PLAN GRY

USA-ZSRR
Zbigniew Brzeziski

Nowe Wydawnictwo Polskie Warszawa 1990

I Zderzenie imperiw
Z pocztkiem roku 1985 minister spraw zagranicznych jednego z krajw NATO by podejmowany w Moskwie przez swego czcigodnego kontrpartnera, Andrzeja Gromyk. Czy to z chci popisania si profesjonalnym koleestwem, czy w przystpie kurtuazji wywoanej smuk nostalgii wobec nadchodzcej emerytury, sowiecki gospodarz wyzna nagle gociowi, e stao si jego zwyczajem opuszczanie kilka razy w tygodniu ruchliwego biura na rzecz spokojnej zadumy w samotnoci prywatnego gabinetu. I zachcajc do pjcia w swoje lady nieco zdziwionego, ale zarazem ujtego t niezwyk szczeroci, gocia - Gromyko z nieukrywan dum otworzy drzwi do maego pokoiku, gdzie naprzeciw wielkiej mapy wiata sta wygodny fotel. "Siaduj tu z godzink, nic nie robic tylko patrzc na t map i rozmylajc", powiedzia. Proste, a jakie sugestywne! Ilu to zachodnich ministrw spraw zagranicznych, zwykle mao dowiadczonych, bo trzymanych na stanowisku nie duej ponad trzy lata, zostawia sobie czas na systematyczn refleksj nad zawiociami geopolityki i midzynarodow strategi?! Doprawdy, naleaoby sobie zada pytanie, czy wielu amerykaskich sekretarzy stanu - a byo ich dziewiciu w cigu "kadencji" Gromyki - powicio troch czasu na gbsze rozpatrywanie geopolitycznych uwarunkowa ksztatujcych stosunek spoeczestwa do wiata.

,
Mona jedynie domniemywa, co zaprztao umys Gromyki, kiedy jako weteran polityki zagranicznej komunistycznego imperium Wielkorusi, w epoce historycznej oznaczonej jako Zwizek Socjalistycznych Republik Sowieckich - kontemplowa paski wizerunek naszego globu. Ogldana z daleka, najwiksza paszczyzna ldowa na mapie - takie wraenie potgowaa wanie pasko obrazu - bya okrelona literkami cyrylicy "CCCP". Panowaa w caej rozcigoci nad euroazjatyckim kontynentem, pozostawiajc poza swoim zasigiem jedynie obrzea i Mryk na poudniu wygldajc jak co doczepionego. Poprzez niebiesk powierzchni wody wida byo zachodni pkul opanowan przez arcyrywala, czyli przez Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej. Zapewne musiao si Gromyce wydawa czym nienaturalnym, a nawet wysoce irytujcym, gdy tak patrzy na rozcignity przed sob pasko wiat, i kraj tak odlegy jak USA, jest tak gboko uwikany w polityczne i ekonomiczne sprawy masywu Eurazji, rozcigajcej si od Kamczatki po Gibraltar. W oczach zaduma~ego rosyjskieg~ ma stanu jedynie jaki agresywny plan mog~ wytumac~yc determinacj, z jak to odlege past~o star~ SI~utrzym~c te peryferie: Zachodni Europ, Daleki Wschod I Poudmow Azj - z dala od wpyww Moskwy; ~ego zda.niem, by to .plan najwyraniej obliczony na znIweczenI;. praw?w1tych kontynentalnych interesw ZSRR Z pewnoscI, musIao mu pr~yj do gowy - mapa najwyra,niej .ws~azy~aa na oczywiste "elazne prawa". ~iato~eJ polityki - z~ w.oda powinna skutecznie oddzlelac ponocno~merykanskie?o intruza od peryferii centralnego masyw,u I, "':' ten sposob tworzy "naturalny" geopolityczny pOdZIa ~wIata. . Musia o tym myle, zwaywszy, e ?y nIe tylk~ m~zem stanu rozwaajcym sprawy w kategorIach geopolityki, al~ rwnie ideologiem. A taki. "natural~y" ,ukad sI wiatowych dajcych we wadanIe Mosk.w~eg,owny ld" a Waszyngton ograniczajc do zacho?meJ pokuli, mo~~ ostatecznie przechyli szal ZWYCIstwa. na kor~ysc socjalizmu, ogaszajc kon~ec. panowama wrogIego politycznie i spoecz.no-ekonon:llcz~Ie systemu dowodzonego przez waszyngtoskiego przecIwmka.

Lecz. owe ro~~a~nia n.atury globalnej, i ta raczej ap~k~ptyczna wI~Ja Ide~logICzna, nie wytrciy bynajmniej doswIad~zonego kierowmka na~ .zagranicznej, ani te jego nastpcow, z nurtu spraw bardzIej doranych - a te wanie okrela geopolityka. Mapa na cianie bya na pewno ogromn pomoc w wypracowaniu priorytetw i okreleniu zaoe w.stpnych gry tak, aby je wykorzysta dalej, gdy nadarzy SI sposobno. W~trwao w trzymaniu si wytyczonego kierunku okreslaa geostrategi sowieckiej polityki. Cakiem odwro!n~e po~tpowali zachodni przeciwnicy Gromyki, uprawI,aJ~c P?li.tyk odbicia, czyli reagujc na wydarzenia, me ~O~IC JUZ o demokratycznej pokusie przedkadania dorazneJ propagandy za pomoc rodkw masowego przekazu nad trwae historyczne tendencje. G~omyko o~eli to k!edy pogardliwie wobec wasnego wspopracowmka,. mwIc,. e ."jego przeciwnicy myl !ak~k z~ strategI: brak solidnej, zwartej i spjnej polityki Jest ICh WIelk skaz ... " Jedna~e, ogld mapy moe rwnie dobrze owieca, jak i prow~dz~c n~ manowce. Moe wywoa faszywy obraz rozoze~Ia si poprzez swj wyjaskrawiony rozmiar wywou~cy mylne wraenie "geograficznego rodka". Skoro SItak ~ao~yo, e mapa musi mie jakie dominujce c~ntrum, mozna j tak narysowa, aby dowolny kraj znalaz SI ~ tym centru.m. Na przykad, przez dugie lata teori t potwIerdz~y Chmy uwaajc si za owo Pastwo rodka. Zatem, ,n~e powinie~ dziwi fakt, e obiegowa sowiecka mapa sWIata, czme z tymi w oficjalnych sowieckich atlasach,. rr~edsta~ia 40 stopie dugoci geograficznej wschodmeJ .Jako srodek, ergo: Moskwa znajduje si w centrum WIata.Zachodnia pkula ley z boku, cakiem na lewo. Ocean d~ieli j ~d. gwnego kontynentu Eurazji, z Afryk~ doczepIOn do Jej euroazjatyckiej czci i Australi pywajc w bliskoci jej poudniowego wschodu. W efe.kcie to ~iz.ualn: wraenie przynosi geopolityczne prz~same: przeCIez gowny kontynent ze swoj gwn stolic, chcc by w zgodzie z tymi fizycznymi realiami,

powinien panowa nad kul ziemsk! Nie musz chyba wykazywa, i nie jest to cakiem wierne oddanie obrazu wiata. Geopolityczna ocena - bardziej ni paska mapa - skania do innego zgoa widzenia rzeczy. Ot z jednej strony, Ameryka Pnocna (wliczajc tu Stany Zjednoczone i Kanad) bardziej zblia si wielkoci do ZSRR, ni to wskazuje sowiecka mapa, z drugiej za - oceany skuteczniej cz ni dziel wielkie pywajce wyspy zwane kontynentami. Ogromne przestrzenie wodne su jako dogodne szlaki dla sprawowania strategicznej kontroli p~zez siy morskie, podobnie jak su dla handlu czy wymIany kulturalnej. W ten sposb strategiczna kontrola wiedzie do rozwoju politycznych, ekonomicznych i kulturalnych wizw midzy obrzeami kontynentu euroazjatyckiego a odlegym morskim mocarstwem. Mapa nie wyraa rwnie siy gospodarczej ani ~y~otno~i danego spoeczestwa. A wiat wyglda zupeme maczeJ, gdy go mierzy w tych kategoriach. W wizeru~ku wiata liczonym miar dochodu narodowego Stany Zjednoczone przoduj. Poza tymi wymiernymi czynnikami nie sposb ni~ zauway takich wartoci, jak spoeczna kreatywno I pomysowo w dziedzinie techniki, nie mwic ju o dynamice kulturalnej. Byoby w najwyszym stopniu rzecz z?umiewajc, gdyby Gromyko i jego nastpcy lek~ewayli. te w~g~~y. Gromyko ma zbyt due dowiadczeme, by me umIec Ich respektowa, chocia wiedza ta przeszkadza geopolitycznemu determinizmowi, z jakim Moskwa ~hc~ panowa nad gwnym kontynentem. Ale przecIwm mowie stanu popeniaj bd odwrotny, zbyt lekko traktujc terytorialny aspekt polityki zag.ranicznej. A ~an~e on pozwala skoncentrowa si na delikatnym powI~zamu midzy geografi a si polityczn, midzy t~rytonum ~ potrzebami spoeczestwa, mid~y .trwaymI tre.ndam~ historycznymi a priorytetami geopolityki. B~z pa~rzema z t~J perspektywy kadej polityce zagramczneJ bra~me ywotnych nici czcych interes narodowy ze strategi w skali globu.

Stosunki ~owiecko-amerykaskie stanowi klasyczny przykad ?Istorycznego konfliktu midzy dwoma mocarstwamI. Jest w tym co wicej ni narodowa zwada. Jest w tym w~ka midzy. dwoma imperialnymi systemami, i to - po raz ple~szy w ?I~torii - ni mniej, ni wicej, tylko o stawk p~n~wam~ nad SWlatem. Instynktownie, Amerykanie w.rczuwaj~ jedym: aspekt wspzawodnictwa; wikszo z mch zdaje sobIe spraw, e rywalizacja sowieckoam~ry~~ska . ma wymiar wiatowy. Byoby ju trudno myslec maczej, skoro prawie kada poranna gazeta i prawie kady ~zienni~ ~e~ewizyjnydostarcza po temu namacalnych dowodo~. DZ.lslejSzym Amerykanom "nastrojonym" na czerpame WIedzy o wiecie poprzez mass-media przekonanie o wiatowym wycigu przychodzi stosunkowo atwo. .Ale nie przy~hodz~ i~ atwo widzenie konfliktu w aspekcie hlst?rycznym l ~rzy~cI~ do wiadomoci, e amerykaskos~wIecka rywa~zaCJa jest ostatnim ogniwem dugiego hIstorycznego ancucha narodowych rywalizacji. Nie jest to s~rawne dla. spoeczestwa, ktre ma krtk pami hIstoryczn l skonno do uwaania pokoju za stan natur~l~y ludzkoci: a ~ojny - za jego aberracj. Jeszcze bardZIej obce wydaje SI mu przyjcie do wiadomoci e spr amerykasko-sowiecki nie jest tylko potyczk mi'dzy dem~kratycz?ym .a .totalitarnym ustrojem, ale rwnie starCiem dw?ch WIelkich systemw imperialnych. Jednake ~akt p.ozostaje faktem:. amerykasko-sowiecki spr sta si Impenaln~m sporem ~Istorycznym na skal wiatow. Stany Zje~noczone l .Zwizek Sowiecki pozostaj w tym sporze praWIe od p WIeku, czas liczcy si ju w historii. ~rzez cay ten okres oba kraje patrzyy na siebie wzajemnie jako na wrogw zagraajcych swoim ywotnym interesom i pod~tawowy~ zasadom ycia. Przez cay ten czas jeden kraj ~w.aza drUgi za gwne rdo zagroenia, zarwno dla sWlatowego pokoju, jak i wasnego bezpieczestwa _ i nie tylko wyraa wiar we wasne historyczne zwycistwo, ale i

strach, e temu drugiemu mogoby SI jako uda zwyciy. . . Chocia istota sporu leaa JU u podstaw powojennych wzajemnych stosunkw, wiadomo o niej docieraa ~o Amerykanw powoli. Z intensywnoci wycigu zdano sobIe chyba po raz pierwszy spraw przy sputniku, w roku 1957. Inaczej w Zwizku Sowieckim: przez wi~szo, s~eg~ istnienia stara si on "dotrzyma kroku l przesclgnc USA". Rywalizacja bya niewyczerpanym motorem dziaania sowieckich przywdcw, nasczajc wasne spoeczestwo przewiadczeniem o kon.iecznoci trwania nieustannych zawodw z gwn zachodm pot~. Dlate?o zimna wojna midzy dwoma supermocarstwamI st~nowI~a jakby naturalny rozwj wypadkw, tak z punktu wldzema historii, jak i ideologii. Nie tak mylano w Ameryce. Wojenny sojusz by w oczach wielu Amerykanw wrb dobrych powojennych partnerskich stosu?kw.. Walt,e~ Lippman mwi niewtpliwie w Imlemu wlkszoSCI spoeczestwa, kiedy w lutym 1945 roku, zara~ po Konferencji w Jacie, wyrazi w New York Herald Tnb,:n:~ nadziej, e "Churchill, Stalin i Roosevelt od.wroc~li skdind normaln tendencj zmierzajc do rozWlzama koalicji, skoro wojna, ktra j zawizaa.' zblia si k~ zwyciskiemu kocowi ... Ale ten sojusz wOjsko~ dowo.dZl, e nie jest spraw przemijajc, dobr jedyme w obliczu wroga, lecz moe sta si zalkiem nowego midzynarodowego porzdku". . . W gruncie rzeczy, trwae historyczme. znaczeme Jaty zasadza si na tym, w jakim stopniu odsama ona przepastne ambicje Rosji w stosunku do caej Europy" Ja~ta bya ostatnim pocigniciem sowieckiej dyplomacjI obliczonym na uzyskanie anglo-amerykaskiej zgody na prze~ag Sowietw w Europie jako caociJednake w JacIe niezalenie od niemiao otwierajcego si tematu Wschodniej Europy - Zachd podw~y,. acz ~no~u w sposb chwiejny i bojaliwy, te sowIeckie aSpIraCje do panowania na zachodnich kracach masywu eurazjatyckiego.

Jest mitem, e to W. Jacie Zachd zaakceptowa podzia Europy, poniewa faktycznie Wschodni Europ przyznali Jzefowi Stalinowi Franklin D. Roosevelt i Winston Churchill ju na Konferencji w Teheranie (listopad-grudzie 19!3). W ~acie bry~yjscy i amerykascy przywdcy mieli cos w rodz)u czkawki na temat tej koncesji i czynili zacieke acz bezskuteczne wysiki, eby zapewni Wschodniej Europie ~dr?bin w~l~oci i w ten sposb podeprze angloamery~an~kie nadzIeJ.e na demokracj na kontynencie euro~eJskim. Zachodmm mom stanu nie udao si jednak stawIe. czo~ bezw~gl~noci, z jak po II wojnie wiatowej wyon~o SI~ sowIec!cie mocarstwo i w nadchodzcym z~arcIU -. mIdzy stalinowsk si a zachodni naiwnoci _ sia zwycIya. Ameryk~sko-sowieck niezgod wielu Amerykanw odebrao Jako szok. I nawet cikie przebudzenie nie otworzyo im oczu na prawdziwy stan rzeczy; uznano konflikt jako co nie naturalnego i przejciowego, co trzeba szybko zatr~e. Nastpujc potem zimn wojn, chocia w serc';lch ~~elu Amerykanw rozpalia ona doktrynalne nam~tnoscI: uz~~no. z~ r~dz~j aberracji umysowej, jak nalezy zakonczyc Jakims wIelkim aktem przebaczenia. Std okresowe wybuchy nadziei w obliczu amerykasko~owi~ckich "s~czytw", a nawet po nich; std te bolesne i zenuJce .skoki spoecznych nastrojw, od euforii na temat odprema, po histeri zimnowojenn. , Obecnie jedn~k staje si dla wikszoci Amerykanw J~ne - ~ho WIadomo t przyswaja si z przykroci i mecht~Ie ,-. e s~osunki amerykasko-sowieckie s w rzeczywIstoscI hIstorycznym konfliktem. Wzrasta z~ozumienie, ~ wzajemna rywalizacja jest cieraniem si WIelUspraw me nadajcych si do szybkiego i powszechnie z~do~al.ajcego rozwizania, e trzeba je prowadzi CIerpliWIe, acz stanowczo, przez dziesitki lat. Owo wielkie starcie nie jest cieraniem si idei czy "ludzkich serc i umysw." Ideologiczny spr odgrywa pewn rol, lecz pow~edzmy sobie szczerze: ten jego wymiar zblak wraz z upadkiem atrakcyjnoci i ferworu sowieckiej

rewolucji. Konflikt wyraa si przede wszystkim w ekspans~~ wadzy i wpyww terytorialnych ~raz. w koncentra~JI militarnej obliczonej na zastraszeme I I?owstrzy~ame przeciwnika. To wzgl~d! ~~o'p.olitycz?e l str~tegIczne stanowi sedno sprawy, Jej tresc I Istot, l ostat~czme to one zadecyduj o wyniku tego historycznego konfliktu. . A konflikt powsta jako naturalna konsekwenCja obsunicia si midzynarodowego syst~mu oparte~o o Europ. Politycznie i finansowo pr~ewo?zIa w m~ 'YIelka Brytania starajc si. utrzymac n.Iepew~ sWlat?W~ rwnowag midzy dWIema potgamI, ~zyli Bryt~n~, I Francj, kilkoma mn,iejsz~mi, ~aja.mI europ~JskimI; wynurzajcym si impenum J~ponski~ l, dwom~ gownymI pastwami kontynentu: Nlemca~l I,. ROSJ. Stany Zjednoczone byy jeszcze na peryfenach. sw~ato~ch ~praw w nastpstwie ustanowionej przez, ~leble I~olacJI po odrzuceniu przez Senat czonkos.h~a L~gI ~a~odow., . Ten wiat umar podczas drugiej WOjnysWlatoweJ. Z Jego popiow wy~ni si nowy ~od.zia. Obejmow~ ju~ t~lko dwa kraje, rdzenme pozaeuropejskie. Ameryka m~aaJuz za ~ob~ prb wpyww na wiatow skal, a ZWl~ek SOWI~C~ panowa nad najwikszym kontyn~ntem" h~storyczme I ideologicznie aspirujc do panowama nad SWIatem. Rzecz naturalna, e uwaa USA za gwn przeszkod na drodze do wielkoci i ideologicznego spenienia, nawet wted~, gdy pocztkowo Stany widziay w nim jedynie zagroem~ d~a swoich sojusznikw, a po.wstr~yma~I~ teg.o zagroz~ma traktoway z ca ostronocI. NI~mn~eJ mUSIay stan~c do historycznego konfliktu, przepowIedzIanego przed potora wiekiem z zadziwiajcym wizjonerstwem , przez dwudziesto szecioletniego wwczas Francuza, AlexIsa de Tocqueville, ktry orzek, e kady kraj posiadajcy wadz dy do rzdzenia wiatem. . , Chocia konflikt angaowa nowych uczestm~o~, pozostawa dziedzictwem da~nej, ,tradyc~Jn~J' geopolitycznej walki midzy gwnymI p?tga~I ~o~skimI. a ldowymi; Stany Zjednoczone byy w mm..w Jakims se,n~l~ spadkobiercami Wielkiej BrytanII (wczesmeJ

