FIZYKA

Zbigniew Kkol

Wydzia Fizyki i Informatyki Stosowanej

Akademia Grniczo-Hutnicza
Krakw 2006-2011

Spis treci
Spis treci............................................................................................................................... 2
Od autora ............................................................................................................................. 11
Informacje oglne ............................................................................................................ 11
Porady dla studiujcych ................................................................................................... 12
Ukad treci i korzystanie z materiaw ...................................................................... 12
Wskazwki uatwiajce samokontrol postpw ........................................................ 13
MODU I ............................................................................................................................ 15
1 Wiadomoci wstpne ................................................................................................... 16
1.1 Wielkoci fizyczne, jednostki ............................................................................... 16
1.2 Wektory ................................................................................................................ 17
1.2.1
Rozkadanie wektorw na skadowe ............................................................. 17
1.2.2
Suma wektorw ............................................................................................. 18
1.2.3
Iloczyn skalarny............................................................................................. 19
1.2.4
Iloczyn wektorowy ........................................................................................ 19
2 Ruch jednowymiarowy ................................................................................................ 20
2.1 Wstp .................................................................................................................... 20
2.2 Prdko ................................................................................................................ 20
2.2.1
Prdko staa ................................................................................................ 20
2.2.2
Prdko chwilowa ........................................................................................ 21
2.2.3
Prdko rednia ............................................................................................ 22
2.3 Przyspieszenie ....................................................................................................... 23
2.3.1
Przyspieszenie jednostajne ............................................................................ 23
2.3.2
Przyspieszenie chwilowe ............................................................................... 24
2.3.3
Ruch jednostajnie zmienny............................................................................ 24
3 Ruch na paszczynie................................................................................................... 26
3.1 Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie ......................................................... 26
3.2 Rzut ukony .......................................................................................................... 27
3.3 Ruch jednostajny po okrgu.................................................................................. 30
3.4 Ruch krzywoliniowy ............................................................................................. 32
4 Podstawy dynamiki ..................................................................................................... 34
4.1 Wstp .................................................................................................................... 34
4.1.1
Oddziaywania podstawowe .......................................................................... 34
4.1.2
Masa .............................................................................................................. 35
4.1.3
Pd ................................................................................................................. 35
4.1.4
Sia ................................................................................................................. 35
4.2 Zasady dynamiki Newtona ................................................................................... 36
5 Wybrane zagadnienia z dynamiki................................................................................ 41
5.1 Siy kontaktowe i tarcie ........................................................................................ 41
5.1.1
Tarcie ............................................................................................................. 41
5.2 Siy bezwadnoci ................................................................................................. 43
6 Grawitacja.................................................................................................................... 47
6.1 Prawo powszechnego cienia.............................................................................. 47
6.1.1
Dowiadczenie Cavendisha ........................................................................... 48
6.2 Prawa Keplera ruchu planet .................................................................................. 50
2

6.3 Ciar .................................................................................................................... 51

6.3.1
Masa bezwadna i grawitacyjna ..................................................................... 51
6.4 Pole grawitacyjne, pola si .................................................................................... 52
Podsumowanie ..................................................................................................................... 54
Materiay dodatkowe do Moduu I ...................................................................................... 55
I. 1. rednia waona ..................................................................................................... 55
I. 2. Ruch przyspieszony po okrgu ............................................................................. 55
I. 3. Ruch w polu grawitacyjnym z uwzgldnieniem oporu powietrza ........................ 57
I. 4. Sia Coriolisa......................................................................................................... 58
I. 5. Prawa Keplera a zasady dynamiki Newtona ......................................................... 60
Rozwizania wicze z moduu I ........................................................................................ 62
Test I .................................................................................................................................... 67
MODU II ........................................................................................................................... 69
7 Praca i energia ............................................................................................................. 70
7.1 Praca wykonana przez si sta ............................................................................ 70
7.2 Praca wykonana przez si zmienn ..................................................................... 72
7.3 Energia kinetyczna ................................................................................................ 75
7.4 Moc ....................................................................................................................... 76
8 Zasada zachowania energii .......................................................................................... 78
8.1 Siy zachowawcze i niezachowawcze ................................................................... 78
8.2 Energia potencjalna ............................................................................................... 81
8.2.1
Energia potencjalna i potencja pola grawitacyjnego .................................... 84
8.3 Zasada zachowania energii ................................................................................... 86
9 Zasada zachowania pdu ............................................................................................. 90
9.1 rodek masy .......................................................................................................... 90
9.2 Ruch rodka masy ................................................................................................. 91
9.3 Pd ukadu punktw materialnych ........................................................................ 93
9.4 Zasada zachowania pdu ...................................................................................... 94
10 Zderzenia ..................................................................................................................... 96
10.1
Zderzenia w przestrzeni jednowymiarowej....................................................... 96
10.2
Zderzenia na paszczynie ................................................................................. 99
Podsumowanie ................................................................................................................... 103
Materiay dodatkowe do Moduu II ................................................................................... 104
II. 1.
Energia kinetyczna w ukadzie rodka masy................................................... 104
II. 2.
Ukady o zmiennej masie ................................................................................ 105
Rozwizania wicze z moduu II ..................................................................................... 107
Test II................................................................................................................................. 112
MODU III ....................................................................................................................... 114
11 Ruch obrotowy .......................................................................................................... 115
11.1
Kinematyka ruchu obrotowego ....................................................................... 115
11.2
Dynamika punktu materialnego ...................................................................... 117
11.2.1 Moment pdu ............................................................................................... 118
11.2.2 Zachowanie momentu pdu ......................................................................... 119
11.3
Ciao sztywne i moment bezwadnoci ........................................................... 120
11.4
Ruch obrotowo-postpowy ............................................................................. 122
12 Ruch drgajcy ............................................................................................................ 125
3

