ZACZNIK do Regulaminu Odznaki Krajoznawczej PTTK Szlakiem Zabytkw Archeologicznych w Polsce I.

Wojewdztwo dolnolskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Bdkowice Sobtka 2. Biaogrze 3. Bratkw 4. Dugopole Grne 5. Gilw Zgorzelec Bogatynia Midzylesie Niemcza Powiat wrocawski zgorzelecki zgorzelecki kodzki Opis U stp gry ly istnia w IX-XI w. grd i cmentarzysko kurhanowe. Zrekonstruowana zostaa brama wjazdowa do grodu fragment palisady, a na majdanie postawiono 2. chaty i studnie. 600 m cmentarzyska kurhanowego, znajduj si pozostaoci redniowiecznego grodu. Pozostaoci wielkiego grodu sowiaskiego plemienia Miliczan zwanego Ostrusna. Jedyny wczesnoredniowieczny grd na Ziemi Kodzkiej z X-XI w. Lokalizacja Przy drodze z Sobtki do Sulistrowiczki, przed wsi Bdkowice. Przy drodze Luba Zgorzelec, midzy wsiami Nowa Karczma i Biaogrze, znajduje si cmentarzysko kurhanowe. Przy drodze gruntowej, ktra czy wsie Posada i Krzewina. W miejscowoci. 2,5 km na zach. od Niemczy, cieka przyrodniczo-archeologiczna, mona doj do grodu. Na pd.-zach. od wsi, w zakolu Pilawy. Na szczycie najwyszego wzniesienia Wzgrz Strzeleckich. Wzgrze Krzywoustego. Wzniesienie Grabary Dzielnica Czarne.

6. Grodziszcze 7. Gromnik

8. Jelenia Gra

9. Mierzyce 10. Mylibrz 11. Niedw 12. Partynice

dzieroniowski Grd zosta wzniesiony pod koniec IX w. Istnia kilkanacie lat. Wedug odkrywcw znajdowaa si tu twierdza Pastwa Wielkomorawskiego, ktra zostaa opuszczona, gdy na pocztku X w. pastwo to upado. Way grodu umocnione byy kamieniami, miejscami dostpu broni kamienny mur. widnica widnicki Zachoway si way grodu kasztelaskiego Gamolin Najwyszy Mury romaskiego kocioa. Budowla staa si czci XV w. zamku, (w miejscu szczyt Wzgrz dawnego grodu), cho zdaniem badaczy powstaa ona jeszcze w okresie plemiennym Strzeleckich w IX lub na pocz. X w. Gdyby to si potwierdzio, byby to najstarszy koci wzniesiony na ziemiach Polski. Jelenia Gra Jelenia Gra Na Wzgrzu Krzywoustego mia ju w XII w. istnie grd, ktry da pocztek miastu. Zachowane way okazay si jednak pozostaoci zamku z koca XIII w. Warownia ksit widnicko-jaworskich zostaa zniszczona w czasie wojen husyckich na pocz. XV w. Na terenie miasta istnia jeszcze redniowieczny may grdek plemienny zlokalizowany na wzniesieniu Grabary w pn. czci miasta datowany na VIII w. Dzi zachoway si jego umocnienia. Inna stranica stana nad potokiem Pijawnik w dzielnicy Czarne. Dzisiaj w jej miejscu wznosi si renesansowy dwr obronny. Wdroe jaworski Resztki grodu uytkowanego przez ludno kultury uyckiej w epoce elaza (VII w. Wielkie p.n.e.). 1000 lat pniej ponownie zostao zajte przez Sowian (VIII-X w.). Paszowice Jaworski Relikty grodu ludnoci kultury uyckiej z wczesnej epoki elaza (VIIII w. p.n.e.) i grodu wczesnoredniowiecznego u stup rzeki Jawornik. Zgorzelec zgorzelecki W IX i X w. grd otacza 120 m dugoci wa, wzmocniony z zewntrz kamieniami. O znaczeniu grodu wiadcz zabytki; przedmioty z pastwa Karola Wielkiego czy te elazne przedmiotu z Czech. Dzielnica Wrocaw Rekonstrukcja redniowiecznego grodu Wrocawia

Na szczycie dominujcego nad miejscowoci wzniesienia. Do grodu prowadzi cieka dydaktyczna archeologiczna dugoci 4 km. Na szczycie Sowiaskiej Gry. ul. Zwyciska 2, 53-004 Wrocaw.

13. Rokitnica

Zotoryja

zotoryjski growski oawski

14. Rycze Gra 15. Ryczyn Wielki Oawa

16. la 17. Wietszyce 18. Wrocaw

Kobierzyce Pcaw Wrocaw

wrocawski gogowski Wrocaw

Na terenie redniowiecznego grodu znajduj si ruiny jednego z najstarszych zamkw wzniesionych na ziemiach polskich. Grodzisko bdce pozostaoci zaoenia obronnego z poowy XIII w. Relikty dwch redniowiecznych obiektw warownych. Wikszy grd piercieniowy zaoony zosta przez plemi lan ok. IX w., peni funkcj stranicy granicznej. Sta si grodem kasztelaskim w monarchii piastowskiej. Mniejszy wzniesiony pniej grdek stokowy istnia w XII-XIV w. W czasie kultury uyckiej (VII-V w. p. n.e.) na szczycie lzy istnia grd, ktry ze wzgldu na oddalenie od innych siedzib ludzkich mg peni funkcje wityni. Staroytne rzeby kamienne. Grd istnia w IX w. na terenie niedalekiego Przedmocia. By najwikszym grodem Dziadoszan i by moe peni funkcje administracyjn. Na terenie Wrocawia mona obejrze 3 grody 2 z epoki brzu i rekonstrukcje grodu wczesnoredniowiecznego. Nie zachowa si najwikszy z wrocawskich grodw na Ostrowiu Tumskim zaoony pod kon. X w. przez Mieszka I. Z tego okresu pochodz relikty najstarszej romaskiej wityni w podziemiach katedry w. Jana Chrzciciela. Koci w. Marcina (dawna kaplica zamkowa) i odkopane fragmenty murw. W Lesie Osobowickim znajduj si 2 grody kultury uyckiej jeden na tzw. Grze Kaplicznej, drugi na tzw. Szwedzkim Szacu.

Na terenie miejscowoci. W miejscowoci. Do grodw mona si dosta z Oawy czerwonym szlakiem pieszym lub rowerowym. Z Sobtki szlakiem na l. Rekonstrukcja grodu znajduje si przy wjedzie do wsi Wietszyce. Las Osobowicki.

Stranice i siedziby rycerskie z pnego redniowiecza:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Czernica Czernica 2. Ryczyn Wielki Oawa Powiat wrocawski oawski Opis Kopiec, pozostao po rycerskiej siedzibie obronnej wzniesionej w pnym redniowieczu. Opis w punkcie 16. Lokalizacja Midzy Wrocawiem a Jelczem na cyplu nad Odr. Pkt. 16.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Bardo Bardo 2. Gniewoszw Midzylesie 3. Gogw 4. Gromnik 5. Kochanw 6. Legnica 7. Rokitnica Gogw Wzgrza Strzeleckie Kamienna Gra Legnica Zotoryja Powiat zbkowski kodzki gogowski Opis Trwaa ruina, pozostaoci zamku zniszczonego podczas wojen husyckich w XV w. Ruiny zamku Szczerba, w ktrej odkryta zostaa najlepiej zachowana zbroja pytowa terenu naszego kraju. Na terenie grodu, ktry istnia w miejscu kolegiaty od koca X do XIII w. odkryto fundamenty i fragmenty cian romaskiego kocioa. Mury romaskiego kocioa. Lokalizacja Na stoku Gry Kalwarii. W miejscowoci. W podziemiach kolegiaty na Ostrowiu Tumskim. Na szczycie wzniesienia. Pod wsi na wzgrzu Trupia Gwka. Na dziedzicu zamkowym w pawilonie archeologicznym. W miejscowoci.

kamiennogrski redniowieczny st sdziowski z krzesami, wykonany z kamiennych blokw. Unikalny zabytek w skali europejskiej. Legnica Pozostaoci romaskiego z pocz. XIII w. fragmentu legnickiego zamku oraz fragmenty konstrukcji. zotoryjski Na miejscu redniowiecznego grodu, ruiny jednego z najstarszych zamkw wzniesionych na ziemiach polskich.

8. Wle

Wle

lwwecki

9. Wrocaw

Wrocaw

Wrocaw

Na szczycie Gry Zamkowej, pod koniec XX w. archeolodzy odkryli najstarszy na ziemiach polskich zamek. Fragment zabudowy pod wie uwaany dotd za mur kurtynowy stanowi w rzeczywistoci pozostao najstarszej kamiennej budowli 6ktnej wiey z 2 po. XII w. Zamek powsta p wieku wczeniej ni uwaany dotd za najstarszy zamek w Legnicy. Wiee wznosi zapewne Bolesaw Wysoki wnuk Bolesawa Krzywoustego. Opis w punkcie 19.

Do zamku na Gr Zamkow mona dotrze jadc na Lwwek lski i za Wleniem skrci w lewo na wzgrze zamkowe.

Staroytne huty i kopalnie:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Piechowice Piechowice 2. Tarchalice Wow Powiat jeleniogrski woowski Opis Znajdowaa si tutaj najstarsza huta szka w Sudetach. Rekonstrukcje pieca mona obejrze w muzeum w Jeleniej Grze. W II i III w. n.e. istniaa tu osada metalurgw elaza. Po dawnych hutnikach zachoway si potne kloce ula. Lokalizacja Do tego miejsca prowadzi cieka edukacyjna. Ekomuzeum dymarek.

Grobowce megalityczne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Piotrowice Ciepowody Polskie Powiat zbkowicki Opis Ponad 30 kurhanw pochodzcych z epoki brzu, okres wpyww rzymskich i wczesnego redniowiecza. Odkryto rwnie groby megalityczne z okresu neolitu. Lokalizacja W rezerwacie przyrody Muszkowicki Las Bukowy.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Biaogrze Zgorzelec 2. Piotrowice Ciepowody Polskie 3. Szczepankowice Kobierzyce Powiat zgorzelecki zbkowski wrocawski Opis Jedno z najwikszych redniowiecznych cmentarzysk kurhanowych na ziemiach polskich. Zachowao si 167 kurhanw usypanych w IX i X w. Opis w punkcie 1. grobowce megalityczne. Wielki kurhan kultury uyckiej epoki brzu, sprzed 400 lat. Lokalizacja Przy drodze Luba Zgorzelec, miedzy wsi Karczma a Biaogr. Na terenie wsi.

wite gry, orodki kultu:

Lp. Miejscowo Gmina 1. lza Kobierzyce Powiat wrocawskie Opis Lokalizacja Gra stanowia orodek pogaskiego kultu solarnego miejscowych plemion jego Z Sobtki na l szlakiem. pocztki sigaj epoki brzu, a upadek przypada na pocztki chrystianizacji tych obszarw w X i XI w. Rozkwit sanktuarium zwizany jest z osadnictwem celtyckich Bojw. Na szczycie gry m.in. odnaleziono zagadkowe posagi z charakterystycznym symbolem ukonego krzya wedug hipotez badaczy krzy garbo prawdopodobnie zwizany by z pogaskim kultem solarnym.

Festyny archeologiczne:
Lp. Miejscowo 1. Lubin 2. Wietszyce Gmina Lubin Pcaw Powiat lubiski gogowski Opis Festyn archeologiczny. Festyn historyczny Biesiada Dziadoszan. Lokalizacja Lubin. Na obrzeu m. Wietszyce.

3. Wrocaw-Martynice Wrocaw 4. Tarchalice Wow

Wrocaw woowski

Festyn na terenie redniowiecznego grodu. Piknik Archeologiczny elazna Wie.

Tor Wycigw Konnych, dojazd od ul. Zwyciskiej. W miejscu osady metalurgw.

Obozowiska z epoki kamienia:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Trzebnica Trzebnica Powiat trzebnicki Opis Lokalizacja Archeolodzy odkryli lady obozowiska ludzi sprzed 500 ty lat ok. 1500 prymitywnych Na terenie cegielni na zboczu Winnej narzdzi kamiennych i poupane koci. Najwikszym narzdziem by tzw. Hopper Gry, niedaleko klasztoru Cysterek. wykonany z bryy miejscowego wapienia, tasak wacy 870g, sucy do rozupywania koci zwierzt (gwnie koni, bizonw, jeleni i nosorocw). Obozowisko zaoy daleki przodek czowieka wspczesnego, nalecy do formy Homo erectus. By niszy, mia mniejszy mzg i bardziej masywn czaszk ni czowiek wspczesny.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Jelenia Gra Jelenia Gra 2. Gogw 3. widnica Gogw widnica Powiat Jelenia Gra gogowski widnicki Opis Lokalizacja W Muzeum Karkonoskim znajduje si may skansen archeologiczny, w ktrym mona ul. Jana Matejki 28. obejrze rekonstrukcj redniowiecznego pieca do wytopu szka, wylot szybu grniczego poszukiwacza zota i kamienie, ktrymi ograniczali swe dziaki. Obok mostu na Odrze w zamku mieci si Muzeum Archeologiczno-Historyczne, a w Naprzeciw Ostrowa Tumskiego. nim cenne skarby monet redniowiecznych i Nowoytnych. W Muzeum Archeologicznym rodkowego Nadodrza warto obejrze zabytki z osady obronnej kultury uyckiej w Wicinie. W V w. p.n.e. grd ten najechali, spalili a mieszkacw uprowadzili w niewol Scytowie. W Muzeum znajduje si szkielet kobiety zabitej podczas najazdu i zote ozdoby, ktre nosia. Najedcy ozdb nie zabrali, gdy sami wykonywali pikniejsze, czego dowodzi prezentowane w muzeum, znalezione w Witaszkowie, zote wyposaenie scytyjskiego wojownika elazny krtki miecz ze zot pochwa, zota plakieta o dugoci 41 cm przedstawiajca ryby, zdobione fragmenty zoce acucha, oprawione w zoto oseka i dwa naszyjniki. W Muzeum Archeologicznym w trzech salach zgromadzone zostay eksponaty ul. Cieszyskiego 9. prezentujce p miliona lat ludzkiej historii na Dolnym lsku.

4. Wrocaw

Wrocaw

Wrocaw

Inne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Karpacz Karpacz Powiat jeleniogrski Opis Lokalizacja Kociek Wang jedna z najstarszych zachowanych do dzi budowli drewnianych w W Karpaczu Grnym przy ciece na Europie. Wzniesiono go na przeomie XII i XIII w. w norweskiej miejscowoci Vang. niek. Powsta bez uycia gwodzi, a kalenice zwyczajem wikingw ozdabiay gowy smokw, czym upodobniay koci do odzi. Do najstarszych czasw przetrwao jedynie 30 takich wity, a kociek Wang to jedyny tego typu zabytek poza Skandynawi. W jego wntrzu znajduj si oryginalne portale drzwiowe przedstawiajce rzeby wikingw i smoki oraz kopia podpisu twrcy sprzed 800 lat.

II. Wojewdztwo kujawsko-pomorskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Biskupin Gsawa Powiat niski Opis Znajduje si tu osada obronna kultury uyckiej wzniesiona w VIII w. p.n.e. Zostaa zatopiona przez wody Jez. Biskupiskiego na przeomie IV i V w. p.n.e. Dziki temu do naszych czasw zachowaa si cz drewnianych fortyfikacji, domw i ulic. Na ternie osady byo 100 domw ustawionych w 13 rzdach, wzdu nich biegy ulice wyoone drewnem. Otacza je wysoki na 3,5 m wa obronny o dugoci 400m. Osiedle zostao czciowo zrekonstruowane. Pozostao osady obronnej z epoki elaza. Odnaleziono lady palisady i drewnianej konstrukcji sprzed ponad 2500 lat. Way s mao czytelne. Grodzisko nazwane Wyszogrodem w redniowieczu jeden z wanych orodkw na szlaku handlowym czcym Wielkopolsk z Pomorzem. Wczesnoredniowieczne grodzisko o wym. 30 x 50 m. Obok istniaa osada otwarta oraz cmentarzysko. Przebadano 460 pochwkw, w ktrych odkryto bogate zestawy biuterii (muzeum w Grudzidzu). Way wczesnoredniowiecznego grodu. Nasyp wynosi 13 m ponad lustro wody pobliskich jezior. Zajmuje ponad p hektara powierzchni. Lokalizacja Biskupin.

2. Boguszewo 3. Fordon 4. Gruczno 5. Gruta

Radzy Chemiski Bydgoszcz wiecie Gruta

grudzidzki Bydgoszcz wiecki grudzidzki

Cypel we wschodniej czci Jez. Meno. Na tyach osiedla mieszkaniowego w Fordonie, tu nad skarp Wilana. Na wzgrzu w centrum wsi, obok kocioa w. Jana. Na niewielkim wzniesieniu pooonym ok. 300 m na pn. od granic wsi, przy drodze do Ora, midzy Jez. Wielkie i Ksie. Do grodu zwanego Gra w. Wawrzyca, prowadzi droga ze wsi w kierunku skarpy wilanej. U nasady cypla Jez. Gopo, w rodku miasta wznosi si Mysia Wiea. Grd znajduje si ok. 1 km na wsch. od ostatnich zabudowa, tu nad brzegiem jeziora. Grd znajduje si na pd. od wsi Mietlica. Jadc od strony Piotrkowa Kujawskiego, po dojechaniu do Gopa, naley skrci w drog poln w lewo. Przy drodze wiecie Mdrzyce n/Os. Do grodu ze wsi Raci prowadzi szlak pieszo-rowerowy Kasztel. Na pd.-wsch. od Wbrzena, wrd pl i k. W dolinie Wisy.

6. Kadus 7. Kruszwica 8. Melno 9. Mietlica

10. Mdrzyce 11. Raci 12. Rysk 13. Toplno

Grd wraz z podgrodziem z tego okresu zajmowa pow. blisko 27 tys. m2. W pnym redniowieczu stanowi siedzib kasztelana. Po podboju krzyackim ziemi chemiskiej zosta opuszczony, a Krzyacy 7 km dalej lokowali miasto Chemno. Kruszwica inowrocawski W miejscu Mysiej Wiey by grd wzniesiony przez Mieszka I w 2 po. X w. Jego way s widoczne do dzisiaj. Gruta grudzidzki Relikty grody z IX-XII w. maj ksztat elipsy, z dobrze zachowanym waem o wysokoci 5 m. Dawniej grd znajdowa si na wyspie i dopiero obnienie si poziomu wody uczynio z niego obiekt atwiej dostpny. Kruszwica inowrocawski W najwszym punkcie Jez. Gopo znajduje si jeden z centralnych grodw plemienia Goplan. Goplanie w kon. IX w. byli najsilniejszym plemieniem na terenie Wielkopolski. Jednak niecae 100 lat pniej ich ziemie, a take grd w Mietlicy dostay si pod panowanie Piastw. W Mietlicy urzdowa lokalny wadca Goplan i by moe on sta si pierwowzorem legendarnego Popiela. wiecie n/Os grudzidzki Pozostaoci grodu way grodu s bardzo czytelne w terenie. Tuchola tucholski Pozostaoci XIII w. pomorskiego grodu kasztelaskiego. Gdy na pocztku XIV w. Grd spon mieszkacy porzucili cay dobytek: narzdzia, bro, ozdoby i opucili go. Wbrzeno wbrzeski Pozostaoci redniowiecznego grodu bdcego siedziba rodu Ryskich. Zniszczony podczas wojen polsko-krzyackich w XV w. Doskonale widoczne way XI-wiecznego grodziska wznosz si na lustrem jeziora na wysokoci przeszo 16 m. Pruszcz wiecki Potne umocnienia grodu z X-XI w. s doskonale widoczne od strony Wisy. Kilka linii waw i fos wiadczy o wybitnie militarnym znaczeniu tego miejsca. Chemno chemiski

14. wiecie nad Os

wiecie nad Os

grudzidzki

15. Supski Myn 16. Zgowiczka

Gruta Lubraniec

grudzidzki wocawski

Najbardziej efektowne i najlepiej zachowane grodzisko na ziemi chemiskiej (XI-XIII w.), pooone na stromym wzniesieniu, zdecydowanie gruje nad okolic. Wierzchoek wzniesienia otaczaj way zajmujce ponad powierzchni grodu. Poniej znajdowao si umocnione podgrodzie, do ktrego podejcie zostao zabezpieczone gbok fos i solidnym waem ziemnym. Take strome zbocza od pn. i zach. zabezpiecza wa, zapewne wzmocniony palisad. Grodzisko z XIII w. Warownia zostaa prawdopodobnie zniszczona przez Prusw, a po 1276 r. odbudowana przez Krzyakw, ktrzy zwali j Starke Burg. Po wzniesieniu w 1340 r. zamku w pobliskim Rogonie, grd zosta opuszczony. Grd z XI w., jego way maja wysoko 3-4 m i wyrniaj si wrd okolicznych k i pl.

Na obrzeach wsi, na prawym brzegu rzeczki Liswarty.

Na lewym brzegu Osy, ok. 300 m od drogi Radzy Chemiski asin. Na prawym brzegu rzeki Zgowiczka w pobliu mostu.

Stranice i siedziby rycerskie z pnego redniowiecza:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Plemita Gruta Powiat grudzidzki Opis Kopiec, bdcy pozostaoci siedziby rycerskiej z prze. XIV i XV w. Odkryto tu relikty wiey rycerskiej. Pod ziemi znajduje si doskonale zachowane wejcie do wiey. Znaleziono tu szcztki 9 zabitych osb prawdopodobnie ofiar polskiego lub tatarskiego najazdu na ziemie Zakonu w 1422 r. Stranica nad przepaci, ukryta pord drzew i krzeww. Odkryto j dopiero w latach 70. XX w. Grodzisko z XIV w., ksztat nieregularnego stoka, z niewielkim zagbieniem porodku. Otaczajcy je wa wznosi si ponad 3m. Prawdopodobnie bya to rycerska siedziba z pnego redniowiecza. Lokalizacja Na tyach jednego z gospodarstw, tu przy drodze Wiktorw Okonin. Na niewielkim cyplu, opadajcym z 3 stron stroma skarp. Na tyach stacji benzynowej.

2. Wig 3. ygld

wiecie Popowo Biskupie

wiecki chemiski

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Kadus Chemno 2. Inowrocaw Inowrocaw Powiat chemiski inowrocawski Opis Na Grze w. Wawrzyca odkryto m.in. relikty romaskiego kocioa z ok. 1000 r., ktrego budowy nie ukoczono. Na murach romaskiego kocioa NMP (zw. Ruin) znajduj si tajemnicze paskorzeby przedstawiajce twarze ludzi i diabw, a take ryty z wyobraeniami jelenia i lwa oraz proste symbole (jak np. krzy w. Andrzeja). Jedna z teorii mwi, e kamienie, na ktrych zostay wykonane byy przeniesione z pogaskiej wityni stojcej wczeniej w miejscu kocioa. Badacze nie potwierdzili tej hipotezy. Na murach romaskiej kolegiaty zachowaa si wyryta w kamieniu swastyka. Jest to pogaski znak magiczny zwizany z kultem soca. Jego obecno na cianie kocioa wzniesionego w 2 po. XII w. pokazuje jak silne byy praktyki magiczne 200 lat po przyjciu chrzecijastwa. Na obrzeach wsi odnaleziono fundamenty zamku krzyackiego z XIII w. Bya to jedyna warownia krzyacka na Kujawach prawdopodobnie jedna z ich pierwszych siedzib w Polsce. Obecnie widoczne s tylko nike fragmenty waw, kryjcych fundamenty waw. Zachoway si 2 kocioy romaskie bazylika p.w. w. Trjcy wybudowana dla Lokalizacja Poln drog ze wsi nad skarp wilan. Koci znajdujecie w centrum miasta przy skrzyowaniu drg Bydgoszcz, Konin i Olsztyn. Na wsch. brzegu Jez. Gopo.

3. Kruszwica

Kruszwica

inowrocawski

4. Nieszawka Maa 5. Strzelno

Nieszawka Maa Strzelno

toruski

Na obrzeach wsi.

mogileski

Niedaleko od centrum miasta.

zakonu Norbertanek i koci w. Prokopa najwiksza rotunda w Polsce. W kociele w. Trjcy odkryto unikalne w skali europejskiej romaskie kolumny ozdobione rzebami przedstawiajcymi cnoty i przywary. Istnieje hipoteza, e zanim na przeomie XII i XIII w. na wzgrzu wybudowano kocioy, gazy znajdujce si przed kocioami byy miejscem pogaskiego kultu.

Grobowce megalityczne:
Lp. Miejscowo 1. Gaj 2. Sarnowo Gmina Jeziora Wielkie Lubraniec Powiat mogileski wocawski Opis 5500 lat temu wzniesiono tu najduszy grobowiec megalityczny na ziemiach polskich. Mia 130 m dugoci. Aktualnie ma poow pierwotnej dugoci. Na jego czole odkryto lady po drewnianej budowli, w ktrej oddawano hod zmaremu. W rezerwacie archeologicznym zrekonstruowano 9 grobw megalitycznych sprzed 5500 lat. Zostay one zbudowane na planie trapezu, ich boki wzniesiono z cikich gazw, wntrza za przysypano ziemi. Grobowce maj ok. 100 m dugoci. Pod jednym z nich odkryto najstarsze na ziemiach polskich lady orki. Pochwkom towarzyszyy ubogie dary: flasze z kryz i pucharki lejkowe. Ich kopie mona oglda na wystawie w Domu Kultury w Izbicy Kujawskiej. 5500 lat temu, neolityczni rolnicy ludno kultury pucharw lejkowych wzniosa 5 grobw megalitycznych. Byy zbudowane na planie trapezu, boki za obstawiono kamieniami. Najwikszy grobowiec mia 100 m dugoci. W kamiennych komorach grobowych zoono zmarych zapewne wodzw lokalnej spoecznoci. Grobowce pokryte darni przypominaj piramidy. Grobowiec megalityczny kultury amfor kulistych, przykrywa kurhan wysoki na 1,5 m, o rednicy ponad 20 m. Pod nasypem znajdowa si kamienny grb, w ktrym zoono szcztki 3 osb, a wraz z nimi dary grobowe kamienne siekierki i paciorki z bursztynem. Lokalizacja Grobowiec znajduje si naprzeciw leniczwki. Rezerwat archeologiczny znajduje si w lesie, przy drodze gruntowej, niedaleko od wsi Wola Sosnowa

3. Wietrzychowice

Izbica Kujawska

wocawski

W lesie.