"reprezentowanej" przez Hiszpani i Holandi), a Zwizek Sowiecki - nazistowskich Niemiec (a wczeniej, Niemiec imperialnych i napoleoskiej Francji). Celem pastw morskich byo opanowanie szlakw morskich, tak aby tworzy midzy oceaniczne enklawy i tym sposobem rozszerza swoje polityczne wpywy. Natomiast potgi ldowe dyy do kontynentalnej dominacji jako punktu wyjcia do zmierzenia si o hegemoni z oceanicznym intruzem. Historia uczy, e tego typu konflikty maj tendencj do przecigania si i nie daj si tak szybko zakoczy - czy to drog zwycistwa, czy przystosowania jak np. zderzenie czoowe midzy krajem morskim a ldowym. Czynniki geopolityczne stanowi dostateczn si napdow konfliktu dwu gwnych powojennych mocarstw. Gboka rnica midzy Zwizkiem Sowieckim a Ameryk, daleko gbsza ni ich historycznych poprzednikw, way tu dodatkowo. Przepa midzy nimi mona by uj w dziesiciu punktach: 1) w uwarunkowaniach geopolitycznych, o czym bya ju mowa; 2) w historycznym dowiadczeniu, ktre uksztatowao polityczn podwiadomo kadego z omawianych narodw. Stany Zjednoczone utworzyy otwarte, swobodnie rozprzestrzeniajce si spoeczestwo dobrowolnych przybyszw, nie majce co prawda wsplnej przeszoci, ale aspirujce do posiadania wsplnej przyszoci. Zwizek Sowiecki stanowi zawsze spoeczestwo poddane i komenderowane przez pastwo; rozprzestrzeniao si ono przez zorganizowany militarny podbj i karne osiedlenia zarzdzane przez central; 3) w wartociach natury filozoficznej, ktre u jednych swobodnie ksztatoway narodowe wyobraenia, a u drugich byy formalizowane za pomoc ideologii. Stany Zjednoczone wy~uway prymat jednostki chroniony Deklaracj Praw. ~wI~ek Sowiecki zinstytucjonalizowa, zarwno koncepcj, jak l praktyk podporzdkowania jednostki pastwu; 4) w politycznej organizacji i w politycznej kulturze

okrelajcej sposb podejmowania i kontrolowania decyzji. Stany Zjednoczone rzdz si systemem o.twartej gIJ: politycznej umacnianej przez niezalene. rodki przekazu I sformalizowanej przez wolne wybory I rozdzIa wadzy wykonawczej od ustawodawczej i sdowej. Zwizek Sowiecki skumulowa wszystkie te wadze w sposb monopolistyczny w rku zamknitego i rygorystycznego, samowybieralnego i samopowtarzajcego si kierownictwa, sprawujcego totaln kontrol rodkw przekazu i uprawiajcego "dobrowoln" polityczn indoktrynacj caego spoeczestwa; 5) w sposobach - od duchowych po polityczne - za pomoc ktrych czowiek okrela swoje wewntrzne potrzeby. Stany Zjednoczone uznaj dobrowolny rozdzia Kocioa od pastwa w celu maksymalizacji swobody religijnego wyboru i zminimalizowania duchowej roli pastwa. Zwizek Sowiecki podporzdkowa Koci pastwu, nie w celu nasczenia go od strony formalnej treciami religijnymi, ale eby wprowadza lansowany przez pastwo ateizm i ograniczy religijne praktyki; . 6) w organizacji gospodarki. Stany Zjednoczone wprowadzaj, aczkolwiek niedoskonale, system ekonomicznej szansy, pobudzajc prywatn inicjatyw, prywatn wasno~ i ryzyk? ~parte ~a mo~ywacji ~ysku;, ~ ten sposb wysoki pOZIOmzycIa sta SI udZIaem wlkszoSCI obywateli USA. W Zwizku Sowieckim polityczne kierownictwo stoi na stray kadej gospodarczej aktywnoci, trzymajc w rku gwne rodki produkcji poprzez wasno~ pastwow, celowo ograniczajc inicjatyw ludzk l prywatn wasno; doprowadza to do staego ekonomicznego spadku i regresu; 7) w stylu ycia wyraanym w poszukiwaniu ~rogi jedn~stki do samorealizacji. Spoeczestwo Stanw jest ruchliwe, elastyczne, zwrcone w stron konsumenta, z niewybredn~ kultur masow schlebiajc przelotnym wybrykom mody l artystycznym eksperymentom. Cechuje go t~nden.cja do nagych skokw nastroju, by moe z nie najwacIwszym podejciem do obywatelskich powinnoci, co nie pozwala pastwu nakada na jednostk zbyt wielkich wymaga, o

czym wiadczy np. brak obowizku suby wojskowej;

8) w ideologicznym wyzwaniu rnym w obu pastwach, a przejawiajcym si 1,(1 ich wizerunku na wiecie.
Spoeczestwo Stanw Zjednoczonych wywiera wpyw na wiat poprzez rodki masowego przekazu, amerykanizujc zwaszcza kultur modzieow i tworzc jej przerysowany, obraz la Dallas". Zwizek Sowiecki przedstawia si wobec biednych krajw jako przykad rzekomo sprawiedliwego spoecznego ustroju i jako szpica wiatowej rewolucji, cho obraz ten coraz to bardziej blaknie wobec o?zywistej sowieckiej stagnacji w kwestiach spoecznych, mewydolnoci w gospodarce i biurokracji w polityce; 9) ~ historycznych cyklach, jakich te dwa wielkie narody

"a

dowtadczyy w swoich dziejach, w swoich wzlotach i upadkach. Stany Zjednoczone znajduj si w szczytowym
pun~cie - kto ~gby si uprze, e ju go przekroczyy _ ale Jednak s pIerwszym mocarstwem na wiecie. Zwizek Sowiecki aspiruje do tego, eby si sta Trzecim Rzymem. W chci panowania jest zapewne bardziej zdecydowany, a w kadym razie, bardziej gotowy do ofiar ni rywal; 10! w okreleniu historycznego zwycistwa, co porednio ~tera. ~pyw na ksztatowanie doranych celw. Stany ZY~I.Olejasn tsknot za. pokojem i demokracj na caym WIeCIe. Jest to tendenCja tak patriotyczna, jak i bez wtpienia nie pozbawiona egoistycznej chci zrzeszenia wiat~ ~od swoim berem. Zwizek Sowiecki ma pragnienie bar~z~eJ ko~kretne: c?ce by centrum w wiecie pastw socJalistyczOle zOrientowanych na kontynencie euroazjatyckim, z ktrego jego rywal powinien by definitywnie wykluczony. Nie byo jeszcze w historii zderzenia tak fundamentalnie rnicych si mocarstw. Nawet wojna z nazistowskimi Ni.em~ami nie zawieraa tylu kontrastw. Jednake, nigdy tez me podchodzono do konfliktu z tak ostronoci. Rywalizacja tej rangi i skali - zwaszcza zwaywszy s!stemowe rnice potgujce nieprzyja - zawsze koczya SI~ wojn. Nawet jeli wemiemy pod uwag, e konflikty mIdzy potgami morskimi i ldowymi byway przecigane,

nawet zwaywszy to - Stany Zjednoczone i Zwizek Sowiecki miay wiele okazji, aeby zewrze si w wojnie. Przezornie, do tego nie doszo. Najbliej tej chwili byy porednio w wojnie w Korei. Owo zastanawiajce powstrzymywanie si od wojny wie si z niszczc si broni nuklearnej, jak obie strony posiadaj. Kasuje ona tradycyjne zyski zwycizcy. Czynnik ten zarwno wymusza zaniechanie wojny, jak i sprzyja jtrzeniu si konfliktu, gdzie wrogo miesza si z poczuciem ogromnej niepewnoci. Jednake kada ze stron musi zrobi wszystko, aeby nie zej na krawd zwarcia, a to dlatego, e w wieku atomu nie ma czasu, gdy wojna rozgorzeje, na ponowne zebranie si. Moliwo uycia broni nuklearnej temperuje ostrze sporu, ale i przedua jego trwanie, pogbia jego historyczn natur

Zderzenie amerykasko-sowieckie jest zderzeniem nie tylko dwch narodw, ale i dwu mocarstw. Oba zdobyy swoje mocarstwowe cechy przed konfliktem, lecz jego znaczenie ich mocarstwowe aktywa powikszyo, jak rwnie zintensyfikowao imperialny charakter. Moe kto zauway, e pogld ten jest rwnoznaczny z przyznaniem "moralnej rwnowagi" midzy Zwizkiem Sowieckim a Stanami Zjednoczonymi. Nie sugeruj tego. Uywam terminu "imperium" jako moralnie obojtnego, po to, aeby opisa hierarchiczny system politycznych stosunkw promieniujcy od centrum. Moralno imperialna okrela tu sposb, w jaki imperialna wadza jest sprawowana, w czyim imieniu i do czego prowadzi. A s to sprawy, w ktrych amerykaski i sowiecki system rni si najostrzej. Imperium moskiewskie skada si z trzech warstw. Pierwsz jest imperium rosyjskie. Okoo 135 milionw Wielkorusw panuje nad okoo 140 milionami ludzi z poddanych im narodw nierosyjskich, wczajc w to okoo 50 milionw rodkowoazjatyckich mahometan i 50 milionw Ukraicw. Drug warstw stanowi imperium

sowieckie. Moskwa kontroluje pastwa satelickie, w ktrych yje okoo 120 milionw Wschodnioeuropejczykw, 15 milionw Afganw i dwa miliony Mongow. Trzecim jest imperium komunizmu. Skada si z imperialnych klientw, takich jak Kuba, Nikaragua, Wietnam, Angola, Etiopia, Poudniowy Jemen i Pnocna Korea. Zale one od Moskwy za spraw przewodnictwa politycznego, pomocy wojskowej i ekonomicznego doradztwa; ich ludno oblicza si na ok. 130 milionw. W ten oto sposb 135 milionw Wielkorusw sprawuje kontrol nad - wliczajc w to ich samych i kumulujc wszystko - w przyblieniu, 545 milionami zamieszkujcymi euroazjatycki kontynent i rozsianymi w zamorskich posiadociach. Jest to w przewaajcej czci imperium ldowe, produkt utrzymujcego si stale i nie zaamujcego si nigdy historycznego nurtu. Istota rosyjskiego imperializmu wynika z poczenia zorganizowanego na wzr militarny spoeczestwa i oparcia instynktu zachowawczego o przymus terytorialnej ekspansji. Zauwaali to zarwno rosyjscy, jak i nierosyjscy historycy. Od niepamitnych czasw imperium rosyjskie realizowao si politycznie za pomoc pastwa oywianego ide wojskowoci i policji, stanowicych gwny impuls jego dziaania. Brak wyranie wytyczonych granic uczyni z ekspansji drog do zapewnienia sobie bezpieczestwa. Lecz ekspansja ta rodzia nowe zagroenia, uruchamiajc w ten sposb dalszy ekspansjonistyczny pd. Nieustajcy historyczny cykl zosta wprawiony w ruch: niepewno wytwarzaa ekspansjonizm; ekspansjonizm rodzi dalsz niepewno, co z kolei napdzao dalszyekspansjonizm ... Historia rosyjska jest histori utrzymujcego si terytorialnego ekspansjonizmu. Ekspansja z pnocnowschodnich nadmoskiewskich rwnin i lasw trwa prawie nieprzerwanie przez ponad trzysta lat. Na zachodzie mierzya przeciwko Szwecji chcc j odci od wschodniej czci Batyku i do rozbicia Unii Polsko-Litewskiej. Ekspansja ta dokonuje si te w cigym parciu na poudnie, czego punktami kulminacyjnymi byy ciosy zadane

Geostrategiczne rozmieszczenie ludnoci rosyjskiej w Zwizku Sowieckim

Rosjanie Narodowoci nierosyjskie nie zamieszkane lub o maym zaludnieniu

D Obszary

Imperium Otomaskiemu, podporzdkowanie sobie ukraiskich Kozakw i krymskich Tatarw, wchonicie kilku narodw kaukaskich i muzumaskich w Azji rodkowej. Stworzyo to stay strumie przy~usowych osiedlecw, kolonii karnych i watakw WOjskowych prcych na wschd a po grani~e C?in i po ~~mczatk: Skala i trwanie takiej terytorIalnej ekspanSJI stanowI niewtpliwie o najbardziej niestrudzony~ imperialnym pdzie znanym w historii. Przez dwa stuleCIa oznaczao to podporzdkowywanie sobie przez Moskw kadego roku terytorium rwnego Holandii lub stanu Vermont! . W ten sposb Rosjanie doszli do. pa?owama .. nad najwikszym na wiecie kawakiem zIemI. Zrobili to zamieszkujc stosunkowo gs~o swj .wew?trz?y t~zon ogromn poa zwan europejsk ROSJ - I zasle~laJ,~, w mniejszych, lecz politycznie z~a~zcyc~. Ilosclach strategicznie wane kolonialne placwki w reJo~le Batyku (cznie z Krlewcem), partie Biaorusi, wschodm Ukram,

pnocno-wschodnie wybrzee Morza Czarnego, du cz Kazachstan';! i tworz~c ?ugi pas bezpieczestwa poprzez transsyberyjsk kolej wIOdc do sowieckiego Dalekiego Wschodu. Przepastna przestrze Syberii stana w ten sposb otworem dla stopniowej kolonizacji. P~dczas i 'po dru~ej wojnie wiatowej dominacja Rosji rozcI~aa SI prawIe na ca Wschodni Europ. To rwme. stao si. dzi~ militarnemu podbojowi, wzmocmonemu IdeologIcznym przeksztaceniem podpo~zdkowanych spoeczestw. Grupa zalenych komumstycznych funkcjonariuszy lokalnych zacza spr~wowa wadz w imieniu Moskwy, przywaszczajc sobIe przywileje i pozycj. Formalnie, wzajemne wizy regul?wa ~kad Warszawski, a od strony ekonomicznej podpIeraa je RWPG, ktra do roku 1980 prawie wycznie suya wzmocnieniu ekonomicznej integracji Wschodniej Europy ze Zwizkiem Sowieckim. Rosyjski system imperialny, jako mieszanina oparta o mocn strategiczn pozycj, dokooptowywan elit wadzy i podporzd~0':Ywany jej nard, wyania si jako co z gruntu obcego .doswladczemu nowoczesnych imperiw. Morska eksp~nsja na ?dl~ge ldy bez cakowitego tam umocnienia - me, to me jest metoda. Tu mamy do czynienia z procesem bardziej organicznym, ze staym przeciekaniem na przyl~ge tere?y, z tym atawistycznym instynktem przetrwam a dyktujcym potrzeb zagarniania coraz to wicej .ziemi. Niepewno wyraajca si ustawiczn e~pans] .. No i w rezultacie Rosja, historycznie rzecz b~orc, me tyle bywaa ofiar agresji, co stawaa si ~Iecznym ag!esorem, prcym od rodka w kadym kierunku, gdzIe tylko nadarzaa si sposobno. ~. ci~ ubiegych dwu stuleci agresje w stosunku do RosJI s mczym w porwnaniu z jej agresj wobec ssiadw. Z~borczy charakter imperializmu wielkoruskiego jest spraw n~epod~a~n. Synne rosyjskie poczucie niepewnoci ~)I~~~e I me s,t,d,i by~aa ona czst ofiar, ale poniewa S jej w~odz~ny ekspansjonizm popycha j, i popycha, do tery tonalnej arocznoci, co, rzecz oczywista, wywouje

antagonistyczne reakcje. Dwch autorw czyni odpowiednie uwagi na ten temat. Oto co pisze Ryszard Pipes w swej ksice Suroival Is Not Erwugh (1984):
"Nawet tym, ktrym brakuje znajomoci faktw, zdrowy rozsdek powinien powiedzie, e aden kraj nie moe rozrasta si terytorialnie, jeli ustawicznie doznaje najazdw, tak jak czowiek nie moe si bogaci wtedy, kiedy jest ustawicznie okradany ... W roku 1890 rosyjski sztab generalny wyda obszerne historyczne studium na temat rosyjskiej siy wojskowej od pocztku powstania pastwa. W tomie podsumowujcym wydawca powiedzia czytelnikom, e mog czerpa dum z militarnego zapisu i patrze w przyszo z ufnoci: oto midzy rokiem 1700 a 1870 Rosja strawia 106 lat w wojnie, biorc udzia w 38 kampaniach, z ktrych 36 byy ofensywne, a zaledwie dwie defensywne" .