12.1
Sia harmoniczna, drgania swobodne .............................................................. 125
12.2
Wahada ........................................................................................................... 127
12.2.1 Wahado proste ............................................................................................ 127
12.2.2 Wahado fizyczne ........................................................................................ 129
12.3
Energia ruchu harmonicznego prostego .......................................................... 130
12.4
Oscylator harmoniczny tumiony .................................................................... 132
12.4.1 Straty mocy, wspczynnik dobroci ............................................................ 134
12.5
Drgania wymuszone oscylatora harmonicznego ............................................. 135
12.5.1 Rezonans...................................................................................................... 137
12.6
Skadanie drga harmonicznych ..................................................................... 138
12.6.1 Skadanie drga rwnolegych .................................................................... 138
12.6.2 Skadanie drga prostopadych .................................................................... 140
Podsumowanie ................................................................................................................... 141
Materiay dodatkowe do Moduu III ................................................................................. 142
III. 1. Ruch przyspieszony po okrgu ....................................................................... 142
III. 2. Obliczanie momentu bezwadnoci - przykad ............................................... 143
III. 3. Ruch precesyjny (bk) ..................................................................................... 144
III. 4. Rwnanie ruchu harmonicznego tumionego .................................................. 146
III. 5. Amplituda i faza w ruchu harmonicznym wymuszonym................................ 147
III. 6. Moc absorbowana przez oscylator .................................................................. 148
III. 7. Skadanie drga metod wektorow ............................................................... 149
Rozwizania wicze z moduu III ................................................................................... 151
Test III ............................................................................................................................... 154
MODU IV ....................................................................................................................... 156
13 Fale w orodkach sprystych ................................................................................... 157
13.1
Fale mechaniczne ............................................................................................ 157
13.1.1 Rodzaje fal ................................................................................................... 157
13.2
Rozchodzenie si fal w przestrzeni ................................................................. 160
13.3
Prdko rozchodzenia si fal, rwnanie falowe ............................................ 162
13.4
Przenoszenie energii przez fale ....................................................................... 164
13.5
Interferencja fal, fale stojce ........................................................................... 165
13.5.1 Fale stojce .................................................................................................. 166
13.6
Analiza fal zoonych ...................................................................................... 167
13.7
Dudnienia, modulacja amplitudy .................................................................... 169
13.8
Zjawisko Dopplera .......................................................................................... 171
14 Statyka i dynamika pynw ....................................................................................... 174
14.1
Cinienie i gsto ........................................................................................... 174
14.2
Cinienie wewntrz nieruchomego pynu ....................................................... 175
14.2.1 Pomiar cinienia (barometr) ........................................................................ 176
14.3
Prawo Pascala i prawo Archimedesa .............................................................. 177
14.4
Oglny opis przepywu pynw ...................................................................... 179
14.5
Rwnanie Bernoulliego ................................................................................... 181
14.6
Dynamiczna sia nona .................................................................................... 185
Podsumowanie ................................................................................................................... 186
Materiay dodatkowe do Moduu IV ................................................................................. 187
IV. 1. Prdko grupowa ........................................................................................... 187
4

