POLITECHNIKA WARSZAWSKA, WYDZIA TRANSPORTU Zakad Podstaw Budowy Urzdze Transportowych

Materiaoznawstwo
Rok akademicki 2011/12

Nazwisko i Imi Domaski Micha

Grupa/Podgrupa T2/A

Ocena

wiczenie nr 3

Temat: Badanie wasnoci materiaw- pomiar twardoci.

Data wykonania wiczenia

02.01.2011r

Data oddania sprawozdania

23.01.2011

Spis treci
Karta tytuowa................................................................................................................................. 1 Spis treci........................................................................................................................................ 2 Wstp.............................................................................................................................................. 3 Pomiar twardoci sposobem Brinella.............................................................................................. 4 Pomiar twardoci sposobem Rockwella..........................................................................................7 Pomiar twardoci sposobem Vickersa.............................................................................................10 Sposoby odczytywania i porwnywania wynikw za pomoc tablic............................................. 13 Wyniki wicze i wnioski............................................................................................................... 14

1.Wstp
Twardo definiujemy jako miar oporu materiau przeciw odksztaceniom trwaym powstajcym wskutek wciskania wgbnika. Istnieje dosy cisy zwizek midzy mechanicznymi waciwociami metali (wytrzymaoci na rozciganie, sprystoci wasnociami plastycznymi) a twardoci, co powoduje, e pomiary twardoci znajduj szerokie zastosowanie w przemyle dla kontroli jakoci materiaw, skutkw obrbki cieplnej itp. Prcz zwizkw midzy waciwociami materiaw pomiary twardoci charakteryzuje duza prostota wykonania, co rwnie miao swj wpyw na upowszechnienie si tej metody bada. Twardociomierz to szeroko rozpowszechniony, nieskomplikowany przyrzd sucy do bada twardoci. Walorami tych urzdze s: prostota i szybko pomiaru, nieniszczcy charakter prby oraz moliwo orientacyjnego okrelenia na podstawie wskanikw twardoci innych wasnoci wytrzymaociowych Statyczne metody badania twardoci polegaj na powolnym wciskaniu wgbnika w materia przy dziaaniu staej lub stopniowo wzrastajcej siy do okrelonej wartoci. Do najbardziej powszechnych nale metody: Brinella, Vickersa i Rockwella.

2.Pomiar twardoci sposobem Brinella

Metoda ta polega na wciskaniu kulki stalowej (pomiar twardoci do wartoci 400HB), bd z wglikw spiekanych (twardo powyej 400HB) o rednicy od 1 do 10mm w badany materia z prostopadle przyoon si (30kN, 10kN, 7,5kN, 5kN lub 2,5kN) nacisk ten powoduje powstanie wgbienia w badanym materiale. Twardo Brinella jest to stosunek siy nacisku do pola powierzchni tego wgbienia. Twardo tym sposobem okrela si na podstawie rednicy odcisku kulki, zmierzonej po jej odcieniu rys. 7.

Twardo oblicza na podstawie rednic kulki i odcisku:

gdzie: F = sia obciajca (N) D = rednica kulki (mm) d = rednica odcisku (mm)
Warunki i metody badania okrela norma PN-EN ISO 6506-1, wymagania odnonie twardociomierzy PN-EN ISO 6506-2, kalibracje wzorcw twardoci PN EN ISO 6506-3, za tablice wartoci twardoci PN-EN ISO 6506-4:2000. W przypadku twardoci powyej 350 HB, stosuje si odrnienie w zapisie wartoci liczbowe twardoci uzyskane przy uyciu kulki stalowej (HBS) od wartoci liczbowych twardoci, uzyskanych przy uyciu kulki z wglikw spiekanych (HBW).

Warto staej obcienia K naley dobra w zalenoci od spodziewanej twardoci badanej prbki lub przedmiotu, aby uzyska odcisk rednicy d zawartej w przedziale od 0,24 do 0,6 D.

