EDUARD DROBERJAR BALZS KOMORCZY DAGMAR VACHTOV (EDD.

) BARBARSK SDLIT CHRONOLOGICK, EKONOMICK A HISTORICK ASPEKTY JEJICH VVOJE

VE SVTLE NOVCH ARCHEOLOGICKCH VZKUM

BRNO 2008, S. 4764

STAN BADA NAD OSADAMI KULTURY PRZEWORSKIEJ W POLSCE

Maciej Karwowski

Kultura przeworska1, nazywana w starszej literaturze take kultur grobw jamowych, kultur wandalsk lub kultur wenedzk, jest w polskiej protohistorii geogracznie najwiksz i chronologicznie najduej istniejc archeologiczn jednostk kulturow. Okres jej rozwoju na wikszoci terenw trwa od pocztku modszego okresu przedrzymskiego do wczesnego okresu wdrwek ludw. Take ilo rde do poznania tej kultury jest bardzo dua, chocia stan ich opracowa i publikacji okrelany bywa jako katastrofalny (Kokowski 1994, 21; Makiewicz 2003a, 10; Michaowski 2003a, 19). Dotyczy to przede wszystkim stanu bada i dostpnoci materiaw pochodzcych z osad tej kultury, ktra podobnie zreszt jak wiele innych kultur archeologicznych rozpoznana i analizowana jest gwnie na podstawie znalezisk grobowych. W opublikowanej niedawno pracy szczegowo omawiajcej zagadnienie osad kultury przeworskiej A. Michaowski (2003a)2 stwierdza, e zaledwie 38 osiedli przeworskich z Polski doczekao si penego opracowania. Stanowi to niewiele ponad 12 % zebranych przez Autora w katalogu stanowisk (Michaowski 2003a, 2179).3 Zagadnienia zwizane z problematyk osadnictwa kultury przeworskiej podejmowane byy w literaturze ju wielokrotnie. Przez dugi okres publikacje i opracowania materiaw tej kultury koncentroway si jednake waciwie wycznie na znaleziskach pochodzcych z grobw czy te na studiach dotyczcych cmentarzysk (Kokowski 1994, 1617, tam dalsza literatura). Pierwsze opracowania szeroko poruszajce zagadnienia osadnictwa kultury przeworskiej pochodz dopiero z lat 60-tych ubiegego stulecia. S to prace autorstwa J. Wielowiejskiego (1960) o przemianach gospodarczo-spoecznych kultury przeworskiej w poudniowej Polsce oraz przede wszystkim praca K. Godowskiego (1969a) o osadnictwie tej kultury na Grnym lsku. Z pewnoci za najwaniejsz pozycje trzeba tu jednak uzna kolejne opracowanie K. Godowskiego (1984) omawiajce przemiany osadnicze i kulturowe w poudniowej i rodkowej Polsce w modszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim. Wymieni tu naley take monogra kultury przeworskiej we wczesnych fazach jej rozwoju autorstwa T. Dbrowskiej (1988). Obszernym podsumowaniem stanu bada nad modszym okresem przedrzymskim i okresem wpyww rzymskich w Polsce do poowy lat 80-tych ubiegego stulecia jest publikacja materiaw konferencyjnych pod redakcj K. Godowskiego i R. Madydy-Legutko (eds. 1986). Istotnym elementem studiw osadniczych kultury przeworskiej s take obserwacje jej wewntrznych podziaw oraz prby wydzielania grup regionalnych (Okulicz 1968; Szydowski 1977; Cofta-Broniewska 1979; Pazda 1984; Dbrowska 1988, 214224).4
1

Niewtpliwie warto tu przypomnie, e nazwy kultura przeworska dla opisania materiaw z okresu wpyww rzymskich z terenu Polski uy po raz pierwszy czeski badacz, profesor Uniwersytetu Karola w Pradze, zaoyciel i pierwszy dyrektor Instytutu Archeologii obecnej Czeskiej Akademii Nauk Lubor Niederle (1931, 1517). Zob. te polemiczn recenzj: Mczyska 2003. Katalog zawiera 307 pozycji (stan bada z 1998 r.). Zob. te polemik i uwagi krytyczne: Woniak 1982; Tempelmann-Mczyska 1984; Dbrowska 1986, 58; 1988, 218219; Kokowski 1992, 143145; 1994, 19.

2 3 4

47

Rwnie kwestie zwizane ju bezporednio z osadami kultury przeworskiej w Polsce kilkakrotnie zostay w literaturze omwione. Poza cytowan powyej now prac A. Michaowskiego (2003a), w ktrej zestawione zostay mieszkalne osiedla przeworskie, o ktrych pojawi si w literaturze przynajmniej lakoniczny komunikat, wymieni naley przede wszystkim publikacj o zabudowie i rozplanowaniu osad kultury przeworskiej na Grnym lsku autorstwa K. Godowskiego (1969b). Zagadnienia dotyczce budownictwa mieszkalnego w kulturze przeworskiej, czy te oglnie rozplanowania i zabudowy osad omawiane byy take przez W. Bendera (1981), I. Jadczykow (1982; 1983), P. Donata (1988), Z. Kobyliskiego (1988) oraz T. Makiewicza (1998)5, a na przykadach mikroregionw take min. przez J. Pyrga (1972a), B. Abramka (1994; 1998) i ostatnio J. Skowrona (2006).

***
Stan bada nad osadami kultury przeworskiej do znaczco rni si w poszczeglnych regionach Polski (Godowski Madyda-Legutko, eds. 1986). Bezsprzecznie najlepiej rozpoznanym obszarem pod ktem studiw nad osadami tej kultury jest Grny lsk. Dokadne omwienie problematyki osad i budownictwa na tym terenie przedstawi w cytowanej ju pracy K. Godowski (1969b). Praca ta stanowi tematyczne uzupenienie wikszego monogracznego opracowania (Godowski 1969a). Ten sam Autor opublikowa take katalogowe zestawienie materiaw kultury przeworskiej na Grnym lsku wraz z omwieniem wczesnego stanu bada (Godowski 1973). Osadnictwo na Wyynie Gubczyckiej i w dolinie Liswarty zostao dodatkowo omwione przez K. Godowskiego kilka lat pniej (1980), natomiast osadnictwo na caej Opolszczynie przez L. Szafran-Szadkowsk (1984), a na Wyynie Czstochowskiej przez M. Muzolfa (1997). Pomimo wielu intensywnych prac wykopaliskowych, w wikszoci o charakterze ratowniczym, penego monogracznego opracowania lub te w miar kompletnych publikacji rdowych doczekao si zaledwie kilka stanowisk, min: Dankw, stan. 1 (Mycielska 1964); Izbicko, stan. 2 (Pazda 1990); Krapkowice, stan. 12 (Mczyska 1971); Opatw, stan. 6 (TempelmannMczyska 1982); Mysowice-Imielin, stan. 16 (Szydowska, ed. 1993), Ndza, stan. A (Piekalski 1988) oraz dwa z Opola; Groszowice (Domaski 1971) i Zakrzw, stan. 11, 1315 (Szadkowska 1982). Warto tu take wspomnie osady przebadane duymi powierzchniami, opublikowane jedynie w formie sprawozda:6 Bielice, stan 1 (Jarosz Matuszczyk 1998), Dobrze May, stan. B (Tomczak 1979), Kocieliska, stan. 1 (Trudzik 1960),7 Prszkw, stan. 2 (Godowski 1973, 354355; Michaowski 2003a, 61), jak te wstpne komunikaty dotyczce nowych ratowniczych prac wykopaliskowych zwizanych z przebudow autostrady A4 (Abamowicz 2004, 1718; Grabarczyk 2005, 60). Stan bada nad osadami kultury przeworskiej na Dolnym lsku przedstawia si wyranie gorzej ni w przypadku lska Grnego. Nadal brak jest dla tego obszaru syntetycznego opracowania bezporednio dotyczcego osad i budownictwa. Istotne zagadnienia oglne zwizane z osadnictwem na tym terenie, jak te stan bazy rdowej omwiony zosta w monogracznym opracowaniu S. Pazdy (1980). Znaczn aktualno zachowuj take przedwojenne opracowania kultury wandalskiej autorstwa K. Tackenberga (1925) i Ch. Peschecka (1939), a w szczeglnoci ich czci katalogowe. Warto zwrci natomiast uwag na stosunkowo du ilo rozpoznanych archeologicznie osad na tym terenie, z ktrych wikszo opublikowana zostaa wycznie w formie sprawozda i komunikatw (zob. Michaowski 2003a, 112116). Jednym z lepiej rozpoznanych i przebadanych duymi powierzchniami jest zesp osad kultury przeworskiej w ukowicach pooonych na stanowiskach: 34 (Hendel 1993), 35 (Pogorzelski Lissak 1993), 40 (Dobrowolski 1993), 48 (widerska 1993) i 49 (Pogorzelski 1993). Na stosunkowo duych powierzchniach rozpoznane zostay te dalsze osady, opublikowane w postaci komunikatw, min: Brodno, stan. 3 (Bykowski 1977), Bystrzyca Oawska, stan. 4 (Piszczakowski 1980), Namysowo, stan. 69 (Kosicki 1998). We wszystkich przypadkach byy to badania ratownicze. Obszernym opracowaniem rdowym objte zostay natomiast osady hutnicze i metalurgiczne w Buszycach na stan. 9 i 10 (Pazda 1994a, 978) oraz Przylesiu Dolnym, stan. 6 (Pazda 2002). Warto take wymieni opracowanie osady w Przedmociu, stan. 6 z dokadnym omwieniem odkrytego domu mieszkalnego
5 6

Zob. te w tym samym tomie: Leube 1998b. W przypadku publikacji komunikatw, sprawozda lub tylko krtkich wzmianek dotyczcych bada wykopaliskowych zazwyczaj cytowana jest tu jest jedynie najnowsza literatura, w ktrej znajduj si odnoniki do wczeniejszych publikacji. Zob. te rekonstrukcj jednego z domw: Michaowski 2003b.