4. Zlotowo

Barcin

niski

Obok szkoy, przy parowie wcinajcym si w brzeg Noteci.

Festyny archeologiczne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Biskupin Gsawa 2. Brodnica Brodnica 3. Kruszwica Kruszwica Powiat niski brodnicki inowrocawski Opis Najwikszy festyn archeologiczny w Polsce. Festyn archeologiczny. Festyn archeologiczny. Lokalizacja Biskupin. Ruiny zamku. Zamek.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Gruczno wiecie 2. Rzdz Grudzidz Powiat wiecki Grudzidz Opis Obok grodziska byo cmentarzysko. Jedna z waniejszych nekropoli na ziemi chemiskiej. W Rzdzu (dzielnica Grudzidza) ju w XIX w. odnajdowano liczne zabytki z okresu rzymskiego i wczeniejsze. Jedno z cmentarzysk zawiera 830 grobw przede wszystkim ciepopalnych pochwkw wojownikw. Obecnie stanowisko nie jest widoczne w terenie. Lokalizacja Obok kocioa. Dzielnica Grudzidza.

Muzea:
Lp. Miejscowo 1. Brodnica 2. Grudzidz 3. Kruszwica 4. Strzelno 5. Toru Gmina Brodnica Grudzidz Kruszwica Strzelno Toru Powiat brodnicki Grudzidz inowrocawski mogileski Toru Opis Zbiory archeologiczne w piwnicach zamku. Wystawa archeologiczna w Muzeum Grudzidzkim. Ekspozycja archeologiczna w paacyku obok Mysiej Wiey. Ekspozycja archeologiczna. Staa wystawa Odkrywanie przeszoci w Muzeum Okrgowym. Lokalizacja Zamek. Grudzidz, ul. Wodna 3/5. Na terenie zamku. Na terenie kocioa. Dom Eskenw, ul. azienna 16.

III. Wojewdztwo lubelskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Chem Chem Opis Grd wzniesiony w 1 po. XIII w. przez ruskiego ksicia Daniela Romanowicza, ktry by otoczony potnymi waami, z cerkwiami i kamienn siedzib. U podna grodu rozwino si miasto Chem, ktre stao si stolic Rusi Halicko-Woyskiej. W 1256 r. grd spon, prawdopodobnie w wyniku najazdu mongolskiego. opolski To jeden z lepiej rozpoznanych zespow osadnictwa obronnego Maopolski. Skada si z grodziska oraz 2 osiedli otwartych i znajdowa si w pobliu wanej przeprawy przez Wis. Grodzisko zajmowao pow. ok. 8 ha, otaczay go 3 way ziemne (zachowane), od zewntrz biega nawodniona fosa. Zabudow mieszkaln i gospodarcz grodu stanowiy typowe dla wczesnego redniowiecza domy, obiekty gospodarczego przechowywania ywnoci, jamy na odpadki i paleniska. Wrd odkrytych znalezisk sporo jest zdobionej ceramiki, zabytkw metalowych i kocianych. tomaszowski Badacze podejrzewaj, e grd znajdujcy si w rejonie Tyszowce, by dawna stolic Grodw Czerwieskich. Skada si on z grodu i 2 podgrodzi oraz osad rzemielniczych. Kompleks w XII-XIII w. zajmowa ok. 40 ha. Grd jeszcze dzi otacza dobrze zachowany wa ziemny 6 m. wysokoci. Wewntrz znaleziono lady zabudowy, zaprawy murarskiej, cegie i kamienia budowlanego, by moe pozostaoci z nieistniejcych cerkwi prawosawnych. zamojski Grd lea na wanym szlaku czcym Ru z Polska. Zajmowa wysokie cyplowe wzgrze odcite od wsch. gbok fos. Jego zbocza s bardzo strome. hrubieszowski Grd zwany Woy, nalea do Grodw Czerwieskich. Strzeg przeprawy przez Bug. Wielokrotnie zmienia przynaleno pastwow. W 981 r. zosta zajty przez ksicia kijowskiego Wodzimierza i przyczony do Rusi Kijowskiej. W 1018 r. podczas wyprawy na Kijw zdoby go Bolesaw Chrobry. Po mierci wadcy ponownie przeszed w ruskie rce. Ostatnie wzmianki o grodzie pochodz z pocz. XIII w. Grodzisko ley na owalnym cyplu, od reszty terenu odcite gbokim przekopem. Na terenie grodu i podgrodzia oraz pooonych w pobliu osadach odkryto lady osadnictwa z VII-XIII w. Na podgrodziu stay domy mieszkalne z piecami kopuowymi, budynki gospodarcze z warsztatami metalurgicznymi, kowalskimi i tkackimi. zamojski redniowieczny grd mia ksztat nieregularnego wieloboku z majdanem o pow. 5 ha, od strony doliny Wieprza posiada 6 waw obronnych wzniesionych w konstrukcji Powiat Chem Lokalizacja Wzgrze Katedralne zwane Chemsk Grk. Grd znajduje si na lewym brzegu Wisy, na wsch. kracu wsi, pord k i pl. Prowadzi do niego polna droga.

2. Chodlik

Karczmiska

3. Czermno

Tyszowce

Grd wznosi si na pd.-wsch. od zabudowa wsi, w widach rzeki Huczwy i Siniuchny.

4. Grabowiec 5. Grdek nad Bugiem

Grabowiec Hrubieszw

Zachowane lady waw i fosy na tzw. Grze le na pd.-wsch. kracu wsi. Grodzisko znajduje si na wsch. kracu wsi zwane Zamczyskiem.

6. Guciw

Zwierzyniec

Grodzisko pooone jest za wsi, na wzniesieniu Monastyrz lub Starzyzna,

7. Horodo 8. Jaszczw 9. Kanie

Horodo Milejw Rejowiec Fabryczny

przekadkowej i skrzyniowej na fundamencie z kamienia wapiennego. Pierwotnie ich wysoko moga siga 5-6 m, a gboko fosy 2 m. Aktualnie najlepiej widoczne s way i fosy lece w pn.-zach. czci grodziska. hrubieszowski Znacznie zniszczone przez Bug grodzisko nazywane Waami Jagielloskimi lub Zamczyskiem wymieniane byo przez rda historyczne ju po koniec XIII w. Od 1413 r. naleao do Polski. Dzisiaj zachowaa si zach. cz waw. czyski Na kach widnieje wzniesienie owalnego ksztatu otoczone waem, odcite parowem ssiedniego wzgrza. To wczesnoredniowieczne grodzisko zwane Zamczyskiem. chemski

po lewej stronie drogi Bondyrz Guciw, na pd.-zach. od skansenu w Guciowie. Grodzisko jest na skraju urwistej skarpy rzecznej. Pooone jest na kach, na lewym brzegu Wieprza, po wsch. stronie drogi Biskupice czna. Grd pooony jest w pn.-wsch. czci wsi. Na uboczu centrum wsi.

Grodzisko wczesnoredniowieczne zwane Horodyskiem, jest otoczone z 3 stron bagnami. O ksztacie kolistym, otaczaj go 2 piercienie waw i fos czciowo nawodnionych. Way wznosz si na wysoko ok. 2 m. 10. Ssiadka Suw zamojski Lece na wzgrzu grodzisko z XI-XIII w. zwane Okopem identyfikowane jest z ruskim grodem granicznym Sutejsk, wchodzcy w skad Grodw Czerwieskich. Warownia skadaa si z grodu otoczonego wysokim na 6 m waem o stromych stokach i rwnie otoczonego waem podgrodzia. Cao zabezpiecza dodatkowo wa zaporowy, przez ktry dzi przechodzi droga. Wewntrz znajdowa si budynek mieszkalny z piecem i studni, a na podgrodziu pziemianki z piecem kopuowym. Grd zosta zniszczony zapewne przez Tatarw w XIII w. 11. Skibice Grabowiec zamojski Grodzisko z VIII /IX-XII w. zwane Way lub Zamek. Grd otacza podwjny wa, ktry miejscami ma 10 m wysokoci. Pooony by na wczesnoredniowiecznym szlaku komunikacyjnym Wodzimierz Zawichost. 12. Stopie Chem chemski Pozostaoci wczesnoredniowiecznego grodu z XII-XIII w. wchodzcego w skad Grodw Czerwieskich. Na nim wiea kamienna. 13. Susiec Susiec tomaszowski Grodzisko z XII i XIII w. zwane Zamczyskiem lub Kociek, pooone na stromym wzniesieniu, ktrego stoki opadaj ku bagnom. Dobrze zachoway si jego way. Prawdopodobnie stanowio tymczasowe miejsce schronienia. 14. Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn zamojski Grd wchodzcy w skad Grodw Czerwieskich, o stromych skarpach, gbokiej fosie oraz wa ziemny. Pooony na wzgrzu, mia strzec przeprawy na rzece Wieprz. 15. Wglin Trzydnik Duy kranicki Grodzisko wczesnoredniowieczne, od wsch. byo bronione waem o wys. 4 m i szerok fos. Od rzeki zabezpieczaa go stroma skarpa. 16. Wlka Bielecka Milejw czyski Grd zwany Choina lub Horodyszcze. Zrekonstruowano way drewniano-ziemne z brama wjazdow, a wewntrz chaty pziemiankowe i szaasy z wyposaeniem z tej epoki. Budowle kamienne: Lp. Miejscowo Gmina 1. Chem-Biaawin Chem Powiat Chem

Pooony jest na wysokim, otoczonym bagnami wzgrzu, 1 km na pn. o wsi. Pooony obok szosy Lublin Chem, w miejscowoci Stopie. Pooone w widach Tanwi i dawnej doliny Jelenia, ok. 4 km na pn.-zach. od Suca. Pooony na wzgrzu, ok. 200 m na pd.-zach. od kocioa w. Katarzyny. Pooone na pd. od wsi, na stromym wsch. brzegu Rzeczycy. Na polach, obok wsi.

Opis Lokalizacja W XIII-XIV w. na miejscu starej osady wzniesiono kamienn wie, ktrej Ruiny wiey s pooone na pn. skraju zabezpieczone mury maja dzi wysoko 1,5 m. Zbudowana z kamienia amanego, Chema, przy zakoczeniu ul. Wygon, czonego zapraw wapienn o wym. 11,8 x 12,4 m, o 4-5 kondygnacjach, przykryta za ostatnim gospodarstwem pakach. drewnianym 4-spadowym dachem, krytym gontem, stanowia doskonay punkt obserwacyjny na wanym szlaku handlowym, stad wysyano sygnay do Chema.

2. Grabowiec 3. Stopie

Grabowiec Chem

zamojski chemski

4. Szczebrzeszyn Szczebrzeszyn zamojski

Zniszczona w 2 po. XIV w., podczas zmaga o ziemie ruskie. Podczas II wojny wiatowej Niemcy wysadzili jej pozostaoci w powietrze. W miejscu ruskiego grodu w XIV w. stan zamek starociski, rozebrany ostatecznie po 1807 r. Przez lata wiee, ktra wznosi si na grodzie, uwaano za stranic bronic grodu w Chemie. Okazao si jednak, e stopska wiea jest starsza wzniesiono j w XII w. i by moe miaa charakter sakralny. Zbudowana bya na planie czworoboku o wym. 5,7 x 6,3 m z amanego kamienia wapienno-piaskowego czonego zapraw wapienn. Otaczay j way obronne i fosa. Liczy 5 kondygnacji i ma 20 m wysokoci. Najwysze pitro miecio prawdopodobnie kaplic z otarzem. ciany, ociea okien i drzwi byy dekorowane ceg palcwk. Podog ozdobiono ceramicznymi pytkami o zielonej, glazurowanej powierzchni. Nisze kondygnacje byy mniejsze i skromniejsze, poczone systemem wewntrznych drabin, suyy za pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. XIV w. kamienna wiea mieszkalno-obronna na grodzie, miaa strzec przeprawy na rzece Wieprz.

Pozostao tej budowli znajduj si na pd.-wsch. kracu wsi. Pooona jest przy szosie Lublin Chem w miejscowoci Stopie.

Pozostaoci wizy na wzgrzu, ok. 20 m od b. klasztoru (szpitala).

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Guciw Zwierzyniec Opis Lokalizacja Zachoway si 64 kurhany kultury trzcinieckiej z epoki brzu, skrywajce m.in. Na pn. po prawej stronie drogi Bondyrz rytualnie zoone koci, czaszk ze ladami trepanacji. Kopce maj 10-13m rednicy. Guciw, na drugim brzegu Wieprza. Niektre byy uytkowane we wczesnym redniowieczu. Kolejne s pooone w lesie na kocu drogi w Guciowie. zamojski Blisko 50 kopcw ziemnych rozsianych jest w kilku wyranych skupiskach. Zajmuj Znajduj si one ok. 1 km na pd.-zach. ok. 4 ha powierzchni. Wikszo zawiera prochy umieszczone w urnach glinianych, od zabudowa wsi, na polach przy ustawionych na powierzchni kopcw lub rozsypywane na ich powierzchni. Odkryto tu drodze Mokre Hubale. niezwykle rzadkiego ksztatu kopce czworoktne, z drewnianymi konstrukcjami wewntrz. Przypominaj wygldem typowe chaty mieszkalne Sowian. Mogy stanowi symboliczne Domy Zmarych. Pochodz one z VII-IX w. hrubieszowski Na polach nad Bugiem znajduj si 3 kopce ziemne. Najwikszy nosi nazw Mogia Do kopcw prowadzi droga, ktra przed Chrobrego. ostatnimi zabudowaniami wsi krzyuje si z inn drog. parczewski Kopiec Szwedzka Mogia, to pozostao duego grobowca kultury trzcinieckiej z Za zabudowaniami w Zienkach, na epoki brzu (1 po. II tysiclecia p.n.e.). Mierzy on ok. 20 m rednicy i ma ponad 1 m granicy Poleskiego Parku Narodowego, wysokoci. Pod jego nasypem odkryto fragmenty ceramiki i nieliczne zabytki kultury skrci w len drog oznakowan trzcinieckiej. W szczytowej partii nasypu znajdowaa si prostoktna jama grobowa z ciek przyrodnicz. paskim dnem, bez szcztkw ludzkich, ktre zapewne ulegy rozpadowi. Kurhan wznoszcy si na lenej polanie zosta zrekonstruowany. Pochodzce z odkrytego wok niego cmentarza z czasw potopu szwedzkiego szcztki ludzkie zakopano wewntrz mogiy. Powiat zamojski

2. Mokre

Zamo

3. lipcze 4. Zienki

Hrubieszw Sosnowica

10

wite gry:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Chem Chem Powiat chemski Opis Wzgrze Katedralne zwane Chemsk Grk w czasach pogaskich byo prawdopodobnie miejscem kultu. Na pocztku XX w. odkryto tu pozostaoci pogaskiego stosu. Po II wojnie wiatowej bezskutecznie poszukiwano dowodw tego znaleziska. Lokalizacja Najwyszy punkt w miecie.

Festyny:
Lp. Miejscowo 1. Chodlik 2. Wlka Bielecka Gmina Karczmiska Milejw Powiat opolskie czyski Opis Majwka archeologiczna najwikszy festyn na Lubelszczynie. Festyn: Krucjata na Grd Chojna Horodyszcze. Lokalizacja Na terenie grodu. Na terenie grodu.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Czermno Tyszowce 2. Masomcz Hrubieszw Opis Na podgrodziu zlokalizowano cmentarzysko z grobami kobiet i dzieci zawierajce zabytki bizantyjsko-ruskiej sztuki sakralnej (m.in. unikalna ikona kamienna i enkolpiony). hrubieszowski Najwiksza w Europie gocka nekropolia. Odkopano ponad 500 grobw, gwnie kobiet i dzieci. Groby szkieletowe byy bogato wyposaone w kunsztownie wykonane ozdoby gockie luksusowe przedmioty codziennego uytku. Nie znaleziono tam broni. Odkryto natomiast rnorodne pochwki, np. czstkowe zawierajce niekompletny szkielet: sam gow, odcit grn lub doln cz ciaa, w rnych pozach skulonych. Na brzuchu, w pozycji siedzcej, wcinitych w mae jamy lub do pojemnikw. Skadano tu ofiary z ludzi i zwierzt. Niektre pochwki maj lady wyjmowania zbw i krgw ludzkich na amulety. tomaszowski Odkryto cmentarzysko, ktre byo uytkowane ok. pocz. IV w. przez Gotw i w V-VI w. przez Herulw. Odkopano prawie 140 grobw ciepopalnych, nieliczne groby szkieletowe i prostoktne kamienne konstrukcje ze ladami palenisk stosy pogrzebowe. Zawieray przepalone koci i wgle drzewne oraz nieliczne wyposaenie grobowe. Powiat tomaszowski Lokalizacja Na pd.-wsch. od zabudowa wsi. Na polach wsi.

3. Ulw

Tomaszw Lubelski

W okolicznym lesie.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Lublin Lublin Powiat Lublin Opis Lokalizacja W Muzeum Lubelskim w Dziale Archeologicznym mona obejrze ciekawe unikalne zabytki, do Lublin, ul. Zamkowa 2. nich nale szcztki mamuta z Lublina-Zembrzyc, artefakty z cmentarzysk neolitycznych ze Sawinka-Lublina, para wokw z Krnicy Jarej sprzed ok. 5 tys. lat, bogata kolekcja ceramiki ze stanowiska kultury strzyowskiej (w tym skarb paciorkw fajansowych z Horodyska), z cmentarza ciepopalnego kultury uyckiej w Krupach z VI-V w. p.n.e., zabytki Nieszawy Kolonii, inkrustowany miecz rzymski z Podlodowa, skarb rzymskich denarw z Ruszczyzny. W Muzeum Zamojskim mona zobaczy ekspozycj unikatowych na skal wiatow zabytkw Zamo, ul. Ormiaska 30. cmentarzysk gockich z II-IV w. (z Masomcz, Grdka n/Bugiem), mona zobaczy przedmioty codziennego uytku, importowan z prowincji rzymskich luksusow biuteri z metali szlachetnych, kolie z paciorkw szklanych, bursztynowych, monety rzymskie oraz zestaw szklanych pucharw do wina. Warto te zobaczy znaleziska z Grodw Czerwieskich (Czermna, Guciowa, Grdka

2. Zamo

Zamo

Zamo

11

n/Bugiem, Ssiadki) a wrd nich m.in. miniaturow ikon kamienn z wyobraeniem Chrystusa z pocz. XIII w. czy te zestaw brzowych krzyykw-relikwiarzy.

Inne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Basonia Jzefw nad Wis Powiat opolskie Opis Lokalizacja Podczas I wojny wiatowej znaleziono najwikszy skarb wyrobw bursztynowych. Muzeum Archeologiczne w Warszawie, Mg on skada si nawet z kilkuset kilogramw bry surowca i gotowych paciorkw. Muzeum w Lublinie. Cz znaleziska jest obecnie w Muzeum Archeologicznym w Warszawie. A kolia z 45 toczonych paciorkw w Muzeum w Lublinie.

IV. Wojewdztwo lubuskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Gostchorze Krosno Odrzaskie Opis Dostpu do pastwa Piastw, broni grd wraz z warowni. Miejsce grodu, upamitnia gaz w centrum wsi. Za nim trzeba skrci w prawo, aby dotrze do miejsca gdzie bya posadowiona stranica oddzielona od ldu fos. 2. Krosno Krosno kronieski Pozostaoci grodu granicznego pastwa pierwszych Piastw, ktry zatrzyma oddziay Odrzaskie Odrzaskie cesarza Niemiec Henryka II. Broni on dostpu do Wielkopolski. Zaoony w widach Odry i Bobru. Zachoway si way, a na majdanie stoi zrujnowany dwr. 3. Midzyrzecz Midzyrzecz midzyrzecki Midzyrzecki zamek zosta wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego na waach grodu, ktry od czasw Mieszka I broni dostpu do centrum pastwa piastowskiego. 4. Polanowice Gubin kronieski Wczesnoredniowieczny grd wzniesiony przez lokalne plemi sowiaskie na wczeniejszym zaoeniu obronnym ludnoci kultury uyckiej. Odkryto tutaj otarz gliniany sprzed 2500 lat. 5. Popszyce Nowe nowosolski Potwierdzone lady osady w okolicach obecnej wsi, sigaj pocztku naszej ery. W 1875 r. w Miasteczko pobliu wsi odkryto wczesnoredniowieczne grodzisko, prowadzone na przeomie XIX i XX w. badania wykazay uytkowanie grodu w VII i VIII w. oraz pocz. IX w. Schyek funkcjonowania grodu przypad prawdopodobnie na koniec IX w. 6. Santok Santok gorzowski Pozostaoci grodu z IX-XV w. nazwanego przez Galla Anonima Kluczem Stranic Krlestwa. By on wanym centrum militarnym i handlowym. 7. Szczaniec Szczaniec wiebodziski W rezerwacie zachowao si grodzisko z IX w., zaoone przez wsplnot sowiask zamieszka teren dolnej Obry. 8. Szprotawa Szprotawa agaski W parku miejskim znajduje si wzgrze zwane Grodem Chrobrego. 9. Wicina Jasie arski Zachoway si pozostaoci grodu, jego way, ktry w V w. p.n.e. pad upem Scytw. Atak nastpi w trakcie jego przebudowy. Wrg sforsowa stary fragment wau, spali grd, zabi cz mieszkacw, a reszt zabra w niewol. lady tych wydarze odkryli badacze. Znaleziska te przymiy zabytki z innych grodw ludnoci kultury uyckiej. Powiat kronieski Lokalizacja Na wysokim cyplu nad Odr. Grd pooony by wrd k w widach Odry i Bobru. Obok muzeum. Na wysokim wzgrzu nad wsi. W okolicy miejscowoci.

W zakolu Warty, na drugim brzegu miejscowoci. Kursuje prom. Rezerwat pooony jest ok. 3 km. od miejscowoci. Park miejski. Na kach ok. 1 km od wsi.

Stranice i siedziby rycerskie z pnego redniowiecza:

Lp. Miejscowo Gmina 1. agw agw Powiat wiebodziski Opis Lokalizacja Kamienna wiea obronna staa widocznym na kopcu grodziska z XIII i XIV w. Na Sokolej Grze, przy ciece dydaktycznej, biorcej pocztek przy zamku Joanitw.

12

2. Niesulice 3. Pszczew

Skpe Pszczew

wiebodziski midzyrzecki

4. Santok 5. Tarnw

Santok Tarnw Jezierny

gorzowski wschowski

redniowieczna siedziba rycerska (XIII-XIV w.). Obecnie kopiec ma wysoko 6-8 m i podobnie jak przylegajce do niego podgrodzie jest otoczony waem i fos. Na szczycie kopca staa niegdy wiea obronna. Znajdowaa si tu redniowieczna siedziba obronna z XIII-XV w., naleca prawdopodobnie do urzdnika biskupiego w okresie istnienia na tym terenie archidiakonatu. Pozostao siedziby w formie wysokiego kopca znajduje si przy budynku plebanii. Nad Santokiem gruje XIX w. wiea rekonstrukcja stranicy, ktr wznieli tu w redniowieczu Sowianie pomorscy, a pniej Krzyacy. Grd kasztelaski z XIII-XV w. Na otoczonym fos kopcu znajdowaa si murowana wiea. Na jej miejscu aktualnie stoi dwr myliwski z XVII w.

Na pn. brzegu Jez. Niesysz, 3,5 km na pd. od drogi nr 2. W rejonie kocioa.

Obiekt widoczny z dala. Nad Jez. Tarnowskim, za miejscowoci w kierunku na Lubicin.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Witkw Szprotawa Powiat agaski Opis Lokalizacja Znajdujca si tu wiea obronna wzniesiona w XIV w, to jedna z najlepiej zachowanych W miejscowoci. redniowiecznych siedzib rycerskich na ziemiach polskich. Wikszo podobnych wie wznoszonych w XIII-XIV w. nie przetrwaa do naszych czasw.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Luboszyce Gubin Opis Lokalizacja Odkryto cmentarzysko pochodzce z II-V w. p.n.e. a w nim ponad 200 pochwkw, Na wsch. stoku Gry Luboszyskiej. z ktrych niektre otoczone byy wiecami kamiennymi i wyrnione kurhanami. Badacze znaleli w nich militaria, naczynia gliniane oraz ozdoby ze zota, srebra i paciorkw szklanych. Cmentarzysko dao nazw archeologicznej kulturze luboszyckiej, ktr naukowcy utosamiaj z plemieniem Burgundw. wiebodziski W Jordanowie odkryto cmentarzysko Gotw sprzed 1000 lat. Naprzeciw opactwa cystersw w Paradyu. Powiat kronieski

2. wiebodzin

wiebodzin

Muzea:
Lp. Miejscowo 1. Krosno Odrzaskie 2. Midzyrzecz 3. Santok 4. Szprotawa 5. wiebodzin 6. widnica Gmina Krosno Odrzaskie Midzyrzecz Santok Szprotawa wiebodzin widnica Powiat kronieski midzyrzecki gorzowski agaski wiebodziski widnicki Opis W Izbie Muzealnej znajduj si zabytki wydobyte podczas bada na terenie zamku i miasta. W muzeum zbiory archeologiczne z terenu miasta i okolic. Muzeum Grodu Santok, gdzie mona zobaczy, m.in. grzebienie kociane z Fryzji, sprzczk z terenu Rusi, drewniane konstrukcje waw, militaria. Zabytki archeologiczne zwizane z Waem lskim. W muzeum cz zabytkw z cmentarzyska Gotw. Liczne zabytki archeologiczne z terenu miasta i okolic Lokalizacja Izba Muzealna mieci si w odrestaurowanej wiey bramnej zamku. Midzyrzecz ul. Podzamcze 2. Santok, ul. Wodna 4. Muzeum Ziemi Szprotawskiej, ul. wierczewskiego 20. Muzeum Regionalne, ul. Jana Pawa II 1. Muzeum Archeologiczne, ul. Duga 27.