Nacisk F powinien by odpowiednio dobrany do rednicy kulki i twardoci materiau wedug wzoru F=n*d^2 czyli warto wspczynnika n odpowiedni dla badanego materiau: n=30 dla metali o twardoci HB wikszej ni 100 kg/mm2 n=10 dla metali o twardoci HB od 100 do 35 kg/mm2 Czas dziaania jest znormalizowany i zaley od twardoci: - 10 15s stal - 30s HB od 100 do 30 kg/mm2 - 60s HB mniej ni 30 kg/mm2 Odlego midzy rodkami odciskw rwnie zaley od twardoci materiau: - minimum 1 dla twardoci HB wikszej od 100 kg/mm2 - minimum 2 HB od 100 do 30 kg/mm2 - minimum 5 dla twardoci HB mniejszej ni 30 kg/mm2 Podczas wykonywania pomiaru naley pamita aby proces przebiega wolno i bez uderze w cigu nie mniejszym ni 10s. Zaznaczy take trzeba , e podczas badania tej samej prbki przy rnych obcieniach i jednakowej rednicy kulki, jak rwnie przy staym obcieniu i przy rnych rednicach kulek otrzymujemy rne twardoci wg Brinella. Oznacza to e twardo wg Brinella zaley od obcienia Twardo Brinella wyramy w zapisie liczb skadajc si z trzech cyfr znaczcych np. 354 ; 50,6 ; 7,24 i wystpujcego po niej oznaczenia twardoci Brinella HB... (HBS... lub HBW...) uzupenionego dalszymi liczbami, np.:

Powierzchnia badanej prbki lub przedmiotu w miejscu pomiaru twardoci powinna by paska i gadka, oczyszczona ze zgorzeliny, smaru itp. Przy wygadzaniu nie wolno dopuci do zmiany twardoci przez nagrzanie lub zgniot. Chropowato powierzchni prbek obrobionych mechanicznie wyraona parametrem Ra, nie powinna przekracza 5Rm. Obrbk powierzchni badanej prbki lub przedmiotu mona wykona przez szlifowanie. Przy pomiarze twardoci za pomoc kulki rednicy D = 1mm powierzchni prbki naley wypolerowa. Ksztat prbki moe by dowolny pod warunkiem zastosowania do pomiarw odpowiedniego stolika stanowicego wyposaenie twardociomierza, zapewniajcego: - prostopado powierzchni pomiarowej lub jej paszczyzny stycznej do kierunku dziaania siy obciajcej, - pooenie prbki bez odksztace sprystych i przesuni pod wpywem dziaania obcienia. Grubo prbki s powinna by co najmniej 8 razy wiksza ni gboko odcisku h. Na odwrotnej stronie prbki nie powinno by ladw odksztace wywoanych dziaaniem siy obciajcej wgbnik.

Zalety metody Brinella: - moliwo stosowania do pomiarw twardoci materiaw niejednorodnych: eliwa, stopw oyskowych itp. (ze wzgldu na due wymiary odciskw), - jedna skala twardoci dla materiaw mikkich i twardych. Wady metody Brinella: - ze wzgldu na odksztacalno kulki nie mona stosowa t metod do pomiarw twardoci warstw utwardzonych, materiaw twardych, - ze wzgldu na odciski o duych wymiarach nie mona stosowa t metod do pomiarw twardoci maych przedmiotw, powierzchni gotowych, przedmiotw i warstw cienkich, - pomiary twardoci wykonywane t metod nie zawsze s ze sob porwnywalne.

3. Pomiar twardoci sposobem Rockwella

Ta metoda rwnie polega na prostopadym wciskaniu penetratora w badany materia. Jednak jako penetrator stosuje si w zalenoci od skali stoek diamentowy o kcie 120 w zakresach przewidzianych skalami A, C, D, N lub wgbnika stalowego w postaci kulki o rednicach 1/16, 1/8, 1/4, cala w zakresach przewidzianych skalami B, E, F, G, H, K i T. Warunki badania okrela norma PN EN ISO 6508-1, wymagania odnonie twardociomierzy PN EN ISO 6508-2, za kalibracje wzorcw twardoci PN EN ISO 6508-3:2006. Twardo materiau jest badana na podstawie gbokoci na jak penetrator wejdzie w materia. Nie jest jednak konieczne rczne mierzenie gbokoci gdy aparat sucy do pomiaru wyposaony jest w zegar (manometr), ktry od razu pokazuje twardo