48

(Baejewski 2002). Prowadzone w ostatnich kilkunastu latach przez wrocawski orodek archeologiczny intensywne prace wykopaliskowe na dolnolskim odcinku trasy autostrady A4 doprowadziy do odkrycia i szeroko-paszczyznowego przebadania szeregu dalszych osad kultury przeworskiej (Dobrakowski et al. 2001; Gediga 2004, 2930; 2005, 5153; Grabarczyk 2005, 58, 62). Dla pozostaych terenw Polski poudniowej i poudniowo-wschodniej (Maopolska, Podkarpacie) rwnie brak jest syntetycznych opracowa dotyczcych bezporednio zagadnie zwizanych z osadami kultury przeworskiej. Jedyn pozycj poruszajc te zagadnienia jest praca szczegowo omawiajca zrnicowanie kulturowe strefy beskidzkiej autorstwa R. Madydy-Legutko (1996; zob. te: 1994). Dla obszaru Maopolski pokrtce omwione zostay niektre skupiska osadnicze w ramach mikroregionw (Dobrzaska 1992; Madyda-Legutko 1992; Woniak 1994; Kordecki Okoski 1999). Badania wykopaliskowe na tym terenie prowadzone byy na bardzo wielu osadach w tym w szeregu przypadkw na znacznych powierzchniach (zob. Michaowski 2003a, 131135) jednake tylko nieliczne z nich zostay jak dotd szczegowo opracowane i opublikowane, min: Igoomia, stan. 1 (Dobrzaska 1990), Mierzanowice, stan. 3 (Mikiewicz 1961) i Ryto, stan. A (Madyda-Legutko Tunia 1993). Z trzech kolejnych osad kultury przeworskiej z terenu Krakowa: Branice, stan. 76 (Wjcik 1986), Co, stan. 7-65-58 (Ganc-Kwany 1997) i Mogia, stan. 1 (Hachulska-Ledwos 1991; 1996; 1998) opublikowane zostay materiay ruchome. Warto tu take wymieni waniejsze osady z tego terenu pominite w katalogu A. Michaowskiego (2003a): Tropiszw (Reyman 1936), Wawrzeczyce, stan. 3 (Gajewski 1961), Mysawczyce (Dobrzaska 1992), Bessw, stan. 2 i 3, Strzelce Mae, stan. 13 (Kordecki Okoski 1999), Kryspinw, stan. 3 (Bochnak et al. 2004), Zagrzyce, stan. 1 (Grygiel Pikulski 2006). Prowadzone od poowy lat 90-tych ubiegego stulecia badania ratownicze na trasie planowanej i przebudowywanej autostrady A4 w okolicach Krakowa doprowadziy podobnie jak w przypadku lska do rozpoznania kolejnych osad omawianej kultury (zob. Grabarczyk 2005, 6062; Naglik 2005, 43). Szczegln pozycj w poudniowej Polsce zajmuje osada w Jakuszowicach, stan. 2, badana wykopaliskowo w latach 19821991 i 19951997. W okresie tym przebadana zostaa powierzchnia jedynie ok. 16 arw, co spowodowane zostao znaczn miszoci nawarstwie kulturowych dochodzcych do 2 m i bardzo zoon sytuacj stratygraczn. Badania wykopaliskowe wykazay, e osada odznacza si znacznym bogactwem we wszystkich fazach rozwoju. Potwierdzona zostaa intensywna wytwrczo rzemielnicza, w tym metalurgii metali szlachetnych oraz intensywne ponadregionalne kontakty, w tym liczne rzymskie importy. W 1993 roku na caym obszarze osady przeprowadzono pierwsze na tak skal w Polsce systematyczne badania powierzchniowe z zastosowaniem wykrywaczy metali, namierzajc kade znalezisko trjwymiarowo. Z warstwy ornej (do gbokoci ok. 15 cm) pozyskano olbrzymi ilo znalezisk, min. kilkadziesit monet. Bogactwo pochodzcego z Jakuszowic materiau, jak te ssiedztwo odkrytego tu na pocztku ubiegego wieku grobu ksicego pozwalaj przypuszcza, e osada bya lokalnym centrum dla obszarw pooonych w grnym dorzeczu Wisy (Godowski 1991; 1995a, 133134; 1995b; zob. te: Bursche et al. 2000; Kaczanowski Rodziska-Nowak 2004; Rodziska-Nowak 2006, 1117, tam dalsza literatura). Spord pozyskanych wykopaliskowo materiaw kultury przeworskiej z Jakuszowic w formie monograi opracowana zostaa ostatnio dua cz znalezisk ceramicznych (Rodziska-Nowak 2006). Dla obszaru Polski poudniowo-wschodniej8 take nadal brakuje syntetycznego opracowania osadnictwa kultury przeworskiej. Dysponujemy jedynie szeregiem opracowa oglnych (Czopek 1991; Madyda-Legutko 1994; 1996; 2004; Kokowski 2005; Lasota 2005b; Florkiewicz Reszczyska 2007; zob. te: Dbrowska 1973a), czy te dotyczcych okrelonych mikroregionw (Ginalski Muzyczuk 1999; Koperski 1999; Lasota 2004; 2005c). Nie ma rwnie wielu monogracznych opracowa dobrze rozpoznanych osad. W peni opublikowane zostay min. osady w Lesku (Barowska 1984), Homczy, stan. 1 (Muzyczuk Pohorska-Kleja 1994; 1996), Leajsku, stan. 3 (Florkiewicz 2003), Baranowie Sandomierskim, stan. 1 (Lasota 2005a). Warto tu take wymieni badane wielosezonowo i rozpoznane na duej powierzchni osady w Bachrzu, stan. 16 (Parczewski 2006), Grodzisku Dolnym, stan. 22 (Czopek Podgrska-Czopek 2005), Krzemienicy, stan. 2 (Podgrska-Czopek 1998), Otay, stan. 1 (Podgrska-Czopek 1999), Tarnobrzegu-Zakrzowie, stan. 1 (Podgrska-Czopek Czopek 1991), jak te
8

Jest to obszar, na ktrym znajduje si eponimiczne dla kultury przeworskiej cmentarzysko w Gaci koo Przeworska (zob. te: Kokowski 1994, 15).

49

waniejsze osady pominite w katalogu A. Michaowskiego (2003a): Tarnowiec, stan. 1 (Okoski Szpunar 1999), Nehrybyka, stan. 7 (Poradyo 1999), Pakoszwka, stan. 1 (Madyda-Legutko et al. 2006). Wan rol w tym regionie odgrywa osada w wilczy, ktrej specjalnego znaczenia dodaj odkryte pracownie bursztynnicze oraz znaleziony w jednej z pracowni bogaty skarb przedmiotw z metali szlachetnych, w tym monet (Gruszczyska 1999a; 1999b; Godowski 1995b, 162; Wielowiejski 1991, 332339). Danych do bada nad osadami kultury przeworskiej dostarczyy take rozpoczte w 2005 roku badania ratownicze realizowane przez rzeszowski orodek archeologiczny na trasie planowanej autostrady A4 na Podkarpaciu (zob. Czopek Pelisiak 2006). Warto tu rwnie zaznaczy, e w przecigu ostatnich lat badania nad zagadnieniami osadnictwa kultury przeworskiej na Podkarpaciu, w tym take osad, wyranie si nasiliy (zob. odpowiednie teksty w: Czopek Kokowski, eds. 1999; Gancarski, ed. 2004; te: Kokowski 2005, 425). W zwizku z powstaniem w 1999 roku nowego Instytutu Archeologii w Rzeszowie podjte zostay starania majce na celu opracowanie znalezisk pochodzcych z dawnych bada, rozpoczto te szereg nowych prac wykopaliskowych. Materiay te systematycznie przygotowywane s do publikacji (zob. Florkiewicz 2003; 2004; 2005; Lasota 2004; 2005a; 2005c; Wilk 2005). Stosunkowo nowym opracowaniem syntetycznym omawiajcym formy osad i wystpujcych na nich konstrukcji w modszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, w tym take kultury przeworskiej, dysponujemy dla terenu Wielkopolski (Makiewicz 1998). Sytuacja osadnicza w pnocnej czci Wielkopolski, bdcej jednoczenie pnocn stref pogranicza kultury przeworskiej bya przedmiotem krtkiego opracowania H. Machajewskiego (1997). Na obszarze Wielkopolski nie prowadzono jednak nigdy zakrojonych na szerok skal systematycznych bada wykopaliskowych omawianych osad, brak jest take duych monogracznych opracowa (zob. Jasnosz 1972; Machajewski 1986). Niewtpliwie jednym z najlepiej rozpoznanych stanowisk z tego terenu jest osada w Kaliszu-Piwonicach, stan. 1 opublikowana w formie obszernych sprawozda (Dbrowski 1958; 1970; Dbrowscy 1968; Baranowski 1985). W znacznej mierze opracowane zostay osady z Koszanowa, stan. 11 (Wrbel 1995), Sopanowa, stan. I (Przewona 1955) i Stroszki, stan. 1 (Gazowska 2005, 300305), jak te osady badane w zwizku z budow Gazocigu Tranzytowego: Nowa Wie, stan. 1 i 12, Zbowo, stan. 19, win, stan. 8 (zob. odpowiednie teksty w: Mazurowski, ed. 1998). W orodku poznaskim powsta take szereg prac magisterskich dotyczcych osad kultury przeworskiej, nadal brak jest jednak ich publikacji (zob. Michaowski 2003a, 8485). Intensywne badania archeologiczne objy take wielkopolski odcinek budowanej autostrady A2, na ktrym odkryto szereg osad kultury przeworskiej (Makiewicz 2001; 2003b; Michaowski 2003a, 84; Rogalski 2004; Makiewicz Skowron 2005). Materiay te s w trakcie opracowywania. Jednym z najsabiej rozpoznanych obszarw kultury przeworskiej w Polsce jest zachodni kraniec jej zasigu, czyli Ziemia Lubuska. Dla terenu tego brak jest jakichkolwiek opracowa dotyczcych osad. Sytuacj kultury przeworskiej w modszym okresie przedrzymskim oglnie omawia jedynie monograczna praca J. Lewczuka (1997; zob. te: 1998; 1994). Waciwie jedyn w wikszym stopniu przebadan osad jest stan. 6 w Bieganowie (Lewczuk 1997, 8589). Warto tu take wspomnie osad w ubrowie, stan. 1 badan w zwizku z budow Gazocigu Tranzytowego (Szamaek 1998). Take na niezwykle bogatych osadniczo Kujawach stan bada nad osadami kultury przeworskiej nie prezentuje si najlepiej. Jedynie osadnictwo tej kultury w rejonie Jeziora Pakoskiego zostao szczegowo omwione w nieopublikowanej pracy doktorskiej z 1975 roku autorstwa T. Makiewicza (Michaowski 2003a, 9192). Obszernego opracowania doczekaa si natomiast osada w Inowrocawiu, stan. 95 (Bednarczyk 1987; 1988). Niewtpliwie warto tu jeszcze wspomnie o przebadanej na znacznej powierzchni osadzie w Inowrocawiu, stan. 100, niestety opublikowanej tylko w postaci krtkich komunikatw (Bednarczyk 1994; Michaowski 2003a, 34). Cennych znalezisk dla studiw nad osadami i osadnictwem na Kujawach przyniosy ratownicze badania na trasie Gazocigu Tranzytowego (Bednarczyk 2000). Kwestie zwizane z zagadnieniami osadnictwa, jak te samych osad kultury przeworskiej na obszarze Polski rodkowej byy natomiast ju wielokrotnie w literaturze poruszane. Dysponujemy dla tego terenu zarwno opracowaniami oglnymi (Kaszewska 1975; 1988; aszczewska 1975), jak te koncentrujcymi si na poszczeglnych mikroregionach o okrelonej specyce (Nowiski 1970; Skowron 1985; 2006; Abramek 1988; Balke 1991). Ponadto zagadnieniami zabudowy i rozplanowania osad wraz z do50