13

Inne: Way lskie

Lp. Miejscowo 1. Bobrowice Marcinw Piotrowice Wierzbowa Wrzesiny Gmina Szprotawa Brzenica Chojna Gromadka Brzenica Powiat agaski agaski legnicki bolesawiecki agaski Opis To najduszy zabytek na ziemiach polskich. Majce prawie 100 km way zostay zapewne wzniesione przez plemiona sowiaskie zamieszkujce zachodni Polsk, w celu ochrony przed zagroeniem zachodu. Dzi maj niecay metr wysokoci i s sabo widoczne w terenie, jednak 1000 lat temu byy trudn przeszkod dla wozw i konnych. W najszerszych miejscach skaday si z 3 biegncych rwnolegle do siebie nasypw. Ich czytelny odcinek mona zobaczy w okolicach wsi Marcinw k/Kouchowa. Lokalizacja Jeden z dojazdw do obiektu. Jadc od strony Wichowa, trzeba skrci w pierwsz drog poln w prawo, w stron lasu, po ok. 1,5 km po lewej stronie wida niewielkie nasypy ziemi.

V. Wojewdztwo dzkie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Czopy Uniejw 2. Gra Chemno Wielgomyny 3. Mierzyn 4. Sieradz 5. Tum Rozprza Sieradz Gra w. Magorzaty Wielu arnw Opis Wrd k, zachoway si wys. na 5-6 m way grodziska powstaego w X w., ktre miay chroni lokalne plemi przed najazdami. Grd zosta zapewne spalony zanim skoczono budow, na szczycie waw odkryto lady spalenizny, a na dziedzicu bety od kusz. radomszczaski Na szczycie gry, od strony pd. widoczne lady warowni wzniesionej w 1 po. X w. W obrbie waw nie natrafiono na lady zabudowy. By moe obwarowania nie s wic ladami grodu, ale pogaskiego miejsca kultu. piotrkowski Grd w ksztacie regularnego stoka, istnia prawdopodobnie od XII do XV w. sieradzki Dawny grd z romask rotund, bdcy siedzib ksicia sieradzkiego Leszka Czarnego. Odkryto i odsonito relikty rotund, ktrej mur miejscami zachowa si do 3 m wysokoci, ale w latach 90. XX w. zostaa ona zasypana. czycki Grd, ktry przez 300 laty do czasu powstania zamku w czycy w po. XIV w. by centrum administracyjnym ziemi czyskiej, pniej za odrbnego ksistwa. Widoczne fortyfikacje powstay na prze. X i XI w. Grd otacza wa oraz 3 nisze way zewntrzne oddzielone fosami fortyfikacje miay ponad 50 m szerokoci. wieluski Grd z XIII-XIV w., w ktrym wedug legendy mia sw siedzib diabe widoradzki. Zachoway si way i fosa, w ktrej nadal stoi woda, i gdzie odkryto drewniane przeciwwagi mostu zwodzonego. opoczyski Due, efektywne grodzisko wczesnoredniowieczne, na ktrym stoi koci majcy elementy romaskie. Powiat poddbicki Lokalizacja 2 km od wsi Czopa na Smulskiej Grze, wrd k. Obiekt ley na terenie rezerwatu przyrody, do ktrego od strony wsi Chemno prowadzi droga. Na kach za kocioem. Na wzgrzu zamkowym. Na kach, na zach. od wsi.

6. Widoradz 7. arnw

Grd znajduje si ok. 400 m na pd. od Widoradza Dolnego. We wsi.

Stranice i siedziby rycerskie z pnego redniowiecza:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Konopnica Konopnica Powiat wieluski Opis Lokalizacja Zachowaa si redniowieczna siedziba rycerska. Kopiec, na ktrym wznosia si Na wysokiej skarpie nad Wart. W terenie kiedy wiea, ma 13 m wysokoci. Otaczaj go 2 rzdy waw, szerokich otwartym. atwo dostpny od drogi Strobin miejscami na 10 m i fosa. Grd istnia zapewne w XIII w. i XIV w. Konopnica. Przed wsi trzeba skrci w ul. Zamkow. Obecny dworek szlachecki zosta wybudowany na kopcu, ktry ma rednic ok. W miejscowoci. 50 m. Otacza go fosa. W redniowieczu wieczya go wiea obronna, ktra w XVII w. zostaa zastpiona dworem.

2. ki Kocielne Krzyanw

kutnowski

14

3. Oreniczki 4. Rawa Mazowiecka 5. Spycmierz 6. Witw

Pitek Rawa Mazowiecka Uniejw Burzenin

czycki rawski poddbicki sieradzki

Pozostaoci redniowiecznej siedziby rycerskiej z XIII-XIV w. w formie kopca. Zachowa si wysoki na 11m kopiec, otoczony waem i fos. Grd, na ktrym niegdy wznosia si wiea rycerska.

W XII i XIV w. urzdowa tu kasztelan, sprawujcy w imieniu krla wadz administracyjn, wojskow i sdownicz nad okolicznym terytorium. Po jego siedzibie pozostaa nazwa i niewielka grka. Pozostao redniowiecznej siedziby rycerskiej w postaci sztucznego kopca. Na kach, na wsch. od zabudowa, koo Niegdy wzniesienie wieczya wiea obronna, a u podna kopca bieg ostrok. paacu.

Obok autostrady A-2. Na Anielskiej Grze, ok.1,8 km na pd.-wsch. od rynku, na skraju miasta, pomidzy drogami do Inowrocawia i Guchwka. Przy drodze prowadzcej z Uniejowa do Spycmierz.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Inowd Inowd 2. Sieradz 3. Sulejw 4. Tum Sieradz Sulejw Gra w. Magorzaty Powiat tomaszowski sieradzki piotrkowski czycki Opis Lokalizacja Zachowa si koci romaski w. Idziego z XI w., a take ruiny zamku z XIV w. W W rejonie kocioa. trakcie wykopalisk odsonito czciowo jego mury. W zach. skrzydle natrafiono na fragmenty pieca z XVI w. oraz unikalne zabytki metalowe. Opis w punkcie 4, grody. W miejscowoci Podklasztorze, obok Sulejowa znajduje si jedno z najpikniejszych i Ok. 1 km od Sulejowa. najlepiej zachowanych warownych opactw w Europie. Warto tu zwiedzi romaski koci z 1232 r. oraz mury obronne z basztami, ktrych najstarsze fragmenty powstay w XIV w. Obok grodu wznosi si kolegiata z XII w. najwiksza w Polsce witynia romaska. W miejscowoci. Postawiono j w miejscu wczeniejszego opactwa benedyktynw, ktrego powstanie tradycja przypisuje w. Wojciechowi. Na kach midzy grodem a kolegiat odbyway si zjazdy ksit podzielonej na dzielnice Polski oraz synody biskupw.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Gledzianwek Witonia 2. Krztle 3. ubna Osjakw Baszki Powiat czycki wieluski sieradzki Opis Duych rozmiarw kurhan ksicy z IV w. Badania wykazay, e kurhan zosta usypany na starym cmentarzysku. Archeolodzy odkryli 54 grobw popielnicowych. Jeden z najstarszych kurhanw sowiaskich na ziemiach polskich 5 wysokich na 2 m kopcw z VIII w. Pod wszystkimi znaleziono lady obrzdw rytualn ork. Zachowao si 27 kurhanw, ktre wzniosa ludno kultury Trzciskiem 3500 lat temu. Najwysze z kurhanw maj ponad 2 m wysokoci. W kadym kurhanie spoczywa 1, tu dwoje zmarych. W grobie 10-letniej dziewczynki znaleziono 3 piercienie ze zotego drutu, uchwyt do spinania wosw i dwie szpile z brzu do spinania sukni. Jedno z najwikszych na ziemiach polskich cmentarzysk kurhanowych kultury Trzciskiem sprzed ok. 3500-3300 lat. Odkryto 16 kurhanw a 10 z nich zrekonstruowano. Maj po 1 m wysokoci. Duy kurhan z II- III w., ma 8 m wysokoci i ponad 20 m rednicy. Legenda mwi, e pochowany zosta w nim, bogaty Ksie, ktrego skarbw strzee pies. Odkryto tutaj popielnice zawierajca szcztki zmarego, bogate dary grobowe, a obok popielnicy jam, w ktrej spoczywa szkielet psa. Lokalizacja Za wsi, przy drodze polnej do Ndzarzewa. W lesie pomidzy wsiami Osjakw i Strobin W okolicach miejscowoci.

4. Okalew 5. Przywz

Ostrwek Wierzchlas

wieluski wieluski

Znajduj si w lesie przy drodze Okalew Chojny, w rejonie wsi Podbr. Kurhan znajduje si 0,5 km od centrum wsi. Przy kapliczce trzeba skrci w prawo, a potem jeszcze raz wprawo, w drog poln biegnca wzdu Warty.

15

wite gry i orodki kultu:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Gra Chemno Wielgomyny Powiat radomszczaski Opis w punkcie 2 grody. Opis Lokalizacja

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Lutomiersk Lutomiersk Powiat pabianicki Opis Lokalizacja Odkryto tu due cmentarzysko, na ktrym spoczli woje Bolesawa Chrobrego. Ich Cz zabytkw mona obejrze na wielkie groby byy bogato wyposaone m.in. w bro, rzd koski, wiadro do pojenia koni wystawie archeologicznej w dawnym nietypowe przedmioty dla wczesnych mieszkacw ziem polskich. Zdaniem badaczy klasztorze. 1000 lat temu w Lutomiersku spoczli wojownicy z Rusi Kijowskiej, uzbrojeni na wzr wikingw, yjcych wedug zwyczajw koczownikw ze stepw nadczarnomorskich. Bolesaw Chrobry sprowadzi ich do ochrony szlaku handlowego, ktry bieg z Rusi Kijowskiej do centrum pastwa Piastw. Cmentarzysko nie zachowao si do dzisiaj.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. czyca czyca 2. d 3. Pabianice 4. Piotrkw Trybunalski 5. Sieradz 6. Sulejw 7. Wielu d Pabianice Piotrkw Trybunalski Sieradz Sulejw Wielu Powiat czycki d pabianicki Piotrkw Trybunalski sieradzki piotrkowski wieluski Opis Zabytki z grodu i kolegiaty, w tym wyposaenie grobu budowniczego kocioa biskupa Janka, mona zobaczy w muzeum zamku w czycy. Zabytki archeologiczne z miasta i okolic. Zabytki archeologiczne z miasta i okolic. Zabytki archeologiczne z miasta i okolicy. Zabytki archeologiczne z miasta i okolicy. Zabytki archeologiczne z miasta i okolic. Zabytki archeologiczne z miasta i regionu. Lokalizacja ul. Zamkowa 1. Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne, pl. Wolnoci 1. Muzeum Miasta, Stary Rynek 2. pl. Zamkowy 4. Muzeum Okrgowe, ul. Dominikaska 2. Podzamek, ul. Wadysawa Jagiey 1. Muzeum Ziemi Wieluskiej, ul. Narutowicza 13.

VI. Wojewdztwo maopolskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina Powiat 1. Bdkowice Wielka Wie krakowski Opis Na szczycie Sokolej Gry, kilkadziesit metrw nad urwiskiem Doliny Bdkowskiej, wznosz si pozostaoci dawnego grodu. Doskonale zachowane do dzi dwie linie waw osaniaj cypel skalny. Sucha fosa ma dzi szeroko ok. 10 m. Stranica funkcjonowaa w XII-XIV w. W redniowieczu na szczycie skay Grodzisko Panieskie wzniesiono grd. Centralny grd plemienia Wilan. Lokalizacja Z Bdkowic prowadzi polna cieka wiodca w kierunku drzew skrywajcych grd. Na Szlaku Jaskiniowcw. Skansen archeologicznoarchitektoniczny Wawel zaginiony. Pooone w pd. czci wsi, nad Dunajcem. Poronite krzakami grodzisko ley 4

2. Dolina Wodcej 3. Krakw Krakw 4. Maszkowice 5. Mnikw cko Liszki

Krakw

nowosdecki Grodzisko z wczesnej epoki elaza, zwane Zamczyskiem. Od pd. otoczone waem i fos, wzniesione zostao przez ludno kultury uyckiej. krakowski Pooone midzy skaami grodzisko skada si z grodu waciwego i podgrodzia,

16

6. Naszacowice

7. Podegrodzie 8. Tyniec

9. Zawada Lanckoroska

oddzielonych od siebie waem o wysokoci 3,5 m Od reszty wzgrza oddziela drugi wa. km na pn.-zach. od wsi, przy drodze W pobliskiej jaskini odkryto lady muru wykonanego przez czowieka w pradziejach. do Baczyny, na pd. skraju stromego skalistego wzgrza. Podegrodzie nowosdecki Jedno z najstarszych grodzisk Maopolski (IX w.), wczone do sieci obronnej monarchii Obiekt znajduje si na wysokim wczesnopiastowskiej (X-XI w.). Warownia penia rol orodka centralnego dla Kotliny wzniesieniu na lewym brzegu Sdeckiej i zajmowaa pow. 15 ha. Skadaa si z grodu waciwego i 5 podgrodzi. Dunajca, na pd. skraju wsi. Cao otacza pojedynczy wa. Tylko od pd.-zach. bieg wa podwjny. Znaleziska zabytkw pnoawarskich, brzowe okucia do pasa, odwaniki do wagi, sprzczki i zaczepy do ostrogi oraz fragment srebrnej lunli s wiadectwem kontaktw Maopolski z poudniowymi obszarami Europy (dzisiejsz Sowacj i Wgrami oraz redniowieczn Rusi) oraz penetracji tych terenw przez Madziarw na przeomie IX i X w. Podegrodzie nowosdecki Grodzisko Zamczysko z pocz. epoki elaza. Grodzisko Grobla jego pocztki take W pn. czci wsi. W centrum wsi na sigaj epoki elaza, ale byo take zamieszkane w X-XI w. wysokim wzniesieniu o stromych zboczach. Krakw Krakw Ksita mazowieccy wznieli tu grodzisko na pograniczu z Prusami w XII-XIII w. Z Pooony jest 3 km na pd. od nieznanych przyczyn zosta jednak opuszczony. Najstarsze lady osadnictwa pochodz Tykocina i ok. 500 m na wsch. od z okresu neolitu. Do niedawna uwaano, e istnia tu grd obronny kultury uyckiej, drogi do Jeewa, na Wzgrzu ktry pniej zajli Celtowie. Odkryte na wzgrzu lady waw okazay si jednak Klasztornym. pozostaociami wczesnoredniowiecznymi. Grd o nieregularnym owalnym ksztacie, otoczony by od pn. i wsch. kamiennym waem. Zakliczyn tarnowski Potne grodzisko z IX-X w., skada si z grodu waciwego zw. Zamczyskiem o pow. 3 Na wysokim brzegu Dunajca. ha, bronionego podwjn lini waw waem zaporowym oraz podgrodzia zw. Mociskiem. Podgrodzie jest rozleglejsze i otacza je wa o wysokoci 7 m. Badacze znaleli tu unikalne na ziemiach polskich trjlistne grociki z trzpieniem pochodzenia awarskiego oraz elaznych grzywien siekieropodobnych z IX-XII w., ktre suyy jako rodki patnicze. Grd spon z nieznanych przyczyn w X w.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Krakw Krakw Powiat Krakw Opis Lokalizacja Na Wawelu, na wystawie Wawel zaginiony mona obejrze pozostaoci budowli kamiennych, Wzgrze wawelskie. ktre istniay na wzgrzu 1000 lat temu. Zrekonstruowana zostaa rotunda NMP, ktra bya jedn z 7 budowli monumentalnych, powstaych za panowania Bolesawa Chrobrego. Wawel otaczay way wykonane w konstrukcji drewno-ziemnej, wzmocnione palisad. Pocztki klasztoru Benedyktynw sigaj pocz. XI w. Ufundowa go w 1044 r. Kazimierz Na Wzgrzu Klasztornym. Odnowiciel. Najstarsz budowl bya trjnawowa romaska bazylika wzniesiona pod kon. XI w., w pn.-wsch. czci wzgrza. Pod posadzk kocioa w. Piotra i Pawa odkryto najstarszy grb opata z wyposaeniem liturgicznym z XI i XII w. Kolejne murowane zabudowania klasztorne powstay po 1100 r., a w podziemiach romaskiej wityni chowano opatw, dobroczycw, ofiarodawcw klasztoru i mnichw.

2. Tyniec

Krakw

Krakw

17

Staroytne huty i kopalnie:

Lp. Miejscowo Gmina Powiat 1. Igoomia Igoomiakrakowski Wawrzeczyce Opis Odkryto tu 34 staroytne piece garncarskie uytkowane przez ludno kultury przeworskiej w III-V w. Lokalizacja Ok. 100 m na pd. od drogi Igoomia Proszowice wznosi si pawilon wystawowy, w ktrym znajduj si 4 piece.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Bdkowice Wielka Wie 2. Kornatka Dobczyce Powiat krakowski mylenicki Opis Archeolodzy odkryli 46 wysokich na niecay metr Kurhanw. Nekropolia skada si z 40 kopcw, przewanie kolistego ksztatu i zblionych rozmiarw. Maj wysoko do 1,6 m i rednice 7 m. Wewntrz znaleziono nieliczne pojedyncze naczynia gliniane, resztki popielnic i lady ywnoci wewntrz naczy. Cmentarzysko powstao w VI-VII w., gdy Sowianie prawie nie skadali darw do grobw. Od tego stanowiska archeolodzy utworzyli nazw kurhanu typu Kornatka. Duy kopiec, nieustpujcy swoimi rozmiarami kopcom Kraka i Wandy w Krakowie. Wedug legendy spoczywa w nim zabity podstpnie przez brata na terenie dzisiejszej Puszczy Niepoomickiej syn Kraka Krakus II. Lokalizacja Na zach. od grodu. Kurhany znajduj si w pamie zalesionych wzniesie wok Kornatki.

3. Krakuszowice Gdw

wielicki

Nie daleko miejscowoci Niegowici.

wite gry i orodki kultu:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Lipnica Lipnica Murowana Murowana Powiat bocheski Opis Lokalizacja W kociele w. Leonarda na dbowym supie, podpierajcym otarz gwny, znajduj Na cmentarzu Parafialnym. si rzeby, ktre posiadaj cztery twarze wiatowida. Tradycja mwi, e koci zosta wzniesiony w miejscu pogaskiej wityni. Jego obecna konstrukcja pochodzi z koca XIV w. Od 2003 r. zabytek UNESCO.

Festyny:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Krakw Krakw Powiat Krakw Opis wito Rkawki. Lokalizacja W drugi dzie Wielkanocy pod kopcem Krakusa odbywa si festyn archeologiczny.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Bdkowice Wielka Wie Powiat krakowski Opis Obok grodu, cmentarzysko kurhanowe. Lokalizacja W rejonie grodu.

Obozowiska z epoki kamienia:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Jaskinia W masywie Ciemna Gry Koronnej Powiat Opis Lokalizacja W tzw. Oborzysku zrekonstruowano obozowisko neandertalczykw. 3 postacie zostay 60 m nad dolin Prdnika. przedstawione przy codziennych zajciach. 50-70 tys. lat temu mieszkaa tu gromada ludzi naleca do gatunku Homo Sapiens Neandertalensis, bocznej linii ewolucji czowieka, ktra w epoce lodowcowej zamieszkiwaa Europ. Kilkanacie osb zajmujcych si mylistwem i zbieractwem wybrao miejsce z natury obronne oraz

18

2. Dolina Wodcej, Smole Domanowice

Pilica Wolbrom

3. Jaskinia Mamutowa

Wielka Wie

4. Jaskinia Maszycka

Skaa

5. Jaskinia Obazowa

Nowy Targ

6. Piekary

Liszki

7. Jaskinia Wielka Wie Wierzchowska Grna

zapewniajce soce. zawierciaski W Jaskini Zegar odnaleziono lady obecnoci czowieka z paleolitu (ok. 60-50 tys. lat olkuski p.n.e.), narzdzia krzemienne, koci i ky niedwiedzia, lwa jaskiniowego, hieny, jelenia i renifera. W drugiej jaskini, bliej wierzchoka ostaca pozyskano m.in. krzemienne odpady produkcyjne z neolitu, pocztku epoki brzu oraz z XIII i XIV w. Na pd.-zach. od Ska Zegarowych znajduje si kompleks ska z Jaskini na Biniku. Tutaj dokonano jednego z najwikszych odkry paleolitycznych w Polsce. lady przodka czowieka pochodzce sprzed 500 tys. lat. We wntrzu jaskini znaleziono narzdzia krzemienne sprzed ok. 150-120 tys. lat, a u wejcia do jaskini natrafiono na relikty osony zadaszenia kamieni duych koci erdzi. Na wierzchoku Ska Zegarowych odkryto relikty stranicy z przeomu XIII i XIV w. Skaa Grodzisko Paskie take bya zamieszkiwana od paleolitu po pne redniowiecze. W redniowieczu na szczycie skay wzniesiono grd. W jednej z jaski znaleziono unikalne lady warsztatu faszerza monet z 2. po. XVII w. krakowski To naturalne obozowisko, w ktrym znaleziono lady pobytu czowieka od czasw grnego poleonitu a do I w. n.e. Mieszkali tu m.in. myliwi polujcy na niedwiedzie jaskiniowe. Nazwa pochodzi od ciosu mamuta, ktry by jednym z pierwszych zabytkw znalezionych w jaskini. Do jaskini wchodzi si przez duy otwr, za ktrym znajduje si rozlega sala. krakowski W jaskini natrafiono na bezcenne zabytki i lady tragedii sprzed 15 tys. lat. Mieszkali tu ludzie, podobnie jak ich krewniacy z jaski Francji i Hiszpanii nalecy do krgu kultury magdaleskiej tworzyli dziea sztuki. Z jaskini Maszyckiej pochodz jedyne odkryte na ziemiach polskich, wykonane z rogw renifera ozdabiane wzorem geometrycznym groty oszczepw. Wszystkich mieszkacw jaskini zapewne twrcw narzdzi spotkaa straszna mier: 3 mczyzn, 5 kobiet i kilkoro dzieci zostao napadnitych, zabitych i zjedzonych. O kanibalizmie wiadcz nacicia na kociach ofiar. S to najstarsze znane z ziem polskich koci ludzkie. nowotarski Niedua jaskinia staa si miejscem niezwykego odkrycia. W 1985 r. przy wejciu do jaskini odnaleziono jedyny w Polsce i najstarszy na wiecie bumerang. By to przedmiot wykonany z ciosu mamuta o dugoci 70 cm, zdobiony na powierzchni. Prawdopodobnie uywano go do polowa na due zwierzta. Ok. 50 tys. lat temu jaskini zamieszkiwa neandertalczyk, pniej natomiast bya schronieniem myliwych z grnego paleolitu. krakowski To jedno z najstarszych miejsc pobytu czowieka w Polsce. Zamieszkiwane byo ju 200 tys. lat temu. Na pd. od obozowiska, na stromej skale wapiennej w XIII w. Konrad Mazowiecki w trakcie walk o tron krlewski wznis grd, ktry peni rol przeciwwagi w stosunku do warownego opactwa w Tycu. Od wsch. wzgrze umocniono 3 waami, a na wierzchoku stana pocztkowo drewniana, pniej murowana wiea mieszkalno-obronna. Jej budowa nigdy nie zostaa ukoczona. Po mierci Konrada Mazowieckiego w 1247 r. grd utraci militarne znaczenie i zosta opuszczony. krakowski Najwiksza dostpna do zwiedzania jaskinia na terenie Jury KrakowskoCzstochowskiej. W tzw. Sali czowieka pierwotnego mona zobaczy zrekonstruowane obozowisko z czasw epoki kamienia, a take narzdzia

W pobliu Pilicy, pomidzy wsiami Smole a Domanowie.

Wierzchowie. Pooona jest na pocztku Doliny Kluczowody, 15 m nad jej dnem. Nad Dolin Prdnika, za wsi Maszyce.

Nowa Biaa. Wejcie do jaskini znajduje si w zboczu wapiennego wzgrza na terenie rezerwatu Przeom Biaki pod Krempachami. Piekary, na pnoc od obozowisk, na stromej wapiennej skale.

Wierzchowie, Dolina Kluczowody.

19

krzemienne i kociane z epoki kamienia. S sylwetki innych mieszkacw niedwiedzia, hieny i lwa.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Krakw Krakw Powiat Krakw Opis Lokalizacja W Muzeum Archeologicznym jest najnowoczeniejsza wystawa archeologiczna w Muzeum Archeologiczne, ul. Poselska 3. Polsce: Pradzieje i Wczesne redniowiecze Maopolski, ktra pokazuje dzieje czowieka na terenie poudniowej Polski przez 12 bram czasu od 60 tys. lat p.n.e. do redniowiecza. Ciekawostk s rekonstrukcje twarzy mieszkajcych niegdy na tym terenie ludzi wykonane na podstawie znalezionych przez archeologw czaszek. W Muzeum im. Wadysawa Szafera mona obejrze narzdzia i bro ludzi, ktrzy w Muzeum mieci si obok Dyrekcji Parku. epoce kamienia zamieszkiwali jaskinie na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego.