Przy tym badaniu stosujemy obcienie wstpne (100N = 10kG) dopiero po tym dodajemy obcienie zasadnicze - stosowane obcienia to 600N, 1000N, 1500N. Odlego rodka odcisku kulki lub stoka od rodka ssiedniego odcisku powinna wynosi minimum 3 mm. Duym plusem tej metody jest moliwo badania maych przedmiotw oraz stosunkowo prosta metoda. Minusem natomiast jest to, i t metod nie mona bada prbek bardzo cienkich lub warstw oraz wpyw niedokadnego ustawienia przedmiotu i jego zanieczyszczenie. W celu uniknicia niektrych wyrniamy: -skala C ; w ktrej jako penetratora uywa si stoka diamentowego zaokrglonego promieniem 0,2 mm. Warto tego promienia okrelona zostaa jako warto graniczna zagbienia, za odlego od 0,2 od 0 odpowiada 100 jednostkom HRC. Tak wic jeeli stoek wnika gbiej ni 0,2 mm to dla takiej prbki nie mona odczyta twardoci HRC (dla materiaw o twardoci mniejszej ni 160 HB ).Normy zalecaj stosowa skal C tylko w zakresie 2067 HRC (stosujemy do badania stali zahartowanych), -skala B ; stosuje si wycznie wtedy gdy twardo jest mniejsza ni 160 HRC (zmieniamy skal na B-HRB). Penetratorem tu natomiast jest hartowana kulka stalowa o rednicy 1/16 cala. Przebieg pomiaru przeprowadzany jest zasadniczo tak samo jak wg skali C, przyjto inn natomiast graniczn warto HRB ktra wynosi 0.Gboko zagbiania si 0,26 mm , a odlego midzy 0,26 a 0 odpowiada 130 jednostek HRB.W tym przypadku normy zalecaj stosowa t skale w zakresie 35100 HRB.

-skala A dla cienkich, bardzo twardych tam stalowych i spiekw -skala F dla mikkich metali i stopw o twardoci mniejszej ni 35 HRB -skala D, E, G, H, K Grubo prbki nie moe by mniejsza ni omiokrotno zagbienia.

W zapisie symbol jednostki twardoci Rockwella HR uzupenia si liter, okrelajc skale, wg ktrej wykonano pomiar: A,B,C,D,E,F,G,H,K,N i T oraz na pocztku zapisu liczbowym wynikiem pomiaru: 59 HRC - twardo Rockwella mierzona w skali C (przy zastosowaniu wgbnika diamentowego w postaci stoka), 90 HRB - twardo Rockwella mierzona w skali B (przy zastosowaniu wgbnika stalowego w postaci kulki). Spotyka si rwnie oznaczenia:

Przy utrzymaniu obcienia si wstpn Fw czas obcienia wgbnika si gwn Fc powinien wynosi: 1 -3s dla metali, w warunkach pomiaru wykazuj odksztacenie plastyczne niezalene od czasu trwania obcienia wgbnika si cakowit F (wyrane zatrzymanie wskaza urzdzenia pomiarowego), 1 -5s dla metali, ktre w warunkach pomiaru wskazuj nieznaczn zaleno odksztace plastycznych od czasu trwania obcienia wgbnika si cakowit F (nieznaczny przyrost wskaza urzdzenia pomiarowego), 10 -15s dla metali, ktre w warunkach pomiaru wskazuj odksztacenie plastyczne znacznie zalene od czasu trwania obcienia wgbnika si cakowit F (cigy, powolny przyrost wskaza urzdzenia pomiarowego). Zalety metody Rockwella: - moliwo pomiaru twardoci materiaw mikkich i twardych, - dua szybko pomiaru, - atwo odczytu twardoci, - moliwo pomiaru twardoci przy produkcji masowej. Wady metody Rockwella: - konieczno (w zalenoci od twardoci) Uywania dwch skal o rnych wartociach staej skali K, przez co porwnywanie pomiarw wykonanych w ronych skalach Rockwella jest przyblione, - ze wzgldu na mae wymiary odciskw nie mona stosowa tej metody do pomiarw twardoci materiaw niejednorodnych.