A jak argumentuje Max Singer Wildavskiego pt. Beyond Containment

w ksice (1983):

Aarona

"Sowiety najlepiej mona zrozumie, przyjmujc dla okrelenie pastwa nienasycenie obronnego. Niektrzy uwaaj, i maj swoj racj, e s one stworzone do polityki ofensywnej, aczkolwiek wyjtkowo ostronej i cierpliwej, ze wzgldu na swoj ideologi i pragnienie imperialnej wielkoci. Jednake, ich motywacja, defensywna czy ofensywna, nie ma w gruncie rzeczy znaczenia wobec niebezpieczestwa, jakie nam niesie. Nie upierabym si przy motywacji ofensywnej. Pewnie tak ona jest, ale nam nie jest od tego stwierdzenia lepiej. Nienasycono ich da, ktre oni postrzegaj jako obronne, odbiera nam ca ulg obcowania z rzekomo defensywn si. Ta nienasycono bierze si z faktu, e Sowieci nie mog zapewni zupenego bezpieczestwa swojemu podstawowemu celowi: zachowaniu imperium - pki my jestemy silni. Nie mog czu si swobodnie tak dugo, jak dugo jestemy zdolni opiera si ich daniom".

Dodatkow i trwa konsekwencj tej uporczywej ekspansji terytorialnej jest wyonienie si wrd Wielkorusw "wiadomoci imperialnej". Jest to pojcie trudne do zdefiniowania, ale fakt trudnoci w tym zakresie niczego tu nie zmienia. Jest co wyranie imperialnego w upieraniu si przy nazwie "Wielki Brat" wobec podpor~~.r.yc~ spoeczestw; jest co imperialnego ~<'c~~tl.l~~~j

/>/~/ ,:':: '\(.\

/17)
;'
I

pot~zebie ~)Udowania. prawosawnych wity w podbitych stolicach, Jak to zrobIOno w XIX wieku w Helsinkach i w Warszawie. I niep~zypadkowo zastpiono - po trzydziestu lat~ch - ~arszawski sobr, ktry wieo wyzwoleni Polacy zmszczyli w 1919 roku, monumentalnym stalinowskim Paacem Kultury. Jest w Wielkorusach mocno zakorzenione poc~uci~ ut~zymania narodw nierosyjskich Zwizku SowIeckiego l Wschodniej Europy we wadaniu "Matiuszki Rosji". Mona mie wgld w imperialno-hierarchiczne stosunki czytajc sprawozdanie byego polskiego ambasadora w ~ aszyngtonie, ktry zrezygnowa z posady po wprowadzemu w Polsce stanu wojennego w grudniu 1981. ~wiadomo imperialna Wielkorusw jest skomplikowan paJc~yn utkan z religijnego mesjanizmu dugo tr~tuJc.ego Mo~kw jako Trzeci Rzym; z ?a~J~n~strczneg~ m~tynktu odradzania si wadzy i ze s~IezszeJ ,I?e?loglCzm~ dzy. uniwersalnego panowania. NIep~wnosc, Jak rodZI terytorIalna ekspansj, jest rwnie CZCIej wiadomoci i jej paranoicznych nastawie wobec t z~wntrz.nego wi~ta, umocnianych komunistyczn obsesj WIetrzem~ ~s~d~Ie wroga, wewntrznego i zewntrznego. ~. przecIwI,e,n~twIe do Amerykanw, ktrzy uwaaj, e roznorodnosc Jest rzecz normaln, wiatopogld sowiecki podIa:ela, ~ ca ludzkoci rzdzi spisek historii, ktry Jedyme sowIeccy przywdcy s w stanie waciwie rozsz~fr~wa. Dokrynalna nieomylno sprawia, e wszyscy na WIeCIe, trz.y nie podzielaj ich pogldw, a szczeglnie k Ameryka, .s w Ic.h o~~a~h miertelnymi wrogami. Sowem: Amerykame uz~aj rozmce za rzecz normaln, Rosjanie _za symptom konfliktu. W n~~szych c~asa~h ta skomplikowana pajczyna motywaCjI przyczynia SI do stworzenia i utrzymania pdu ku wiatowej przewadze, .mierzonej latami wycigu ze Stanami Zjednoczonymi; sta si on jej gwnym bodcem napd~wym. Rosyjski terytorialny ekspansjonizm i sowiecka komumstyczna id.eologia, jako spadkobiercy Trzeciego Rzymu, zderzyy SI z potg, ktra w midzyczasie wyrosa

za oceanem, aby powstrzyma Moskw, zarwno na zachodnich, jak i na wschodnich obrzeach eurazjatyckiego kontynentu. Ale ta nowa transoceaniczna potga pod wieloma wzgldami miaa rwnie charakter imperialny. Pocztkowo, amerykaski ekspansjonizm uderzajco przypomina rosyjski. Szczeglnie w zaborze terenw meksykaskich w XIX wieku. Innymi sowy, amerykaski ekspansjonizm, gwnie w okresie "Manifestu Przeznaczenia" (Manifest Destiny) na przeomie stuleci, mia tendencj do przejawiania morskiego charakteru swojej mocarstwoci. To si swojej floty USA rozcigny polityczne panowanie nad Kub, Karaibami i rodkow Ameryk oraz poza Hawaje, prawie e signy po wybrzea Azji, anektujc drog wojny - Filipiny. Ten otwarty imperializm usprawiedliwiano ideologicznie w kategoriach demokratycznego uniwersalizmu, spoytkowujc jednoczenie przycigajc si Ameryki jako wolnego i stosunkowo bogatego kraju. Jednake amerykaski imperializm jako gotowy system wyoni si w peni po II wojnie wiatowej. Byo to imperium z przypadku. Dziki wyjciu z wojny bez uszczerbku, USA stay si pierwsz przodujc wiatow potg, ze swoim dochodem narodowym wynoszcym ponad poow wiatowej gospodarki. To ten status wanie przeksztaci Stany w imperium. Nie mogy ju duej, tak z przyczyn midzynarodowych, jak i wasnych, patrze obojtnie na rozwj sytuacji w jakimkolwiek zaktku Ziemi. Polityczne i wojskowe wizy, ktre, mona powiedzie, skodyfikoway amerykaskie imperium, zaowocoway zimn wojn. Trzeba byo odwrci pocztkow tendencj nieangaowania si w sprawy Europy Zachodniej z powodu rosncego zagroenia ze strony Sowietw. Zawona definicja amerykaskiego pasa bezpieczestwa na Dalekim Wschodzie musiaa zosta przeformuowana po wybuchu wojny koreaskiej. Pniejszej strategii ochrony amerykaskich interesw w Poudniowej Azji przy pomocy regionalnych pastw naleao te zaniecha po wewntrznym przewrocie w Iranie i

sowieckiej inwazji na Afganistan. Oba bloki stany przed geopolitycznymi koniecznociami. Kto kontroluje Eurazj, ten panuje nad globem. Jeliby Zwizek Sowiecki przechwyci obrzea tego masywu: Zachodni Europ, Daleki Wschd i Poudniow Azj, nie tylko przejby kontrol nad ogromnymi zasobami ludzkimi, ekonomicznymi i wojskowymi, ale rwnie zdobyby geostrategiczn pozycj wobec zachodniej pkuli i obu oceanw, Atlantyckiego i Spokojnego. Nie jest przypadkiem historii, e geostrategiczna linia zostaa tak, a nie inaczej przecignita. Bo tak jak przywdcy Kremla musz uwaa amerykask obecno w Eurazji za kluczow przeszkod w ich geopolitycznych aspiracjach, podobnie Stany musz uwaa swoj transoceaniczn pozycj za przyczek obronny, stojcy na stray bezporedniej obrony Ameryki Pnocnej. Chocia Stany Zjednoczone podjy swoje imperialne obowizki z pewn doz niechci i nie uznajc siebie za imperium, to jednak ich dzisiejsze rozwaania nad polityk zagraniczn koncentruj si na przedmiocie ochrony swojego imperialnego wadztwa; obie strony uywaj jzyka, ktrego nie mona okreli inaczej jak tylko imperialn argumentacj. Szczeglnie wida to w polityce Ameryki wobec Trzeciego wiata, zwaszcza wobec takich krajw jak Iran pod panowaniem szacha czy Filipiny pod panowaniem Marcosa. Stosuje si ten sam scenariusz: amerykaska pomoc gospodarczo-wojskowa wspiera strategicznie pooone prozachodnie pastwo. Pastwo to ma autorytarny rzd, znajdujcy si pod presj si wewntrznych wrogich Stanom Zjednoczonym. Prawica amerykaska mwi, e narodowy interes wymaga od USA utrzymywania zaprzyjanionego reymu. Lewica uwaa natomiast, e USA powinny uy swojego programu pomocy jako dwigni, zmuszajc dany rzd do reform lub ustpienia. W pierwszym przypadku amerykaskie siy maj zmierza do zachowania pozycji, w drugim do wprowadzenia wewntrznych zmian. Jednake oba podejcia uznaj prawo Stanw Zjednoczonych do wywarcia swojego wpywu na

przebieg wydarze w suwerennym kraju. Imperium amerykaskie - inaczej ni sowieckie - jest mniej zwarte i stosunkowo luno powizane. Chocia w gruncie rzeczy Zachodnia Europa, Japonia i Poudniowa Korea na mocy ukadw s pod amerykaskim protektoratem, to jednak imperium amerykaskie stanowi mozaik wzajemnych interesw i nieformalnych etnicznych i handlowych powiza. Amerykaska demokratyczna tendencja do wzajemnie uzgadnianych decyzji ogranicza jej polityczn, ekonomiczn i wojskow dominacj. Do najmocniej wspomaganych sojusznikw nale Zachodnia Europa, Kanada, Japonia i Korea Poudniowa. USA maj rwnie swoich klientw na Bliskim Wschodzie (Izrael i Egipt), w poudniowo-zachodniej Azji (Pakistan) oraz w poudniowo-wschodniej Azji (Tajlandia i Filipiny). Cay system obejmuje ponad 780 milionw ludzi w porwnaniu z sowieck populacj wynoszc 545 milionw, lecz brak mu tej ideologicznej zwartoci, politycznego scentralizowania i terytorialnej zwartoci. Dlatego imperium amerykaskie jest trudne do wytyczenia. Pocztkowo, oba systemy startoway dualistycznie. Sojusz amerykasko-angielski, w osobach Roosevelta i Churchilla, faworyzowa spord innych sprzymierzecw Wielk Brytani i ten specjalny status dawa brytyjskim przywdcom nieporwnanie wikszy wpyw na Waszyngton. Zamanifestowao si to szczeglnie w roli, jak Londyn odegra podczas wojny koreaskiej. Przez moment komunistyczne Chiny byy takim "mniejszym partnerem" w ogromnym sowiecko-chiskim bloku, zalec co prawda od sowieckiej pomocy, lecz bdc dalekimi od podporzdkowania si Sowietom. Ulego Mao Tse-tunga wobec Stalina bya niemale manifestacyjnie powstrzymywana. Jednake, w odrnieniu od Wielkiej Brytanii, tego mocarstwa w upadku, ktrego specjalny status stopniowo zanika, Chiny okazay si by mocarstwem wstpujcym i fakt ten ostatecznie przynis zdecydowane zerwanie z Kremlem. Moskwa, bezdyskusyjny przywdca w obrbie nowego sowieckiego imperium, musiaa na tym polu

ponie wysokie geopolityczne koszta. Systemem amerykaskim rzdzi zewntrzna i wewntrzna gitko. Zewntrznie - bdzie to reakcja obronna, jaka lega u podstaw jego umw bezpieczestwa z Zachodni Europ i Dalekim Wschodem, popartych przez hojne ekonomiczne programy ozdrowiecze dla zdewastowanych wojn protektoratw. A wewntrznie bdzie to wieloetniczne amerykaskie spoeczestwo. W przeciwiestwie do Zwizku Sowieckiego, gdzie wieloetniczno jest podporzdkowana jednemu panujcemu narodowi i moe w kocu spowodowa gron wewntrzn implozj, amerykaska wieloetniczno stworzya kulturaln eksplozj obejmujc kraje, z ktrych wielu Amerykanw si wywodzi. Nie tyczy to zrozumiaych wizw z Wielk Brytani. Gboko zakorzeniona popularno Ameryki w wielu krajach, takich jak Wochy, Irlandia czy Polska, bierze si z obcowania z milionami krewnych, ktrzy stali si ju Amerykanami. Obcowanie to przyblia atrakcyjny obraz amerykaskiego stylu ycia, tworzc polityczne sympatie, ktre cementuj pniejsze formalne zwizki. Pozwala to rwnie Stanom cign polityczne korzyci w sposb bardziej przemylany przez lokowanie na placwkach handlowych i dyplomatycznych Amerykanw cieszcych si szczegln zagraniczn sympati. Przy wzrocie liczby Amerykanw azjatyckiego pochodzenia ten sam proces powtrzy si w relacjach z Kore, Japoni, Chinami, Indiami i poudniowo-wschodni Azj. Ale w ostatecznym rozrachunku, polityczne wizy amerykaskiego imperium umacnia dynamiczny i twrczy charakter socjo-ekonomicznej przemiany w samej Ameryce. Model politycznego i gospodarczego rozwoju wywouje spontaniczny napyw setek tysicy zagranicznych studentw. Wszystko to razem przdzie ni wzajemnych stosunkw co najmniej tak wan jak pocztkowa obecno militarna na tych terenach. W rezultacie - ale te gwnie dziki transoceanicznemu charakterowi USA - jego "wasale" uwaaj si raczej za niezalenych sojusznikw, i w zasadzie takimi s. Nie

wyklucza to istnienia politycznych rnic i go~podarczych konfliktw ze Stanami, lecz ta niezgoda wystpuJe w ramac~ wzajemnych interesw, i ,przy za~howa~iu geog,rafi,c~neJ odlegoci, co przyczyma SI do poli~yczneJ,atrakcy~no.scIna zasadzie, e ssiad mojego ssiada Jest mOIm przYJacIelem, ale ju nie jest nim mj ssiad. , " Natomiast charakter wybitnie tery tonalny sowIeckiego imperium sprawia, e jego ssiedzi w~dz ~ ~os~wie ~wo~~ stae i gwne zagroenie. Std mech,c l. memozno,sc polegania na nich. Komunisty~zne ~hll~Y l JugosawIa, geograficznie bliskie ZwizkowI SowIeckiemu, zerway .z Kremlem. Konflikt z Jugosawi stworzy w EuropIe Wschodniej grony precedens, a ze~ani~ ~ China~i byo szczeglnie rujnujce dla sowlec.kieJ, ~rogI ~u kontynentalnemu panowaniu. Tote me dZIWI fakt, ze naprawd szczerych przyjaci, takich jak ~~ba czy Wietnam, dzieli od Moskwy geograficzna odlegosc. Mocarstwowy konflikt Waszyngtonu z Moskw rzuca wiato na podstawowe rnice w podejci,u i p~akty~e i.c~ generalnych midzynarodowych poczynano DaJ~ ro~mez wartociowy wgld w to, co historyczny. sukces)edneJ lu~ drugiej strony mgby wnie do oglnej sytuaCjI na naszej planecie.

Kolizja amerykasko-sowiecka ma. dzi . charakter globalny, ale nie byo tak od pocztku. ZImna wOjna zacz~ si sporem potgi morskiej z kontynen~aln nad .reszt~a~~ Europy. Po II wojnie strona sowIecka najwyrazmej oczekiwaa wycofania Ameryki z Europy - c~o~y dlatego, e prezydent Roosevelt obieca to StalinowI. Wobec zniszczenia i wyczerpania europejskich wikszych pa~t'; obecno Armii Czerwonej w sercu Europy mogaby mlec decydujce geopolityczne konse~w~~cje. ,~eli Ameryka wycofaaby si z Europy, zachodma Jej czsc mogaby ulec Moskwie. Jednake Ameryka szybko zorientowaa si, e tego nie

naley robi. Zwizana bya z tymi krajami poprzez Atlantyk i poprzez wsplnot kulturaln i polityczn. W miar jak wzrastao zaangaowanie Ameryki w Europie, Ameryka i Rosja odkryy, e nie osign swoich celw bez _ paradoksalnie - upodobnienia si jedna do drugiej. Ameryka musiaa sta si potg terytorialn, a uczynia to poprzez kreowanie transkontynentalnych sojuszw, rozmieszczanie znacznych si ldowych w Europie i wspieranie ich si floty i lotnictwa oraz nuklearnymi gwarancjami. To nuklearna obecno kompensowaa we wczeniejszych latach relatywnie sabe amerykaskie siy konwencjonalne. Odwrotnie Sowiety, zatrzymane w Europie i pocztkowo przestraszone amerykaskim monopolem nuklearnym, aby przeama amerykasko-europejskie parcie, musiay wzmocni swoje potencjay nuklearne, jak rwnie flot. W pnych latach pidziesitych osigny to w na tyle wystarczajcej mierze, aby rozpocz przeamywanie si w dziedzinie politycznej, ideologicznej i wojskowej na tereny dalekie od Europy. W ten sposb ustabilizoway swoj trwa obecno na Kubie i w Indochinach. Postawiy przelotnie stop w Indonezji, Afryce i na Bliskim Wscho.dzie. latach siedemdziesitych przystpiy do geopolitycznej ofensywy w Trzecim Swiecie, rozprzestrzeniajc. wpywy na Poudniowy Wietnam, Kambod, Laos, Etiopi, Poudniowy Jemen, Angol, Mozambik, Afganistan i Nikaragu i powikszajc swoje aktywa w jeszcze innych krajach. W smej dekadzie XX wieku ich wojska byy obecne wszdzie na wiecie, chocia Zwizek Sowiecki pozostaje nadal mocarstwem kontynentalnym. Dzisiaj cay wiat jest naznaczony prosowieckimi reymami. Globalna rywalizacja midzy Ameryk a Rosj jest czym nowym. Nigdy przedtem dwa mocarstwa nie stary si tak szerokim frontem. Wicej, nigdy przedtem zamienie jednego nie dawao drugiemu takiej przewagi. Nawet druga wojna, ktr obie strony zakoczyy w duecie, nie moga wyprodukowa tak jednoznacznego wyniku. Niemiecko-

y;

japoskie zwycistwo mogo prowadzi do podziau wojennych upw, ale i wwczas zachodnia pkula pozostawaaby, przynajmniej przez pewien czas, poza obrbem bezporedniej niemiecko-japoskiej hegemonii. Wczeniejsze historycznie rywalizacje byy bardziej ograniczone terytorialnie. Pierwsza wojna wiatowa bya przede wszystkim wojn europejsk prowadzon przez koalicj alianck po to, aeby uniemoliwi Niemcom zapanowanie nad kontynentem. Dwa morskie mocarstwa, Wielka Brytania i Stany, przyczyniy si walnie do jej wyniku, ale jej konsekwencje ograniczay si do Europy. Podobnie, wojny napoleoskie w chci przecignicia Anglii podejmoway wysiek zbudowania systemu kontynentalnego, i ich niepowodzenie dao Londynowi midzynarodowy prymat, ale rwnie daleki od przewagi nad wiatem. Wikszo Europy i due poacie Azji, jak i zachodniej pkuli, pozostaway poza wpywem brytyjskiego imperium. Globalny zasig obecnego konfliktu charakteryzuje si nie tylko bezprecedensow kolizj midzy mocarstwem morskim i kontynentalnym, wspieran przez wasne imperialne systemy, ale rwnie typem rozwoju broni i rodkw masowej komunikacji. Nowoczesna bro swoim zasigiem i si raenia daje pojcie o prawdziwie wiatowej wojnie i realnoci zagady wiata. Rywalizacja o kontrol nad przestrzeni kosmiczn, a przynajmniej o umiemoliwienie monopolu nad ni, jest dzi rwnie czci "bitwy owiat". Poczenie masowych rodkw komunikacji z masowym wyksztaceniem ludnoci czyni polityczno-ideologiczny spr geograficznie nieograniczonym. Nie ma kontynentu nie dotknitego konfliktami i wspzawodnictwem spoecznym. Wikszo wiatowych dyskusji dotyczy amerykaskich i sowieckich koncepcji na temat przyszoci i gboko rnicych si fllozoficznych pogldw na temat natury ludzkiej. Wszystko, co zostao tu powiedziane, sprawia, e sowiecko-amerykaski konflikt sprowadza si do cigego historycznego nkania. Mona tu oczekiwa okresowych

zmian w nastrojach dyplomatycznych. Odprenie z lat siedemdziesitych moe si powtrzy w nowej formie w pnych latach osiemdziesitych. Ale okazjonalne taktyczne przystosowania nie mog zaciemni trwaej podskrnej rywalizacji we wzajemnych stosunkach. Konflikt wytworzony geopolitycznymi realiami, a umacmany ideologicznymi i systemowymi rnicami - bdzie si utrzymywa jako gwny motyw tych stosunkw. Lecz po raz pierwszy w historii, przezorno - wywoana wizj totalnego zniszczenia, jakie niesie nuklearna bro - bierze gr w dugodystansowej strategii tego sporu, o ktrego wyniku take po raz pierwszy - nie zadecyduje bezporednie zwarcie zbrojne.