2. Ojcw

Skaa

krakowski

VII. Wojewdztwo mazowieckie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Bonie Bonie Opis Grd zw. ys Gr, by wymieniany w rdach pod nazw Bonie w 1257 r. Mg go wznie ksi Karol Mazowiecki. Uytkowany by najwyej przez 2-3 pokolenia. Przeprowadzone badania odsoniy lady dworu ksicego z pracowni zotnicz rogowiarsk, piwniczk, spiarni i wdzarni oraz zbytki, gwnie uzbrojenie (ostrogi, z gwiazdk z kolcem i grotem). Ciechanw ciechanowski W rejonie pl. Kociuszki na stromej skarpie znajduje si grodzisko z 1 pocz. XIV w. Dawny grd peni funkcj centralnego orodka regionu, obok ktrego moga istnie witynia Swaroyca. Zajmowa pow. 6 ha, posiada 2 podgrodzia. Spalony w 1337 r. podczas najazdu Litwinw na Mazowsze, ponownie odbudowany utraci jednak znaczenie na rzecz ciechanowskiego zamku. Gra Kalwaria piaseczyski W IX w. na Wzgrzu Zamkowym istniaa osada, a nastpnie grd w XI-XII w. Radom radomski Grodzisko o nazwie Tatarski Kopiec powstao zapewne w XIII w., zanim na pobliskiej grze zbudowano zamek. Sobolew garwoliski Pnoredniowieczne grodzisko z XIV i XV w., zachoway si obwaowania, ktre maj czworoboczny ksztat (50 x 55 m), regularny w ksztacie majdanu i szerok na 10 m nawodnion fos. Kampinos warszawki Grodzisko z XII w., od pd. otaczaj go bagna. Doskonale czytelne s dwie linie zachodni waw. Na jego terenie znaleziono ceramik z prze. XII i XIII w. Kozw Ostroka miechowski Ostroka Pnoredniowieczne grodzisko z XIV i XV w. Regularny stoek ziemny otoczony jest wypenion wod fos o szerokoci 20 m. Grodzisko z XI-XII w. zniszczone podczas najazdu Prusw na Mazowsze w 1246 r. Powiat warszawki zachodni Lokalizacja Pooony jest ok.450 m na pn. od trasy Warszawa Sochaczew.

2. Ciechanw

W rejonie kocioa w. Wojciecha.

3. Czersk 4. I 5. Kale 6. Kampinos

Obok kocioa. Przy cmentarzu, ul. Staromiejska. Znajduje si na pn. kracu wsi, ok. 200 m na zach. od drogi polnej. Pooone w rezerwacie Karpaty na skraju Kampinoskiego PN. Z Leszna (spod kocioa), mona doj do niego niebieskim szlakiem (9 km). Ley na krawdzi doliny Rydyni, we wsch. czci Kozowa, przy drodze do Gzdu. Pooone przy ul. Ostrowskiej, pod waem przeciwpowodziowym.

7. Kozw 8. Ostroka

20

9. Pock

Pock

Pock pocki

10. Proboszczowice Pock

11. Putusk

Putusk

putuski

12. Radom 13. Rynia 14. Stara Warka 15. Sypniewo

Radom Nieport Warka Sypniewo

Radom legionowski grjecki makowski

Na Wzgrzu Tumskim odkryto pozostaoci grodu z X w. W 1. po XII w. cae wzgrze na nowo otoczono wysokim waem drewniano-ziemnym z kamienn wie i bram. Grd zwany Kosmat Gr lub Szwedzkim Okopem jest starszy i wikszy ni ssiedni Pock, chocia rda pisane o nim nie wspominaj. Wzniesiono go u schyku okresu plemiennego lub w czasach piastowskich (X w.). Ma ksztat czworoboku o zaokrglonych rogach i pow. 110 x 130 m. Naprzeciw niego znajdowao si podgrodzie, a przez Wierzbic wioda przeprawa. W miejscu dzisiejszego zamku, na pocz. XIII w. powsta grd, ktry mia strzec szlaku biegncego wzdu Narwi. Mia ksztat wyduonego owalu o wymiarach 60 x 90 m i zosta rozplanowany wzdu 3 gwnych drg wyoonych drewnem, wzdu ktrych stao 30 drewnianych domw, warsztaty rogowiarskie, kunie. W 1368 r. grd spalili Litwini. W miejscu grodu stan zamek. Pozostaoci grodziska z XI w. otacza wa zbudowany z ustawionych szeregowo drewnianych skrzy wypenionych glin i nawodnion fos. Aktualnie poronity traw wypitrzajcy si na wysoko 5-7 m stoek, otoczony podmokymi kami. Rekonstrukcja osady wikingw. Grodzisko z XI-XII w. Zachowa si jedynie fragment wau o dugoci 26 m i wysokoci ok. 2,5 m. Grodzisko z IX-XII w. z dobrze zachowanymi waami i fos. Wntrze byo zabudowane wzdu waw, a plac porodku wybrukowano kamieniami. Podczas bada znaleziono tu przedmioty codziennego uytku, elementy rzdu koskiego, ozdoby a take srebrny denar z pocz. XI w. oraz liczne militaria. W VI lub VII w. powstay tu 2 rzdy prostoktnych domw, ktre stykay si ze sob krtszymi cianami i tworzyy jednoczenie wa obronny, od reszty wzgrza grd zabezpieczony by wysokim waem zaporowym i dwoma fosami, dzi nie widocznymi. Najstarsza wzmianka o grodzie pochodzi z 1065 r. By zamieszkany do XIII w. Na jego waach w XVI w. powsta zamek. Podczas bada odnaleziono monety arabskie z X w. Grodzisko w Lasku Brdnowskim odkryte zostao w okresie midzywojennym. Jego ksztat i zasig zosta znacznie rozmyty, ale obwaowania wci s widoczne na powierzchni. Grd powsta przy brodzie przez Wis, w miejscu wczeniejszej osady. Peni rol warowni wojskowej i centrum orodka administracyjno-gospodarczego regionu pod koniec X w. i na pocz. XI w. Na terenie grodu i okolicznych osad odnaleziono zabytki ruskie, wikiskie i wareskie. Grd spon w XI w. Grodzisko z podgrodziem z IX w., zwane Czubajk.

W kompleksie dzisiejszej katedry. Na lewym brzegu rzeki Wierzbicy, 100 m od drogi, na wysokim cyplu.

W miejscu, gdzie stoi zamek.

Grd pooony jest przy ul. Pitrwka, prowadzi do niego z rynku niebieski szlak. Na terenie orodka Promenada. Grodzisko pooone jest ok. 1 km od wsi, na skarpie nad Pilic, na cyplu odcitym od reszty terenu g. jarami. Na pd. od Sypniewa trzeba skrci w prawo w pierwsz polna drog 2,5 km dalej znajduje si grd. Pooenie: na wysokim cyplu, na lewym brzegu rzeki Supianki pomidzy miejscowociami Supno i Bodzanw. Na wzniesieniu w widach rzek Przylepnica i Mawka, na obrzeach miasteczka. Zabytki mona zobaczy na wystawie w ratuszu Gminy Targwek.

16. Szeligi 17. Szresk 18. Warszawa

Oarw Mazowiecki Szresk Warszawa

warszawki zachodni mawski Warszawa

19. Zakroczym

Zakroczym

nowodworski

Tu nad brzegiem Wisy, na stromym kracu cypla we wsch. czci miasta.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Ciechanw Ciechanw Powiat Opis Lokalizacja ciechanowski Zamek pooony jest na obrzeu miasta. Wedug Najnowszych bada powsta on w ju w Na prawym brzegu odyni, na kach.

21

2. Czersk

3. Pock 4. Szresk

1. po. XIV w. W fosie odnaleziono 2 miecze z pocz. XV w. topr, gowic maczugi bojowej, resztki skrzanego kaftana. W miecie znaleziono synny ciechanowski skarb z pocz. XI w., zawierajcy ok. 4,5 kg ozdb i monet srebrnych. Gra Kalwaria piaseczyski W XIV w. wzniesiono romask kaplic w. Piotra. Na przeomie XIV i XV w. z inicjatywy Obok kocioa. ksicia mazowieckiego Janusza Starszego powsta gotycki zamek. Dojcie do zamku, obok kocioa. Do pocz. XV w. czerska siedziba ksica bya jedn ze stolic Mazowsza. Z czerska pochodzi m.in. znalezisko redniowieczne pionw do warcabw. Pock Pock Na miejscu grodziska 100 lat pniej Wadysaw Herman wznis kamienn rezydencj. Miejsce katedry. Wzgrze Tumskie na krtki czas stao si wwczas stolic Polski. Szresk mawski Na waach grodziska powsta w XVI w. zamek o ksztacie zblionym do kwadratu. Na terenie grodu. Naroa posiaday baszty. Wjazd prowadzi po drewnianym mocie zwodzonym, przez baszt o grubych na 1 m murach. Zosta on zniszczony podczas potopu szwedzkiego. Zosta rozebrany w XIX w., a na jego miejscu postawiono klasycystyczny paac.

Staroytne huty i kopalnie:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Pruszkw Pruszkw Powiat pruszkowski Opis Mazowieckie Centrum Metalurgiczne z czasw Imperium Rzymskiego. Lokalizacja Wystawa Czas elaza w muzeum, ul. Jana Pawa II.

Krgi kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Rostki Makinia Grna 2. Warszawa Warszawa Powiat ostrowski Warszawa Opis W lesie zw. Grobki znajduje si cmentarzysko z II-V w. n.e. skadajce si z kilkudziesiciu kamiennych krgw, w rodku ktrych pod warstw kamiennego bruku odnaleziono ciaopalne groby. Zrekonstruowany krg kamienny, ktry tworz go ustawione w okrgu wielkie bloki skalne z jednym najwikszym gazem narzutowym porodku. S one geologicznymi pomnikami przyrody chronione prawem. Krg powsta w kwietniu 1999 r. w celu oywienia pradziejowej idei megalityzmu, ktra pojawia si w neolicie i obja swym zasigiem niemal cay wiat. Lokalizacja Na wsch. od wsi, w lasku Grobki. Przy gwnym wejciu do Biblioteki Narodowej, al. Niepodlegoci 213.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Ksocha Dzierzgowo Powiat mawski Opis Dobrze zachowany kurhan sprzed ok. 4 tys. lat, drugi mniejszy i modszy kurhan (500-300 lat p.n.e.) znajduje si na pn. od wsi, przy drodze do czyna Starego. Lokalizacja W lesie na zach. od wsi.

wite gry i orodki kultu:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Grdek Lny Przysucha Powiat przysuski Opis Orodek kultu pogaskiego z VI-IX w. Na wzgrzu zachowane s pozostaoci kamienno-ziemnych waw, a do niedawna widoczne byy take kamienne idole w formie ludzkiej postaci i niedwiedzia. Wewntrz umocnie natrafiono na lady dawnych pogaskich wierze i magicznych obrzdw. Lokalizacja Na poronitym gstym lasem wzniesieniu, na pd.-zach. od Przysuchy.

22

2. Otalka

Mogilnica

grjecki

Nad rzek Mogielank odkryto sanktuarium z III-V w.; krg kamienny, ktry otacza Nad rzek Mogielank. kopiec z gazw. Wok znaleziono lady uczt rytualnych i ofiar, podobnych do tych jakie skadane byy w bagnach. Na terenie sanktuarium odnaleziono m.in. zapink w ksztacie kaczki.

Festyny:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Rynia Nieport Powiat legionowski Opis Festyn Wikingw i Wenetw. Lokalizacja Osada obronna Wikingw orodek Promenada nad Zalewem Zegrzyskim.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. TaskDzierzgowo Przedbory 2. Rostki 3. Ciechanw Opis Nekropolia i zachowane grodzisko z X-XI w. 100 m od grodziska, na niewielkim wzniesieniu wida kamienne obstawy wczesnoredniowiecznego cmentarzyska. Groby znajduj si ok. 80 cm pod ziemi. Zawieray szkielety i wyposaenie grobowe przedmioty elazne i ceramik. Makinia Grna ostrowski Cmentarzysko z II-III w. n.e. Ciechanw ciechanowski Cmentarzysko z pochwkami wojownikw wczesnego redniowiecza. Powiat mawski Lokalizacja Za wsi Przybory, po prawej stronie polnej drogi wiodcej nad Orzyc. Na wsch. od wsi, w lesie Grabki. Przy ul. Orylskiej.

Obozowiska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Zwole Zwole Powiat zwoleski Opis Lokalizacja Wska dolina rzeczki Zwoleki otoczona stromymi cianami stanowia puapk na W dolinie rzeki Zwoleki. zwierzta, uytkowana przez Neandertalczyka 80 tys. lat temu. Wejcie do niej byo zastawione zapor. To jedyne stanowisko Neandertalczyka na Niu Polskim znalezione na otwartej przestrzeni na terenie znaleziono klika podobnych stanowisk. Nieprzerwanie przez 10 tys. lat suyy one do polowa na due stada dzikich koni, a take na bizony stepowe, renifery, nosoroce wochate i mamuty. Zapano w ni nawet kila tys. zwierzt wiadcz o tym odkryte tu due iloci koci, a take bro, kilkaset wyrobw krzemiennych i krzemienie do wyrobu nowych narzdzi.

Muzea:
Lp. Miejscowo 1. Ciechanw 2. Ia 3. Pock 4. Pruszkw 5. Putusk 6. Radom 7. Warszawa Gmina Ciechanw Radom Pock Pruszkw Putusk Radom Warszawa Powiat ciechanowski Radom Pock pruszkowski putuski Radom Warszawa Opis Zabytki archeologiczne z miasta i okolic. Zabytki militarne odnalezione w okolicy zamku. Zabytki ze Wzgrza Tumskiego mona zobaczy w Muzeum Mazowieckim. Wystawa Czas elaza. Wystawa archeologiczna prezentujca najstarsze zabytki miasta. Zabytki i pamitki z zamku. Zabytki archeologiczne z terenu miasta i okolic. Lokalizacja Muzeum Sztuki Mazowieckiej. Muzeum Regionalne, ul. Baziska 1. ul. Tumska 8. Muzeum Staroytnego Hutnictwa Mazowieckiego, pl. Jana Pawa II. Muzeum Regionalne w wiey ratusza. Muzeum Okrgowe. Pastwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Duga 52.

23

VIII. Wojewdztwo opolskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Byczyna Byczyna 2. Chrzelice 3. Opole Biaa Opole Powiat kluczborski prudnicki Opole Opis Rekonstrukcja redniowiecznego grodu, otoczonego drewnianym waem o wysokoci 6 m z dwiema wieami straniczymi i mostem zwodzonym. Nieistniejcy grd z prze. VIII i IX w., na ktrym postawiono zamek. Dzi na terenie dawnego grodu plemiennego Opolan wznosz si: wiea piastowska, amfiteatr, budynki mieszkalne. Najstarsza osada mieszkalna powstaa na Ostrwku w VIII-IX w. U schyku X w. powsta tu grd. Odkryto doskonale zachowane fragmenty wau z XI w. Kres funkcjonowania grodu przyniosa budowa zamku. Na wysokim wzgrzu, na ktrym dzi stoi zamek, we wczesnym redniowieczu sta grd sowiaski wymieniany w bulli papiea Hadriana IV z 1155 r. jako Castellum Otmuchov Cum Pertinentis. Stanowi wasno biskupw wrocawskich. W 1241 r. po najedzie mongolskim grd przypuszczalnie zosta zdobyty. W XIV w. na jego miejscu powsta zamek. Lokalizacja Ok. 5 km od miasta na wyspie nad zalewem Biskupice Brzzki. Na obrzeach miejscowoci. W rejonie amfiteatru.

4. Otmuchw

Otmuchw

nyski

Na wzgrzu grujcym nad miastem..

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Chrzelice Biaa Powiat prudnicki Opis Ruiny zamku wzniesionego prawdopodobnie na przeomie XII-XIII w. Lokalizacja Na obrzeach miejscowoci.

Festyny:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Byczyna Byczyna Powiat kluczborski Opis N a terenie zrekonstruowanego grodu odbywaj si festyny. Lokalizacja 5 km od miasta na wyspie nad zalewem Biskupice Brzzki.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Kietrz Kietrz Powiat gubczycki Opis Na powierzchni ponad 20 ha odkryto blisko 4 tys. grobw ludnoci kultury uyckiej. Cmentarzysko istniao nieprzerwanie przez ok. tysic lat. Nie zachowao si ono w terenie. Poza grobami kultury uyckiej znaleziono take neolityczne groby kultury ceramiki sznurowej. Celtyckie z IV w p.n.e. i okresu wpyww rzymskich. Lokalizacja Okolice Kietrza.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Nysa Nysa 2. Opole Opole Powiat nyski Opole Opis Lokalizacja Muzeum posiada najwikszy na lsku Opolskim zbir pnoredniowiecznych zabytkw Muzeum w Nysie, ul. Bp. Jarosawa II. archeologicznych pochodzcych z bada redniowiecznego miasta (XII-XV w.) s tu znaleziska z okolic Nysy (m.in. z terenw zalanych wodami Jez. Otmuchowskiego). Muzeum gromadzi m.in. zabytki archeologiczne z bada prowadzonych na terenie miasta Muzeum lska Opolskiego, ul. May i caej Opolszczyzny. Rynek 7.

24

IX. Wojewdztwo podkarpackie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Aksmanice Fredropol Opis Duy grd zaoony prawdopodobnie przez Bolesawa Chrobrego do obrony przejcia przez Bram Przemysk. Wedug legendy w XII w. na waach grodu mia stan zamek. 2. Brzezowa Nowy migrd jasielski Pozostaoci wielkiego grodu ze wczesnego redniowiecza (IX-X w.) u stp Magury Witkowskiej. Wierzchoek wzgrza otoczony zosta 2 piercieniami waw, ktre s do dobrze widoczne w terenie. 3. Krajowice Koczyn jasielski Pozostaoci redniowiecznego grodu, na obszarze ktrego wzniesiony zosta zamek zwany Golesz. Zachoway si tylko fragmenty murw. Obok waw grodu znajduje si skaa z wgbieniem, ktra moga peni funkcj ogniska sygnalizacyjnego. 4. Lubenia Lubenia rzeszowski Grd z X-XI w. zwany Okopem. Wa zachowa si miejscami na wysokoci 4 m. 5. Przemyl Przemyl Przemyl Pocztki grodu na wzgrzu w Przemylu sigaj X w. W tym okresie pn. cz wzgrza bya otoczona waem ziemnym i zajmowaa pow. ok. p ha. Wok biega wykadana kamieniem droga szerokoci 2-3 m. Prawdopodobnie wewntrz znajdoway si chronione od napadu tyme waem, drewniane chaty o wymiarach 3 x 4 m. 6. Przeczyca Brzostek dbicki Grd zaoony przez Wilan, dla obrony wsch. granic ich pastwa. Niewielkie grodzisko, ale trudne do zdobycia. Od Wisoki dostpu bronia niemal pionowa kilkudziesiciometrowa ciana. 7. Sanok Sanok sanocki Na terenie miasta istniay niegdy 2 grody. Jeden zlokalizowany by na Biaej Grze, drugi na Wzgrzu Zamkowym, w ktrym w XI w. wybudowano zamek. 8. Skay Przdki Korczyna Relikty redniowiecznego grodu oraz cmentarzyska. 9. Trepcza Sanok Nad Sanem badacze odkryli grd, ktry by prawdopodobnie redniowiecznym Sanokiem. Otaczay go 3 rzdy waw obronnych. W jego wntrzu znajdowaa si cerkiew, a wok niej cmentarzysko z bogatymi pochwkami, a take dom zarzdzajcego grodem kasztelana. Ciekawym znaleziskiem s enkolpiony krzye relikwiarze z odwrconymi napisami, ktre miay odwraca ze wydarzenia. Takie zabiegi miay zwizek z najazdami tatarskimi, ktre doprowadziy do upadku grodu w XII w. jasielski Najbardziej ufortyfikowane osiedle obronne z pocz. epoki brzu i najlepiej do dzi zachowane grodzisko wczesnoredniowieczne w Maopolsce. 4 tys. lat temu wzniosa tu fortyfikacje ludno kultury Otomani, ktra dotara na ziemie polskie przez Kotlin Karpack. W redniowieczu fortyfikacje grodu zostay powikszone dzi zachoway si way grodu i 3 podgrodzi. sanocki Na Diablej Grze od X do XIII w. istnia grd, po ktrym pozosta wa i fragment fosy. Way s punktem widokowym na dolin Sanu. jarosawski Na wzgrzu Borusz, znajduje si grd z X-XIII w. jedno z lepiej zachowanych zaoe obronnych na terenie pd. Polski. kronieski Na szczycie gry Grodzisko zachoway si pozostaoci 4 waw, zapewniajcych niegdy bezpieczestwo mieszkacom grodu zaoonego przez Ldzian w IX w. sanocki Powiat przemyski Lokalizacja W okolicy miejscowoci. Na wzgrzu Walik. Na terenie rezerwatu przyrody. Na wzgrzu w pn. czci wsi. Na wzgrzu zamkowym.

Trudno do niego trafi. Naley pyta mieszkacw o drog do niego.

Prowadzi do niego cieka przyrodnicza od ruin zamku Kamieniec w Odrzykoniu. Szczyt gry Horodyszcze, wznoszcej si 150 m nad Sanem.

10. Trzcinica

Jaso

Od drogi Jaso Krosno, prowadza drogowskazy.

11. Tyrawa Solna Sanok 12. Tuligowy 13. Wietrzno Rokitnica Dukla

Na prawym brzegu Sanu, wys. nad rzek. 2 km na pd. od wsi. Do grodu najatwiej doj od Skansenu grnictwa Naftowego w Bbrce.

25

Stranice i siedziby rycerskie z pnego redniowiecza:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Wietrzno Dukla Powiat kronieski Opis Na miejscu grodu wybudowano stranice pastwa piastowskiego, pilnujc traktu handlowego biegncego przez Przecz Dukielsk. Na wzniesieniu znajduj si pozostaoci grodu stokowego, ktry otaczaa fosa. Na szczycie kopca znaleziono bety do kusz, ostrogi i wykonan z brzu wag. Lokalizacja JW Na wzniesieniu zw. zamczysko.

2. migrd Stary Nowy migrd jasielski

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Przemyl Przemyl Powiat Przemyl Opis Lokalizacja Na dziedzicu zamku odsonite s fragmenty paacu i kaplicy podobnych do siedzib Na wzgrzu zamkowym. ksicych z Wielkopolski. Zbudowa je Bolesaw Chrobry, gdy w 1018 r. zdoby grd z rk Rusinw podczas wyprawy na kijw.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Bierwka Jaso Powiat jasielski Opis Na Podkarpaciu zachowao si kilka kurhanw sprzed 4600 lat, ktre wzniosa ludno pasterska przybya na polskie ziemie z Zachodniej Europy. Spoeczno ta nie pozostawiaa po sobie staych osad. Jedynym punktem odniesienia byy kurhany, ktre wskazyway miejsca pochodzenia przodkw. Najlepiej wyeksponowane s 2 kopce w Biegwce. Zostay one zrekonstruowane do pierwotnych rozmiarw, maj ok. 2 m wysokoci i 10 m rednicy. Gigantyczny kurhan o rednicy ok. 20 m, pochodzcy prawdopodobnie z epoki brzu. Kurhan ludnoci kultury ceramiki sznurowej ze schyku neolitu (III tys. p.n.e.). Kopiec zosta przebadany i przywrcono mu pierwotny wygld. Obecnie ma 2 m wysokoci i 10 m rednicy. Wielki kurhan, tzw. Kopiec Tatarski, podobny wymiarami do Kopca Krakusa i Wandy w Krakowie. Wedug Jana Dugosza by grobowcem legendarnego zaoyciela Przemyla ksicia Przemysawa. Duy kurhan zw. Tatarsk Mogi. Wedug miejscowej legendy spoczywaj w nim szcztki wodza Tatarw dowodzcego swoimi oddziaami w bitwie, ktra miaa si rozegra w niedalekiej Tatarskiej Dolinie. Na Pogrzu Dynowskim znajduj si 4 kurhany. Zostay odtworzone w pierwotnych wymiarach ok. 3 m wysokoci i 6-8 m rednicy. Jeden z kurhanw powsta ok. 2900 r. p.n.e. i jest jednym z pierwszych takich grobw wzniesionych przez pasterzy, ktrzy opanowali wwczas ziemie polskie. Lokalizacja Po prawej stronie drogi Jaso Rzeszw, przed wsi Lubla, obok leniczwki.

2. Kostry 3. Niepla 4. Przemyl 5. Stefkowa 6. rednia

Lesko Jaso Przemyl Olszanica Lesko

leski jasielski Przemyl leski leski

Na terenie gospodarstwa prywatnego. Za wsi w kierunku wsch. Na Zasaniu. Na cmentarzu. 600 m na pn.-zach. od pn. kraca wsi, przy szlaku na Helusz.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Ga Ga Powiat przeworski Opis Cmentarzysko odkryte w 1909 r., dao nazw kulturze przeworskiej, ktra istniaa na ziemiach polskich ponad 600 lat. Archeolodzy identyfikuj jej ludno z germaskim plemieniem Lugiw. Stanowisko nie widoczne w terenie. Lokalizacja Na obrzeach miejscowoci.

26

2. Skay Przdki Korczyna

Cmentarzysko kurhanowe.

cieka przyrodnicza, od ruin zamku w Odrzykoniu doprowadzi do cm.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Krosno Krosno 2. Przemyl Przemyl 3. Sanok Sanok Powiat Krosno Przemyl sanocki Opis Lokalizacja Zabytki archeologiczne z terenu miasta i okolic. Muzeum Podkarpackie w d. paacu biskupim. Jedyne pochwki na ziemiach polskich. Pochwki koczownikw wgierskich, Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, ul. Rynek 9 ktrzy na terenie Przemyla zaoyli obz. Zabytki archeologiczne z miasta i okolic. Muzeum Historyczne, ul. Zamkowa 2.

X. Wojewdztwo podlaskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Bielsk Bielski Podlaski Podlaski 2. Drohiczyn Drohiczyn Powiat bielski Opis W centrum miasta, w otoczeniu parku znajduje si okazay relikt grodu z XII-XIII w. Lokalizacja ul. Zamkowa. Nad stromym brzegiem rzeki Bug, na Wzgrzu Zamkowym.

