seria

ABC JUDAIZMU

Hagada na Pesach
*******
The 614th Commandment Society Stowarzyszenie 614. Przykazania

www.the614thcs.com

W serii ABC

JUDAIZMU ukazay si dotychczas:

Szabat Szalom, Warszawa 2005 Pesach, Los Angeles Warszawa, 2006 Szabat Szalom, wydanie II uzupenione, Los Angeles - Warszawa 2006 Pesach, wydanie II uzupenione, Los Angeles Warszawa, 2006 Hagada na Pesach, Los Angeles - Toledo, 2007

Ksika ta i kada jej cz moe by przedrukowywana i w jakikolwiek inny sposb reprodukowana i powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie oraz odczytywana w rodkach publicznego przekazu bez zgody wydawcy. Any part of this book may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording, or by any information storage or retrieval system, without permission from the Publisher.

Los Angeles - Toledo 2007 Wydanie I

Publikacja ta, w swojej czci instruktaowej dotyczcej zasad i zwyczajw obchodzenia wita Pesach, zostaa oparta w caoci na broszurze PESACH (autorzy: Pawe Jdrzejewski i Barbara Krawcowicz ; konsultacja: Jakub Kowalski) Ilustracje pochodz z Hagady wydanej po polsku w roku 1927 w drukarni M. Zalcmana w Wiedniu i powojennego, izraelskiego wydania Hagady, przetumaczonej na polski przez Salomona Spitzera

Opracowanie polskiego tekstu Hagady i komentarze: Zesp Stowarzyszenia 614. Przykazania

Wydane przez Stowarzyszenie Szeset Czternastego Przykazania (The 614th Commandment Society) Published by:
The 614th Commandment Society, 7306 Coldwater Canyon Ave # 7, North Hollywood, CA 91605, USA

www.the614thcs.com Judaizm informacje . artykuy . pytania . odpowiedzi

Zredagowalimy nasz Hagad na Pesach tak, aby jej Czytelnikom byo jak najatwiej zrozumie kolejno czynnoci podczas Sederu, szczeglnie osobom, ktre nie miay zbyt wielu okazji, by uczestniczy w tych uroczystociach i potrzebuj dokadnych wskazwek. W czci zawierajcej tekst Hagady przyjlimy wic nastpujce rozwizania: w ramkach umieszczone s informacje o wykonywanych czynnociach; ma czcionk zapisano dodatkowe informacje, ujte w nawias kwadratowy; wiksz, pogrubion czcionk zapisano teksty, ktre odczytuje si w trakcie Sederu. Biorc pod uwag adresatw naszej Hagady na Pesach, zrezygnowalimy z zamieszczenia tekstu po hebrajsku i aramejsku. Wszystkim Czytelnikom yczymy na najblisze i kolejne wita Pesach: Chag sameach Szczliwych wit!

SOWNICZEK

afikoman (od afiku mine temika przyniesienie rnych sodkoci) dosownie "deser", kawaek rodkowej macy odoony na pocztku Sederu arba kosot - Cztery Kielichy: kady z uczestnikw Sederu ma obowizek wypi podczas wieczerzy cztery kielichy wina cafun - (dosownie: ukryty) - zjedzenie afikomanu chacot halajla - dokadny rodek nocy, pomidzy wschodem a zachodem soca chamec - zakwas; kade z piciu podstawowych zb: pszenica, yto, jczmie, orkisz, owies, ktre weszo w kontakt z wod na czas 18 minut oraz kade jedzenie i napj wytworzone z uyciem tych zb lub w ktrym ktre z nich wystpuje choby w minimalnych ilociach bedikat chamec - poszukiwanie chamecu w domu, przeprowadzane wieczorem 14 nisan bitul chamec - ceremonia uniewanienia, zrzeczenia si wasnoci chamecu, ktry moe jeszcze by w naszym posiadaniu biur chamec - spalenie chamecu dokonywane rano 14 nisan charoset - mieszanka pokrojonych jabek, gruszek i orzechw woskich wymieszanych z odrobin miodu i wina; przypomina zapraw murarsk, uywan przez ydw do wyrobu cegie w Egipcie chazeret inna nazwa na maror. Drugi rodzaj gorzkich zi spoywanych podczas Sederu w kanapce korech. Utarty chrzan lub saata. Hagada - opowie zawierajca dzieje narodu Jisraela w Egipcie i opisujca jego cudowne wyzwolenie halel - sze psalmw odczytywanych jako pochwaa Haszem (psalmy 113 -118) jachac - przeamanie rodkowej macy podczas Sederu karpas - warzywo, ktre kadziemy na talerzu sederowym; najczciej jest to pietruszka, rzodkiewka lub seler kezajit - jednostka miary, wielko mniej wicej oliwki korech - "kanapka" skadajca si z kawaka macy i gorzkich zi (chazeret lub maror) maca - cienkie placki wypiekane z uyciem wody i mki maca szmura - maca przygotowana specjalnie na Pesach z zachowaniem szczeglnych procedur magid - czytanie Hagady ma nisztana - cztery pytania zadawane tradycyjnie przez najmodszych uczestnikw Sederu, dotyczce sederowych rytuaw maror - gorzkie zioa (saata lub chrzan), symbol gorzkiego cierpienia narodu ydowskiego w Egipcie mei melach - sona woda, w ktrej zanurzamy karpas, symbol ez wylewanych przez ydw w niewoli rachac - rytualne umycie rk po zakoczeniu opowieci Hagady rewiit miara objtoci: wg rnych rde pomidzy 86 a 150 cm szeciennych Seder - "porzdek", nazwa specjalnych kolacji podczas wita Pesach (15 nisan w Izraelu; 15 i16 poza Izraelem) szehechejanu bogosawiestwo odmawiane w pierwszy (lub 2 pierwsze) dzie Pesach i obejmujce wszystkie dni wita szulchan orech - posiek sederowy taanit bechorim - post pierworodnych obowizujcy pierworodnych synw w erew Pesach urchac - oczyszczenie, rytualne umycie rk podczas Sederu, bez wypowiadania bogosawiestwa zeroa - pieczone miso z koci, symbol ofiary pesachowej skadanej w wityni tu przed witem Pesach.

Hagada jest ksik zawierajc porzdek Sederu - uroczystej wieczerzy w pierwszy dzie Pesach (w diasporze - w dwa pierwsze dni tego wita). Hagada znaczy "opowie", "opowiadanie" i jej odczytanie podczas Sederu jest wypenieniem przykazania opowiedzenia synowi (wehigadta lewincha) o Wyjciu z Egiptu (sipur jeciat Micrajim). Wyjcie z niewoli egipskiej jest jednym z fundamentw judaizmu i wspomina si je w modlitwach kadego dnia, take w najwaniejszej modlitwie Szema Jisrael. Jednak w wito Pesach wymaganie jest zrobienie tego w szczeglny sposb i najistotniejsze jest przekazanie wiedzy o Wyjciu nowym pokoleniom i to niecodzienn metod. Hagada, ktra powstaa - w formie zblionej do dzisiejszej - prawdopodobnie w kocu II lub na pocztku III wieku n.e., zawiera dokadne instrukcje przekazywania tej wiedzy, wplecione w opowie o Wyjciu. Opowiada i jest jednoczenie "scenariuszem" pewnego rodzaju domowego teatru, w ktrym dzieciom przypisana jest aktywna rola (m. innymi zadawanie pyta, "kradzie" lub poszukiwanie afikomanu [symbolicznego deseru z macy] itd.). Skania do stawiania pyta, odpowiada na nie i informuje. Wzbudza zainteresowanie i ciekawo, buduje wyjtkowy nastrj i tajemniczo. Trudno przeceni rol Hagady. Po ponad 3200 latach od Wyjcia z niewoli egipskiej prawie kady yd wie, co byo powodem niewoli, jak odzyskana zostaa wolno, jakie wydarzenia j poprzedziy, jak wygldao opuszczenie Egiptu, ktrego dnia to nastpio, co jedzono w tym czasie, jakie byo zachowanie uciekinierw, kto nimi kierowa, jakie trudnoci i konflikty czekay na nich w czasie wdrwki przez pustyni. Wszystko to, w ogromnym stopniu, dziki Hagadzie.

Narody nieposiadajce odpowiednika Hagady i rytuau przypominajcego i nauczajcego o ich korzeniach - nie maj, niestety, najczciej pojcia skd, kiedy i dlaczego wziy si tam, gdzie s. Ilu Amerykanw spotkanych przypadkowo na ulicy byoby w stanie opisa tak szczegowo pocztki pojawienia si ich europejskich przodkw na nowym kontynencie (ktrzy te przybywali tam czsto w ucieczce przed przeladowaniami, zwaszcza z powodw religijnych), cho od tego momentu mino przecie zaledwie kilkaset lat? Hagada na Pesach jest najpopularniejsz publikacj ydowsk. Istnieje okoo 3 tysicy wyda Hagady. Najstarszy zachowany egzemplarz pochodzi z X wieku, a pierwsze drukowane Hagady - z lat osiemdziesitych XV wieku (Wochy). *** Ponad 3200 lat temu faraon egipski wadca, ktry zapomnia, jak wielkie byy dla Egiptu zasugi Josefa (Jzefa), uczyni wszystkich potomkw Jaakowa (Jakuba-Jisraela), a wic synw Josefa i jego braci - niewolnikami. Pomimo tego faraon obawia si ydw i aby zapobiec powikszaniu si ich liczby wyda rozkaz zamordowania wszystkich niemowlt pci mskiej. Jeden z hebrajskich chopcw Mosze (Mojesz), zosta uratowany przez crk faraona, ktra go zaadoptowaa i wychowa si w paacu krla. Gdy by ju dorosy, zobaczy egipskiego nadzorc zncajcego si nad hebrajskim niewolnikiem. Wiedzia ju wwczas o swoim pochodzeniu. Tak bardzo unis si gniewem na niesprawiedliwo, e zabi nadzorc, po czym - uciekajc przed wyrokiem faraona - przyby do Kraju Midian. Wiele lat pniej Bg wezwa Moszego do powrotu do Egiptu i zadania od faraona, 5

aby pozwoli Izraelitom na powrt do ziemi Kanaan. Gdy faraon nie zgadza si na uwolnienie Hebrajczykw, Bg zesa na Egipt Dziesi Plag. Ostatnia z nich bya najpotworniejsza: mier kadego pierworodnego w caym Egipcie. Poprzedniego dnia Mosze nakaza Izraelitom, aby pokropili nadproa i framugi drzwi krwi baranka. W nocy przysza mier na wszystkich pierworodnych. Krew baranka na framugach drzwi bya znakiem, e dom zamieszkiwany jest przez Izraelitw i Bg pomija (w hebrajskim: pasach) ten dom. Zaraz po tym, gdy rozpocza si ostatnia plaga, faraon ogosi, e Izraelici mog opuci Egipt. Uczynili to w takim popiechu, e ciasto, ktre przygotowywali na chleb, nie miao czasu, aby urosn. Wyszli wic w t noc z Egiptu z ciastem niegotowym, z ktrego mona byo zrobi tylko cienki placek mac. Po siedmiu dniach uciekinierzy przeszli przez Morze Czerwone (Trzcinowe), a po 49 dniach, u podna gry Synaj, otrzymali od Boga Tor. Po czterdziestu latach osignli Ziemi Obiecan. Przez nastpne 1200 lat gwnym rytuaem Pesach wita upamitniajcego cudowne uwolnienie Izraelitw z niewoli egipskiej byo ofiarowanie jagnicia. Gdy powstaa witynia w Jerozolimie, jagni byo zabijane w wityni, jego cz skadana w ofierze, a reszta zjadana przez rodzin, ktra z nim przybya. Uczcie towarzyszyy dugie rozmowy o niewoli egipskiej i cudownym z niej oswobodzeniu. Opowiadana bya historia o tym, jak Bg uwolni Hebrajczykw i da im ziemi. Upamitniano to wydarzenie rwnie spoywajc mac, na znak solidarnoci z decyzj przodkw, ktrzy uznali, e lepiej y w wolnoci jedzc postn mac, ni pozosta w niewoli jedzc egipski chleb. Stanowio to te i 6

stanowi do dzi wyraz odrzucenia kultury egipskiej, ktrej chleb by symbolem. Jest wic take zanegowaniem kultu mierci: proces dziaania drody jest przecie procesem rozkadu martwej substancji organicznej, a mier bya obsesj kultury egipskiej. W roku 70 n.e. nadesza katastrofa, ktra zmienia na zawsze ydowskie ycie. Zburzona zostaa witynia Jerozolimska i Izrael na prawie 2000 lat utraci niepodlego. Rola i sens wita Pesach musiay ulec radykalnej zmianie wraz z tym, jak zmienia si sytuacja narodu ydowskiego. Dotychczasowy wiat ydowski, wiat niepodlegy, uleg nagej destrukcji. Pesach nie mg ju jedynie opowiada o pamitanym cudzie z przeszoci, bowiem teraz potomkowie niewolnikw, ktrzy uzyskali wolno i wasne pastwo, utracili zarwno swoj ziemi, jak i wolno oraz najwaniejsze miejsce kultu i zostali na tysiclecia rozproszeni po wiecie. Pesach musia w tej sytuacji uzyska nowe znaczenie: nie mg ju tylko upamitnia, ale musia take obiecywa. Stosujc w swoich rytuaach i w swojej warstwie symbolicznej alegori, wyraa nadziej i ufno, e to, co Bg uczyni raz moe uczyni powtrnie. Pesachowa wieczerza - Seder - zawiera elementy wieczerzy szabatowej (jej elementami s: Kidusz, rytualne obmycie rk, a take Moci (bogosawiestwo przed jedzeniem chleba) oraz Birkat hamazon (bogosawiestwo/dzikczynienie, ktre odmawia si po jedzeniu). Jednoczenie zawiera elementy wyjtkowe (zanurzanie warzywa w sonej wodzie, szczeglny dobr warzyw, brak obecnoci chleba na stole), ktrych pojawienie si zmusza do zadawania pyta. Seder staje si wic poszukiwaniem odpowiedzi i ich uzyskiwaniem.

Cztery kielichy wina i towarzyszce im rytuay w tej samej liczbie przeprowadzaj nas przez cztery obietnice Boga: Wyprowadz (hoceti) was spod ciaru robt w Egipcie i wyratuj (hicalti) was z niewoli. Wybawi (gaalti) was okazujc wielk moc i wielkie wyroki. Wezm (lakachti) was dla Siebie jako nard, bd dla was Bogiem (Szemot 6:6-7) Podczas Sederu pojawia si jednak i pity kielich. Czeka on na proroka Elijahu (Eliasza), ktry przybdzie tu przed Mesjaszem. ydzi rwnie czekaj. Czekaj na spenienie ostatniej obietnicy: Zaprowadz (heweti) was do ziemi, ktr przysigem da Awrahamowi, Icchakowi i Jaakowowi (Szemot 6:8). Jest to ziemia, ktr utracili. Std wanie sowa wypowiadane na zakoczenie Sederu: Leszana haba biruszalaim / W przyszym roku - w Jerozolimie! wito Pesach kojarzy si przede wszystkim z uroczyst wieczerz - Sederem oraz ze spoywaniem macy. Dobrze znane jest take zwizane z Pesach poszukiwanie i pozbywanie si chamecu. Zakaz posiadania chamecu wynika z nastpujcych wersetw: "Przez siedem dni bdziecie jedli mace. Ale [przed] pierwszym dniem [wita] usuniecie zakwas z waszych domw..." [Szemot 12:15] "Przez siedem dni nie znajdzie si w waszych domach zakwas. Bo kady czowiek, ktry bdzie jad z zakwaszonego, bdzie odcity od spoecznoci Jisraela. Niczego zakwaszonego nie bdziecie jedli. We wszystkich waszych siedzibach bdziecie jedli mace" [Szemot 12:19-20] Przykazania dotyczce chamecu to: nakaz pozbycia si chamecu zakaz jedzenia Pesach chamecu podczas

zakaz jedzenia zawierajcego chamec

czegokolwiek

zakaz odnoszenia korzyci z chamecu i jego mieszanek zakaz korzystania z chamecu, ktry podczas Pesach by wasnoci yda chamec nie moe by widziany ani znaleziony na terenie nalecym do yda

Szukanie chamecu

Oczyszczenie domu z chamecu jest wanym rytuaem, ktry wynika z symbolicznego znaczenia chamecu. Judaizm uwaa, e kady czowiek ma inklinacje do za i niezalenie, jak bardzo stara si postpowa waciwie, cay czas tkwi w nim potencjalna skonno do arogancji, niesprawiedliwoci, zarozumiaoci, mciwoci, zniewolenia innych. Cechy te charakteryzoway egipskich wacicieli niewolnikw i przeladowcw ydw. Symbolizowa je wanie chamec niezbdny skadnik najpopularniejszego produktu egipskiego, ktrym by chleb wynalazek cywilizacji egipskiej i symbol triumfu Egiptu nad reszt wiata - robiony ze zb tak obficie zbieranych wycznie w delcie i na rwninach zalewanych wodami Nilu. Egipski chleb by chlebem wacicieli niewolnikw, a wic chlebem ludzi zych. Zakaz spoywania a nawet posiadania chleba przez okres siedmiu dni wita Pesach 7

wita upamitniajcego wyjcie z Egiptu, najwaniejszego wydarzenia Tory po Kreacji wiata by przede wszystkim symbolicznym odrzuceniem Egiptu. - pisze teolog Dennis Prager. Czym waciwie jest chamec? 1) Chamec to produkt z kadego z piciu podstawowych zb: pszenicy, yta, jczmienia, orkiszu i owsa, ktry wszed w kontakt z wod na czas co najmniej 18 minut. Przyjmuje si, e w takim zbou rozpocz si ju proces zakwaszania, poniewa wanie po 18 minutach w ciecie powstaym z mieszanki mki z wod rozpoczyna si proces fermentacji. 2) Chamec to kade jedzenie i napj wytworzony z uyciem tych zb lub w ktrym ktre z nich wystpuje choby w minimalnych ilociach. (Wyjtkiem jest maca przygotowywana w szczeglny sposb specjalnie na Pesach.) 3) W Pesach zakazane jest uywanie naczy i przyborw kuchennych, ktre mog zawiera choby minimalne iloci chamecu. Takie przybory musz by przed uyciem uczynione koszernymi. 4) ydzi aszkenazyjscy podczas Pesach nie jedz take kitnijot produktw z ryu, kukurydzy, soczewicy, prosa i fasoli. Chamecu nie wolno nie tylko je, ale i posiada: "Mace bd jedzone przez siedem dni i nie bdzie widziane u ciebie zakwaszone i nie bdzie widziany u ciebie zakwas" [Szemot 13:7]. "Przez siedem dni nie znajdzie si w waszych domach zakwas" [Szemot 12:19] Nie wolno take czerpa z niego adnych korzyci. Przed witem Pesach w ydowskich domach dokonuje si specjalnego oczyszczenia z chamecu, ktr to ceremoni okrela si mianem bedikat chamec. Naley pamita take o tym, e chamec w Pesach nie moe si znajdowa rwnie np. w naszym biurze w pracy, w garau, w samochodzie, w altanie na dziace itd. 8

Bedikat chamec i bitul chamec W dniach poprzedzajcych Pesach naley bardzo dokadnie sprawdzi cay dom i inne miejsca, jak gara, samochd, altana na dziace i usun z nich wszystkie produkty, ktre zawieraj chamec. Te produkty, ktrych bdziemy jeszcze uywa przed rozpoczciem wita, a take przybory kuchenne, ktrymi bdziemy si posugiwa i ktre bd miay kontakt z chamecem, naley zgromadzi w jednym miejscu. Bedikat chamec przeprowadza si w noc poprzedzajc erew Pesach (czyli wieczorem 14 nisan), po ukazaniu si na niebie pierwszych gwiazd. W Misznie zawarty jest nakaz przeprowadzenia bardzo starannych poszukiwa chamecu. Naturalnie, rzadko udaje si oczyci dom dokadnie w tak krtkim czasie, dlatego usuwanie chamecu zaczyna si znacznie wczeniej. Niezalenie od tego, e dom zosta ju cakowicie oczyszczony z chamecu, naley przeprowadzi rytua bedikat chamec w wyznaczonym czasie. Tradycyjna procedura bedikat przedstawia si nastpujco: chamec

Przed rozpoczciem szukania wygasza si bogosawiestwo: Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, ktry uwicie nas swoimi przykazaniami i nakazae nam usunicie chamecu. Natychmiast po tym, gdy odmwimy bogosawiestwo, naley przystpi do szukania chamecu. Nie naley rozmawia w czasie upywajcym pomidzy odmwieniem tego bogosawiestwa a rozpoczciem poszukiwania. W zaciemnionym domu, z jedn wieczk w rku, gowa domu przechodzi z pokoju do pokoju, sprawdzajc dokadnie kade pomieszczenie. Naley wtedy bardzo skrupulatnie przeszuka wszystkie pki, szafki itp. oraz kieszenie ubra.

