Edukacja Filozoficzna, 25 (1998), 249-262.

Teoria intencjonalnoci Romana Ingardena

ARKADIUSZ CHRUDZIMSKI

1. Dwie teorie Husserla1 Husserl z okresu Bada Logicznych proponuje nastpujc teori intencjonalnoci: (H.1) Podmiot S kieruje si intencjonalnie na przedmiot P, za pomoc znaczenia Z =df. Podmiot S spenia mentaln intencj o konkretnej, mentalnej treci (materii) T, za Z stanowi gatunek (species) owej treci T. Teoria ta nie przetrwaa jednak zbyt dugo. Husserl bardzo prdko zacz uwaa j za zbyt mao fenomenologiczn. Operuje ona pojciem idealnego znaczenia, epistemicznie dostpnego w zasadzie jedynie w procesie skomplikowanej, nadbudowanej nad spostrzeeniem immanentnym abstrakcji. Tymczasem znaczenia, ktrych uywamy na codzie, dostpne s nam, jak sdzi Husserl, duo bardziej wprost, wydaj si one sta nam przed oczyma. 2 Husserl formuuje wic swoj teori noezy i noematu, zgodnie z ktr to, co potocznie nazywamy znaczeniem nie jest ju przedmiotem idealnym. Husserlowskie znaczenie z tego okresu to to, co intendowane w akcie, wzite jako takie czyli przedmiot odniesienia, wzity tak, jak jest domniemany. Druga teoria wyglda wic nastpujco: (H.2) Podmiot S kieruje si intencjonalnie na przedmiot P, za pomoc znaczenia Z =df. Podmiot S spenia mentaln intencj (noez) o konkretnej, mentalnej treci (materii) T, za Z stanowi intencjonalny korelat (noemat) owej treci T. 3 Wikszo problemw drugiej teorii Husserla dotyczy ontologicznego statusu noematu, jego miejsca w strukturze odniesienia intencjonalnego oraz stosunku, w jakim sta miaby do noematu ewentualny transcendentny przedmiot odniesienia. (1) Noemat, rozumiany jako intencjonalny korelat moliwej intencji4 moe by traktowany jako przedmiot Meinongowski.5 Byby on w tym ujciu czym, co musiaoby istnie (czy zachodzi) w wiecie, jeli dana intencja miaaby by trafna czy prawdziwa. W takim wypadku noemat
1Pierwszy paragraf artykuu stanowi w wikszej czci streszczenie odpowiednich tez artykuu: A. Chrudzimski, Od Brentana do Husserla. Ontologia intencjonalnoci, Principia, XVIII-XIX (1997), ss. 71-94. 2Por. E. Husserl, Vorlesungen ber Bedeutungslehre. Sommersemester 1908 (Husserliana XXVI, hrsg. von U. Panzer), Dordrecht 1986, s. 35n. 3Pierwsze jasne sformuowanie tej teorii znale mona w Vorlesungen ber Bedeutungslehre. Sommersemester 1908, op. cit. Por. na ten temat G. Kng, Husserl on Pictures and Intentional Objects, Review on Metaphysics, 23 (1973), ss. 670-680. 4Por. Spostrzeenie na przykad ma swj noemat, a u samego jego podoa swj sens spostrzeeniowy, tzn. to, co spostrzeone, jako takie., E. Husserl, Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, prze. D. Gierulanka, Warszawa 1967, s. 182 (wg. paginacji wydania niemieckiego z 1913 roku). 5Por. w tej kwestii, A. Meinong, ber Gegenstandstheorie, in Gesamtausgabe, Bd. II, Graz 1971, ss. 481535. 1

