Dzieje Polski i Litwy (1506 - 1648) Stanisaw Grzybowski

WIAT KSIKI Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media KOLEGIUM Jan Pieszczachowicz - redaktor naczelny, REDAKCYJNE Piotr Turkot - koordynator projektu, Piotr Rabiej - redaktor odpowiedzialny, Aa Sarachanowa - redaktor, Andrzej Najder, Joanna Szczepanek - redakcja techniczna KOREKTA PROJEKT GRAFICZNY KSIKI PROJEKT OKADKI GRAFIKA WYBR ILUSTRACJI Krystyna DeJjska-Soja, Aurelia Nowak Piotr Turkot Cecylia Staniszewska, Ewa ukasik Tomasz Salwierz, Grzegorz Telega Stanisaw Grzybowski, Piotr Rabiej, Piotr Turkot ZDJCIA Archiwum FOGRY, Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie, Biblioteka Narodowa w Warszawie, Biblioteka Jagielloska w Krakowie, Biblioteka PAN w Kr niku, Fundacja XX Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, Instytut Geografii Uni wersytetu Jagielloskiego, Lwowska Galeria Obrazw - Oddzia w Olesku, Muzeum Historii Mia sta Gdaska, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Muzeum Narodowe w Gdasku, Muzeum Narodowe w Kielcach, Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Mu zeum Narodowe w Warszawie, Muzeum Paac w Wilanowie, Muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Muzeum Zamku Krlewskiego na Wawelu, Muzeum up Krakowskich w Wieliczce, Skarbiec Katedralny na Wawelu, Zamek Krlewski w Warszawie, Maciej Bronarski, Adam Cielawski, Elbieta Gawryszewska, Artur Grzybowski, Wojciech Holnicki, Agnieszka Indyk, Micha Jurecki, Krzysztof Konopka, Rafa Korzeniowski, Janusz Kozina, Maria Lankosz-Mrz, Piotr Maciuk, Robert Mczyski, Stanisaw Michta, Grze gorz Morek, Andrzej Najder, Jerzy Najder, Marian Ndza, Jerzy Nowakowski, Henryk Pieczul,

Piotr Rabiej, ukasz Schuster, Wojciech Sowakiewicz, Roman Stasiuk, Marek Studnicki, Marcin Sylwanczyk, Tadeusz Szklarczyk, Piotr Turkot, Maciej Zybaa, Adam Wierzba, Grzegorz Zygier, Teresa towska-Huszcza PRZYGOTOWANIE KAPSU MAPY Stanisaw Grzybowski, Monika Jaglarz (s. 40, s. 121, s. 200, s. 332) Jacek Kozak (mapy satelitarne na podstawie Global Digital Eleva-tion Model, U.S. Geological Survey, EROS Data Centre, 1993), Piotr Rabiej, Tomasz Salwierz, Grzegorz Telega (c) by FOGRA OFICYNA WYDAWNICZA, KRAKW 2000 ISBN 83-85719-35-0 komplet ISBN 83-85719-48-2 T. 4. ISBN 83-7311-076-3 WIAT KSIKI OFICYNA WYDAWNICZA KRAKW, ul. Marszaka Jzefa Pisudskiego 19 Grupa Wydawnicza Bertelsmann Media Warszawa, ul. Rosoa 10 Spis treci

7 9 9 13 21 25 32 45 49 54 57 65 77 81 91 91 99 105 108 116

124 128 135 141 149 155 155 160 166 171 175 182 189 189 192 195 205 210 Sowo wstpne I. Zygmunt Stary Elekcja krla Zygmunta Zygmuntowskie pastwa Europa w czasach zygmuntowskich Pierwsze sukcesy, pierwsze klski Rozkwit polskiego renesansu wiat krlowej Bony Nowe drogi gospodarki Sprawy pruskie Cie Marcina Lutra Dynastyczne problemy Wojna kokosz Zygmunt August, wielki ksi Litwy II. Zygmunt August Spr o Barbar Midzy Wiedniem a Stambuem Bunt akw Spory o wiar Spr o napraw Rzeczypospolitej Dominium Maris Baltici Sejmy egzekucyjne Siedmioletnia wojna pnocna Unia lubelska " Te sokoy mnie zgubi " III. Wielkie Bezkrlewie Ku wolnej elekcji Kandydaci do korony Na podwarszawskim polu Poselstwo polskie w Paryu Sejm koronacyjny Po ucieczce Henryka