kadn analiz budynkw mieszkalnych w rejonie grnej Warty zajmowa si B. Abramek (1994; 1998). J. Skowron (2007) omwi szczegowe zagadnienia konstrukcyjne i moliwoci rekonstrukcyjne budowli ze stan. 3 i 38 w Rawie Mazowieckiej. Formy budownictwa z kilku osad kultury przeworskiej z rejonu Jeziorska nad grn Wart opracowane zostay ponadto w ramach nieopublikowanej pracy magisterskiej z roku 1992 autorstwa J. Kowalczykiewicz (Michaowski 2003a, 98). Z tego do dobrze rozpoznanego osadniczo obszaru ilo opracowanych i opublikowanych osad kultury przeworskiej nie jest jednak dua. Wymieni tu naley osady przebadane duymi powierzchniami w Kucowie, stan. 1 (Machajewski 1995), Przywozie, stan. 1a (Jadczykowa 1973; 1976; Abramek 1994; 1998), Strobinie, stan. 3 (Abramek 1982; 1994; 1998), Strobnicy-Trzymorgach, stan. 2 (Wiklak 1983),9 Toporowie, stan. 1 (Skowron 1983) oraz w Walkowie, stan. 1 (Abramek Makiewicz 2004). Na temat wczeniej ju czciowo opracowanej osady w Olewinie, stan. 1 (Wiklak 1987) powstay w roku 2003 dwie jeszcze nieopublikowane prace magisterskie autorstwa K. Orenkiewicz i E. Budy (Buda et al. 2004, 455).10 Na terenie Polski rodkowej prowadzone byy take szeroko-paszczyznowe badania ratownicze osad kultury przeworskiej, min. na terenie odkrywki kopalni Bechatw stan. 12 w Chabienicach (Frsiak at al. 2000, 5283) oraz na trasie planowanych autostrad A1 i A2 (Poklewski-Kozie 2005, 64). Dla obszaru czci prawobrzenego Mazowsza tzw. Mazowsza Pockiego dysponujemy szczegowym opracowaniem budownictwa kultury przeworskiej (Pyrgaa 1972a), jak te oglnej sytuacji osadniczej (Pyrgaa 1972b). Problematyka osadnictwa omawianej kultury na rnych obszarach Mazowsza bya take przedmiotem opracowa J. Kuczyskiego (1968), K. Nowiskiego (1970), T. Dbrowskiej (1973a; 1973b), I. Tomaszewskiej (1998) i ostatnio J. Skowrona (2006). Caociowo teren Mazowsza omwi natomiast A. Niewgowski (1966; 1972). Kwestie samych osad i zwizanych z nimi szczegowych zagadnie nie zostay w tych pracach szerzej omwione, co jednoznacznie wynika ze stanu bada. Wyjtkiem jest tu nowa monograa J. Skowrona (2006) omawiajca tereny nad doln i rodkow Bzur rwnie w kontekcie osad oraz form ich zabudowy. Zaledwie kilka przebadanych duymi powierzchniami osad kultury przeworskiej z Mazowsza zostao opracowanych i opublikowanych, min: Izdebno Kocielne, stan. 1 (Koacz 1995), Koozb, stan. 1, Powitne (Pyrgaa 1972a; 1972b), Wlka asiecka, stan. 2 (Bender 1980). Przebadana zostaa take znaczna cz osady hutniczej w Biskupicach, stan. 1 opublikowanej niestety jedynie w formie krtkich sprawozda (Woyda 1986; zob. te: Michaowski 2003a, 23). Podobny charakter miaa take osada w Tustym, stan. 1, znana jedynie z komunikatu (Walu 1977). Warto tu rwnie wymieni caociowe publikacje dalszych mazowieckich osad z Kunina (Przewona 1983) i Ryc-Starej Wisi, stan. 3 (Wiklak 1995), jak te nowsze badania z osad w Supnie, stan. 6, 12, 15 i Wykowie, stan. 1 (Tomaszewska 1998, 6790) oraz z zespou osadniczego Rusiec/Mochw (Woyda 2006). Dla graniczcej od poudniowego-wschodu z Mazowszem Lubelszczyzny dysponujemy monogra osadnictwa tego obszaru autorstwa A. Kokowskiego (1991; zob. te: 1996; Dbrowska 1973a), jak te krtkimi omwieniami mikroregionw kultury przeworskiej w polskiej czci Wyyny Woyskiej (Banasiewicz 1997) i nad dolnym Wieprzem (Kokowski 1999). Brak jest jednak publikacji zajmujcej si zarwno oglnie zagadnieniem osad kultury przeworskiej, jak te kompleksowych publikacji samych osiedli. Jedynie wstpnie opublikowane zostay osady w Drgowie Kolonii, stan. 1 (Kokowski et al. 1997) oraz w Sobieszynie, stan. 14 (uczkiewicz 2000; 2002).

***
Z badaniami osiedli kultury przeworskiej bezporednio zwizane jest take zagadnienie wyspecjalizowanych osad produkcyjnych oraz odkrywanych na osadach mieszkalnych urzdze o charakterze produkcyjnym. Jedn z najwaniejszych gazi gospodarczych w okresie istnienia omawianej kultury bya niewtpliwie wytwrczo metalurgiczna, przede wszystkim metalurgia elaza (zob. odpowiednie teksty w: Orzechowski, ed. 2002). Dla kultury przeworskiej kluczow rol odgrywa witokrzyski okrg grniczo-hutniczy (Bielenin 1974; 1986; 2000). Drugi z duych orodkw produkcji elaza odkryty zosta na Mazowszu (Woyda 1977). W obu przypadkach mamy do czynienia ze zwartymi terytorialnie
9 10

Zob. te uwagi dotyczce funkcji niektrych obiektw: Skowron 2004, 10 Warto tu zwrci uwag na zawarte w ostatnim z cytowanych artykuw uwagi dotyczce wczeniejszych publikacji materiaw z tego stanowiska; zob. te: Mczyska 2003, 422.

51

zespoami kilkudziesiciu stanowisk hutniczych. Podobne obiekty stwierdzone zostay take min. na lsku (Pazda 1994a; 1994b) i w Wielkopolsce (Siciski 2004). Istotnym zagadnieniem w studiach nad osadami kultury przeworskiej jest rwnie kilkakrotnie poruszana w literaturze kwestia warsztatw garncarskich, gwnie zwizana z centrami wytwarzania tzw. ceramiki siwej (Reyman 1936; Pazda 1975; Dobrzaska 2000; Woyda 2006; Rodziska-Nowak 2006, 3132, tam te dalsza literatura). Kolejn gazi produkcji obecn na terenie osad kultury przeworskiej i powizan take z kwestiami budownictwa jest wapiennictwo. Zagadnienia zwizane z wytwarzaniem i wykorzystaniem wapna omawiane byy min. przez J. Pyrga (1971) i J. Skowrona (2002; 2003; 2006, 80), a ostatnio na szerokim tle w monogracznym opracowaniu obejmujcym take tereny kultury przeworskiej autorstwa K.-U. Uschmanna (2006). Ponadto w obrbie osad odkrywane byy min. instalacje suce do waenia soli (Jodowski 1971, 8793; 1976, 75102; Wielowiejski 1981b), obiekty interpretowane jako pracownie zwizane z obrbk rogu i koci (Wielowiejski 1960, 216; Dbrowski 1981) oraz bursztynu (Wielowiejski 1991), czy te warsztaty tkackie (Wielowiejski 1981c; zob. te: Maik 1977). Rwnie instalowanie sztucznych rde wody czyli studni w obrbie osiedli mieszkalnych kultury przeworskiej byo przedmiotem szeregu opracowa, w ktrych omwione zostay take aspekty funkcjonalne i konstrukcyjne (Poklewski 1963; Nowakowski Walu 1986; Moszczyski 2000). Moliwo zaopatrywania w wod bya czynnikiem niejednokrotnie decydujcym o lokalizacji osad. Warto jednoczenie zwrci uwag, e organizowanie studni na osadach rozpowszechnio si w Polsce dopiero w kulturze przeworskiej. Elementem obrazu osadnictwa kultury przeworskiej s take obiekty interpretowane jako kultowe odkrywane w powizaniu z cmentarzyskami, jak rwnie na terenie osiedli mieszkalnych. S to zarwno otarze-paleniska (Makiewicz 1976, 122125; 2000b), jak te rnego rodzaju inne konstrukcje (Wiklak 1983, 178179; Bednarczyk 1987; 1988; Cofta-Broniewska 1988b; 1989b; 2004, 158178; Wrbel 1995, 5864; zob. te: Niewgowski 1981, 430435).11 Naley tu jednak podkreli, e w tym przypadku interpretacja odkrytych pozostaoci jest niezwykle trudna i jednoczenie z pewnoci obarczona znacznym bdem.

***
Poza sabym stanem dostpnoci (publikacji) materiaw ju pozyskanych wykopaliskowo, jednym z wikszych problemw studiw nad osadami kultury przeworskiej jest metodyka bada terenowych. Badania podejmowane na wikszoci tego typu stanowisk czsto maj charakter ratowniczy lub sondaowy i obejmuj bardzo niewielk powierzchni. Take prace prowadzone w ramach dugotrwaych projektw badawczych bardzo rzadko prowadzone s na znacznych obszarach. Spord uwzgldnionych w katalogu przez A. Michaowskiego (2003a, 2179)12 osad kultury przeworskiej zaledwie 33 przebadane zostay na powierzchni 50 arw lub wikszej, co stanowi niewiele ponad 10 % wszystkich stanowisk. Na podstawie danych, ktrymi dysponujemy dla osiedli rnych kultur archeologicznych wiadomo, e studia nad struktur i rozplanowaniem takich zaoe prowadzi mona waciwie wycznie po odsoniciu i zadokumentowaniu ich znacznej powierzchni. Dobrym przykadem moe tu by stosunkowo nieliczne wystpowanie dugich konstrukcji supowych na osadach kultury przeworskiej. Zwizane to moe by oczywicie z nie przyjmowaniem si na niektrych terenach tej formy zabudowy, jednake cakiem prawdopodobnym jest, e mamy do czynienia ze stanem bada spowodowanym wanie brakiem szeroko-paszczyznowych bada (zob. Kobyliski 1988, 49; Kokowski 1998, 18; Makiewicz 2000a; Donat 2001, 113115; Skowron 2006, 3840). Dopiero w przecigu ostatnich kilkunastu lat podjte zostay w Polsce badania osad kultury przeworskiej o charakterze szeroko-paszczyznowym. Prace te zwizane s wycznie z duymi inwestycjami budowlanymi, gwnie z budow autostrad. Waciwie po raz pierwszy pozwoliy one na odsanianie nawet kilkuhektarowych powierzchni stanowisk, a co za tym idzie stworzyy moliwo rozpoznania struktury i rozplanowania zabudowy badanych osad. W przypadku tradycyjnych metod badania sta11 12

Zob. te uwagi polemiczne: Mczyska 2003, 423; Skowron 2004, 10. Autor nie uwzgldnia wikszoci osad badanych szeroko-paszczyznowo w zwizku z nowymi wielkimi inwestycjami budowlanymi, gwnie autostradowymi.

52

nowisk niewielkimi powierzchniami byo to po prostu niemoliwe.13 Ju dzisiaj wiadomo, e wyniki tego typu szeroko-paszczyznowych bada w sposb radykalny zmieni stan wiedzy o strukturze osadnictwa, nie tylko omawianej tu kultury przeworskiej. System nansowania ratowniczych bada archeologicznych zwizanych z wielkimi inwestycjami budowlanymi pozwala mie nadzieje, e take stan opracowa i publikacji, i co za tym idzie dostpnoci materiaw pochodzcych z osad kultury przeworskiej w Polsce ulegnie wkrtce wyranej poprawie.14

LITERATURA
Abamowicz, D. 2004: Autostrad A4 przez Grny lsk, Archeologia ywa 12 (2728), 1519. Abramek, B. 1982: Osada kultury przeworskiej w Strobinie na stan. 3, Sprawozdania Archeologiczne 34, 153169. Abramek, B. 1988: Kultura przeworska nad Grn Wart, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 32, 1985, 87101. Abramek, B. 1994: Grupa osad kultury przeworskiej znad poudniowego odcinka Warty datowanych od IIIII w. p.n.e. do VVI w. n.e., Sieradzki Rocznik Muzealny 9, 19931994, 4968. Abramek, B. 1998: A group of Przeworsk culture settlements from the meridional section of the river Warta from the3rd/2nd century B.C. to the 5th/6th century A.D., In: Leube, A. (ed.) 1998a, 208216. Abramek, B. Makiewicz, T. 2004: Unikatowe naczynie ceramiczne z osady w Walkowie-Kurnicy, pow. Wielu i kwestia chronologii schyku kultury przeworskiej. In: Oldzki, M. Skowron, J. (eds.) 2004, 317334. Andrzejowski, J. (ed.) 1999: Comhlan. Studia z archeologii okresu przedrzymskiego i rzymskiego w Europie rodkowej dedykowane Teresie Dbrowskiej w 65. rocznic urodzin. Warszawa. Balke, B. 1991: Kultura przeworska w Midzyrzeczu Wisy, Pilicy i Ianki. Warszawa. Banasiewicz, E. 1997: Kultura przeworska na poudniowo-zachodnim skraju Wyyny Woyskiej (w obecnych granicach Polski). In: Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1997, 117140. Baranowski, T. 1985: Kaliskie skupisko osadnicze kultury przeworskiej (przemiany zasiedlenia), Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 32, 3144. Barowska, A. 1984: Osada z pnego okresu wpyww rzymskich w Lesku, woj. Krosno, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego za lata 19761979, 51101. Bednarczyk, J. 1987: Z bada sanktuarium i osady ludnoci kultury przeworskiej w Inowrocawiu, woj. Bydgoszcz, stan. 95, Sprawozdania Archeologiczne 39, 201221. Bednarczyk, J. 1988: Die Ausgrabung eines Kultplatzes und einer Siedlung der Przeworsk-Kultur in Inowrocaw, Kujawien, Offa 45, 167180. Bednarczyk, J. 1994: Inowrocaw, woj. bydgoskie. St. 100 AZP 4540/, Informator Archeologiczny Badania 1990, 5859. Bednarczyk, J. 2000: ycie codzienne w okresie rzymskim. In: Chodnicki, M. Krzyaniak, L. (eds.) 2000, 7397. Bender, W. 1980: Kompleks osadniczy w miejscowoci Wlka asiecka na tle osadnictwa dorzecza Bzury, Archeologia Polski 25, 335392. Bender, W. 1981: Osadnictwo. In: Wielowiejski, J. (ed.) 1981a, 286314. Bielenin, K. 1974: Staroytne grnictwo i hutnictwo elaza w Grach witokrzyskich. Krakw. Bielenin, K. 1986: Stan i potrzeby bada nad witokrzyskim okrgiem staroytnego hutnictwa elaza. In: Godowski, K. Madyda-Legutko, R. (eds.) 1986, 121146. Bielenin, K. 2000: Igoomia Gry witokrzyskie. Staroytne hutnictwo elaza. In: Rydzewski, J. (ed.) 2000, 924.
13