stanowi cel intencji. (2) Zgodnie z wieloma owiadczeniami Husserla wydaje si jednak, e noemat moe by w rwnie uprawniony sposb traktowany raczej jako zaporedniczenie, a nie cel intencji.6 (3) Wane fragmenty sugeruj wreszcie, e noemat jest przedmiotem wytworzonym w jaki sposb przez akt wiadomy, e mwienie o korelacji nie ma charakteru czysto logicznego, lecz oznacza ma jak relacj quasi-przyczynow. 2. Ingardenowska teoria przedmiotu czysto intencjonalnego Ingarden widzia te niejasnoci i stara si je rozwiza przez pewne przeformuowanie drugiej teorii Husserla, przy jednoczesnym zachowaniu podstawowych rysw odziedziczonej koncepcji. Swj odpowiednik Husserlowskiego noematu nazywa Ingarden przedmiotem czysto intencjonalnym, za za punkt wyjcia dla swej teorii przyjmuje ide, e przedmiot ten, ktry peni u niego zasadniczo, cho nie wycznie, rol porednika, jest w swym istnieniu zaleny od immanentnej treci intencji.7 U Ingardena jest zatem cakiem jasne, e istniej wycznie te przedmioty intencjonalne, ktre odpowiadaj aktualnym aktom. Nie s wic to przedmioty Meinongowskie, ktre s (w sensie Meinonga), niezalenie od tego, czy jaka aktualna intencja uywa ich, czy te nie. Z tego wynika jednak nastpny wany punkt. Ingardenowski przedmiot intencjonalny ma by, jak powiedziano, dosownie wytworzony przez akt. W takim jednak razie nie moe on by rozumiany jako przedmiot aktu wzity tak, jak jest on w akcie domniemany, nikt bowiem, by moe z wyjtkiem fenomenologw, nie domniemuje tego rodzaju, mwic jzykiem Ingardena bytowo heteronomicznych,8 przedmiotw. Poza tym jednak przedmiot czysto intencjonalny musi, jeli w ogle ma speni swe zadanie, odda sprawiedliwo rwnie i tym intuicjom, ktre mwi o przedmiocie intencji wzitym tak, jak jest domniemany. Te wanie intuicje s bowiem jedyn fenomenologiczn legitymacj dla wprowadzenia tego rodzaju bytw. W zwizku z tym dylematem formuuje Ingarden teori dwch szeregw wasnoci przedmiotu czysto intencjonalnego. 9 Wasnoci jednego rodzaju dotycz przedmiotu intencjonalnego jako takiego. Do nich naley np. bycie wytworzonym przez akt, bycie epistemicznie dostpnym jedynie w pewnym specjalnym nastawieniu fenomenologicznym, a take pewna niezwyka, a zarazem kluczowa dla teorii intencjonalnoci cecha, polegajca na posiadaniu zawartoci. To zawarto przedmiotu czysto intencjonalnego jest tym, co fenomenologicznie stoi nam przed oczyma, gdy pozostajemy w nastawieniu naturalnym.10 Wanie owa zawarto bdzie wic obejmowa wszystkie wasnoci tego, co w akcie domniemane. Wasnoci te tworz drugi szereg wasnoci, o ktrych mwi Ingarden. Zgodnie z teori Ingardena mamy wic nastpujc sytuacj: Jeli mylimy o Zwycizcy spod Jeny, to wytwarzamy tym samym odpowiedni przedmiot intencjonalny. Zwycizcy spod Jeny nie domniemujemy jednak oczywicie jako przez akt ten wytworzonego,
6Por.: Kady noemat ma `tre`, mianowicie swj `sens`, i odnosi si przeze do `swego` przedmiotu., E. Husserl, Idee..., op. cit., s. 267. 7 Por. O dziele literackim, Warszawa 1960, s. 179; Spr o istnienie wiata, wyd. D. Gierulanka, Warszawa 1985, tom II, cz 1, s. 186. 8 Por. Spr o istnienie wiata, tom I, 12. 9 Por. tame, tom II, cz 1, 47, punkt A. 10 Por. tame; oraz O dziele literackim, op. cit., s. 183. 2

dlatego te cecha bycia wytworzonym przez akt, dotyczy tylko przedmiotu intencjonalnego jako takiego. Z drugiej strony przedmiot intencjonalny jako taki napewno nie mia adnej moliwoci bycia wodzem oraz zwyciania wroga pod Jen, nie mwic ju o takich rzeczach, jak dosiadanie wierzchowca. Dlatego te ostatnie cechy nie przysuguj mu jako takiemu, lecz tworzy musz jego zawarto. Ingarden proponuje wic nastpujcy schemat odniesienia intencjonalnego: (I.1)
jako I
obszar jakoci idealnych abstrakcja abstrakcja abstrakcja

jako II

jako III

tre (2) podmiot (1)

(3*) zawarto

(4*)
zesp cech

obszar efektywnej immanencji

(3) Przedmiot czysto intencjonalny

obszar korelatw intencji

(4) przedmiot intencji

obszar tego, co realnie istnieje

Tre aktu (2) determinuje w peni zawarto (3*) przedmiotu intencjonalnego. Ta zawarto obejmuje pewne charakterystyki przedmiotu odniesienia. Aby intencja bya trafna, musi znale si przedmiot, ktry posiada odpowiednie cechy (4*), ktre zgodne s z zawartoci (3*) przedmiotu intencjonalnego (3). Jeli elementy (2), (3*) oraz (4*) poddamy Husserlowskiej ideacji, otrzymamy ich gatunki, ktre w terminologii wczesnego Husserla nazwalibymy czystymi species, a ktre Ingarden nazywa jakociami idealnymi. Jeli zatem odniesienie intencjonalne ma doj do skutku, wwczas jakoci wystpujce w zawartoci przedmiotu intencjonalnego musz by tymi samymi jakociami, ktre wystpuj jako cechy przedmiotu odniesienia. Jeli mylimy o zwycizcy spod Jeny, to jakoci takie jak czowiek, wdz zwyciskich wojsk ... itd zostaj wg. Ingardena zaktualizowane w zawartoci przedmiotu czysto intencjonalnego. Osoba Napoleona jest natomiast ujednostkowieniem (realizacj) tyche samych jakoci idealnych. Wanie na mocy tego faktu to Napoleon stanowi nasz przedmiot odniesienia. W ten sposb zarysowana wyej podstawowa teoria intencjonalnoci Ingardena wydaje si by wersj klasycznej FregowskoRussellowskiej linii, ktr nazwa mona deskryptywn teori odniesienia intencjonalnego. Teoria tego typu gosi, e wszelka reprezentacja (czymkolwiek by poza tym bya) reprezentuje swj przedmiot na tej i tylko na tej zasadzie, e w jaki sposb wymienia odpowiednie jego cechy. (F-R) Przedmiot P reprezentuje przedmiot Q tylko wtedy, gdy przedmiot P w jaki sposb specyfikuje odpowiedni zestaw cech przedmiotu P, pozwalajcy odrni P od innych przedmiotw. Jak zobaczymy dalej, w ramach filozofii Ingardena teoria ta obowizuje waciwie jedynie dla podstawowego, quasi-percepcyjnego odniesienia intencjonalnego. W Ingardenowskim
3