IV. Stefan Batory Sejm koronacyjny Wojna z Gdaskiem Polityka kocielna krla Stefana Trybuna szlachecki Wojskowe reformy krla Stefana 214 219 226 233 239 247 253 253 259 264 268 272 277 282 285 292 297 305 308 313 320 334 342 349 355 355 362 365 371 378 383 388 393 397 402 Kampania polocka Kampania wielkotucka Kampania pskowska Krl i kanclerz Tragedia Samuela Przerwana epopeja V. Zygmunt III Trzecia elekcja

Wojna z Maksymilianem Zygmunta droga do Polski By czy na Ku pacyfikacji Sejm inkwizycyjny Droga do Szwecji Dzikie Pola Wojna o Inflanty Regalici Dymitr Samozwaniec Rokosz Zebrzydowskiego kiewski na Kremlu Sarmaci i libertyni Od kozackich najazdw do chocimskich watw Gustaw Adolf Ostatnie lata Zygmunta III VI. Wadysaw IV Elekt i jego plany Wojna smoleska Niebezpieczestwa zaegnane Niezgodny pokj Problemy rodzinne Dwr i kraj Plany wojny tureckiej Zakoczenie Zestawienie wybranej literatury Indeks Sowo wstpne -T rawic ptora stulecia, ktre dzieli wstpienie na tron Zygmunta, Starym pniej nazwanego, od mierci Wadysawa IV i katastrofy buntw kozackich, to w dziejach dawnej Rzeczypospolitej Korony Krlestwa Polskiego i Wielkiego Ksistwa Litewskiego okres jej najwikszej potgi, najwikszego znaczenia midzynarodowego i najwspanialszego znaczenia jej kultury. Ale zarazem to okres dramatycznych zmaga, by t pozycj utrzyma. W zmaganiach tych mia podstawowe znaczenie proces tworzenia si pierwszego w naszych dziejach spoeczestwa obywatelskiego, spoeczestwa, dla ktrego problemy pastwa i wadzy staj si niezwykle istotne dla ycia jednostki, rodziny, grupy spoecznej, narodowej, wyznaniowej, kulturowej. Przenikanie wiadomoci politycznej do psychiki indywidualnej, warunkowane rozwojem kultury i gospodarki, w nowy sposb ksztatuje zarazem psychik elity spoecznej, to za z kolei nadaje potny impuls dalszemu socjalnemu, politycznemu, gospodarczemu rozwojowi kraju. wiadomo spoeczna i groce jej puapki graj wic w tym rozwoju rol niebagateln. Wzrost bogactwa na przykad, przekadajc si na wzrost rozwarstwienia spoecznego i rozejcie si wzorcw kulturowych, rodzi istotne konflikty polityczne. Za ich rozwizanie, przy mdrym rozumieniu, i zgoda rujnuje a niezgoda buduje, e umiejtno radzenia sobie ze sprzecznociami jest nieodzownym

