej

5. Polacy i obieg nieformalny

25% 19% 12% 11% 11% 6% 4%

5. Polacy i obieg nieformalny

Wykres 3. Wpyw wieku na uczestnictwo w nieformalnych obiegach treci cyfrowych (n=1004)

5. Polacy i obieg nieformalny

29% 29% 57% 47% 33% 32% 29%

37% 39% 28% 29%

12% 5% 11% 3% 20% 4%

25% 29% 32%

30% 30% 30%

5.2. Kategorie uczestnictwa Polakw w obiegach kultury

Wykres 5. Uczestnictwo w rnych obiegach treci ze wzgldu na wiek (n=1004)

Kupowanie treci Poyczanie treci Nieformalny obieg treci

60 lat lub wicej

5. Polacy i obieg nieformalny

Wykres 6. Korzystanie z internetu a aktywno kulturowa (n=1004)

5. Polacy i obieg nieformalny

Wykres 7. Kupowanie i poyczanie treci w podziale na cztery grupy uytkownikw (n=1004)

43% 46% 33% 32% 51% 32% 23% 31% 24%

31% 30% 12% 17% 19% 16%

11% 14% 11% 13% 24% 27% 14% 16% 29%

5. Polacy i obieg nieformalny

w kinie, teatrze lub na koncercie

-0,5 3,8 -5,5 0,3

6. Praktyki kulturowe aktywnych internautw

Internauci nowej generacji?

6. Praktyki kulturowe aktywnych internautw

6. Praktyki kulturowe aktywnych internautw

Wykres 10. Urzdzenia elektroniczne w gospodarstwie domowym (n=1283)

6. Praktyki kulturowe aktywnych internautw