3. Haki

Bielsk Podlaski

4. Jegliniec

Krasnopol

5. oma 6. Rajgrd

oma Rajgrd

siemiatycki Pozostaoci grodu, ktry by wzmiankowany w rdach ju w 1060 r. Wznieli go Rusini, jako stranic na drodze wodnej z Mazowsza na Ru. Mia take odpiera najazdy Jawingw z pnocy. Badacze na jego terenie odkryli gwnie budynki mieszkalne i gospodarcze (piwniczki i pracownie). Wrd artefaktw znalazy si: czci brzowych wag kupieckich i narzdzia wykorzystywane w rzemiole i handlu, przliki z rowego upku, oowiane plomby ze znakiem ruskich ksit. bielski W rozlegej dolinie znajduje si grodzisko zw. Zamkiem lub Gr Zamkow. Na pocztku epoki elaza powsta tu duy zesp osady funkcjonujcy nieprzerwanie do wczesnego redniowiecza. W IV lub na pocz. VII w. Sowianie traktowali wzniesienie jako w. gr i cmentarz, na ktrym palili zmarych. Nastpnie wzniesienie zostao zaadaptowane do celw obronnych. sejneski Stare Zamczysko, to najwiksze z grodzisk pn.-wsch. kraca Suwalszczyzny. Na wysokim morenowym wzgrzu, dobrze umocniony grd pocztkowo refugium, stanowi centrum militarne i administracyjne Jawierzy. Pierwsze lady zasiedlenia grodu pochodz z 1 po. IV w. Drewniano-ziemny wa zosta wzniesiony w IV-VI w. Od ok. X do XII-XIII w. majdan znacznie powikszono i otoczono potnymi waami. Grd zabezpieczay bagna, jeziorka wodne i rzeczki. Na ternie grodu znaleziono elazne groty, srebrne i posrebrzane krzyyki, zawieszki w ksztacie ksiyca, zdobione t emali krzyyki brzowe, szklane paciorki, brzowe piercienie. Grodzisko pooone jest blisko granicy polsko-litewskiej. oma W X w. na wzniesieniu zw. Gra Krlowej Bony powsta grd z 2. podgrodziami, umocniony 5. liniami waw obronnych i fos doskonale zachowanymi. Pod kon. XIII w. grd zosta zdobyty i spalony, a dawne wzgrze grodowe nazwano Star om. grajewski W X w. Jawingowie wznieli stranice graniczn, ktra zabezpieczaa ich ziemie od strony Mazowsza. W 1282 r. ksi mazowiecki Trojden zniszczy Rajgrd i wymordowa ca zaog. W miejscu zniszczonego grodu wznis nowy i obsadzi

Za wsi skrcamy w lewo na drog do Rajska, tu minwszy ostatnie zabudowania, skrcamy w lewo na pola. Przed Budziskami skrcamy w prawo, na utwardzona drog, prowadzc a do wzgrza poronitego wysokimi drzewami.

Na wysokim brzegu Narwi. Na cyplu Jez. Rajgrodzkiego.

27

7. Sura

Sura

biaostocki

8. Szurpiy

Jeleniewo

suwalski

9. Tykocin 10. Wizna 11. Zbucz

Tykocin Wizna Czye

biaostocki omyski hojnowski

wasnym wojskiem. W pocz. XIV w. na terenie grodu stan prawdopodobnie zamek. Cz dawnych umocnie grodu od strony jeziora zostaa zrekonstruowana. W pobliu kocioa zachowao si grodzisko, strome zbocza osigaj nawet 20 m. W miejscowoci prywatne spoeczne Dostpu do wntrza grodu broni drewniano-ziemny wa, od zewntrz oblepiony glin Muzeum Archeologiczne, ul. Biaostocka 6. oraz gboka fosa widoczna do dzisiaj. W XV w. w zach. czci grodu wzniesiono ceglana baszt. Grodzisko na Zamkowej Grze, to centralny orodek jawieskiej woci terra Kresami Z Szurpiy na szczyt gry prowadzi wymieniany w rdach krzyackich i latopisie woyskim. Std moe wywodzili si oznakowana cieka turystyczna. najwiksi wodzowie Jawingw: Kumat i Skumand. Pierwsze umocnienia palisady i drewniano ziemne way wzniesiono w III w. p.n.e. Od tej pory byy kilkakrotnie niszczone i odbudowywane. Od X do XIII w. Jawingowie przeksztacili Gr Zamkowa w trudn do zdobycia twierdz. Zbocza umocniono gazami i otoczono potn palisad. W XII-XIII w., gdy walczyli o zachowanie niezalenoci najblisz okolic gry ufortyfikowali dodatkowo niewielkimi stranicami i poczyli systemem przekopw pomidzy jeziorami, waami, fosami i zasiekami. Z XII-XIII w., wznieli ksita mazowieccy na pograniczu z Prusami. Z nieznanych Grd pooony jest 3 km na pd. od Tykocina przyczyn zosta opuszczony. i ok. 500 m na wsch. od drogi do Jeewa. Na Grze Zamkowej dawniej najbardziej na pn.-wsch. wysunita stranica Na pd. od kocioa. Mazowsza, wzniesiono grd w XI w., cho niszczony przez Litwinw, Jawingw, i Krzyakw przetrwa a do nowoytnych czasw, na jego miejscu wybudowano zamek. Grodzisko prawdopodobnie wznieli Rusini w 2 po. IX w. Majdan otacza 3 m wysokoci Po prawej str. drogi Bielsk Podlaski wa i fosa. Wntrze grodu ma rednic 80 m. Stanowio wwczas miejsce schronienia Hajnwka. dla okolicznej ludnoci. Wskazuje na to brak zabytkw typowych dla osadnictwa staego, ceramiki, narzdzi czy broni. Mg on peni rol miejsca kultu.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Wizna Wizna Powiat omyski Opis Na miejscu grodu wybudowano murowany zamek, ktrego fundamenty pozostaj przykryte ziemi. Lokalizacja W okolicy kocioa.

Staroytne huty i kopalnie:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Rybniki Wailkw Powiat biaostocki Opis Lokalizacja Na terenie Puszczy Knyszyskiej znajdowaa si odkrywkowa kopalnia krzemienia W rezerwacie przyrody Krzemionka, przez z epoki brzu i elaza. ktry prowadzi cieka dydaktyczna.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Cecele Siemiatycze Powiat siemiatycki Opis W 1965 r. badacze odkryli wielk nekropoli Gotw z I w. n.e. Na obszarze ok. 0,5 ha znaleziono 555 grobw paskich i 8 kurhanw, z ktrych cz zachowaa si do dzi. W wikszoci grobw znaleziono gwnie elementy stroju, ozdoby, przedmioty ycia codziennego przybory toaletowe, naczynia gliniane, przliki, grzebienie, igy, fragmenty szkatu i klucze. Groby mskie byy skromniejsze od kobiecych, w ktrych Lokalizacja Cmentarzysko ley na zach. od drogi Cecele Skiwy Mae, na polach. Ok. 300 m na pn.-wsch. od wsi, po zach. stronie drogi do Skiw znajduje si jeden z potnych kurhanw.

28

2. Rostoy

Juchnowice Kocielne

biaostocki

3. Szwajcaria 4. Zbucz

Suwaki Czye

suwalski hojnowski

licznie wystpoway ozdoby (fibule) i przedmioty ycia codziennego, w tym importy z Europy Zachodniej i terenw nadczarnomorskich. Znaleziono 5 potnych kurhanw z III-V w. z bogatym wyposaeniem grobowym. Ich obecna rednica to, ok. 20-25 m, a wys. 2,5 m. S wiksze od kurhanw jawieskich i posiadaj charakterystyczne mieszkowate zagbienie na szczycie. W 4. z nich znaleziono pochwki szkieletowe, w jednym ciepopalne. Charakterystyczne s tzw. pochwki ksice z bogatym wyposaeniem, przypisywane arystokracji plemiennej. Ekspozycja muzealna: zabytki z cmentarzyska kurhanowego Jawingw w Szwajcarii, cmentarzyska ciaopalnego w Paprotkach i dioram: Jez. Orzysz i osiedle nawodne III w. p.n.e. Nieopodal grodziska, po drugiej stronie szosy, w lesie znajduje si redniowieczna nekropolia 17 kurhanw i jedne z najlepiej zachowanych w tej czci Polski, groby w obstawie Kamiennej.

We wsi Rostoy.

Muzeum Okrgowe, ul. Tadeusza Kociuszki 81. Jak w opisie.

Festyny:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Sura Sura 2. Zbucz Czye Powiat biaostocki hojnowski Opis redniowieczny Festyn Grodzisko. Festyn archeologiczny. Lokalizacja Na terenie osady wczesnoredniowiecznej Nawia. Na terenie grodziska, po prawej stronie drogi Bielsk Podlaski Hajnwka.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Cecele Siemiatycze Powiat siemiatycki Opis Lokalizacja Cmentarzysko ley na zach. od drogi Cecele Skiwy Mae, na polach. Ok. 300 m na pn.- Jak w opisie. wsch. od wsi, po zach. stronie drogi do Skiw znajduje si jeden z potnych kurhanw.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Suwaki Suwaki 2. Sura Sura 3. Tykocin Tykocin Powiat Suwaki biaostocki biaostocki Opis Zabytki archeologiczne z miasta i okolic. Zabytki archeologiczne z okolic. Wystawa archeologiczna. Lokalizacja Muzeum Okrgowe, ul. Tadeusza Kociuszki 8. Spoeczne Muzeum Archeologiczne, ul. Biaostocka 6. Muzeum obok synagogi, ul. Kozia.

XI. Wojewdztwo pomorskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Baldram Kwidzyn 2. Biaogarda Wicko Powiat kwidzyski lborski Opis Lokalizacja W okolicach wsi Baldram, znajduje si grodzisko. Cypel wysoczyzny zosta Ok. 3 km na pn. od Kwidzyna. odcity od strony podejcia waem o dugoci 90 m i poprzedzony fos. W miejscu dzisiejszego kocioa parafialnego i cmentarza zlokalizowane byo ciek przyrodnicz do pozostaoci grodu. podgrodzie o pow. 1 ha. Dzi po podgrodziu pozostaa jedynie naturalna, gboka na 8 m fosa, ktr biegnie cieka przyrodnicza. W XIII w. Biaogarda bya stolic ksistwa niezalenego, a wczeniej kasztelani. W okolicy Gniewu, zachoway si 4 wczesnoredniowieczne grody. Najwikszy Na pn.-wsch. od Gniewu, w odlegoci 3 km.

3. Ciepe

Gniew

tczewski

29

4. Charzykowy

Chojnice

chojnicki

5. Damno

Damnica

supski

6. Dzierzgo 7. Garczyn 8. Gania Maa 9. Junkrowy

Dzierzgo Liniewo

sztumski kocielski

z nich ma ksztat nieregularnego prostokta o wymiarach 80 x 40 m. W okolicy Jez. Charzykowskiego zachoway si 2 grody sprzed ponad tys. lat. Pierwszy zw. Gr Zamkow, wznosi si na 18 m nad poziom jeziora. W XIV w. zaadaptowany na folwark krzyacki. Drugi grd znajduje si na pagrku w lesie Wolno. Legenda mwi, e nad Lupaw istnia kiedy zamek otoczony waem i fos. Kltwa spowodowaa, e zapad si do rzeki i pojawia si raz na 100 lat. Tak tumaczono osunicie si w nurt rzeki czci wczesno redniowiecznego grodu, ktrego wikszo waw i fos zachowaa si do dzi. Pozostaoci starego grodu zw. Zirgun, zachowanego w dobrym stanie.

Pooenie pierwszego grodu: na pn. leniczwki Wolno (cieka prowadzi od parkingu lenego przy drodze Chojnice Bytw kilkaset metrw przed leniczwk). Obok myna.

10. Kalwa 11. osino 12. Obrowo 13. Otomin 14. Owidz

Obok kocioa wznosi si wa potnego niegdy grodu z X w. W XII w. powstao podgrodzie, na ktrym zbudowano koci. Grd zosta zniszczony w XIV w. przez Krzyakw. Koczygowy bytowski W Parku Krajobrazowym Doliny rzeki Supi zachoway si pozostaoci 2. grodw. Starszy zbudowany przez ludno kultury uyckiej wznosi si w okolicy elektrowni. Wa grodu zachowa si do wysokoci 4 m. Drugie grodzisko zaoono we wczesnym redniowieczu na prawym brzegu Supi. Skaryszewy starogardzki Jeden z najstarszych grodw pomorskich zw. Gnojno. Jego relikty znajduj si na zboczu Paninej Gry. Grd zosta wzniesiony w XI w. i mia strzec przeprawy przez rzek Wietcis, ktra pynie u jej stp. Wntrze grodu otacza wa, ktry miejscami ma 6 m wysokoci. Stary Targ sztumski Jeden z nielicznych ocalaych grodw na terenie Pomezani, 6 m. wysokoci nasyp ziemny. Bya to niedua stranica na pograniczu pomorsko-pruskim. Kobylnica supski Zachoway si way w ksztacie pksiyca. Ksowo Kolbudy Starogard Gdaski Kobylnica

Ok. 4 km na pd. od Dzierzgonia, w pobliu wsi Stare Miasto. Nad Jez. Duym koo kocioa. Pierwszy grd znajduje si 300 m na pd.-wsch. od elektrowni, do drugiego prowadzi cieka przyrodnicza. 4 km od Skaryszew, na zboczu Paninej Gry.

15. Runowo

16. Rumsko

Gwczyce

Pooony jest w odlegoci kilkuset metrw od zabudowa wsi, na zach. od szosy do Malborka. Grd znajduje si na wsch. od wsi na prawym brzegu rzeki Supi. Mona do niego doj ciek przyrodnicz z osina. tucholski W okolicy miejscowoci, znajduje si jeden z wikszych grodw Sowian Grd pooony jest przed Obrowem, wrd k, na pomorskich. Way grodu zachoway si na wysokoci 2-3 m. wzgrzu, 200 m, na prawo od szosy Ksowo Chojnice. gdaski Grd, ktry wedug legendy spon, gdy wadajcy nim rycerz nie zachowa Pooony jest 5 km na pd.-wsch. od wsi, na cyplu zoonej przysigi rusace, pooony jest nad Jez. Otomaskim. Jez. Otomaskiego. starogardzki wietnie zachowany grd z wczesnego redniowiecza. Pooony jest w zakolu rzeki Wierzycy ok. 1 km na pd.-wsch. od granic Starogardu Gdaskiego. We wsi naley skrci drog poln biegnc w prawo, a potem przed lasem jeszcze raz w prawo. supski Fortyfikacje grodu, zostay wybudowane na wczeniejszym zaoeniu obronnym Grd pooony jest w rezerwacie Grodzisko kultury uyckiej. Wrd jarw zachowa si redniowieczny zesp osadniczy Runowo. otoczony waami, a u jego stp cmentarzysko kurhanowe. Grd by zamieszkay od IX do XII w. supski Grd z podgrodziem o wysokoci waw 5 m. Obok cmentarzysko kurhanowe. Pooony na pd.-zach. od wsi, niedaleko d. dworca PKP, na skraju lasu, nad strumieniem.

30

17. Smtowo 18. Sopot

Smtowo Graniczne Sopot

19. Wamiersk

Tczew

starogardzki W rezerwacie przyrody Zamkowa Gra, znajduje si grd wczesnoredniowieczny Wedug legendy w tej warowni wiziona bya crka ksicia pomorskiego witopeka. Sopot Grd ten jest przykadem wczesnoredniowiecznej (VIII-X w.) stranicy z okolic Zatoki Gdaskiej, ktra kontrolowaa przybrzeny szlak eglugowy i ldowy. W miejscach przebadanych przez archeologw, odtworzono bram wjazdowa i cz palisady. tczewski Grd pooony jest wrd lasu. W XII i XII w. strzeg on pogranicza pomorskopruskiego. Wczeniej prawdopodobnie by miejscem pogaskiego kultu. wiadczy o tym moe nazwa pobliskiej wsi Swaroyn pochodzca od imienia jednego z bogw Sowian Swaroyca.

Pooenie grodu: 2,5 km przed Kartuzami w rezerwacie przyrody Zamkowa Gra, przy drodze prowadzcej z Bytowa. Na miejscu grodu powsta skansen archeologiczny, ul. Haffnera 63, w parku. Pooony jest 600 m od drogi Chojnice Malbork, w gstym lesie.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Puck Puck Powiat pucki Opis Lokalizacja Podczas bada podwodnych na dnie Zatoki Puckiej u ujcia Putnicy odkryto relikty Zabytki archeologiczne mona obejrze wczesnoredniowiecznego portu o pow. przeszo12 ha, skadajcego si z Muzeum Regionalnym. umocnionych faszyn i konstrukcjami kamiennymi nadbrzea oraz pomostw drewnianych. Odkryto 4 wraki odzi klepkowych i drone czno z X w. Port istnia do po. XIV w. Wtedy to Krzyacy wznieli zamek siedzib lokalnej administracji, podlegajcej komturii gdaskiej. Na pocz. XIX w. zamek rozebrano. Niedawno odsonito piwnice budynku gwnego, relikty murowanej bramy, ceglany piec aziebny. Znaleziono podczas bada zabytki m.in. kociane piony do warcabw, kamienne kule do dzia, oowiane i szklane paciorki do muszkietw.

Grobowce megalityczne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. upawaPotgowo Poganice Powiat supski Opis Nad rzeka upaw zachowao si 27 kamiennych grobw megalitycznych. Wznieli je rolnicy, ktrzy przybyli na Pomorze znad aby 5 tys. lat temu. Nie byy tak dugie jak te wznoszone na Kujawach miay kilkadziesit metrw dugoci i nie posiaday komory, w ktrej skadano zmarych. Prawdopodobnie wyznaczay granice terytorium zamieszkaego przez ich twrcw. Lokalizacja Do kliku z nich najatwiej dotrze od strony wsi upawa. Trzeba kierowa si na miejscowo Daryno, przejecha rzek upaw i skrci w lewo, w drog poln prowadzc do Poganic. Grobowce znajduj si ok. 2 km dalej w lasku, po lewej stronie drogi.

Krgi kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Odry Czersk Powiat chojnicki Opis Lokalizacja Rezerwat Kamienne Krgi, to jeden z najcenniejszych archeologicznych zabytkw w Krgi znajduj si w lesie za wsi, Izba naszym kraju. Goci, ktrzy 2 tys. lat temu przybyli na ziemie polskie ze Skandynawii Muzealna, ul. Duga 2. wznieli nad Wd 10 krgw kamiennych i 29 kurhanw. W krgach odbyway si wiece starszyzny plemiennej. Pod kurhanami skadano szcztki naczelnikw, pomidzy krgami i kurhanami chowano za zwykych czonkw spoecznoci (odnaleziono ok. 600 grobw). Goci yli krtko 35-40 lat. Ich szcztki wykazuj niedobr witamin i choroby staww. Kurhany wzniesione przez Gotw, znajduj si na prywatnych gruntach, ktre Z Piaszna prowadzi do nich piaszczysta

2. Piaszno

Tuchomie

bytowski

31

3. Wsiory

Sulczyno

kartuski

przekazane zostay od prywatnego skansenu archeologicznego. droga, obok wiey widokowej. Wrd wrzosowisk nad Jez. Dugim 2 tys. lat temu Goci wznieli 4 krgi i 20 kurhanw. W lesie. Cmentarzysko jest malowniczo pooone w lesie na wzgrzach. Niektre kurhany zostay zrekonstruowane i wida bruk kamienny, ktry przykrywa szcztki zoonych w nich zmarych. W innych kamienie przykrywa warstwa ziemi. Widok ten przyciga nie tylko mionikw przeszoci, ale take poszukiwaczy tajemnych mocy czerpicych siy witalne z kamieni, z ktrych uoono krgi.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Babi D ukowo Powiat kartuski Opis W lesie midzy wsiami Babi D i Trdkownica archeolodzy odkryli 5 kurhanw. Zapewne zostali w nich pochowani goccy wodzowie, w I w. przypynli ze swoimi podanymi ze Skandynawii na Pomorze. Kurhany z Babiego Dou to jedne z najstarszych, ktre Goci wznieli na ziemiach polskich. Zostay one zrekonstruowane: maj 2 m wysokoci i na zewntrz otacza je wieniec z kamieni polnych symbolizujcych granice oddzielajc wiat ywych. Pomidzy kurhanami zachoway si fragmenty krgw kamiennych. Rezerwat archeologiczny z kurhanami wzniesiony przez Gotw w I-III w. i wczeniejszymi od nich grobami skrzynkowymi ludnoci kultury pomorskiej. Kurhan, ktry znajduje si przy wejciu do rezerwatu, otacza kamienny krg, za na jego szczycie stoi unikalna na greckich cmentarzyskach stella. Gdy wiato pada pod odpowiednim ktem wida na niej rysy ludzkiej twarzy. Kurhan mg peni funkcj kultow, a odkryte w nim pochwki by moe byy ofiarami Wrd krgw 29 kurhanw. Zachoway si kurhany, ktrych rednica podstawy dochodzi do kilkunastu metrw. Kurhany wzniesione przez Gotw. Kurhanowe cmentarzysko. Cmentarzysko kurhanowe. W lesie midzy Siemirowicami i Oskowem odkryto 120 kurhanw kultury uyckiej z 1000-700 r. p.n.e. niektre z nich maja 20 m rednicy, jednak ich wysoko nie przekracza metra. Pod nasypem odkryto konstrukcje w formie krgu. W rodku niego znajdoway si kamienne skrzynie, w ktrych skadano popielnice i dary grobowe. Odkryto kilka tys. kurhanw. Wikszo stanowi mae kopczyki wysokoci ok. 0,5 m, ale s te wiksze kurhany o wysokoci 2-3 m. Przed wojn znajdowano w nich nie tylko ozdoby, ale rwnie ludzkie wosy. 20 kurhanw wrd krgw. Lokalizacja Mona tam dojecha droga len od strony Kocierzyny, trzeba przed Babim Doem skrci w lewo.

2. Leno

Brusy

chojnicki

Przy drodze lenej odchodzcej od szosy Leno Brusy znajduje si rezerwat archeologiczny z kurhanami.

3. Odry 4. Mciszewice 5. Piaszna 6. Rumsko 7. Runowo 8. Siemirowice

Czersk Sulczyno Tuchomie Gwczyce Kobylnica Cewice

chojnicki kartuski bytowski supski supski lborski

Rezerwat Kamienne Krgi Okoo 0,5 km od wsi. Opis w pkt. 2 Krgi kamienne. W dolinie rzeki Pustynki. W rezerwacie Grodzisko Runowo. Kurhany znajduj si przy drodze lenej, ktr biegnie niebieski Szlak Krainy Lasw i Jezior. W lasach nad Jez. Raduskim Grnym midzy wsiami Goubie, Styca i Zgorzae. Opis w pkt.3 Krgi kamienne.

9. Uniradze 10. Wsiory

Styca Sulczyno

kartuski kartuski

wite gry i orodki kultu:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Rokow Smodzino Powiat supski Opis Lokalizacja Nad Jez. Gardno wznosi si gra, na ktrej we wczesnym redniowieczu pogascy Na Rokow mona doj z parkingu mieszkacy Pomorza prawdopodobnie modlili si do swoich bogw. Po dawnych koo wsi Smodzino. obrzdach pozostay potuczone naczynia z IX-XI w. oraz way, odkryto na pd.-wsch.

32

2. Wamierek

Tczew

tczewski

zboczu gry. Wok waw znaleziono te lady po ogniskach. Miejsce pogaskiego kultu Swaroyca.

Wrd gstego lasu, 600 m na pd. od szosy Chojnice Malbork.

Festyny archeologiczne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Garczyn Liniewo 2. Sopot Sopot Powiat kocielski Sopot Opis Festyn w okolicach grodu. Festyn archeologiczny. Lokalizacja Okolice grodu. W parku, ul. Haffnera 63.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Rumsko Gwczyce 2. Runowo Kobylnica 3. Wsiory Sulczyno Powiat supski supski supski Opis Cmentarzysko kurhanowe. Cmentarzysko kurhanowe. Cmentarzysko kurhanowe. Lokalizacja W dolinie rzeki Pustynki. U stp grodu. Pooone w lesie na wzgrzach obok grodu.

Obozowiska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Barono Skrcz Powiat starogardzki Opis 5 tys. lat temu, na najwyszym w okolicy wzniesieniu, znajdowaa si osada neolitycznych rolnikw. Odkryto tu relikty tzw. dugiego domu. Rolnicza osada kultury pucharw lejkowych w Baronie, to najwiksza i najlepiej rozpoznana osada tego typu na obszarze Pomorza Gdaskiego. Nad brzegiem Batyku na tzw. Cyplu Rzucewskim, odnaleziono lady neolitycznej osady Ludno kultury rzucewskiej sprzed 5 tys. lat. Jest to jedno z waniejszych stanowisk archeologicznych na Pomorzu. Odnaleziono tu domostwo supowe, pracownie bursztyniarzy i warsztaty, w ktrych wytwarzano narzdzia (kamienne siekierki i topory), oprawiano zowione ryby i ssaki morskie, obrabiano drewno i wytwarzano dubanki. Lokalizacja Osada znajdowaa si ok. 900 m na pn.-wsch. od Barona, na najwyszym w okolicy wzniesieniu. Zabytki znalezione na tym terenie s w Muzeum Archeologicznym w Gdasku. Znalezione zabytki mona zobaczy w Muzeum Archeologicznym w Gdasku.