wiczeniem i egzaminem dla kadej zbiorowoci ludzkiej, tworzy pastwo sprawne i cywilizacj bogat. Nie na prno wrd najwaniejszych rde upadku tego pastwa i dekadencji tej cywilizacji wymieni mona z jednej strony tragiczn w skutkach zasad jednomylnoci, z drugiej - niefortunn prb ujednolicenia wyznaniowego, ktra tak si pniej przyczyni do rujnujcego sukcesu rebelii Chmielnickiego. Obok problemw psychologii spoecznej, ktre wwczas wanie, dziki narodzeniu si wiadomoci pastwowej, wybija si zaczy na plan pierwszy, przypomnie rwnie pragniemy problemy psychologii wielkich jednostek, wadcw i mw stanu, wodzw i intelektualistw, ktrzy psychik elity tego spoeczestwa ksztatowali i istotne dla niego decyzje podejmowali. Przekonanie, e historia to psychologia, a "take polityka, co do pewnego stopnia na jedno wychodzi", nie jest nowe. Sformuowa je w tych sowach w 1924 roku Jacues Bainville, historyk przez lata potpiany lub przemilczany, cho jego konserwatyzm pod wieloma wzgldami okazuje si nadspodziewanie nowoczesny w swoim nawizaniu do pastwa, a nie do narodu jako do czynnika pozytywnie konstytuujcego materi dziejow. Odwoujemy si do tych pogldw przekonani, e to wanie wiadomo pastwowa jest czynnikiem kreujcym i ksztatujcym obraz dawnej Rzeczypospolitej, e to niedostatki tej wiadomoci s przyczyn niedokoczenia tej konstrukcji pastwowej, a w najdalszej kolejnoci i jej upadku. Rwnoczenie, akceptujc w peni przekonanie, e do dziejw politycznych ograniczy si nie wolno, podkreli pragniemy, e przy wszelkiego rodzaju syntezie stanowi one naturaln i najkorzystniejsz o konstrukcyjn narracji historycznej, pozwalaj najlepiej ukaza zagadnienia dziejowe w ich wzajemnym powizaniu. Dzieje Polski i Litwy - ---------------------------------- -Zdajemy sobie oczywicie spraw, e koncepcja Bainville'a moga wwczas grozi nadmiernym uproszczeniem materii historycznej; usprawiedliwia to jego wczesnych krytykw, nie pozwala jednak rozgrzesza dzisiejszych, ktrych wiedza psychologiczna i politologiczna, wobec postpu tych nauk, winna ju sta na duo wyszym poziomie. Pora odej od teorii, e w kadej epoce historycznej te same czynniki s decydujce "w ostatniej instancji"; historia to zmiana, w tym i ciga zmiana prawidowoci, bdcych zreszt nie tylko przedmiotem bada historyka, ale rwnie czsto wytworem jego wyobrani. A wszelka prba wyjanienia historii to nie odwoanie si do mitycznych praw ni rzdzcych, ale zrozumienie praw rzdzcych dziaaniami i motywami ludzi j tworzcych - bo innej historii poza histori czowieka nie ma. Te za prawa uwidoczniaj si najpeniej w jego dziaalnoci politycznej. Wyraaj si jednak one rwnie w wiadomoci czowieka, w wiadomoci spoecznej. Ta ostatnia to bynajmniej nie jaka wyimaginowana wiadomo zbiorowa, ale suma wiadomoci indywidualnych. Pojcia takie jak nard, klasa czy grupa spoeczna s tylko konstrukcjami teoretycznymi, typami idealnymi nie odpowiadajcymi adnemu realnemu bytowi, a majcymi jedynie umoliwi nam zrozumienie i uporzdkowanie zoonej rzeczywistoci. Bowiem zadaniem historyka jest uporzdkowanie kosmicznego baaganu historii, nie moe on jednak tego czyni zbyt dobrze, lekcewac fakty. Jedynie odwoanie si do praw rzdzcych wiadomoci jednostki pomoe nam zrozumie fenomen wiadomoci spoecznej i tym samym zrozumie nas samych, tym samym uzasadni potrzeb i poytek studiw historycznych.

Jest to szczeglnie potrzebne, gdy przychodzi nam pisa o ludziach renesansu, prd ten wsptworzcych i konfrontujcych go z realiami epoki w sposb nieraz dramatyczny. Renesans bowiem by najbardziej indywidualnym z wielkich prdw umysowych ludzkoci. Odwoujc si do czowieka, odwoywa si do jednostki, a nie do spoeczestwa. Ale rwnoczenie polski renesans stawa w obliczu szczeglnych zagroe politycznych. Jedynie dziaanie kolektywne mogo im zapobiec. Utrzymanie wolnoci indywidualnej w ramach solidarnoci grupowej dao w efekcie powstanie kultury sarmatyzmu i owego szczeglnego tworu politycznego nazwanego Rzecz Pospolit. Ten wielki eksperyment dziejowy - jak wykaza ju inny ze znakomitych historykw konserwatywnych, Jzef Szujski - by eksperymentem przedwczesnym, uda si wwczas nie mg, ale torowa drog w skali wiatowej nowym pojciom prawa, polityki, moralnoci. Nie na prno zrodzone z polskiej rzeczywistoci pisma polskich teoretykw - Golickiego, Orzechowskiego, Modrzewskiego, Kromera zapodniy na zachodzie Europy i w formujcych si pniej modych pastwach amerykaskich nowe rozumienie demokracji: wskazywa na to z caym naciskiem midzy innymi wybitny historyk francuski, wielki przyjaciel Polski i Polakw, Pierre Mesnard. I dlatego, piszc o najwspanialszej epoce w dziejach naszej ojczyzny, pisa naley przede wszystkim o wielkich jej twrcach i o wielkich ideach, ktre, patronujc ich dziaalnoci, przenikay do caego spoeczestwa, ktre wyraay si zarwno w dumie szlacheckiej, jak w skrztnoci mieszczaskiej i zapobiegliwoci chopskiej, zarwno w przechowanej na naszych ziemiach wielkiej tradycji ydowskiej, jak w junackiej zadziornoci kozackiej i zbjnickiej. Bo w czasach, o ktrych pisa bdziemy, bya to Rzecz naprawd Pospolita, czyli Wsplna wszystkich ludw, wiar i stanw j zamieszkujcych. Zygmunt Stary Polska i Litwa po mierci Aleksandra Jagielloczyka Elekcja krla Zygmunta Rankiem dnia 20 sierpnia 1506 roku rozdzwoniy si wiee Wilna, przynoszc wie, e wielki ksi litewski, a od piciu lat niespena i krl polski Aleksander zmar bezpotomnie. Umierajcego dosza jeszcze radosna nowina, e zniszczony Tatar, knia Micha Gliski, rozgromi pod Kleckiem ord tatarsk, up jej odebra i prowadzonych w jasyr winiw uwolni. "Acz by ju krl mow zamkn, wszake rce skadajc i zy z oczu wypuszczajc, Panu Bogu dzikowa za to" (Marcin Bielski). Opuszcza jednak ten wiat peen niepokoju, po panowaniu trudnym i kontrowersyjnym. Jednego pragn na pewno, i to wanie z najstarszym bratem Wadysawem, krlem Czech i Wgier uzgodni: e nastpc jego w Krakowie i Wilnie, poczonych trwa uni stolicach, winien zosta zgodnie i wsplnie obrany najmodszy z synw Kazimierza Jagielloczyka, Zygmunt. Lecz wiedzia te Aleksander, e wrd panw maopolskich penej zgody na to nie stao, e niektrzy z nich gotowi byli, choby wbrew woli elekta, wybra krlem polskim ustpliwego i niedonego Wadysawa, zwanego "krlem Bene", krlem Dobrze, bo na wszystko si godzi. Wiedzia te, e cho na potnego