Dla zadanego problemu pomiaru zarwno mikkiego aluminium jak i stali zahartowanej metod Rockwella rozwizaniem wydaje si pomiar z zastosowaniem rnych skal (HRB dla aluminium oraz HRC dla stali zahartowanej) a nastpnie porwnanie wynikw lub przeliczenie ich na wspln skal za pomoc tablic zgodnych z normami.

4. Pomiar twardoci sposobem Vickersa

Metody tej uywamy przy badaniu materiaw bardzo twardych (powyej 400HB). Polega ona na prostopadym wciskaniu diamentowej piramidki o kcie rozwarcia przeciwlegych cian 136 w okrelonym czasie ~15s w prbk przy wybranym obcieniu: 5 kg, 10 kg, 20 kg, 30 kg, 50 kg, 100 kg, 120 kg, przy czym dla materiaw bardzo twardych HV>500 kg/ mm2 obcienie nie powinno by wiksze ni 50 kg. Wgbnik diamentowy powinien mie ksztat foremnego ostrosupa o podstawie kwadratowej. Kt midzy przeciwlegymi cianami ostrosupa powinien wynosi 136. Wszystkie cztery ciany ostrosupa powinny by jednakowo nachylone do jego osi z dokadnoci do 0,5. Warunki badania okrela norma PN-EN ISO 6507-1, wymagania odnonie twardociomierzy PN-EN ISO 6507-2, kalibracj wzorcw twardoci PN-EN ISO 6507-3, za tablice wartoci twardoci zawarte s w normie PN-EN ISO 6507-4:2006. Zasada pomiaru metod Vickersa (rys. 14): - Wgbnik diamentowy wciska si prostopadle w prbk si obciajc F, przyoon przez okrelony czas t. - Po odcieniu mierzy si dugo przektnych d1 i d2 odcisku powstaego na powierzchni prbki - Twardo Vickersa wyraa si stosunkiem siy F do powierzchni pobocznicy odcisku, obliczonej z redniej arytmetycznej wartoci dugoci przektnych.

Twardo Vickersa oblicza si ze wzorw:

Naley pamita, e wynik pomiaru bliszy jest rzeczywistoci jeeli odlego midzy rodkiem odcisku a krawdzi prbki nie bdzie by mniejsza ni: - 2,5 d dla stali, miedzi i stopw miedzi - 3 d dla metali lekkich, oowiu, cynku i ich stopw miedzi - 6 d dla metali lekkich, oowiu, cyny i ich stopw. Odlego midzy rodkiem ssiednich odciskw nie powinna by mniejsza ni: - 3 d dla stali, miedzi i stopw miedzi, - 6 d dla metali lekkich, oowiu, cyny, i ich stopw. Czas dziaania siy powinien wynosi: - 10 15s dla stali i eliwa, - 30 35s dla innych materiaw Oznaczenie jednostki twardoci Vickersa HV uzupenia si liczbami, okrelajcymi umownie wielko siy obciajcej wgbnik i czas dziaania cakowitej siy obciajcej wgbnik, jeli jest inny ni standardowy 1015 s, jak na wzorach poniej: - 610 HV 1- twardo Vickersa 610 zmierzona przy obcieniu wgbnika si 1kG 9.807N w czasie dziaania obcienia 1015s; - 510 HV 1/20 - twardo Vickersa 510 zmierzona przy obcieniu wgbnika si 1kG 9,807 N w czasie dziaania obcienia 20s (jeeli nie naley do przedziau 1015s), - 375 HV 30 twardo Vickersa 375 zmierzona przy obcieniu wgbnika si 30kG 294,2 N w czasie dziaania obcienia 1015s; - 227 HV 30/20 - twardo Vickersa 227 zmierzona przy obcieniu wgbnika 30kG 294,2 N w czasie dziaania obcienia 20s (nie naley do przedziau 1015s), Ksztat prbki moe by dowolny pod warunkiem zastosowania przy pomiarach odpowiedniego stolika twardociomierza Powierzchnia prbki w miejscu pomiaru powinna by paska, a jej chropowato nie powinna przekracza 2,5Rm Ra wg PN-EN ISO 6507-1, W przypadkach koniecznych pomiar twardoci moe by wykonany na prbkach o powierzchniach wypukych i wklsych, przy czym naley wprowadzi korekt wyniku pomiaru. Grubo prbki lub badanej warstwy metalu powinna wynosi co najmniej 1,5 d. Na odwrotnej stronie prbki nie powinno by ladw odksztace, wywoanych dziaaniem obcienia wgbnika. Pomiar dugoci przektnych odcisku naley wykona na mikroskopie pomiarowym. Do obliczenia twardoci Vickersa naley przyj redni arytmetyczn wartoci dugoci przektnych jednego odcinka. Rnica dugoci przektnych jednego odcinka, spowodowana brakiem prostopadoci badanej powierzchni do kierunku badania obcienia, nie powinna przekracza 2% dugoci wikszej przektnej (nie dotyczy pomiarw majcych na celu wykrycie anizotropowoci metalu).