Z uwagi na to, e znalezienie chamecu jest bardzo mao prawdopodobne, jeli dom zosta uprzednio starannie sprztnity, jest zwyczajem, aby przed bedikat chamec w kilku miejscach umieci dziesi kawakw chamecu - np. okruchw chleba, tak aby na pewno co znale. Chodzi o to, aby bogosawiestwo nie byo wypowiadane na darmo. Tradycyjnie, zebrane okruchy zmiata si na drewnian yk za pomoc pir. Mona jednak uy take papierowego talerza lub torebki. Jeeli erew Pesach przypada na Szabat, szukanie chamecu musi odbywa si w noc czwartkow, a mechirat chamec i biur chamec - w pitek rano. Chamec potrzebny na niadanie nastpnego dnia naley odoy przed rozpoczciem szukania chamecu. Wieczorem, po zakoczeniu poszukiwania i upewnieniu si, e nie zosta w domu aden chamec (poza tym odoonym na niadanie dnia nastpnego) wypowiada si specjaln formu uniewanienia chamecu bitul chamec. Oryginalna formua jest w jzyku aramejskim. Jeli kto go nie rozumie, powinien powiedzie j po polsku:

halachicznej (ok. 10 rano) w erew Pesach (14 nisan). Biur chamec Chamec zebrany podczas poszukiwania musi zosta spalony rano (przed kocem czwartej godziny halachicznej, czyli ok. godziny 9 rano, 14 nisan). Palimy take chamec pozostay po niadaniu; rwnie drewnian yk i piro, ktre suyy podczas poszukiwa chamecu. Podczas gdy chamec ponie, wypowiada si formu uniewanienia chamecu (biur chamec) w poszerzonej formie. Oryginalny tekst jest w jzyku aramejskim, a zatem jeli nie znamy tego jzyka, wypowiadamy formu po polsku, bo musi by wypowiedziana w zrozumiaym dla nas jzyku: Wszelki chamec, ktry znajduje si w moim posiadaniu, ten, ktry widziaem i ten, ktrego nie widziaem, ten, ktry spaliem jak i ten, ktrego nie spaliem, niech bdzie uniewaniony i uznany za py ziemi. Wszystkie procedury biur chamec musz by zakoczone przed kocem pitej godziny halachicznej. Po tej godzinie z chamecu nie wolno czerpa adnych korzyci (np. nie wolno go sprzeda, nie wolno nim karmi zwierzt itp.). Koszerno naczy i zastawy stoowej Podczas Pesach nie wolno uywa adnych naczy i przyborw kuchennych, ktre wykorzystywane byy przez cay rok i miay kontakt z chamecem. Zakaz ten wynika z faktu, i przyjmuje si moliwo, e wszystkie tego typu przybory mogy wchon pewn ilo chamecu. Zalecane jest posiadanie specjalnego zestawu naczy kuchennych oraz zastawy stoowej na Pesach. Jeli nie jest to moliwe, wszystkie przybory kuchenne, ktrych bdziemy uywa podczas wita, naley wykoszerowa. 9

Kady chamec i zakwas, ktry znajduje si w moim posiadaniu, a ktrego nie zauwayem i nie zniszczyem, powinien zosta uniewaniony i uznany za py ziemi. Poprzez t deklaracj formalnie zrzekamy si posiadania chamecu. Mechirat chamec Chamecu mona pozby si rwnie sprzedajc go nie-ydowi. Osoba, ktra chce to zrobi, musi podpisa odpowiednie upowanienie oraz wyznaczy rabina jako swojego przedstawiciela. Rabin dokonuje samego aktu sprzeday. Chamec powinien by sprzedany przed kocem pitej godziny

Istnieje bardzo wiele regu dotyczcych koszerowania naczy i ustalania ich koszernoci. Z tego wzgldu dobrze jest skontaktowa si w tych kwestiach z lokalnym rabinem. Przedmioty suce do gotowania oraz spoywania gorcych posikw (garnki, sztuce) naley najpierw bardzo dokadnie oczyci, a nastpnie pozostawi bez uycia na 24 godziny. Po upywie tego czasu zanurzamy je w gotujcej si wodzie. Naczynia, ktrych uywamy do podgrzewania jedzenia bez uycia wody (np. patelnie), koszeruje si poprzez podgrzewanie ich do bardzo wysokiej temperatury. Nie mona koszerowa ani porcelany, ani te naczy ceramicznych. Koszerowa naley take blat kuchenny, piecyk, kuchenk, zlewozmywak, zmywark do naczy oraz wszelkie inne przybory kuchenne, ktrych zamierzamy uywa podczas Pesach (np. mikser). (14 nisan od rana do

czerpali wicej przyjemnoci z jedzenia macy w noc pesachow. Istnieje zwyczaj, wedle ktrego macy nie wolno je od Rosz Chodesz miesica nisan do Pesach oraz inny, ktry zakazuje jej spoycia przez 30 dni przed witem. Od okoo 4 po poudniu nie wolno spoywa produktw, nad ktrymi odmawia si bogosawiestwo Bore minei mezonot. Wolno je owoce i warzywa, ale z umiarem. Generalnie chodzi o to, abymy przed Sederem nie byli ju najedzeni. Po zakoczeniu modlitwy popoudniowej (minchy) zalecane jest powicenie czasu na studiowanie regu dotyczcych skadania ofiar w Pesach (seder korbanot Pesach). Fragment ten czsto zawarty jest w modlitewnikach. Potrzebne przedmioty: 1. Co najmniej dwie wiece 2. Kipy, czyli jarmuki, dla wszystkich, ktrzy chc ich uy 3. Biay obrus (tradycyjny kolor sederowego stou) 4. Kwiaty na stole 5. Kartki z informacj dla uczestnikw przypominajc o kolejnoci elementw Sederu 6. Kielichy na wino dla wszystkich obecnych 7. Kielich proroka Elijahu najpikniejszy kielich, jaki znajduje si w domu 8. Wino w oglnej iloci co najmniej 4 rewiit (okoo 500 ml na osob) 9. Co najmniej trzy cae mace (plus co najmniej jedna maca dla kadego obecnego) 10. Specjalna serwetka do zakrywania macy

EREW PESACH zmierzchu)

Post pierworodnych (taanit bechorim) (post trwa od wschodu soca do zmierzchu) Erew Pesach jest dniem postu dla pierworodnych synw w celu upamitnienia cudu, jaki mia miejsce podczas dziesitej plagi. Jest przyjte, by za pierworodnego syna, ktry nie ma jeszcze lat 13, poci ojciec. Post ten nie obowizuje pierworodnych crek. Przygotowania do wita Z szacunku dla wita naley zadba o swj wygld. Jeli potrzeba obci wosy i paznokcie (przed poudniem). Wzi gorc kpiel i ubra si odwitnie. W erew Pesach nie wolno spoywa macy. Zakaz ten wprowadzono po to, abymy 10

11. Specjalna torba lub serwetka na afikoman 12. Sona woda

13. Haggadot (Hagady) po jednej dla kadego uczestnika (bardzo wane!) i w dodatku to samo wydanie, aby unikn rnic w tekstach (bo rozlegnie si tzw. artobliwie pite pytanie sederowe: na ktrej stronie jestemy?) 14. Dzbanek z wod, miska i rcznik do rytualnego mycia rk 15. Tradycyjne jajka gotowane na twardo, od ktrych zazwyczaj rozpoczyna si uczta sederowa (szulchan orech) 16. Poduszki, ktre su do opierania si na nich 17. Talerz sederowy z wyznaczonymi miejscami na symboliczne potrawy (moe by take kady zwyky talerz). 18. Naczynie (lub naczynia, np. miseczki), przeznaczone na wino wylewane z kielicha w czasie wymieniania plag, ktre dotkny Egipcjan

siga. Na tych dodatkowych talerzach nie musi znajdowa si zeroa. W erew Pesach przygotowujemy take wino suce wypenieniu micwy (przykazania) Czterech Kielichw oraz karpas, maror, charoset, zeroa, bejc oraz mei melach. Ukad talerza sederowego obecnie obowizujcy wedug zasad halachy (prawa religijnego) jest zgodny z orzeczeniem Arizala. Talerz ma znajdowa si przed prowadzcym Seder. Na sederowym talerzu kadziemy w kolejnoci zgodnej z obrotem wskazwek zegara: Zeroa (na godzinie pierwszej) upieczone miso z koci: pieczona szyja kurczaka, indyka, noga kurczaka lub podudzie jagnice. Jest to symbol ofiary pesachowej (korban pesach) skadanej w wityni tu przed witem Pesach, do roku 70 n.e., czyli do czasu zburzenia wityni przez Rzymian. Zeroa oznacza rami; nawizuje do wycignitego ramienia Boga, ktry ocali Izraelitw podczas przejcia przez Morze Trzcinowe (Czerwone). Zeroa ma wycznie symboliczne znaczenie na stole sederowym i nie jest zjadana. Ma wyraa przesanie, e bez wityni nie jest moliwe skadanie ofiar ze zwierzt. Charoset (poniej, po prawej stronie) mieszanka pokrojonych jabek, gruszek i orzechw woskich (mog to by rwnie figi, daktyle, migday) wymieszanych z odrobin miodu i wina. Ta mieszanka ma symbolizowa zapraw murarsk, uywan przez ydw - niewolnikw do wyrobu cegie w Egipcie, ale take wedug niektrych interpretacji sodkie, otumaniajce odurzenie monotoni niewolniczej pracy. Chazeret (u dou talerza) - drugi rodzaj maroru (gorzkich zi). Najczciej utarty chrzan - uywany jako maror na (korech). Obecno chazeret nie jest obowizkowa wedug Remu. Jest wedug Arizala. 11

Podczas kolacji sederowej, prowadzcy Seder zakada na siebie biay kitel podobny do paszcza strj, symbolizujcy anioy, a rwnie szat aobn. Jak przygotowa talerz i st sederowy ? St do Sederu naley przygotowa w erew Pesach przygotowa zastaw, ustawi talerze z przysmakami, porozstawia krzesa itp. St powinien wyglda tak witecznie, jak jest to moliwe. Pesach jest niezwykle wanym witem i ten fakt powinien znale odzwierciedlenie w sposobie, w jaki przygotowujemy st, przy ktrym bdzie odbywa si Seder. Poniewa przy obecnoci wikszej liczby osb przy stole tylko prowadzcy i osoby siedzce tu koo niego bd mie dostp do talerza sederowego, dobrym pomysem jest przygotowanie paru mniejszych talerzy z identycznym zestawem potraw i postawienie ich na stole tak, aby wszyscy mogli do nich atwo

Karpas (po lewej stronie talerza, naprzeciwko charosetu) - warzywo, ktre rwnie kadziemy na talerzu sederowym. Symbol ywotnoci domu Izraela. Najczciej pietruszka, rzodkiewka lub seler, albo ugotowany ziemniak lub rzadziej - surowa cebula. Nie wolno uy tego samego warzywa, ktre wykorzystuje si na maror. Bejca (po lewej stronie talerza, naprzeciwko zeroa) - jajko ugotowane na twardo, a pniej opieczone (w skorupie) w piekarniku. Symbolizuje korban chagiga, dodatkow witeczn ofiar skadan obok baranka pesachowego w wityni. Podobnie jak zeroa, bejca ma wycznie znaczenie symboliczne. Jajka na twardo mog by zjadane w trakcie wieczerzy sederowej, ale nie to stanowice bejc umieszczon na talerzu sederowym. Maror (po rodku talerza) gorzkie, surowe zioa (najlepiej saata lub chrzan). S one symbolem gorzkiego cierpienia narodu ydowskiego w Egipcie. Spoywane s oddzielnie po zjedzeniu macy, a potem razem z mac na kanapce korech. Na talerzu nie ma Mei Melach - sonej wody, w jakiej zanurzamy karpas, a ktra symbolizuje zy wylewane przez ydw w niewoli. Naczynie ze son wod (rzadziej octem) ma znajdowa si obok talerza sederowego, cho niektrzy stawiaj je na nim (jest to zgodne z opini halachiczn Remu). Gdy nie mamy specjalnego zestawu sederowego z talerzem sederowym na wierzchu a talerzami na mace pod spodem, trzy mace, tradycyjnie okrge, kadziemy jedn na drugiej (mog by przedzielone serwetkami), na serwetce lub na osobnym talerzu. Mace powinny by przykryte. Te trzy mace symbolizuj struktur spoecznoci ydowskiej: Kapani, Lewici i lud. W czasie Sederu mace s zakrywane i odkrywane.

Oglna zasada polega na tym, e gdy wznosimy do gry kielichy z winem, mace powinny by zakryte, a gdy odczytujemy tekst Hagady odkryte. Podczas kadego z dwch Sederw powinna by uywana maca szmura (przygotowywana na Pesach wedug specjalnych procedur), ktra jest spoywana trzy razy: po opowiedzeniu historii Wyjcia z Egiptu (podczas Moci Maca) spoywa si kawaki macy wierzchniej i kawaki mniejszej czci macy rodkowej (druga wiksza - jest ju ukryta jako afikoman) . w postaci kanapki podczas korech spoywa si kawaki spodniej macy razem z marorem, uzupeniane (jeli jest to konieczne) macami nieceremonialnymi, ktre znajduj si na stole. jako afikoman, na zakoczenie posiku (cafun) zjadana jest wiksza cz macy rodkowej.

W kadym z podanych przypadkw porcja macy powinna by zjedzona w czasie nieprzekraczajcym 9 minut. Jednym z bardzo wanych przykaza w czasie Sederu jest wypicie arba kosot, czyli czterech kielichw wina. Kada osoba uczestniczca w Sederze ma obowizek wypicia Czterech Kielichw Wina (wino moe by w wyjtkowych sytuacjach zdrowotnych zastpione sokiem z winogron). Wino pije si: na zakoczenie kiduszu, po opowiedzeniu historii Wyjcia z Egiptu, ale przed zjedzeniem macy, po zakoczeniu Birkat hamazonbogosawiestwa po jedzeniu, po deklamacji Halelu.