Gliskiego, na Gasztoda i Radziwiw moe Zygmunt liczy, jest i na Litwie stronnictwo mu przeciwne, z Maopolanami trzymajce, za na jego czele stoi Jan Juriewicz Zabrzeziski, wojewoda trocki i marszaek ziemski litewski. Tote jeszcze w lipcu spisa chory krl testament i spadkobierc swoim, opiekunem swej ony, kniaziwny moskiewskiej Heleny, ustanowi Zygmunta, wzywajc go rwnoczenie na Litw. Wie o mierci brata dosza krlewicza ju w drodze, w Liwie, na granicy Mazowsza i litewskiego wwczas Podlasia. Rozsyajc listy na wsze strony, do brata Wadysawa, do wielkiego ksicia Moskwy, do wiernego zarzdcy Warmii biskupa ukasza Watzenrode, do panw polskich i litewskich, sam ze szczupym pocztem ruszy na Litw. Pod Grodnem zabieg mu drog knia Gliski na czele 700 jezdnych. "Zygmunt wyszed naprzeciw Michaowi dalej ni wypadao i przyj go z wielk Dzieje Polski i Litwy

Zygmunt na Wgrzech i na lsku ochot, a zaprowadziwszy do sek-retniejszej komory, obsypa wielu obietnicami" (Bernard Wapowski). Po czym razem ruszyli do Wilna. Ry. 1. Kafel z podobizn krla Jana Olbrachta lub Aleksandra Jagielloczyka, wyk. Bartosz z Kazimierza koo Krakowa, 1. wier XVI wieku (Krakw-Wawel), Urodzony w sam Nowy Rok 1467, krlewicz Zygmunt mia wwczas lat blisko czterdzieci. Zdawa by si mogo, e byy to lata nudy i bezczynnoci. Dla pitego syna Kazimierza Jagielloczyka i Elbiety Habsburanki brako korony w czterech pastwach jagielloskich. Przyszed na wiat zbyt pno, by wiele skorzysta z nauk wychowawcy starszych krlewiczw, Jana Dugosza, z przykadu starzejcego si ojca. Wpyw nauczyciela modszych synw krlewskich, Filipa Buonaccorsi zwanego Kallimachem, zdawa si pozornie niky. Ucze nie przypomina nauczyciela charakterem, a i humanizm Zygmunta, prdzej ju wanie z Dugoszowej tradycji zrodzony, bdzie odmienny od namitnego, bojowego humanizmu Kallimacha. Krlewicz szuka w nowych prdach raczej adu i umiaru, wyrozumiaoci i zrozumienia dla innych. Jeli pragn nimi manipulowa, to raczej z makiawelsk - przed Machiavellim - chytroci, ni z brutaln szczeroci mistrza. Ale i w rzemiole rycerskim zaprawi si zdoa i pozna spryny rodzimych mechanizmw politycznych. Tu najwikszy by chyba wpyw ochmistrza modszych krlewiczw, Stanisawa Szydowieckiego, ktrego syn Krzysztof bdzie Zygmuntowi zawsze wrd panw koronnych najbliszy. Po mierci ojca przygarn beniaminka rodu brat Wadysaw. Na jego dworze w Budzie spdza Zygmunt czas w kulturalnym nierbstwie. Na Wgrzech bliej byo do Woch, silniej oddziayway wpywy odrodzonego w Italii antyku i nowe prdy renesansu. Pniej Zygmunt otrzyma w zarzd od brata ksistwo gogowskie, potem jeszcze opawskie, a wreszcie - jako namiestnik - lsk cay wraz z uycami. Wspominano go tam yczliwie. Mia dobry charakter i by sumiennym administratorem. 10