formuowaniu teorii intencjonalnoci specyficznie jzykowej teza (F-R) zostaje za w ciekawy sposb ograniczona. Dla teorii Ingardena kluczowym faktem wydaje si wic identyczno, jaka zachodzi pomidzy przedmiotem oglnym (jakoci) egzemplifikowanym przez przedmiot odniesienia a przedmiotem oglnym (jakoci), ktry jest w wyej opisany sposb (jako zaktualizowany w zawartoci przedmiotu czysto intencjonalnego) uywany przez podmiot. Tego typu odwoanie si w teorii intencjonalnoci do przedmiotw oglnych, ktre mogyby by z jednej strony w jaki sposb ujmowane przez podmiot, z drugiej za egzemplifikowane przez przedmioty odniesienia, stanowi bardzo naturalne posunicie. Ma ono kilka zalet, wrd ktrych najpowaniejsz jest jednolito, z jak wyjani mona z jednej strony klasyczne zagadki teorii intencjonalnoci, z drugiej za klasyczne platoskie problemy jednoci w wieloci. Teoria intencjonalnoci, ktr gosi Frege,11 daje si w bardzo naturalny sposb podcign pod ten prosty schemat. Jak pamitamy twierdzi on, e nasze odniesienia intencjonalne zaporedniczone s poprzez sensy. W sensie za, pisze Frege, [...] zawarty jest w sposb, w jaki przedmiot jest dany.12 Jeli pozwolimy sobie zinterpretowa owe sensy jako przedmioty abstrakcyjne, ktre mog by egzemplifikowane przez indywidualne przedmioty odniesienia,13 wwczas uzyskamy nastpujc teori: (F) Podmiot S kieruje si intencjonalnie na przedmiot P za pomoc sensu Z =df. Podmiot S ujmuje mentalnie przedmiot oglny (wasno) Z, za przedmiot P egzemplifikuje wasno Z.14

Relacje mentalnego ujmowania pozostawia Frege jako pierwotny, niedefiniowalny termin teorii. Jeli teraz porwnamy ujcie Ingardena z koncepcj wyraon w (F), widzimy, e teoria Ingardena da si zinterpretowa jako wersja (F), wedug ktrej mentalne ujcie przedmiotu oglnego polegaoby na wytworzeniu przez podmiot (1), za pomoc treci mentalnej (2) odpowiedniego przedmiotu intencjonalnego (3) o zawartoci (3*), przy czym owa zawarto jest aktualizacj tego wanie abstrakcyjnego przedmiotu, ktry ma by, zgodnie z (F) mentalnie ujty. Mona zatem przyj, e Ingarden akceptuje teori (F), lecz zarazem uszczegawia j twierdzc, e: (F-I) Podmiot S mentalnie ujmuje przedmiot oglny Z =df. Podmiot S spenia pewien mentalny akt, ktry (jak kady akt) wytwarza swj przedmiot czysto intencjonalny, za przedmiot oglny Z jest zaktualizowany jako zawarto tego czysto intencjonalnego przedmiotu.

Wypada jednak postawi pytanie o uzasadnienie komplikacji, jak Ingardenowska koncepcja mentalnego ujcia (F-I) wprowadza do prostej teorii (F). Odpowied na to pytanie nie jest niestety prosta. Wydaje si, e skwitowanie caej sprawy uwag, e teoria (F) jest prostrza, a zatem lepsza, nie na wiele si przyda. Teoria Ingardena ma bowiem ambicje
11 Por. Sens i znaczenie, w: G. Frege Pisma semantyczne, tum. B. Wolniewicz, Warszawa 1977, ss. 60-88. 12 Tame, s. 62. 13 W przypadku sensu caego zdania przyj mona, e tym abstrakcyjnym bytem jest stan rzeczy, ktry byby ewentualnie egzemplifikowany przez wiat rzeczy indywidualnych, wzity jako cao, ktry te traktowa moemy jako wielkie indywiduum. 14 Por. w tej kwestii, A. Chrudzimski, Od Brentana do Husserla..., op. cit., s. 79. 4