IV. 2. Prdko fal w napronym sznurze (strunie)................................................. 188

Rozwizania wicze z moduu IV ................................................................................... 190
Test IV ............................................................................................................................... 193
MODU V......................................................................................................................... 194
15 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika I ............................................................. 195
15.1
Cinienie gazu doskonaego ............................................................................ 195
15.2
Temperatura, rwnanie stanu gazu doskonaego ............................................ 198
15.2.1 Zerowa zasada termodynamiki .................................................................... 198
15.2.2 Kinetyczna interpretacja temperatury.......................................................... 198
15.2.3 Rwnanie stanu gazu doskonaego .............................................................. 198
15.2.4 Pomiar temperatury, skale temperatur ......................................................... 199
15.3
Ekwipartycja energii ....................................................................................... 200
15.4
Pierwsza zasada termodynamiki ..................................................................... 202
15.5
Ciepo waciwe .............................................................................................. 204
15.5.1 Ciepo waciwe przy staej objtoci .......................................................... 204
15.5.2 Ciepo waciwe przy staym cinieniu ....................................................... 206
15.6
Rozpranie izotermiczne i adiabatyczne ....................................................... 207
15.6.1 Rozpranie izotermiczne............................................................................ 207
15.6.2 Rozpranie adiabatyczne ........................................................................... 207
16 Kinetyczna teoria gazw i termodynamika II............................................................ 209
16.1
rednia droga swobodna ................................................................................. 209
16.2
Rozkad Maxwella prdkoci czsteczek ........................................................ 211
16.3
Rwnanie stanu Van der Waalsa ..................................................................... 212
16.4
Procesy odwracalne i nieodwracalne, cykl Carnota ........................................ 213
16.4.1 Procesy odwracalne i nieodwracalne ........................................................... 213
16.4.2 Cykl Carnota ................................................................................................ 214
16.5
Entropia i druga zasada termodynamiki .......................................................... 216
16.5.1 Termodynamiczna skala temperatur ............................................................ 217
16.5.2 Entropia ....................................................................................................... 217
16.5.3 Entropia a nieuporzdkowanie .................................................................... 219
16.6
Stany rwnowagi, zjawiska transportu............................................................ 220
16.6.1 Stany rwnowagi ......................................................................................... 220
16.6.2 Zjawiska transportu ..................................................................................... 221
Podsumowanie ................................................................................................................... 223
Materiay dodatkowe do Moduu V .................................................................................. 225
V. 1.
Rotacyjne i wibracyjne stopnie swobody czsteczki wodoru ......................... 225
V. 2.
Rwnanie Poissona dla przemiany adiabatycznej ........................................... 225
V. 3.
Sprawno silnika Carnota .............................................................................. 226
V. 4.
Sprawno silnikw cieplnych ........................................................................ 228
V. 5.
Przepyw ciepa ............................................................................................... 229
Rozwizania wicze z moduu V..................................................................................... 230
Test V ................................................................................................................................ 232
MODU VI ....................................................................................................................... 233
17 Pole elektryczne ......................................................................................................... 234
17.1
adunek elektryczny ....................................................................................... 234
17.1.1 Kwantyzacja adunku .................................................................................. 234
5

17.1.2 Zachowanie adunku .................................................................................... 234

17.2
Prawo Coulomba ............................................................................................. 234
17.2.1 Zasada superpozycji .................................................................................... 236
17.3
Pole elektryczne .............................................................................................. 237
18 Prawo Gaussa ............................................................................................................ 240
18.1
Strumie pola elektrycznego ........................................................................... 240
18.2
Prawo Gaussa .................................................................................................. 242
18.3
Przykady zastosowania prawa Gaussa I ......................................................... 243
18.3.1 Izolowany przewodnik ................................................................................ 243
18.3.2 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana sfera....................... 244
18.3.3 Kuliste rozkady adunkw - jednorodnie naadowana kula ....................... 244
18.4
Przykady zastosowania prawa Gaussa II ....................................................... 246
18.4.1 Liniowy rozkad adunkw .......................................................................... 246
18.4.2 Paskie rozkady adunkw .......................................................................... 247
18.4.3 Powierzchnia przewodnika .......................................................................... 249
19 Potencja elektryczny................................................................................................. 250
19.1
Energia potencjalna w polu elektrycznym ...................................................... 250
19.2
Potencja elektryczny ...................................................................................... 250
19.3
Obliczanie potencjau elektrycznego .............................................................. 254
20 Kondensatory i dielektryki ........................................................................................ 257
20.1
Pojemno elektryczna .................................................................................... 257
20.2
Energia pola elektrycznego ............................................................................. 259
20.3
Kondensator z dielektrykiem .......................................................................... 260
Podsumowanie ................................................................................................................... 264
Materiay dodatkowe do Moduu VI ................................................................................. 265
VI. 1. Pole elektryczne na osi piercienia.................................................................. 265
VI. 2. Gradient pola ................................................................................................... 266
VI. 3. Dielektryk w polu elektrycznym - rozwaania ilociowe ............................... 267
Rozwizania wicze z moduu VI ................................................................................... 270
Test VI ............................................................................................................................... 274
MODU VII ...................................................................................................................... 276
21 Prd elektryczny ........................................................................................................ 277
21.1
Natenie prdu elektrycznego ....................................................................... 277
21.2
Prawo Ohma .................................................................................................... 279
21.3
Praca i moc prdu, straty cieplne .................................................................... 282
21.3.1 Straty cieplne ............................................................................................... 283
21.4
Obwody prdu staego ..................................................................................... 284
21.4.1 Sia elektromotoryczna, prawo Ohma dla obwodu zamknitego ................ 284
21.4.2 Prawa Kirchoffa ........................................................................................... 285
22 Pole magnetyczne ...................................................................................................... 289
22.1
Sia magnetyczna............................................................................................. 289
22.2
Linie pola magnetycznego, kierunek pola....................................................... 291
22.3
Ruch naadowanych czstek w polu magnetycznym ...................................... 292
22.4
Dziaanie pola magnetycznego na przewodnik z prdem ............................... 296
22.4.1 Obwd z prdem .......................................................................................... 297
22.4.2 Magnetyczny moment dipolowy ................................................................. 298
6