- Zygmunt Stary Tylko lscy rozbjnicy skaryli si pono w swoich pieniach na zbytni srogo krlewicza. Tak mijay Zygmuntowi dni, miesice, lata. Pierwsze siwe nitki pojawiay si w ciemnej, przerzedzonej ju na skroniach czuprynie, siwiay i charakterystyczne wydatne brwi, blady rumiane policzki, pochylaa si majestatyczna, wysoka i barczysta sylwetka. Siy wci jednak dopisyway mu jak w modoci, "ama bowiem podkowy elazne, potne przerywa sznury, tuziny kart grackich" - wspomina bdzie jeszcze po wiekach ksidz Chmielowski. Ry. 2. Piecz biskupa wileskiego Jana, 1525 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Plany osadzenia krlewicza w Modawii spezy na niczym, klska bukowiska Jana Olb-rachta zadaa im cios ostateczny. Odtd zdawa si zapomina o wszelkich ambicjach. Nie eni si: i c mg pozostawi legalnemu potomstwu? Z romansu z mieszczk morawsk, Katarzyn Telniczank, mia syna Jana tytuowanego "z ksit litewskich", pniej biskupa wileskiego i poznaskiego, oraz dwie crki. By dla nich dobrym ojcem, a dla Katarzyny wiernym towarzyszem ycia, cho zwizek ich nie zosta pobogosawiony przy otarzu. Uczt nie lubi, wina niemal nie pija, y skromnie. Bezpotomna mier dwch starszych braci, Jana Olbrachta i Aleksandra, otworzya mu drog na tron ojca i dziada. Ale wybr przecie nie by zapewniony. Zanim zjechadroga do tronu liby si razem elektorzy, panowie polscy i litewscy, i dokonali -jak to przewidywaa unia z 1501 roku w Mielniku zawarta - desygnowania wsplnego wadcy, wydarzy si mogo wiele. Przezorny Zygmunt wola si zabezpieczy. Potny Gliski by dogodnym sprzymierzecem. Strach przed nim, przed jego rzdami na Litwie w czasie bezkrlewia, zjedna wrogw dumnego kniazia do idei elekcji samodzielnej, litewskiej, nie czekajc na Koron, z pogwaceniem unii mielnickiej. Niewielki zreszt mieli wybr. Obecny w Wilnie kanclerz wielki koronny, Jan aski pisa do Watzenrodego, e litewska stolica pena bya "posplstwa" woajcego o natychmiastowy wybr Zygmunta. Zachodzia obawa buntu owego posplstwa szlacheckiego, zbrojnego rycerstwa wsawionego wieym zwycistwem i wiernego rozkazom swego wodza, a niechtnego litewskim wielmoom. Wiedziano w Wielkim Ksistwie, e na Wgrzech Zygmunt zwiza si by Ryc 3 pjecz Zygmunta stafego_ ^ 508 rok (Muzeum Czarz antymagnackim i antyhabsburskim stronnictoryskich w Krakowie). 11

Dzieje Polski i Litwy

elekcja Zygmunta na krla Polski twem Zapolyw, e i w Koronie jest nadziej szlachty, coraz ywiej demonstrujcej swoj niezaleno od senatorskich rodw. To przewayo. Trzy dni po wjedzie krlewicza do Wilna, 13 wrzenia, rada hospodarska postanowia dokona jak