Naley tu jednak wyranie podkreli, e specyfika niektrych osad gwnie obiektw wielofazowych o znacznej miszoci nawarstwie powoduje, e badanie ich niewielkimi odcinkami staje si koniecznoci. Prace wykopaliskowe prowadzone na otwartej olbrzymiej powierzchni wymagaj znacznych nakadw finansowych niejednokrotnie przekraczajcych moliwoci instytucji naukowych, nie tylko w Polsce. Obecnie ukazuj si ju midzy innymi serie wydawnicze: Archeologiczne badania ratownicze wzdu trasy Gazocigu Tranzytowego wydawane od 1998 przez System Gazocigw Tranzytowych EuRoPol GAZ s.a., Badania archeologiczne na teranie odkrywki Szczercw Kopalni Wgla Brunatnego Bechatw S.A. oraz Via Archaeologica Lodziensis wydawane odpowiednio od 2000 i od 2003 przez Fundacj Bada Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jadewskiego, Via Archaeologica rda z bada wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Maopolsce wydawane od 2001 przez Krakowski Zesp do Bada Autostrad. Zorganizowane zostay take wystawy powicone tematyce ratowniczych bada archeologicznych na trasach wielkich inwestycji, do ktrych ukazay si katalogi: Chodnicki Krzyaniak (eds.) 2000 i Krzyaniak Bukowski (eds.) 2005.

14

53

Baejewski, A. 2002: Relikty osady kultury przeworskiej na stan. 6 w miejscowoci Przedmocie, gm. roda lska, woj. dolnolskie, Archaeologia Silesiae 1, 101122. Bochnak, T. Kaczanowski, P. Margos, U. 2004: Eine Siedlung der Przeworsk-Kultur in Kryspinw, FSt. 3. Gde. Liszki, Wiow. maopolskie, Recherches Archeologiques de 19931998, 98102. Buda, E. Mczyska, M. Orenkiewicz, K. 2004: Na marginesie dawnych bada osady z okresu rzymskiego i wczesnoredniowiecznego w Olewinie, pow. Wielu. In: Gancarski, J. (ed.) 2004, 454469. Bursche, A. Kaczanowski, P. Rodziska-Nowak, J. 2000: Monety rzymskie z Jakuszowic. In: Madyda-Legutko, R. Bochnak, T. (eds.) 2000, 101130. Bursche, A. Mielczanek, M. Nowakowski, W. (eds.) 1995: Nvnc de Svebis dicendvm est Studia archaeologica et historica Georgii Kolendo ab amici discipuli dicata. Warszawa. Bykowski, K. 1977: Sprawozdanie z bada w rejonie Brodna, gm. roda lska, woj. wrocawskie, lskie Sprawozdania Archeologiczne 19, 4550. Chodnicki, M. Krzyaniak, L. (eds.) 2000: Gazocig peen skarbw archeologicznych (katalog wystawy), wyd. II uzupenione. Pozna. Chudziak, W. (ed.) 2000: rda archeologiczne i ich treci. Archaeologia Historica Polona 8. Toru. Cofta-Broniewska, A. 1979: Grupa kruszaska kultury przeworskiej. Ze studiw nad rozwojem regionalizmu spoeczestw Kujaw. Pozna. Cofta-Broniewska, A. (ed.) 1988a: Kontakty pradziejowych spoeczestw Kujaw z innymi ludami Europy. Inowrocaw. Cofta-Broniewska, A. 1988b: Obiekty sakralne ludnoci grupy kruszaskiej kultury przeworskiej. Z bada nad kultur symboliczn pradziejowych spoeczestw Kujaw. In: Cofta-Broniewska, A. (ed.) 1988a, 267294. Cofta-Broniewska, A. (ed.) 1989a: Miejsce pradziejowych i redniowiecznych praktyk kultowych w Kruszy Zamkowej, wojewdztwo bydgoskie, stanowisko 13. Pozna. Cofta-Broniewska, A. 1989b: Sanktuarium cmentarne z pnego podokresu lateskiego. In: Cofta-Broniewska, A. (ed.) 1989a, 125160. Cofta-Broniewska, A. 2004: Miejsca obrzdowe ludnoci kultury uyckiej i kultury przeworskiej na Kujawach. Cz 1. Przegld rde, Folia Praehistorica Posnaniensia 12, 167199. Czopek, S. 1991: Pradzieje Polski poudniowo-wschodniej. Rzeszw. Czopek, S. Kokowski, A. (eds.) 1999: Na granicach antycznego wiata. Sytuacja kulturowa w poudniowo-wschodniej Polsce i regionach ssiednich w modszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim (materiay z konferencji). Rzeszw. Czopek, S. Pelisiak, A. 2006: Pierwsze szerokopaszczyznowe badania wykopaliskowe na odcinku autostrady A4 w obrbie wojewdztwa podkarpackiego, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 27, 253264. Czopek, S. Podgrska-Czopek, J. 2005: Osada z okresu rzymskiego w Grodzisku Dolnym, stan. 22 w wietle dotychczasowych bada. In: uczkiewicz, P. et al. (eds.) 2005, 7177. Dbrowska, T. 1973a: Wschodnia granica kultury przeworskiej w pnym okresie lateskim i wczesnym okresie rzymskim, Materiay Staroytne i Wczesnoredniowieczne 2, 127253. Dbrowska, T. 1973b: Uwagi o pocztkach okresu rzymskiego na Mazowszu Wschodnim, Wiadomoci Archeologiczne 38, 257268. Dbrowska, T. 1986: Stan i potrzeby bada nad modszym okresem przedrzymskim w Polsce. In: Godowski, K. Madyda-Legutko, R. (eds.) 1986, 5172. Dbrowska, T. 1988: Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia, zasig, powizania. Warszawa. Dbrowski, K. 1958: Osadnictwo z okresw pnolateskiego i rzymskiego na stanowisku 1 w Piwonicach pow. Kalisz, Materiay Staroytne 4, 790. Dbrowski, K. 1970: Osada z okresw pnolateskiego i rzymskiego we wsi Piwonice pow. Kalisz, Wiadomoci Archeologiczne 35, 347392. Dbrowski, K. 1981: Rogowiarstwo. In: Wielowiejski, J. (ed.) 1981a, 378379. Dbrowscy, I. i K. 1968: Osada latesko-rzymska we wsi Piwonice pow. Kalisz, Materiay Staroytne 11, 423505. Dbiec, M. Wooszyn, M. (eds.) 2007: U rde Europy rodkowo-Wschodniej: pogranicze polsko-ukraiskie w perspektywie bada archeologicznych. Collecto Archaeologica Ressoviensis 5. Rzeszw. Dobrakowski, M. Domaska, J. Lodowski, J. Noworyta, E. Romanow, K. 2001: Wstpne sprawozdanie z archeologicznych bada ratowniczych na stanowiskach: Polwica 4 i 5 oraz Skrzypnik 8, gm. Domaniw, woj. dolnolskie, przy budowie autostrady A-4, Zeszyty Orodka Ratowniczych Bada Archeologicznych Seria B, Materiay Archeologiczne Raport 19961999, 130185.

54

Dobrowolski, A. 1993: Sprawozdanie z ratowniczych bada archeologicznych na osadzie wielokulturowej ukowice stan. 40, przeprowadzonych w latach 19891990, Dolnolskie Wiadomoci Prehistoryczne 2, 103122. Dobrzaska, H. 1990: Osada z pnego okresu rzymskiego w Igoomi, woj. krakowskie. Wrocaw. Dobrzaska, H. 1992: The Site at Mysowice, Cracow Province, against the Background of the Roman Period Settlement in the Lower Szreniawa Basin. In: Godowski, K. Madyda-Legutko, R. (eds.) 1992, 197206. Dobrzaska, H. 2000: Orodek produkcji ceramiki siwej z okresu rzymskiego w Zopolu. In: Rydzewski, J. (ed.) 2000, 3768. Domaski, G. 1971: Osada z okresu rzymskiego z Opola-Groszowic, Materiay Staroytne i Wczesnoredniowieczne 1, 189249. Donat, P. 1988: Probleme der Erforschung keiserzeitlich-vlkerwanderungszeitlicher Haus- und Siedlungsformen zwischen Elbe/Saale und Weichsel, Slavia Antiqua 30, 19841987, 142. Donat, P. 2001: Langhuser im stlichen Germanien. berlegungen zu einem Forschungsproblem, Slovensk Archeolgia 49, 103118. Droberjar, E. Chvojka, O. (eds.) 2007: Archeologie Barbar 2006 (materiay z konferencji). Archeologick vzkumy v Jinch echch. Supplementum 3. esk Budjovice. Dulinicz, M. (ed.) 1998: Osadnictwo pradziejowe i wczesnoredniowieczne w dorzeczu Supianki pod Pockiem. Archeologia Mazowsza i Podlasia Studia i Materiay 1. Warszawa. Florkiewicz, I. 2003: Osada z okresu wpyww rzymskich w Leajsku na stanowisku nr 3, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 24, 115150. Florkiewicz, I. 2004: Materiay kultury przeworskiej odkryte na stanowisku nr 1 we Fredpolu, Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 25, 323329. Florkiewicz, I. 2005: Osada kultury przeworskiej w Woli Raniowskiej-Stece stan. 22 na tle osadnictwa z okresu rzymskiego w regionie kolbuszowskim. In: Kura, M. (ed.) 2005, 465485. Florkiewicz, I. Reszczyska, A. 2007: Barbaricorum Germanicorum Barbaricum Europae orientalia. Osadnictwo midzy Wis, Grnym Bugiem a Dniestrem w III w. p. n. e.V w. n. e. In: Dbiec, M. Wooszyn, M. (eds.) 2007, 143160. Frsiak, P. Gwd, B. Siciski, W. 2000: Wyniki ratowniczych bada archeologicznych na terenie odkrywki Szczercw KWB Bechatw SA na stan. 12 w miejscowoci Chabielice, gm. Szczercw, woj. dzkie. In: Rygiel, R. (ed.) 2000, 25187. Gajewski, L. 1961: Z prac terenowych we wsi Wawrzeczyce, pow. Proszowice w 1959 r., Materiay Archeologiczne 3, 197221. Gazowska, A. 2005: Osady kultur pomorskiej, przeworskiej i wielbarskiej w Stroszkach w powiecie wrzesiskim, Fontes Archaeologici Posnanienses 40, 281454. Ganc-Kwany, G. 1997: Materiay kultury przeworskiej z okresu rzymskiego z Nowej Huty-Ca, woj. Krakw, Materiay Archeologiczne Nowej Huty 20, 39117. Gancarski, J. (ed.) 2004: Okres lateski i rzymski w Karpatach polskich (materiay z konferencji). Krosno. Gediga, B. 2004: Autostradowa skala poznawania przeszoci, Archeologia ywa 12 (2728), 2031. Gediga, B. 2005: The Archaeology of the Route of A-4 Motorway in Silesia, Archeologia ywa Special issue 2005, 4553. Ginalski, J. Muzyczuk, A. 1999: Kilka uwag nad stanem bada osadnictwa w okresie rzymskim w Doach Jasielsko-Podolskich. In: Czopek, S. Kokowski, A. (eds.) 1999, 271278. Godowski, K. 1969a: Kultura przeworska na Grnym lsku. Krakw. Godowski, K. 1969b: Budownictwo, rozplanowanie i wielko osad kultury przeworskiej na Grnym lsku, Wiadomoci Archeologiczne 34, 305331. Godowski, K. 1973: Materiay kultury przeworskiej z obszaru Grnego lska, cz I, Materiay Staroytne i Wczesnoredniowieczne 2, 255382. Godowski, K. 1980: Przemiany zasiedlenia na Wyynie Gubczyckiej i w dorzeczu Liswarty w okresie lateskim, rzymskim i pocztkach wczesnego redniowiecza, Archeologia Polski 25, 131166. Godowski, K. 1984: Przemiany osadnicze i kulturowe w poudniowej i rodkowej Polsce w modszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim, Przegld Archeologiczny 32, 105155. Godowski, K. 1991: Jakuszowice a multi-period settlement in southern Poland, Antiquity 61, 662675. Godowski, K. 1995a: Rzadki import rzymski z IV w. z Jakuszowic. In: Bursche, A. et al. (eds.) 1995, 129135. Godowski, K. 1995b: Das Frstengrab des 5. Jhs. und der Frstensitz in Jakuszowice in Sdpolen. In: Vallet, F. Kazanski, M. (eds.) 1995, 155179.