wyjanienia bardzo szerokiego spektrum fenomenw, a skomplikowane struktury treci immanentnej, przedmiotu intencjonalnego oraz jego zawartoci maj wanie umoliwi pojciowe uchwycenie i rozrnienie tyche fenomenw. 3. Przesuwalno przedmiotu czysto intencjonalnego Grupy zagadnie szczeglnie wanych dla Ingardenowskiej teorii intencjonalnoci to po pierwsze, ontologia wytworw sztuki, po drugie, oglna teoria przekonania, czy te sdzenia, e..., po trzecie wreszcie, teoria neutralnego rozwaania pewnych treci, czyli teoria tego rodzaju aktw, ktre Meinong nazywa Annahmen. Ingarden moe dostarczy wyjanienia wszystkich tych rzeczy dziki temu, e przyjmuje, i przedmiot czysto intencjonalny moe peni w strukturach intencjonalnych bardzo rne funkcje. W przypadku Meinongowskiej Annahme, 15 gdy jedynie rozwaamy jaki stan rzeczy, promie intencji koczy swj bieg na przedmiocie czysto intencjonalnym (a dokadniej - na jego zawartoci).16 Mamy przedstawiony stan rzeczy przed oczyma jako przedstawiony i to wszystko. Moemy studiowa jego skadniki, rozwaa jego konsekwencje, nie stawiamy jednak kwestii jego realnego zachodzenia lub nie. W przypadku wydanego na serio sdu sprawa wyglda inaczej. Intencjonalno zostaje tu przeduona i zawarto przedmiotw czysto intencjonalnych konfrontowana jest z autonomicznie istniejc rzeczywistoci.17 W przypadku udanego pokrycia ze strukturami wiata przedmioty czysto intencjonalne niejako znikaj, jak mwi Ingarden, z pola widzenia.18 Widoczne staj si dopiero wtedy, jeli co si nie zgadza, jeli nasze przekonania okazay si nieprawdziwe. W przypadku przedmiotw przedstawionych w dziele sztuki mamy za do czynienia ze stanem porednim. Z jednej strony nie stawiamy tu kwestii prawdy, z drugiej jednak nie rozwaamy rwnie tych przedmiotw jako czysto przedstawionych. Odbiorca dziea literackiego stosuje, zdaniem Ingardena, pewnego rodzaju gr, udaje niejako, e bierze na serio to, co przedstawione, i przenosi tym samym intencjonalnie przedstawione przedmioty w wiat realny. Wszystko to dzieje si jednak bez ostatniego kroku, ktrym byaby konfrontacja z tyme wiatem w kwestii prawdy. Przedmioty czysto intencjonalne zostaj w ten sposb intencjonalnie zakotwiczone w wiecie realnym (o ile taki istnieje), jednak tylko po to, aby stworzy swego rodzaju hybryd, pewien na wp tylko-domniemany, na wp za autentyczny quasiwiat.19 Ingarden wprowadza wic swego rodzaju uzmiennienie stosunku, w jakim przedmiot czysto intencjonalny moe sta do odpowiedniego przedmiotu realnego, wzgldnie do caej dziedziny przedmiotowej (wiata). Przedmiot czysto intencjonalny moe by, (1) w pewnych typach odniesie intencjonalnych (Meinongowskie Annahmen), rozpatrywany sam dla siebie. Wtedy niejako zastpuje waciwy przedmiot odniesienia. (2) Moe by dalej, jakby rzutowany na wiat, funkcjonujc jako swego rodzaju fantom dostpny estetycznej kontemplacji (przedmioty sztuki). (3) Moe sta si w udanym powanym odniesieniu
15 Por. A. Meinong, ber Annahmen, Graz 1977 (Gesamtausgabe, Bd. IV), ss. 2-5. 16 Por. O dziele literackim, s. 236. 17 Por. tame, s. 230n. 18 Por. Spr o istnienie wiata, tom II, cz 1, s. 191; O dziele literackim, s. 233. 19 Por. tame, s. 238n. To, jak gboko przedmioty przedstawione zakotwiczone bd w wiecie realnym moe by zreszt punktem wyjcia dla okrelenia miary realizmu utworu (w sensie okrelenia gatunku literackiego). Por. O dziele literackim, s. 239n. 5

przedmiotowym, przeroczysty, i wtedy kierujemy si wprost na odpowiedni obiekt realny, (4) a moe te wreszcie, w przypadku odniesie nieudanych (zudze, bdw) niejako zasania rzeczywisto, faszujc j tym samym. To zatem, co u Husserla byo, a co najmniej wydawao si by, pewn nieokrelonoci waciwej pozycji noematu w strukturze intencjonalnej, nabiera u Ingardena charakteru zasadniczej i istotnej cechy przedmiotu intencjonalnego. To za co u Husserla wygldao na niezgodno teorii wytwarzania noematu z jakkolwiek rozsdn ontologi, przybiera w filozofii Ingardena posta odrnienia dwch aspektw przedmiotu intencjonalnego: jego zawartoci oraz jego cech jako takiego. 4. Znaczenie specyficznie jzykowe20 Ingarden modyfikuje teori Husserla pod jeszcze jednym, niezwykle wanym wzgldem. Ot w obu teoriach Husserla pojcie znaczenia ujte byo niezwykle szeroko. Kade odniesienie intencjonalne odbywa si miao poprzez odpowiednie znaczenie, ktrym w ramach teorii z Bada Logicznych by idealny gatunek mentalnej intencji, za w myl pnej teorii - odpowiedni twr noematyczny. Z tak uoglnionym znaczeniem mamy zatem do czynienia nie tylko w odniesieniach specyficznie jzykowych. W efekcie rnica pomidzy referencj specyficznie jzykow oraz wycznie mentaln zostaje u Husserla charakterystycznie zatarta. Wszdzie mamy zaporedniczenie poprzez twory znaczeniowe. Ingarden idzie inn drog. W swej teorii podstawowego odniesienia intencjonalnego, ktr wanie omwilimy, poda on wprawdzie zasadniczo za wskazaniami pnej nauki Husserla. Jednak ta podstawowa forma odniesienia intencjonalnego, charakterystyczna chociaby dla spostrzeenia, nie wyczerpuje tego, co dzieje si wtedy, gdy mamy do czynienia z intencjonalnoci specyficznie jzykow. W ramach tej ostatniej, gwnie z powodw zwizanych z zagadnieniami intersubiektywnoci, Ingarden czuje si zmuszony zaangaowa przedmioty idealne w sposb duo bardziej bezporedni, ni dziao si to przy okazji aktualizacji jakoci idealnych w zawartoci przedmiotu czysto intencjonalnego. W tym celu nawizuje on poza tym do Husserlowskiej teorii... z Bada Logicznych. W ten sposb dwa, nastpujce po sobie chronologicznie Husserlowskie podejcia do oglnie rozumianej problematyki intencjonalnoci (a tym samym do problematyki uoglnionego znaczenia), ktre wzite w takiej oglnoci wydaj si niekompatybilne, wykorzystane zostay przez Ingardena, po do istotnym ich zmodyfikowaniu, jako teorie dwch typw intencjonalnoci: rudymentarnej intencjonalnoci mentalnej oraz intencjonalnoci specyficznie jzykowej.21 Jak pamitamy Husserlowska teoria z Bada Logicznych (H.1) proponowaa traktowa znaczenie jako species, czyli gatunek mentalnej intencji, ktra towarzyszy uytemu sowu. Intencjonalno czysto jzykowa jest, zdaniem Husserla, cakowicie wtrna w stosunku do pierwotnej intencjonalnoci mentalnej. Nadawanie znaczenia sowu odbywa si przez skojarzenie go z odpowiednim mentalnym aktem, a znaczenie nadane w ten sposb sowu bdzie po prostu znaczeniem tego aktu. Ingarden zwraca jednak uwag, e nasze znaczenia powstaj wraz z powstawaniem nowych sw, ulegaj istotnym modyfikacjom, gdy sowa wystpuj w rnych kontekstach,
20 Na temat Ingardenowskiej filozofii jzyka por. J. J. Jadacki, O pogldach Romana Ingardena na jzyk, Studia Semiotyczne, 5 (1974), ss. 17-54. 21 W sprawie Ingardenowskiej teorii znaczenia specyficznie jzykowego, por. rwnie A. Chrudzimski, Are Meanings in the Head? Ingardens Theory of Meaning, Journal of the British Society for Phenomenology, [przyjte do druku]. 6