najszybciej elekcji Zygmunta jako wielkiego ksicia. Daremne byy zabiegi panw koronnych, nawet - jak Wielkopolanie - Zygmuntowi przychylnych, ale pragncych, by przestrzegano litery unii. Po uroczystych, tydzie trwajcych obrzdach pogrzebowych Aleksandra, 20 padziernika, krlewicz, "jako pan przyrodzony" dziedzicznego wci faktycznie tronu swych litewskich przodkw, woy w katedrze w. Stanisawa w Wilnie sawny kopak Jagieowy, "czapk ksic z aksamitu czerwonego w strefy zote kamieniami drogimi osadzon". W tym momencie w polityce Zygmunta nastpi jednak nieoczekiwany zwrot. Trzymajc ju pewnie Wielkie Ksistwo Litewskie, nie pragn tam bynajmniej kurateli dumnego magnata, nie chcia by, jak Aleksander, marionetk w jego rkach. Nie pragn rwnie, by magnaci koronni, majcy przecie swobod wyboru i mogcy poszuka innego wadcy, widzieli w nim niechtnego ich przewadze politycznej krla szlacheckiego. Gdy Gliski zosta przez swoich litewskich wrogw, z Zabrzeziskim na czele, oskarony o ch zamachu stanu, zagarnicia wadzy wielkoksicej, Zygmunt nie przeciwstawi si oszczerstwom, cho zna przecie prawd. Przeciwnie nawet, uczyni co mg, by ograniczy znaczenie Gliskiego, odejmujc mu dzierony tymczasowo urzd marszaka nadwornego. Za na sejmie litewskim w Grodnie, zatwierdzajc 7 grudnia magnackie przywileje, Gliskiego nie dopuci nawet do podpisania dokumentu. I nastpnego dnia ruszy do Polski. Ry. 4. Miecz Zygmuntowski uywany do pasowania rycerzy, 1. wier XVI wieku (Krakw-Wawel). W tym samym dniu, w Piotrkowie, zgromadzeni tam (niezbyt licznie) koronni magnaci dokonali nareszcie jego wyboru na krla. "Posplstwo" szlacheckie, te niezbyt tam liczne, nie odegrao jeszcze na tym sejmie adnej roli; z miast stawili si posowie Krakowa, Lwowa i Gdaska, z pastw lennych pojawili si jedynie posowie piastowskiego wci Mazowsza. Dokonany wybr by jednomylny. Czas zreszt nagli. Na Pokucie spad najazd modawski, jak powszechnie podejrzewano spowodowany przez panw wgierskich, nie liczcych si z oficjaln polityk swego niedonego wadcy. Jedyne, co mogli zdziaa brylujcy na sejmie panowie maopolscy, to utrzyma fikcj wsplnej elekcji polsko-litewskiej - cho bez litewskich elektorw - i podkreli nienaruszalno 12

Zygmunt Stary

ksztat terytorialny i ludno pastwa polsko-litewskiego podzia administracyjny

Krlestwa Polskiego i jego ienna ustrj spoeczny Wielkiego Ksistwa Litewskiego dotychczasowych przywilejw. W tak niesprzyjajcych warunkach, wpltany w sie intryg, podejrze, niedotrzymanych obietnic i obcego zagroenia, rozpoczyna swe rzdy Zygmunt I. Zygmuntowskie pastwa W XVI wieku, niezalenie od ubytkw i przybytkw terytorialnych, obszar pastwa polsko-litewskiego nigdy nie wynosi poniej 800 ty. km2. Rozleglejsze tylko, po wczeniu rzadko zaludnionych posiadoci anektowanego w 1478 roku Nowogrodu Wielkiego, byo Wielkie Ksistwo Moskiewskie, wkrtce za, po podboju Syrii i Egiptu, rwnie rozsiade na trzech kontynentach pastwo ottomaskie. Nie przestrze jednak, gubica si w nieustalonych dokadnie pustaciach granicznych, zwaszcza na poudniowym wschodzie, w stepach czarnomorskich, bya najwaniejsza. Ludno, ktr na progu panowania Zygmunta I mona by ostronie oszacowa na 7 min, rozsiedlona bya nierwnomiernie, a rozsiedlenie to odpowiadao nierwnomiernemu rozwojowi Zygmuntowych krain. Podzia na Koron Krlestwa Polskiego i Wielkie Ksistwo Litewskie w przyblieniu tylko oddawa rnorodno licznych, wci sabo zronitych organizmw politycznych. Trzon Korony stanowiy Maopolska wraz z nalecymi do niej wojewdztwami ruskim, beskim i podolskim, oraz Wielkopolska, do ktrej w 2. poowie XV wieku przyczono Mazowsze zachodnie, pockie i rawskie. Trzy wojewdztwa Prus Krlewskich, pomorskie, chemiskie i malborskie, wraz z biskupim ksistwem warmiskim, zazdronie strzegy swej odrbnoci politycznej. Odrbnymi pastewkami, poczonymi z Koron tylko uni personaln, byy rwnie wieo pozyskane przez Jagiellonw ksistwa owicimskie i zatorskie. Ksistwo siewierskie, podobnie jak Warmia, byo odrbnym pastewkiem nalecym do biskupstwa krakowskiego. Piastowskie Mazowsze czerskie, od niedawna rzdzone z Warszawy, byo lennem Korony. Lenne byy rwnie - ale tylko formalnie - Prusy Zakonne. Lenne take byy rzdzone przez ksit Pomorza Zachodniego dwa mae powiaty: Lbork i Bytw. W wypadku czwartego lenna, hospodarstwa modawskiego, nawet jego formalna zaleno, przypiecztowana hodem zoonym Kazimierzowi Jagielloczykowi przez hospodara Stefana Wielkiego w 1485 roku, bya wtpliwa wobec rwnoczesnej i ze wzgldu na ukad si realniejszej zalenoci Modawii od Porty Ottomaskiej, a take wobec pretensji wgierskich. Jeszcze bardziej skomplikowane byy stosunki w Wielkim Ksistwie Litewskim. Ziemie koronne bowiem nie zaznay nigdy feudalizmu - jeli odrzucimy oczywicie jego schematyczn pseudomarksistowsk definicj - a caa ludno wolna bya tu bezporednio zalena od monarchy. Podobny by pocztkowo, cho powolniejszy, rozwj Litwy waciwej z jej dumnym i bitnym rycerstwem, jednake podbj olbrzymich obszarw Rusi Czarnej, Biaej i Kijowskiej, z uksztatowanymi stosunkami feudalnej