22.5
Efekt Halla....................................................................................................... 299
23 Pole magnetyczne przewodnikw z prdem ............................................................. 301
23.1
Prawo Ampre'a .............................................................................................. 301
23.1.1 Pole wok przewodnika z prdem .............................................................. 301
23.1.2 Prawo Ampre'a........................................................................................... 301
23.1.3 Przykad - prostoliniowy przewodnik.......................................................... 302
23.1.4 Przykad - cewka (solenoid) ........................................................................ 303
23.2
Oddziaywanie rwnolegych przewodnikw z prdem ................................. 305
23.3
Prawo Biota-Savarta ........................................................................................ 306
Podsumowanie ................................................................................................................... 309
Materiay dodatkowe do Moduu VII ................................................................................ 310
VII. 1. Wyprowadzenie prawa Ohma ......................................................................... 310
VII. 2. Cyklotron ......................................................................................................... 311
Rozwizania wicze z moduu VII .................................................................................. 313
Test VII .............................................................................................................................. 317
MODU VIII..................................................................................................................... 319
24 Indukcja elektromagnetyczna .................................................................................... 320
24.1
Prawo indukcji Faradaya ................................................................................. 320
24.2
Regua Lenza ................................................................................................... 322
24.3
Indukcyjno ................................................................................................... 324
24.3.1 Transformator .............................................................................................. 324
24.3.2 Indukcyjno wasna ................................................................................... 325
24.4
Energia pola magnetycznego .......................................................................... 327
25 Drgania elektromagnetyczne ..................................................................................... 329
25.1
Drgania w obwodzie LC ................................................................................. 329
25.2
Obwd szeregowy RLC .................................................................................. 331
25.3
Rezonans ......................................................................................................... 334
25.4
Moc w obwodzie prdu zmiennego ................................................................ 336
26 Rwnania Maxwella .................................................................................................. 338
26.1
Prawo Gaussa dla pola magnetycznego .......................................................... 338
26.2
Indukowane wirowe pole elektryczne ............................................................. 339
26.3
Indukowane pole magnetyczne ....................................................................... 340
26.4
Rwnania Maxwella ........................................................................................ 342
27 Fale elektromagnetyczne ........................................................................................... 343
27.1
Widmo fal elektromagnetycznych .................................................................. 343
27.2
Rwnanie falowe ............................................................................................. 344
27.3
Rozchodzenie si fal elektromagnetycznych .................................................. 345
27.4
Wektor Poyntinga ............................................................................................ 347
Podsumowanie ................................................................................................................... 349
Materiay dodatkowe do Moduu VIII .............................................................................. 351
VIII. 1.
Obwody RC i RL, stae czasowe ................................................................. 351
VIII. 2.
Zawada w obwodzie RLC ........................................................................... 354
VIII. 3.
Prd przesunicia ......................................................................................... 356
VIII. 4.
Rwnania Maxwella .................................................................................... 356
VIII. 5.
Rwnania Maxwella w postaci rniczkowej (operatorowej) .................... 357
Rozwizania wicze z moduu VIII................................................................................. 359
7

Test VIII ............................................................................................................................ 363