2. Rzucewo

Puck

pucki

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Chojnice Chojnice 2. Elblg Elblg 3. Gdask 4. Lbork 5. Puck Gdask Lbork Puck Powiat chojnicki Elblg Gdask lborski pucki Opis Lokalizacja Zabytki archeologiczne odkryte na cmentarzysku Gotw w Lenie. Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Baszcie Czuchowskiej. Zabytki archeologiczne z miasta i regionu. Muzeum Archeologiczno-Historyczne, Bulwar Zygmunta Augusta 11. Zabytki archeologiczne z miasta i okolic. Muzeum Archeologiczne, ul. Mariacka 25/26. Centralne Muzeum Morskie, ul. Oowianka 9/13. Zabytki archeologiczne z miasta i okolic. Muzeum, ul. Myska 14-15. Zabytki archeologiczne z terenu miasta i okolic. Muzeum Regionalne, pl. Wolnoci 28.

Inne:
Lp. Miejscowo 1. uawy Gmina Powiat Opis uawy Wilane stanowiy w neolicie najwikszy na wiecie orodek wydobycia i obrbki Lokalizacja Muzeum Archeologiczne w Gdasku.

33

Wilane

bursztynu. Zajmowaa si tym ludno kultury rzucewskiej, ktra 2500-800 lat p.n.e. zamieszkiwaa tereny Pomorza Wschodniego wzdu Zalewu Wilanego i Kuroskiego. Zajmowaa si zbieractwem bursztynu na nadmorskich plaach. W 2 po. III tysiclecia nastpio obnienie poziomu Batyku i osuszenie uaw Wilanych. Bursztyn w ogromnych ilociach osadza si na obszarach zalewowych i jej dopywach. Na piaszczystych achach zbieracze zakadali prowizoryczne obozowiska. Archeolodzy odkrywaj ich lady w miejscowociach Niedwiedziwka, Wybicko, Stare Babki, Winiwka. S to relikty drewnianych domw, szaasw, palenisk i pracowni bursztyniarskich, bryki surowca, gotowe wyroby z bursztynu. W Niedwiedziwce na pow. 6 tys. m2 odkryto ok. tysica pracowni. Bursztyn suy jako przedmiot wymiany handlowej. Dociera nad Dunaj i Morze Czarne, do wybrzey brytyjskich, wzdu Wogi i do pd. Skandynawii. W zamian otrzymywano surowce krzemienne, kamienne i miedziane, bro, narzdzia i ywno.

XII. Wojewdztwo lskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina Powiat Opis 1. Bielsko-Biaa Bielsko-Biaa Bielsko-Biaa Pozostaoci grodziska piercieniowego. Pomimo pooenia w centrum miasta jest do dobrze zachowane. Grodzisko otacza podwjny piercie waw i dwie linie fos. Na terenie obiektu odnaleziono liczne fragmenty ceramiki i koci zwierzt datowane na XIII-XIV w. 2. Bdzin Bdzin bdziski Pozostaoci grodu wczesnoredniowiecznego w postaci fragmentu wau obronnego znajduj si w parku obok zamku. Grd zosta zniszczony przez Tatarw w 1241 r. W 2 po. XIII w. grd odbudowano. Powstaa wwczas kamienna wiea stop, ktra staa si wkrtce czci gotyckiego zamku rozbudowanego za panowania Kazimierz Wielkiego. 3. Cieszyn Cieszyn cieszyski Wzgrze Zamkowe kryje pozostaoci grodu wczesnoredniowiecznego (X w.), na ktrym ksita piastowscy wznieli romask rotund (XI w.), i ktre otoczyli murami, budujc tu jedn z najpikniejszych ksicych siedzib na Grnym lsku (XIV w.). Rotunda w. Mikoaja do dzi stanowi jeden z najstarszych i najlepiej zachowanych zabytkw sztuki romaskiej w Polsce. 4. Gszczyk Mstw czstochowski Grodzisko pooone na zakolu Warty, na czci zalesionego wzgrza. Prawdopodobnie istniaa tu osada kultury uyckiej z ok. VII w. p.n.e. W XII w. wzniesiono tu grd. 5. Grodzisko Wrczyca kobucki Grodzisko wczesnoredniowieczne, ktrego linie obwaowa i fos s bardzo czytelne w Wielka terenie. Wysoko waw dochodzi do 9 m, a szeroko do 15 m. By moe znajdowaa si tu siedziba owczego ksicego, ktry w XIII w. sprawowa piecz nad miejscowym okrgiem owieckim lecym na pn.-wsch. rubiey ziemi krakowskiej. 6. Koziegowy Koziegowy myszkowski Grd powsta w XIV w. wrd bagien. Systematycznie niszczony i dewastowany, ostatecznie rozebrany w XII w. Obok fundamentw budynkw odnaleziono 107 denarw jagielloskich, liczne ozdoby i przedmioty codziennego uytku ze redniowiecza. Po grodzie pozostay ziemne pozostaoci na trawiastym wzniesieniu otoczone podmokymi kami. 7. Olsztyn Olsztyn czstochowski Na miejscu drewnianego grodu wzniesiono w XII w. zamek. W XIII w. na jego zgliszczach zbudowano now siedzib z donuanem. Pozostaoci najstarszych murw, zarysy budynkw i podziemi s widoczne do dzi. 8. Podzamcze Ogrodzieniec zawierciaski Na przeomie XIII i XIV w. na wzgrzu zbudowano grd ufortyfikowany waami z drewna, Lokalizacja Na wzgrzu, 2 km na zach. od rzeki Biaej, na terenie Starego Bielska. Obok zamku.

Na Wzgrzu Zamkowym.

Pomidzy wsi Siedlec Mirowski, a Mirowem Czstochowskim. Na terenie rezerwatu przyrody Zamczysko, ktry pooony jest 150 m na pn.-zach. od szosy. Grd znajduje si ok. 1 km na zach. od miasteczka, przed skrtem na zach. do Wonik. Na wzgrzu. Na wzgrzu.

34

9. Zoty Potok

Janw

kamienia i gliny. Grd zosta zniszczony w XIV w. Jego rol przyj zamek. czstochowski W miejscowoci w tzw. Szwedzkich Okopach, znajduje si grd wczesnoredniowieczny skadajcy si z 3. podgrodzi oraz silnie ufortyfikowanego grdka centralnego, bronicego przez podwjn, a miejscami potrjn lini obwaowa. Way zachoway si na wysokoci kilku metrw. By moe by to jeden z najdalej wysunitych na zach. grodw Wilan.

W okolicznym lesie.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo 1. Bdzin Opis Lokalizacja Obok grodu, w 2 po. XIII w. zbudowano kamienn wie stop, ktra staa si wkrtce W parku. czci gotyckiego zamku. 2. Bobolice-Mirw Niegowa myszkowski Ruiny 2. zamkw znajduj si na wysokich ostacach wapiennych. Skaa, na ktrej Zamki pooone s 1,5 km od wzniesiono zamek Mirw, zamieszkana bya ju we wczesnym redniowieczu. Podczas siebie. bada przy bramie zamkowej i fosie znaleziono narzdzia datowane na kon. XIV w. oraz liczn ceramik pnoredniowieczn i nowoytn. Zamek w Bobolicach zosta wzniesiony za Kazimierza Wielkiego, za pod kon. XVIII w. opustosza i stopniowo stawa si ruin. Obecnie trwa odbudowa, zrekonstruowano wie bramn. 3. Cieszyn Cieszyn cieszyski Wzgrze Zamkowe kryje pozostaoci grodu wczesnoredniowiecznego (X w.), na ktrym Wzgrze Zamkowe. ksita piastowscy wznieli romask rotund (XI w.), i ktre otoczyli murami, budujc tu jedn z najpikniejszych ksicych siedzib na Grnym lsku (XIV w.). Rotunda w. Mikoaja do dzi stanowi jeden z najstarszych i najlepiej zachowanych zabytkw sztuki romaskiej w Polsce. 4. Kobiernice Porba bielski Ruiny zamku zbudowanego ok. po. XIV w. na wzgrzu Walisko. Kontrolowa on biegncy u Na lewym brzegu Soy na podna szlak z ywca do Owicimia. Ok. 1415 r. by siedzib zbjcw. Zosta czciowo zalesionym wzgrzu, zniszczony przez ksicia cieszyskiego Kazimierza IV. Ostatnia wzmianka o nim pochodzi z grujcym nad Kobiernicami. 1462 r. W 1508 r. by ju w gruzach. Dzi zachoway si fundamenty murw i pozostaoci kwadratowej wiey bramnej. 5. Olsztyn Olsztyn czstochowski Pozostaoci najstarszych murw, zarysy budynkw i podziemi zamku, widoczne s do dzi. Na wzgrzu. 6. Podzamcze Ogrodzieniec zawierciaski Po zniszczeniu grodu w XIV w. jego role przyj zamek. Najstarsze budowle wzniesiono w Na wzgrzu zamkowym. po. XIV w., natomiast w XVI w. przeksztacono zamek w renesansow siedzib. Przebadano rejon bramy gwnej, stajni i wozowni podzamcza oraz piwnice i dziedziniec centralny zamku gwnego. Unikatowymi znaleziskami byy: okadzina kociana noa z renesansowym motywem zdobniczym, elazna gowica buawy i fragment zegara sonecznego. 7. Przewodzisawice arki myszkowski Na szczycie trudno dostpnego wapiennego ostaca zachoway si czciowo Przy niebieskim Szlaku zrekonstruowane pozostaoci murw XIV w. zamku. Na terenie przylegym do skay Warowni Jurajskich i tym odnaleziono pnoredniowieczne zabytki: fragmenty naczy, klucz gotycki, ostrog z szlaku turystycznym. gwiadzistym bodcem i okucie do mocowania rzemienia. 8. Siewierz Siewierz bdziski W XII w. na terenie Kunicy znajdowa si grd z romask wityni. W 1180 r. przeszed w Na wzniesieniu w pobliu rce ksit lskich, a w 1443 r. zosta sprzedany biskupom krakowskim. W wityni kocioa cmentarnego w. zachoway si elementy romaskie. Jana. Gmina Bdzin Powiat bdziski

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina Powiat Opis Lokalizacja

35

1. Podzamcze

Podzamcze

zawierciaski

We wczesnym redniowieczu u stp wzniesienia powstaa jedna z najwikszych na Jurze osad sowiaskich, w lesie zachowa si cmentarz Kurhanowy.

Na pd. od wzgrz w lesie.

wite gry i orodki kultu:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Wapiennica Bielsko-Biaa Powiat bielski Opis Lokalizacja W okolicy Wapiennicy na lenym wzgrzu w 1962 r. odkryto kamienny wa o Na pd. od Wapiennicy i Jaworza, na wysokoci 2 m i szerokoci 10 m. Wzniesienie z 3. stron zabezpieczay strome stoki. poronitym lenym wzgrzu. Od strony Gry Botnej, gdzie byo jedyne dojcie, istniaa kiedy fosa o szerokoci 12 m dzi zasypana. Doskonae pod wzgldem militarnym pooenie sugeruje istnienie tu w XII lub XIII w. stranicy. Nie odkryto jednak ladw osadnictwa i ujcia wody pitnej. By moe byo to miejsce pogaskiego kultu.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina Powiat Opis 1. Podzamcze Ogrodzieniec zawierciaski Cmentarz kurhanowy. 2. RakwCzstochowa Czstochowa Niewielki pawilon wystawowy mieci fragment cmentarzyska kultury uyckiej. Trudno Czstochowa okreli jego rozmiary, gdy jest czciowo zniszczone. Stanowisko zostao odnalezione przypadkowo w 1955 r. Odkryto tu cznie 85 grobw, 44 szkielety, 25 jam grobowych z resztkami ciepopalenia i bogatymi darami. rednia wieku pochowanych wynosia 25 lat. Koci nosz lady wykonywania skomplikowanych operacji chirurgicznych trepanacji czaszki, amputacji koczyn. Efektownie prezentuje si zrekonstruowana twarz kobiety sprzed 3 tys. lat. 3. wibie Wielowie gliwicki Podczas bada odsonito tu 576 grobw z epoki brzu i wczesnej epoki elaza, a w nich: m.in. konstrukcje kamienne w postaci brukw i obstaw grobowych oraz lady drewnianych skrzy lub podkadek. Groby byy przewanie bogato wyposaone w naczynia gliniane, ozdoby brzowe elazne (diademy, naszyjniki, szpile, bransolety i nagolenniki). Byy wrd nich te przedmioty ekskluzywne import z pd., np. unikatowa kolia z paciorkw szkliwionych, zapinka harfowana, siekierki elazne w typie wschodnioalpejskim. Lokalizacja Na pd. od wzgrza zamkowego w lesie. Rezerwat archeologiczny znajduje si w pd.-wsch. czci Czstochowy, przy ul. ukasiskiego 20.

Zabytki znajduj si na wystawie archeologicznej w Zamku Piastowskim w Gliwicach.

Obozowiska z epoki kamienia:

Lp. Miejscowo Gmina Powiat Opis Lokalizacja 1. Podzamcze Ogrodzieniec zawierciaski Nieopodal, naprzeciw zamku, wznosi si wapienna skaa. Dostpu do niej z 3. stron Naprzeciw zamku Ogrodzieniec, 30 m broni strome stoki. To naturalnie obronne miejsce byo zamieszkae od schyku ponad otaczajcy teren, wznosi si paleolitu (30 tys. lat temu) po redniowiecze. Niezwykym znaleziskiem z czasu skaa. istnienia tu osady kultury uyckiej jest niewielka pozacana plakieta ornamentowana i brzowy grocik do strzay typu scytyjskiego. 2. Okiennik Zawiercie zawierciaski Paleotyczne schronisko skalne sprzed 60 tys. lat oraz redniowieczna warownia z Wielki XII-XIII w. Samotny ostaniec pord pl ma wydrone w grnej czci charakterystyczne okno. We wntrzu skay znajduje si niewielka jaskinia krasowa o dugoci 9 m i szerokoci ok. 5 m. Jej wylot skierowany jest w stron przepaci.

36

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Bdzin Bdzin 2. Bielsko-Biaa Bielsko-Biaa 3. Bytom Bytom Opis Wystawa historii zamku bdziskiego. Wystaw archeologiczna prezentujca najstarsze dzieje miasta i okolic. Dzia Archeologii, posiada bogaty zbir zabytkw, gwnie z terenu woj. lskiego i opolskiego. 4. Czstochowa Czstochowa Czstochowa Rezerwat archeologiczny. 5. Gliwice Gliwice Gliwice Zabytki archeologiczne, m.in. przedmioty z cmentarzyska w wibiu. 6. Racibrz Racibrz raciborski Zabytki archeologiczne m.in. z ciepopalnego cmentarzyska uyckiego w Samborowicach. Powiat bdziski Bielsko-Biaa Bytom Lokalizacja Muzeum we wntrzach Zamkowych. Muzeum Miejskie na zamku. Muzeum Grnolskie w Bytomiu, ul. Jana III Sobieskiego 2. ul. Waleriana ukasiskiego 20. Muzeum w Gliwicach, Zamek Piastw lskich, ul. Pod Murami 2. Muzeum w Raciborzu, ul. Rzenicza 15.

XIII. Wojewdztwo witokrzyskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Dbno Nowa Supia 2. Stradw Czarnocin Powiat kielecki kazimierski Opis Postawiony na cyplu, grd o ksztacie stoka posiada dobrze zachowane umocnienia. Jego zbocza s strome ponad 12 m. i trudno dostpne. W 1370 r. grd zosta zdobyty i spalony przez Litwinw. Jeden z najwikszych grodw, jakie wzniesiono na ziemiach polskich. Way gwnego grodu s wysokie na 18 m, a cay jego obszar z niewidocznymi ju dzi podgrodziami zajmowa teren wikszy ni krakowski Wawel. Przez dugi czas uwaano go za jeden z gwnych grodw pastwa Wilan. Badania weryfikacyjne wykazay jednak, e zosta wybudowany dopiero w 2 po. X w. za czasw Mieszka I. Grodzisko stokowe z 2 po. XIII-XV w. otoczone fos o szerokoci 10 m. Badania ujawniy, i na szczycie kopca staa wiea mieszkalno-obronna, by moe wzniesiona przez kasztelana Piotra herbu Jelita, zamieszkana pniej przez Mokrskich. W XV w. grd zosta opuszczony i rozebrany. Wczesnoredniowieczne grodzisko rezerwat archeologiczny Kapturowa Gra. Grd z podgrodziem zajmuje powierzchni 6 ha. Odkryto tu 2 grody i palatium. Z 2. grodw pozosta jeden. Ma ksztat przypominajcy trjkt, otoczony jest waem o stromych stokach, zachowany na wysokoci 3,8 m. Lokalizacja Na tyach kocioa. Dojazd do grodu: za kocioem skrci w lewo, na pierwszym skrzyowaniu w prawo i dalej prosto drog szutrow, do grodu. Grodzisko znajduje si na terenie szkoy obok boiska sportowego. Pooony na pd. od miejscowoci, przy drodze na Skotniki Wielkie. Grodzisko Zamczysko krla okietka, znajduje si ok. 0,5 km na pd.-wsch. od miasta, na kach. Grd, znajduje si ok. 2 km na pn.-zach. od Woszczowej, na podmokych kach.

3. Mokrsko Dolne 4. Szczawory 5. Wilica 6. Woszczowa

Sobkw

jdrzejowski

Busko-Zdrj Wilica Woszczowa

buski buski

woszczowski Na okolicznych kach posadowiono grd. Kopiec ma rednic ok. 40 m, wysoko ok. 5 m. Otacza go szeroka fosa, dzi sabo widoczna. Kiedy grd otaczay bagna. Na szczycie kopca posadowiona jest figura w. Jana Nepomucena.

Stranice i siedziby rycerskie z pnego redniowiecza:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Mokrsko Dolne Sobkw 2. Woszczowa Woszczowa Powiat Opis jdrzejowski Na szczycie kopca grodowego staa wiea mieszkalno-obronna. woszczowski Wrd podmokych k na obrzeu Woszczowej, na szczycie grodu, wznosia si siedziba rycerska z XIV-XV w. W redniowieczu porodku kopca staa kamienna Lokalizacja Na terenie szkoy, obok boiska szkolnego. 2 km na pn.-zach. od miasta, wrd podmokych k.

37

podpiwniczona wiea w otoczeniu zabudowa gospodarczych i palisady.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Wilica Wilica Powiat buski Opis Lokalizacja W Regii (najstarsza dzielnica Wilicy), stwierdzono lady najstarszego osadnictwa z Regia, bazylika. pocz. 2 po. IX w. W pniejszym czasie powsta tu zesp rezydencyjny i palatium z kolumnad oraz rotundy z konchami (wnki w grubych murach). W podziemiach bazyliki znajduj si pozostaoci 2. wczeniejszych romaskich kociow datowanych na XII i XIII w. oraz unikatowa pyta Orantw z 1175 r., stanowica wspaniay przykad sztuki romaskiej. sandomierski W pobliu kocioa p.w. WNMP odkryto w XX w. niespotykany w Polsce zabytek Na krawdzi osypujcej si skarpy Wisy, romask wityni z XI-XII w. w formie tetrakonchosu, czyli na narysie kwadratu z w pobliy kocioa. 4. absydami. Do dzi zachowaa si tylko jedna absyda. Ta forma architektoniczna jest niespotykana w Polsce i niezwykle rzadka w Europie.

2. Zawichost

Zawichost

Staroytne huty i kopalnie:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Krzemionki Bodzechw Opatowskie Powiat ostrowiecki Opis Lokalizacja Dorzecze rzeki Kamiennej od neolitu do wczesnej epoki brzu byo najwiksz w Europie Do rezerwatu archeologicznego kopalni krzemienia pasiastego, z ktrego wytwarzano narzdzia i bro. Na powierzchni prowadz drogowskazy. ok. 300 ha powstao kilkaset szybw wydobywczych oraz kopalnie: odkrywkowe, szybowe, filarowe i gbinowe. Zrekonstruowano zadaszenie jednego z szybw. Ukazano obozowisko grnikw i pracowni obrbki krzemienia. Najwiksz atrakcj rezerwatu archeologicznego jest podziemna trasa turystyczna o dugoci ok. 480 m, gdzie zachoway sialiczne lady dziaalnoci grnikw rozpalania ognisk, resztki uczyw, kamienne i rogowe narzdzia (kilofy, kliny, duta), fragmenty naczy glinianych, koci zwierzt, szcztki organiczne (maty rolinne) i prymitywne kaganki. Okolice Nowej Supi to najwiksze znane na terenach Europy zagbie metalurgiczne, Muzeum, ul. witokrzyska 59. produkujce na masow skal elazo, ktre suyo by moe do produkcji broni dla plemion germaskich walczcych przeciw Imperium Romanum. Wielokrotne badania regionu witokrzyskiego wytyczyy zasig wystpowania piecw hutniczych na obszarze ok. 800 ha. Dotychczas odnaleziono blisko 6 tys. dymarek.

2. Nowa Supia

Nowa Supia

kielecki

Grobowce megalityczne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Gorzyczany Samborzec 2. Malice Kocielne 3. Paww Lipnik Paww Opis W miejscowoci znajduje si tzw. kopiec wiciowy prawdopodobnie grobowiec megalityczny kultury pucharw lejkowych. opatowski Grobowiec kultury pucharw lejkowych zw. Kopsem Tatarskim, mieci 2 grobowce trapezowate. U postaw kopca byy wykonane groby kultury ceramiki sznurowej i kultury mazowieckiej. starachowicki Odkryto tu najciekawsze groby megalityczne na ziemiach polskich. Znaleziono 2 grobowce megalityczne i naziemn budowl, przypominajc dom, o dugoci 30 m, w ktrej znajdowao si 6 bogato wyposaonych grobw. Takie grobowce stanowi Powiat sandomierski Lokalizacja W miejscowoci. W miejscowoci. Na obrzeach miejscowoci.

38

4. Sonowice

Kazimierza Wielka Rytwiany

kazimierski

5. wicica

staszowski

niespotykan dotd form wrd wielkich grobowcw kultury pucharw lejkowych. Zostao tu te odkryte cmentarzysko grobw ze ladami praktyk magicznych. Jedne ciaa byy rozczonkowane, inne miay odcite gowy i zwizane do tyu rce. Odkryto 6 wielkich grobowcw megalitycznych sprzed 5 tys. lat. Zostay wykonane z drewnianych bali, ustawionych cile jeden przy drugim, na planie wyduonego trapezu, dugoci 40-120 m. Prawdopodobnie cao przykrywa drewniany dach. W najwikszych grobowcach bya kamienna komora grobowa. Grobowce pradziejowe, ktrych powstanie dzieli kilka tys. lat: starszy ma 4 m wysokoci, 24 m rednicy i jest czciowo naruszony przez erozj. Wewntrz mieci si przypuszczalnie grobowiec megalityczny z czasw neolitu. Modszy o wysokoci 2 m i ok. 9 m rednicy zawiera grb ciepopalny z okresu wpyww rzymskich oraz wczesnoredniowieczny z VII i XI w.

W okolicy. Rekonstrukcja megalitu, znajduje si w Muzeum Karpackim w Kronie. Le po lewej stronie trasy Sandomierz Opatw.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Dacharzw Wilczyce Powiat Opis Lokalizacja W okolicy. sandomierski Istniay tu 3 due grobowce ziemne sprzed ponad 3 tys. lat. Pozosta jeden o rednicy 20 m i wysokoci 1m, na pow. ktrego wystaj due kamienie. Wewntrz mieci 2. komory grobowe z podogami z desek i cianami pyt i blokw wapiennych podtrzymywanych przez belki wbite w ziemi. Cao nakryta 4spadowym dachem. Jedna komora miecia rozrzucone w nieadzie szcztki 4. kobiet i 2. dzieci, zoonych w rnych odstpach czasu, na boku, z podkurczonymi nogami i rkoma zgitymi w okciach: naczynia gliniaste i ozdoby z miedzi. Druga komora pochwek ciepopalny starszego mczyzny. Od pn.zach. kopiec obiega rw o pionowych cianach i paskim dnie, w ktrym palono ognisko rytualne. Dom Zmarych wykorzystywaa ludno kultury trzcinieckiej. kazimierski Wysoki kurhan wzniesiony w epoce brzu przez ludno kultury trzcinieckiej. Na polach, przed wsi, za tablic miejscowoci naley skrci w lewo w drog poln i na skrzyowaniu w prawo. 100 m dalej Kurhan. kazimierski W 1911 r. nieopodal wsi odkryto grb mczyzny pochowanego z koniem. By on Na polach za wsi, po lewej stronie drogi do wyposaony w zote i srebrne przedmioty (dugi miecz, resztki zoconej pochwy Buska, mona zobaczy kurhan-mogia ozdobionej ornamentem rybiej uski, uk refleksyjny zdobiony zotem pochodzenia wzniesiony w epoce brzu. huskiego, sprzczki i okucia pasa z po. V w.). Pochwek koski by rwnie bogaty (zote i srebrne elementy ogowia). Stanowisko dzi niewidoczne. buski Kurhan o wysokoci 5 m pochodzcy z epoki brzu, posiada rozkopany szczyt, to W parku podworskim, na prawo od drogi efekt poszukiwaczy skarbw. biegncej z Topoli. konecki Na okolicznych polach, duych rozmiarw kopiec ziemny. Na polach w pobliu wsi. kazimierski Wielki kurhan z epoki brzu, na ktrym wznosi si figurka Chrystusa Na polach 1,5 km od wsi. Dojazd w Kolosach, Frasobliwego. przy kapliczce trzeba skrci w lewo, w drog poln pod grk. kazimierski Na szczycie wzgrza znajduje si wysoki na 6 m kurhan sprzed 3700 lat. Przy drodze Bejsce Krlewice. kazimierski Na polu, na pd. od wsi wysoki na 6 m kurhan sprzed 3700 lat. Jadc od strony miejscowoci Kamienna, naley skrci we wsi w 3 drog w lewo, z

2. Grodowice

Bejsce

3. Jakuszowice Kazimierza Wielka

4. Kobylniki 5. Komarzyce 6. Kolosy 7. Krlewice 8. Krzczonw

Wilica Gowarczw Czarnocin Bejsce Opatowiec

39

9. Leszczkw 10. Opatowiczki 11. Rosiejw

Lipnik Czarnocin Skalbmierz

opatowski kazimierski kazimierski

We wsi wznosi si kopiec, ma wysoko 7,7 m i rednic 22-24 m. Wok niego znaleziono zabytki z czasw neolitu, epoki brzu i elaza. Na wzgrzu znajduje si zaronity krzakami kurhan z epoki brzu sprzed 3700. Na polach za zabudowaniami we wsi znajduj si 2 kurhany z epoki brzu wzniesione przez ludno kultury trzcinieckiej. Na okolicznych polach znajduje si wysoki na 6 m kurhan sprzed 3700 lat. Grobowce pradziejowe, ktrych powstanie dzieli kilka tys. lat maj wymiary starszy 4 m wysokoci i 24 m rednicy i jest czciowo naruszony prze erozj. Wewntrz mieci si przypuszczalnie grobowiec megalityczny z czasw neolitu. Modszy o wysokoci 2 m i ok. 9 m rednicy zawiera grb ciaopalny z okresu wpyww rzymskich oraz wczesnoredniowieczny z VIII i XI w. Kurhan o owalnym ksztacie, o rednicy 14-16 m i wysokoci 2,5 m. To najbogatszy w dary grobowe pochwek ludnoci kultury mierzanowickiej na terenie Polski. Wewntrz odkryto groby z II tysiclecia p.n.e. Jeden z nich zawiera szcztki dorosego mczyzny z bogatym wyposaeniem, a wrd nich napiernik z szabli dzika, ozdoby z muszli, rogw, koci i zbw zwierzcych, miedziane zausznice, a take szcztki modej kobiety zoonej mu w ofierze.

ktrej wida kurhan. Na wsch. kracu wsi. Na wzgrzu, na lewo od drogi Dziaoszyce Czarnocin. Po wjedzie do wsi naley skrci w drog w prawo. We wsi naley skrci wprawo, w drog pod gr. Kurhan znajduje si po prawej stronie. Po lewej stronie drogi Sandomierz Opatw.