zalenoci, spowodowa i na Litwie samej wzrost faktycznego znaczenia wielkiej magnaterii i faktycznego od niej uzalenienia litewskiego rycerstwa. Natomiast podlegli Wilnu ruscy ksita dugo jeszcze zachowywali oficjaln, prawem usankcjonowan zwierzchno feudaln nad swymi ruskimi wasalami - drobnym bojarstwem, ktre, czciowo tylko przyjte do herbw koronnych, niekiedy nawet 13

Dzieje Polski i Litwy -

Toru " Ciechanw oPtock 10 Wa czyca Czerska

KRLESTWO

WGIERSKIE

Jassy ..U Krlestwo Polskie LID Lbork i Bytw \^!j j ksistwo zatorskie i. _ i Wielkie Ksistwo Litewskie

i owicimskie L.. 1 ziemia smoleska utracona ^ Suczawa|| L _ l Warmia na rzecz Moskwy w 1514

1 ] ksistwo siewierskie [ _ .J Dzikie Pola nominalnie

lenna Krlestwa Polskiego: zalene od Litwy ,1 L. ___ 1 Prusy Zakonne im Brandenburgia

L _J Mazowsze [_._.] ksistwo supskie . Batii

Ry. 5. Polska i Litwa w czasach panowania Zygmunta Starego (1506-1548). Na mapie umieszczono herby: Krlestwa Polskiego i woj. krakowskiego (1), Wielkiego Ksistwa Litewskiego (2), Modawii (3), Prus Zakonnych (4), Ksistwa Supskiego (5), Mazowsza (6), woj. poznaskiego (7), woj. kaliskiego (8), Prus Krlewskich (9), woj. brzeskokujawskiego (10), woj. ruskiego (11), Podola (12), woj. sandomierskiego (13), ziemi wieluskiej (14), ziemi halickiej (15), ziemi beskiej (16), ziemi chemskiej (17), ziemi przemyskiej (18), ziemi lubelskiej (19). nie nabyo praw szlacheckich. Ta grupa zachowaa teraz dawn nazw bojarw, zrnicowanych na pancernych, putnych czyli pieszych i sukw, w zalenoci od charakteru suby penionej wobec suzerena. Dugo jeszcze, w ju zjednoczonej Rzeczypospolitej, pozostanie drobne bojarstwo reliktem minionych stosunkw spoecznych. bojarzy litewscy i ruscy Groniejszym reliktem byy roszczenia wielkich, utytuowanych bojarw z rodu Ruryka, a niekiedy i Giedymina. Zagroeni si czuli zarwno prbami wzmocnienia wadzy wielkoksicej, jak i coraz silniejszymi deniami emancypacyjnymi podlegego im dotd rycerstwa. Ruski feudalizm, niebezpieczny wci dla wadzy centralnej i dla

ksztatowania godnej postawy obywatelskiej warstw rzdzcych, nie zdoby bowiem nigdy uznania w krgach wiernych swym tradycjom i swym ksitom litewskich rycerzy, ktrzy zazdronie wpatrzeni w swobody szlachty koronnej, w jej walk o ich dalsze rozszerzenie, dziki temu przyjmowali jej wzorce polityczne i kulturowe, polonizowali si te szybko. Unia horodelska, ktra zapocztkowaa proces przyj14