II Walka o Eurazj
Spr amerykasko-sowiecki tyczy caego globu, aczkolwiek istnieje obszar, ktry ma w nim pierwszestwo: Eurazja. Tam ogniskuje si jego geostrategiczne znaczenie i w nim zawiera si geopolityczna nagroda dla zwycizcy. Bitwa o Eurazj rozgrywa si na trzech podstawowych strategicznych frontach: na Dalekim Zachodzie, Dalekim Wschodzie i Poudniowym Zachodzie. Zapobieenie dominacji sowieckiej nad Eurazj stanowi dla USA warunek wstpny powodzenia. Tak jak dla Zwizku Sowieckiego wyparcie Ameryki z Eurazji na tych trzech frontach, drog politycznych bd militarnych rozwiza, jest podstaw decydujcego sukcesu w caym konflikcie. Walka na tych trzech frontach polega na wspzawodnictwie politycznym w oparciu o wojsko. Rozgrywa si j rnie w zalenoci od czasu i miejsca, z uyciem siy, bd te tylko jej groeniem. Tak wic polityczna wola i militarna sia wa na rozwizaniu sporu o ten najwaniejszy na wiecie kontynent.

Rosja i Eurazja
Dla Rosji wykluczenie z Eurazji obcej siy i podporzdkowanie sobie miejscowych pastw stanowi, zarwno geopolityczny cel, jak i spenienie historycznych ambicji. Z punktu widzenia geografIi pooenie Rosji jest paradoksalne. Imperium Wielkorosyjskie panuje nad kontynentem zamieszkanym przez wikszo wiatowej populacji, zawierajcym wikszo wiatowego terytorium i

zasobu bogactw, co sprawia, e zajmuje on gwn strategiczn pozycj w stosunkach z innymi kontynentami. Jedn.ake - jak wskazuje mapa - Rosja jest przedmiotem przedziwnej izolacji, a nawet okrenia. Pomimo swego ogromnego obszaru - jest to jak dotd najwiksze pastwo na wiecie - Rosja jest zablokowana. Waciwie nie ma otwartego dostpu do wiata. Z jednego kraca Zachodnia Europa skutecznie blokuje jej dostp do Morza rdziemnego i Atlantyku. Wyjcia na Ocean Atlantycki i dalej broni takie "garda" jak Dardanele midzy Morzem Czarn~m a rdziemnym, i Kattegat i Skagerrak midzy Batykiem a Morzem Pnocnym, jak rwnie pas midzy Norwegi a Spitsbergenem, ktry wiedzie z rosyjskich portw przymusowo nieczynnych w warunkach zimy. Na poudniu, dostp do Zatoki Perskiej i Oceanu Indyjskiego osania pobrcz krajw, poczynajc od Turcji poprzez Iran, Pakistan i Indie, a koczc na Chinach. Granica tych ostatnich ogranicza rwnie dotarcie

Mapa wiata w prostym przeksztaceniu tradycyjnej perspektywy dobitnie obrazuje centralny charakter geostrategicznej pozycji Europy.

sowieckiego imperium na Daleki Wschd, z Poudniow Kore i lini brzegow Japonii, ktre. stano,wi ostate~zne zamknicie. Dostp do Pacyfiku ogramcza SI do wskiego paska sowieckiego Dalekiego Wschodu naraonego, na zamknicie od strony Cieniny Cuszim~kiej ~rowadzceJ d~ Japonii. A pnoc jest zablokowana barIer WIecznego lodu I jest nieeglowna. . Dla carskich i sowieckich mw stanu byo rzecz Jasn, e strategiczny klucz dla odmiany tej sytuacji ley w uporczywym ekspansjonizmie wymuszajcym im przewag~ na kontynencie. Nie jest to kwestia domysw am antyrosyjskich uprzedze, j~st t~ histo,ryczny fak~. . Ju przed pierwsz wOjn ImI?e~';lm cars~e ChCIaO wymusi na Chinach ukady umoliwIajce ROSJIskuteczn kontrol nad Manduri i..wyjci~ poprze~ Po~ A~u~ ~a Morze Zte. Poraka ROSJIw wOJme rosYJsko-JaponskieJ z roku 1905 chwilowo wstrzymaa te zabiegi, jak rwnie spowodowaa utrat na. rzecz Japonii strategiczn,ie pooonego Sachalinu. BarIera chromca w ten sposob dostpu do Pacyfiku zostaa umocniona. Podobne apet~t~ objawiaa Rosja przed pierwsz wojn i potem" po.dczas Jej trwania w chci dostpu do Morza rodzIemnego. Przeci~ajca si wojna z Imperium, Otomas~~ zaowocowaa krtkim konfliktem podczas WOjnykrymskiej (1853-56) z francusko-brytyjs,k koalicj zdecydowan trzyma Rosj z dala od Morza ~rdziemnego. Te~ sam, cel Rosjanie wyoyli wprost w ofiCjalnym dokumencIe krotko po wybuchu pierwszej wojny w~a~owej. I?o~ument sporzdzony przez specjaln komISj carskiej rady ministrw okrela go cakiem wyranie ,pod. punk~~m "dwa": "2) Realizacja historycznego zobowIzama ROSJIw obrbie Morza Czarnego przez przyczenie Carogrodu (Konstantynopola) i Cienin Tureckich". Tene sam dokument postulowa ekspansj w kierunku zachodnim. Domaga si przyczenia zarwno terenw polskich okupowanych przez Rosj, ja~ i tych okupo~an~ch przez Niemcy, oraz rozczonkowama caych NIemI~c. Likwidowaoby to najsilniejsze europejskie pastwo, cedujc

ca. d~minacj. na~ kontynentem na Rosj. Chcc zachowa RosJ Jako sOJuszmka w rozgrywce z Niemcami, francuskobry~yjs~?,przywdcy ':Yrazili przychylno co do rosyjskich aspIraCjI wobec Polski, a w kwietniu 1915 roku zgodzili si nawet na przyczenie do Rosji Konstantynopola i Cienin Tureckich. (Nic dziwnego, e Stalin czu si zupenie w porzdku ~omal?ajc si pniej tego samego!) Gdyby carska RosJ~ oSIg?a te cele, miaoby to dalekosine konse~:w~ncJe, zblizone pod pewnymi wzgldami do sytuacJI, Jaka powstaa w roku 1945. Sowiec~y politycy" cho uwikani w rewolucyjn doktryn, kontynuuj geopolityczne ambicje carw. Kontrol nad Polsk proklamowa pierwszy zjazd Kominternu w roku 1922 jako swoje gwne danie, poniewa teren ten dawaby Sowieckiej Rosji bezporednie poczenie z rewolucyjnym wrz~ni~m w Niemczech. A to z kolei byoby znaczny~ wypemenIem planu wiatowej rewolucji. Nowi b9~~zewI~cyprzywdcy mieli nawet nadziej, e niepokj w AZJI mo~e odegra wan rol w podkopaniu gwnych za~hodm~h mocarstw. Leon Trocki, z pewnoci naJwyrazIstszy strateg reymu, tumaczy w Komitecie Cent~~ym ju ~at:~ .1919 roku, e naley wzmc agitacj w ~ZJI, po.n~ewaz: mIdzynarodowa sytuacja ksztatuje si n~Jwy~azmeJ w ten sposb, i droga do Parya i Londynu wIedzIe poprzez miasta Afganistanu, przez Pendab i Bengal". Nastl?ne dwadzie?ia lat nie przynioso sowieckiej eksp~nsJI" lecz. przecIwnie, ograniczyo granice starego c~skie~o Impenu~. Na zachodzie Moskwa utracia Polsk, FmlandI oraz kraje batyckie. Na poudniu nie udao jej si przyczy pnocno-zachodniej partii Iranu. Na Dalekim Wchodzi~ stracia specjalne przywileje w Chinach. Ale bya to tylko h~stOl:~zna przerwa. Kiedy druga wojna wiatowa wprowadzia sWlat w now fal destabilizacji, moskiewska pogo za, s.woimi, st~ategicz~ym.i celami od,ya z ca gwat~W~OSCI. ,N,Iektore oSIgmto natychmIast. Stalin obowi SI wspolme z Hitlerem krajc Polsk w roku 1939. Wschodnia cz Finlandii i republiki nadbatyckie zostay

podbite i anektowane w 19~0. ,Polsk, Cze~hoso,:"acj, Wgry, Rumuni, Bugan I Wschodme NIemcy zamieniono w satelitw natychmiast po wojnie. Pnocn Kore okupowano w roku 1945. ... Domagano si wicej, ale chocia wicej me oSIgmto, kierunek tych da potwierdzi euroazjatycki wymiar moskiewskiej wizji strategicznej. Szczeglnym wyjawieniem tych apetytw byy brutalnie szczere rozmowy nazistowskosowieckie z koca roku 1940 (cakowicie potem sfaszowane przez Rosjan w przechwyconych niemieckich archiwach), odnonie zgodnego podziau terytorialnych zdobyczy ~obec spodziewanego nazistowskiego zwycistwa. Podczas tej fazy nazistowsko-sowieckiej zmowy Wiaczesaw Mootow, minister spraw zagranicznych Stalina, a mistrz Gromyki, odwiedzi Berlin na zaproszenie Hitlera w dniu 12 listopada 1940 roku w celu omwienia warunkw sowieckiego udziau w wieo zawartym Trjprzymierzu Osi midzy nazistowskimi Niemcami, faszystowskimi Wochami i mocarstwow laponi. Moskw poinformowano, e pakt jest wymierzony "wycznie przeciw ame:rkaskim podegaczom wojennym" i ma na celu odstraszeme USA od pomocy Wielkiej Brytanii. Zach~cono rwnie M?oto~a. do wzicia udziau w rozpatrywamu nowego podZIau SWIata midzy czterech gwnych udziaowcw po rychym brytyjskim upadku. W trakcie tych przecigajcych si rozmw, Mootow, zaznaczajc, e mwi w imieniu Stalina, cakiem Wfran~e potwierdzi opini Hitlera, e "Stany Zjednoczone me maj nic do roboty w Europie, Afryce czy Azji". Tak samo wyrazi zgod na propozycj podziau Imperiu~ Brytyjskiego. Ale na niemieck sugesti, e ROSJa potrzebuje "naturalnego dostpu do ~orza", spy~a niewinnie: "ktrego morza"? Powstrzyma SI w ten sposob od sprecyzowania odpowiedzi na temat ew~ntualnych powojennych roszcze, szybko jednak zaznaczajc wob~c nazistowskich przywdcw sowieckie zainteresowame swobodnym wyjciem z Morza Czarnego i Batyku. Ambicje sowieckie w penym wymiarze day si szybko

pozna. Nazici sporzdzili protokoy okrelajce proponowany podzia sfer wpyww, bdce poufnym aneksem do formalnego ogoszenia sowieckiego zblienia z Trjprzymierzem. Wedug tego aneksu, zaopatrzonego w komentarze Hitlera, zachodnia pkula miaa pozosta na peryferiach zgodnie z proponowanym "nowym wytyczeniem podziau wiata" biorcym pod uwag interes nazistowskich Niemiec, faszystowskich Woch, mocarstwowej Japonii i S~wi~ckiej Rosji skoncentrowanej na Euroazji i Afryce. NIemIecka propozycja wobec Zwizku Sowieckiego brzmiaa nastp~jco: "Zwizek Sowiecki owiadcza, e jego tery tonalne . roszczenia koncentruj si na poudnie od rdzennych ziem, w kierunku Oceanu Indyjskiego". Oficjalna odpowied sowiecka nadesza w dwa tygodnie pniej i bya klarownie przejrzysta. Kreml stwierdzi, e jest gotw przyczy si do Trjprzymierza wymierzonego w Ameryk i Wielk Brytani pod warunkiem, e ukad potwierdzony przez Niemcw uzna sowieck przewag w obu czciach Finlandii i w Bugarii, pozwoli na zaoenie sowieckiej bazy w Dardanelach i zakoczy japoskie przywileje w pnocnym Sachalinie, datujce si jeszcze od wojny z 1905 roku. W dwch powtarzajcych si w pewien sl?osb sformuowaniach Moskwa daa rwnie, aeby memiecki szkic odnonie gwnych sowieckich celw na poudniu zosta poprawiony w tym sensie, aby "centrum" i "ogniskow roszcze sowieckich" sta si teren "na poudnie od Baku i Batumi w kierunku Zatoki Perskiej". To. okrelenie dwu miast jako geograficznych punktw rozmIeszczonych odpowiednio na Morzu Czarnym i ~asp~jski~ stoi w ostrym kontracie z oglnikowoci memIeckiego sformuowania. Oznacza ono, e sowieccy przywdcy starannie rozwayli temat i przygotowali si do szczegowego zapisu swoich celw. Wzmianka o terenie na poudnie od Baku moga tylko oznacza Iran. Biorc pod uwag, e Sowieci potwierdzili liter niemieckiego szkicu w utrzymaniu terytorialnej integralnoci Turcji, wzmianka Moskwy o terenie na poudnie od Batumi musiaa oznacza Irak. Abadan i Basra, porty Zatoki Perskiej najblisze

Sowieckie interesy w Zatoce Perskiej

/./-_ ....