55

Godowski, K. Madyda-Legutko, R. (eds.) 1986: Stan i potrzeby bada nad modszym okresem przedrzymskim i okresem wpyww rzymskich w Polsce (materiay z konferencji). Krakw. Godowski, K. Madyda-Legutko, R. (eds.) 1992: Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latnezeit bis zum Frhmittelalter (materiay z konferencji). Krakw. Grabarczyk, T. 2005: Modszy okres przedrzymski i okres wpyww rzymskich. In: Krzyaniak, A. Bukowski, Z. (eds.) 2005, 5667. Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1994: Kultura przeworska, tom 1 (materiay z konferencji). Lublin. Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1997: Kultura przeworska, tom 3 (materiay z konferencji). Lublin. Gruszczyska, A. 1999a: Osada z V wieku w wilczy na tle osadnictwa w regionie rzeszowskim. In: Czopek, S. Kokowski, A. (eds.) 1999, 285302. Gruszczyska, A. 1999b: Badania na osadzie z V. wieku n.e. w wilczy, woj. podkarpackie w latach 1977, 1981 1982, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 20, 165187. Grygiel, M. Pikulski, J. 2006: Archologische Forschungen von 20012002 an der multikulturellen Fundstelle 1 in Zagrzyce, Gde. Kazimirza Wielka, Woiw. witokrzyskie, Recherches Archeologiques de 19992003, 137159. Grygiel, R. (ed.) 2000: Badania archeologiczne na teranie odkrywki Szczercw Kopalni Wgla Brunatnego Bechatw S. A. tom 1. d. Hachulska-Ledwos, R. 1991: Materiay z okresw lateskiego i wpyww rzymskich ze stanowiska 1 w KrakowieNowej Hucie (Mogia), cz. I, Materiay Archeologiczne Nowej Huty 14, 83114. Hachulska-Ledwos, R. 1996: Materiay z okresw lateskiego i wpyww rzymskich ze stanowiska 1 w KrakowieNowej Hucie (Mogia, rejon Szpitala-Centrum) z 1954 r., cz. II, Materiay Archeologiczne Nowej Huty 19, 1399. Hachulska-Ledwos, R. 1998: Materiay z okresw lateskiego i wpyww rzymskich ze stanowiska 1 w KrakowieNowej Hucie (Mogia, rejon Szpital-Centrum) z lat 19571958, cz. III, Materiay Archeologiczne Nowej Huty 21, 71105. Hendel, Z. 1993: Z bada wykopaliskowych na wielokulturowym stanowisku nr 34 w ukowicach, woj. legnickie, prowadzonych w latach 199091, Dolnolskie Wiadomoci Prehistoryczne 2, 747. Ilkjr, J. Kokowski, A. (eds.) 1998: 20 lat archeologii w Masomczu tom I: Weterani. Lublin. Jadczykowa, I. 1973: Budynki mieszkalne osady produkcyjnej w Przywozie, pow. Wielu. Cz I, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 20, 129162. Jadczykowa, I. 1976: Budynki mieszkalne osady produkcyjnej w Przywozie koo Wielunia. Cz II, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 23, 249285. Jadczykowa, I. 1982: Z zagadnie budownictwa mieszkalnego ludnoci kultury przeworskiej na ziemiach polskich, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 27, 1980, 9 21. Jadczykowa, I. 1983: Budownictwo mieszkalne ludnoci kultury przeworskiej na obszarze Polski, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 28, 1981, 109247. Jarosz, B. Matuszczyk, E. 1998: Wyniki bada ratowniczych w osadzie kultury przeworskiej w Cielicach, wojewdztwo opolskie. In: Tomczak, E. (ed.) 1998, 7886. Jasnosz, S. 1972: Kultura okresw pnolateskiego i wpyww rzymskich w Wielkopolsce (stan bada). In: ak, J. (ed.) 1972, 137148. Jadewski, K. Hensel, W. Koka, W. (eds.) 1963: Munera Archaeologica Iosepho Kostrzewski. Pozna. Jodowski, A. 1971: Eksploatacja soli na terenie Maopolski w pradziejach i we wczesnym redniowieczu. Studia i Materiay do dziejw up solnych w Polsce 4. Wieliczka. Jodowski, A. 1976: Technika produkcji soli na terenie Europy w pradziejach i we wczesnym redniowieczu. Studium archeologiczne. Studia i Materiay do dziejw up solnych w Polsce 5. Wieliczka. Kaczanowski, P. Rodziska-Nowak, J. 2004: Die Siedlung mehrerer Kulturen in Jakuszowice, FSt. 3, Gde. Liszki, Woiw. maopolskie, Recherches Archeologiques de 19931998, 115125. Kaszewska, E. 1975: Kultura przeworska w Polsce rodkowej, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 22, 195253. Kaszewska, E. 1988: Charakterystyka osadnictwa kultury przeworskiej w Polsce rodkowej, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 32, 1985, 519. Kobyliski, Z. 1988: Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyku staroytnoci i w pocztkach wczesnego redniowiecza. Wrocaw. Kokowski, A. 1991: Lubelszczyzna w modszym okresie przedrzymskim i okresie rzymskim. Lublin.

56

Kokowski, A. 1992: Udzia elementw celtyckich w strukturze cmentarzyska birytualnego w Kruszy Zamkowej, woj. Bydgoszcz, St. 13 (prba falsykacji pojcia grupy kruszaskiej), Archeologia Polski 36, 1991, 115149 Kokowski, A. 1994: Problemy badania dziejw kultury przeworskiej. In: Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1994, 1536. Kokowski, A. 1996: Badania nad okresem przedrzymskim, okresem rzymskim i wczesnym okresem wdrwek ludw, Archeologia Polski rodkowowschodniej 1, 249253. Kokowski, A. 1998: Zur Frage sogenannter groer Huser in Mittel- und Osteuropa. In: Leube, A. (ed.) 1998a, 1424. Kokowski, A. 1999: Prowincja kultury przeworskiej w modszym okresie przedrzymskim nad dolnym Wieprzem. In: Andrzejowski, J. (ed.) 1999, 203216. Kokowski, A. 2005: Kotlina Sandomierska w modszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim. Wprowadzenie do dyskusji nad stanem i perspektywami bada. In: Kura, M. (ed.) 2005, 423433. Kokowski, A. Reszczyska, A. Roman, E. 1997: Badania ratownicze na wielokulturowym stanowisku nr 1 w Drgowie (Kolonii), woj. lubelskie, Archeologia Polski rodkowowschodniej 2, 9597. Koacz, M. 1995: Osada kultury przeworskiej w Izdebnie Kocielnym, stanowisko I, gmina Grodzisk Mazowiecki. Barbaricum 5. Warszawa. Koperski, A. 1999: Osadnictwo kultury przeworskiej w mikroregionie przemyskim. In: Czopek, S. Kokowski, A. (eds.) 1999, 279284. Korecki, J. Okoski, J. 1999: Mikroregion osadniczy na prawobrzeu dolnego biegu Raby. In: Czopek, S. Kokowski, A. (eds.) 1999, 181215. Kosicki, A. 1998: Badania wykopaliskowe na wielokulturowym stan. 69 w Namysowie, lskie Sprawozdania Archeologiczne 40, 299311. Krzyaniak, A. Bukowski, Z. (eds.) 2005: Via Archaeologica Archeologiczne badania w programie budowy autostrad w Polsce (katalog wystawy). Warszawa. Kuczyski, J. 1968: Z problematyki bada nad osadnictwem pnolateskim na terenach midzy Wis, Pilic i Nidzic, Rocznik Muzeum witokrzyskiego 5, 5567. Kura, M. (ed.) 2005: Archeologia Kotliny Sandomierskiej. Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli 4 (monograczny). Stalowa Wola. Lasota, A. 2004: Osadnictwo okresu rzymskiego na przedpolu Karpat (obszar midzy Sdziszowem Mp. a Rzeszowem). In: Gancarski, J. (ed.) 2004, 573608. Lasota, A. 2005a: Osada z okresu rzymskiego w Baranowie Sandomierskim, pow. Tarnobrzeg, stan. 1, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 26, 263304. Lasota, A. 2005b: Stan rozpoznania osad z okresu wpyww rzymskich w Polsce poudniowo-wschodniej. In: Kura, M. (ed.) 2005, 435443. Lasota, A. 2005c: Osadnictwo z okresu rzymskiego na terenie Garbu Tarnobrzeskiego i jego najbliszego ssiedztwa. In: Kura, M. (ed.) 2005, 447464. Leube, A. (ed.) 1998a: Haus und Hof im stlichen Germanien. Universittsforschungen zur prhistorische Archologie 50. Bonn. Leube, A. 1998b: Haus und Hof im stlichen Germanien whrend der rmischen Kaiser- und Vlkerswanderungszeit. In: Leube, A. (ed.) 1998a, 113. Lewczuk, J. 1994: Kultura przeworska na rodkowym Nadodrzu w okresie lateskim. In: Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1994, 89105. Lewczuk, J. 1997: Kultura przeworska na rodkowym Nadodrzu w okresie lateskim. Poznaskie Towarzystwo Przyjaci Nauk Prace Komisji Archeologicznej 17. Pozna. Lewczuk, J. 1998: Stan bada nad okresem lateskim i wpyww rzymskich na terenie wojewdztwa zielonogrskiego, Archeologia rodkowego Nadodrza 1, 121146. aszczewska, T. 1975: Polska rodkowa w okresie wdrwek ludw i w pocztkach wczesnego redniowiecza, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 22, 293330. uczkiewicz, P. 2000: Osada kultury przeworskiej z modszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Soieszynie (stan. 14.), gm. U, pow. Ryki, woj. lubelskie, Archeologia Polski rodkowowschodniej 5, 8084. uczkiewicz, P. 2002: lady produkcji metalurgicznej na osadzie kultury przeworskiej z modszego okresu przedrzymskiego i okresu rzymskiego w Sobieszynie (stan. 14), pow. Ryki, woj. Lublin. In: Orzechwoski, S. (ed.) 2002, 159163. uczkiewicz, P. Gadysz-Juciska, M. Juciski, M. Niezabitowska, B. Sadowisk, S. (eds.) 2005: Europa Barbarica wier wieku archeologii w Masomczu. Monumenta Studia Gothica 4. Lublin.

