Fundamenty Elektroniki

W tym licie nadal bd Ci namawia do zapoznania si z zasilaczami impulsowymi. Temat jest moe trudny, ale ju teraz wyobra sobie swoj rado, gdy wreszcie wszystko zrozumiesz! Czytaj wic!

Przetwornice impulsowe oglnie

rzejc si, trac znaczn cz pojemno ci (wskutek wysychania elektrolitu). Stosowanie elektrolitw z zapasem na wszelki wypadek w zasilaczach, do odsprzgania i sprzgania ma wic swoje gbokie uzasadnienie praktyczne. Inaczej jest w przypadku cewek do przetwornic. Prac przetwornicy przyrwnalimy do przelewania wody z jednej beczki do dru giej. Nasza cewka jest naczyniem, kt rym czerpiemy wod z jednej beczki, a za chwil wylewamy do drugiej beczki. Przypumy, e obliczylimy ju czs totliwo, z jak musimy czerpa wod uywajc szklanki. Ale potem wpadamy na pomys, eby na wszelki wypadek uy wikszego, litrowego naczynia. Czstotli wo pozostanie ta sama, naczynie bdzie wiksze chyba nie bdzie problemu? No wanie, tu tkwi bd, bo tym nowym naczyniem, wbrew naszym intencjom oka e si nie litrowy, paski rondel, tylko litro wa... butelka po wodzie mineralnej. Pojemno naczynia rzeczywicie b dzie wiksza, ale przecie taka butelka ma wsk szyjk. Efekt? Przy uyciu dobranej z zapasem, lit rowej butelki wydajno przelewania ra dykalnie... spadnie, bo butelka nie zdy si napeni w przepisanym czasie nawet w jednej czwartej! Nasza zapobiegliwo na wszelki wypadek okazaa si po mysem fatalnym w skutkach. Czy potrafisz mi wyjani, czym jest ta wska szyjka butelki w przypadku cew ki o indukcyjnoci wikszej ni potrzeba? Nie wiesz? To zajrzyj do EdW 1/97 na stron 59 i jeszcze raz przeanalizuj rysunki 11 i 12 (przypominam: na rysunku 11 powinno by U=const). Spraw wyjania rysunek 12 i podane wzory. Przy danym napiciu zasilania Uz, prd w cewce o wikszej indukcyjnoci wzrasta wolniej, ni w cewce o maej indukcyjnoci. To samo wynika z rysunkw 3 i 4, po danych w licie z padziernika 97. Dla odwanych mam teraz kilka pros tych wzorw. Przy rozpatrywaniu tych wzorw pa mitaj, e cho przetwornica jest impul sowa, czyli ma co wsplnego z prdami zmiennymi, jej dziaanie analizujemy sto sujc wzory opisujce dziaanie cewki przy prdzie staym. Moesz sobie wyobraa w uprosz czeniu, e przetwornica po prostu sieka przebieg stay. Przy napiciu zasilajcym Uz i cewce o indukcyjnoci L, chwilowa warto pr du po czasie t wyniesie:

Czstotliwo pracy a szybko narastania prdu

Ten rdtytu wyjani ci zaleno mi dzy czstotliwoci pracy przetwornicy, a potrzebn wartoci indukcyjnoci za stosowanej cewki. Z tego, co ci powiedziaem do tej pory, moge wysnu wniosek, e w praktyce stosuje si przetwornice pracujce przy czstotliwociach rzdu stu i wicej kilo hercw. S i takie przetwornice, ale wci wiele przetwornic pracuje przy czstotli wociach 20...40kHz. Unika si natomiast pracy przy czs totliwoci poniej 20kHz, bo pracy prze twornicy mgby towarzyszy pisk sy szalny przez ludzi. Przypumy jednak, e tobie nie za ley na miniaturyzacji. Masz w urzdze niu sporo miejsca i miao moesz za stosowa cewk o troch wikszych rozmiarach. Nie zamierzasz yowa paramet rw bdziesz pracowa przy czstotli woci 20kHz i nawet na wszelki wypadek zastosujesz cewk o wikszej indukcyj noci ni wymagana minimalna... Stop! Popenisz karygodny bd! W przypadku cewek do przetwornic in dukcyjno nie moe by dobierana z za pasem na wszelki wypadek. To jedna z kluczowych spraw. Musisz to dokadnie rozumie zaraz ci wytumacz dlaczego. Owszem, w przypadku kondensato rw elektrolitycznych w obwodach filtra cji zasilania bardzo czsto (prawie za wsze), dajemy pojemno wiksz, ni wymagana minimalna. Jest to bardzo suszne, bo kondensatory te maj po pier wsze due odchyki pojemnoci od war toci nominalnej do 40...50%, a po dru gie, niektre z tych kondensatorw sta