Zalety metody Vickersa: - moliwo pomiaru twardoci materiaw mikkich i twardych przy uyciu skali w caym zakresie twardoci bez wzgldu na obcienie - porwnywalno wynikw pomiarw z pomiarami wykonanymi metod Brinella, - moliwo pomiaru twardoci warstw utwardzonych maych przedmiotw. Wady sposobu Vickersa: - bardzo mae odciski, ktre powoduj, e nie mona tej metody stosowa przy pomiarach twardoci materiaw niejednorodnych.

5. Sposoby odczytywania i porwnywania wynikw za pomoc tablic

Wyniki pomiarw dla innych metod odczytujemy odnajdujc w tablicach zgodnych z polskimi normami pomiarowymi w sekcji obejmujcej zestawienie skal wynik naszego badania, w skali w ktrej zosta otrzymany, a nastpnie porwnujc go z interesujcymi skalami w prosty sposb odczytujc wynik. Dla przykadu niej zamieszczam tabele kilku wynikw przeliczonych ze skali Brinella (HB) w Rockwella B (HRB) oraz Rockwella B w Vickersa (HV)

Wyniki przeliczeniowe uzyskane za pomoc tabel HB 229 207 170 143 HRB 98,1 93 85 78,7 HRB 70 67 64,5 74 HV 126 121 116 137

6. Wyniki wicze i wnioski

Zamieszczam wyniki pomiarw uzyskane przez grup metodami Brinella oraz Rockwella (skala B)

Wyniki pomiarw metod Brinella

Penetrator 5mm K =30 d (cm) Twardo (HB) 2,5 143 2,1 207 2,2 187 2 229 1,5 415 2,4 156 1,9 225 2,01 226 2,3 170 1,3 555 1,2 653

Wyniki pomiarw metoda Rockwella Nr pomiaru Wynik (HRB) 1 70 2 64 3 50 4 74 5 52 6 67,5 7 67 8 65 9 64,5

Kada z metod ma swoje wady i zalety. W przypadku metody Brinella problematyczny jest pomiar rednicy odcisku w powierzchni badanej prbki wymagajcy dobrego owietlenia prbki i odpowiedniego osprztu, jednak jej zalet jest jednolita skala. Dla metody Rockwella z kolei twardo odczytujemy na manometrze co uatwia prac, jednak trudnoci sprawiaj niejednorodne skale i konieczno ich przeliczania. Oglnie zastosowane metody pomiarw nie s trudne w stosowaniu, jednak s podatne na bdy w sposobie wykonania pomiaru i odczycie (w szczeglnoci w przypadku metody Brinella).