57

Machajewski, H. 1986: Stan i potrzeby bada nad modszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Wielkopolsce. In: Godowski, K. Madyda-Legutko, R. (eds.) 1986, 269298. Machajewski, H. 1995: Osada ludnoci kultury przeworskiej na stanowisku 1 w Kucowie, gm. Kleszczw, woj. Piotrkw Trybunalski, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 3738, 199192, 65139. Machajewski, H. 1997: Z bada nad kultur przeworsk w Wielkopolsce pnocnej. In: Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1997, 97116. Madyda-Legutko, R. 1992: Zur Besiedlung des Scz-Gebiets (Westkarpaten) in der sptrmischen Keiserzeit. In: Godowski, K. Madyda-Legutko, R. (eds.) 1992, 187195. Madyda-Legutko, R. 1994: Uwagi o osadnictwie w polskiej czci Karpat Zachodnich w modszym kresie przedrzymskim i okresie rzymskim. In: Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1994, 301315. Madyda-Legutko, R. 1996: Zrnicowanie kulturowe polskiej strefy beskidzkiej w okresie lateskim i rzymskim. Krakw. Madyda-Legutko, R. 2004: Polskie Karpaty w okresie pnolateskim im okresie wpyww rzymskich. Uwago dotyczce zrnicowanie kulturowego. In: Gancarski, J. (ed.) 2004, 7192. Madyda-Legutko, R. Bochnak, T. (eds.) 2000: Svperiores Barbari Ksiga ku czci Profesora Kazimierza Godowskiego. Krakw. Madyda-Legutko, R. Pohorska-Kleja, E. Rodziska-Nowak, J. 2006: Pakoszwka, Gde. Sanok, Woiw. Podkarpackie, Fst. 1 (eine Siedlung der rmischen Keiserzeit), Recherches Archeologiques de 19992003, 160168. Madyda-Legutko R., Tunia, K. 1993: Rytro. Karpacka osada z okresu wdrwek ludw. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego 1118 Prace Archeologiczne 57. Krakw. Maik, J. 1977: Tkaniny z okresu rzymskiego z terenu Polski, Pomorania Antiqua 7, 77145. Makiewicz, T. 1976: Otarze i paleniska ornamentowane z epoki elaza w Europie, Przegld Archeologiczny 24, 103183. Makiewicz, T. 1998: Haus und Hof whrend der vorrmischen Eisenzeit und der rmischen Kaiserzeit im gropolnischen Raum. In: Leube, A. (ed.) 1998a, 237246. Makiewicz, T. 2000a: Nieznane odkrycie wielkiego domu halowego z pnego okresu przedrzymskiego w Pile. In: Chudziak, W. (ed.) 2000, 297203. Makiewicz, T. 2000b: Gliniany otarz-palenisko z Jarosawia na tle porwnawczym. In: Rydzewski, J. (ed.) 2000, 221233. Makiewicz, T. 2001: Badania ratownicze Centrum Bada Archeologicznych w Poznaniu na trasach autostrad A-1 i A-2 w latach 19971999, Zeszyty Orodka Ratowniczych Bada Archeologicznych Seria B, Materiay Archeologiczne Raport 19961999, 8299. Makiewicz, T. 2003a: Przedmowa. In: Michaowski 2003a, 911. Makiewicz, T. 2003b: Archeologiczne badania ratownicze Centrum Bada Archeologicznych w Poznaniu na trasach autostrad A-1 i A-2 w 2000 roku, Zeszyty Orodka Ratowniczych Bada Archeologicznych Seria B, Materiay Archeologiczne Raport 2000, 140158. Makiewicz, T. Skowron, J. 2005: Rewolucja ze schykiem staroytnoci. Rezultaty bada na autostradzie A-2 w Wielkopolsce. In: Krzyaniak, A. Bukowski, Z. (eds.) 2005, 6977. Mazurowski, R. (ed.) 1998: Archeologiczne badania ratownicze na trasie gazocigu tranzytowego tom 1. Ziemia Lubuska. Pozna. Mczyska, M. 1971: Cmentarzysko i osada z okresu rzymskiego w Krapkowicach, Materiay Staroytne i Wczesnoredniowieczne 1, 251316. Mczyska, M. 2003: Recenzja: Michaowski 2003a, dzkie Sprawozdania Archeologiczne 8, 20022003, 421428. Mczyska, M. Grabarczyk, T. (eds.) 2000: Die sptrmische Kaiserzeit und frhe Vlkerwanderungszeit in Mittel- und Osteuropa (materiay z konferencji). d. Michaowski, A. 2003a: Osady kultury przeworskiej z terenw ziem Polskich. Pozna. Michaowski, A. 2003b: Miejsce cieniem kryte w domu nr 4 z Kocielisk, pow. Olesno, woj. opolskie (prba rekonstrukcji) problem budownictwa podcieniowego w kulturze przeworskiej, Folia Praehistorica Posnaniensia 10/11, 157176. Mikiewicz, M. 1961: Osada z okresu rzymskiego w Mierzanowicach, pow. Opatw, Materiay Staroytne 7, 255287. Moszczyski, J. 2000: Jung- und sptkaiserzeitliche Brunnen in der Siedlung Kolonia-Wola Branicka in Zentralpolen. In: Mczyska, M. Grabarczyk, T. (eds.) 2000, 202216. Muzolf, B. 1997: Kultura przeworska na Wyynie Czstochowskiej, Prace i Materiay Muzeum Miasta Zgierza 2, 187193.

58

Muzyczuk, A. Pohorska-Kleja, E. 1994: Wyniki bada wykopaliskowych w Homczy, gm. Sanok, woj. kronieskie, w latach 19811985. Cz I., Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego za rok 1993, 55154. Muzyczuk, A. Pohorska-Kleja, E. 1996: Wyniki bada wykopaliskowych w Homczy, gm. Sanok, woj. kronieskie, w 1995 roku, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 17, 6583. Mycielska, R. 1964: Osada z okresu wpyww rzymskich w Dankowie, pow. Kobuck, Materiay Archeologiczne 5, 161193. Naglik, R. 2005: Archaeological motorway, Archeologia ywa Special issue 2005, 3744. Niederle, L. 1931: Rukov slovansk archeologie. Rukovti Slovanskho stavu v Praze 1. Praha. Niewgowski, A. 1966: Z bada nad osadnictwem okresach pnolateskim i rzymskim na Mazowszu. Warszawa. Niewgowski, A. 1972: Mazowsze na przeomie er. Przemiany spoeczno-demograczne i gospodarcze. Wrocaw. Niewgowski, A. 1981: Elementy religii. In: Wielowiejski, J. (ed.) 1981a, 429448. Nowakowski, W. Walu, A. 1986: Studnie kultury przeworskiej z ziem polskich, wiatowid 36, 4364. Nowiski, K. 1970: Uwagi na temat osadnictwa w okresach pnolateskim i rzymskim w dorzeczu Bzury, Wiadomoci Archeologiczne 35, 513. Okoski, J. Szpunar, A. 1999: Osada w Tarnowcu gm. Tarnw chaty datowane zapinkami A.43, A.84 i A.158. In: Czopek, S. Kokowski, A. (eds.) 1999, 153179. Okulicz, J. 1968: Niektre zagadnienia struktury osadnictwa okresw pnolateskiego i rzymskiego w pnocnowschodniej Polsce, Studia z Dziejw Osadnictwa 6, 2948. Oldzki, M. Skowron, J. (eds.) 2004: Kultura przeworska. Odkrycia interpretacje hipotezy, tom 1. d. Orzechowski, S. (ed.) 2002: Hutnictwo witokrzyskie oraz inne centra i orodki staroytnej metalurgii elaza na ziemiach polskich (materiay z konferencji). Kielce. Parczewski, M. 2006: Die Forschungen an der Siedlung mehrerer Kulturen in Bachrz, Kr. Rzeszw, FSt. 16. Die Grabungssaisons 15.19., Recherches Archeologiques de 19992003, 119135. Pazda, S. 1975: Badania nad problematyk pracowni garncarskich z IVV w. na Dolnym lsku, Acta Universitatis Wratislaviensis 253 Studia Archeologiczne 7, 165203. Pazda, S. 1980: Studia nad rozwojem i zrnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym lsku. Acta Universitatis Wratislaviensis 443 Studia Archeologiczne 10. Wrocaw. Pazda, S. 1984: Obce elementy w kulturze przeworskiej na Dolnym lsku. Przegld problematyki, Przegld Archeologiczny 31, 187195. Pazda, S. 1990: Osada hutnicza z pnego okresu rzymskiego w Izbicku, woj. Opole, Silesia Antiqua 32, 2359. Pazda, S. 1994a: Brzeski region staroytnej metalurgii elaza (IVV w. n. e.). Acta Universitatis Wratislaviensis 1595 Studia Archeologiczne 25. Wrocaw. Pazda, S. 1994b: Brzeski region staroytnego hutnictwa elaza (IVV w. n. e.). Zarys problematyki. In: Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1994, 241261. Pazda, S. 2002: Pracownia hutnicza ze schyku staroytnoci w Przylesiu Dolnym, gm. Grodkw, woj. opolskie, Archaeologia Silesiae 1, 159229. Pescheck, Ch. 1939: Die frhwandalische Kultur in Mittelschlesien (100 vor bis 200 nach Chr.). Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frhgeschichte 5. Leipzig. Piekalski, J. 1988: Osada z okresu wpyww rzymskich w Ndzy, woj. Katowice, Silesia Antiqua 30, 123164. Piszczaowski, W. 1980: Sprawozdanie z bada ratowniczych na osadzie z okresu wpyww rzymskich w Bystrzycy Oawskiej, woj. wrocawskie, lskie Sprawozdania Archeologiczne 21, 5052. Podgrska-Czopek, J. 1998: Materiay kultury przeworskiej ze stanowiska nr 2 w Krzemienicy, woj. Rzeszw. In: Ilkjr, J. Kokowski, A. (eds.) 1998, 153164. Podgrska-Czopek, J. 1999: Osada z okresu rzymskiego w Otay, pow. Mielec, woj. podkarpackie (stanowisko 1), Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 20, 89163. Podgrska-Czopek, J. Czopek, S. 1991: Materiay z osad kultury uyckiej (grupy tarnobrzeskiej) i kultury przeworskiej ze stanowiska 1 w Tarnobrzegu-Zakrzowie, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego za lata 19801984, 71114. Pogorzelski, W. 1993: Wyniki ratowniczych bada archeologicznych na stanowisku wielokulturowym ukowice nr 49, gm. ukowice, Dolnolskie Wiadomoci Prehistoryczne 2, 147173. Pogorzelski, W. Lissak, Z. 1993: Wyniki ratowniczych bada archeologicznych na wielokulturowym stanowisku ukowice nr 35, gm. ukowice, Dolnolskie Wiadomoci Prehistoryczne 2, 4979. Poklewski, T. 1963: czycki zesp studzien z okresu rzymskiego. In: Jadewski, K. et al. (eds.) 1963, 315329.