".,.
..\~

,,
,, ,
".R
I

A N

ARABIA SAUDYJSKA

Zwizkowi Sowieckiemu, miay si w ten sposb sta ostatecznymi celami. Sowieci najwyranie dyli nie tylko do kontroli nad ogromnymi zasobami ropy tego regionu, ale rwnie do dostpu do Zatoki Perskiej i obecnoci na Bliskim Wschodzie. Taki by wic zasig ich da, jak rwnie strategiczne oskrzydlenie Niemcw w Skandynawii i na Bakanach, co przekonao Hitlera, e trwae wspycie ze Stalinem jest niemoliwe, i co w trzy tygodnie potem

sprawio, e wyda on sawetny Rozkaz Numer 21 Operacja Barbarossa. Warto odnotowa, e ekspansja na poudnie zawsze dominowaa rosyjsk strategI; rosyjscy teoretycy wojskowoci, przedrewolucyjni i bolszewiccy, otwarcie na ten temat pisali. W doskonaym studium opublikowanym wiosn 1985 roku w pimie Orbis ("Seizing the Third Parallei: Geopolitics and the Soviet Advance into Central Asia") - Milan Hauner wylicza teoretyczne uzasadnienia tego utrzymujcego si pdu i dostarcza demaskujcych przykadw rosyjskiego ekonomicznego zainteresowania w parciu na poudnie, w tym starania w uzyskaniu bezporedniego dojcia do Zatoki Perskiej i Oceanu Indyjskiego poprzez projekt budowy kilku strategicznych linii kolejowych w tym regionie. Militarno-polityczne konsekwencje podjcia takiej budowy przez potne pastwo w obrbie sabych i stosunkowo ekonomicznie zacofanych krajw miayby decydujce znaczenie. Jak wskazuje zaczona mapka, rosyjskim zamiarem byo przeprowadzenie dwu linii kolejowych: jednej z Baku przez Iran do Busziru w Zatoce Perskiej, z bocznic do Bagdadu i do portu Basra, drugiej - z Aszchabadu w rosyjskiej Azji do strategicznej bazy nad Zatok Persk w Bandar Abbas. Rozwaano dodatkowe poczenia przez Afganistan w poczeniu z istniejcymi liniami wiodcymi na poudnie, do Karaczi nad Oceanem Indyjskim. Projekty te przerwaa pierwsza wojna wiatowa; niewtpliwie bkay si po gowie Stalina, gdy w roku 1940 naciska Hitlera, eby Niemcy uznay wznowiony rosyjski pd na poudnie. Obecni sowieccy stratedzy nie mog by tego niewiadomi. Podczas drugiej wojny wiatowej sowieckie cele pojawiay si w rnych rozmowach z nowymi anglo-amerykaskimi sojusznikami z rnym stopniem specyfikacji, ale z t sam niezmordowan uporczywoci. Co do Zachodu, Stalin, wyraajc nadziej na niezaangaowanie Ameryki w Europie, przedkada rne warianty majce zapewni nie tylko sabo Niemiec (rwnie poprzez militarn obecno Sowietw), ale wyrugowanie z Zachodniej Europy

_linie wyi<ou~

et
O ~

mile o--=~-===-_
kilol1\lltry

jakiegokolwiek wikszego pastwa. Sow~eci rw?ie wyr~ zainteresowanie obsadzeniem norweskiego SpItsbergenu I strategicznie pooonej Wyspy Niedwie~ziej midzy norweskim wybrzeem i Spitsbergenem. W lipcu 19~5 ~ Poczdamie, Stalin, komplementowany z powodu zaJ~Ia Berlina, rzewnie zauway, e przecie Al~ksander I z~J Pary, a nastpnie zaczN si domaga udZIau w~ ,w~o~kich koloniach na Morzu Srdziemnym. W rok pozmeJ, na pierwszym spotkaniu z nowo mianowanym ambasadorem USA, generaem Walterem Bedell SmitheJ?' WY,~ofato danie na rzecz bazy na Dardanela~h Jako . sprawy naszego bezpieczestwa" . W rozmOWIe z ~~ovan~m Dilasem, wczesnym najbliszym wsppracowm~em TIt~, przywdca sowiecki napomkn~. smutno, e Z~Izek me zaj caej Finlandii z powodu meJas~ych obaw, ze mogoby to wywoa siln amerykask reak~J. .. . W maju 1945, w wikszym st?pmu ~IZ ~ lutym w.J~cIe, Stalin otworzy serce odnome SOWIecki~h ambICJI ~a Dalekim Wschodzie. Kiedy Harry Hopkins, wysanmk prezydenta Roosevelta, nakania sowieckiego przywdc do

serce Europy a po wyspy Spitsbergenu, a na poudniow!m zachodzie - po Dardanele, a nawet Tanger; na wschodZIe Wyspy Kurylskie i poprzez Manduri chc doj do portw na Morzu Ztym; na poudniu za chc i przez Ira~ w kierunku Zatoki Perskiej. Tym celom towarzyszy podZIWU godna historyczna uporczywo. Gdyby je osignli, miaoby to jeden decydujcy efekt: Sowi~ty napra~.d osignyby dominujc geopolityczn pOZYCJ EurazJI. w
O' Sowieckie roszczenia geopolityczne wedug zapisw dyplomatycznych

Trzy gwne strategiczne

fronty

rychlejszego przystpienia do wojny z Japoni, Stalin zauway rozbrajajco, e "nard rosyjski musiaby mie dobr racj, eby wej z Japoni na ciek wojenn". I przeszed, do . detali, ktre by t "dobr racj" miay wyznac~~c. NI~ koszt.owaoby to tanio. Wyjani, e aby zap~wmc sobIe udzIa Sowietw w tej wojnie, USA musIayby zobowiza si do wypenienia piciu warunkw: l) kontynuacji status quo w Mongolii - co jest eufemizmem dla kontroli sowieckiej nad tym pastwem; 2) przyczenia do . ZSRR caego Sachalinu i przylegych wysp; 3) umIdzynarodowienie chiskiego portu Dairen - co byo grzeczn form domagania si eksterytorialnej obecnoci _ wydzierawienia Zwizkowi Sowieckiemu Port Artur jako bazy morskiej; 4) zbudowania poczonej chiskosowieckiej linii kolejowej celem umoliwienia Sowietom dotarcia do Dairen; i 5) wczenia Wysp Kurylskich do ZSRR Narzuc~. s~ uwa~a, e z tych piciu da, dwa byy na koszt JapomI, I Japoma bya wrogiem, natomiast trzy byy n~ koszt Chin, ktre byy sprzymierzecem. Ale wszystkie mla~ ~potgowa dostp Sowietw do Pacyfiku i ich dommuJc pozycj vis-a-vis Chin. Rozpatrywane caociowo, powojenne terytorialne roszczenia Sowietw obnaaj ich trzyzbne strategiczne apetyty; chc zagarn: na zachodzie, kierujc si poprzez

Spr midzy Rosj i Ameryk rozgorza wtedy, kiedy stao si jasne, e Stany nie opuszcz Europy i ~ s gotowe do odparcia wszelkich da Moskwy wykraczajcych poza to, co im przyznano w roku 1945. Postawa t.a ?y;a historycznym kamieniem wgielnym, a w rzecz~wls~oscl pocztkiem kolejnej fazy wiekowego sP.oru .0 dO~I~acJ nad najaktywniejszym kontynentem kuli ZIemskieJ; sporu wywodzcego si~ z czasw upadku staroytnego R.zymu '!' basenie Morza Srdziemnego poprzez nastpne uSlowama utworzenia witego Cesarstwa Rzymskiego obejmujcego

Trzy gwne fronty strategiczne

Obwd blI,pirtcl'lII;n~. pol/tyClnego Obwd M.pieoc' IW. mi/i'- . .-go

ca! Europ, a do czasw przecigajcych si konfliktw mIdzy ~~carstwami morskimi, jak Wielka Brytania, a l~owyml: Jak napoleoska Francja; i dalej - nazistowskimi Nle~ca~1 a Rosj. I teraz spr ten wysun dwch zwyclskic~ sukc~sorw drugiej wojny wiatowej: mocarstwo transoc~am~zn~ I mocarstwo transldowe, i postawi ich naprzecIw sIebIe. Pierwszym punktem zderzenia by daleko na zachd wys~ni~ "p~sep" eurazjatyckiego kontynentu. Z roz~lga]cego Sl~ na 9000 mil uku granicznego, ten o~cmek poza sowIeck kontrol obejmowa zaledwie 1150 mil. Z geograficz?ego punktu widzenia ta amerykaska enklawa, bya drobl?k, ale nie p~zbawion geopolitycznego znaczema. ,Z~wleraa ,bowIem ywotn cz uprzemysoWIOne] Europy l posiadaa gwne wyjcia na A~~~~:ze s~~at~giczne"starcie wyniko z dwu zagroe:! wobec GreC]I l Turc]I oraz wobec Berlina. W obu przy~adkac~ Sowiety usioway zmieni powojenny status quo, l w razIe po~odzenia miaoby to daleko idce skutki. W przypadku Gre<;]I,lu.b Turcji ,Sowiety wstrzeliyby si w basen Morza Srodzlemnego l to w czasie stosunkowo zn~cznego. niepokoju w tym rejonie. Wochy byy uwikane wMiliI?teol?gISctzne sZP,oryd' Brytania - w przyszo Palestyny. arme any ~e noczone nie byy tam jeszcze obecne. Suk~es wo.bec Turcji - ktry zawieraby rwnie przyznanie ?OWletom Ich roszcze n~ p~udnie od. Batumi - otwieraoby lm drog. do .Ira~u, wywlera]c dodatkow presj na Iran, i to ": czasIe WIelkiego politycznego zamtu. W grudniu 1945 radIO Moskwa na~le og~osio, e oto siami rewolucyjnymi powstay w Irame dWIe nowe republiki: Autonomiczna Republika Az~rbejdanu i Ludowa Republika Kurdyjska. Mo~ne poparCIe .USA ~la .terytorialnej integralnoci Iranu, zawlera]~ce. aluzje. do Istmenia broni nuklearnej, sprawio wy~ofame s~ ~owle!w na pocztku 1946 roku. Kryzys ten mozna u~azac za pIerwsz potyczk dwu mocarstw. Strat~gICzne konsekwencje wyrzucenia zachodnich pastw z Berlina lub nawet podporzdkowanie jego statusu

l
' ..
'.! ..

. ...
I

Sowietom - miaoby decydujce strategiczne znaczenie. Takie zwycistwo w jawnym dramatycznym akcie zaboru wykazaoby sowieck przewag. nad USA ~ bardz~ wczesnym stadium amerykaskiego ekonomIcznego. I politycznego zaangaowania si w Europ Zachodm Rezultaty byyby wicej ni symboliczne. Mogyby naruszy polityczn rwnowag w Niemczech przez stworzenie kryzysu zaufania wobec Stanw Zjednoczonych. Mogo?y.to rwnie odbi si na Francji w momencie szczytowej siy wyborczej francuskich komunistw. " Decyzje prezydenta Harry S. Trumana mIay WI~C historyczne znaczenie. "Doktryna Trumana" staa SI prawem 22 maja 1947 roku, angaujc Stany w obron Grecji i Turcji i poprzez stworzenie Mostu Berliskiego dajc silny odpr blokadzie Berlina w kwietniu. 1948 rok~. Tymi aktami Truman nie tylko bezporedmo opar SI politycznej ekspansji Sowietw w Eurol?ie, ale r~wnie wiza si z ni militarnymi umowamI. PrzynosIo to jakociow zmian w dotychczasowej po~tyc~n~j retory~~ uprawianej przez USA i Angli wobec SOWIeckie] ekspanSJI. Po raz pierwszy USA zakreliy swoj lini i dowiody - przez jawne zaangaowanie i militarn o?ecno ~ e przekroczenie jej moe prowadzi do zbrOjnego starCIa. W ten oto sposb uksztatowa si zachodni front trwajcy po dzi dzie. Front ten osania wzajemne stosunki uznawane przez lata za sam istot bezpieczestwa USA. W splnota Atlantycka, ta transoceaniczna pajczyna powiza kulturalnych, gospodarczych i politycznych jak gdyby r?zcigaa, '!" przestrzeni istnienie Stanw Zjednoczonyc~. A jedno~zesme staa si dla Moskwy gwn polityczno-wojskow przeszkod w osigniciu jej przodujcej pozycji w tym najywotniejszym ekonomicznie regionie Euroazji, ktry bezustannie przyciga kraje Wschodniej Europy podlege Sowietom. W ten sposb samo zaistnienie transoceanicznej zachodniej wsplnoty ustanowio nie tylko strategiczn barier, ale stao si politycznym wyzwaniem dla Mo~kwy. Jej ustawiczne wysiki, aby rozbi ten transoceamczny

. .. .

wo.jskowo-polityczny maria, zawayy na caoksztacie wspzawodnictwa Wschd-Zachd w Europie. .Drugi gwny strate~iczny front powsta krtko po pIerwszym. Zrazu, konflikt na Dalekim Wschodzie wydawa si odlegy. Stany Zjednoczone, gwnie dziki inicjatywie mdrego stratega, gwnodowodzcego w tej czci wiata, gen: ~ouglasa MacArthura, powstrzymay i odpary sowIeckie prby opanowania w sensie wojskowym Wysp Jap~iIskich. Ustalenia z Jaty i Poczdamu przyznay SowIetom kontrol nad poudniowym Sachalinem i Wyspami Kurylskimi, a Sowiety ju samowolnie zagarny Wyspy Japoskie na pnoc od Hokkaido. Lecz by to st~sunkowo may ksek. Nastpnie, Sowiety i Stany uSIoway przechwyci, ile si tylko da, z Korei, ale na tym polu wspzawodnictwo zakoczyo si porozumieniem wyznaczajcym lini demarkacyjn na 38 rwnoleniku. Pierwotnie Chiny zdaway si zmierza w kierunku ~~eryk~skiej orbity, chocia sowiecka okupacja Mandurii I Ich ~ilna pomoc dla komunistycznej armii chiskiej skomplikoway ponowne objcie wadzy przez narodowe Chiny. Wic chocia z kocem roku 1949 zarysowaa si ostra konfrontacja na Zachodzie, amerykasko-sowiecki spr na Dalekim Wschodzie nie wydawa si by prawdopodobny. St~y zmartwio co prawda zwycistwo komunistycznych C~m, ale byy bezsilne w tej mierze. Strategiczne zamtereso~ame Waszyngtonu szybko ulego przesuniciu, tak aby umkn kolizji w Azji z wynurzajcym si chiskos~w~eckim ,blokiem. Znalazo to wyraz w synnym oswIadczemu sekretarza stanu, Deana Achesona, w styczniu! 1950 roku, ktry okreli strategiczne zainteresowanie USA na Dalekim Wschodzie jako pozaldowe i skoncentrowane na Japonii. Nie wymieniajc Korei, Acheson cakiem prec~~y~nie wyznaczy amerykaskie "obronne parametry" Jako bIegnce wzdu Rowu Aleuckiego do Japonii i std poprzez Wyspy Riukiu do Wysp Filipiskich". Wojna koreaska wszystko to pozmieniaa. Bezporednio jawny charakter komunistycznej agresji w rodku lata 1950 roku,

I
.,1,

l i
~
I

. '

I
.

I.'... .

ktry mg si powie jedynie w oparciu o pot~ne dosta~ sowieckiej broni - nie pozostawi prezydentowI TrumanowI wyboru. Na Dalekim Wschodzie mus~a si .zmierzy. z sytuacj, ktrej niepowodzenie rwTlaoSI~utracIe oparCIa ~ Japonii, zaczynajcej wanie leczy powojenne rany. A .taki obrt sprawy mg cakowicie usun Ameryk z Dalekiego Wschodu. Decyzja Trumana otworzya zatem drugi gwny strategiczny front amerykasko-sowieckiego Sp?ru, .tym razem na dalekowschodnich kracach euroazjatyckiego kontynentu. W trzyletniej wojnie koreaskiej Stanom ud~o si utrzyma Kore Poudniow i powikszy pole swoI~h strategicznych interesw. Rozcigay si one na Japom, Poudniow Kore, Tajwan i Filipiny. We wczesnych latach pidziesitych Stany Zjednoczone popar~y franc~~k obecno w Indochinach, a po wycofamu FranCjI niepodlege rzdy tych krajw. W latach ~idziesit~ch. i szedziesitych Waszyngton uwaa, e Jego posumcIa godz przynajmniej w tym samym stopniu w komunistyczne Chiny, co w Zwizek Sowiecki. . " Zaiste, nie co innego, tylko bardzo silna antychmska orientacja USA przyczynia si zarwno do najwikszego amerykaskiego odwrotu na przestrzeni caej zimnej wojny, jak i do najbardziej znaczcej geopolitycznej pora~ Sowietw. Jak pocztkowo przejcie si Ameryki ekspansj chisko-sowieckiego bloku na Dalekim Wschodz~e przywiodo j do poparcia wysik~, ~r~ncji w .utrz~mame kolonii w Indochinach, tak pozmeJ skonio J do bezporedniej wojny powstrzymujcej Pnocny Wietna~, uwaany mylnie za powiernictwo Chin - od .po?b?J~ Wietnamu Poudniowego. Amerykascy decydencI wIdzIeli w wojnie wietnamskiej p0w.tr~ korea~ki~~o kon~ktu. i uznali, e wymaga ona zbrojnej amerykanskieJ odpowIedzI. Paradoksalne, wojna wietnamska i okaleczya, i rwnie wzmocnia pozycj Ameryki wobec Sowietw. Mierzona jednak w kategoriach polityki zagranicznej, wywoaa nieobliczalne szkody. Powietnamski parali uniemoliwia dziaanie USA nawet w regionach o ywotnej wadze i wrcz

stawia p.~d zna~em zapytania wiarygodno amerykaskich gwarancJI bezpIeczestwa na caym wiecie. Z drugiej za strony, ~~ery~a.ska ?ks~cja na temat zatrzymania chiskiej eks~ansp (wIdzIanej Jako cz szerszego chiskosowIeckiego .pl~nu) przyczynia si do sowiecko-chiskiego rozamu, dZIaajc na korzy Stanw Zjednoczonych. ,~ozam chi~k?-s~wi.ecki narasta przez ponad dekad: od p~znych lat. pIcdzIesItych a po swoje nasilenie, cho mI~,ko~a~eJ gwatownoci, w pnych latach szescdzIesIt.y~h: ~y ~oe, ~onflikt byby i tak nieuchronny z powodu cIzkieJ rki SowIetw wobec swojego nowego ~ecz ma~ .s~bo~dynow~nego partnera, ale zaponem byy t~ Istotne rozmce mteresow. Impulsem sta s~spr zbrojny o wyspy Quemoy i Matsu w roku 1956. ChIscy komunici rozpoczli intensywny ost~za przybrze~nych wys~ bronicych wstpu z ldowych ChI? na. ~uomI?tango~.ski Tajwan. USA odpowiedziay ~rozb~ militarnej reakcJI, a to z kolei wywoao chiskie zdam~ pomocy od Sowietw, a do zaopatrzenia Chin w potencJ~ nu~earny. S~wiety odmwiy jednego i drugiego, w;wouJc meposkromIOny wybuch furii u Chiczykw, m~~wykle o~tr, cho w owym czasie nie opublikowan, ch!ns~o-~owIec.k wymian zda, wytwarzajc trwae oZIbIeme wzajemnych stosunkw. Konfront~cja,do jakiej doszo z powodu sporu o Quemoy i Matsu, a ktor USA uznay za prb si z chisko-sowieckim blokiem, s~aa si katalizatorem dezintegracji tego bloku i doprowadzia w kocu do chisko-amerykaskiego zblienia w ro~u 19:2, a nawet do znaczcej wsppracy w dziedzinie bezpI~czenstwa w latach 70-80. Tak wic w okresie powoJ~nnym cent~alna strategicznie pozycja USA na Dale~m ~ schodzIe zostaa umocniona, zapewniajc im bezpIe~zenstwo, ale rwnie przesuwajc lini geo~olity~znego frontu z krawdzi Azji ku granicy chiskosowIeckiej. Ale i Zwizek Sowiecki zyska wan geopolitycznie i geostrategicznie pozycj: Wietnam. Konflikt midzy Moskw a Pekinem przyspieszy ich wspzawodnictwo o

kontrol nad komunistycznym Hanoi. Geograficzne ssiedztwo i pynce std histo~czn~ dowiad~zeni~ pracoway na niekorzy Chin. Chmy me mogy SI !ez mierzy z Sowietami w dziedzinie dostaw wojennych, WIC prosowiecka orientacja z atwoci wzia '!' H~noi gr. ~ w rezultacie Zwizek Sowiecki okry Chmy, mtensyfikuJc chiskie resentymenty, ju i tak silne z powodu sowieckiego panowania w Mongolii. Poprzez Wietnam Moskwa uzyskaa rwnie dwigni do podwaenia Stanw Zjednoczonych. Jej strategiczne bazy w wieo pocznym Wietnamie mogy stawi czoa amerykaskiej dominacji na morzu i w powietrzu na newralgicznej trasie .~Cieniny Malakk~ (~rzez ktr pynie 65% ropy dla JaponII), a w.szerszym UJ~I~:.w terenie rozcignitym wok WIetnamu, Filipm, poudniowych Chin i i~donezyjskiego ~or~eo-~alezji. Polityczne i ekonomIczne WIZY kraJamI, ktore Ameryka z chronia na dalekowschodnim froncie, stay si wic tak wane, jak Wsplnota Atlantycka. Spektakularne gospodarcze dokonania Japonii, Poudniowej Korei i pastw

.... i.....A.; ..: c ;.,. ..