wreszcie ewoluuj czsto zalenie od ewolucji naszej wiedzy. Z tych powodw uznanie ich za niezmienne, wieczne byty platoskie nie wydaje si dobrym posuniciem. Wydaje si bowiem, e temu samemu znaczeniu sowa (w rozumieniu potocznym) odpowiada mog rne gatunkowo intencje (a zatem i rne znaczenia w sensie wczesnego Husserla). W wielu przypadkach, gdy uywamy tego samego sowa w (potocznie) tym samym znaczeniu, nasze mentalne intencje s, co do swej treci, rne. Ingarden nie chce jednak odrzuci cakowicie wczesnej teorii Husserla. Twierdzi, e Gatunek mentalnej intencji towarzyszcej sowu jest rwnie dla Ingardena istotnym skadnikiem znaczenia. W zwizku z tym Ingarden twierdzi, i trzeba przyj, e znaczenie moe si zmienia pozostajc tym samym znaczeniem. To jednak oznacza, e nie moe by ono tego typu bytem idealnym, za jakie uwaa chcia je Husserl.22 Znaczenie musi wic przypomina raczej takie byty, jak przedsibiorstwo czy pastwo, ktre pozosta mog tym samym przedsibiorstwem czy pastwem nawet w przypadku zmiany bardzo wielu istotnych elementw. W zwizku z tym powstaje jednak problem identycznoci znacze, zwizany cile z problemem intersubiektywnoci. Co decyduje o tym, e zmienne znaczenie pozostaje jednak tym samym znaczeniem; i jak to si dzieje, e posugujc si znaczeniami, ktre zmieniaj si zalenie od indywidualnych i kontekstowych zrnicowa naszych intencji, moemy si jednak porozumie? Rozwizaniem Ingardena jest wprowadzenie dodatkowego czynnika, ktry determinuje znaczenie sowa, a ktrym ma by pojcie idealne wzgldnie idea przedmiotu, do ktrego dane sowo si odnosi. Jest to wic pewna wersja koncepcji Husserlowskiej z Bada Logicznych. Dziedzina poj idealnych czy idei to sfera wiecznych, platoskich przedmiotw, analogicznych w duej mierze do Husserlowskich idealnych znacze. U Ingardena jednak nie s one przyporzdkowane moliwym intencjom, lecz przede wszystkim ich przedmiotom. Jego koncepcja przedstawia si nastpujco: Za pomoc naszych chwiejnych mentalnych intencji odnosimy si do pewnych przedmiotw. Intersubiektywno tego odniesienia zapewniona jest za przez to, i przedmioty te podpadaj pod pewne idealne pojcia (idee). W trakcie komunikacji jzykowej moemy wic, mimo zmiennoci naszych intencji, ustali do czego naprawd si odnosimy, jeli tylko zapewnimy sobie moliwo uzyskania stosownego epistemicznego dostpu do odpowiednich idealnych poj (idei).23 W stosunku do koncepcji Husserla dziedzina idealnych bytw, istotnych dla teorii znaczenia, zostaje zatem przesunita ze strony podmiotowej na przedmiotow. Ingarden twierdzi w efekcie, e kade znaczenie jest czciow aktualizacj odpowiedniego idealnego pojcia czy idei.24 Wprowadzenie idealnych poj (idei) jako istotnego komponentu specyficznie jzykowego znaczenia ma niezwykle dalekosine konsekwencje. Zgodnie z teori Ingardena byty te nie s bowiem w aden sposb zalene od naszych intencji. Dziki temu pewien komponent znaczenia znajduje si, przynajmniej zasadniczo, poza zasigiem dziaania Husserlowskiej mentalnej intencjonlanoci. Zauwamy, e, zgodnie z koncepcj Husserla, znaczenia, jakich podmiot uywa, z definicji musz by dla niego epistemicznie przejrzyste. Znaczenie jest w sposb kompletny determinowane przez nasz mentaln intencj. W tym sensie wedug Husserla nie istnieje moliwo, abymy nie znali znacze, jakimi si