I=

Uz t L

72

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/97

Listy od Piotra
Oczywicie warto ta musi by mniej sza od maksymalnego dla danej cewki pr du Imax (por. rysunki 3 i 4 w poprzednim licie). Ale nie to jest teraz najwaniejsze. Nasza przetwornica ma pracowa przy jakiej ustalonej czstotliwoci, wic jest ju z gry okrelone, ile czasu mamy na naadowanie cewki, czyli na zgroma dzenie w niej potrzebnej porcji energii. Jest to nasz czas t. Gromadzona w cewce energia wyraa si wzorem przenikalno? Moe wyposay rdze w szczelin powietrzn? No wanie! Mamy sporo moliwoci. Celowo nudziem ci wczeniej a do mdoci opowiadaniem o dielektryku kon densatora i rdzeniu cewki! Indukcyjno moesz zmniejsza, tym samym zwiksza jc szybko narastania prdu. Ale nie uwaaj, e zmniejszanie indukcyjnoci (np. przez zmniejszenie iloci zwojw cewki) od razu rozwie problem. Pamitaj, e dla zgromadzenia okrelonej iloci energii, mu sisz zastosowa rdze o odpowiedniej wielkoci przecie energia gromadzona jest w sprynkach magnesikw. Tego wymagania nie ominiesz! Gdzie t ener gi musisz zgromadzi. Uff! Masz tu do przeanalizowania ko lejn wan spraw wielko rdzenia. Mwi ci tu duo o wielkoci rdzenia cewki. Wyjani ci to jeszcze bliej w przy szoci. Ale do wszystkiego bdziemy do chodzi pomau, eby si nie zrazi. Moe w pierwszej chwili, trudno to poczu intuicyjnie, ale postaraj si zrozu mie t spraw powr do poprzednie go listu i poukadaj w gowie. Podziel si tu z tob moj opini: we wszystkich znanych mi podrcznikach nie tumaczy si jasno i przystpnie zwizku midzy gromadzon energi, a wielkoci rdzenia i wielkoci ewentu alnej szczeliny powietrznej. Podaje si za to mnstwo skomplikowanych wzorw, od ktrych od razu zaczyna bole gowa. W literaturze spotkaem przynajmniej kil ka sposobw na obliczanie cewek prze znaczonych do przetwornic, i musz ci powiedzie, e wikszo tych sposo bw jest tak obrzydliwie powikana, e skutecznie odbiera ch do zajmowania si t spraw. Dlatego nie dziwi si, e wikszo elektronikw zamiast takich oblicze podejmuje prby zbudowania przetwornicy po omacku, metod prb i bdw. Ja chciabym ci wykaza, e sprawa nie jest wcale taka trudna, cho jak ju sam widzisz, w gr wchodzi wiele czynnikw i ogranicze. Druga droga jest bardziej obiecujca, bo mona stosowa cewk o mniejszych wy miarach, a to przy obecnych trendach jest jak najbardziej podane. Przy duych czstotli wociach wystpuje jednak szereg trudnoci: znaczne straty w tranzystorach prze czajcych znaczne straty wynikajce z przebiegu nowania rdzenia (tarcie magnesikw) straty z prdw wirowych i w konsekwencji nie mona pracowa przy zbyt wysokich czstotliwociach, bo taka przetwornica bdzie si bardzo na grzewa, i tym samym jej sprawno b dzie maa. Czyli nie moemy te przesa dzi ze zmniejszaniem indukcyjnoci i zmniejszaniem wymiarw rdzenia. W tym licie zasygnalizowaem ci, e za stosowanie cewki o mniejszej indukcyjno ci pozwala w danym czasie (pamitaj, e za oylimy jak czstotliwo pracy prze twornicy) zgromadzi wiksz ilo energii. Jednak przy nadmiernym zwikszaniu prdu w cewce doprowadzimy do sytuacji, w ktrej wszystkie elementarne magnesiki rdzenia ustawi si zgodnie w jednym kie runku, wyznaczonym przez pole wytwo rzone przez pyncy prd. Dalsze zwiksza nie prdu jest bez sensu, bo niczego nie zmienia w rdzeniu, w kadym razie nie zwiksza iloci magazynowanej energii. Jeli zrozumiae sens omawianych ogranicze i znalaze jasn odpowied gdzie i dlaczego gromadzi si energia, to ju wkrtce bdziesz potrafi dobra cewk do przetwornicy czy zasilacza impulsowe go. Celowo pisz dobra, a nie obliczy. Wstrzymaj si jeszcze z blami. Zanim przejdziemy do praktyki, wczeniej sprbu j ci wyjani bardzo wan spraw. Cho dzi o zwizek indukcyjnoci z liczb zwo jw, materiaem oraz wymiarami rdzenia. Nie bd ci namawia do tasiemco wych oblicze. No moe... Par wzorw na wszelki wypadek nie zaszkodzi. Mgbym ci w zasadzie ju teraz po da kilka prostych wzorw na obliczanie przetwornic, ale wtedy nie przeczytaby materiau jeszcze gbiej wchodzcego w temat obliczania cewek. Nie mog ci tego odpuci. To te jest wana sprawa, ktr musisz zrozumie. Dlatego najpierw zabierzemy si za spraw przetwornic od kuchni i jestem pewny, e uda si nam wyjani problem natenia pola H, indukcji magnetycznej B, przenikalnoci 0, r, , strumienia, .... i innych straszyde, ktre ni si po no cach uczniom wkuwajcym te tematy. Mam nadziej, e stopniowo zrozu miesz sedno sprawy i to pomoe ci budo wa przetwornice impulsowe, ze wiado moci tego, co robisz. A wic do nastpnego listu! Piotr Grecki grafika: Magorzata Zackiewicz