Morska arteria ycia Japonii

. k:::'trv~
,a,Sowieckie

bazy morskie

...

et

ASEAN-u oraz ewolucja dokonana w basenie Wsplnoty Pacyfiku doprowadziy ao stosunkw ekonomicznych, ktre w dziedzinie handlu przecigny te znad Atlantyku. Prawd mwic, jest to region najszybszego na wiecie wzrostu gospodarczego, co potguje jego polityczne i strategiczne z~acze~ie oraz ~zy ze St:mami. Z sowieckiego punktu WIdzema rozdarcIe tych WIZW jest rwnie wane, co rozdzielenie Zachodniej Europy od USA. ~ c~ jeszcze waniejsze, trjstronne stosunki midzy krajamI Basenu Pacyfiku, Ameryk Pnocn i Zachodni Europ stay si podstaw dla nowego, nie e';U"0pocentrycznego systemu, gwarantowanego przez Stany Zjednoczone. Wsppraca midzy tymi trzema gospodarczo ywotnymi a politycznie demokratycznymi regionami przyczynia si do utrzymania midzynarodowej stabilizacji i rozwoju Trzeciego wiata. Ani na Dalekim Wschodzie, ani te na Dalekim Zachodzie nic nie byo w stanie naruszy tego wza, a ju najmniej sowieckie prby. ~~e~i gwny strate~czny front pojawi si znacznie p~mej . - na poudmowym zachodzie. Przez prawie WIerWIecze, o wycofaniu si Sowietw z Iranu w roku p 1946 i po ogoszeniu Doktryny Trumana w roku 1947 te.reny na poudnie od Zwizku Sowieckiego nie obrodzi; WIkszym amerykasko-sowieckim konfliktem. Sowiety nie prze~oczyy linii.biegn.cej od pnocno-wschodniej granicy TurcJI, pnocnej gramcy Iranu a po pnocno-zachodnie krace Pakistanu. Afganistan by klasycznie buforowym pastwem, ktre graniczc z Chinami blokowao Pakistan przed bezporednim wystawieniem go na Zwizek Sowiecki. Tu~cja, .Ir~n ~ w mn.iejszym stopniu Pakistan, byy polityczme .1 wOjskowo ?lisko ~wizane ze Stanami, podczas gdy . brytyjska flota l lotmctwo strzego bezporednio bezpIeczestwa Zachodu w Zatoce Perskiej. . Spoko~na .drzemka skoczya si w roku] 970. Brytyjskie wycof~uue SI ~ obszarw "na wschd od Suezu" w drugiej poow~e.szstej dekady stworzyo prni w rejonie Zatoki Perskiej. W~zyngton stara si j zapeni, umacniajc dwa filary bezpIeczestwa: Arabi Saudyjsk i Iran.

Przedsiwzicie to, chocia z mIejSCa oprotestowane w obrbie samego Bliskiego Wschodu przez dwa wspomagane przez Sowiety rewolucyjne reymy, I.rak i Syri - d~iaao t~k dugo, jak dugo jego sygnatarIusze, Iran I ArabIa Saudyjska, byy wewntrznie stabilne. Kiedy proamerykaski rzd w Iranie upad w roku 1978, porozumienie rozchwiao si i przestao dziaa. Wczeniejszy od "abdykacji" w Iranie by sowiecki postp na obrzeach tego regionu. Moskwa, nie wac s~ jeszcze stawi czoa Stanom wprost przez p~ze~ocze~I~ poudniowej linii, okrya j przez ustanoWIeme swoJeJ polityczno-militarnej obecnoci w So~alii i w P?udnio~.m Jemenie, a nastpnie, podporzdkowujc Somali bardZIej Z punktu wojskowego ambitnej, plac~wce, w Eti,opii i rozmieszczajc tam cae swoJe dZIedzIctwo militarne wycofane z Kuby. W ten sposb klienci Sowiet~w siedli okrakiem nad wejciami do Morza Czerwonego I Kanau Sueskiego. Z kocem lat siedemdziesitych USA stany w obliczu konfrontacji na krawdzi Morza Arabskiego. Niebezpieczniejszy strategicznie by upadek popieranego przez Stany rzdu w Iranie, unicestwiajc amerykaskie wysiki promowania Iranu na gwne lokalne mocarstwo, na gwne oparcie poudniowego pasa bezpieczestwa. Nie ulega wtpliwoci, e to upadek Iranu da Sowietom woln rk w dziaaniach przeciw Afganistanowi. Naturalny bufor przeszed w midzyczasie cztery powane polityczne wstrzsy: zamach antymonarchistyczny w roku 1973, ~o ktrym przejli wadz komunici w roku 1978, a nastpme wewntrzna komunistyczna rozgrywka doprowadzia do powstania reymu bardziej radykalnego w roku 1979, a wszystko to razem wytworzyo szerok opozycj, od nacjonalistycznej po radykalnie religijn wyraan przez islamskich fundamentalistw, aby w grudniu 1979 da mono wykorzystania sytuacji Sowietom, ktre po prostu wkroczyy do Afganistanu. Po raz pierwszy od zaryso~ani~ si amerykasko-sowieckiego konfliktu Zwizek SOWIecki przekroczy lini ustanowion jako rezultat drugiej. wojny wiatowej.

W t~n sposb powsta trzeci front. USA odpowiedziay 23 styczma 1980 roku, oficjalnie uznajc rejon Zatoki Perskiej jako "substytut" Doktryny Trumana. W sowach prezydenta Cartera (odtd nazywano jego owiadczenie Doktryn ~~era) ?rzmiao t~ tak: "Kade usiowanie podjte przez Jakiekolwiek obce siy wojskowe w celu przejcia kontroli nad regionem Zatoki Perskiej bdzie uznane jako napa na ywotne interesy Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, i napa ta bdzie natychmiast odparta wszystkimi rodkami, jakie bd potrzebne, cznie z ~yciem s~ zbr?jnych". W ten sposb USA zaangaoway Si bezposredmo, szybko rozszerzajc obszar swoich si pow.ietrznych i morskich i zwikszajc militarn pomoc dla Pakistan~, co byo potwierdzeniem amerykaskich ~ara.ncJI z roku 1959 ochrony tego kraju przed sowieck mwazJ Posunicie to wcigao rwnie USA w afgaski ruch oporu przeciw sowieckiej okupacji. Amerykaskie zaangaowanie opierao si na strategicznej prz~sa~ce, e j~ki.e by nie byy subiektywne motywy SOWieckiego zajcia Afganistanu, jego obiektywne konsekw~ncje stanowiy powan grob dla tego regionu i pro~ad~iy do sowieckiej dominacji tame. Co wicej, SOWieckie przerwanie trzeciego frontu mogo przynie po~an~ implikacje w stosunku do dwu pozostaych. Sukces SOWiecki na froncie zachodnioeuropejskim bd d~ekowschodnim mg bowiem naruszy cay midzynarodowy system, ale i to nie odebraoby Stanom zdolnoci obronnych. Jednake sowieckie zwycistwo na trzecim gwnym froncie automatycznie dawaoby Sowietom potn dwigni w rywalizacji ze Stanami na dwu po~ostaych. Albowiem jest prawd - mimo nasycenia Wiatowych rynkw rop w poowie smej dekady _ e kraje Zatoki Perskiej dostarczajce 56% tego surowca pozostan w krgu ywotnego zainteresowania Zachodu. Biorc pod u~ag zaleno Zachodniej Europy i Japonii od bliskowschodniej ropy, sowieckie panowanie nad tym rejonem postawioby je w korzystnej pozycji szantaowej, tak w stosunku do Zachodniej Europy, jak i Dalekiego

Wschodu. ,. ka aliz . Ta strategicznie decydujca a jednoczesme t uJ~ natura rzeczy trzeciego frontu wymagaa od ~meIj. zaangaowania mimo licznych niekorzystnych okolicznoscI, poniewa bardziej ni dwa p~zostae .~ronty oferow~ .on mao moliwoci obronnych I POZYCJIodsko~u. Jesliby sowiecka okupacja Afganistanu o~azaa Si trwa~, polityczna destabilizacja Pakistanu I ~ranu sta~by Si atwiejsza a moskiewskie apetyty, tak Jasno wyrazone --:' kocu roku 1940, zostayby spenione. Naw~t. gdyby m~ wchodzia w gr obrona interesw ~achodmeJ. Europy, l .. poparCIa J aponu, Ameryka musiaaby si podjbili' .. T rzdow . . k . niedemokratycznych i o wtpliwej sta za~JI. a WIC ochrona Zatoki Perskiej nakazywaa. wspar~Ie dla Iranu. Rzd iraski, jakkolwiek nieubagame wrogi wobec ~SA, rwnoway te uczucia religijnym wstrtem wobec ZWlzk~ Sowieckiego. Wszystko to razem z~ksz~o w ~alszeJ perspektywie widoki ~a s~wiec~ s.ukces .1 czynio trzeCI front najbardziej pynnym l najbardZiej narazonym. Kraje geopolitycznie osiowe

Polityczne wyjcie ze sporu na tych trzech frontach. zaley od tego, kto zyska lub utrzyma kontrol ~ad kilko~a kluczowymi krajami, ktre stay. si .geopo~tycz~ OSi swoich regionw. Kraj osio~ to .taki Ia:aJ,.kt?ry Je~t me tylko sam w sobie wany, ale rwme Jest w Ja~ms se.nsI~ podat,ny do zagarnicia. Znaczeni~ osio~eg? ~aJ~ m?ze SI brac ~ jego geopolitycznej POZYCJI promlemuJceJ. politycznrm b.dz ekonomicznym wpywem na cay. region,. bdz tez .z pooenia geostrategicznego, co cZY~1g? w~znym w senSIe wojskowym. Inne kraje mog byc .row~Ie, ~bo nawet bardziej wane, ale ich mocne zakotwI~zeme w Jednym lub drugim systemie nie czyni z nich kat~zat?ra sporu. . Takimi osiowymi krajami s Polska l N.Iem~~ ~a fronCIe dalekozachodnim' Poudniowa Korea l Filipmy .- na dalekowschodnim'; i albo Iran, albo kombinacja Afga~Istanu z Pakistanem - na poudniowym zachodzie. Panowame nad

Polsk jest dla Sowietw kluczem do kontrolowania Europy Wschodniej, a podporzdkowanie sobie, lub przecignicie na swoj stron Niemiec Zachodnich mogoby przechyli rwnowag w Europie na korzy Rosji. Dominacja sowiecka nad Poudniow Kore i Filipinami okryaby Chiny, bezporednio zagraajc bezpieczestwu Japonii poprzez Kore, i potencjalnie, od strony Filipin, odsaniajc j od morza. Sowiecka dominacja, czy to nad Iranem, czy nad Afganistanem bd Pakistanem, dawaaby Moskwie kontrol nad wejciem do Zatoki Perskiej i obecno na Oceanie Indyjskim, skd mogaby si wysun w kierunku czuych miejsc na poudnio-zachodzie i poudnio-wschodzie. I odwrotnie, odmowa przyznania Sowietom Niemiec Zachodnich zapewnia trwa suwerenno Europie Zachodniej, a zmniejszenie moskiewskiej kontroli nad Polsk jest rwnoznaczne z osabieniem jej panowania w Europie Wschodniej. Dostp do Poudniowej Korei i Filipin umoliwia Stanom Zjednoczonym utrzymanie ich polityczno-wojskowej obecnoci na dalekowschodnim kracu eurazjatyckiego ldu, osaniajc Japoni i uzyskujc szerokie wejcie do Chin. Odmowa przyznania Sowietom Afganistanu i Pakistanu uniemoliwiaby Moskwie wypenienie jej dalekosinych strategicznych celw "na poudnie od Batumi i Baku" i w ten sposb ochronnie izolowaaby Zatok Persk i Bliski Wschd od wojskowopolitycznego ssiedztwa Rosji. Jako si rzeko, dla Moskwy panowanie nad Polsk ma ywotne znaczenie w panowaniu nad Europ W schodni. Istotnie, okupacja Polski bya od 250 lat celem Rosji, po raz pierwszy spenionym pod koniec XVIII wieku po dugim sporze. Punkt zwrotny konfiktu mia miejsce przed trzystu laty, w roku 1667, kiedy to na mocy Rozejmu Andruszowskiego Polska praktycznie przyznawaa Ukrain Rosji. To brzemienne w skutki wydarzenie znaczyo wysuwanie si na czoo Moskwy przed swojego pierwszego dotd sowiaskiego rywala - polsko-litewsko-biaorusk wsplnot. Majc Ukrain podbit, ekspansja carskiego imperium nabraa przyspieszenia, podporzdkowujc sobie

Polsk pod koniec XVIII wieku. Odtd kady rosyjski rzd domaga si decydowania o polskim losie. Nastawienie to doszo do gosu podczas I wojny wiatowej, kiedy to carski minister spraw zagranicznych, Sergiusz Sazanow, uywa wobec koalicji niemal identycznej argumentacji, jak w II wojnie zastosowa Mootow wobec anglosaskich liderw. Kontrola nad Polsk bya przedstawiana jako gwna gwarancja rosyjskiego bezpieczestwa i jako wewntrzna sprawa Rosji nie podlegajca negocjacjom z Zachodem. Terytorialne roszczenia Rosji po pierwszej i drugiej wojnie wiatowej byy zadziwiajco podobne; Polska ma by przesunita na zachd kosztem Niemiec, w ten sposb poddana staej zalenoci od Rosji nastawionej antyniemiecko; kontrola nad Polsk ma decydujce znaczenie w sprawach niemieckich. Przywdcy sowieccy byli szczeglnie czuli na temat swojej poraki w 1920 roku, kiedy to nowo powstae pastwo polskie pozbawio Armi Czerwon wstpu do Niemiec ogarnitych rewolucyjnym wrzeniem. Geostrategiczne znaczenie Polski wykracza poza fakt, e ley ona na drodze do Niemiec. Moskwie potrzebne jest panowanie nad Polsk rwnie i dlatego, e uatwia to kontrol nad Czechosowacj i Wgrami i izoluje od zachodnich wpyww nierosyjskie narody. Zwizku Sowieckiego. Bardziej autonomiczna Polska nieuchronnie rozerwaaby kontrol nad Litw i Ukrain. Religijne i historyczne wizy z tymi krajami ma Polska gboko zakorzenione, i Polska wolna od moskiewskiej kontroli mogaby w pewnym sensie galwanizowa secesjonistyczne denia narodowe ze szkod dla wielkorosyjskiego mocarstwa. Ponadto, historia Polski po drugiej wojnie wiatowej wskazuje jasno, e panujcemu z rki sowieckiej reymowi brakuje spoecznego poparcia; ruch Solidarnoci z przeomu lat 70/80 objawi ywotno religijnej i narodowej tosamoci Polakw. 37-milionowa Polska jest najwikszym krajem Wschodniej Europy pod panowaniem sowieckim, a jej siy zbrojne stanowi najwiksz niesowieck armi Ukadu Warszawskiego. Ta pozycja

8,

d\

\./
//

...

Perspektywa strategiczna Moskwy na pastwa osiowe pierwszego frontu

kosztuje Moskw duo, ale jeszcze kosztowniejsze byoby jej poniechanie. Tak wic majc Polsk w rku, mona by wej w dugodystansowe wspzawodnictwo o Niemcy, a wynik tego wspzawodnictwa miaby decydujce znaczenie dla suwerennoci Zachodniej Europy sprzymierzonej ze Stanami. Po drugiej wojnie wiatowej Zwizek Sowiecki uzyska kontrol nad Polsk i jedn trzeci Niemiec, tworzc z niej Niemieck Republik Demokratyczn. Ustawio to Sowiety w pozycji wspzawodnika o reszt Niemiec, w midzyczasie ukonstytuowanych jako niepodlegy kraj, Republika Federalna Niemiec. Z populacj 62-milionow, dochodem narodowym liczcym okoo 698 miliardw dolarw w roku 1983, RFN staa si najsilniejszym czonkiem zachodnioeuropejskiej wsplnoty i take najwikszym europejskim uczestnikiem NATO. Polityczna orientacja Niemiec Zachodnich, nie mwic o ich formalnych wizach, ma zatem ogromne znaczenie dla wojskowo-politycznej rwnowagi w Europie. Bardziej neutralna RFN, ktra jest czonkiem NATO i EWG, mogaby osabi zwarto zachodniego sojuszu. Dziaajc w tym kierunku, Sowiety uywaj jako przynty NRD, wobec ktrych Niemcy Zachodnie maj zrozumiae braterskie uczucia. Niebezpieczestwo polega na tym, e jeli Moskwie uda si je zwabi na ten haczyk, moe on posuy pniej jako lewar w podkopaniu politycznej jednoci Sojuszu Atlantyckiego. Zarwno historia, jak i geografia odgrywaj tu znaczn rol. Po stronie niemieckiej i;tnieje tradycja prorosyjskiej orientacji, szczeglnie silna w Prusach. Bezporednie sowieckie panowanie nad 17 milionami Niemcw umocnio opini w caych Niemczech, e Niemcy musz by uczuleni na stanowisko Moskwy. Historycznie rzecz biorc niemiecka finansjera i przemys zawsze wspieray rozwj rosyjskiej gospodarki i te powizania s stale ywe. RFN jest najwikszym ekonomicznym partnerem Sowietw na Zachodzie, a zachodnioniemieckie dostawy do Wschodnich Niemiec zwikszaj znaczenie Bonn na tamtejszym gruncie.