22 Por. O dziele litrackim, ss.159-161. 23 Tame, ss. 443-446. 24 Tame, s. 443. 7

posugujemy. Koncepcja tego rodzaju jest dzi do powszechnie krytykowana,25 dlatego te fakt, i teoria Ingardena wydaje si nie implikowa tego rodzaju tezy, nie jest bez znaczenia. Ze wzgldu na to, e znaczenie sowa konstytuowane ma by po czci przez charakter mentalnej intencji, po czci za przez byt idealny odpowiadajcy desygnatowi sowa, dziedzina specyficznie jzykowego znaczenia przestaje by u Ingardena jasno okrelonym obszarem bytowym i staje si raczej pewn relacyjn struktur, rozpit pomidzy idealnym platoskim niebem, a mentalnymi intencjami danej spoecznoci jzykowej. Ingardenowska teoria specyficznie jzykowego znaczenia wyglda zatem nastpujco: (I.2) Podmiot S uywa sowa W w znaczeniu Z =df. Podmiot S, wypowiadajc sowo W kieruje si za pomoc intencji I na pewien moliwy przedmiot P, podpadajcy pod idealne pojcie (ide) Id, za Z jest funkcj zarwno zawartoci idei Id, jak i gatunku treci intencji I.

5. Epistemiczny dostp do idei - podzia pracy jzykowej Newralgicznym punktem omawianej teorii jest naturalnie ontologiczny status idealnych bytw, postulowanych w jej ramach, oraz pytanie o charakter poznawczego dostpu, jaki do nich posiadamy. W O dziele literackim mwi Ingarden rwnolegle o idealnych pojciach oraz o ideach.26 Jednak w swych pniejszych pracach, zwaszcza w Sporze o istnienie wiata, rozwaa ju wycznie ontologiczne problemy dotyczce idei. Idealnym pojciom powicone s jedynie bardzo oglnikowe uwagi, z ktrych nie wynika wiele, oprcz tego za Ingarden wyraa wtpliwoci, czy pojcia takie w ogle istniej.27 Zgodnie zatem z ewolucj Ingardenowskiej filozofii, w dalszej czci skupimy si wycznie na ideach, zlekcewaymy za idealne pojcia. Idee28 s bytami o podobnie dwustronnej budowie, jak przedmioty czysto intencjonalne. Maj one swe wasnoci jako idee, a oprcz tego sw zawarto. Istnieje jednak podstawowa rnica: Idee nie s wytworzone przez aden akt. S to wieczne byty platoskie, stanowice przedmiot badania ontologii. Idee przypominaj pojcia w tym, e maj swe przedmioty. Przedmioty te nie musz wprawdzie istnie, lecz musz by przynajmniej moliwe. Idea jest ide tego a tego przedmiotu jeeli posiada on (lub posiadaby, gdyby istnia) odpowiedni istot. Przedmiot P podpada pod ide I wtedy i tylko wtedy, gdy istota przedmiotu P stanowi egzemplifikacj tego samego zbioru idealnych jakoci, ktrego konkretyzacj stanowi zawarto idei I. Nie bdziemy zajmowa si tu kwestiami ontologicznymi, ktre w zwizku z teori Ingardena nieuchronnie si narzucaj. Bliej natomiast przyjrzymy si problemom poznawczego dostpu do idei. Rozwamy nastpujcy schemat:

25 Por. H. Putnam, The Meaning of 'Meaning', w: tego, Mind, Language and Reality. Philosophical Papers, Volume 2, Cambridge: Cambridge University Press 1975, ss.215-271, S. Kripke, Nazywanie a konieczno, prze. B. Chwedeczuk, Warszawa 1988. 26 Por. O dziele literackim, s. 446. 27 Por. Spr o istnienie wiata, tom II, cz 1, 38. 28 Teoria idei wyoona zostaa po raz pierwszy w Essentiale Fragen (1925). Najpeniejszy wykad znajdujemy w Sporze o istnienie wiata, por. zwaszcza rozdzia X. 8

(I.3)

X
kognitywny dostp do zawartoci idei

obszar przedmiotw idealnych

Idea (7)

Z
jako I
relacyjna struktura znaczenia

zawarto (7*)

konkretyzacja

O
relacja

jako II=III

jako IV
ujednostkowienie

ontologiczna przedmiot (4) "podpada pod" ide (7)

abstrakcja

aktualizacja

ujednostkowienie

intencja tre (2) podmiot (1)

sowo skojarzone jest z pewnym typem aktu

zawarto (3*) (3) przedmiot czysto intencjonalny

(4*)

istota (5) (6)