E=

LI2 2

Jeli podstawimy nasz warto I z poprzedniego wzoru, otrzymamy:

Uz t L L E= 2
E=

U2 t 2 z 2L

Ze wzoru tego wynika niedwuznacz nie, e przy ustalonym napiciu zasilania Uz i ustalonym czasie adowania, zgro madzona w cewce energia, jest tym mniejsza, im wiksza jest indukcyjno! Nawet jeli nie zrozumiae sensu powyszych wzorw, chyba ju poczu e to intuicyjnie ju pierwszy rzut oka na wzr

E=

LI2 2

pokazuje, e decydujce znaczenie ma tu prd, ktry we wzorze wystpuje w dru giej potdze. Tymczasem, o zgrozo, zwikszenie in dukcyjnoci spowalnia narastanie prdu, nie pozwalajc na zgromadzenie si w cewce potrzebnej iloci energii. Teraz chyba ju rozumiesz, jak to jest z tym wskim gardem butelki: za dua induk cyjno, to zbyt wolne narastanie prdu, czyli zbyt wolne napenianie butelki. Tym samym doszlimy do bardzo, ale to bardzo wanego wniosku: Przy danym napiciu zasilania i ustalo nej czstotliwoci pracy przetwornicy, nadmierne zwikszanie indukcyjnoci jest szkodliwe, bo zmniejsza moc przeno szon przez przetwornic. Jeli tak, to po analizie powyszych wzorw, mgby doj do wniosku, e indukcyjno trzeba zmniejsza, bo wte dy prd szybko ronie i mona zgroma dzi w cewce duo energii. To prawda, ale... Stop! Nie tak prdko! Znw moesz przedobrzy. Co to znaczy zmniejszy indukcyj no? Zastosowa cewk o mniejszych wymiarach? O mniejszej liczbie zwojw? A moe rdze powinien mie mniejsz

Powtrka
A teraz maa powtrka. Skoncentruj si. Przede wszystkim ju na pocztku na szych rozwaa doszlimy do wniosku, e budujc przetwornic o okrelonej mocy mamy do wyboru dwie drogi: 1. albo zwiksza indukcyjno i praco wa przy maych czstotliwociach, 2. albo zmniejsza indukcyjno i zwik sza czstotliwo. Pierwsza droga nie jest zachcajca, bo trzeba wtedy stosowa cewk, gro madzc jednorazowo znaczn ilo energii, a to nieuchronnie oznacza due wymiary tej cewki.

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 12/97

73