MODU IX ....................................................................................................................... 364
28 Optyka geometryczna i falowa .................................................................................. 365
28.1
Wstp............................................................................................................... 365
28.2
Odbicie i zaamanie ......................................................................................... 366
28.2.1 Wspczynnik zaamania, droga optyczna, dyspersja wiata ..................... 366
28.2.2 Prawo odbicia i prawo zaamania ................................................................ 366
28.2.3 Soczewki...................................................................................................... 369
28.3
Warunki stosowalnoci optyki geometrycznej ................................................ 371
28.3.1 Zasada Huygensa ......................................................................................... 371
29 Interferencja ............................................................................................................... 373
29.1
Dowiadczenie Younga ................................................................................... 373
29.2
Spjno (koherencja) fal wietlnych ............................................................. 376
29.3
Natenie wiata w dowiadczeniu Younga .................................................. 377
29.4
Interferencja w cienkich warstwach ................................................................ 379
29.5
Interferencja fal z wielu rde, siatka dyfrakcyjna ........................................ 381
30 Dyfrakcja ................................................................................................................... 384
30.1
Wstp............................................................................................................... 384
30.2
Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie ............................................................... 385
30.3
Natenie wiata w obrazie dyfrakcyjnym .................................................... 386
30.4
Interferencja i dyfrakcja na dwch szczelinach .............................................. 389
30.5
Dyfrakcja promieni Roentgena (promieni X) ................................................. 391
31 Polaryzacja................................................................................................................. 394
31.1
Wstp............................................................................................................... 394
31.2
Pytki polaryzujce .......................................................................................... 395
31.3
Polaryzacja przez odbicie ................................................................................ 397
31.4
Dwjomno .................................................................................................. 398
Podsumowanie ................................................................................................................... 400
Materiay dodatkowe do Moduu IX ................................................................................. 401
IX. 1. Widzenie barwne ............................................................................................. 401
IX. 2. Zasada Fermata ............................................................................................... 401
IX. 3. Prawo Bragga .................................................................................................. 404
Rozwizania wicze z moduu IX ................................................................................... 405
Test IX ............................................................................................................................... 409
MODU X......................................................................................................................... 410
32 wiato a fizyka kwantowa ........................................................................................ 411
32.1
Promieniowanie termiczne .............................................................................. 411
32.2
Ciao doskonale czarne.................................................................................... 412
32.3
Teoria promieniowania we wnce, prawo Plancka ......................................... 414
32.3.1 Rozwaania klasyczne ................................................................................. 414
32.3.2 Teoria Plancka promieniowania ciaa doskonale czarnego ......................... 415
32.3.3 Zastosowanie prawa promieniowania w termometrii .................................. 416
32.4
Zjawisko fotoelektryczne zewntrzne ............................................................. 417
32.4.1 Kwantowa teoria Einsteina zjawiska fotoelektrycznego ............................. 420
32.5
Efekt Comptona............................................................................................... 422
33 Model atomu Bohra ................................................................................................... 425
8

33.1
Wstp............................................................................................................... 425
33.2
Widma atomowe ............................................................................................. 426
33.3
Model Bohra atomu wodoru ........................................................................... 427
33.4
Stany energetyczne i widmo atomowe wodoru............................................... 431
34 Fale i czstki .............................................................................................................. 433
34.1
Fale materii ...................................................................................................... 433
34.2
Struktura atomu i fale materii.......................................................................... 435
35 Elementy mechaniki kwantowej ................................................................................ 437
35.1
Funkcja falowa ................................................................................................ 437
35.2
Zasada nieoznaczonoci .................................................................................. 438
35.3
Teoria Schrdingera atomu wodoru ................................................................ 439
35.3.1 Rwnanie Schrdingera ............................................................................... 439
35.3.2 Kwantowomechaniczny opis atomu wodoru ............................................... 440
35.3.3 Funkcje falowe ............................................................................................ 441
35.3.4 Energia elektronu ......................................................................................... 443
Podsumowanie ................................................................................................................... 445
Materiay dodatkowe do Moduu X .................................................................................. 446
X. 1.
Zasada nieoznaczonoci w pomiarach ............................................................ 446
Rozwizania wicze z moduu X..................................................................................... 448
Test X ................................................................................................................................ 451
MODU XI ....................................................................................................................... 452
36 Atomy wieloelektronowe .......................................................................................... 453
36.1
Orbitalny moment pdu i spin elektronu ......................................................... 453
36.1.1 Orbitalny moment pdu ............................................................................... 453
36.1.2 Spin elektronu .............................................................................................. 454
36.2
Zasada Pauliego............................................................................................... 454
36.3
Ukad okresowy pierwiastkw ........................................................................ 455
36.4
Promienie X..................................................................................................... 458
36.5
Lasery .............................................................................................................. 461
36.5.1 Emisja spontaniczna .................................................................................... 461
36.5.2 Emisja wymuszona ...................................................................................... 462
36.5.3 Rozkad Boltzmana ..................................................................................... 463
36.5.4 Laser ............................................................................................................ 464
37 Materia skondensowana ............................................................................................ 466
37.1
Rodzaje krysztaw (rodzaje wiza) ............................................................. 466
37.1.1 Krysztay czsteczkowe ............................................................................... 466
37.1.2 Krysztay o wizaniach wodorowych .......................................................... 467
37.1.3 Krysztay jonowe ......................................................................................... 467
37.1.4 Krysztay atomowe (kowalentne) ................................................................ 467
37.1.5 Ciaa metaliczne .......................................................................................... 468
37.2
Fizyka pprzewodnikw ................................................................................ 468
37.2.1 Domieszkowanie pprzewodnikw............................................................ 469
37.3
Zastosowania pprzewodnikw ..................................................................... 469
37.3.1 Termistor ..................................................................................................... 469
37.3.2 Zcze p - n .................................................................................................. 470
37.3.3 Baterie soneczne ......................................................................................... 471
9