12. Szczotkowice Dziaoszyce piczowski 13. wicica Rytwiany staszowski

14. Zota

Zota

piczowski

W okolicy na wypitrzeniu terenu.

wite gry i orodki kultu:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Sandomierz Sandomierz Powiat Opis sandomierski Wysokie na 11 m wzgrze Salve Regina, na jego szczycie stoi kamienny krzy z XIX w. U schyku modszej epoki kamienia na ok. 4500 lat temu, zbudowano tu grb z obudow kamienn. W rodku niego znaleziono szcztki zwierzt i 3 szkielety ludzkie oraz wyposaenie: mis, puchar, szyda kociane, zawieszki z muszli, glinian miniaturk topora. Moliwe, e kopiec by wykorzystywany w celach kultowych take przez Sowian. kielecki ysa Gra w okresie wczesnego redniowiecza prawdopodobnie orodek kultu pogaskiego. Jego pozostaoci jest wa kultowy otaczajcy parti szczytow wzniesienia. Skada si on z 2 czci, majcych ksztat podkowy. Ich czna dugo wynosia ok. 1,5 km, a wysoko dochodzia do 2 m. Usypane zostay prawdopodobnie w IX-X w. z wystpujcych tu licznie kwarcytw. kielecki Na Grze Grodowej zachoway si 2. linie waw ziemnych. Prawdopodobnie by tu orodek kultu pogaskiego z IX-X w. kielecki W IX-X w. istnia tu zapewne orodek pogaskiego kultu. Lokalizacja W rejonie ul. Salve Regina.

2. wity Krzy

Nowa Supia

Na w. Krzyu.

3. Tulmin 4. Wideki

Miedziana Gra Daleszyce

Na terenie kamienioomu. Na Grze Zamczysko.

Festyny:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Krzemionki Opatowskie Bodzechw 2. Nowa Supia Nowa Supia Powiat ostrowiecki kielecki Opis Festyn archeologiczny. Dymarki witokrzyskie. Lokalizacja N terenie skansenu. Na terenie skansenu.

40

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Sandomierz Sandomierz Powiat Opis Lokalizacja sandomierski Wysokie na 11 m wzgrze Salve Regina, na nim stoi kamienny krzy z XIX w. U schyku W pobliu ul. Salve Regina. modszej epoki kamienia, ok. 4500 lat, zbudowano tu grb z obudow kamienn. W rodku odkryto szcztki zwierzt i 3 szkielety ludzkie oraz wyposaenie: mis, puchar, zawieszk z muszli, glinian miniaturk topora. Moliwe, e kopiec by wykorzystywany w celach kultowych take przez Sowian.

Obozowiska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. mielw mielw Powiat ostrowiecki Opis Nieopodal Krzemionek na wzgrzu May Gawroniec odnaleziono lady sprzed 17 tys. lat. Odkryto tu pozostaoci chaty drewnianej pokrytej skrami o wymiarach 3 x 4 m z paleniskiem. W neolicie istniaa tu osada kultury pucharw lejkowych, uznana za jedn z najwikszych neolitycznych osad krzemieniarskich w Polsce, ktra funkcjonowaa przez 200-250 lat. Tu obrabiano surowiec krzemienny wydobyty z kopalni m.in. w Krzemionkach Opatowskich. Jaskinia Raj, to podziemny rezerwat przyrody nieoywionej i najwiksza w Grach witokrzyskich jaskinia kresowa. Ok. 70 tys. lat temu stanowia ona schronienie dla neandertalczyka. Obecnie to najdalej na pn. wysunite schronisko jaskiniowe ze rodkowego paleolitu. Jaskinia ma dugo 240 m i gboko 9,5 m. Wewntrz znaleziono ponad 600 wyrobw kamiennych i lady zapory zbudowanej z ok. 300 poroy reniferw. To jedyna tego typu konstrukcja z tego okresu odkryta na ziemiach polskich. Zabytki i zrekonstruowane obozowisko neandertalczyka znajduj si w pawilonie wystawowym przed wejciem do jaskini. W rezerwacie znajduje si rekonstrukcja wioski neolitycznej z domostwami: 2 wzniesione w neolicie przez ludno kultury pucharw lejkowatych i amfor kulistych oraz jeden z epoki brzu kultury mierzanowiedckiej. Lokalizacja Na wzgrzu May Gawroniec.

2. Jaskinia Raj

Chciny

kielecki

Dojazd do jaskini od drogi Kielce Chciny, oznakowane drogowskazami.

3. Krzemionki Opatowskie

Bodzechw

ostrowiecki

Na terenie skansenu.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Sandomierz Sandomierz Powiat Opis sandomierski Wystawa archeologiczna, prezentujca zabytki ziemi sandomierskiej. Lokalizacja Na zamku w muzeum.

Inne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Jaskinia Raj Chciny Powiat kielecki Opis Lokalizacja Jaskinia Raj to podziemny rezerwat przyrody nieoywionej i najwiksza w Grach Dojazd do jaskini z szosy Kielce witokrzyskich jaskinia kresowa. Ok. 70 tys. lat temu stanowia schronienie dla Chciny, drogowskaz w prawo. neandertalczyka. Jaskinia ma dugo 240 m i gboko 9,5 m. Wewntrz znaleziono ponad 600 wyrobw kamiennych i lady zapory zbudowanej z ok. 300 poroy reniferw. Zabytki i zrekonstruowane obozowisko neandertalczyka znajd si w pawilonie wystawowym przed wejciem do jaskini.

41

XIV. Wojewdztwo warmisko-mazurskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Bielany Wielkie Elblg Powiat elblski Opis Grodzisko wczesnoredniowieczne pooone jest na pwyspie otoczonym z 3. stron gbokimi nawodniajcymi jarami. Od pd. poprzedza je potny wa o dugoci 70 m i wysokoci 3,5 m. Przez dugi czas grd by bdnie identyfikowany z emperium handlowym Truso. Grodzisko plemienia Galindw z X/XI-XII w. ma ksztat niewielkiego stoka z paskim majdanem o rednicy ok. 35 m. Odkryto tu dom zmarych, w ktrym znajdoway si spalone szcztki ok. 21. osb. Znaleziono te liczne zabytki metalowe: ozdoby ze srebra i brzu, brzowe i elazne elementy rzdu koskiego i oporzdzenia jedzieckiego oraz broni. Grd prawdopodobnie pad upem druyny wikingw, bd napastnikw uywajcych uzbrojenia charakterystycznego dla wikingw. Jedno z najlepiej zachowanych grodzisk okolic Nidzicy i Dziadowa. Ma ksztat citego stoka o stromych zboczach, o wym. 39 x 39 m i zw. jest Szwedzk Gr. Nazywane Korzonka grodzisko jest jedn z najokazalszych redniowiecznych warowni na ziemi lubawskiej. Ma owalny ksztat wyranie rysujce si way obronne. Dobrze widoczny pozosta wa zaporowy, dawniej osaniajcy bram. Cao otaczaa fosa sucha, dzi sabo widoczna. Nad brzegiem Jez. Druno dokonano w ostatnich latach jednego z najwikszych odkry. Po wielu latach poszukiwa odnaleziono lady legendarnego Truso potnego epmerium handlowego Wikingw. Pooone na skrzyowaniu wanych szlakw komunikacyjnych i handlowych zajmowao ok. 10-15 ha (wraz umocnieniami obronnymi). Od strony wody osad zabezpieczaa palisadowa bariera nawigacyjna, ktrej pozostaoci tkwi w dnie jeziora. Znaleziono zabytki zwizane z wczesnym handlem: pacia, odwaniki, monety czci wag oraz z rzemiosem: narzdzia, przedmioty codziennego uytku: ozdoby, pionki do gry i ceramik. W czci portowej, w ktrej cumoway statki dalekomorskie i gdzie naprawiano uszkodzenia, wydobyto m.in. odzie klepkowe, bryki smoy, uszkodzone lub nieuywane nity do czenia kadubw. Osada zostaa zniszczona ok. 1 po. XI w. Obecnie linia kolejowa Elblg Pask przecina pn. cz dawnej osady Wikingw. Grodzisko zwane Gr Zamkow we wczesnym redniowieczu penio funkcj grodu refugialnego Prusw. Doskonale zachowane umocnienia s widoczne z daleka. Jest to grodzisko piercieniowe z kopulastym wywyszeniem porodku, majdanem o wymiarach 70 x 40 m. Przy wsch. stoku Godapskiej Gry zw. Pikn, pooony jest stromy wwz oddzielajcy wzniesienie od dobrze zachowanego grodziska. W pobliu odnaleziono lady osad, ktre istniay nieprzerwanie od okresu wpyww rzymskich do wczesnego redniowiecza. Najgciej zasiedlono obszar u stp wau. Znaleziono tutaj lady zabudowa mieszkalnych (jamy gospodarcze). Grd ma wyduony ksztat na osi pn. pd. (70 x 24 m), z trzech stron otaczaj go potne way obronne. Wewntrz odsonito pozostaoci kamiennego bruku stanowicego by Lokalizacja Znajduje si on ok. 2 km od centrum Elblga, w granicach miasta, ok. 600 m, na pn.-zach. od gospodarstwa Bielany Wielkie. Dojazd do grodu: jadc od strony Mrgowa skrci przed kocioem w prawo, dalej po betonowych pytach do skrtu w prawo i pod gr ku wirowni. Dbrwna, 250 m na pd. od Jez. Gardyny, w samym centrum wsi. Pooone jest 500 m na pd. od Gutowa, niedaleko drogi do Rumiana. Ekspozycja dotyczca Truso znajduje si w Muzeum ArcheologicznoHistorycznym w Elblgu.

2. Czarny Las

Mrgowo

mrgowski

3. Gardyny 4. Gutowo

Dbrwno Lubawa

ostrdzki iawski

5. Janw Pomorski

Elblg

elblski

6. Jeziorko

Ryn

giycki

Pooone w oddaleniu od zabudowa i drg. W okolicy.

7. Konikowo

Godap

godapski

42

8. Kwietniewo

Rychliki

elblski

9. cze

Tolkmicko

elblski

10. Rwnina Dolna Korsze

ktrzyski

11. Susz 12. Tolkmicko

Susz Tolkmicko

iawski Elblski

moe podwaliny drewnianej wiey obronnej. 2 grodziska w Kwietniewie s najlepiej zbadanymi stranicami dawnego pogranicza sowiasko-pruskiego. Na jednym z nich, zw. witym Gajem, w kwietniu 997 r. zgin mczesk mierci w. Wojciech. wity Gaj to grodzisko owalnego ksztatu o wymiarach 105 x 30 m pooone midzy dwoma dolinami. Staa na nim wiea obronna z bram wjazdow. Od pd. cypel oddzielono gbokim na 10 m przekopem. Znaleziono tu ceramik, budynki w konstrukcji zrbowej i zwglone konstrukcje wau z przeomu X i XI w. W redniowieczu grd nazywa si Cholinum. Pozostaoci drugiego grodziska znajduj si w lesie, ok.1,5 do 2 km na wsch. od witego Gaju. W terenie urozmaiconym wzgrzami pocitymi przez doliny i gbokie jary. Ma ono wymiary 60 x 40 m z majdanem otoczonym waem obronnym do 2,5 m i zachowan na kilkuset metrach, rwnie star jak grd drog. Grodzisko Uroczysko (wity Kamie lub wite Miejsce) ley na wysokim wzgrzu ograniczonym z dwch stron gbokimi parowami. Od pn. wzniesienia opada stromo na 50 m w d. Grd centralny zajmuje szczyt wzgrza na pow. 50 x 40 m. Nienajlepiej zachoway si 3 odcinki waw obronnych. U podna umocnie istniay dwie osady. W pn. czci wzgrza, na nasypie stoi kamie upamitniajcy Roberta Dorra pierwszego badacza w czach. Znajduje si grodzisko prawdopodobnie krzyacka warownia Wisenberg, zniszczona przez Prusakw podczas jednego z powsta w 1263 r., a take niewidoczne w terenie cmentarzysko Batw z I-VI w. Ciekawostk cmentarzyska jest wspwystpowanie pochwkw ludzi i koni. Groby koni byy bogato wyposaone znaleziono uzdy z wdzidami i nachrapnikami oraz zdobionymi kocami wodzy-rzemieni. Grodzisko pruskie z przeomu XIII i XIV w., otoczone dwoma waami i fos.

W okolicy Kwietniowa.

W okolicy miejscowoci.

W miejscowoci.

13. Weklice

Elblg

elblski

14. Wgielsztyn

Wgorzewo

wgorzewski

Na terenie parku miejskiego, na zach. stromym brzegu Jez. Suskiego. Stranica pruska z X w., bronia ziem pruskich przed atakiem od strony Zalewu Na pn. skraju Wysoczyzny Elblskiej, w Wilanego. Jej nazwa pochodzi prawdopodobnie od imienia budowniczego warowni, pamie wzgrz poronitych lasami, w legendarnego Tolkmita, jednego z 12. synw ksicia Widowuta. Czytelny w terenie trudno dostpnym terenie. wa zachowa si od strony pn. Grodziska pooone s w lesie. Jeden z grodw Castrum Weklice by wymieniany w W okolicznych lasach. Chronicon trrreae Prussiae przez Piotra z Duisburga. Kady grd zajmowa wzgrze wysze od poprzedniego. W sytuacji zagroenia najniej pooona warownia bya opuszczana, a ludno chronia si w grodzie lecym wyej. Najwyej pooona stranica bya punktem ostatecznej obrony. Grodzisko z XIII w. zw. Starym Szacem. Majce nieregularny ksztat czworoboku o Pooone jest 1 km od wsi, przy drodze wym. 70 x 80 m od wsch. bronione byo waem o wysokoci 7 m. Na majdanie do stacji Stawki odkryto grb szkieletowy w obstawie kamiennej.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Frombork Frombork Powiat braniewski Opis Zabytkiem najwyszej klasy jest zesp warowni katedralnej. Wielokrotnie niszczony i Lokalizacja Na Wzgrzu Katedralnym.

43

2. Grunwald

Grunwald

ostrdzki

przebudowany, zachowa mimo to wiele podstawowych elementw redniowiecznego zaoenia architektonicznego. Najstarsz budowl Wzgrza Katedralnego a zarazem miasta, jest bazylika katedralna wzniesiona w latach 1329-1388. Innym wanym obiektem, jest d. paac biskupw warmiskich. Ta gotycko-barokowa budowla z XIV-XVIII w., umieszczona w pd.-wsch. odcinku warowni, spona w 1945 r. W latach 1965-70 paac odbudowano na potrzeby muzealne. Najwysz budowl na Wzgrzu Katedralnym jest gotycko-barokowa dzwonnica, postawiona w 2. po. XVII w. na obronnym oktogonie, istniejcym od po. XIV w. Najstarszym elementem warowni jest wiea w naroniku pn.-zach zw. Wie Kopernika. Ruiny kaplicy pobitewnej s konkretnym dowodem archeologicznym wiadczcym o lokalizacji Pole bitwy grunwaldzkiej. tamtych wydarze. Kaplic NMP poleci wznie w roku 1411 porodku trjkta Stbark Grunwald odwigowo nowy wielki mistrz Zakonu Krzyackiego, Henryk von Plauen, wyposaajc j w przedmioty liturgiczne pochodzce z Malborka. Wskutek stara wielkiego mistrza papie wyda 6 padziernika 1412 r. bull indulgencyjn z odpustem dla wszystkich, ktrzy nawiedz kaplic w oznaczonych dniach witecznych. Powicenie kaplicy odbyo si 12.03.1413 r. Dla jej upikszenia sprowadzono z Malborka obrazy, m.in. NMP, a take dzwon. W odlegoci ok. 50-100 m od kaplicy znajdoway si kapana zakonnego, 6 duchownych wieckich oraz uczniw. Archeologowie natrafili w tym miejscu na konstrukcje z kamienia. Przy okazji odsaniania fundamentw samej kaplicy odkryto 5 grobw zbiorowych, zawierajcych wedug wszelkiego prawdopodobiestwa szcztki rycerzy polegych w bitwie grunwaldzkiej (widoczne lady urazw bitewnych).

Festyny:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Grunwald Grunwald 2. Szwajcaria Suwaki Powiat ostrdzki suwalski Opis Lokalizacja Inscenizacja bitwy grunwaldzkiej w wykonaniu bractw rycerskich z Polski i zagranicy. Pola Grunwaldu. Festyn archeologiczny. Na uroczysku Biaonogi, w skansenie archeologicznym.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Rwnina Dolna Korsze 2. Szwajcaria Suwaki Powiat ktrzyski suwalski Opis Lokalizacja Cmentarzysko Batw z I-VI w. Opis w punkcie 8 grody. Na uroczysku Biaonogi znajduje si skansen archeologiczny, w ktrym mona zobaczy Szwajcaria jest pooona po lewej kurhany Jawingw. Odkryto tu due cmentarzysko ok. 100 grobw (pomidzy kurhanami stronie drogi Suwaki Budzisko. byy te groby paskie), ktre funkcjonoway od 2 po. II do V w. Kurhany o rednicy ok. 10 m i wysokoci do 50 m zaczto sypa dopiero w III w. Pod nasypem kamiennym znajdowa si kamienny bruk. W pn. czci cmentarzyska pod kurhanem o rednicy 30 m odkryto tzw. grobowiec ksicy, ktry kry szcztki ok. 60-letniego mczyzny. Znaleziono tam bogate wyposaenie m.in. miecz pochodzenia nadreskiego, inkrustowane srebrem groty wczni, bogato zdobione koskie uzdy paradne, nabijany srebrnymi pozacanymi plakietkami pas, grzebie i noyce. Cmentarzysko gockie z I-III w. n.e. najwaniejsze tego typu stanowisko archeologiczne w Na wzgrzach w okolicy Wiklic. pn. Polsce. Przybysze ze Skandynawii pozostawili po sobie ok. tysica grobw z pochwkami ciepopalnymi i popielnicowymi, bogatym zestawem zabytkw, w tym

3. Weklice

Elblg

elblski

44

produkowanym na terenie cesarstwa rzymskiego naczyniami terra sigillata. Kobiety posiaday szaty, wyposaone w srebrne i zote ozdoby, amulety w woreczkach, z drewnianymi szkatuami, z przyborami do przdzenia i igami. Najcenniejsze zabytki pochodz z tzw. grobu gockiej ksiniczki. Groby mskie byy ubosze.

Obozowiska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. cze Tolkmicko 2. Miuki Ek Powiat elblski ecki Opis Lokalizacja Odnaleziono lady osady obronnej epoki elaza. Ok. 500 m na pn. od cza. Obozowisko mezolityczne sprzed 10500 lat byo uytkowane przez owcw, myliwych Na brzegu Jez. Halickiego. i zbieraczy. Odkryto tu zachowane zabytki kociane, rogowe i drewniane oraz szaas o dugoci 7m i szerokoci 3 m z wskim przedsionkiem, zabezpieczajcym przed chodem, pokrytym skrami zwierzcymi rozcignitymi na drewnianym szkielecie.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Grunwald Grunwald 2. Olsztyn Olsztyn Powiat ostrdzki Olsztyn Opis Lokalizacja Muzeum Bitwy pod Grunwaldem upamitnia bitw z 15 lipca 1410 r. przechowuje Na polu bitwy. zabytki z pola walki. Muzeum Warmii i Mazur, w ktrym mona zobaczy m.in. brzowe misy romaskie z Muzeum Warmii i Mazur, ul. Zamkowa 2. Sambii, wczesnoredniowieczne miecze: skandynawskie i zachodnioeuropejskie oraz pochodzce z prowincji rzymskiej Pons Ans naczynie terra sigillata.

Inne:
Lp. Miejscowo Gmina Powiat 1. Galindia Ruciane-Nida piski Opis Orodek wypoczynkowy, ktrego waciciele wskrzeszaj na nowo do ycia dawne pogaskie zwyczaje i obrzdy wymarego plemienia Galindw. Lokalizacja Pooenie, niespena 5 km na pd. od Mikoajek, na zalesionym cyplu, wcinajcym si w wody Jez. Bedany, niespena 100 m od ujcia Krutyni.

XV. Wojewdztwo wielkopolskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Bonikowo migiel Powiat kociaski Lokalizacja Wrd k ok. 1 km na pd. od drogi Kocian Grodzisk Wielkopolski. Za rzek Obr trzeba skrci w lewo i jecha wzdu wsi. Odkryto tu osad obronn sprzed 4 tys. lat, archeolodzy uznali j za jedno z Jadc z Bruszczewa trzeba kierowa najwaniejszych stanowisk z epoki brzu w Europie rodkowej. Otaczay j 2 piercienie si na Przysiek Polsk i przed kocem palisad i szeroka fosa. Na terenie osady wytwarzano ozdoby, bro i narzdzia z brzu. asfaltu skrci w prawo, w drog poln. Na terenie rezerwatu Torfowisko rdliskowe zachowa si grd plemienny, wzniesiony Wrd k nad rzek Obr, na terenie w kocu IX w. Po zdobyciu przez Piastw w X w. sta si lokaln stranic. rezerwatu Torfowisko rdliskowe. Na wzgrzu zw. Godziszcze zachoway si potne way grodu i fundamenty palatium Jak w opisie. wzorowanego na siedzibie ksicej z Ostrowa Lednickiego. Pozostaoci waw grodu plemiennego. Opis

2. Bruszczewo 3. Daleszyn 4. Giecz

migiel Gosty Dominowo

kociaski gostyski redzki

45

5. Gniezno 6. Grzybowo 7. Jarantw

Gniezno Wrzenia

8. Kalisz

9. Kiepin

10. Kunowo 11. Ld 12. ekno

13. Moraczewo 14. Oci

15. Ostrw Lednicki 16. Podzamcze 17. Radzim

W Grzybowie trzeba kierowa si na Wrzeni, min zakrt na Witkowo i skrci w poln drog w lewo. Blizanw kaliski Grd wczesnoredniowieczny zw. Szacem Szwedzkim. Pooony jest 1,5 km na pn.-wsch. od wsi w kierunku na Jrantw-Koloni. Za zabudowaniami naley skrci w prawo w poln drog wrd k. Kalisz Kalisz W dzielnicy Zawodzie zrekonstruowany jest grd piastowski, na terenie ktrego odkryto W dzielnicy Zawodzie. fundamenty romaskiego kocioa, kamiennej wiey obronnej i pozostaoci chat. We wczesnym redniowieczu by to jeden z najwaniejszych grodw na ziemiach polskich. Niektrzy uwaaj go za kolebk Piastw. Lipka zotowski Na terenie Szwajcarii Kiebiskiej znajduje si grd Sowian pomorskich zniszczony Ze wsi naley si kierowa na pd.-zach. przez oddziay Mieszka I w X w. widoczne s do dzi 2. linie waw i fos. Na len drog do leniczwki, potem w przeciwlegym stoku by kiedy drugi grd, ale dzi jest ju ledwie widoczny. prawo do miejsca biwakowego pod grodziskiem. Gosty gostyski Na kach nad Obr zachowa si grd plemienia Obrzan. Po prawej stronie drogi do Gostynia. Ldek supecki Pozostaoci starego grodu s na Rydlowej Grze. S jednak zaronite i trudne do Pozostaoci grodu, 2 km dalej na odnalezienia. Obok klasztoru cystersw znajduje si rekonstrukcja jednego z Rydlowej Grze. najwaniejszych wczesnoredniowiecznych zaoe obronnych na terenie Polski. Wgrowiec wgrowski Nad brzegiem jeziora odkryto lady grodu strzegcego szlaku handlowego Do grodu prowadzi polna droga, w ktr prowadzcego z Gniezna i Poznania na pnoc. Na terenie grodu odnaleziono lady trzeba skrci z szosy nin romaskiej rotundy. W po. XII w. grd przejli Cystersi i wznieli klasztor, ktry istnia do Wgrowiec przed Tarnowem Pauckim. pocz. XIV w. kiedy to w wyniku budowlanej katastrofy zawaliy si jego mury, co zmusio Cystersw, aby przenie si do niedalekiego Wgrowca. ubowo gnienieski Doskonale zachowany grd na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego. Grd Grd znajduje si 500 m w kierunku powsta w VIII w. i zosta rozbudowany za rzdw Piastw. Wwczas way zostay pn.-zach. od widocznych z drogi podwyszone do 100 m. Pozna Gniezno wiatrakw. Nowe ostrowski Pozostaoci jednej z 20 stranic otaczajcych w X i XI w. Kalisz. Obiekt o pow. ok. 0,5 Znajduje si wrd pl, 2 km za wsi. Skalmierzyce ha skada si z gwnego grodu i podgrodzia. Otoczone fos way maj 5-6 m Za torami trzeba kierowa si w prawo, wysokoci. Zaronity drzewami grd jest widoczny z drogi. w stron parku paacowego, minwszy go skrci w lewo. Kecko gnienieski Na wyspie na Jez. Lednickim zachowa si grd wzniesiony przez Mieszka I w po. X w., Jak w opisie. a w jego wntrzu najstarszy paac wybudowany na ziemiach polskich. Na terenie kaplicy paacowej odkryto baseny chrzcielne. By moe tu zostali ochrzczeni Mieszko I i jego rodzina. Wieruszw wieruszowski Grodzisko kultury uyckiej tzw. Wa w. Rocha. Ma 3,5 m wysokoci, jest szeroki na Ok. 1 km na pd. od Wieruszowa. 17 m i dugi na 0,5 km. Przez rodek drogi przechodzi droga od Podzamcza w stron Byczyny. Murowana poznaski Grd prawdopodobnie nazwany na cze brata w. Wojciecha Radzima Gaudentego, Pooony jest koo wsi Maniero nad Golina znajduje si przy dawnej przeprawie przez rzek. W XIII w. by siedzib kasztelana. Wart.

gnienieski Na Wzgrzu Lecha wznosia si pierwsza stolica Polski. Gwny grd znajdowa si w miejscu kocioa w. Jerzego, a tam gdzie dzi stoi katedra byo pierwsze podgrodzie. wrzesiski Z wielkiego niegdy grodu piastowskiego zachowa si majdan i widoczny od strony wsch. wa.