12

MICWY obowizujce w czasie Sederu. Przykazania, ktrych wypenienie jest obowizkowe podczas Sederu, to pochodzce z Tory: Achila maca micwa jedzenia macy Sipur jecijat Micrajim micwa opowiadania o Wyjciu z Egiptu Ponadto istniej przykazania rabiniczne: Arba kosot micwa wypicia czterech kielichw wina Achilat maror micwa jedzenia maroru Halel micwa odmwienia Psalmw (od 113 do 118) Haseba micwa wspierania si na lewym boku podczas picia wina i jedzenia macy Seder (w aramejskim dosownie: porzdek, kolejno) jest dla ydw mechanizmem przekazywania dowiadczenia, wiedzy, pamici i wiary w osignicie upragnionego celu - z pokolenia na pokolenie. Nim powstay ksiki, nim wprowadzono powszechny dostp do szk, kady ydowski dom zamienia si podczas sederowego wieczoru w sal wykadow. Rabini skodyfikowali Seder w II wieku n.e. pod postaci logicznie powizanych ze sob i wynikajcych z siebie etapw uroczystoci o bogatym wymiarze symbolicznym. Seder skada si z czterech aktw, a kady z nich z czterech odson, po ktrych nastpuje zawsze pity moment w porzdku wieczoru, ktry otwiera si na przyszo z nadziej i ufnoci w spenienie ostatecznej obietnicy Boga, ktrej symbolem jest pity kielich kielich proroka Elijahu. Oto oglny schemat wieczoru sederowego, ktry zostanie omwiony szczegowo w uzupenieniach do tekstu Hagady:

Rozpoczcie I. Przygotowanie: - Zapalenie witecznych wiec oznacza rozpoczcie wita. Recytacja lub odpiewanie mnemotechnicznego tekstu (Kadesz, Urchac); wymienia on i przypomina 15 krokw Sederu. 1. Kadesz witeczny kidusz i Pierwszy Kielich Wina 2. Urchac (rytualne umycie rk) 3. Karpas warzywa, symbolizujce odrodzenie (wiosn) i ywotno Izraelitw, ktre moczy si w sonej wodzie, przypominajcej zy niewoli egipskiej. 4. Jachac (przeamanie rodkowej macy). Po zamaniu macy jej wiksz cz ukrywa si jako afikoman, aby zje j na koniec Sederu, jako symbol odkupienia, ktre ma nadej. - Symboliczne zakoczenie aktu i rozpoczcie nastpnej odsony: Ha Lachma Anja (To jest chleb niedoli - Zaproszenie) odkrywamy mace nazywajc je chlebem niedoli, zapraszamy do stou wszystkich godnych i potrzebujcych i zamykamy t cz Sederu z nadziej na odkupienie: w przyszym roku bdziemy w kraju Jisraela II. Magid (Opowieci) centralna cz Sederu: czytanie Hagady 1. Pierwsza opowie: tradycyjnie rozpoczynajca si od synnych Czterech Pyta, zadawanych przez najmodszych uczestnikw Sederu. Udzielane odpowiedzi przedstawiaj okruciestwo niewoli, a kocz si przywoaniem chway wyzwolenia: Bylimy niewolnikami faraona w Egipcie i wyprowadzi nas Haszem siln rk i wycignitym ramieniem. 13

2. Druga opowie: rozpoczyna si od pyta Czterech Synw. Wsplnym mianownikiem ich pyta jest podstawowy sens uroczystoci sederowej i obchodzenia Pesach. 3. Trzecia opowie: suchacze poznaj histori Wyjcia; analizuj j przywoujc cztery wersety z Ksigi Powtrzonego Prawa. Opowiadamy o Dziesiciu Plagach. Na zakoczenie wygaszamy pochwa Boga (Dajenu ju by wystarczyo). 4. Czwarta opowie: wyjania symbolik i znaczenie sw: korban pesach, maca i maror. Po odpowiedzi na konkretne pytania pojawia si odpowied wyjaniajca oglny sens opowiadania o Wyjciu z niewoli: W kadym pokoleniu czowiek powinien postrzega siebie samego, jak gdyby to on sam wyszed z Egiptu. Pochwaa Boga: Haleluja. - Symboliczne zakoczenie aktu i rozpoczcie nastpnej odsony: Kos Szeni (Drugi Kielich Wina). III. Uczta 1. Przygotowanie do uczty: 1/1. Rachac rytualne umycie rk i recytacja bogosawiestwa Al netilat jadaim, poprzedzajcego spoywanie chleba w czasie kadego ydowskiego posiku. 1/2. Moci Maca bogosawiestwo nad chlebem i bogosawiestwo nad mac (chlebem ubstwa, ktry jest jednoczenie chlebem wolnoci). 1/3. Maror zjadanie gorzkich zi symbolu niegdysiejszej niewoli. 1/4. Korech - zjadanie macy z marorem tak, jak to czyni rabin Hillel podczas Sederu przed prawie dwoma tysicami lat. 2. Szulchan Orech wieczerza 14

3. Cafun (deser) zjedzenie afikomanu. 4. Barech - bogosawiestwo po jedzeniu; podzikowanie za pokarm, Ziemi Obiecan, wito Mac, Jerozolim i cae dobro, ktrego dowiadczamy w yciu. - Symboliczne zakoczenie aktu i rozpoczcie nastpnej odsony: Kos Szliszi (Trzeci Kielich Wina) IV. Odkupienie 1. Szefoch Chamatecha (Wylej swj gniew) i Elijahu Hanawi (Eliasz Prorok) zaproszenie do stou proroka Elijahu zwiastuna nadejcia Mesjasza. 2. Halel (Hymny) kontynuacja recytacji psalmw rozpocztych przed wieczerz hymnem Haleluja. 3. Zemirot (Pieni) tradycyjnie po (!) Nirca (4). Sefirat ha-Omer (liczenie Omeru) jedynie w drugi wieczr sederowy rozpoczyna si liczenie Omeru. Symboliczne zakoczenie aktu i rozpoczcie ostatniej odsony: - Kos Rewii (Czwarty Kielich Wina) I zamknicie Sederu: - Nirca (Akceptacja) modlitwa o przyjcie Sederu i wypenienie obietnicy odkupienia, ktra koczy uroczysto wezwaniem, obietnic, zapewnieniem: Leszana haba biruszalaim. W przyszym roku - w Jerozolimie!

Aby uatwi korzystanie z tej Hagady zastosowano w niej nastpujce rozwizania:

W ramkach umieszczone s informacje o wykonywanych czynnociach
[Ma czcionk zapisano dodatkowe informacje, ujte w nawias kwadratowy.]

Wiksz, pogrubion czcionk zapisano teksty, ktre odczytuje si w trakcie Sederu.

Wstpem do wieczoru sederowego jest zapalenie wiec witecznych.

W wykonywaniu micwy zapalania wiec pierwszestwo tradycyjnie przypada pani domu. Jeli jednak mczyzna mieszka sam, to on musi zapali wiece i wypowiedzie bogosawiestwo.
Tradycyjnie zapalamy dwie wiece (wedle niektrych rde symbolizuj one ma i on),

jakkolwiek do wypenienia micwy wystarcza zapalenie jednej wiecy. Niektre rda twierdz, e lepiej jest uy jednej wiecy lepszego gatunku ni dwch gorszej jakoci.
W pierwsze dwa wieczory Pesach osoba zapalajca wiece wypowiada dwa bogosawiestwa:

Hadlakat Nerot
Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, ktry uwicie nas Swoimi przykazaniami i nakazae nam zapalanie wiata witecznego.

15

Szehechejanu
Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, e dae nam doy i utrzymywae nas i doprowadzie nas do tego czasu!

[1. Dzieci mog otrzyma bogosawiestwo od rodzica (rodzicw) po zapaleniu wiec, takie, jak w kady Szabat.
2. wiecznik moe by ustawiony tam, gdzie najlepiej speni swoj funkcj. Zazwyczaj wic stawia si go na stole, przy ktrym bdziemy zasiada w czasie Sederu. 3. Zazwyczaj przed zapaleniem wiec osoba zapalajca przykrywa gow. 4. W przeciwiestwie do wiec szabatowych, wiece witeczne nie musz by okrane domi trzy razy. Najpierw nad nimi wypowiadamy bogosawiestwo, pniej zapalamy wiece. 5. Na zakoczenie bogosawiestwa nie wypowiadamy sowa amen. Wypowiadaj je tylko ci, ktrzy wysuchuj bogosawiestwa. 6. Bogosawiestwo Szehechejanu osoba zapalajca wiece wypowiada po zapaleniu wiec. Osoba, ktra ju wypowiedziaa Szehechejanu podczas zapalania wiec, pniej, w czasie Kiduszu, powinna pamita - tylko wysuchujc Szehechejanu - e obejmuje ono take spenianie innych przykaza w czasie tego wieczoru. 7. Po tym bogosawiestwie skadamy sobie yczenia Chag sameach (Szczliwych wit) lub Chag sameach wekaszer (Szczliwych i Koszernych wit.) 8. Jeeli pierwszy dzie wit przypada w wieczr inny ni szabatowy, najlepiej jest zapali wiece na 18 minut przed zachodem soca. Jeeli zapomnimy o zapaleniu w tym czasie, moemy zapali wiece ju po zachodzie soca, ale od istniejcego rda ognia (z uwagi na to, e pierwsze dni Pesach to jamim towim) . 9. Jeeli drugi dzie wit przypada w pitek wiece trzeba zapali co najmniej na osiemnacie minut przed zachodem soca i od istniejcego rda ognia. 10. Jeeli pierwszy lub drugi dzie wit przypada na sobotni wieczr wiece nie mog by zapalone, zanim Szabat si nie zakoczy, to znaczy nie mniej ni 40 minut po zachodzie soca. 11. Jeeli jestemy zaproszeni do kogo na Seder, powinnimy zapali wasne wiece, nim wyjdziemy z domu, ustawiajc je w bezpiecznym miejscu]

Kadesz Urchac wygoszenie mnemotechnicznego tekstu, ktry przypomina kolejno porzdku sederowego
Mimo e tekst nie zawiera wszystkich elementw Sederu, ale stanowi jedynie przypomnienie o gwnych jego punktach, tradycyjnie wygasza si go na pocztek Sederu.

Kadesz , Urchac Karpas, Jachac Magid, Rachac Moci, Maca Maror, Korech 16

Szulchan Orech Cafun, Barech Halel, Nirca

[Porzdek Sederu nie zmieni si w zasadzie prawie wcale od okoo roku 200 naszej ery. Aby zapewni jego przestrzeganie w czasach, gdy Hagady nie byy jeszcze powszechnie dostpne (przed wynalazkiem druku), uoony zosta tekst mnemotechniczny, ktry posugujc si rymem i rytmem uatwia zapamitanie kolejnoci wydarze]

Porzdek wieczoru sederowego Kadesz Uwicenie

[Sowo Kadesz nazwa tej czci Sederu pochodzi od hebrajskiego sowa kadosz wity. Kidusz oznacza dosownie czyni witym lub uwica. W opozycji do popularnego przewiadczenia kidusz nie suy uwicaniu wina, ale uwicaniu dnia jako jom tow (dnia witecznego). Uwicanie to odbywa si nad winem, poniewa wino jest symbolem radoci i szczcia. Jest ono take napojem ludzi wolnych. Najwaniejszym tematem kadego kiduszu w kady Szabat i w kade wito jest przypomnienie Wyjcia z Egiptu. W przeciwiestwie do kiduszu szabatowego, w kiduszu witecznym nie jest zawarte przypomnienie Stworzenia wiata. Nawet gdy jom tow przypada w Szabat, sowa dodane dla uczczenia Szabatu nie wymieniaj Kreacji. Oznacza to, e w jom tow obchodzi si przede wszystkim stworzenie narodu ydowskiego, a nie kreacj w wymiarze kosmicznym. Kidusz uwica dzie, przywouje Wyjcie z niewoli, przypomina Wybranie ydw jako ich zobowizanie wobec Boga, uwica Pesach.]

Seder rozpoczynamy po zapadniciu zmroku, po ukazaniu si na niebie trzech gwiazd redniej wielkoci. Prowadzcy Seder (zazwyczaj gowa domu) napenia winem swj kielich i recytuje kidusz. Kady uczestnik Sederu musi mie swj kielich. Po kiduszu zebrani, opierajc si na lewym boku, wypijaj pierwszy z Czterech Kielichw Wina. W pierwsz i drug noc (zaraz po kiduszu) wypowiada si bogosawiestwo Szehechejanu. Mace s przykryte.

Kidusz
W szabatowy wieczr w pitek i tylko w pitek prowadzcy zaczyna od sw:
(wypowiada cicho): I nasta wieczr i nasta poranek (i penym gosem): Szsty dzie. I zostay ukoczone niebo, i ziemia, i cay ich porzdek. I skoczy Bg dnia sidmego Swoje dzieo, ktre stworzy i odpocz po caym Swoim dziele, ktre stworzy. I pobogosawi Bg sidmy dzie i uwici go, poniewa w nim zaprzesta wszystkich Swoich dzie do wykonania.

We wszystkie inne dni, poza pitkiem, prowadzcy zaczyna od sw bogosawiestwa nad winem (i pomija sowa w nawiasach, ktre wypowiadane s w pitek): Za pozwoleniem moich [mistrzw i] nauczycieli:

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, Stwrca owocu winoroli.
Wszyscy odpowiadaj:

Amen 17

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, ktry wybra nas ze wszystkich ludw i wywyszy nas wrd wszystkich jzykw i uwici nas Swoimi przykazaniami. I dae nam, Haszem, nasz Boe, z mioci (Szabaty na odpoczynek i) wyznaczone pory dla radoci, wita i okresy witeczne dla radowania si, dzie (tego Szabatu i dzie) wita Pesach, czas naszej wolnoci (z mioci), wite zgromadzenie, na pamitk wyjcia z Egiptu. Bo wybrae nas i uwicie nas spord wszystkich narodw (i Szabat), pory Twoich witych wit (w mioci i w asce), w radoci i cieszeniu si dae nam (w dziedzictwo). Bogosawiony jeste Ty, Haszem, uwicajcy (Szabat i) Jisraela i okresy witeczne. Wszyscy: Amen
W sobot (Moce Szabat) i tylko w sobot dodaje si w tym miejscu dwa dodatkowe bogosawiestwa Bore meore haesz i Hawdala:
Bogosawiony jeste Ty, Haszem, Nasz Bg, Krl wiata, Stwrca wiate ognia. Wszyscy: Amen Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, oddzielajcy wite od powszedniego, wiato od ciemnoci, Jisraela od narodw, Dzie Sidmy od szeciu dni pracy. Bogosawiony jeste Ty, Haszem, czynicy rozrnienie pomidzy witym a powszednim. Wszyscy: Amen

Nastpnie wypowiadane jest bogosawiestwo Szehechejanu:

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, e dae nam doy i utrzymywae nas i doprowadzie nas do tego czasu! Wszyscy: Amen
Zgromadzeni wypijaj Pierwszy Kielich Wina.
[1. Wino uyte do kiduszu musi by koszerne na Pesach. Tradycyjnie preferowane jest wino czerwone symbolizuje ono krew hebrajskich niemowlt topionych w Nilu na rozkaz faraona. 2. Kielich kiduszowy i kielichy uczestnikw Sederu powinny by napenione po brzegi. Zwyczaj wymaga, aby nie napenia sobie samemu wasnego kielicha, ale by nasz napeni ssiad, a my kielich ssiada. To, e nie napeniamy sami swojego kielicha, symbolizuje bycie czowiekiem wolnym. 3. Podczas kiduszu mace pozostaj przykryte serwetk. 4. Wino z kielicha pije si dopiero po bogosawiestwie Szehechejanu. Naley usi (jeeli si stao) i pi wino opierajc si na lewym ramieniu. Opieramy si na lewym ramieniu, poniewa wikszo ludzi jest praworczna i ta pozycja umoliwia swobodne korzystanie z prawej rki. 5. Kady musi mie swj wasny kielich z winem. 6. Prowadzcym kidusz moe by zarwno mczyzna jak i kobieta, cho tradycyjnie jest to pan domu. 7. Kidusz moe by wypowiadany na siedzco lub na stojco, ale wino powinno si wypija w pozycji siedzcej, opierajc si na lewym ramieniu i pochylajc w lew stron. Kielich z winem naley trzyma w prawej rce, jakkolwiek osoby leworczne powinny trzyma go w lewej. 8. Powinno si nala co najmniej rewiit wina do kadego kielicha. Rewiit ma pojemno ptora jajka, co wedug Chazon Isz wynosi 150 ml, a wedug Chofec Chajim 119 ml. Micwa arba kosot (wypicia kielichw wina) zostaje wypeniona, jeli podczas Sederu wypilimy wikszo wina z kadego z czterech kielichw. 9. Dzieci take powinny pi wino lub wino pomieszane z sokiem winogronowym, a w ostatecznoci sok winogronowy. Lepiej, gdy wino rozcieczane jest sokiem winogronowym, a nie wod. 10. Doroli, ktrzy z powanych powodw nie mog pi wina, powinni zastpi je sokiem winogronowym.

18

11. Jeeli Seder odbywa si w dzie powszedni, to kolejno bogosawiestw jest taka: bogosawiestwo nad winem kidusz (Aszer bachar banu) Szehechejanu

Jeeli Seder odbywa si w Szabat, to kolejno ulega zmianie: Wajechulu (fragment z Tory dotyczcy Szabatu) bogosawiestwo nad winem kidusz z dodatkowymi uzupenieniami na Szabat (tekst zamieszony powyej w nawiasach) Szehechejanu

Jeeli natomiast Seder przypada w Moce Szabat (w sobot po zakoczeniu Szabatu), to kolejno znw jest inna: bogosawiestwo nad winem kidusz bogosawiestwo nad ogniem (Bore meore haesz) Hawdala (bogosawiestwo oddzielajce) Szehechejanu]

Urchac - Oczyszczenie
Myjemy rytualnie rce trzykrotnie (wedug innej tradycji - dwukrotnie) polewajc wod kad do

(najpierw praw), ale nie odmawiamy wtedy bogosawiestwa Al netilat jadaim. Niektrzy maj zwyczaj, i rce myje jedynie prowadzcy Seder. Jeeli tylko on obmywa donie, wystarczy uy dzbanka z wod, miseczki i rcznika. Jeli wszyscy myj rce, lepiej zrobi to np. w kuchni nad zlewem, uywajc rwnie dzbanka, a nie bezporednio wody z kranu, bo rytualne mycie rk musi si odbywa ludzkim wysikiem. Po umyciu i wytarciu rk, zachowujc milczenie, przechodzimy do karpas.

Karpas Warzywo
Prowadzcy rozprowadza wrd uczestnikw (lub sami bior z talerza) pietruszk, seler, rzodkiewk lub inne warzywo wykorzystywane jako karpas. Zanurzamy (wszyscy) may kawaek (koniecznie mniej ni jeden kezajit, czyli mniej wicej wielko duej oliwki, co oznacza w przyblieniu p jajka) karpas w sonej wodzie, wypowiadamy po tym bogosawiestwo Bore pri hadama (owocu ziemi) i natychmiast po nim zjadamy warzywo, bez mwienia Amen. Wypowiadajc bogosawiestwo naley chcie, by obejmowao ono rwnie maror, ktry jest spoywany pniej.

19

Bore pri haadama Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, Stwrca owocu ziemi.
[Zanurzanie poywienia jest tradycyjnym symbolem wolnoci. Po drugie zanurzanie warzywa nawizuje symbolicznie do zanurzania hizopu (zielonego warzywa popularnego na Bliskim Wschodzie) w krwi baranka, aby spryska ni nadproa domw Izraelitw w noc Dziesitej Plagi. Mona take odczytywa to jako symbol losu Izraelitw w Egipcie od sukcesw Josefa do niewoli nastpnych pokole. Karpas ma by zanurzone albo w sonej wodzie, albo znacznie rzadziej - w occie. Oba pyny symbolizuj niewol, przypominajc zy i pot. Podczas jedzenia karpas moemy opiera si na lewym ramieniu, jakkolwiek nie jest to wymagane.]

Jachac - Przeamanie rodkowej macy

[Jachac znaczy dosownie przeamywa lub dzieli.]