37.3.4 Tranzystor .................................................................................................... 471

37.4
Wasnoci magnetyczne cia staych ............................................................... 472
37.4.1 Diamagnetyzm ............................................................................................. 472
37.4.2 Paramagnetyzm ........................................................................................... 473
37.4.3 Ferromagnetyzm .......................................................................................... 473
38 Fizyka jdrowa .......................................................................................................... 476
38.1
Wstp............................................................................................................... 476
38.2
Oddziaywanie nukleon-nukleon..................................................................... 477
38.3
Rozpady jdrowe ............................................................................................. 479
38.3.1 Rozpad alfa .................................................................................................. 480
38.3.2 Rozpad beta ................................................................................................. 480
38.3.3 Promieniowanie gamma .............................................................................. 481
38.3.4 Prawo rozpadu nuklidw ............................................................................. 482
38.4
Reakcje jdrowe .............................................................................................. 484
38.4.1 Rozszczepienie jder atomowych ................................................................ 484
38.4.2 Reakcja syntezy jdrowej ............................................................................ 485
38.4.3 rda energii gwiazd .................................................................................. 486
Podsumowanie ................................................................................................................... 489
Materiay dodatkowe do Moduu XI ................................................................................. 490
XI. 1. Rozkad Boltzmana ......................................................................................... 490
Rozwizania wicze z moduu XI ................................................................................... 492
Test XI ............................................................................................................................... 494
U.1 Elementy szczeglnej teorii wzgldnoci ............................................................... 496
U.1.1 Transformacja Galileusza ................................................................................ 496
U.1.2 Dylatacja czasu ................................................................................................ 498
U.1.3 Transformacja Lorentza .................................................................................. 500
U.1.3.1 Jednoczesno .......................................................................................... 500
U.1.3.2 Skrcenie dugoci ................................................................................... 501
U.1.3.3 Dodawanie prdkoci ............................................................................... 501
U.1.3.4 Zaleno masy od prdkoci .................................................................. 502
U.1.3.5 Rwnowano masy i energii ................................................................ 504
Uniwersalne stae fizyczne ................................................................................................ 506
Uyteczne wzory matematyczne ....................................................................................... 507
Ukad okresowy pierwiastkw .......................................................................................... 508

10

Od autora
Podrcznik "Fizyka" zosta opracowany z przeznaczeniem do samodzielnego
studiowania fizyki w systemie ksztacenia na odlego oraz jako materia pomocniczy
w kursach prowadzonych systemem stacjonarnym.
Szanowny Czytelniku zanim rozpoczniesz nauk fizyki z wykorzystaniem tych
materiaw przeczytaj ponisze informacje i koniecznie zapoznaj si z wprowadzeniem
zawierajcym porady dla studiujcych. Znajdziesz tam wskazwki jak efektywnie uczy si
i jak sprawdza swoje postpy.