Jak w opisie.

46

18. Pozna 19. Sulmierzyce

Pozna Sulmierzyce

20. Wola Piekarska

Dobra

21. Wolsk

Krajenka

W czasach pierwszych Piastw istnia potny grd. Niedawno odkryto obok kocioa Na Ostrowie Tumskim. NMP pozostaoci ksicego paacu. W miejscu katedry wznosia si trjnawowa bazylika, ktra bya zapewne siedzib biskupa Polski Jordana. krotoszyski W okolicy Sulmierzyc zachowa si wczesnoredniowieczny grd legendarna siedziba Grd znajduje si na kach, 1 km od woja Sulimira zaoyciela miasta. drogi z Sulmierzyc do Krotoszyna, 3 km za miastem przed parkingiem lenym trzeba skrci w prawo. turecki redniowieczn metryk wsi potwierdza grodzisko stokowe, pooone na gach W okolicach, nieco ponad 1 km na pd.nadwarciaskich. rednica jego podstawy wynosi 26 m, a wysoko ok. 3 m. Otoczone wsch. od wsi, na kach nad Wart. jest pozostaoci fosy. Drugie grodzisko stokowe, wyranie dominujce nad okolic ma wysoko 4,7 m, posiada u dou rednic 32 m, u gry 15 m. Obiekt otacza fosa. Na terenie grodziska odnaleziono XIV w. ceramik. zotowski W lesie koo wsi znajduje si malowniczo pooony grd wczesnoredniowieczny. W okolicznym lesie.

Pozna

Stranice i siedziby rycerskie z pnego redniowiecza:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Danabrz Wgrowiec 2. Mrwki 3. Trzciel Miedzichowo Wgrowiec Powiat wgrowiecki nowotarski wgrowiecki Opis Nad Jez. Grylweskim wznosi si wysoki na 17 m kopiec pozostao siedziby rodu Danaborskich. W XIV w. stana tu murowana wiea obronna, ktra do dzi si nie zachowaa. W Mrwkach odtworzono przypuszczalny wygld fortalicjom wiea wraz ostrokoem oraz wiosk ryback. Rezerwat archeologiczny. Na prawym brzegu Obry, na kopcu otoczonym fos i waem, znajdowaa si redniowieczna siedziba rycerska. Do dzi zachowa si tylko kopiec. Na terenie grodu odkryto zakoczenie brzowej buawy symbol wadzy. Lokalizacja Nad Jez. Grylewskim. Znajduje si przed wsi. Niecay km za Wilczynem trzeba skrci w prawo nad jezioro. Jak w opisie.

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Giecz Dominowo 2. Gniezno 3. Goacz 4. Kalisz 5. Konin Gniezno Goacz Kalisz Konin Powiat Opis gnienieski Na pocz. XI w. na terenie grodu powsta koci. W wityni znajdowaa si krypta, w ktrej przechowywane byy zapewne relikwie bliej nieznanego witego. gnienieski W podziemiach katedry mona zobaczy pozostaoci najstarszych kociow gnienieskich, kamienne paleniska zwizane z kultem pogaskim, a take pyt grobow z najstarsz w Polsce inskrypcj. wgrowski Zachowaa si najstarsza na Paukach siedziba rycerska murowana wiea obronna z XIV w. Kalisz Zrekonstruowano grd piastowski, na terenie ktrego odkryto fundamenty romaskiego kocioa, kamiennej wiey obronnej i pozostaoci chat. W tutejszej wityni zosta pochowany Mieszko Stary. Konin W Starym Koninie stoi tajemniczy posg przypominajcy krgiel ze ly. Umieszczono na nim informacje, e zosta ufundowany przez komesa Piotra w 1151 r. i wskazuje poow drogi z Kalisza do Kruszwicy. Podobiestwo do posgw znalezionych na ly skania do przypuszczania, e posg z Konina ma starsz metryk ni wskazuje napis. By moe zanim sta si znakiem drogowym odprawiano przy nim obrzdy pogaskie. redzki lady romaskiej rotundy z XI w. Lokalizacja Na terenie grodu. W podziemiach katedry. Nad jeziorem. W dzielnicy Zawodzie. Obok kocioa w. Bartomieja.

6. kno

Zaniemyl

Na terenie grodu.

47

7. Ostrw Lednicki Kecko gnienieski Na wyspie w 1 po. X w. wybudowano najstarszy paac na ziemiach polskich. Na wyspie. 8. Pozna Pozna Pozna Jak w opisie w punkcie 18 grody. 9. Trzemeszno Trzemeszno gnienieski W podziemiach bazyliki NMP znajduj si pozostaoci romaskich kociow. Legenda gosi, Jak w opisie. e najstarszy z nich wznis w. Wojciech, a jego ciao wykupione przez Bolesaw Chrobrego z rk pogan przez jaki czas spoczywao w kociele. Badania jednak dowodz, e kocioy powstay dopiero w XI w.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Dbowa Gra Wyrzysk 2. ki Mae Kamieniec Powiat pilski grodziski Opis Na terenie rezerwatu przyrody Dbowa Gra odkryto cmentarzysko kurhanowe z IXXII w. Ciekawostk jest przetrwanie w tym miejscu pogaskiego obrzasku ciepopalenia do XIII w. Jeden z kurhanw zosta zrekonstruowany. Z 11 kurhanw usypanych 4 tys. lat temu do dzi zachoway si tylko 4. Maj po 5 m wysokoci, 80 m rednicy. Spoczli w nich zapewne wadcy, z pooonej niedaleko osady w Bruszczewie. Zbadano 4 kurhany, w ktrych znaleziono cenne przedmioty z brzu, m.in. bera sztyletowe. Kurhany z epoki brzu. Lokalizacja Pod Wyrzyskiem, na wzniesieniu. Dojazd z drogi Kocian Grodzisk Wielkopolski i skrci w stron kw Maych. S one widoczne z drogi, znajduj si nad torami. W okolicy miejscowoci.

3. ki Mae

Kamieniec

grodziski

Festyny:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Grzybowo Brodnica 2. Kalisz Kalisz 3. Ld Ldek Powiat remski Kalisz supecki Opis Oglnopolski Zjazd Wojw Sowiaskich. Jarmark Archeologiczny i Biesiada Piastowska. Festyn Kultury Sowiaskiej i Cysterskiej. Lokalizacja Na terenie grodu piastowskiego. W dzielnicy Zawodzie. Obok grodu i klasztoru.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Osiek nad Wyrzysk Noteci Powiat pilski Opis Lokalizacja Na terenie skansenu etnograficznego odkryto cmentarzysko ciepopalne (V w. p.n.e. ul. Dworcowa 10. III w. n.e.). Najciekawsze z 600 grobw mona obejrze w pawilonie archeologicznym. Szczeglnie warto zwrci uwag na groby skrzynkowe kultury pomorskiej, z ktrych najwikszy ma 8 m dugoci. Obok grobw zachoway si lady ognisk zarwno tych, na ktrych palono ciaa zmarych, jak i witych ogni palonych podczas stypy. Opis Wewntrz grodu znajduje si muzeum, w ktrym mona zobaczy najcenniejsze zabytki znalezione przez archeologw. W Muzeum Pocztkw Pastwa Polskiego warto zobaczy konstrukcj wau otaczajcego grd, a take inne zabytki sprzed tysica lat. Wystawa archeologiczna. Eksponaty z pradziejw ziemi koniskiej. Ekspozycja archeologiczna. Lokalizacja Na majdanie grodu. Gniezno, ul. Kostrzewskiego1. Muzeum Ziemi Kaliskiej, ul. Kociuszki 12. Muzeum na zamku. Muzeum w ratuszu na Rynku.

Muzea:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Giecz Dominw 2. Gniezno 3. Kalisz 4. Konin 5. Kocian Gniezno Kalisz Konin Kocian Powiat gnienieski gnienieski Kalisz Konin kociaski

48

6. Osiek n/Noteci 7. Pia 8. Pozna 9. Sulmierzyce 10. Trzemeszno

Wyrzysk Pia Pozna Sulmierzyce Trzemeszno

pilski pilski Pozna krotoszyski gnienieski

Pawilon archeologiczny. Eksponaty archeologiczne. Muzeum Archeologiczne. Zabytki archeologiczne. Zabytki archeologiczne z wykopalisk.

Muzeum Kultury Ludowej, ul. Dworcowa 10. Muzeum, ul. Browarna 7 ul. Wodna 27, Plac Grkw. Muzeum w ratuszu. Izba Muzealna w bazylice.

XVI. Wojewdztwo zachodniopomorskie Grody:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Cedynia Cedynia 2. Dobra 3. Grabczyn 4. Lipiany Dobra Szczecinek Lipiany Powiat gryfiski Opis Zachoway si pozostaoci grodu z czasw Mieszka I, u stp ktrego w 972 r. zostay pokonane oddziay margrabiego Hodona. Pod Gr Czcibora (brata Mieszka I) zosta zrekonstruowany fragment redniowiecznego grodu. ebski Na pwyspie Czapla Szyja zachoway si way grodu z IX-XI w., siedziby rycerskiej z XIII w. Wedug legendy grd by zamieszkany przez olbrzymw. Opowie wzia si z odkrycia na pwyspie wielkich szkieletw ludzkich. szczecinecki Na cyplu Jez. Wierzchowo wznosi si grd zbudowany przez Sowian pomorskich. Jego way zachoway si na kilka metrw wysokoci. pyrzycki Lokalizacja Nad grujcym nad miastem wzgrzem, 4 km od Cedyni. Do grodu prowadzi cieka przyrodnicza, ktra zaczyna si u stp wzgrza z ruinami redniowiecznego zamku. Do grodu mona doj drog poln ze wsi Gabczyn. Na kocu wsi, naley skrci w prawo przed ruinami dawnego dworu i przy jeziorze skrci w prawo. Pooony jest na dawnej wyspie Jez. Wd, poczonej obecnie grobl z miastem. Na klifie. Na wsch. brzegu Zatoki Ptasiej Jez. Myliborskiego, 6 km od Myliborza, przy drodze na Chojn.

Grd z X-XI w. by najlepiej ufortyfikowan warowni plemienia Pyrzyczan. Do dzi zachowa si peny obwd waw, a take lady po dodatkowych fortyfikacjach wewntrz twierdzy. 5. Lubin Midzyzdroje kamieski W najwyszym punkcie klifu znajduje si grodzisko sowiaskie, wzniesione przez plemi Wolinian w IX w. 6. Mylibrz Mylibrz myliborski Relikty grodu kultury uyckiej z VII w. p.n.e. ponownie wykorzystanego przez przybyych na Zachodnie Pomorze Sowian. Inny grd z wczesnego redniowiecza zachowa si w ssiednich Golenicach. 7. Poczyn-Zdrj Poczynwidwiski Zachoway si way grodu, ktry w IX i X w. strzeg szlaku handlowego z Zdrj Koobrzegu do Wielkopolski. Grd mia 2 piercienie waw, z ktrych widoczny jest tylko wa wewntrzny. Pozostaoci fortyfikacji wznosz si na drugim wzgrzu od drogi. 8. Stare Drawsko 9. Swobnica 10. Warnowo 11. Wrzenica Czaplinek drawski

Banie Wolin Sawno

gryfiski kamieski kamieski

Dojazd: 2, 5 km za Poczynem, jadc w stron Drawska Pomorskiego naley skrci w lewo w drog szutrow, ktr wiedzie szlak czarny. 900 m dalej odchodzi od niej leny dukt oznaczony drogowskazem ze znaczkiem grodu. Istniay tutaj 2 grody. Starszy, zaoony w VIII w., zniszczony zapewne przez Dojazd drog prowadzca wzdu jez. do lasu. Od oddziay Mieszka I, do dzi zachoway si tylko way. Drugi grd, ktry znaku zakazu do grodu jest ok. 100 m. powsta na przeomie X i XI w. zniszczyy oddziay Bolesawa Krzywoustego. Na jego waach pniej stan zamek. Way potnego grodu zachoway si nad Jez. Zielone. Pierwsze konstrukcje Dojcie ciek przyrodnicz ze szkki lenej jw. obronne wzniosa tu ludno kultury uyckiej w V w. p.n.e. Fortyfikacje Swobnicy lub zielonym szlakiem biegncym wykorzystali Sowianie w IX-XI w. wzdu wsch. brzegu Jez. Zielone. Na pwyspie Jez. Czajcze znajduj si pozostaoci grodu wzniesionego Do grodu prowadzi zielony szlak z parkingu przez plemi Wolinian w IX w. znajdujcego si 2 km za Warnowem od str. Wiseki. Na kach nad Wieprz znajduje si zaoenie obronne sprzed 1100 lat W poowie drogi midzy wsiami Sawsko i

49

12. elisawice

Stare Czarnowo Polanw

gryfiski

13. ydowo

koszaliski

grd wczesnoredniowieczny. Nad Jez. Zgniy Grzyb zachoway si 2 grody. Po wsch. stronie strumyka czcego jezioro z rzek Krzekn znajduje si broniony z 3. stron waem grd wczesnoredniowieczny. Po stronie zach. potne grodzisko stokowe siedziba witoborzycw, wadcw ziemi koackiej i pyrzyckiej. W okolicy Jez. Kwieki odkryto 2 grody. Jeden z grodw jest trudno dostpny, pooony jest, przy ujciu rzeki Radwi. Drugi dostpniejszy, odnajdziemy na Grze Zamkowej. Zachoway si way i miejsce po bramie.

Staniewice, na kach. Na pn.-zach. od miejscowoci, w Puszczy Bukowej.

Prowadzi do niego lena droga odbijajca do szosy ydowo Bobolice, 0,5 km na pd. za kanaem doprowadzajcym wod z Jez. Kamiennego do Jez. Kwiecko.

Stranice i siedziby rycerskie z pnego redniowiecza:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Dobra Dobra 2. Dolice 3. Wierzchowo 4. elisawice Dolice Wierzchowo Powiat obeski stargardzki drawski Opis W miejscowoci zachoway si oprcz pozostaoci grodu, rwnie pozostaoci siedziby rycerskiej z XIII w. Grd stokowy. Zachowa si kopiec pozostao pnoredniowiecznej siedziby rycerskiej. 2 grody speniajce rol stranic wczesnoredniowiecznych. Lokalizacja Dojcie ciek przyrodnicz. W centrum miasta. Po prawej stronie drogi Bobolice Szczecinek, przed wsi Wierzchowo. Jak w opisie w punkcie 11, grody.

Stare Czarnowo gryficki

Budowle kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina Powiat 1. Chwarszczany Boleszkowice myliborski 2. Koszalin Koszalin Koszalin Opis Pod kon. XIII w. Chwarszczany byy gwnym orodkiem zakonu w Europie rodkowoWschodniej. Odkryto tu fundamenty romaskiej kaplicy, ktra powstaa przed gotyck budowl, a take cmentarz, na ktrym pochowani byli templariusze. W XI i XII w. na Grze Chemskiej, na jej szczycie wybudowano pogask wityni. Niewiadomo czy bu tu czczony witowit, Przygw czy inny nieznany z imienia bg. witynia nie zachowaa si. Zostaa spalona w 1. po. XII w. 100 lat pniej w jej miejscu stan koci Norbertanw. Jego pozostaoci s zrekonstruowane fundamenty. Lokalizacja Obok gotyckiej kaplicy templariuszy powsta Park Kultury. Dojazd z Koszalina, ul Pisudskiego, na wsch.

Grobowce megalityczne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Borkowo Malechowo Powiat sawieski Opis W lesie za wsi Borkowo znajduj si grobowce megalityczne wzniesione w neolicie przez ludno kultury pucharw lejkowych. W jednym z nich zostaa zrekonstruowana komora grobowa, gdzie zoono niegdy szcztki lokalnego wadcy. Budowniczowie wznieli jej ciany z 12. duych kamieni, a z 4. nastpnych zrobili dach. W okolicznym lesie znajduje si grb megalityczny wzniesiony przez ludno kultury pucharw lejkowych 5500 lat temu. W brzozowym zagajniku na granicy pl nalecych do 2. wsi: Karsko i Pomietowa zachoway si due groby sprzed 5500 lat. S to tzw. groby trapezowate wzniesione przez ludno kultury pucharw lejkowych. Lokalizacja Jak w opisie.

2. Dolice 3. Karsko

Dolice

stargardzki

Jak w opisie. Dojazd od wsi Pomiotw. Nie dojedajc do wsi od drogi Pyrzyce Dolice naley skrci w prawo, w drog polna, potem w lewo pod grk a do

Nowogrdek myliborski Pomorski

50

4. Krpcewo

Dolice

stargardzki

Wykonano je z duych gazw niektre s wielkoci czowieka i wa kilka ton. Groby byy dugie na 50 m. 2 z nich s prawie identyczne i le rwnolegle do siebie. Grobowiec megalityczny sprzed 5500 lat. Wewntrz nie odnaleziono pochwku. By moe by on tylko supem granicznym.

obsadzonej drzewami granicy pl. Za drzewami w kierunku pn.-zach. znajduje si zagajnik, a w nim grobowce. W zagajniku przy drodze pyt prowadzcej od miejscowoci Trzebie (2 km od skrzyowania).

Krgi kamienne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Grzybnica Manowo Powiat koszaliski Opis Lokalizacja Odkryto kamienne krgi wzniesione przez Gotw prawie 2 tys. lat temu. Konstrukcje Ok. 2 km od drogi Bobolice Koszalin, kamienne zostay wyeksponowane w rezerwacie archeologicznym. Kamienie, z midzy wsiami Grzybnica i Mostowo. ktrych wzniesiono krgi, zdaniem niektrych dostarczaj mocy, s to miejsca mocy. Opis Kurhany wzniesione przez Gotw prawie 2 tys. lat temu. Niektre kurhany zostay odkopane, a ich wntrza zrekonstruowane. Widoczne s krgi kamienne, wzniesione u podstawy kurhanu. Porodku krgu znajdowa si pochwek, ktry w niektrych przypadkach jest zaznaczony kamienn skrzynk. Kurhany wzniosa ludno kultury uyckiej pod koniec epoki brzu. Lokalizacja Opis w punkcie 1, krgi kamienne. Wjedajc do miejscowoci od strony Dolic, trzeba skrci w prawo, przejecha przez wie i drog wirow wjecha do lasu. Jedna grupa kurhanw znajduje si 600 m dalej na wprost. Do drugiej grupy trzeba skrci w lewo i na kolejnym skrzyowaniu znw w lewo. Kurhany znajduj si 400 m dalej. Odkryto 68 kurhanw gockich. Zabytki wydobyte z wykopalisk: brzowe i Poligon wojskowy, teren niedostpny dla turystw. srebrne zapinki, srebrne klamerki esowate, kolie paciorkw szklanych, Zabytki mona oglda w Muzeum Okrgowym w srebrne bransolety. Koszalinie. Ustawiony na wzniesieniu, dobrze widoczny kurhan, majcy 3 tys. lat, Po prawej stronie szosy prowadzcej ze Szczecina usypany w epoce brzu przez ludno kultury uyckiej, znajduje si do Pyrzyc. przed zakrtem do Ryszewka. Nad rzeka Parst znajduje si 100 wczesnoredniowiecznych Dojcie do nich od strony ostatniego gospodarstwa kurhanw. S niedue i przypominaj pagrki. we wsi, kierujc si w stron lasu. Na Wzgrzu Wisielcw, oddalonym o kilka km od portu, znajduj si 34 Dojazd ul. Sowiask w kierunku play. kurhany, w ktrych tys. lat temu zoono szcztki dawnych mieszacw miasta. W pobliu grodu odkryto kurhany. Opis w punkcie 10, grody. W rejonie grodw odkryto kilkanacie kurhanw. Znajduj si na pn. brzegu jeziora.

Kurhany:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Grzybnica Manowo 2. Mogielica Dolice Powiat koszaliski stargardzki

3. Nowy owicz Kalisz Pomorski 4. Ryszewko 5. Skronie 6. Wolin 7. Wrzenica 8. ydowo Pyrzyce Gocino Wolin Czaplinek Polanw

drawski pyrzycki koobrzeski kamieski drawski koszaliski

wite gry i orodki kultu:

Lp. Miejscowo Gmina 1. Koszalin Koszalin 2. Polanw Polanw Powiat Koszalin koszaliski Opis Lokalizacja Wznoszca si pod Koszalinem Gra Chemska bya wit gr dla zamieszkujcych jej Dojazd, ul. Pisudskiego. okolice Sowian. W XI i XII w. stana na jej szczycie pogaska witynia. Niewiadomo czy by tu czczony witowit, Przygw czy te inny bg. witynia nie zachowaa si. Na zach. od miasta wznosi si wita Gra Polanowska. Pod jej szczytem znajduje si 3 km na zach. od miasta. rdeko, ktre wedug legend miao moc uzdrowienia. By moe byo to pogaskie

51

3. Pyrzyce

Pyrzyce

pyrzycki

miejsce kultu woda w mitach sowiaskich uzdrawiaa i oczyszczaa. Na tzw. Wzgrzu Chramowym, na ktrym wznosi si gotycki koci, byo prawdopodobnie ul. Warszawska. miejscem pogaskiego kultu.

Festyny:
Lp. Miejscowo 1. Borkowo 2. Cedynia 3. Wolin 4. Wrzenica Gmina Malechowo Cedynia Wolin Sawno Powiat sawieski gryfiski kamieski sawieski Opis Festyn w prywatnym skansenie archeologicznym. Inscenizacja bitwy. Festiwal Wikingw. Festyn archeologiczny. Lokalizacja W lesie za wsi. W rejonie grodu. Na wyspie Ostrw. W Sawsku.

Cmentarzyska:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Lubeiszewo Gryfice Powiat gryficki Opis Lokalizacja Na pocz. XX w. na terenie miejscowoci odkryto 6 grobw z I-II w. p.n.e. Groby byy Na terenie miejscowoci. przysypane kurhanami, ktre nie zachoway si do naszych czasw. Pochowani w nich byli miejscowi arystokraci i wadcy. Dary grobowe zawieray zestawy naczy do picia wina, srebrne i szklane puchary zapewne byy dyplomatycznymi darami od wadcw germaskich plemion Narkomanw i Kwadw z terenu obecnych Czech i Sowacji. Wszystkie bogato wyposaone groby z przeomu er terenu Europy rodkowej nazwane s od nazwy miejscowoci grobami ksicymi typu lubieszewskiego. Cmentarzysko z 34. kurhanami. Opis w punkcie 6, kurhany.

2. Wolin

Wolin

kamieski

Muzea:
Lp. Miejscowo 1. Borkowo 2. Koszalin 3. Mylibrz 4. Szczecin 5. Wolin Gmina Malechowo Koszalin Mylibrz Szczecin Wolin Powiat sawieski Koszalin myliborski Szczecin kamieski Opis Powstaje prywatny skansen archeologiczny. Zabytki archeologiczne z cmentarzyska w Grzybicy i Nowego owicza. Zabytki z grodu. Zabytki archeologiczne. W muzeum mona obejrze synnego witowita z Wolina ma figurk przedstawiajc jednego z bogw sowiaskich. Lokalizacja W Brylowie. Muzeum Okrgowe w Koszalinie, ul. Myska 37-39. Muzeum w Myliborzu, ul. Bohaterw Warszawy 74. Muzeum Narodowe, ul. Staromyska 27, Muzeum Morskie, ul. Way Chrobrego 3. Muzeum, ul. Zamkowa 24.

Inne:
Lp. Miejscowo Gmina 1. Buniowice Kamie Pomorski Powiat kamieski Opis Lokalizacja Na Pomorzu istnia kult kamienia. Pogascy Sowianie wierzyli, e gazy maja dusze i Przy brzegu Wyspy Chrzszczewskiej. mieszkaj w nich duchy przodkw. Jeden z najwikszych kamieni w Polsce Kamie Krlewski ley przy brzegu Wyspy Chrzszczewskiej. Ma ponad 20 m rednicy i wystaje na ponad 3 m.

52