Prowadzcy wyjmuje rodkow mac spod serwetki. Przeamuje j na dwie nierwne czci. Pokazuje zebranym. Zawija wiksz cz w serwetk lub wkada do specjalnej torebki afikomanowej, mniejsz kadzie z powrotem na talerz pomidzy dwie mace.
[Czynno ta upamitnia rozstpienie si Morza Czerwonego. Zamana maca symbolizuje rwnie skromno i bdzie pniej zjedzona jako "chleb ubstwa". Dominujc symbolik jest przeamanie i ukrycie. Ukryty afikoman zostanie odnaleziony. Odnalezienie ukrytego afikomana podczas cafun (dosownie: ukryty), uczyni dokoczonym to, co teraz jest przeamane i niedokoczone. Afikoman chowany jest czsto pod poduszk prowadzcego Seder, cho moe by schowany w innych miejscach. Aby afikoman nie by ukradziony przez dzieci (ktre bardzo si o to staraj, bo pniej bd go chciay odda za okup), prowadzcy prbuje go jednak ukry. Mona to zrobi podajc go po kryjomu komu, kto go schowa lub zrobi to samemu w czasie jedzenia wieczerzy sederowej. Afikoman powinien by zawinity w serwetk, poniewa ma to nawizywa do relacji z Szemot: ludzie zabrali swoje ciasto, zanim si zakwasio. Reszt swojego [ciasta] obwizali w ubrania () (Szemot 12:34)]

Ha Lachma Anja - Zaproszenie

Prowadzcy Seder odkrywa mace (niektrzy wznosz je w tym momencie w gr, aby byy widoczne dla wszystkich zgromadzonych), zdejmuje z talerza zeroa i bejc (jajko), siedzcy obok prowadzcego podnosz talerz sederowy do gry i wszyscy odczytuj fragment z Hagady, ktrego oryginalna wersja jest w jzyku aramejskim (po hebrajsku tekst zaczynaby si od: lechem oni), ale ze wzgldu na jego wano musi by wygoszony w jzyku zrozumiaym dla wszystkich obecnych (od tego momentu konieczne jest korzystanie z tekstu Hagady, zamieszczonego poniej, do wsplnego odczytywania):

To jest chleb niedoli, ktry nasi przodkowie jedli w ziemi egipskiej. Kady godny niech wejdzie i je z nami; kady potrzebujcy niech wejdzie i obchodzi z nami Pesach. W tym roku jeszcze tutaj, w przyszym ju w Izraelu; w tym roku jeszcze jako niewolnicy, w przyszym jako ludzie wolni.
[Pamitanie wasnej niewoli i niewoli przodkw powinno czyni czowieka lepszym. Dlatego wanie w Szemot czytamy: Nie upokarzaj i nie uciskaj przybysza, bo bylicie przybyszami w ziemi egipskiej (Szemot 22:20). Nastpio cakowite odrzucenie chamecu symbolu chleba wacicieli niewolnikw i wybranie macy poywienia zniewolonych. Jednak maca w czasie Sederu przemienia si z chleba niedoli (lechem oni) w chleb wolnoci (lechem decheruta). Bycie niegdy niewolnikiem pozwala rozumie innych, ktrzy s teraz godni i w potrzebie. Zapowied i oczekiwanie odkupienia otwiera i zamyka Seder. W tej chwili jestemy w momencie rozpoczcia Sederu: z nadziej bycia wolnymi i nadziej dotarcia do Izraela.]

20

Magid - Opowiadania (Czytanie Hagady)

Zeroa i bejc odkada si na ich poprzednie miejsce, mace zostaj przykryte, nalewa si Drugi Kielich Wina i najmodsze dziecko (dzieci) lub inny uczestnik wieczerzy zadaje cztery pytania.

Dlaczego ta noc rni si od wszystkich innych nocy? We wszystkie inne noce jemy chamec i mac, dlaczego w t jedn noc tylko mac? We wszystkie inne noce jemy rne warzywa, dlaczego w t jedn noc tylko warzywa gorzkie? We wszystkie inne noce nie zanurzamy jedzenia ani razu, dlaczego w t jedn noc zanurzamy je dwa razy? [Karpas w sonej wodzie i maror w charoset] We wszystkie inne noce jemy siedzc lub opierajc si na boku, dlaczego w t jedn noc tylko opierajc si na boku?
[Centralnym przykazaniem Sederu jest opowiedzenie historii Wyjcia z Egiptu: [Musisz ] powiedzie swojemu synowi w tym dniu: To ze wzgldu na to, co Bg uczyni dla mnie, gdy wychodziem z Egiptu (Szemot 13:8). Sowo higadta (musisz powiedzie) pochodzi od rdzenia lhagid opowiada. Zarwno hagada, jak i magid pochodz od tego samego rdzenia. Magid jest wic centraln czci Hagady wypeniajc fundamentalne dla judaizmu przykazanie opowiedzenia o uwolnieniu z niewoli egipskiej. Jednym z celw zadawania pyta, jak i czytania Hagady jest wypenienie nakazu opowiadania o Wyjciu z Egiptu - jednym z najwaniejszych wydarze w dziejach narodu ydowskiego - modszym pokoleniom. Rzecz wic nie w tym, by jedynie zadouczyni tradycji i dopilnowa, by pytania pady - powinny pa take wyczerpujce odpowiedzi na nie. Cztery pytania (Ma nisztana) nie s, w gruncie rzeczy, osobnymi pytaniami. Mamy jedno podstawowe pytanie i cztery dopeniajce je zdania. Zadawanie pyta jest tak wane, e Talmud nakazuje postawienie tych pyta i odpowiedzenie na nie nawet wtedy, gdybymy podczas Sederu byli sami.]

Mace zostaj odkryte, a zebrani wsplnie odpowiadaj:

Bylimy niewolnikami faraona w Egipcie lecz wywid nas stamtd Haszem siln rk i wycignitym ramieniem. A przecie gdyby Najwitszy, niech bdzie bogosawiony, nie wyprowadzi naszych Praojcw z Egiptu, to wci i my, i nasze dzieci, i nasze wnuki bylibymy niewolnikami faraonw w Egipcie. Zatem gdybymy nawet wszyscy byli mdrzy, wszyscy rozumni, wszyscy dowiadczeni, wszyscy biegli w Torze, to i tak obowizkiem naszym byoby wypenienie przykazania, ktre kae opowiada o Wyjciu z Egiptu. A im kto bardziej oddaje si opowiadaniu o Wyjciu z Egiptu, tym bardziej jest godny pochway.
[Odpowied kryje si w caej opowieci Hagady, ktra rozpoczyna si po Ma nisztana od sw Awadim hajinu lefaro bemicrajim "Bylimy niewolnikami faraona w Egipcie". Podstawow struktur odpowiedzi okrela zasada: Zacznij o ponieniu, a zakocz o chwale (Pesachim 116a). Bg oswobodzi nas z niewoli. Nie Mosze (Mojesz), nie anioy, ale Bg i wycznie Bg. Dlatego ludzki bohater opowieci o Wyjciu: Mosze, wymieniony zostaje w caej Hagadzie tylko jeden raz.]

Zdarzyo si, e rabi Eliezer, rabi Jehoszua, rabi Eleazar Ben Azarja, rabi Akiwa i rabi Tarfon zebrani w Bnej Brak przez ca noc pesachow, wsparci na boku opowiadali o Wyjciu z Egiptu. A przyszli do nich uczniowie i powiedzieli: Nauczyciele nasi, nadszed czas modlitwy porannej (Szema) Rabi Eleazar, syn Azarji, powiedzia: Zaiste, jestem niby siedemdziesiciolatek, a nie potrafiem dotd stwierdzi, dlaczego opowiadanie o Wyjciu z Egiptu powinno odbywa si 21

noc, a wyjani to Ben Zoma: Powiedziane jest aby pamita dzie Wyjcia z Egiptu przez wszystkie dni twojego ycia. Przez dni twojego ycia oznacza tylko dni, za przez wszystkie dni twojego ycia odnosi si rwnie do nocy. Niektrzy mdrcy mwi za, e dni twojego ycia dotycz tego wiata, natomiast wszystkie dni twojego ycia to czasy przyjcia Mesjasza. Niech bdzie bogosawiony Wszechobecny, bogosawiony On. Bogosawiony Ten, ktry da Tor swojemu ludowi, Jisraelowi, bogosawiony On. Tora mwi o czterech synach: jeden jest mdry, drugi niegodziwy, trzeci naiwny, cho szlachetny, czwarty, ktry nie potrafi jeszcze zada pytania.

Co mwi mdry syn? Czym s wiadectwa, ustawy i przepisy, ktre przykaza wam spenia Haszem, nasz Bg? Zatem wyjanisz mu prawa Pesachu a do tego, ktre mwi, e po ofierze pesachowej nie wolno ju nic zje. Co mwi niegodziwy syn? Czym jest dla was ta uroczysto? Mwi dla was, a nie dla nas. Skoro wyczy siebie z ogu, zatem odrzuci gwne zasady wiary. Masz wic da mu nauczk (dosownie: stpi mu zby) odpowiadajc: to wyraz wdzicznoci, za to, co uczyni dla mnie Bg, gdy wychodziem z Egiptu. Dla mnie a nie dla niego. Gdyby on tam by, nie zostaby wybawiony. Co mwi naiwny, cho szlachetny syn? Co to znaczy? Zatem odpowiedz mu: Si swojej rki wyprowadzi nas Bg z Egiptu, z domu niewoli.

22

A temu, ktry nie potrafi jeszcze zada pytania, wyjanij sam z siebie, gdy jest napisane: I opowiesz tego dnia swojemu synowi, mwic: za to, co uczyni dla mnie Bg, gdy wychodziem z Egiptu. Mona by uwaa, e nauczanie [o Pesach] powinno si rozpocz pierwszego dnia miesica. Ale Tora nakazuje: w ten dzie. W ten dzie mogoby oznacza, e gdy trwa dzie. Ale Tora nakazuje za to, a to mwisz jedynie wtedy, gdy le przed tob maca i gorzkie zioa (maror). Na pocztku nasi przodkowie byli bawochwalcami, ale teraz Wszechobecny wzi nas do Swojej suby, jak jest powiedziane: Jehoszua powiedzia do caego narodu: Tak rzek Wiekuisty, Bg Jisraela: Wasi przodkowie od wiekw mieszkali po tamtej stronie rzeki, jak Terah, ojciec Awrahama i ojciec Nahora, i suyli obcym bogom. I wziem waszego Praojca Awrahama z tamtej strony rzeki i przeprowadziem go po caej ziemi Kanaan i pomnoyem jego potomstwo i daem mu Jicchaka, a Jicchakowi daem Jaakowa i Ezawa. I daem Ezawowi gr Seir w dziedzictwo, Jaakow za i jego synowie zeszli do Egiptu. Niech bdzie bogosawiony On, ktry dotrzymuje obietnicy danej Jisraelowi, niech bdzie bogosawiony. Bo oto Najwitszy, bogosawiony On, wyliczy koniec niewoli i uczyni, jak zapowiedzia, naszemu praojcu Awrahamowi w czasie Przymierza Rozcitych Zwierzt Ofiarnych, jak jest napisane: Wiedz, e twoi potomkowie bd obcymi w cudzej ziemi, bd zniewoleni i ciemieni przez 400 lat; ale rwnie ten nard, ktremu bd suy, Ja osdz, a potem wyjd z wielkim bogactwem.
Przykrywa si mace, kady bierze kielich do rki, podnosi i mwi gono i radonie:

I ta oto zapowied podtrzymywaa ojcw naszych i nas. Bo nie tylko jeden wrg chcia nas zniszczy, ale w kadym pokoleniu jaki wrg zwraca si przeciwko nam, aby nas zniszczy, lecz Najwitszy, niech bdzie bogosawiony, ratuje nas z ich rk.
Stawia si kielichy z powrotem na st i odkrywa mace.
[Powysze sowa stanowi tak wane przypomnienie Przymierza, e mace zostaj zakryte, a kielich z winem wzniesiony, ze wzgldu na powag chwili. Po odstawieniu kielicha, mace zostaj wic wraz z zakoczeniem wypowiadania sw ponownie odkryte.]

Dowiedz si wic, co zamierza uczyni Laban Aramejczyk naszemu Praojcu Jaakowowi. O ile faraon wyda rozkaz zamordowania tylko chopcw, to Laban zamierza zgadzi wszystkich, jest bowiem napisane: Aramejczyk chcia zgadzi mojego ojca. Ten zszed do Egiptu i przebywa tam z niewielk liczb i wyrs tam na lud wielki, silny i liczny. Zszed do Egiptu - zobowizany sowami Boga. I przebywa tam poucza nas to, e Jaakow, Praojciec nasz, nie zszed do Egiptu po to, by w nim osi na stae, ale by przebywa w nim przez jaki czas. Jak jest napisane: I rzekli do faraona: Pomieszka przybylimy w tym kraju, gdy nie ma pastwisk dla stad, ktre maj twoi sudzy, bo w ziemi Kanaan panuje gd, wic zezwl, aby twoi sudzy zamieszkali w ziemi Goszen 23

Z niewielk liczb jak jest napisane: Twoi przodkowie zeszli do Egiptu w siedemdziesiciu, a teraz Wiekuisty, Bg twj, uczyni was wieloma, jak gwiazdy na niebie Wyrs tam na lud co poucza, e ydzi byli tam odrbnym ludem. Wielki, silny jak jest napisane: A synowie Jisraela rozradzali si, mnoyli, potnieli i zyskiwali na sile coraz bardziej, a cay kraj si nimi napeni. I liczny jak jest napisane: Uczyniem ci liczn jak kwiaty polne. Rosa, wzrastaa i dosza do wieku dojrzaego; nabraa ksztatu i wosy twoje stay si bujne, a bya naga i bosa. Gnbili nas Egipcjanie i przeladowali obarczajc nas przymusow, cik prac Gnbili nas Egipcjanie jak jest napisane: Przemylnie z nim postpmy, aeby si nie rozmnoy, poniewa w przypadku wojny mgby si poczy z naszymi wrogami w walce przeciw nam i wyj z kraju". I przeladowali jak jest napisane: [Egipcjanie] powoali nad nim nadzorcw, aby go przeladowa cikimi pracami przy budowaniu dla faraona miast spichlerzy: Pitom i Raamses. Obarczajc nas przymusow, cik prac jak jest napisane: Egipcjanie przymuszali synw Jisraela do cikich prac I woalimy do Boga, Boga naszych ojcw, a Bg usysza nasze woanie, dostrzeg nasz niedol, nasze udrki i nasz ucisk I woalimy do Boga, Boga naszych ojcw jak jest napisane: I w czasie tych wielu lat umar krl Egiptu. I synowie Jisraela narzekali na cik prac i woali. I ich woanie z powodu niewoli doszo do Boga I Bg usysza nasze woanie jak jest napisane: Bg usysza ich narzekania i wspomnia Swoje przymierze z Awrahamem, Jicchakiem i Jaakowem Dostrzeg nasz niedol to jest rozdzielenie maonkw, jak jest napisane: Bg widzia synw Jisraela i dostrzeg ich krzywdy Nasze udrki - odnoszce si do synw, jak jest napisane: Wszystkich nowo narodzonych synw wrzucie do rzeki (Nilu), a crkom pozwlcie przey I nasz ucisk, co oznacza uciemienie, jak jest napisane: I zobaczyem te ucisk, jakim przeladuj ich Egipcjanie I wywid nas Bg z Egiptu siln rk i wycignitym ramieniem poraajc strachem, znakami i cudami. I wywid nas Bg z Egiptu nie za porednictwem anioa, serafina lub posaca, ale Najwitszy, nich bdzie bogosawiony, w Swojej chwale, On sam, jak jest napisane: Tej 24

nocy przejd przez ziemi egipsk i zabij wszystkich pierworodnych w ziemi egipskiej wrd ludzi i zwierzt. I dokonam sdu nad bokami Egiptu Ja, Bg Tej nocy przejd przez ziemi egipsk Ja sam, nie anio. Zabij wszystkich pierworodnych w ziemi egipskiej Ja, nie serafin. I dokonam sdu nad bokami Egiptu Ja, nie posaniec. Ja, Bg Ja, nie kto inny. Siln rk oznacza zaraz, jak jest napisane: Oto rka Boga porazi bydo twoje na polu, konie, osy, wielbdy, woy i owce, padnie na nie wielka zaraza I wycignitym ramieniem to jest mieczem, jak jest napisane: Dobyty miecz w jego doni wycignity nad Jerozolim Poraajc strachem - to znaczy objawieniem Boskiego Majestatu, jak jest napisane: Czy usiowa Bg przyj i wybra Sobie inny nard spord narodw przez dowiadczenia, znaki, cuda i wojny, rk siln i wycignitym ramieniem, poraajc strachem - jak to wszystko, co uczyni dla was Bg, wasz Bg, w Egipcie na waszych oczach? Znakami oznacza to lask Moszego, jak jest napisane: T oto lask wemiesz w do, aby czyni ni znaki I cudami - oznacza krew, jak jest napisane: Sprawi cuda na niebie i na ziemi:
wypowiadajc kade z kolejnych sw: krew, ogie, supy dymu naley - zanurzajc w kielichu palec wskazujcy prawej rki (lub najmniejszy) albo przechylajc lekko kielich - wylewa kropl wina (na przygotowany spodeczek).
[Uywanie palca do wylewania wina w tym momencie ma nawizywa symbolicznie do wypowiedzi magw egipskich przypisujcych plagi palcowi Boemu]

krew, i ogie, i supy dymu Inne wyjanienie gosi: Siln rk to dwie plagi; wycignitym ramieniem - dwie plagi; poraajc strachem - dwie plagi, znakami dwie; cudami dwie. Oto dziesi plag, ktre Najwitszy, niech bdzie bogosawiony, sprowadzi na Egipcjan w Egipcie. S nimi:
przy wymienianiu kolejnych plag wylewa si wino z kielicha w taki sam sposb, jak poprzednio

krew, aby, wszy, dzikie zwierzta, zaraza, wrzody, grad, szaracza, ciemno, mier pierworodnych. Rabi Jehuda uoy skrt z pierwszych liter nazw dziesiciu plag: DeCaCH ADaSZ BeACHaW
Do kielichw dolewa si wina, uzupeniajc w ten sposb to, ktre zostao wylane podczas wymieniania plag