Informacje oglne
Fizyka jest nauk przyrodnicz badajc najbardziej podstawowe i oglne wasnoci
otaczajcego nas wiata materialnego i zachodzce w tym wiecie zjawiska. Celem fizyki
jest poznanie praw przyrody, od ktrych zale wszystkie zjawiska fizyczne.
Podstawow metod badawcz fizyki s obserwacje i dowiadczenia. Na og proces
poznawczy rozpoczyna si od obserwacji jakociowych; rejestrujemy, odkrywamy nowe
zjawisko. Nastpnie przeprowadzamy dowiadczenia majce na celu ustali zwizki
przyczynowe jak i uzyska informacje ilociowe. Na tej podstawie staramy si
sformuowa prawa fizyki, ktre zapisujemy w postaci rwna matematycznych. To
przejcie od obserwacji do modelu matematycznego znane jest jako metoda indukcji. W tej
metodzie rozpoczynasz nauk od poznania przykadu lub od wykonania samodzielnego
wiczenia, ktre ma na celu zwrci uwag na samo zjawisko jak i na czynniki istotne dla
tego zjawiska. Ten sposb jest niewtpliwie najbardziej ksztaccy z punktu widzenia
samodzielnej nauki.
Jednak umiejtnoci poprawnego wnioskowania i dokonywania uoglnie nie zawsze
wystarczaj do szybkiego, samodzielnego dotarcia do sformuowa praw fizyki (teorii
fizycznych). Dzieje si tak po czci dlatego, e prawa fizyki wyraaj zwizki ilociowe
midzy rnymi wielkociami fizycznymi. Nie wystarczy stwierdzi, e jedna wielko
fizyczna zaley od drugiej (sformuowanie jakociowe) ale trzeba poda cis relacj
midzy tymi wielkociami w postaci rwnania matematycznego, a to wie si zawsze
z pomiarami okrelajcymi liczbowo stosunek danej wielkoci do przyjtej jednostki.
Ponadto wszystkie wielkoci fizyczne musz by jednoznacznie okrelone i znajomo
tych definicji jest niezbdna do sformuowania praw fizyki. Dlatego czsto nauk
rozpoczyna si od poznania pewnej iloci definicji wielkoci fizycznych, po ktrych
wprowadzane s wybrane prawa fizyczne. W wikszoci przypadkw prawa te
poprzedzone s moliwie prostym wyprowadzeniem, ktrego celem jest podkrelenie
logicznej struktury wnioskowania. Prawa te staraem si zilustrowa (uzasadni) za
pomoc rnych faktw dowiadczalnych, ktre s podane w formie przykadw lub
wicze do samodzielnego wykonania. W tej czci nauka polega na wyciganiu
wnioskw z poznanych uprzednio praw. Ta metoda, w ktrej nowe zjawiska i wyniki
dowiadcze przewidujemy jako logiczn konsekwencj poznanych praw (teorii) znana
jest jako metoda dedukcji.
Praktyczne zastosowania pokazujce zwizek midzy fizyk i technik s tym na co
powinien zwrci uwag przyszy inynier. Dlatego staraem si zarwno w wiczeniach
jak i przykadach przedstawi zagadnienia zwizane z rzeczywistymi sytuacjami. Maj one
11

unaoczni fakt bezporedniego zwizku fizyki z codziennym yciem, z jego rnymi

aspektami.

Porady dla studiujcych

Ukad treci i korzystanie z materiaw
Materia kursu zosta podzielony na rozdziay, ktre pogrupowane s w moduy.
Powiniene studiowa je po kolei i przechodzi do nastpnego rozdziau dopiero gdy
upewnie si, e rozumiesz materia z poprzedniego. Ma to istotne znaczenie bo
z wnioskw i informacji z danego rozdziau bdziesz wielokrotnie korzysta w nastpnych
punktach. Na kocu kadego moduu znajdziesz ponadto, krtkie podsumowanie
najwaniejszych wiadomoci.
Przy czytaniu zwr uwag na specjalne oznaczenia (ikony) umieszczone w tekcie.
Maj one na celu zwrci Twoj uwag na najistotniejsze elementy takie jak
Definicje, Prawa, zasady, twierdzenia i Jednostki
Fizyka, jak kada inna dyscyplina, posuguje si pewnymi charakterystycznymi
sformuowaniami i pojciami tak zwanymi pojciami podstawowymi. Zostay one te
opatrzone etykietami w postaci . S one pomocne zwaszcza przy powtrce i utrwalaniu
wiadomoci. Dodatkowo elementy najistotniejsze dla zrozumienia i opanowaniu materiau
zostay wyszczeglnione pochy czcionk. Zwr na nie szczegln uwag.
Oprcz tekstu podstawowego zawierajcego midzy innymi definicje, twierdzenia,
komentarze, w rozdziaach umieszczone zostay rwnie
wiczenia
do samodzielnego wykonania. wiczenia te maj rny charakter i rny stopie
trudnoci. S wrd nich takie, ktre ucz rozwizywania zada i problemw. Inne
polegaj na podaniu przez Ciebie przykadw ilustrujcych dane prawa i zalenoci.
Spotkasz si te z prostymi obliczeniami, ktre pozwol zorientowa si jaka jest skala
rnych wielkoci fizycznych. Poprawnie zrobione wiczenie stanowi cenne uzupenienie
materiaw. Cz uzyskanych wynikw jest potem wykorzystywana w kolejnych
wiczeniach lub wprost w kolejnych zagadnieniach. Sprbuj je wszystkie wykona. Na
kocu kadego z moduw moesz sprawdzi poprawno rozwizania lub uzyska
dodatkowe informacje, ktre pomog rozwiza problem. Dlatego nawet gdy nie potrafisz
rozwiza zadania zapisz te obliczenia, ktrym podoae i zanotuj gdzie napotkae na
trudnoci. Postaraj si sprecyzowa czy kopot sprawio Ci sformuowanie problemu,
dobr odpowiednich wzorw czy obliczenia matematyczne, a nastpnie sprawd
rozwizanie.
Prezentowane materiay s ilustrowane prostymi