59

Poklewski-Kozie, T. 2005: Archaeological Investigations an the Route of the A-1 and A-2 Motorways in Central Poland in 20002005, Archeologia ywa Special issue 2005, 6164. Poradyo, W. 1999: Osada kultury przeworskiej w Nehrybyce, woj. przemyskie. In: Czopek, S. Kokowski, A. (eds.) 1999, 217228. Przewona, K. 1955: Osada i cmentarzysko z okresu wpyww rzymskich w Sopanowie, pow. Szamotuy, Fontes Archaeologici Posnanienses 5, 60140. Przewona, K. 1983: Osada z modszego okresu przedrzymskiego w Kuminie, woj. Ostroka, Acta Universitatis Nicolai Copernici Archeologia 7, 87170. Pyrgaa, J. 1971: Wapiennictwo w dorzeczu rodkowej i dolnej Wisy u schyku staroytnoci (IIV w. n.e.), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 19, 351356. Pyrgaa, J. 1972a: Budownictwo okresu latesko-rzymskiego i starszych faz wczesnego redniowiecza na Mazowszu Pockim, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 20, 219241. Pyrgaa, J. 1972b: Mikroregion osadniczy midzy Wis a doln Wkr w okresie rzymskim. Warszawa. Reyman, T. 1936: Problem ceramiki siwej na kole toczonej na tle odkry w grnym dorzeczu Wisy, Wiadomoci Archeologiczne 14, 147175. Rodziska-Nowak, J. 2006: Jakuszowice, stanowisko 2. Ceramika z osady kultury przeworskiej z modszego i pnego okresu wpyww rzymskich i wczesnej fazy wdrwek ludw, Zszyty Naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego Prace Archeologiczne 61. Krakw. Rogalski, B. 2004: Sprawozdanie z ratowniczych bada archeologicznych na osadzie z modszego okresu wpyww rzymskich i okresu wdrwek ludw w Kunach, pow. Turek, woj. wielkopolskie, stan. 4. In: Oldzki, M. Skowron, J. (eds.) 2004, 179230. Rydzewski, J. (ed.) 2000: 150 lat Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Krakw. Rygiel, R. (ed.) 2000: Badania archeologiczne na terenie odkrywki Szczercw Kopalni Wgla Brunatnego Bechatw S. A. tom 1. d. Siciski, W. 2004: Hutnictwo elaza ludnoci kultury przeworskiej w rejonie rodkowej Prosny (wybrane zagadnienia). In: Oldzki, M. Skowron, J. (eds.) 2004, 165178. Skowron, J. 1983: Jama 43 z osady na stanowisku 1 w Toporowie, woj. sieradzkie, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 28, 1981, 273278. Skowron, J. 1985: Osadnictwo kultury przeworskiej na Wysoczynie Bechatowskiej, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 32, 159167. Skowron, J. 2002: Ausgrabungen auf der Siedlung der Przeworsk-Kultur in Antoniew, Sdmasowien, Ethnographisch-Archologische Zeitschrift 43, 2345. Skowron, J. 2003: Tynki wapienne i naczynia z polew wapienn z osady kultury przeworskiej w Antoniewie, stan. 1, woj. mazowieckie. Przyczynek do bada nad wykorzystaniem wapna w modszym okresie przedrzymskim, Archeologia Polski 47, 229244. Skowron, J. 2004: O funkcji niektrych budowli supowych w osadach ludnoci kultury przeworskiej. In: Oldzki, M. Skowron, J. (eds.) 2004, 923. Skowron, J. 2006: Kultura przeworska w dorzeczu rodkowej i dolnej Bzury. Monograa osadnictwa. Pozna. Skowron, J. 2007: Bauwesen im Siedlungskomplex der Przeworsk-Kultur aus Rawa Mazowiecka (Mittelpolen). Mglichkeiten der Rekonstruktion verwendeter Bautechniken. In: Droberjar, E. Chvojka, O. (eds.) 2007, 351374. Szadkowska, L. 1982: Osada kultury przeworskiej z pnego okresu wpyww rzymskich w Opolu-Zakrzowie, Opolski Rocznik Muzealny 7, 65117. Szafran-Szadkowska, L. 1984: Struktura i rozwj osadnictwa na terenie Opolszczyzny w okresie wpyww rzymskich. Wrocaw. Szamaek, K. 1998: ubrw, st. 1. In: Mazurowski, R. (ed.) 1998, 8592. Szydowska, E. (ed.) 1993: Osada produkcyjna kultury przeworskiej z pnego okresu rzymskiego w MysowicachImielinie, woj. Katowice. Rocznik Muzeum Grnolskiego w Bytomiu Archeologia 13. Bytom. Szydowski, J. 1977: Grupa dobrodzieska jako wyraz lokalnych przemian w schykowej fazie kultury przeworskiej. Katowice. widerska, M. 1993: Badania ratownicze na osadzie wielokulturowej w ukowicach, stan. nr 48, Dolnolskie Wiadomoci Prehistoryczne 2, 123146. Tackenberg, K. 1925: Die Wandalen in Niederschlesien. Vorgeschichtliche Forschungen 1. Berlin. Tempelman-Mczyska, M. 1982: Badania z osady z okresu rzymskiego w Opatowie, stan. 6, woj. Czstochowa, w latach 19711980, Sprawozdania Archeologiczne 34, 183199.

60

Tempelman-Mczyska, M. 1984: Recenzja: Cofta-Broniewska 1979, Slavia Antiqua 29, 1983, 269276. Tomaszewska, I. 1998: Modszy okres przedrzymski i okres wpyww rzymskich. Rezultaty ostatnich bada. In: Dulinicz, M. (ed.) 1998, 6593. Tomczak, E. 1979: Wyniki ratowniczych bada wykopaliskowych w Dobrzeniu Maym, woj. Opole (stan. B), Sprawozdania Archeologiczne 31, 167191. Tomczak, E. (ed.) 1998: Badania Archeologiczne na Grnym lsku i Ziemiach Pogranicznych w 1995 roku. Katowice. Trudzik, Z. 1960: Sprawozdanie z prac wykopaliskowych na terenie osady z okresu pnorzymskiego w Kocieliskach, pow. Olesno w 1960 r., lskie Sprawozdania Archeologiczne 3, 1929. Uschmann, K.-U. 2006: Kalkbrennfen der Eisen und rmischen Keiserzeit zwischen Weser und Weichsel. Befunde Analysen Experimente. Berliner Archologishe Forschungen 3. Rahden/Westf. Vallet, F. Kazanski, M. (eds.) 1995: La noblesse romaine et les chefs barbares du IIIe au VIIe sicle. Cond-surNoireau. Walu, A. 1977: Podwarszawskie rewelacje, Z Otchani Wiekw 43, 161166. Wielowiejski, J. 1960: Przemiany gospodarczo-spoeczne u ludnoci poudniowej Polski w okresie pnolateskim i rzymskim. Materiay Staroytne 6. Warszawa. Wielowiejski, J. (ed.) 1981a: Prehistoria Ziem Polskich 5. Pny okres lateski i okres rzymski. Wrocaw. Wielowiejski, J. 1981b: Warzelnictwo. In: Wielowiejski, J. (ed.) 1981a, 372373. Wielowiejski, J. 1981c: Wkiennictwo. In: Wielowiejski, J. (ed.) 1981a, 377. Wielowiejski, P. 1991: Pracownie obrbki bursztynu z okresu wpyww rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 39, 317361. Wiklak, H. 1983: Osada kultury przeworskiej z przeomu okresu lateskiego i rzymskiego w Strobnicy-Trzymorgach, stan. 2, woj. Piotrkw Tryb., Sprawozdania Archeologiczne 35, 161208. Wiklak, H. 1987: Osada z okresu wdrwek ludw w Olewinie w woj. sieradzkim, Studia Archeologiczne 15, 163 202. Wiklak, H. 1995: Osada kultury przeworskiej w Rycach-Starej Wsi na stanowisku 3, w woj. skierniewickim, Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnogracznego w odzi Seria Archeologiczna 3738, 1991 92, 141196. Wilk, M. 2005: Pnorzymskie naczynia zasobowe (w typie Krausengefe) na obszarze poudniowo-wschodniej Polski, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka Archeologicznego 26, 305372. Woyda, S. 1977: Mazowiecki orodek hutnictwa staroytnego (I wiek p. n. e. IV wiek n. e.), Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 25, 471438. Woyda, S. 1986: Biskupice, gm. Brwinw, woj. warszawskie. Stanowisko 1, Informator Archeologiczny Badania 1985, 90. Woyda, S. 2006: I niespodziewane i oczekiwane. Odkrycie na Mazowszu pieca garncarskiego do wypalania ceramiki siwej, Archeologia ywa 4 (34), 2005/2006, 2432. Woniak, Z. 1982: Recenzja: Cofta-Broniewska 1979, Sprawozdania Archeologiczne 33, 272278. Woniak, Z. 1994: Wczesna faza kultury przeworskiej na Wyynie Sandomierskiej. In: Gurba, J. Kokowski, A. (eds.) 1994, 127145. Wjcik, T. 1986: Osada kultury przeworskiej z modszego okresu lateskiego i okresu wpyww rzymskich ze stanowisk Krakw-Nowa Huta 76 (Branice), Materiay Archeologiczne Nowej Huty 10, 73102. Wrbel, M. 1995: Ratownicze badania wykopaliskowe na wielokulturowym stanowisku nr 11 w Koszanowie, gm. migie, woj. leszczyskie, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 3, 5566. ak, J. (ed.) 1972: Problemy bada archeologicznych Polski pnocno-zachodniej (materiay z konferencji). Pozna.

ZUM STAND DER SIEDLUNGSFORSCHUNG DER PRZEWORSK-KULTUR IN POLEN

Die Przeworsk-Kultur (auch Brandgrubengrberkultur, Wandalische-Kultur, Wenedische-Kultur genannt) bildet in der polnischen Frhgeschichte die am lngsten andauernde archologische Kultur mit der am grorumigsten Ausdehnung. Sie erstreckt sich ber den Zeitraum von Beginn der jngeren vorrmischen Eisenzeit bis zur frhen Vlkerwanderungszeit. Die Quellenbasis zur Erforschung dieser Kultur
61

ist umfangreich, jedoch ist der gegenwrtige Stand der Bearbeitungen und Publikationen teilweise als katastrophal bezeichnet worden (Kokowski 1994, 21; Makiewicz 2003a, 10; Michaowski 2003a, 19). Das betrifft vor allem die Siedlungsforschung, da bislang hauptschlich Grabfunde herangezogen worden sind. In der krzlich erschienenen Abhandlung ber die Siedlungen der Przeworsk-Kultur stellt A. Michaowski (2003a) fest, dass nur 38 Siedlungen monographisch vorgestellt wurden. Das sind nur etwa 12 % der vom Autor im Katalog aufgefhrten Fundstellen (Michaowski 2003a, 2179). Die ersten Verffentlichungen ber die Besiedlung der Przeworsk-Kultur stammen erst aus den 60-er Jahren des letzten Jahrhunderts. Neben einem Beitrag von J. Wielowiejski (1960), sind vor allem die Arbeiten von K. Godowski (1969a; 1984) sowie von T. Dbrowska (1988) zu erwhnen. Eine umfangreiche Zusammenfassung der Forschungsergebnisse bis zu den 80-er Jahre des letzten Jahrhunderts bietet die Verffentlichung des von K. Godowski und R. Madyda-Legutko (eds. 1986) herausgegebenen Tagungsbandes. Wichtige Beitrge sind auch die Studien ber die innere Differenzierungen der Besiedlung der Przeworsk-Kultur (Okulicz 1968; Szydowski 1977; Cofta-Broniewska 1979; Pazda 1984; Dbrowska 1988, 214224). Auch die mit den Siedlungen der Przeworsk-Kultur in Polen unmittelbar verbundenen Fragen kommen in der Fachliteratur zur Sprache. Auer der oben zitierten Arbeit von A. Michaowski (2003a), ist vor allem die weitere Verffentlichung von K. Godowski (1969b) erwhnenswert. Die Wohnbefunde sowie allgemein die Raumplanung und Bebauung der Siedlungen wurden von weiteren Autoren (Bender 1981; Jadczykowa 1982; 1983, Donat 1988, Kobyliski 1988; Makiewicz 1998), darunter auch hinsichtlich der Mikroregionen thematisiert (Pyrgaa1972a; Abramek 1994; 1998; Skowron 2006).