S KO
relacja semantyczna sowo odnosi si

(4) przedmiot intencji (=konkretny ko)

sowo

do przedmiotu

Uyte przez podmiot (1) sowo ko odnosi si do pewnego konkretnego przedstawiciela tego gatunku (4), ktry, zamy to dla uproszczenia naszych rozwaa, istnieje realnie. Relacj t nazwiemy relacj semantyczn (S). Odniesienie to jest moliwe tylko dlatego - w tym miejscu Ingarden akceptuje bez zastrzee teori Husserla -, e ze sowem kojarzymy pewn mentaln intencj, ktrej przedmiotem odniesienia jest tene ko. Intencja ta powtarza struktur mentalnej treci oraz przedmiotu czysto intencjonalnego ujt powyej w schemacie (I.1). Tre mentalna (2) okrela kompletnie zawarto przedmiotu intencjonalnego (3*). Intencja odnosi si za do przedmiotu (4) tylko dlatego, e istnieje pewien zbir jego cech (4*), ktre stanowi ujednostkowienia tej samej jakoci idealnej, ktrej aktualizacje tworz zawarto (3*) przedmiotu intencjonalnego (jako II=III). Istotne rnice w stosunku do (I.1) pojawiaj si w zwizku z odrnieniem w przedmiocie (4) drugiego zbioru cech. Chodzi o zbir cech tworzcych jego istot (5). To wanie posiadanie takiej a nie innej istoty sprawia, e przedmiot (4) podpada pod ide (7). Relacj t nazwiemy relacj ontologiczn (O). Przedmiot (4) podpada pod ide (7) dlatego, e ta sama jako idealna (jako IV), ktra jest ujednostkowiona jako jego istota, jest zarazem ukonkretyzowana jako zawarto (7*) rozwaanej idei. Widzimy, e z jednej strony zbir cech (4*), ktry sprawia, i akt odnosi si do tego wanie przedmiotu, nie musi wcale (cho nie wykluczone, e moe) stanowi istoty (5) tego
9

przedmiotu. Nie jest nawet konieczne, eby istniaa cz wsplna (6) owych zbiorw. A zatem wydaje si, e uywajc danego sowa w sposb znaczcy nie musimy, w myl teorii Ingardena, w jakikolwiek sposb reflektowa na ten komponent znaczenia, ktry oznaczylimy jako (7*). To, e (7*) stanowi jeden z czynnikw relacyjnej struktury znaczenia Z, zapewnione jest nie przez jak mentaln aktywno podmiotu, lecz przez czne zachodzenie relacji S oraz O. Z drugiej jednak strony jaki kognitywny dostp do zawartoci odpowiedniej idei ma by, jak pamitamy, istotny dla kwestii intersubiektywnoci. Jako e w mowie bardzo rzadko mylimy o istotach naszych przedmiotw, chodzi moe tylko o kognitywn dostpno w zasadzie, o idealn moliwo uzyskania (w razie potrzeby) epistemicznego dostpu do zawartoci stosownej idei. Jak jednak dostp taki mgby wyglda? Ingarden pisze o pewnego rodzaju intuicyjnym (naocznym) ujmowaniu zawartoci idei. Jest to naturalnie, przejta zasadniczo od Husserla, koncepcja bezporedniego ogldu uniwersaliw. W zastosowaniu do zarysowanej powyej teorii intencjonalnoci jzykowej koncepcja ta funkcjonuje jednak zdecydowanie le. Zamy bowiem, e, bdc biegymi uytkownikami jzyka polskiego, posugujemy sie w sposb znaczcy naszym sowem ko. Zgodnie z doktryn bezporedniego ogldu musiaoby to znaczy, e moemy zasadniczo w kadej chwili unaoczni sobie ide konia. Czy jednak jest tak rzeczywicie? Zamy, e nie bylimy zbyt pilnymi uczestnikami zaj zoologii i przekonani jestemy, e ko jest zwierzciem parzystokopytnym. Czy przeszkadza nam to posugiwa si sowem ko w jego standardowym znaczeniu? Wydaje si, e nie. Jeli jednak moemy w standardowy sposb uywa sowa ko, nie wiedzc dokadnie, o czym mwimy, to czy istnieje jaki sposb, w ktry moglibymy unaoczni sobie waciwe pojcie konia lub choby odkry, e nasze pojcie konia jest nieprawidowe? Oczywista zdroworozsdkowa odpowied na ostatnie pytanie brzmi naturalnie: Tak, oczywicie, e istnieje taki sposb. Musimy po prostu zajrze do podrcznika zoologii, lub spyta kogo, kto by lepszym uczniem. Co wicej, odpowied ta jest niezwykle interesujca filozoficznie. Zwraca ona bowiem uwag na kluczowy dla teorii jzyka fakt, i w kwestii wgldu w zawarto idei, ktry ma by istotny dla zagadnie semantycznych, a ktry oznaczylimy jako X, nie ma rwnouprawnienia. Fizyk ma lepszy wgld w pojcie atomu od socjologa, mimo i obaj uywaj tego sowa poprawnie. Std te najlepsz metod uzyskania moliwie najpeniejszych wgldw bdzie z reguy poradzenie si autorytetw, fachowcw, ekspertw w danej dziedzinie, ktrzy po prostu wiedz lepiej. Odwoanie si do ekspertw nasuwa nieodparte skojarzenia ze znan koncepcj Putnama,29 okrelan przez samego autora jako teoria podziau pracy jzykowej. Wydaje si, e koncepcja ta moe z powodzeniem by zastosowana do eksplikacji tej czci doktryny Ingardena, ktra traktuje o dostpie poznawczym do idei. Idea byaby, przy tej interpretacji, po prostu wyidealizowan, pen teori przedmiotu, do ktrego sowo si stosuje. Przyblieniami takiej penej teorii bd za teorie formuowane przez ekspertw danej spoecznoci jzykowej. A zatem nasz dostp do odpowiednich idei czy poj (X) byby zaporedniczony przede wszystkim poprzez autorytet nauki. Byby zatem spraw wyksztacenia raczej, ni intuicyjnego wgldu.30
29Por. H. Putnam, The Meaning of 'Meaning', op. cit.; oraz tego, Znaczenie i referencja, w: B. Stanosz (red), Filozofia Jzyka, Warszawa 1993, ss. 246-257. 30Nie twierdzimy, e sam Ingarden zaakceptowaby bez zastrzee takie przeformuowanie swojej teorii. Nie ma najmniejszej wtpliwoci, e koncepcja intuicyjnego ujmowania przedmiotw idealnych jest dla caej jego filozofii niezwykle istotna. Twierdzimy jedynie, e Ingardenowska teoria znaczenia dopuszcza tego rodzaju eksplikacj oraz e eksplikacja ta moe by ciekawa nie tylko z egzegetycznego punktu widzenia. Szerzej na ten 10