25

Rabi Jose Galilejczyk powiedzia: jak mona uzasadni pogld, e Egipcjanie zostali w Egipcie poraeni dziesicioma plagami, a w morzu pidziesicioma? O Egipcie jest napisane: Wwczas rzekli magowie do faraona: To jest Palec Boy (kara od Boga). O morzu natomiast powiedziane jest: I widzia Jisrael siln do, ktr Bg porazi Egipcjan. Lud przerazi si Boga i zaufa Jemu i Jego sudze Moszemu. Iloma wic plagami dotknici zostali jednym palcem? Dziesicioma. Mona wic uwaa, e jeli w Egipcie dotkno ich dziesi plag, to w morzu natomiast Bosk doni - pidziesit plag. Rabi Eliezer powiedzia: Skd wiadomo,e kada pojedyncza plaga, ktr Najwitszy, niech bdzie bogosawiony, sprowadzi na Egipcjan w Egipcie, skadaa si z czterech plag? Gdy jest napisane: Zesa na nich ar Swego gniewu, zapalczywo, oburzenie, udrk, orszak zwiastunw zagady. Zapalczywo stanowi jedn plag, drug oburzenie, udrka to trzecia, a orszak zwiastunw zagady to czwarta. Std wynika, e w Egipcie zostali dotknici czterdziestoma plagami, a w morzu dwustoma. Rabi Akiwa powiedzia: Jak mona uzasadni, e kada plaga, ktr Najwitszy, nich bdzie bogosawiony, sprowadzi na Egipcjan w Egipcie, skadaa si z piciu plag? Bo jest napisane: Zesa na nich ar Swego gniewu, zapalczywo, oburzenie, udrk, orszak zwiastunw zagady ar gniewu to jedna plaga; Zapalczywo stanowi drug plag, trzeci oburzenie, udrka to czwarta, a orszak zwiastunw zagady to pita. Std wynika, e w Egipcie zostali dotknici pidziesicioma plagami, a w morzu dwustu pidziesicioma. Ile jest dobrodziejstw, za ktre powinnimy dzikowa Wszechobecnemu! Gdyby tylko wyprowadzi nas z Egiptu, a nie osdzi Egipcjan, ju by wystarczyo. Gdyby osdzi Egipcjan, a nie osdzi ich bokw, ju by wystarczyo. Gdyby osdzi ich boki, a nie zabi ich pierworodnych, ju by wystarczyo. Gdyby zabi ich pierworodnych, a nie da nam bogactw Egipcjan, ju by wystarczyo. Gdyby da nam bogactwa Egipcjan, a nie rozdzieli dla nas morza, ju by wystarczyo. Gdyby rozdzieli dla nas morze, a nie przeprowadzi nas po jego suchym dnie, ju by wystarczyo. Gdyby przeprowadzi nas po jego suchym dnie, a nie wtrci naszych przeladowcw w jego odmty, ju by wystarczyo. Gdyby wtrci naszych przeladowcw w jego odmty, a nie zaspokaja naszych potrzeb na pustyni przez 40 lat, ju by wystarczyo. Gdyby zaspokaja nasze potrzeby na pustyni przez 40 lat, a nie karmi nas mann, ju by wystarczyo. Gdyby karmi nas mann, a nie obdarzy nas Szabatem, ju by wystarczyo. 26

Gdyby obdarzy nas Szabatem, a nie przyprowadzi nas do gry Synaj, ju by wystarczyo. Gdyby przyprowadzi nas do gry Synaj, a nie da nam Tory, ju by wystarczyo Gdyby da nam Tor, a nie wprowadzi nas do ziemi Jisraela, ju by wystarczyo. Gdyby wprowadzi nas do ziemi Jisraela, a nie zbudowa nam wityni, ju by wystarczyo. Jak wic wdziczno winnimy Bogu za tak wielokrotnie pomnaane dobrodziejstwa! Bo wyprowadzi nas z Egiptu, osdzi Egipcjan, osdzi ich boki, zabi ich pierworodnych, da nam bogactwa Egipcjan, rozdzieli dla nas morze, przeprowadzi nas po jego suchym dnie, wtrci naszych przeladowcw w jego odmty, zaspokaja nasze potrzeby na pustyni przez 40 lat, karmi nas mann, obdarzy nas Szabatem, przyprowadzi nas do gry Synaj, da nam Tor, wprowadzi nas do ziemi Jisraela, zbudowa nam wityni, aby przebaczy nam wszystkie nasze grzechy.
[Dajenu (Ju by wystarczyo) jest jedn z najbardziej znanych pieni sederowych. Wymienione zostaj wszystkie dziea Boga (15), ktre doprowadziy do uwolnienia Domu Jisraela z niewoli. Liczba 15 jest interpretowana jako posiadajca warto symboliczn (by moe nawizuje do pitnastu mistycznych stopni pomidzy niebem a ziemi).]

Rabi Gamliel powiedzia: Nie spenia swojego obowizku ten, kto w Pesach nie objania trzech rzeczy, ktrymi s: baranek pesachowy (korban pesach), maca, maror (gorzkie zioa).
[Zadane zostaj tu konkretne pytania dotyczce rytualnych, symbolicznych przedmiotw znajdujcych si na stole. S to: symbol ofiary pesachowej (korban pesach), maca i maror. Gdy czytana jest ta cz Hagady, nie naley wskazywa na zero, poniewa nikt nie powinien myle, e skadanie ofiar moe powrci w Pesach teraz, gdy witynia Jerozolimska nie jest odbudowana. Zeroa nie moe by jedzona w Seder, ani nie moe by zachowana na pniej.]

Dlaczego istniaa ofiara pesachowa, ktr spoywali nasi ojcowie, w czasach wityni? Bo Najwitszy, niech bdzie bogosawiony, omin [pasach] domy naszych ojcw w Egipcie, jak jest napisane: Odpowiecie: To jest ofiara pesachowa na cze Boga, ktry w Egipcie omin domy synw Jisraela. Porazi Egipcjan, a domy nasze uchroni. I lud pochyli si w pokonie".
Gowa domu podnosi przeaman mac (lub wszystkie), pokazujc j wszystkim, podczas gdy czytane s ponisze sowa:

Dlaczego jemy mac? Bo ciasto, ktre przygotowywali nasi przodkowie, nie zdyo wyrosn, gdy Krl krlw, wity, niech bdzie bogosawiony, objawi si im i wybawi ich, jak jest napisane: Z ciasta, ktre wynieli z Egiptu, upiekli niewyronite placki [mace], bo si nie zakwasio, gdy nagleni do wyjcia z Egiptu nie mogli zwleka i nie przygotowali zapasw ywnoci
Prowadzcy odkada mac, podnosi maror i pokazuje je obecnym, podczas gdy czytane s ponisze sowa:

Dlaczego jemy maror? Bo Egipcjanie zaprawiali gorycz ycie naszych ojcw w Egipcie, jak jest napisane: Uczynili ich ycie gorzkim poprzez uciliw prac przy glinie i cegle oraz rne prace w polu. Wszystkie prace, do ktrych ich zmuszano, byy uciliwe. 27

Prowadzcy odkada maror i wszyscy kontynuuj czytanie:

W kadym pokoleniu czowiek powinien postrzega siebie, jak gdyby to on sam wyszed z Egiptu. Jak jest napisane: I opowiesz tego dnia swojemu synowi, mwic: za to, co uczyni dla mnie Bg, gdy wychodziem z Egiptu. Nie tylko przecie naszych ojcw Najwitszy, niech bdzie bogosawiony, wybawi, lecz i nas wszystkich wraz z nimi, jak jest napisane: Wyprowadzi nas stamtd, by i z nami i zaprowadzi nas do ziemi, ktr przysig da naszym Praojcom
Przykrywa si mace, kady bierze kielich do rki, podnosi i mwi gono:

Dlatego powinnimy dzikowa, gosi chwa, sawi, wychwala, wynosi, opiewa, bogosawi, wywysza i wielbi Tego, ktry uczyni te wszystkie cuda dla naszych ojcw i dla nas: wyprowadzi nas z niewoli do wolnoci, ze smutku do radoci, z aoby ku witu, z ciemnoci w wielk jasno, ze zniewolenia do zbawienia. Zaintonujmy wic na Jego cze pie now: Haleluja!
[Dziewi czasownikw opisujcych wychwalanie Boga reprezentuje wedug niektrych interpretacji dziewi sefirot. Natomiast opis piciu cudw ma nawizywa (w kolejnoci wygaszania odpowiadajcej kolejnoci wydarze historycznych) do wyprowadzenia z Egiptu, powrotu z niewoli babiloskiej, cudu purimowego, cudu chanukowego i wreszcie - cudu wybawienia z obecnego wygnania, ktre nastpi w przyszoci.]

Odstawia si kielichy na st, odkrywa mace i mwi:

Haleluja, Chwalcie Haszem, sudzy Haszem, chwalcie Imi Haszem, Niech Imi Haszem bogosawione bdzie teraz i na wieki. Od wschodu soca a po jego zachd niech bdzie pochwalone Imi Haszem! Haszem jest wywyszony ponad wszystkie ludy, Jego chwaa siga ponad niebiosa. Kt jest jak Haszem, nasz Bg, ktry siedzib ma na wysokociach, ktry pochyla si nad niebem i ziemi. Ndzarza dwiga z prochu, z bota wyciga ubogiego, by ich posadzi ze znakomitymi, ze znakomitymi ich ludu. Bezpodn czyni szczliw matk w domu penym synw. Haleluja! Gdy Jisrael wychodzi z Egiptu, dom Jaakowa spord obcego ludu, jego witym miejscem sta si Jehuda, Jisrael - jego krlestwem. Spostrzego to morze i ucieko, a Jordan bieg swj odwrci. Gry skakay jak barany, a pagrki - niczym jagnita. Czemu, o morze, uciekasz, a ty, Jordanie - czemu zawracasz? Czemu, o gry, skaczecie jak barany, a wy, pagrki niczym jagnita? Zadraa ziemia przed Bogiem Jaakowa, przed obliczem Boga, ktry ska przemienia w jezioro, a krzemie w tryskajce rdo.
Przykrywa si mace, kady bierze kielich do rki i mwi:

Bogosawiony jeste Haszem, Boe nasz, Krlu wszechwiata, ktry wybawie nas i naszych ojcw z Egiptu i pozwolie nam doy tej nocy, abymy jedli mac i gorzkie warzywa. Tak te Haszem, Boe nasz i Boe naszych ojcw, doprowad nas w pokoju ku uroczystociom i witom, ktre maj nastpi, pozwl radowa si z odbudowania Twojego miasta i cieszy si sub Tobie. I abymy tam spoywali ze zwykych i pesachowych ofiar, ktrych krew skropi ciany Twego otarza dla Twej aski. Bdziemy Ci tam dzikowa now

28

pieni za nasze wybawienie i za wyzwolenie naszych dusz. Bd bogosawiony Haszem, Wybawicielu Jisraela.
Wszyscy wypowiadaj bogosawiestwo nad winem Borei pri hagafen:

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, Stwrco owocu winoroli
Opierajc si na lewym boku wypija si Drugi Kielich Wina.

Rachac
Dokonujemy rytualnego umycia rk, ale tym razem wypowiadamy bogosawiestwo Al netilat jadaim:

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, Krl wiata, ktry uwicie nas Swoimi przykazaniami i nakazae nam obmywanie rk.
[1. Przed umyciem rk zdejmujemy biuteri z palcw, o ile jest to moliwe. 2. Bierzemy dzbanek napeniony wod w praw rk, przekadamy go do lewej i polewamy praw do do nadgarstka. Przekadamy dzbanek w praw rk i polewamy lew. Czynno t powtarzamy trzy (lub dwa) razy. 3. Podnosimy rce, recytujemy bogosawiestwo bez ich wycierania, osuszamy je po wypowiedzeniu bogosawiestwa. 4. Zachowujemy milczenie od tego momentu do chwili, gdy po odmwieniu bogosawiestwa nad chlebem (Moci) i nad mac (Al achilat maca), zjemy kawaek macy.]

Moci Maca bogosawiestwa nad chlebem i nad mac

Prowadzcy podnosi trzy mace i odmawia bogosawiestwo nad chlebem Moci.

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, Krl wiata, ktry wydobywasz chleb z ziemi.
Nastpnie prowadzcy odkada doln mac, a nad grn i rodkow recytuje bogosawiestwo Al achilat maca.

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, Krl wiata, ktry uwicie nas Swoimi przykazaniami i nakazae nam spoywa mac.
[Niektre Hagady proponuj odmienn kolejno czynnoci: np. bogosawiestwo Moci polecaj wypowiedzie nad wierzchni z mac, a bogosawiestwo Al achilat maca nad mac rodkow, lub Moci nad wszystkimi macami zakrytymi]

Prowadzcy odamuje kawaki kadej z dwch mac dla siebie i dla kadego z zebranych, rozdaje je. Kady przed zjedzeniem wypowiada oba bogosawiestwa i wszyscy zjadaj mace, opierajc si na lewym boku.
[Maca dolna pozostaje nienaruszona, poniewa przeznaczona jest na korech. Jeeli nie starczy macy ceremonialnej dla wszystkich goci (po kezajit z kadej macy- tyle powinien zje teraz kady), powinni oni otrzyma po symbolicznym kawaku uzupenionym innymi macami lecymi na stole. Nie jest konieczne jedzenie macy przez cay okres trwania wita Pesach, ale wycznie pierwszej nocy: wanie teraz, a pniej jako kanapk korech i jako afikoman na zakoczenie. Maca nie powinna by solona (zanurzana w soli)]

29

Maror - Gorzkie zioa

Prowadzcy bierze gorzkie zioa (mniej ni kezajit, czyli okoo 25 gramw), zanurza je w charoset (lecz - by nie byo zbyt wiele charosetu - nadmiar naley strzsn). Nastpnie podaje maror wszystkim uczestnikom, po czym wypowiadane jest przez wszystkich bogosawiestwo Al achilat maror:

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, Krl wiata, ktry uwicie nas Swoimi przykazaniami i nakazae nam spoywa gorzkie zioa.
Wszyscy zjadaj maror nie opierajc si na lewym boku.
[Nie opierajc si, poniewa maror jest symbolem niewoli, a tylko ludziom wolnym przysuguje prawo opierania si na lewym boku. Powysze bogosawiestwo obejmuje rwnie maror (bywa to chazeret drugie gorzkie zioo lub ten sam maror) jedzony jako korech. Do zjedzenia korech naley powstrzyma si od mwienia.]

Korech - kanapka
Po zjedzeniu maroru prowadzcy rozdaje wszystkim mac i chazeret (drugi rodzaj gorzkich zi): jeden kezajit dolnej macy (mona j uzupeni innymi macami z przygotowanych na stole) oraz jeden kezajit drugiego rodzaju maroru, umieszczonego midzy kawakami macy i zanurzonego wczeniej w charoset.
[W sprawie zanurzania w charoset istniej sprzeczne opinie. Niektrzy nie uywaj chazeret, ale ten sam maror, co poprzednio]

Prowadzcy wypowiada sowa:

Na pamitk wityni, na wzr Hillela. Tak czyni Hillel za czasw istnienia wityni Jerozolimskiej. Oboy baranka pesachowego mac i gorzkimi zioami i tak z nimi go jad, aby speni sowa: z mac i gorzkimi zioami bd to jedli.
Prowadzcy zjada swoj kanapk. Pozostali uczestnicy rwnie wypowiadaj powysze sowa i zjadaj swoje kanapki opierajc si na lewym boku. Maca i maror powinny by woone do ust jednoczenie.

Szulchan Orech - wieczerza

Zdejmuje si talerz sederowy ze stou i rozpoczyna si wieczerza. Podajemy witeczny posiek.
[Niektrzy rozpoczynaj go od zjedzenia jajka na twardo (ale nie bejcy) zanurzonego w sonej wodzie. Jest to potrawa aobna i przypomina o zburzeniu obu wity. Tradycyjne potrawy na kolacj sederow to: ros z kurczaka, barszcz z czerwonych burakw, ryba w galarecie, kompot z suszonych owocw. Wskazane jest opieranie si na lewym boku podczas wieczerzy. Deser powinien by podany natychmiast po kolacji, przed afikomanem, po ktrym nie wolno ju je.]

Po kolacji talerz sederowy zostaje ponownie umieszczony na stole.

Cafun - zjedzenie afikomanu

Po posiku prowadzcy bierze cz macy odoon wczeniej na afikoman i dzieli j pomidzy wszystkich uczestnikw Sederu. Wszyscy zjadaj afikoman.

30

[Jeeli dzieci s zainteresowane zabaw w znalezienie afikomanu mona im wczeniej dawa wskazwki naprowadzajce je do miejsca jego ukrycia. Jeeli dzieci znajd afikoman, powinny (wszystkie) otrzyma prezenty (nie mog to by pienidze). Kady powinien zje nie mniej ni jeden kezajit macy opierajc si na lewym boku. Jeli afikoman nie jest wystarczajco duy, by starczyo dla wszystkich, mona uy innych mac szmura. Jedzenie afikomanu ma bardzo wane znaczenie symboliczne. Symbolizuje on ofiar pesachow, ktrej nie mona ju (albo jeszcze) skada. Jednoczenie afikoman, po ktrego spoyciu nie wolno ju niczego je, jego smak - ma nie pozwala na zapominanie o dwch sprawach: dowiadczeniu Wyjcia z niewoli i obietnicy ukrytego jeszcze przed ludmi uwolnienia od niewoli obecnej (afikoman przez cay czas Sederu pozostaje w ukryciu). Opowiedziana zostaa historia o podniesieniu si z upadku (niewola) do chway (oswobodzenie) i chwalilimy Boga za to, co uczyni. Teraz patrzymy w przyszo w oczekiwaniu odkupienia, ktre ma nadej. Wyjcie z Egiptu nie byo przecie jeszcze ostatecznym oswobodzeniem. Bowiem ostateczne uwolnienie moe nastpi dopiero w Erze Mesjaskiej. Kade pokolenie, tak jak wszystkie pokolenia od czasw niewoli egipskiej, musi pracowa nad przyblieniem Ery Mesjaskiej. Podstaw tej pracy jest niezapominanie nigdy, czym bya niewola i czym jest wolno. Zjedzenie afikomanu jest dlatego symbolicznie niezwykle istotne, bo tajemnica odkupienia zawiera si w smaku macy w pamitaniu o tym, e chleb niedoli zmieni si dziki interwencji Boga w chleb wolnoci. Afikoman naley spoy przed chacot halajla, czyli dokadnym rodkiem nocy pomidzy zachodem a wschodem soca. Godzin chacot halajla drukuje si w ydowskich kalendarzach. Po zjedzeniu afikomanu nie wolno ju niczego je. W sytuacji, gdy afikoman nie moe zosta z jakiejkolwiek przyczyny odnaleziony, naley uy innej macy w jego roli]

Barech - Bogosawiestwo po jedzeniu

Nalewamy trzeci kielich wina i odmawiamy Birkat hamazon. W tym momencie Sederu powinien zosta napeniony Kielich Elijahu (kielich ten mona napeni rwnie przez rozpoczciem Sederu, albo podczas nalewania Czwartego Kielicha, jeeli jest on napeniany przed otwarciem drzwi [patrz niej] Istnieje take zwyczaj, e Kielich Elijahu napeniany jest winem z kielichw wszystkich uczestnikw Sederu, co symbolizuje, e wszyscy musz dziaa razem, aby nadszed Mesjasz.) Istnieje zwyczaj odpiewania (lub wygoszenia!) w tym momencie Psalmu 126 jako wstpu do Birkat hamazon:

Pie stopni. Gdy Haszem wyprowadza wygnanych z Syjonu z powrotem, bylimy jak we nie. Wtedy usta nasze byy pene miechu, a jzyk woa peen radoci. Wtedy mwiono wrd narodw: 'Wielkie rzeczy uczyni dla nich Haszem - i bylimy szczliwi. Odwr nasz los, Haszem, pozwl wrci, jak strumieniom na pustyni. Ci, ktrzy siej we zach, bd w radoci. Kto paczc niesie ziarno na siew, powrci - niosc snopy - z radoci.
Jeeli w wieczerzy brao udzia co najmniej trzech dorosych mczyzn, jeden z nich formalnie zaprasza innych, aby przyczyli si do niego w odmwieniu Birkat hamazon.