***
Gegenwrtig ist der Stand der Siedlungsforschung zur Przeworsk-Kultur im dem einzelnen Landesregionen Polens sehr unterschiedlich (Godowski Madyda-Legutko, eds. 1986). Am besten ist Oberschlesien erforscht (Godowski 1969a; 1969b; 1973; 1980; Szafran-Szadkowska 1984; Muzolf 1997). Allerdings ist anzumerken, dass obwohl dort viele Ausgrabungen stattfanden, nur wenig verffentlicht wurde (Mycielska 1964; Domaski 1971; Mczyska 1971; Szadkowska 1982; Szydowska 1982; ed. 1993; Tempelmann-Mczyska 1982; Piekalski 1988; Pazda 1990), vieles zumeist nur in Form von Kurzberichten (z. B. Trudzik 1960; Tomczak 1979; Jarosz Matuszczyk 1998). Fr das niederschlesische Gebiet dagegen fehlt eine zusammenfassende Bearbeitung der Siedlungen und des Bauwesens. Besprochen wurden jedoch wesentliche Probleme allgemeinen Art, sowie der Umfang der Quellenbasis aufgezeigt (Pazda 1980). Aktuell bleiben auch die Arbeiten und vor allem die sich darin bendlichen Katalogteile aus der Vorkriegszeit ber die Wandalen-Kultur (Tackenberg 1925; Pescheck 1939). Obwohl in diesem Gebiet ziemlich viele Siedlungen archologisch erforscht wurden (Dobrowolski 1993; Hendel 1993; Pogorzelski 1993; Pogorzelski Lissak 1993; widerska 1993; Pazda 1994a, 978; 2002; Baejewski 2002), sind die meisten Ergebnisse nur als Kurzberichte verffentlicht (z. B. Bykowski 1977; Piszczakowski 1980; Kosicki 1998). Fr die restlichen Gebiete Sdostpolens (Kleinpolen, Karpatenvorland) gibt es ebenfalls keine unmittelbar mit den Siedlungen der Przeworsk-Kultur verbundenen zusammenfassenden Arbeiten. Allerdings schneidet die Arbeit von R. Madyda-Legutko (1996; s. auch: 1994) diese Problematik an. Fr das Gebiet Kleinpolens wurden manche Siedlungskonzentrationen im Bereich der Mikroregionen kurz besprochen (Dobrzaska 1992; Madyda-Legutko 1992; Woniak 1994; Kordecki Okoski 1999). Zahlreiche Ausgrabungen fanden in dieser Region statt, doch nur wenige wurden verffentlicht (Reyman 1936; Gajewski 1961; Mikiewicz 1961; Wjcik 1986; Dobrzaska 1990; 1992; Hachulska-Ledwos 1991; 1996; 1998; Madyda-Legutko Tunia 1993; Ganc-Kwany 1997; Kordecki, Okoski 1999; Bochnak et al. 2004; Grygiel Pikulski 2006). Hervorzuheben ist die fr Sdostpolen bedeutende Siedlung von Jakuszowice. Der Reichtum des dort freigelegten Materials sowie die Nachbarschaft des zu Beginn des letzten Jahrhunderts entdeckten Frstengrabes lassen vermuten, dass die Siedlung ein lokales Zentrum innerhalb der Gebiete am oberen Stromgebiet der Weichsel war (Godowski 1991; 1995a, 133134; 1995b; s. auch: Bursche et al. 2000; Kaczanowski Rodziska-Nowak 2004; Rodziska-Nowak 2006). Fr Sdostpolen gibt es eine Reihe Verffentlichungen ber die Besiedlung der Przeworsk-Kultur allgemein (Czopek 1991; Madyda-Legutko 1994; 1996; 2004; Kokowski 2005; Lasota 2005b; Florkiewicz,
62

Reszczyska 2007; s. auch: Dbrowska 1973a), oder ber bestimmte Mikroregionen (Ginalski Muzyczuk 1999; Koperski 1999; Lasota 2004; 2005c). Unter den wenigen bislang publizierten Siedlungen (Barowska 1984; Muzyczuk Pohorska-Kleja 1994; 1996; Podgrska-Czopek Czopek 1991; Podgrska-Czopek 1998; 1999; Okoski Szpunar 1999; Poradyo 1999; Florkiewicz 2003; Czopek Podgrska-Czopek 2005; Lasota 2005a; Madyda-Legutko et al. 2006; Parczewski 2006) spielt wilcza mit den Bernsteinwerksttten und einem Schatz von Edelmetallgegenstnden, darunter Mnzen, eine besondere Rolle (Gruszczyska 1999a; 1999b; Godowski 1995b; 162; Wielowiejski 1991, 332339). Die Grndung des neuen Instituts fr Archologie 1999 in Rzeszw frdert die Bearbeitungen der Siedlungsfunde der Przeworsk-Kultur, die teilweise auch aus Altgrabungen stammen (Czopek Kokowski, eds. 1999; Florkiewicz 2003; 2004; 2005; Gancarski, ed. 2004; Lasota 2004; 2005a; 2005c; Wilk 2005; s. auch: Kokowski 2005, 425). Fr das gropolnische Gebiet verfgen wir dagegen ber eine zusammenfassende Arbeit, die die Siedlungsformen und auch die dort vorhandenen Konstruktionen der Przeworsk-Kultur behandelt (Makiewicz 1998). Auch die Besiedlungssituation im Nordteil Gropolens, der gleichzeitig die nrdliche Grenzzone dieser Kultur bildet wurde kurz besprochen (Machajewski 1997). In Gropolen fhrte man nie systematische und grochige Ausgrabungen im Bereich dieser Siedlungen durch. Es fehlen hierzu grundstzliche monograsche Arbeiten (s. Jasnosz 1972; Machajewski 1986; auch: Przewona 1955; Dbrowski 1958; 1970; Dbrowscy 1968; Baranowski 1985; Wrbel 1995; Gazowska 2005, 300305). Am wenigsten erforscht ist die westliche Grenzzone der Przeworsk-Kultur, also das Gebiet des LebusLand, fr das es keine Arbeiten ber Siedlungen gibt. Allgemein ber die Przeworsk-Kultur in der jngeren vorrmischen Eisenzeit uerte sich nur J. Lewczuk (1997; s. auch: 1998; 1994). Auch im besonders reich besiedelten Gebiet von Kujawien ist der Forschungsstand ber die Przeworsk-Kultur nicht zufriedenstellend. Nur wenige Siedlungen erfuhren eine ausfhrliche Verffentlichung (Bednarczyk 1987; 1988; 1994). Die Problematik der Siedlungen allgemein und besonderes der Ansiedlung der Przeworsk-Kultur Mittelpolens wurde in der Fachliteratur schon mehrmals behandelt. Es gibt fr diese Region sowohl Aufstze allgemeinen Charakters (Kaszewska 1975; 1988; aszczewska 1975) als auch Arbeiten, die sich auf einzelne Mikroregionen beziehen (Nowiski 1970; Skowron 1985; 2006; Abramek 1988; Balke 1991). Darber hinaus beschftigte sich B. Abramek (1994; 1998) mit der Bebauung und Raumplanung, sowie mit einer Analyse der Wohngebude dieses Gebietes, jedoch gibt es nur wenige Verffentlichungen ber Siedlungen der Przeworsk-Kultur (Jadczykowa 1973; 1976; Abramek 1982; Skowron 1983; 2007; Wiklak 1983; 1987; Machajewski 1995; Frsiak at al. 2000, 5283; Abramek Makiewicz 2004; Buda et al. 2004, 455). Mehr und ausfhrlicher wurde ber das Bauwesen der Przeworsk-Kultur sowie auch ber die allgemeine Besiedlungssituation besonderes im das Gebiet des sog. Pock-Masowiens (Pyrgaa 1972a; 1972b), aber auch in anderen Gebieten Masowiens verffentlicht (Kuczyski 1968; Nowiski 1970; Dbrowska 1973a; 1973b; Tomaszewska 1998; Skowron 2006). Die Arbeit von A. Niewgowski (1966; 1972) behandelte der Raum Masowien ganzheitlich. Die Siedlungen und die damit verbundenen Probleme wurden in diesen Arbeiten nur knapp besprochen, was eindeutig dem unzulnglichen Forschungsstand geschuldet ist. Nur sehr wenige Siedlungen wurden besser erforscht und die Ergebnisse verffentlicht (z. B. Pyrgaa 1972a; 1972b; Walu 1977; Bender 1980; Przewona 1983; Woyda 1986; 2006; Koacz 1995; Wiklak 1995; Tomaszewska 1998, 67-90). Mit Lublin-Land, das im Sdosten an Masowien grenzt, beschftigt sich in einer Monographie A. Kokowski (1991; s. auch: 1996; Dbrowska 1973a). Kurze Besprechungen ber einzelnen Mikroregionen nden sich bei E. Banasiewicz (1997) und A. Kokowski (1999). Verffentlichungen, die sich mit der Siedlungen der Przeworsk-Kultur allgemein und speziell beschftigen, fehlen jedoch fast vollstndig (s. Kokowski et al. 1997; uczkiewicz 2000; 2002).

***
Ausgrabungen der letzten Jahre beim Bau und Umbau der Autobahnen A1, A2, A4, sowie an den Trassenverlauf der Transitgasleitung legten in verschiedenen Regionen Polens viele Siedlungen der PrzeworskKultur frei und ermglichten ihre grochige Erforschung (Mazurowski, ed. 1998; Szamaek 1998;
63

Bednarczyk 2000; Dobrakowski et al. 2001; Makiewicz 2001; 2003b; Michaowski 2003a, 84; Abamowicz 2004, 1718; Gediga 2004, 2930; 2005, 5153; Rogalski 2004; Grabarczyk 2005, 5862; Makiewicz Skowron 2005; Naglik 2005, 43; Poklewski-Kozie 2005, 64; Czopek Pelisiak 2006). Mit den Siedlungen der Przeworsk-Kultur eng verbunden sind die Anlagen mit einem wirtschaftlichen Hintergrund. Eine der wichtigsten Wirtschaftszweige zur Zeit der Przeworsk-Kultur war unumstritten die metallurgische Produktion, fr die das Eisenverhttungszentrum im Heilig-Kreuz-Gebirge eine Schlsselstellung einnahm (Bielenin 1974; 1986; 2000; auch: Orzechowski, ed. 2002). Eisenverhttungspltze wurden auch in Masowien, Schlesien und Gropolen entdeckt (Woyda 1977; Pazda 1994a; 1994b; Siciski 2004). Die in der Fachliteratur oft erwhnten Tpferwerksttten produzierten hauptschlich sog. Graukeramik (Reyman 1936; Pazda 1975; Dobrzaska 2000; Woyda 2006; RodziskaNowak 2006, 3132). Ein wichtiger, mit dem Bauwesen verbundener Wirtschaftsfaktor war die Kalkbrennerei. Mit Kalkerzeugung und Kalknutzung beschftigten sich u.a. J. Prygaa (1971) und J. Skowron (2002; 2003; 2006, 80), und krzlich in einer monograschen Arbeit K.-U. Uschmann (2006). Im Bereich der Siedlungen wurden Anlagen zur Salzgewinnung, Werksttten zur Geweih-, Knochen- und Bernsteinbearbeitung und auch Websthle entdeckt (Wielowiejski 1960, 216; 1981b; 1981c; Jodowski 1971, 8793; 1976, 75102; Maik 1977; Dbrowski 1981; Wielowiejski 1991;). Die Anlagen zur Wasserversorgung, wie knstliche Wasserquellen (Schpfbrunnen), waren ebenfalls Gegenstand einiger Arbeiten (Poklewski 1963; Nowakowski Walu 1986; Moszczyski 2000). Einblicke in die geistige Welt der Przeworsk-Kultur vermitteln Befunde, die man in Grberfeldern, aber auch im Bereich der Wohngebiete freigelegt hat und die als Kultobjekte interpretiert werden (Makiewicz 1976, 122125; 2000b; Niewgowski 1981, 430435; Wiklak 1983, 178179; Bednarczyk 1987; 1988; Cofta-Broniewska 1988b; 1989b; 2004, 158178; Wrbel 1995, 5864).

***
Das grte Problem beim Studium der Siedlungen der Przeworsk-Kultur ist neben dem Publikationsdezit die Methodik der Ausgrabungen. Zumeist werden nur kleine Flchen aufgedeckt und auch langfristige Forschungsprojekte erfassen nur selten grere Gebiete. Von den im Katalog von A. Michaowski (2003a, 2179) benannten Siedlungen der Przeworsk-Kultur wurden nur 33, also nur etwa 10 Prozent aller Fundstellen, auf einer Flche von 50 oder mehr Ar erforscht. Erst in den letzten Jahren wurden in Polen grochige Untersuchungen von Siedlungen der Przeworsk-Kultur durchgefhrt, und zwar ausschlielich im Rahmen groer Bauprojekte, vor allem dem Autobahnbau. Zum ersten Mal wurden sogar einige Hektar groe Flchen freigelegt, was die Erforschung von Struktur und Raumplanung der Siedlungen ermglicht. Die mit der Finanzierung der groen Bauvorhaben verbundenen archologischen Rettungsgrabungen lassen hoffen, dass sich auch bald die Anzahl der Verffentlichungen erhht und damit die Zugnglichkeit der Fundmaterialien aus den Siedlungen der Przeworsk-Kultur in Polen verbessert (gegenwrtig erschienen schon unter anderem die Verlagsserien: s. Anm. 14).

MACIEJ KARWOWSKI INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO, UL. HOFFMANOWEJ 8, PL 35-016 RZESZW

64