Perspektywa strategiczna Moskwy na pastwa osiowe drugiego frontu

''''

.~\
!. \.

MONGOLIA"" ........
\:, 0'-

.\...../ .......,
.~_ ~.. ;_..~ ,

(" .. ' ......... t AFGANISTAN ~./

.....,~ ...

,"".J .

Patrzc od strony Rosji: od czasw Katarzyny Wielkiej jej zagraniczna polityka koncentrowaa si na Niemczech. Rosjanie podziwiali niemieck wydajno i skuteczno i marzyli o bliskiej wsppracy. Taka "wsppraca" istniaa przy podziale Polski, a zjednoczenie Niemiec za Bismarcka cieszyo si poparciem Rosji. We wczesnej erze bolszewickiej sowieckich liderw opanowaa obsesja zwizana z nadziej, e ich rewolucja poda sobie rce z niemieck. W bardziej geopolitycznej wizji Stalina sowiecka obecno w Niemczech bya wstpnym warunkiem niedopuszczenia do wyonienia si jakiegokolwiek rywala w Europie. Tak wic w okresie powojennym soczewk polityki sowieckiej w Europie stay si Niemcy postrzegane przez Sowietw jako klucz do rozstrzygnicia kwestii, ktre z dwu wiatowych mocarstw zapanuje nad zachodnim kracem gwnej ldowej czci wiata. Na Dalekim Wschodzie zasadnicz przeszkod sowieckiej dominacji s stosunki USA z Japoni i Chinami. Tutaj ~ajami osiowymi stay si Korea Poudniowa i Filipiny. Zadne z nich samo z siebie nie przedstawia tego znaczenia i ywotnoci co Niemcy Zachodnie, ale oba s wane ze wzgldu na bezpieczestwo Japonii i Chin jako gwne przyczki USA na dalekim wschodzie Eurazji. Kade z nich jest wyjtkowo podatne na wydarzenia polityczne: Poudniowa Korea . na atak wojskowy, \a Filipiny . na wewntrzne przewroty mogce zmieni midzynarodowe ukady tego kraju. Wojskowa obecno USA w Poudniowej Korei cho nie tak dua w porwnaniu z ich zwizkami w Zachodniej Europie - stanowi najwaniejszy amerykaski bastion na Dalekim Wschodzie. Takie rozmieszczenie si bierze si z przewiadczenia, e bezpieczestwo Korei jest bezpieczestwem Japonii. Opinia ta wyraa rwnie amerykaskie zdecydowanie uniknicia powtrki dwuznacznej sytuacji stworzonej owiadczeniem Deana Achesona w roku 1950 wyczajcym Poudniow Kore z amerykaskiego "parametru obronnego." Z sowieckiego punktu widzenia, przejcie Poudniowej Korei przez

Pnocn odmienioby strategiczn sytuacj na Dalekim Wschodzie. Otworzyoby basen Morza Wschodniochiskiego dla floty sowieckiej, wymanewrowaoby USA z ldu, wystawioby wszystkie gwne wyspy japoskie na wojskowe zagroenie i okryoby pnocno-wschodni przemysowy okrg Chin. Zdobycze te wyeliminowayby te rosnce ideowo-narodowe wyzwanie, jakie Korea Poudniowa rzuca Korei Pnocnej. Poudniowa Korea zademonstrowaa godn uwagi zdolno utrzymania ekonomicznego wzrostu. Jej dochd narodowy przewyszy 66 miliardw dolarw w roku 1983, podnoszc dochd na gow ludnoci do okoo 1700 dolarw. Dokonania ekonomiczne Pnocnej Korei - ndzne 20 miliardw dolarw z dochodem na gow ludnoci poniej tysica dolarw - uwypuklaj rnic. Ekonomiczny sukces Seulu nie tylko wzmocni jego pozycj wobec Korei Pnocnej, ale take powikszy koszty si zbrojnych potrzebnych do zmierzenia si z Poudniem. Wziwszy pod uwag stop wzrostu dochodu narodowego, pod koniec stulecia, aby utrzyma parytet wydatkw na zbrojenia z Poudniem, Korea Pnocna bdzie musiaa przeznaczy na ten cel szeciokrotnie wiksz cz swego dochodu narodowego ni Korea Poudniowa. Zatem Pnocna Korea musi oczekiwa wzmoonej pomocy gospodarczej od Zwizku Sowieokiego, a gdyby ten jej poskpi, ryzykowaby zwikszenie rywalizacji z Chinami o przywdztwo w Phenianie. Sukces ekonomiczny Korei Poudniowej niesie z sob konsekwencje natury polityczno-ideologicznej. Koreaski nacjonalizm nie przywyk jeszcze do arbitralnego podziau kraju. Uwaa si go za niesprawiedliwo historii. (Koreaczycy nie s przygotowani na podzia kraju, jak byli Niemcy, przynajmniej na pocztku, akceptujc go jako historyczn kar za rozptanie wojny). Rywalizacja midzy dwoma pastwami w Korei koncentruje si na rozstrzygniciu, ktre z nich, Pnoc czy Poudnie, ma lepszy powd do przeprowadzenia zjednoczenia. Jest ono stale ywotn kwesti. Gospodarczo kwitnca i spoecznie

ncca Korea Poudniowa spycha Pnoc do defensywy. P~enian ma niewtpliwie wiadomo, e w razie wikszego mIdzy.narodowego krachu, ktry chwilowo sparaliowaby komumstyczne Chiny i Zwizek Sowiecki, mogyby si otworzy drzwi do zjednoczenia na warunkach nie komunistycznych. Ta wiadomo jest' poywk stosunkw Pnocnej Korei z Sowietami, intensyfikujc zainteresowanie Sowietw tak Kore, jaka by im odpowiadaa. . I~nym. osiowym krajem Dalekiego Wschodu s Filipiny silme ZWizane ze Stanami. Ich newralgiczno bierze si z niestabilnej polityki. Na Filipinach ulokowane s morskie i lotnicze bazy USA: Subic Bay i Clark Field, obsugiwane przez oko? pitnastotysiczn zaog. Ich znaczenie polega na ochrome korytarza wiodcego z Oceanu Indyjskiego na P~~y.fik. Str~tegiczna waga obecnoci amerykaskiej na Filipmach zmtensyfikowaa si na skutek rozbudowy powietrzno-morskiej obecnoci Sowietw w Wietnamie. Dostp Sowietw do bazy morskiej w Cam Ranh Bay daje mono ich okrtom spdzania o 75% czasu wicej w morzu, ni gdy stacjonoway w odlegym Wadywostoku. Rozmieszczenie sowieckich si powietrznych w Cam Ranh Bay i w bazie lotniczej w Danang wywouje znaczny okrajcy nacisk na rozcignity dalekowschodni front. Wyspy Filipiskie zamieszkane przez 53-milionow ludno przedstawiaj polityczno-kulturaln anomali na Dalekim Wschodzie. Malajowie z pochodzenia, z siln domieszk iberyjsk wytworzon poprzez 380 lat kolonialnych rzdw Hiszpanw i tylko czciowo zabarwion wpywami amerykaskimi podczas ich panowania trwajcego p wieku - Filipiczycy w swoim politycznym i kultu~a1nym yciu podobni s do mieszkacw krajw Ameryki Srodkowej, z t mieszank iberyjskiej ktlltury' z amerykask obecnoci. W odrnieniu od krajw azjatyckich, 90% Filipiczykw to chrzecijanie, z ~trych z kolei 90% to katolicy. Stosunki z USA s i bliskie, I pene ambiwalencji. Wpyw amerykaski jest silny w o~wiacie, w biznesie i w wojsku. Ale jest tam rwnie mech na wspomnienie niegdysiejszego amerykaskiego

zduszenia filipiskich aspiracji do niepodlegoci. Amerykaskie demokratyczne instytucje trudno adaptuj si na Filipinach, gwnie z powodu kracowych rnic w podziale majtku spoecznego i pyncej std masowej ndzy. Rezultatem takiego stanu rzeczy s cige zamieszki od chwili otrzymania przez Filipiny niepodlegoci w roku 1945, a rosnce spoeczne niezadowolenie tworzy grunt do rewolucyjnego wrzenia. Ostatnie lata byy wiadkami dwu wydarze: upadku osobistej dyktatury prezydenta Ferdynanda Marcosa i powstania dowodzonej przez komunistw Nowej Armii Ludowej (NPA), ktra doprowadzia do niesychanych rewolucyjnych gwatownoci. Zwizek Sowiecki zdaje si by tego niepomny . Kiedy Chiny obciy swoje poparcie dla NPA w roku 1975, Moskwa poczynia kroki, eby zastpi Pekin. Agenci zbiegli z KGB przywiadczyli, e Zwizek Sowiecki nie tylko obj kontrol nad strategicznymi posuniciami NPA, ale rwnie zacz im pomaga finansowo, i zapewne w uzbrojeniu. Jeden transport pyncy przez Poudniowy Jemen ze Wschodniej Europy zosta zreszt przejty. Kraj jest "porowaty". Jego siedem tysicy wysp rozpostartych na archipelagu o dugoci tysica stu mil sprzyja tworzeniu si rewolucyjnych baz, atwo drog morsk wspomaganych z Wietnamu. Dugotrwaa niestabilno Filipin staje si zagroeniem. Ponadto, mona oczekiwa, e nacjonalistyczno-radykalna reakcja na wczeniejsz zaleno od USA moe si wyrazi chci zmuszenia Stanw do wycofania swoich baz z Filipin. Mogoby to by sygnaem do amerykaskiego odwrotu, tak politycznego, jak i militarnego. Filipiny dowiadczaj eksperymentu zaszczepionej demokracji i jej niepowodzenie odbioby si le na caym systemie demokratycznym. Ale gorsze byyby strategiczne konsekwencje, zwaszcza gdyby w momencie amerykaskiej poraki Sowiety rozszerzyy swoje wpywy poprzez Wietnam na Archipelag Filipiski. Wwczas poudniowo-wschodnia Azja mogaby si znale w wojskowym zasigu Sowietw, a gwny morski japoski szlak handlowy przebiegaby przez stref kontrolowan

przez flot sowieck. Do ~zeci~j g~py kraj~ osiowych naley tak Iran, jak ~fgamst.an l. Pakista~. Kraje te dowiadczaj wewntrznych mepokoJw l s na me podatne. S nawet bardziej ni inne naraone na sowieck penetracj - a std na inspirowane przez ~oskw z~mi~szki - poniewa terytorialnie ssiaduj z ZSRR l Z tery tonamI okupowanymi przez Sowiety. Sowieckie ambicje odnonie Iranu, jak zostao ju powiedziane, s tak klarowne, jak i historycznie trwae. Ju w roku 1908 Moskwa uzyskaa, dziki ukadowi angielsko-rosyjskiemu, sfer~ wpyw?w nad p~ow Iranu, a w roku 1921 nowy SOWIecki rezym ogosi na mocy ustanowionego ukadu praw~. do ingerowania w sprawy Iranu. Z prawie 40-milionowego Iranu jedna trzecia ludnoci nie jest pochodzenia perskiego, a Sowieci niejednokrotnie usiowali wykorzysta wrogo Kurdw i Azerbejdanw wobec Teheranu. Moskwa cakiem susznie uznaa upadek szacha w roku 1979 za cakowit porak USA i za niebywa okazj dla siebie. Reym Chomeiniego zawid te nadzieje. Szybko okreli S~wiety jako sz~tana prawie tak zego jak Stany Zjednoczone. SOWIety te musiay poniecha nadziei, e upadek szacha spowoduje radykalne przesunicie na lewo i da wadz prosowieckiej partii Tudeh (lekko zakamuflowany komunistyczny ruch). Istotnie, reym Chomeiniego zgnit Tudeh brutalniej, ni czyni to szach, i wspomg antysowieckich mudahedinw w Afganistanie. Zatem nadzieje Sowietw na Iran zawiody przypuszczalnie do czasu, gdy po Chomeinim znw rozgorzeje tam walka o wadz. A wwczas albo wykorzystaj oni niepokoje wrd mniejszoci, aby rozczonkowa Iran, albo te porw si na poparcie centralnej wadzy w Iranie z moliwoci rozmieszczenia tam swoich si zbrojnych poprzez desant na Teheran i wkroczenie piechoty na pnoc. USA stanyby wwczas wobec niesychanie trudnej decyzji, jak na to odpowiedzie. W gr wchodziby kraj bogaty w rop, kontrolujcy poow Zatoki Perskiej i ssiadujcy z cigiem pastw niestabilnych politycznie i stosunkowo sabych wojskowo. Geopolitycznie

Perspektywa strategiczna Moskwy na pastwa osiowe trzeciego frontu

". o
kilometry o

cp

.............

",

\.
i .

()

patrzc, nagroda pynca z sukcesu byaby tu kolosalna. Sowiecki sukces w Iranie byby nieporwnanie waniejszy od tego, na co mog Sowiety liczy w Afganistanie czy Pakistanie. Ale przechwycenie kontroli nad oboma tymi krajami jednoczenie miaoby geopolityczne konsekwencje tej samej wagi. Dawaoby Sowietom szeroki dostp do Oceanu Indyjskiego, ale co waniejsze, dawaoby punkt wyjcia do rozwinicia szerszych politycznych wpyww wzdu brzegw Morza Arabskiego i Oceanu Indyjskiego. Konsolidacja sowieckiego frontu w Afganistanie poddaaby Iran i Pakistan ogromnemu naciskowi, a permanentna wadza Sowietw na tym terenie wytworzyaby niesychane napicie w samym Pakistanie. Kraj ten, zwizany z USA i z Chinami przez popieranie afgaskiego ruchu oporu przeciw sowieckiej okupacji, czu si od dawna zagroony terytorialnymi ambicjami Indii. Przeduajca si sowiecka obecno na pnocno-zachodniej granicy Pakistanu, a na wschodzie - zagroenie ze strony Indii, ustawioby Pakistan z jego 93-milionow ludnoci w strategicznych kleszczach. Sytuacja ta stworzyaby bardzo trudny problem bezpieczestwa, wywoujc wewntrzne napicie. W tych warunkach niechtne poddanie si dominacji Moskwy w tym rejonie wiata moe sta si jedyn drog uniknicia wewntrznego podziau, podjudzanego wiadomie przez Zwizek Sowiecki, zwaszcza wrd mniejszoci etnicznych. Zasadnicza reorientacja Iranu lub Pakistanu umieszczajca jeden lub oba te kraje w orbicie Moskwy, znaczyaby dla Sowietw wicej ni terytorialny sukces oraz przeamanie i rozerwanie trzeciego gwnego frontu. Przysze skutki takiej reorientacji - pocztkowo odczuwane jedynie porednio - zaczyby promieniowa poza Zatok Persk. Naruszyyby delikatne stosunki Zachodniej Europy i Dalekiego Wschodu z Sowietami z powodu znaczenia regionu Zatoki Perskiej dla gospodarczej ywotnoci tych dwch wysoce uprzemysowionych stref. W tym wanie sensie naley rozumie katalizacyjne znaczenie osiowych krajw trzeciego strategicznego frontu, znaczenie wykraczajce daleko poza ich wasny region.

Zwyko si rozpatrywa sowieck strategi w kategoriach ofensywy i defensywy. Defensywa polegaaby na przeciwstawieniu si politycznemu i wojskowemu okreniu przez USA i ich sojusznikw. Najwikszym powodem obaw Moskwy jest zjednoczona Zachodnia Europa, wojskowo i politycznie odnowiona, powizana ze Stanami i wywierajca magnetyczny wpyw na kraje Europy Wschodniej. Rwnie bliskie amerykasko-japosko-chiskie koneksje mog sprawi, e Japonia i Chiny stan si zdolne do silnego parcia na stosunkowo puste przestrzenie sowieckiej Syberii. Aby to si nie stao, nie wystarczy jednak przyj tylko pozycj obronn. Aeby wykluczy moliwo takiego okrenia, Sowiety musz podway stosunki obu kracw kontynentu euroazjatyckiego z Ameryk. A to z kolei moe przechyli wiatow rwnowag na sowieck korzy. Jak wic wida, defensywnych i ofensywnych elementw strategii nie da si odseparowa. Zatem debata, czy Sowieci s przede wszystkim niepewni (czytaj: defensywni), czy agresywni (czytaj: ofensywni), jest bez znaczenia. W kontekcie sowieckiej geostrategii obie te motywacje prowadz do tego samego celu. I wicej, Rosjanie s w tej strategii tyle uparci, co cierpliwi. Nie ma owego "poczucia natychmiastowoci" w zachowaniach Moskwy. Poruszaj si rac~ej krok za krokiem, poprzez stopniow ekspansj, obliczon na wyczerpanie przeciwnika, skrztnie konsolidujc zdobycze i nieustannie prbujc, gdzie by mona co uszczkn. Przestrze i gbia daje Rosjanom poczucie pewnoci, jakiej brakowao innym mocarstwom ldowym, np. Niemcom. Ponadto, w oczach przywdcw Kremla, Zwizek Sowiecki ma dogodniejsz pozycj w sporze o Eurazj. W sowach dwu sowieckich strategw zacytowanych przez Richarda Pipesa w jego Suroival Is Not Enough brzmi to tak: "<?b~z socjalistyczny ma przewag nad imperialistycznym dZIki swemu terytorium i zaludnieniu. Od zachodniej granicy NRD i Czechosowacji a do Pacyfiku tworzy