Prowadzcy mwi: Panowie bogosawmy. Inni razem odpowiadaj: Niech Imi Haszem bdzie bogosawione teraz i na wieki. Prowadzcy powtarza ich sowa, po czym kontynuuje:

31

Za pozwoleniem dostojnych obecnych, bogosawmy [naszego Boga (dodane, gdy jest minjan, czyli dziesiciu dorosych mczyzn )] za to, e jedlimy z tego, co do Niego naley. Pozostali odpowiadaj: Bogosawiony (nasz Bg), za to, e jedlimy z tego, co do Niego naley i przez Jego dobro yjemy. Prowadzcy: Bogosawiony (nasz Bg) za to, e jedlimy z tego, co do Niego naley i przez Jego dobro yjemy, bogosawiony On i bogosawione Jego Imi. Prowadzcy, na gos, tak by inni mogli odpowiada Amen, we wskazanych przez niego momentach:
Jeeli obecnych jest mniej ni trzech dorosych mczyzn, prowadzcy rozpoczyna wygaszanie Birkat hamazon od tego miejsca:

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, karmicy cay wiat w dobroci Swojej, w yczliwoci, w asce i w miosierdziu. On daje chleb wszystkiemu ciau, gdy Jego aska jest wieczna. I przez dobro Jego wielk nigdy nam nie brako i oby nam nie zabrako poywienia na wieki. Przez wzgld na Imi Jego wielkie, bo On jest [Bogiem], ktry wszystkich ywi i utrzymuje przy yciu, i wywiadcza dobro wszystkim, i zapewnia poywienie wszystkim istotom, ktre stworzy. Bogosawiony jeste Ty, Haszem, ktry ywisz wszystkie stworzenia. Wszyscy odpowiadaj : Amen Dzikujemy Ci, Haszem, nasz Boe, e dae w dziedzictwie naszym ojcom ziemi upragnion, dobr i rozleg. I e wyprowadzie nas, Haszem, nasz Boe, z Egiptu i wykupie nas z domu niewoli. I za przymierze Twoje, ktre przypiecztowae na naszym ciele, i za Twoj Tor, ktrej nas nauczye, i za Twoje prawa, ktre pozwolie nam pozna, i za ycie, yczliwo i ask, ktrych nam udzielie. I za spoywanie pokarmu, ktrym ywisz i utrzymujesz nas zawsze, kadego dnia i w kadym czasie, i w kadej godzinie. Za wszystko, Haszem, nasz Boe, dzikujemy Ci i bogosawimy Ciebie. Niech bdzie bogosawione Twoje Imi ustami wszystkiego, co yje, zawsze i na wieki. Jak jest napisane: Zjesz i nasycisz si, i bdziesz bogosawi Haszem twojego Boga, za ziemi dobr, ktr ci da. Bogosawiony jeste Ty, Haszem, za t ziemi i za poywienie. Wszyscy: Amen Zmiuj si, Haszem, nasz Boe, nad Jisraelem Twoim ludem i nad Jerozolim Twoim miastem, i nad Syjonem siedzib Twojej chway, i nad krlestwem domu Dawida Twojego pomazaca, i nad Domem wielkim i witym, w ktrym wzywane jest Twoje Imi. Boe nasz, Ojcze nasz bd naszym Pasterzem, karm nas, utrzymuj nas i podtrzymuj nas, i daj nam wytchnienie. I uwolnij nas, Haszem, nasz Boe, prdko, od wszystkich naszych udrk. I nie dopu, ebymy potrzebowali, Haszem, nasz Boe, ani podarkw [od] ludzi, ani poyczki od 32

nich, lecz wycznie [darw] z Twojej rki przepenionej, otwartej, witej i szczodrej, abymy nie byli zawstydzeni i nie [doznali] wstydu na wieki. [w Szabat dodaje si: Zechciej nas wesprze, Haszem, Boe nasz, przykazaniami Twoimi i przykazaniem o Dniu Siodmym Szabacie wielkim i witym. Bo dzie ten jest wielki i wity dla Ciebie bu spocz w nim i zazna odpoczynku w nim w mioci, wedug przykazania Twojej woli. Zechciej da nam wytchnienie, Haszem, Boe nasz, by w dniu naszego odpoczynku nie byo niedoli, smutku i wzdychania. Pozwl nam zobaczy, Haszem, Boe nasz pocieszenie Syjonu miasta Twojego i odbudow Jerozolimy miasta Twojego witego. Bo Ty jeste Panem Zbawienia I Panem Pocieszenia.] ( fragment wygaszany jedynie w Pesach): Boe nasz i Boe naszych ojcw, niech si wzniesie i niech przybdzie, i dosignie i zjawi si, i bdzie przyjte i wysuchane, i rozwaone i zapamitane: pami o nas i wzgld na nas, i pami o naszych ojcach i pami o Masziachu, synu Dawida, Twojego sugi, i pami o Jerozolimie miecie Twojej witoci i pami o caym Twoim ludzie Domu Jisraela przed Tob. Dla ocalenia, dla dobra, dla yczliwoci, dla askawoci, dla miosierdzia, dla ycia i dla pokoju w tym dniu wita Pesach. Pamitaj o nas, Haszem, nasz Boe, w [dniu tym], ku [naszemu] dobru. Wymie nas w tym dniu w bogosawiestwie i wybaw nas w [tym dniu], abymy yli. [Wypowiadajc] sowo zbawienia i miosierdzia zlituj si, oka ask, zmiuj si nad nami i wybaw nas, bo ku Tobie oczy nasze [s zwrcone], bo jeste Bogiem askawym i miosiernym. I odbuduj Jerozolim, miasto wite, szybko i za dni naszych. Bogosawiony jeste Ty, Haszem, ktry [przez Swe miosierdzie] wznosi Jerozolim. Amen. Wszyscy: Amen Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, Bg, nasz Ojciec, nasz Krl, nasz Wszechpotny, nasz Stwrca, nasz Wybawca, ksztatujcy nas. wity nasz; wity Jaakowa, nasz Pasterz; Pasterz Jisraela, Krl dobry i czynicy dobro wszystkiemu; ktry kadego dnia czyni dobro, czyni dobro i bdzie czyni nam dobro; wywiadcza dobrodziejstwa, wywiadcza dobrodziejstwa i bdzie wywiadcza dobrodziejstwa nam na wieki; przez yczliwo, askawo, miosierdzie, wytchnienie, ratunek, powodzenie, bogosawiestwo, zbawienie, pocieszenie, utrzymywanie i wspieranie, i miosierdzie, i ycie, i pokj, i wszystko co dobre; a wszelkiego dobra na wieki oby nas nie pozbawi. Wszyscy: Amen Miosierny niech krluje nad nami na wieki. Miosierny niech bdzie bogosawiony w niebie i na ziemi. Miosierny niech bdzie wychwalany przez wszystkie pokolenia i wysawiany przez nas na wieki i na zawsze i powaany przez nas na wieki wiekw. Miosierny niech zachowa nas w [Swojej] chwale. Miosierny niech zamie jarzmo [na] naszych szyjach i poprowadzi nas wyprostowanych do naszego kraju. Miosierny niech zele nam bogosawiestwo obfite dla tego domu i tego stou, z ktrego jedlimy. Miosierny niech zele nam Proroka Elijahu, niech bdzie pamitany dla dobra, [ktry] ogosi nam wieci dobre, zbawienne i pocieszajce. 33

[Pan lub pani domu mwi: Miosierny niech pobogosawi mnie (moj on/ mojego ma) (i moje dzieci) i wszystko, co mam.] [Go mwi: Miosierny niech pobogosawi (ojca mojego, nauczyciela mojego) , gospodarza tego domu, (matk moj, nauczycielk moj) gospodyni tego domu, ich i ich dom, ich dzieci i wszystko, co maj] Wszyscy kontynuuj: Nas i wszystko, co mamy, jak byli bogosawieni nasi ojcowie, Awraham, Jicchak i Jaakow we wszystkim, ze wszystkiego, wszystkim, tak niech pobogosawi nas wszystkich razem bogosawiestwem penym. I powiedzmy: Amen. Oby uznano na wysokociach zasug ich i nasz, dla strzeenia pokoju. [Obymy] otrzymali bogosawiestwo od Haszem i sprawiedliwo od Boga, naszego Zbawcy, i [obymy] znaleli yczliwo i uznanie u Boga i u ludzi. [W Szabat dodaje si: Miosierny niech da nam w dziedzictwie dzie, ktry cakowicie bdzie Szabatem i odpoczynkiem na ycie wieczne.] Miosierny aby da nam w dziedzictwie dzie, ktry cay jest dobry. Miosierny niech [sprawi], ebymy zasuyli na czasy Masziacha i na ycie w Przyszym wiecie. Wiea zwycistw Swojego krla, okazujcy ask Swojemu pomazacowi Dawidowi i potomstwu jego na wieki. Ten, ktry czyni pokj na wysokociach, oby uczyni pokj dla nas i dla caego Jisraela. I powiedzmy: Amen. Bjcie si, Haszem, wici Jego, bo niczego nie brak tym, ktrzy si Go boj. Lwita cierpi niedostatek i goduj, ale szukajcym Haszem nie brakuje adnego dobra. Chwalcie Haszem, bo jest dobry, bo Jego dobro [trwa] na wieki. Otwierasz Swoj mdro i sycisz pragnienia wszystkiego, co yje. Bogosawiony czowiek, ktry zaufa Haszem, i Haszem bdzie jego ufnoci. Byem mody i zestarzaem si, a nie widziaem, [eby] sprawiedliwy by opuszczony, a potomstwo jego ebrao o chleb. Haszem da si Swojemu ludowi, Haszem pobogosawi Swj nard pokojem.
Nastpnie wszyscy odmawiaj bogosawiestwo Borei pri hagafen po czym wypijaj wino (Trzeci Kielich) opierajc si na lewym boku.

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, Stwrca owocu winoroli.
Po wypiciu wina otwiera si drzwi (najczciej robi to dzieci) i odczytuje sowa: Wylej gniew Twj na ludy, ktre Ci nie uznaj, na krlestwa, ktre nie wzywaj Twojego Imienia. Bowiem poarli Jaakowa i spustoszyli jego siedzib. Wylej na nich Twoje oburzenie, niech ich ogarnie ogie Twojego gniewu! cigaj ich Twoim gniewem i zetrzyj ich spod nieba, Haszem
[Drzwi otwiera si, aby da dowd, e jest to lejl szimurim noc specjalnej opieki Boga. Otwierajc drzwi w symboliczny sposb zapraszamy te proroka Elijahu (Eliasza), ktrego przyjcie bdzie znakiem, e Mesjasz jest ju blisko. Okazujemy take w ten sposb nasz ufno w opiek Boga, szczegln w czasie Pesach.

34

1. Kielich Elijahu nie powinien by podnoszony ani nie wolno z niego pi. Po Sederze wino z niego wlewamy z powrotem do butelki. 2. Istnieje zwyczaj pozostawiania jednego pustego krzesa przy stole, jako krzesa proroka Elijahu. Podobnie jak kielich, powinno by to najdostojniejsze krzeso w domu.]

Halel - Hymny
[Halel (hymny) pojawiaj si w dwu odsonach. Psalmy 113. i 114. wygaszane s przed wieczerz, pozostae do 118. po Birkat hamazon. Nie ma bogosawiestwa zwykle wygaszanego w takiej sytuacji. Take zawieszony jest obowizek stania w czasie czytania. Halel odczytuje si na siedzco.]

Zamyka si drzwi, nalewa si Czwarty Kielich Wina i wszyscy mwi:

Nie nam, Haszem, nie nam, lecz Twemu Imieniu daj chwa za Twoj dobro i wierno! Dlaczego maj mwi narody: 'Gdzie jest ich Bg?' Nasz Bg jest w niebie i czyni wszystko, co zechce. Ich boki to srebro i zoto - dziea rk ludzkich. Maj usta, a nie mwi; maj oczy, a nie widz. Maj uszy, a nie sysz; maj nozdrza, ale nie czuj zapachu. Maj rce, lecz nie maj w nich czucia; nogi maj, ale nie mog nimi poruszy, a gardem swoim nie wydaj gosu. Do nich s podobni ci, ktrzy je robi, i kady, ktry im ufa. Jisrael pokada ufno w Haszem, On jest pomoc i tarcz. Domu Aharona - zaufaj Haszem, On jest pomoc i tarcz. Bojcy si Haszem, ufajcie Haszem, On jest pomoc i tarcz. Haszem o nas pamita i bogosawi; bogosawi domowi Jisraela, bogosawi domowi Aharona; bogosawi bojcym si Haszem, zarwno maym jak i wielkim! Niech Haszem was rozmnoy, 35

was i synw waszych! Bogosawieni jestecie przez Haszem, ktry stworzy niebo i ziemi. Niebo jest niebem Haszem, synom ludzkim za da ziemi. To nie umarli chwal Pana i nikt z tych, ktrzy spoczywaj w grobie. To my bogosawmy Boga, teraz i na wieki. Chwalcie Haszem! Miuj Haszem, bowiem usysza gos moich modlitw, bo wysucha mnie w dniu, w ktrym woaem. Przez cae ycie bd go wzywa. Oploty mnie wizy mierci, schwytay mnie pta otchani, popadem w nieszczcie i rozpacz. Ale wezwaem Haszem: O, Haszem, ratuj moj dusz! Haszem jest askawy i sprawiedliwy. Nasz Bg jest miosierny. Haszem strzee ludzi prostych. Byem bezsilny, a On mnie wybawi. Powr, moja duszo, do swego spokoju, bo Bg okaza dobro. Ocali bowiem moje ycie od mierci, moje oczy - od ez, moje nogi - od upadku. Bd kroczy przed Bogiem w krainie ywych. Ufam, nawet gdy mwi: 'Podlegam wielkiemu cierpieniu". Nawet, gdy powiedziaem w swym przygnbieniu: 'Kady czowiek kamie!' Jak odpac Haszem za wszelkie dobro, ktre mi wywiadczy? Podnios kielich zbawienia i wezw Imienia Haszem. Moje luby, zoone Haszem, wypeni przed caym Jego ludem. Drogocenn jest w oczach Haszem mier pobonych. O, Haszem, jestem Twoim sug, synem Twojej suebnicy: Ty uwolnie mnie z kajdan. Tobie zo ofiar dzikczynn i wezw Imienia Haszem. Moje luby, zoone Haszem, wypeni przed caym Jego ludem, na dziedzicach domu wityni Haszem, porodku ciebie, o Jerozolimo! Haleluja! Chwalcie Haszem, wszystkie narody, wysawiajcie Go, wszystkie ludy, bo potna Jego askawo nad nami, a wierno Haszem trwa na wieki. Chwalcie Haszem! Dzikujcie Haszem, bo jest dobry, bo Jego dobro trwa na wieki. Niech gosi dom Jisraela: Jego dobro jest wieczna. Niech gosi dom Aharona: Jego dobro jest wieczna. Niech gosz bojcy si Haszem: Jego dobro jest wieczna. Woaem z pognbienia do Boga! I wysucha i wyprowadzi mnie na wolno. Haszem jest ze mn, nie lkam si: c moe uczyni mi czowiek? Haszem jest ze mn, w tych, ktrzy mi pomagaj, wic mog patrze w oczy mym wrogom. Lepiej ufa Haszem, ni pokada ufno w czowieku. Lepiej ufa Haszem, ni pokada ufno w monych. Osaczyy mnie wszystkie narody, lecz pokonaem je w Imi Haszem. Osaczyy mnie w krg jak pszczoy, zgasy jak ogie poncych cierni. W Imi Haszem je pokonaem. Popchnito mnie, bym upad, lecz Haszem mi dopomg. Bg moj moc i pieni, moim Zbawc. Odgosy radoci i wybawienia w namiotach ludzi sprawiedliwych: Prawica Haszem okazuje moc, prawica Haszem wysoko wzniesiona, prawica Haszem okazuje moc! Nie umr, a bd y i gosi dziea Boga. Mocno mnie Bg ukara, ale nie wyda mnie na mier. Otwrzcie mi wrota sprawiedliwoci: chc wej i dzikowa Bogu! Oto jest brama Haszem, przez ni wejd sprawiedliwi.
Kade zdanie zapisane poniej kursyw wypowiadamy dwukrotnie: Dzikuj, e mnie wysuchae i

stae si moim zbawieniem. Kamie odrzucony przez budujcych sta si kamieniem wgielnym. To dzieo Haszem: cudem jest w naszych oczach. Oto dzie, ktry uczyni Haszem: cieszmy si nim i weselmy! O, Haszem, sprowad wybawienie! O, Haszem, sprowad dobro! 36

Bogosawiony, kto przybywa w Imi Haszem - bogosawimy go w wityni Haszem! Haszem jest Bogiem, On nas owieci - przywicie ofiar witeczn do naronikw otarza. Jeste moim Bogiem, pragn Ci dzikowa: pragn Ci, Mj Boe, wywysza! Dzikujcie Haszem, bo jest dobry, bo Jego dobro trwa na wieki! Niech wychwalaj Ci, Haszem, Boe nasz, wszystkie twoje stworzenia. A Twoi poboni, sprawiedliwi, speniajcy Twoj wol i cay Twj lud Dom Jisraela nich radosn pieni dzikuje, chwali, bogosawi, wysawia, uwielbia, wywysza, uwietnia i oddaje hod i ogasza wite panowanie Twojego Imienia, Krlu nasz. Dobrze jest Tobie dzikowa i dobrze jest piewa chwa Twojego Imienia, bo od wiekw i na wieki jeste Bogiem. Wychwalajcie, Haszem, bo jest dobry, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Wychwalajcie Boga nad bogami, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Wychwalajcie Pana nad panami, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Tego, ktry sam wielkie cuda czyni, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Tego, ktry w swej mdroci uczyni niebiosa, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Tego, ktry rozpostar ziemi nad wodami, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Tego, ktry uczyni wielkie wiata, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Soce, aby wadao za dnia, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Ksiyc i gwiazdy, by waday nad noc, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Tego, ktry pobi Egipt w jego pierworodnych, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Wyprowadzi Jisraela spord nich, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Rk siln, wycignitym ramieniem, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Morze Czerwone rozdzieli na czci, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. I przeprowadzi jego rodkiem Jisraela, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Faraona i jego wojska strci w Morze Czerwone, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Prowadzi swj lud przez pustyni, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Pobi wielkich krlw, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Zabi krlw potnych, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Sichona, krla Amorytw, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. I Oga, krla Baszanu, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie.