12

Programami
(symulacjami komputerowymi) dostpnymi do pobrania ze strony WWW autora
(http://home.agh.edu.pl/~kakol/).
Ponadto, w tekcie umieszczono
Odnoniki do dodatkowego materiau
do dodatkowego materiau, umieszczonego na kocu moduw, a stanowicego
rozszerzenie i uzupenienie kursu podstawowego. Postaraj si rwnie w miar moliwoci
zapozna z tymi informacjami.
Na kocu kadego moduu znajduje si "Test kontrolny". Zawiera on zadania podobne
do tych z jakimi spotkasz si na egzaminie lub przy zaliczeniu przedmiotu. Koniecznie
zrb te zadania samodzielnie. Bdziesz mg ich rozwizanie skonsultowa
z prowadzcym przedmiot. Dziki korekcie i uwagom prowadzcego bdziesz mg si
zorientowa si czy opanowae materia w wystarczajcym stopniu. Przede wszystkim
powiniene jednak sam prbowa oceni swoje postpy. W tej ocenie mog Ci pomc
zamieszczone poniej kryteria.
Wskazwki uatwiajce samokontrol postpw
Po przestudiowaniu kadego z rozdziaw, moduw powiniene sprawdzi czy udao
Ci si osign podane poniej wyniki uczenia si. Umiejtno wykonania czynnoci
zapisanych na tej licie wiadczy o Twoich postpach w nauce i zdobytej wiedzy.
Po pierwsze sprawd czy zapamitae wiadomoci z danego rozdziau. W tym celu
wypowiedz na gos lub napisz na kartce definicje podstawowych poj, na przykad
masy, pdu, siy. Czy potrafisz rwnie napisa odpowiednie wzory?
Teraz sprawd czy rozumiesz zapamitany materia i czy potrafisz si nim posugiwa.
Sprbuj najpierw rozwiza samodzielnie (powtrzy) przykady rozwizane
w tekcie. Okrel wielkoci szukane w zadaniu i wska na informacje niezbdne do
jego rozwizania (dane). Czy potrafisz poda metod rozwizania zadania wraz
z odpowiednimi wzorami? Czy wiesz jakie warunki i zaoenia le u podstaw tych
zalenoci?
Sprbuj wypowiedzie definicje odpowiednich wielkoci fizycznych i praw fizyki
okrelajcych zjawiska w rozwizywanym przykadzie. Czy potrafisz to zrobi
wasnymi sowami?
Czy poznane zalenoci i pojcia wi si z rzeczywistymi sytuacjami yciowymi;
postaraj si poda przykady.
Sprbuj przeksztaci podane wzory tak aby uzyska posta umoliwiajc wyliczenie
innych wielkoci wystpujcych w zadaniu. Ponownie sprbuj wskaza wielkoci dane
i szukane.
Sprbuj sam uoy zadanie lub sformuowa pytania problemowe, pozwalajce
przewiczy rozwizywanie problemw podobnych do tych w przykadach. Jeeli
okrelisz szczegowe warunki i zaoenia niezbdne do rozwizania zdania i potrafisz

13

poda jakie dane s do tego niezbdne to dowiode, e potrafisz analizowa zjawiska

przyrodnicze, wyciga wnioski i dokonywa uoglnienia (syntezy).
Czy potrafisz powiedzie jak mona uzyska te niezbdne dane?
Moe zaprojektujesz dowiadczenia (podasz sposb pomiaru), ktre z jednej strony
pozwol na otrzymanie potrzebnych danych, a z drugiej pozwol niezalenie zmierzy
wielko szukan co umoliwi zweryfikowanie modelu teoretycznego?
Zastanw si czy analizujc przykad, wiczenie, potrafisz oceni stopie zgodnoci
z rzeczywistoci przyjtych zaoe i uproszcze. Czy taka idealizacja warunkw jest
konieczna? Ktre z przyjtych zaoe i uproszcze uwaasz za najbardziej istotne
i dlaczego? Moe potrafisz zaproponowa bardziej dokadne metody obliczania,
wyznaczenia, wielkoci fizycznych wystpujcych w przykadach.

Jeeli potrafisz wykona powysze czynnoci to stajesz si ekspertem i moesz by pewny

swojej wiedzy.

14

MODU I

15