jednolity masyw. Tymczasem kraje bloku imperialistycznego skadaj si z acucha pastw zajmujcych wski skrawek wybrzea Europy i Azji, podczas gdy ich gwna ekonomiczna baza - USA - ley za oceanem. A zatem ich linie komunikacyjne s niesychanie rozcignite i odkryte. W czasie wojny linie te mog by atwo przerwane przez pociski nuklearne". Wzmianka o wojnie nuklearnej nie musi wszake oznacza, e bitwa o Eurazj rozstrzygnie si przy pomocy bezporedniego uycia siy zbrojnej. Potencja militarny jest postrzegany przez przywdcw sowieckich jako zaplecze posuni politycznych, przynajmniej do chwili, w ktrej margines przewagi wojskowej stanie si taki, e bezporednie uycie siy lub groba jej uycia stan si stosunkowo bezpieczne i skuteczne. Dychotomia "defensywy" i "ofensywy" nie jest jedynym mylcym frazesem szeroko uywanym w sporach zachodnich na temat sowieckiej polityki. Mylca jest take czsto uprawiana spekulacja na temat wewntrznych debat, ktre jakoby maj mie miejsce w Moskwie midzy tymi, ktrzy jakoby broni koncepcji szerokiego przystosowania si do wspycia ze Stanami Zjednoczonymi ("strategia kondominium"), a tymi, ktrzy chc odcign Zachodni Europ i Daleki Wschd od Stanw ("strategia rozbicia"). W gruncie rzeczy, adna z tych koncepcji nie jest odrbn strategi, tylko rnym ujciem taktycznym tej samej strategicznej dnoci. "Strategia kondominium" nie moe bra sobie za cel uwiecznienia status quo w Eurazji, chocia moe by to tak przedstawiane. Ma raczej na celu amerykasko-sowieck umow o stopniowym zmniejszaniu wpyww USA, umow wzmacnian niechci Zachodniej Europy wobec takiego zblienia supermocarstw, ktre zachodni Europejczycy widz jako co, co si odbywa poza ich plecami i ich kosztem. Kadorazowy amerykasko-sowiecki flirt wywouje w Europie takie obawy, wytwarzajc nie tylko ich niech, ale i neutralistyczn reakcj. "Strategia rozbicia" ma ten sam cel co "strategia

kondominium", a jedyn rnic jest ta, e mwi o tym otwarcie. Operuje si tu argumentem, e interesy Europy czy Japonii a USA s nieprzystawalne, e zwizek z USA prowadzi tylko do zagroenia bezpieczestwa tych krajw. Moskwa wysuwa jedn lub drug taktyk w zalenoci od momentu, a czasem wysuwa je jednoczenie - bo te ich strategiczne cele s identyczne. W pogoni za tymi celami, sprowadzajcymi si do wyrzucenia USA z obrzey Eurazji, polityka sowiecka na kadym z frontw stanowi mieszank dyplomacji, wojskowego nacisku, propagandy i wywrotowoci. Lecz formua wobec kadego z frontw jest rna. Na froncie zachodnim Sowieci uywaj ostatnio dyplomacji i propagandy podbudowanych siami Ukadu Warszawskiego i wzmacnianych wybircz wywrotowoci. Otwartego nacisku wojskowego uyto tylko dwukrotnie: w czasie kryzysw berliskich z 1948 roku i w latach 1959-61. W obu przypadkach celem byo zademonstrowanie, jak dalece zwizki Europy ze Stanami s niewydolne, jeli chodzi o bezpieczestwo. Jednake gwnym wzorcem politycznym s tu kampanie dyplomatyczno-propagandowe, akcentujce odmienno europejskich interesw od USA, zwaszcza interesw niemieckich, i utrudnianie procesu politycznowojskowego zjednoczenia Zachodniej Europy. Tu po wojnie Francja bya specjalnym obiektem sowieckich zabiegw. Houbienie Francji wynikao z nadziei, e potna francuska partia komunistyczna moe ktrego dnia obj tam wadz, i umoliwiao wykorzystywanie francuskiego imperializmu dla opniania wzmiankowanego zblienia Europy i organiczenia amerykaskich wpyww. Ostatnio uwaga Moskwy przesuna si na Niemcy. Popiera si niemiecki nacjonalizm i neutralizm. Na obecnym etapie Moskwa ma jeszcze mao nadziei na oderwanie Niemiec od NATO. Gra si na zachodnioniemieckim pragnieniu utrzymania wizw midzy wszystkimi Niemcami i na podwiadomym deniu do wznowienia tradycyjnej niemieckiej fascynacji specjalnym ukadem stosunkw z Rosj. Uwaa si, e w ten

sposb mona by przeksztaci Niemcy Zachodnie w neutralnego czonka NATO. Gdy~y to si ud~o, Niemcy pozostayby formalnie czonkiem przY~lerza, ~e praktycznie byyby neutralne wobec problemow WschodZachd. Wybircz wywrotowo take zastoso~ano na fro~c~e zachodnim, gwnie na jego poudniowej flance. IstmeJ dowody, e Bugaria i Czechos~wacja ,wspomagay terroryzm wymierzony w latach sledemdzl~sltych ':' destabilizacj Turcji i Woch. Zwaszcza w T.urcJI ~a~pama ta osigna masowe rozmiary; dostawy brom oc~ma. SI tam na ponad dwa miliardy dolarw, dostarczone gowme przez Bugari dla rnych grup terrorystycznych. Wo~hy rwnie stanowiy cel zabiegw. Na przykad, tajna radiostacja emitujca z Pragi dawaa ideologiczno-poli~czn~ wsparcie terrorystom marksistowskim w celu destabilizaCjI demokracji woskiej. . .. Oglnie biorc, sowieck strategi wobec .Eu~opy naJlep~eJ okreli jako nkanie, obliczone n~ os~ableme zach?dm?europejskich wizw ze Stan~ml ZJe.dn.oczo?yml,. ?le powodujc przy tym ani zachodmoeuropeJskich mep.okoJow, ani te silnej amerykaskiej reakcji na postpuJc po kawaku neutralizacj Zachodniej Euro~y. Staa i znac~na rozbudowa si Paktu Warszawskiego, aczkolWIek zaplanowana jako stworzenie potencjalnego zagroen~a Zachodniej Europy "Blitzkriegiem", jest jednoczeme wanym czynnikiem zastraszenia polity?znego. Wytw.arza atmosfer, w jakiej zachodni EuropeJCzycy skonm s naciska na USA na zrobienie jakich koncesji w stosunkach Wschd-Zachd tak, aby uly napiciu, a nie eby przeciwstawi si Sowietom zbrojnie .. Sowi.ecka ~otowo,~ stawia Zachodni Europ wobec CIgej komeczno~c~ dawania odpowiedzi, co pogbia spoeczne opory, choclaz ich wojskowe wydatki pozostaj daleko poniej poziomu Stanw Zjednoczonych. Wewnt~zne napicia s~ p.oywk dla uczu neutralistycznych l antyamerykanskich. A Moskwa, wiadoma, e Zachodnia Europa cierpi na "historyczne wyczerpanie", woli j raczej przekupi ni

podbi. Na wschodnim froncie Sowiety wykazay jeszcze wicej dyplomacji i propagandy ni wojskowego i wywrotowego nacisku. Wojna w Korei, rozegrana zastpczymi siami, pokazaa Moskwie, i jednym z jej skutkw stao si trwae zacienienie stosunkw amerykasko-japoskich. Podobnie, militarna presja Sowietw na Chiny w pnych latach szedziesitych przyspieszya amerykasko-chiskie zblienie, zrcznie wprowadzone przez prezydenta Nixona na pocztku sidmej dekady i miao spoytkowane przez Cartera w 1978 roku. Wobec tego Sowiety pooyy ostatnio wikszy nacisk ma popraw gospodarczych wizw z Japoni i stopniow normalizacj stosunkw z Chinami. Wysiki .t~ osabia jednak niezdarno Moskwy i jej zastanaWIajca niemono ustawienie sobie odpowiednich stosunkw z dalekowschodnimi ssiadami; jest to zapewne sprawa kulturalnego dystansu i geopolitycznego lku. W rezultacie, akcje sowieckie w Japonii w latach siedemdziesitych spady. Japoczycy odnosz si z niechci do zdarzajcych si wci zagroe ze strony ~os~wy i. s wiadomi faktu, e Sowieci okupuj japoskie ZIemIe. Kilka wysp na pnoc od Hokkaido, ktre Moskwa zagarna w roku 1945, jest wci w ich posiadaniu, tak samo jak i acuch Wysp Kurylskich, przyczony do Zwizku Sowieckiego jako zapata za udzia w wojnie na Pacyfiku. Rozbudowa sowieckich si powietrzno-morskich w bazach na Morzu Japoskim i w Wietnamie umocniy Japoczykw w przekonaniu o potrzebie bliszego sojuszu japosko-amerykaskiego dla zapewnienia sobie bezpieczestwa. Dugotrwae zainteresowania sowieckie na Dalekim Ws~hodzie wykraczaj poza spraw trwaych wizw tego r~gIon,! z Ame!yk. Widmo gwatownie modernizujcych SI Chm, czerpIcych z amerykaskiej i japoskiej wysoko rozwinitej technologii i wsppracy przemysowej g~ko niepokoi sowieckich strategw. Wywouje obraz d.ru~ego l~dowego mocarstwa wyaniajcego si w Eurazji, ZjaWIskome znane od drugiej wojny wiatowej. Widmo Chin

dugo byo straszakiem dla rosyjskiej ludowej mentalnoci z jej gboko zakorzenionym lkiem przed "tym niebezpieczestwem" . Trzeba wyjani, e w lk objawi si ju na przeomie stulecia, w popularnej w Rosji futurologicznej ksice, a bya ni praca rosyjskiego historyka-fllozofa, W. Soowiowa, ktra mwia, co si stanie w roku 2000. W Wojnie i chrzecijastwie, Z rosyjskiegopunktu widzenia i w Trzech rozmowach (1902) Soowiow przewidzia, e Japoczycy przyswoj sobie wysok technik Zachodu, e ostatecznie posun si do przymierza z Chinami i e w tym to czasie, pod koniec dwudziestego wieku, Chiny i Japonia, wysoce uprzemysowione, rusz poprzez Rosj na zachd. Aby uprzedzi taki rozwj wypadkw, przywdcy sowieccy licz zapewne na wewntrzne wstrzsy w Chinach. Deng Xiaoping rozpocz modernizacj Chin, co zwrcio ten kraj w stron Stanw Zjednoczonych i Japonii, jak rwnie skonsolidowao chiskie poczucie niezalenoci wobec Zwizku Sowieckiego. Jednake, gdy Deng odejdzie, otworz si, by moe, inne moliwoci. Bez wtpienia istniej jakie wizy midzy Moskw a chiskimi przywdcami sowieckiego chowu, ktrzy teraz dobiegaj szedziesitki. Jeli po odejciu Denga powstanie jakie zamieszanie, Sowieci mog oczekiwa zmiany w chiskiej polityce, stymulowanej czciowo przez biurokratw w obawie przed politycznymi konsekwencjami decentralizacji i prywatyzacji gospodarki. Zaiste, z sowieckiego punktu widzenia nic nie moe by bardziej podane jak unicestwienie ambitnego chiskiego programu modernizacji! Zmniejszaoby to ewentualno wyonienia si potnego nowoczesnego pastwa na wschodniej granicy Zwizku Sowieckiego. Chiny stosunkowo sabe, przyjanie nastawione do Sowietw - oto rosyjska preferencja. Ale aby wzbudzi przyja Chin, nawet sabych, Moskwa musiaaby speni ich pragnienie i wycofa si z Mongolii, z tej historycznej czci chiskiego imperium, a bdcej satelit rosyjskim od wczesnych lat dwudziestych obecnego stulecia. Ale

kontrolowanie Mongolii daje Moskwie ogromn strategiczn przewag w zwarciu z Chinami, wystawiajc wane chiskie tereny przemysowe, oraz ich stolic, na bezporednie sowi,eckie zagroenie. Jest rzecz mao prawdopodobn, e SowIety usatysfakcjonuj Chiny w tej mierze, tak wic kwe~tia mongolska bdzie nadal koci niezgody midzy tymi dwoma potnymi, ssiadujcymi ze sob, ale bardzo rnicymi si narodami. Japonia jest drug wielk trosk Sowietw. Moskwa niechybnie wierzy, e rosnce napicia w amerykaskojaposkich stosunkach gospodarczych przerodz si w kopoty natury politycznej i w ten sposb wzajemne wizy rozluni si. Sowiety musz by wiadome rosncej fali uczu antyjaposkich w Ameryce i szukaj kadej saboci solidnej jeszcze osi Ameryka-Japonia; Moskwa moe nawet liczy na to, e w przyszoci rnice gruntownie oddziel od siebie Waszyngton i Tokio. Kreml gotw byby powrci nawet do dyskusji na temat przybrzenych wysp japoskich w zamian za japoski neutralizm, oferujc w to miejsce wasn wzmoon wspprac gospodarcz. Jeliby stopniowemu rozwojowi stosunkw sowieckoj~~o~skich i sowiecko-chiskich towarzyszyy wstrzsy na Filipmach, caoksztat sytuacji na Dalekim Wschodzie mgby si zmieni na korzy Zwizku Sowieckiego. W adnym jednak wypadku nie wydaje si, iby Moskwa moga dopuci si bezporedniej wojskowej interwencji. Jaki n?wy ~onf1ikt na ,Pwyspie Koreaskim nisby meprzewldywalne skutki dla stosunkw chisko-sowieckich jak i japosko-sowieckich, nie mwic o wojskowy~ zaangaowaniu USA. Sowieckie zaangaowanie po stronie ~chu powstaczego na Filipinach spowodowaoby rwnie siln amerykask reakcj. Tak wic osignicie optymalnych celw na froncie wschodnim pozostaje odlege. Jak dotd, wysiki dyplomatyczno-propagandowe Sowietw mog przynie jedynie ograniczone rezultaty, i koncentrowa si bd na niedopuszczeniu do powstania chisko-japoskiej koalicji silnie powizanej z USA. Lepsze widoki maj Sowiety na poudniu. Stosuj tu

polityk mieszan, wojskow presj, popieranie ruchw wy~rotowych, dyplomacj i propagand. Bezporednia wOjsk~wa presj~ m~aa miejsce przez okupowanie Afgamstanu, a posredma - poprzez groby wobec Pakistanu. Najwidoczniej Sowiec~ wykalkulowali sobie, e na dugi dyst,ans . ta~a pr~sja moe osabi wol oporu Pakist~nczykow I wywoa spoeczne dania przeonentowania wasnej polityki. A to z kolei moe prowadzi do redukcji amerykaskiej gotowoci do znacznych d?staw ~ojskowych, jak i dalszych gwarancji danych PakistanowI przez USA. Nie mona wwczas wyklu~zy ingerencji Sowietw w Iranie, chocia wedle wszelkiego prawdopodobiestwa nie przyjoby to formy zmasowanej bezporedniej inwazji, jak w Afganistanie. Raczej byoby to wojskowe poparcie, albo dla ruchu separaty~tycznego, albo dla wewntrznego puczu w Tehe~~me ~okonanego przez prosowieckie elementy w reakcJI na mepowodzenia reymu Chomeiniego. W kadym ~azie wojskowej presji bd towarzyszy, a nawet mog j wyprzedza cige wysiki podwaenia wewn~trznej stabilnoci, zarwno Pakistanu, jak Iranu. Kon!li,kty.. etniczne, napicia spoeczne, polityczna chwlejnosc, wszystko to razem tworzy odpowiednie warunki dla . po~tyki obliczonej na podkopanie wewntrznej stabllnoscl tych dwch wanych geopolitycznie krajw. Ludn~ ~ranu jest w 63% perska, w 19% - to Turcy lub Belud~owI~, ~ 4% - ,arabska, i w 3% - kurdyjska. W ch~o~le, jaki nastpi po upadku szacha, niektre mmejszoci staray si wyj nieco spod kontroli Teheranu. Ekonomiczna stagnacja i niekoczca si wojna z Irakiem, ktr Teheran p~owadzi w oparciu o perski nacjonalizm, wzmogy tendencje separatystyczne i zmniejszyy zdolno rz~u d~ ich ?panowania;. ~odobne problemy wystpuj w Pakis~ame, .ktorego ludnosc jest w 66% pendabska, w 13% '"to Smdowle, w 8% - Pusztowie, w 7% - Urdowie i w 3% Bel~dowie. Odmiennie ni Iran, Pakistan jest modym kraem, ut,,:orzonym w 1947 roku i jego rne grupy etmczne me wytworzyy jeszcze wasnej narodowo-

politycznej wiadomoci. czy ich jedynie wsplna religia. Wszystkie mniejszociowe grupy nie lubi rzdu centralnego, zwaszcza gdy jest on wojskowy, poniewa wyraa on dominacj Pendabu. W roku 1972 napicia te doprowadziy do oddzielenia si Wschodniego Pakistanu i utworzenia Bangladeszu. Sowieccy przywdcy popr separatyzmy, ktre bd po ich myli. Taka polityka jest mao ryzykowna - a potencjalnie - zyskowna, zwaywszy, e Ameryka ma tu mae moliwoci przeciwdziaania. Wszystkie te wysiki zmierzajce do oddzielenia Zachodniej Europy i Japonii od Stanw Zjednoczonych, jak rwnie ch rozcignicia swojego wpywu na poudniow Azj - s podyktowane jednym wszechobejmujcym celem Sowietw: osignicia dominacji nad gwnym masywem

Zasig sowieckich pociskw SS-20 oraz Pershingw II i wystrzeliwanych z ziemi rakiet Cruise NATO

ldowym na wiecie poprzez eliminacj rywala na zachodnich, wschodnich i poudniowych obrzeach tego ldu. Zwizek Sowiecki sta si ostatnio bardziej przejrzysty w swych deniach. W latach siedemdziesitych nabra zaufania do siebie i mg si cieszy przynajmniej rwnoci strategiczn ze Stanami, a ta rwno dziaaa z kolei paraliujco na amerykask swobod dziaania w regionalnych konfliktach. Ambitny plan rozmieszczenia, na naprawd masow skal, rakiet SS-20 nie oznacza niczego innego, jak tylko denie do stworzenia sytuacji zagroenia militarnego dla caego kontynentu Eurazji. Umieszcza cay kontynent w strategicznym zasigu Moskwy. A dzieje si to poprzez nono tej prawdziwie euroazjatyckiej broni masowego raenia, mogcej osign cele zachodnioeuropejskie, bliskowschodnie, poudniowoazjatyckie i wikszo dalekowschodnich; rozmiar strategicznej siy Sowietw przekracza aktualne granice ich politycznej kontroli, ale to moe si zmieni, jak tylko sowieccy przywdcy poczuj moliwoci wasnej potgi

I Rozmieszczenie

$$-20
Rozmieszczenie

ICBM