6. Teoria kauzalna Chwila namysu wystarcza jednak, aby zda sobie spraw, e tego typu uczestniczenie w danej spoecznoci jzykowej, jakie jest w naszych rozwaaniach istotne, samo zakada posugiwanie si jzykiem. Smutnym faktem jest, i z dobrodziejstw podziau pracy jzykowej moemy korzysta dopiero wtedy, gdy potrafimy ju sami wykona chociaby stosunkowo may jej fragment. Aby mc uzupeni swoje rozumienie terminu atom musimy umie znale podrcznik fizyki oraz zrozumie, co tam napisano. Jak si to moe dzia, wyjania inna synna teoria semantyczna, sformuowana przez Kripkego. Kripke podkrela, e to, co istotne dla powizania sowa z przedmiotem, do ktrego si ono odnosi, to nie posiadanie w umyle deskrypcji, jednoznacznie identyfikujcej przedmiot, jak chciaby to widzie filozof podajcy za ideami Fregego i Russella.31 Deskrypcji takich z reguy nie posiadamy. To, co istotne, to obecno realnego acucha przyczynowego, wicego osob, ktra uywa obecnie sowa z sytuacj nadania temu sowu znaczenia w bezporedniej obecnoci przedmiotu.32 Nasza relacja semantyczna (S) musiaaby zatem okaza si w istocie pewnym realnym stosunkiem uwarunkowanym przyczynowo. Jeli jednak sprbujemy postawi t kwesti w ramach filozofii Ingardena, nie bdziemy mogli w sposb bezporedni pj za sugestiami Kripkego. Ingarden nie wprowadza bowiem nigdzie powiza kauzalnych, jako elementw semantycznie istotnych. Odpowiedzi mona zatem szuka jedynie w pierwszej cz teorii Ingardena, ktra mwi o niedoskonaej, chwiejnej intencjonalnoci mentalnej. Teoria ta wzita w izolacji stanowi jednak, jak powiedziano, wersj Fregowsko-Russellowskiej teorii deskrypcyjnej. Jeli zatem zdecydujemy si pj za nasz interpretacj Ingardenowskiej koncepcji intencjonalnoci specyficznie jzykowej, ktra wydaje si dryfowa w przeciwn, Putnamowsk stron, bdziemy musieli uzupeni teori wyraon w schemacie (I.1) wzgldnie w formie (F)+(F-I) o jakie dodatkowe czynniki. Najnaturalniejszym kandydatem na to miejsce bd elementy kontekstu, w jakim sowo zostao uyte. Ot wydaje si, e nie jest wykluczone, i tego rodzaju chwiejne intencje, o jakich mwi Ingarden, nawet jeli w aden sposb nie zawieraj Russellowskich deskrypcji okrelonych (a mamy dobre powody, aby sdzi, e nawet z reguy ich nie zawieraj) mog mimo to by wystarczajce w sytuacjach jasnego kontekstu oraz bezporedniej obecnoci przedmiotu odniesienia. Aby jednak zbudowa teori tego rodzaju odniesienia bez krcenia si w kko, sam w kontekst bdzie musia by opisany ju w terminach obiektywistycznych, czyli angaujcych informacje na temat wiata realnego, a nie wycznie na temat mentalnych aktw podmiotu. Taki zabieg w stosunku do filozofii Ingardena, aczkolwiek do miay, nie wydaje si cakiem nieuprawniony z uwagi na wtpliwoci, jakie mia on przez cae ycie w stosunku do sensownoci oraz granic Husserlowskiego postulatu redukcji fenomenologicznej.

temat w: A. Chrudzimski, Are Menings in the Head?..., op. cit. 31Wydaje si, e obie teorie Husserla s w istocie teoriami deskrypcyjnymi. 32Por. S. Kripke, Nazywanie a konieczno, op. cit., s. 92. 11