37

Ziemi ich da w dziedzictwo, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. W dziedzictwo Jisraelowi, sudze swemu, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Pamita o nas w naszym ponieniu, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Wybawi nas od naszych wrogw, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Daje pokarm wszelkiemu stworzeniu, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie.. Dzikujcie Bogu niebios, bo trwa wiecznie Jego miosierdzie. Dusza kadej ywej istoty nich bogosawi Twoje imi, Haszem, Boe nasz. I niech duch kadego stworzenia wychwala i wynosi pami o Tobie, nasz Krlu, na wieki. Od wiekw i na wieki Ty jest Bogiem i poza Tob nie mamy innego Krla, Oswobodziciela i Zbawcy, uwalniajcego i ocalajcego, ywicego i wspczujcego w kadym czasie troski i cierpienia. Nie mamy Krla prcz Ciebie, Boe pocztku i koca, Boe wszystkich istot, Panie wszystkich pokole, uwielbiany mnstwem pieni pochwalnych, ktry kierujesz swoim wszechwiatem askawie, a swymi stworzeniami ze wspczuciem. Wiekuisty nie drzemie ani nie pi. To On budzi picych i przywraca wiadomo pogronym we nie, niemym przywraca mow, rozwizuje sptanych, podtrzymuje upadajcych, wzmacnia uginajcych si. Tobie jedynie skadamy podzikowanie. Choby pieni w naszych ustach byy niewyczerpane jak morze, a nasze jzyki radosne w piewie bez koca jak morskie fale, a nasze wargi gosiy chwa rozcigajc j po horyzont, a nasze oczy janiay jak soce i ksiyc, a nasze rce wznosiy si ku niebu wysoko jak lecce ory, a nasze nogi byy szybkie jak u ani cigle nie potrafilibymy wyrazi naszej wdzicznoci Tobie, Haszem, Boe nasz i naszych ojcw, i bogosawi Imienia Twego nawet za jedno z tysica tysicy i miliona milionw dobrodziejstw, ktre uczynie naszym przodkom i nam. Wyprowadzie nas z Egiptu, o Haszem, nasz Boe, i ocalie nas z domu niewoli, karmie nas w czasie godu i zapewniae nam syto, ocalie nas przed mieczem i pozwolie uciec przed zaraz, uchronie przed dugimi i niebezpiecznymi chorobami. Dotd wspomaga nas Twoje miosierdzie i nie opuszczaj nas Twoje aski, i tak, Haszem, nasz Boe, nie opuszczaj nas nigdy. Dlatego ciaa, ktrymi nas obdarzye, dusza i oddech, ktre tchne w nasze nozdrza i jzyk, ktry umiecie w naszych ustach niechaj dzikuj i bogosawi, i wychwalaj, i wysawiaj, wynosz, wielbi i uwicaj, i ogaszaj Twoje panowanie, Krlu nasz. Tobie bowiem wszystkie usta bd skada dzikczynienie, Tobie - wszystkie jzyki skada lubowania, przed Tob wszystkie kolana bd si zgina, Tobie wszyscy si pokoni, przed Tob we wszystkich sercach bdzie boja, Twojemu Imieniu wntrznoci bd wznosi pie, bo jest napisane: Cae moje ciao, wszystkie moje koci zawoaj: Haszem, kt dorwna Tobie! W ratowaniu sabego przed silnym, wyzyskiwanego biedaka przed bogatym wyzyskujcym Kt Tobie jest podobny, kt Tobie rwny, kt z Tob moe si porwnywa, Boe potny, ogromny, najwyszy i straszny, wadajcy niebem i ziemi!? Bdziemy Ciebie chwali, wysawia, wywysza i bogosawi Twoje wite Imi, bo jest

38

napisane: Psalm Dawidowy: Bogosaw, duszo moja, Haszem, a wszystkie wntrznoci moje Jego wite Imi. Boe wszechmogcy Twoj Moc, potny na wieki chwa Twojego Imienia, wspaniay Twoimi wspaniaymi czynami, Krlu zasiadajcy na wyniosym, majestatycznym tronie! On wiecznie zasiada na wysokociach, wite jest Jego Imi. Napisane jest: Wypiewujcie, sprawiedliwi, chwa Haszem, bo prawym przystoi Go wielbi Niech Ci chwal usta prawych, niech Ci bogosawi sowa sprawiedliwych, niech Ci wywysza mowa pobonych, niech Twoj wito gosz witobliwi! W zgromadzeniach tysicy i tysicy Twojego ludu, Domu Jisraela, Twoje Imi niech bdzie wysawiane radosnym piewem, Krlu nasz, w kadym z pokole. Bo jest powinnoci wszystkich istot Tobie, Haszem, Boe nasz i naszych ojcw, zanosi dzikczynienie, Ciebie wysawia, wychwala, czci, wynosi, wielbi, bogosawi, wywysza i uwielbia wedug wszystkich sw pieni Dawida, syna Jiszaja, Twojego sugi i pomazaca. Niech bdzie wychwalane twoje Imi na wieki, Krlu nasz, Boe, wadco wielki i wity w niebie i na ziemi. Bo Tobie przystoj, Haszem, Boe nasz i naszych ojcw, pie i chwaa, hymn i piew, potga i wadza, zwycistwo, wszechmoc, sawa i wietno, wito i godno krlewska, bogosawienie i dzikczynienie teraz i na wieki. Bd pochwalony Ty, Haszem, Krlu wielki, wychwalany, Boe dzikczynie, Panie wszechcudw, ktry upodobae sobie pieni chway, wszechmogcy Krlu, oywiajcy wiaty.
Kady wypowiada bogosawiestwo nad winem Borei pri hagafen:

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, Stwrco owocu winoroli
I wypija Czwarty Kielich Wina, opierajc si na lewym boku. Ma to nastpi przed halachicznym rodkiem nocy (w praktyce: przed pnoc). Powinno si wypi ca zawarto kielicha. Po wypiciu wina (w iloci jednego rewiit) odmawia bogosawiestwo Bracha acharona (bogosawiestwo kocowe):

Bogosawiony jeste Ty, Haszem, nasz Bg, Krl wiata, za winorol i za owoc winoroli. I za plon pola i za ziemi upragnion, dobr i rozleg, ktr upodobae sobie i dae w dziedzictwie ojcom naszym, by jedli z jej owocw i sycili si jej dobrem. Zmiuj si, Haszem, Boe nasz, nad Jisraelem ludem Twoim i nad Jerozolim miastem Twoim, i nad Syjonem siedzib chway Twojej, i nad otarzem Twoim, i nad wityni Twoj. I odbuduj Jerozolim miasto wite, szybko, za dni naszych. Wprowad nas do niej i uraduj nas jej odbudow, abymy jedli z jej owocw i nasycili si jej dobrem. I bdziemy Ci bogosawi za ni, w witoci i w czystoci. (W Szabat dodaje si my w tym miejscu sowa: Zechciej wzmocni nas w tym dniu Szabatu). Uraduj nas w tym dniu wita Pesach. Bo Ty, Haszem, jeste dobry i czynicy dobro dla wszystkich. Dzikujemy Ci za ziemi i za owoc winoroli. Bogosawiony jeste Ty Haszem, nasz Bg, Krl wiata, za ziemi i za owoc winoroli.

39

Nirca Akceptacja Speniony jest porzdek Pesachu wedug przepisw i zwyczajw. Tak jak zasuylimy, aby go wypeni, obymy zasuyli sprawowa go w przyszoci. Najczystszy, mieszkajcy na wysokoci, podnie zgromadzenie, ktrego nie da si policzy, z nicoci. Poprowad wkrtce pdy z pnia, ktry zasadzie - zbawionych, z radosnym piewem, na Syjon. Leszana haba biruszalaim. W przyszym roku - w Jerozolimie!
[Sowa te wypowiadaj take ci, ktrzy obchodz Pesach w Jerozolimie, dodajc odbudowanej, poniewa nie chodzi tu wycznie o Jerozolim w sensie geograficznym, ale - przede wszystkim duchowym. Historia ydw to dzieje wdrwki z Egiptu do Jerozolimy. Odlego pomidzy tymi dwoma miejscami na Ziemi przebiega take w wymiarze duchowym, a nie tylko geograficznym. Egipt po hebrajsku to Micraim, co oznacza ograniczenie, utrudnienie, przeszkod. Symbolizuje dusz ludzk uwizion wci w ograniczeniach, jakim moe podlega czowiek. Jerozolima oznacza natomiast "miasto pokoju". Pokoju pomidzy ludmi, ale take pokoju duchowego. Nazwy te okrelaj wic symboliczne przeciwiestwo pomidzy niewol a wolnoci. Nikt nie dotar jeszcze w peni do prawdziwej, czyli duchowej Jerozolimy. Wszyscy jestemy w drodze z Micraim do "miasta pokoju". Dlatego "Na przyszy rok w Jerozolimie" (Leszana haba biruszalaim) ma gboki sens, niezalenie, czy wypowiada si te sowa w Jerozolimie, Nowym Jorku, czy w Kutnie. I czasami mieszkajc w Kutnie jest si bliej Jerozolimy, ni mieszkajc w odlegoci kilometra od Starego Miasta. Ludzie obchodzcy wito Pesach w Jerozolimie dodaj czsto na koniec Sederu "w Jerozolimie odbudowanej" majc na myli przede wszystkim odbudow wityni, ale take odbudow wartoci, ktre symbolizuje to miasto.] [Jest tradycj kontynuowanie Sederu recytacjami (lub odpiewaniem) pieni i poematw (pijutim), po oficjalnym zakoczeniu, ktre stanowi nirca. Podczas Sederu pierwszej i drugiej nocy Pesach recytuje si wczesnoredniowieczne poematy liturgiczne. Pierwszy uoy na przeomie VI i VII wieku n.e. poeta Yannai, autorem drugiego jest Eleazar Kalir, prawdopodobnie jego ucze.]

Pierwszej nocy wypowiada si:

To wszystko dziao si w nocy Blunierc przeciw Jeruzalem pokonae w nocy Bo wielu cudw dokonae w nocy Sprawiedliwemu triumf dae w nocy Gdy on rozdzieli swoje wojska w nocy To wszystko dziao si w nocy. Pijcego z naczy witych ukarae w nocy Krlowi Geraru zagrozie w nocy Labana strachem pokarae w nocy Israel z anioem potyka si w nocy To wszystko dziao si w nocy Zgin, bo zabrae sen krlowi w nocy Egipskich pierworodnych porazie w nocy Znikny ich zastpy w samym rodku nocy Moc Charoszetu stare pod gwiazdami nocy To wszystko dziao si w nocy Depcz toczni dla patrzcych koca nocy By zakrzyknli: ju jest wit po nocy To wszystko dziao si w nocy Daniela od lww ocalie w nocy Agagita Haman listy pisa w nocy To wszystko dziao si w nocy Posg Bela run wraz z cokoem w nocy Danielowi sekret widzenia objawie w nocy To wszystko dziao si w nocy

40

Przybli ju czas bez dnia i bez nocy Bo Panem jest zarwno dnia jak i nocy

Strae w miecie twym postaw za dnia jak i w nocy To wszystko dziao si w nocy

Drugiej nocy wypowiada si poniszy poemat:

A wic gocie: Oto ofiara pesachowa Potg Swoich cudw objawie - w Pesach I ponad wszystkie wita postawie Pesach Mowi Wschodu pnoc objawie w Pesach A wic gocie: Oto ofiara pesachowa

Do drzwi mu zapukae o poudniu w Pesach Twych aniow wietlistych nakarmi mac w Pesach Ku stadom pobieg, zapowiedzi ofiary w Pesach A wic gocie: Oto ofiara pesachowa

Sodomitw swym gniewem w ogniu spalie - w Pesach Jedyny ocalay Lot upiek mac w Pesach Miasta Mof i Nof zmiote przechodzc tam w Pesach A wic gocie: Oto ofiara pesachowa

Egipskich pierworodnych zgadzie, Boe w Pesach I tylko swych pierworodnych omine w Pesach Krew ofiarna wstrzymaa niszczyciela w Pesach A wic gocie: Oto ofiara pesachowa

41

Miasto warowne Jerycho zdobyte jest w Pesach Sen o placku Omeru zgadzi Midian w Pesach Ksita Pul i Lud w ogniu sponli w Pesach A wic gocie: Oto ofiara pesachowa

Pozosta dzie jeszcze w Nob zanim nadszed Pesach Rka zapisywaa zniszczenie Cul w Pesach Zapalono lampy i nakryto st w Pesach A wic gocie: Oto ofiara pesachowa

Estera lud zebraa na post trzydniowy w Pesach Niegodziwca wysoko powiesie w Pesach Dwie klski naraz sprowadzisz na Ucit w Pesach Si i moc Swej prawicy ukaesz - w Pesach A wic gocie: Oto ofiara pesachowa *** Tylko Jemu naley si chwaa. Tylko Jemu naley si cze. Potny w krlowaniu. Jedyny w dzieach. Jego zastpy mwi Mu: Twoje i jedynie Twoje, Twoje wycznie i tylko Twoje Twoje, Haszem, krlowanie. Bo Jemu nalena chwaa i cze. Doskonay w krlowaniu. Jedyny w chwale. Jego wierni mwi Mu: Twoje i jedynie Twoje, Twoje wycznie i tylko Twoje Twoje, Haszem, krlowanie. Bo Jemu nalena chwaa i cze. Sprawiedliwy w krlowaniu. Jedyny w sprawiedliwoci. Jego ksita mwi Mu: Twoje i jedynie Twoje, Twoje wycznie i tylko Twoje Twoje, Haszem, krlowanie. Bo Jemu nalena chwaa i cze. Jedyny w krlowaniu. Jedyny Potny. Jego mdrcy mwi Mu: Twoje i jedynie Twoje, Twoje wycznie i tylko Twoje Twoje, Haszem, krlowanie. Bo Jemu nalena chwaa i cze. Najwzniolejszy w krlowaniu. Jedyny Straszliwy. Zgromadzeni przy Nim mwi Mu: Twoje i jedynie Twoje, Twoje wycznie i tylko Twoje Twoje, Haszem, krlowanie. Bo Jemu nalena chwaa i cze.

42

askawy w krlowaniu. Jedyny Wykupiciel. Jego sprawiedliwi mwi Mu: Twoje i jedynie Twoje, Twoje wycznie i tylko Twoje Twoje, Haszem, krlowanie. Bo Jemu nalena chwaa i cze. wity w krlowaniu. Jedyny w miosierdziu. Jego anioy mwi Mu: Twoje i jedynie Twoje, Twoje wycznie i tylko Twoje Twoje, Haszem, krlowanie. Bo Jemu nalena chwaa i cze. Silny w krlowaniu. Jedyny Podtrzymujcy. Jego doskonali mwi Mu: Twoje i jedynie Twoje, Twoje wycznie i tylko Twoje Twoje, Haszem, krlowanie. Bo Jemu nalena chwaa i cze. *** On Mocarny. Odbuduje Swoj wityni wkrtce. Ju zaraz, ju zaraz, ju za naszych dni. Ju wkrtce. Boe odbuduj, Boe odbuduj, odbuduj Sw wityni ju! On Doskonay. Wspaniay. Wywyszony. Odbuduje Swoj wityni wkrtce. Ju zaraz, ju zaraz, ju za naszych dni. Ju wkrtce. Boe odbuduj, Boe odbuduj, odbuduj Sw wityni ju! On Chwalebny. Odwieczny. Sprawiedliwy. Odbuduje Swoj wityni wkrtce. Ju zaraz, ju zaraz, ju za naszych dni. Ju wkrtce. Boe odbuduj, Boe odbuduj, odbuduj Sw wityni ju! On Dostojny. Czysty. Jedyny. Odbuduje Swoj wityni wkrtce. Ju zaraz, ju zaraz, ju za naszych dni. Ju wkrtce. Boe odbuduj, Boe odbuduj, odbuduj Sw wityni ju! On Potny. Wszystkowiedzcy. Krlewski. Odbuduje Swoj wityni wkrtce. Ju zaraz, ju zaraz, ju za naszych dni. Ju wkrtce. Boe odbuduj, Boe odbuduj, odbuduj Sw wityni ju! On Wielki. Wszechmocny. Ogromny. Odbuduje Swoj wityni wkrtce. Ju zaraz, ju zaraz, ju za naszych dni. Ju wkrtce. Boe odbuduj, Boe odbuduj, odbuduj Sw wityni ju! On Wykupicielem. Sprawiedliwy. wity. Odbuduje Swoj wityni wkrtce. Ju zaraz, ju zaraz, ju za naszych dni. Ju wkrtce. Boe odbuduj, Boe odbuduj, odbuduj Sw wityni ju! On Miosierny. Wszechpotny. Stanowczy. Odbuduje Swoj wityni wkrtce.

43

Ju zaraz, ju zaraz, ju za naszych dni. Ju wkrtce. Boe odbuduj, Boe odbuduj, odbuduj Sw wityni ju!
[Powyszy hymn powsta najprawdopodobniej w XV wieku. Pierwszy raz pojawi si w Hagadzie Gershona Kohena w roku 1526]

Sefirat ha-Omer - liczenie omeru

W drugi wieczr sederowy (16 nisan) w rozpoczyna si liczenie omeru.

Bogosawiony jeste Ty Haszem, nasz Bg, Krl wiata, ktry uwicie nas swoimi przykazaniami i nakazae nam liczenie omeru. Dzisiaj jest pierwszy dzie Omeru. Oby byo Twoj wol, Haszem, nasz Boe i Boe naszych ojcw, aby bya odbudowana witynia prdko za naszych dni. I daj nam udzia w twojej Torze. Tam bdziemy Ci suy w bojani jak za dawnych dni i lat.
[Co to jest omer? Sowo omer ma co najmniej trzy znaczenia: po pierwsze, oznacza snop; po drugie, jest to miara produktw sypkich (np. ziarna), ktra rwna jest objtoci okoo 43 jajek. Nazwa ta oznacza te ofiar (oddanie) ze zboa, skadan w czasach wityni. W drugi dzie Pesach skadano ofiar hodownicz ze zmielonego jczmienia, w iloci wanie jednego omeru. Pierwszy snop z wiosennych zbiorw przynoszony by do wityni, ziarno byo mielone i jeden omer mki jczmiennej by mieszany z olejem i kadzidem "na zapach kojcy dla Boga" (Wajikra 23:13) Co to jest "liczenie omeru"? "Liczenie omeru" oznacza odliczanie 49 dni pomidzy drugim dniem Pesach a witem Szawuot (od Wyjcia z Egiptu do otrzymania Tory). Szawuot jest wic witem powizanym ze zoeniem ofiary omer. Jest pidziesitym dniem od tego momentu, czyli pierwszym dniem po 49 dniach odliczania omeru (sefirat ha-Omer). "Od dnia przypadajcego po pierwszym dniu Pesach, w dniu, kiedy przyniesiecie omer na zakoysanie, bdziecie liczy dla siebie siedem penych tygodni" (Wajikra 23:15). W okresie tych 49 dni, podczas wieczornej modlitwy wypowiadane jest specjalne bogosawiestwo i formua odliczenia kolejnego dnia - i to wanie stanowi "liczenie omeru". Podczas gdy w drugi dzie Pesach skadano ofiarowanie z jczmienia, w wito Szawuot ofiarowanie byo z nowego zbioru pszenicy.] ***

Jeden! Jeden jest? Jeden jest Bg we wszechwiecie. Dwa! Dwie s? Dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Trzy! Trzech jest? Trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie.

44

Cztery! Cztery s? Cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Pi! Pi jest? Pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Sze! Sze jest? Sze jest ksig Miszny, pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Siedem! Siedem jest? Siedem jest dni tygodnia, sze jest ksig Miszny, pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Osiem! Osiem jest? Osiem jest dni odliczanych do obrzezania, siedem jest dni tygodnia, sze jest ksig Miszny, pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Dziewi! Dziewi jest? Dziewi jest miesicy ciy, osiem jest dni odliczanych do obrzezania, siedem jest dni tygodnia, sze jest ksig Miszny, pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Dziesi! Dziesi jest? Dziesi jest Przykaza, dziewi jest miesicy ciy, osiem jest dni odliczanych do obrzezania, siedem jest dni tygodnia, sze jest ksig Miszny, pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Jedenacie! Jedenacie jest? Jedenacie jest gwiazd, ktre Jzef widzia we nie, dziesi jest Przykaza, dziewi jest miesicy ciy, osiem jest dni odliczanych do obrzezania, siedem jest dni tygodnia, sze jest ksig Miszny, pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie. Dwanacie! Dwanacie jest? Dwanacie jest plemion Izraela, jedenacie jest gwiazd, ktre Jzef widzia we nie, dziesi jest Przykaza, dziewi jest miesicy ciy, osiem jest dni odliczanych do obrzezania, siedem jest dni tygodnia, sze jest ksig Miszny, pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie.

45

Trzynacie! Trzynacie jest? Trzynacie jest Boskich przymiotw, dwanacie jest plemion Izraela, jedenacie jest gwiazd, ktre Jzef widzia we nie, dziesi jest Przykaza, dziewi jest miesicy ciy, osiem jest dni odliczanych do obrzezania, siedem jest dni tygodnia, sze jest ksig Miszny, pi jest ksig Tory, cztery s nasze Pramatki, trzech jest naszych Praojcw, dwie s tablice z Przykazaniami, jeden jest Bg we wszechwiecie *** Jedno kol, jedno kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadszed kot. I zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadszed pies. I zabi kota, ktry zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadszed kij. I zabi psa, ktry zabi kota, ktry zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadszed ogie. I spali kij, ktry zabi psa, ktry zabi kota, ktry zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadesza woda. I ugasia ogie, ktry spali kij, ktry zabi psa, ktry zabi kota, ktry zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadszed w. I wypi wod, ktra ugasia ogie, ktry spali kij, ktry zabi psa, ktry zabi kota, ktry zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadszed rzenik. I zarn wou, ktry wypi wod, ktra ugasia ogie, ktry spali kij, ktry zabi psa, ktry zabi kota, ktry zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadszed anio mierci. I zabi rzenika, ktry zarn wou, ktry wypi wod, ktra ugasia ogie, ktry spali kij, ktry zabi psa, ktry zabi kota, ktry zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol. I nadszed Najwitszy, niech bdzie bogosawiony i zabi anioa mierci, ktry zabi rzenika, ktry zarn wou, ktry wypi wod, ktra ugasia ogie, ktry spali kij, ktry zabi psa, ktry zabi kota, ktry zjad kol, ktre za dwa zuzy kupi ojciec mj. Jedno kol, jedno kol.
[Powyszy poemat oryginalnie napisany prostym jzykiem aramejskim powsta najprawdopodobniej w XV wieku. Jest on interpretowany najczciej alegorycznie jako prezentacja losw Jisraela. Koltko reprezentuje Jisrael. Dwa zuzim to Tablice Przymierza. Wedug innych interpretacji to Mosze i Aharon. Kot to wedug niektrych interpretacji - alegoria Asyrii, pies Babilonii, kij Persji, ogie Macedonii, woda Rzymu, w Saracenw, rzenik krzyowcw, anio mierci Turkw.]

I tu koczy si Hagada, ale dobrze jest kontynuowa rozmowy o Wyjciu z Egiptu jak najduej. Wedug mdrcw, powstrzymywanie si od snu w t noc jest dobrym sposobem na postrzeganie siebie samego, jakby si samemu wyszo z Egiptu, bo nikt z wychodzcych nie spa tamtej nocy.

46

Na naszej stronie internetowej www.the614thcs.com czytelnicy otrzymuj odpowiedzi na swoje pytania: W jakim sensie Pesach jest witem wolnoci? Na dwch poziomach: historycznym i duchowym. W sensie historycznym Pesach upamitnia uwolnienie Izraelitw z niewoli egipskiej. Egipt - najpotniejsze pastwo tamtego okresu staroytnoci (okoo 3250 lat temu) musiao pogodzi si z faktem, e dziki interwencji Boga - upokarzani, wykorzystywani, pozbawieni praw ndzarze uzyskali wolno. W sensie duchowym Pesach jest witem wolnoci, bo po 49 dniach wdrwki przez pustyni Izraelici otrzymali Tor, a w niej system moralny i etyczny skadajcy si z nakazw i zakazw, ktre uczyniy ich naprawd wolnymi. Bowiem wolno nie jest wcale wtedy, gdy nieograniczane jest nasze prawo do robienia tego, co si chce. Tak myl niewolnicy - niedostrzegajcy, e rozumiana w ten sposb wolno jest tylko zaspokajaniem egoizmu, e jest zawsze jednoznaczna z czyj krzywd. Wolno jest to stan, w ktrym nikt nie ogranicza naszego prawa do robienia tego, co suszne. Wolno jest wtedy, gdy nikt nie zabrania czowiekowi postpowania w sposb waciwy, etyczny. Nie ma wic wolnoci bez etyki. Nie ma wolnoci, gdy etyka ulega stamszeniu. Niewolnikowi nie wolno postpowa w sposb etyczny chociaby dlatego, e etyczne zachowanie wchodzi natychmiast w konflikt z interesem waciciela niewolnikw. Mojesz - czowiek etyczny - zabija zncajcego si nad niewolnikiem nadzorc. Faraon wydaje na Mojesza wyrok mierci. W Egipcie nie ma wolnoci dla Izraelitw. Gdy czowiek jest wolny, nikt nie ograniczy go w czynieniu tego, co etyczne. Aby jednak postpowa etycznie, trzeba najpierw pozna zasady etyki. Zawiera je wanie Tora Pisana i Tora Ustna - obie przekazane Mojeszowi (Moszemu) przez Boga po Wyjciu z Egiptu - wydarzeniu upamitnianym przez wito Pesach. Wyjcie z Egiptu i - w efekcie - przyjcie "jarzma Tory" czyni ydw ludmi wolnymi. Wyczytaam na temat ofiary pesachowej, e "aden cudzoziemiec nie bdzie z niej spoywa" (2 Moj.12.43). Zasmucio mnie to, poniewa jednym z moich marze-pragnie byo uczestnictwo w Pesach. Czy dobrze rozumiem sowa zawarte w Pimie? Pytanie moe naiwne, bo wiem, e gdy Bg mwi, Jego Sowo jest niezmienne. Prosz powiedzie mi, czy na Pesach nie zaprasza si goci, aby rado bya wsplna? Zaprasza. Jednak nie jest to pena i jedyna odpowied na to pytanie. W Torze czytamy: "Bg powiedzia do Moszego i do Ahrona: To jest bezwzgldny nakaz dotyczcy ofiary pesach: aden obcy nie moe z niej je. (...) [Obcy] przybysz ani [nieydowski] najemnik nie bdzie z niej jad." (Szemot 12:43-45). Zakaz ten dotyczy nie udziau w Sederze pesachowym, ale wycznie jedzenia ofiary pesachowej, ktrej przecie nie spoywa si ju od czasu zniszczenia wityni Jerozolimskiej przez Rzymian w 70 roku n.e., czyli od prawie dwch tysicy lat. ydzi przez te dwa tysice lat walczyli nie tylko o fizyczne przetrwanie, ale take o ocalenie (jako nard) wasnej religii, wartoci i tradycji. Nie byo to atwe. Najlepszy dowd, e tylko im si udao: ydzi s jedynym narodem, ktry bez ojczyzny, bez pastwa, bez skrawka wasnej ziemi zachowa swoj tosamo przez tysiclecia. Jedn z metod przetrwania bya wiadoma izolacja od wpyww z zewntrz. Halacha (ydowskie prawo religijne) ograniczaa kontakty ydw ze wiatem nieydowskim poprzez rnego rodzaju zakazy: jednym z nich by zakaz przygotowywania jedzenia przez ydw dla nie-ydw w religijne wita, innym - zakaz picia wina, z ktrym ma kontakt nie-yd. Ju te dwa zakazy praktycznie wykluczay udzia nieydw w wicie Pesach, poniewa podczas Sederu wypija si cztery kielichy wina i zjada uroczyst kolacj (Szulchan Orech). Jest jeszcze jeden wany moment: Pesach jest witem upamitniajcym histori Wyjcia ydw z Egiptu i - po wyzwoleniu z niewoli egipskiej - otrzymania (pod gr Synaj) Tory. Jest to wic wito dotyczce historii ydw i w tekstach czytanych i wygaszanych podczas Sederu wielokrotnie pojawiaj si bezporednie odniesienia do ydowskoci Pesachu i wydarze, ktre rozegray si przed ponad trzema tysicami lat. Np. w Hagadzie (Awadim Hajinu) czytamy: "Bylimy niewolnikami faraona w Egipcie lecz wywid nas stamtd Haszem siln rk i wycignitym ramieniem. A przecie gdyby Najwitszy, niech bdzie bogosawiony, nie wyprowadzi naszych Praojcw z Egiptu, to wci i my, i nasze dzieci, i nasze wnuki bylibymy niewolnikami faraonw w Egipcie". Owiadczenia takie, trzeba przyzna, mog brzmie co najmniej dziwnie, gdy wygaszane s przez ludzi, ktrych przodkowie z ca pewnoci nie uczestniczyli w tamtych wypadkach. Nawet dziwniej, ni gdyby na przykad Hiszpanie, czy Japoczycy piewali: "Jeszcze Polska nie zgina, pki my yjemy". Natomiast jedzenie (w Pesach) macy przez nie-ydw na pamitk wyzwolenia z egipskiej niewoli, moe by dla niektrych rwnoznaczne z sytuacj, w jakiej nie-katolicy przyjmowaliby komuni. Mimo tych wszystkich wtpliwoci i zastrzee nie-ydzi s coraz czciej zapraszani do udziau w Sederze pesachowym (w duym stopniu zaley to od nurtu judaizmu i konkretnego rodowiska) i wielu rabinw argumentuje skutecznie, e istniej suszne powody, aby takie sytuacje byy moliwe. W Hagadzie na Pesach czytamy przecie nastpujce zaproszenie (Ha Lachma Anja): "To jest chleb niedoli, ktry nasi przodkowie jedli w ziemi egipskiej. Kady godny niech wejdzie i je z nami; kady potrzebujcy niech wejdzie i obchodzi z nami Pesach". Trudno zaprzeczy, e tekst ten ma niepodwaaln wymow oglnoludzk! Niektrzy zalecaj jednak, aby zaproszeni gocie nie odczytywali w czasie Sederu tych fragmentw Hagady, ktre odnosz si jednoznacznie i wycznie do ydw; inni uwaaj, e nie-ydzi nie powinni spoywa afikomanu (specjalna cz macy), poniewa afikoman symbolizuje (obok zeroa) ofiar pesachow, ktrej obecnie nie wolno skada, a ktrej spoywania przez nie-ydw Tora zabrania.

Na naszej stronie internetowej www.the614thcs.com czytelnicy otrzymuj odpowiedzi na swoje pytania: Spotkaam si z opini, e Pesach to wito upamitniajce wydarzenie, ktre jest "filarem judaizmu". Jak mona to uzasadni? Tak. Przyjo si twierdzenie, e dwa filary judaizmu to Kreacja i Wyjcie. Bg stwarzajcy wiat i Bg wyprowadzajcy Izraelitw z Egiptu. Pesach upamitnia uwolnienie (Wyjcie) hebrajskich niewolnikw z Egiptu. Jest to jak najbardziej uzasadniona opinia. I mona przywoa wiele argumentw potwierdzajcych jej suszno, ale spjrzmy na jeden, ktry znajdujemy bezporednio w samej Torze. Zauwamy wic, jak uzasadniane jest tak fundamentalne w judaizmie wito jak Szabat, w Dziesiciu Owiadczeniach (Przykazaniach) [Aseret Ha-Dibrot ]. Istniej - jak wiadomo - dwie, prawie identyczne wersje Dekalogu. W wersji zapisanej w Szemot (Ksidze Wyjcia) i ogoszonej pod gr Synaj, czytamy: "Pamitaj o dniu Szabatu, aby go uwica. (...) Bo w sze dni Bg uczyni niebo i ziemi, morze i wszystko, co w nim jest i odpocz w sidmym dniu". (20:8-11) Natomiast w Dewarim (Ksiga Powtrzonego Prawa) uzasadnienie tego samego przykazania jest ju inne: "Przestrzegaj dniu Szabatu, aby go uwica (...) I pamitaj, e niewolnikiem bye w ziemi Micrajim (egipskiej), gdy Bg, twj Bg, wywid ci stamtd siln rk i wycignitym ramieniem. Dlatego Bg, twj Bg nakaza ci, eby zachowywa Szabat" (5:12-15). Pierwsze uzasadnienie wzywa - nakazujc pamitanie o Szabacie - do naladowania Boga. Czowiek ma by bowiem kreatorem, a nie wyrobnikiem. Po szeciu dniach pracy - ma poczu smak "wiata, ktry ma nadej", smak "ery mesjaskiej"; musi zaprzesta tego, co fizyczne, aby skupi si na tym, co duchowe. Drugie uzasadnienie wzywa do odrzucenia niewolnictwa. Niewolnik nie obchodzi Szabatu. Nie pozwala mu na to jego waciciel. Ale przecie kto, kto pracuje siedem dni w tygodniu - nawet z wasnej woli - jest rwnie niewolnikiem. I nie ma znaczenia, e dostaje za to podwjn, czy potrjn stawk - jest po prostu dobrze patnym, ale wci niewolnikiem. Tylko wolny czowiek moe obchodzi Szabat. Wyprowadzenie Izraelitw z niewoli egipskiej byo daniem wolnoci na zawsze, std nakaz wiecznego "przestrzegania Szabatu". Byo jednoczenie wstpem do dania Prawa, czyli systemu zasad etycznych, ktrego podstaw jest wanie Dziesi Owiadcze. Podsumowujc: czowiek, jako kreator, wzorujcy si w swoim postpowaniu na Bogu - czyli dcy do witoci i czowiek jako istota wolna, a wic jednoczenie etyczna, czynica dobro. Denie do witoci i czynienie dobra (jako atrybuty wycznie czowieka wolnego) - najwaniejsze, wedug judaizmu, cele czowieka i gwny sens jego istnienia - powizane s cile (jak wida na powyszym przykadzie) wanie z histori Kreacji i Wyjcia. Kogo i kiedy obowizuje "post pierworodnych"? Post pierworodnych (taanit bechorim) trwa w Erew Pesach (wigili wita Pesach), czyli 14 dnia miesica nisan od wschodu soca do zmierzchu. Erew Pesach jest dniem postu dla pierworodnych synw w celu upamitnienia cudu, jaki mia miejsce podczas dziesitej plagi, gdy wszyscy pierworodni w rodzinach hebrajskich zostali ocaleni. Uwaa si, e zwyczaj taanit bechorim narodzi si prawdopodobnie w czasach talmudycznych (omawia go traktat Soferim). Jego gwn funkcj jest upamitnienie wydarzenia o gbokim sensie duchowym poprzez odmow zaspokojenia potrzeb fizycznych. Post ten nie obowizuje pierworodnych crek, jakkolwiek mog go przestrzega. Jest przyjte, by za pierworodnego syna, ktry nie ma jeszcze lat 13, poci ojciec. Za pierworodnego uwaa si kadego syna, ktry jest pierwszym dzieckiem swojej matki, swojego ojca (w tej sprawie toczyy si spory wrd halachicznych autorytetw) lub obojga rodzicw. Jak wygldao przyrzdzanie baranka pesachowego, gdy witynia jeszcze funkcjonowaa? Tora (Szemot 12:8-9) daje na ten temat tylko oglne wskazwki: "Bd jedli miso tej nocy, bd jedli je upieczone na ogniu (...). Nie jedzcie go [baranka] niedopieczonego ani gotowanego w wodzie, ale wycznie pieczonego na ogniu, razem z jego gow, nogami i wntrznociami". Natomiast traktat Pesachim rozwaa wnikliwie sposb przyrzdzania pesachowego baranka (lub kozioka): nie moe on by pieczony na wglach, bo Tora nakazuje piec go na ogniu. Nie wolno uywa grilla ani metalowego rona, bo rozgrzany metal - lepszy od drewna przewodnik ciepa - mgby powodowa, e stykajce si z metalem miso zaczoby si gotowa. Dlatego baranek pesachowy musia by pieczony na ronie drewnianym, odpowiedniej gruboci. Roen nie mg by wykonany z drewna palmowego, bo zawiera ono duo soku i znw powstawaa obawa, e sok zacznie si gotowa. Uywano wic drewna krzaku granatu, ktre zawiera minimaln ilo soku. Nogi baranka miay by, wedug rabina Josefa Galilejczyka, woone do rodka, ale rabin Akiwa nakazywa je rozciga, odchylajc mocno od tuowia, aby znw unikn ich gotowania si wewntrz baranka. Jednoroczny samiec by zabijany 14 dnia miesica nisan po poudniu i spoywany 15 nisan, po zachodzie soca, czyli z rozpoczciem si nowego dnia. Baranek by zjadany z mac i gorzkimi zioami. Od czasw zburzenia wityni (70 rok n.e.) przez Rzymian nie jada si ju pesachowego baranka. Podczas Sederu reprezentuje go zeroa - upieczone miso z koci: pieczona szyja kurczaka, indyka, noga kurczaka lub podudzie jagnice. Zeroa ma wycznie symboliczne znaczenie na stole sederowym i nie jest zjadana. Ma wyraa przesanie, e bez wityni nie jest moliwe skadanie ofiar ze zwierzt.