Zygmunt Stary

proces przeksztacania si redniowiecznego rycerstwa w nowoytn szlacht Ry. 6. Gospodarstwo, drzeworyt w Zwierciadle Mikoaja Reja, lata 1567-1568. mowania panw litewskich i bojarw ruskich do praw, przywilejw i herbw rycerstwa polskiego, zapocztkowaa rwnie proces przyjmowania przez Wielkie Ksistwo polskich instytucji i tworzenia si, polskim wzorem, stanu szlacheckiego nie uznajcego przewagi monowadztwa. Jagiellonowie jako dziedziczni wadcy Litwy niechtnie widzieli rwnanie praw Litwinw z Polakami, lecz rwnoczenie, choby ze wzgldu na odrodkowe denia ruskich feudaw i rywalizacj polityczn z gron Moskw, zainteresowani byli polityczn europeizacj Wielkiego Ksistwa. Tote rozwj instytucji stanowych na Litwie - urzdw pastwowych, sejmu, urzdw wojewdzkich i starociskich - szed ladem podobnego rozwoju w Koronie. Koronna szlachta o swoje prawa walczya ju od ptora blisko stulecia i cho walka ta nie bya zakoczona, to przywilej koszycki Ludwika Wgierskiego rozbudzi przecie aspiracje widoczne w znanym porzekadle o szlachcicu, ktry swemu krlowi winien jest tylko sub w pospolitym ruszeniu, dwa grosze z anu i tytu na pozwie. Budow prawnej konstrukcji, na ktrej opiera si bdzie szlachecka demokracja parlamentarna, zakoczya na rok przed elekcj Zygmunta radomska konstytucja Nihil novi. Teraz walka miaa si toczy o wypenienie tej konstrukcji konkretn treci. Bya to jednak konstrukcja suca przede wszystkim stanowi szlacheckiemu, co wicej, stan ten wsptworzca. W Polsce Jagieowej trudno byo jeszcze mwi o szlachcie, wci byo to redniowieczne rycerstwo, podobnie jak w innych krajach Europy. W XV wieku dokonaa si jednak na naszym kontynencie ewolucja od rycerstwa do szlachty nowoytnej. Przyczyn tego bya nie tylko rewolucja w technice wojennej i organizacji armii, ale rwnie rozwj gospodarczy i polityczny. W zalenoci od tego, czy gospodarcze, czy polityczne uwarunkowania nadaway kierunek tej ewolucji, rycerstwo zmieniao si albo w szlacht ziemiask, jak w Anglii i Szwecji, krajach parlamentaryzmu, albo w arystokracj dworsk, jak we Francji, wkrtce wzorcowym kraju absolutyzmu monarszego. Rozwj polityczny i gospodarczy Korony predestynowa niejako przemian jej rycerstwa w szlacht ziemiask. Rzeczywicie, znaczna jej cz przybraa ziemiaski charakter. Ale nie cao. W krajach europejskiego pogranicza, ldowego czy morskiego, jak Wgry, Hiszpania, Portugalia, szlachta nie moga odrzuci cakowicie roli stanu rycerskiego, podporzdkowanego obronnym, a czasem ekspansjonistycznym celom. Tam nie tylko wybrani jej przedstawiciele suyli w armii, ale cay stan musia zachowa

gotowo bojow, zarwno sprawno we wadaniu orem, jak psychiczne przygotowanie do roli obrocw ojczyzny. Wzmacniao to pozycj magnatw jako 15

Dzieje Polski i Litwy pooenie ekonomiczne chopw sytuacja gospodarcza miast dobra krlewskie: dobra kocielne: dobra szlacheckie: __ ( lata 1500-1550 ag-J lata 1500-1550 jJ lata 1500-1550 _j lata 1551-1580 HH lata 1551-1580 HH lata 1551-1580 Ry. 7. rednia liczba dni paszczyzny w tygodniu z 1 tana kmiecego w latach 1500-1580 w dobrach krlewskich, kocielnych i szlacheckich. przywdcw nie tylko politycznych, ale i wojskowych, jednoczenie nakadajc na nich znacznie wiksze obowizki. W zwizku z tym obok dworu krlewskiego pojawiy si dziesitki wielkich dworw magnackich i setki niniejszych, do ktrych stara si upodobni kady dwr rednio-szlachecki z jego rezydentami. U progu czasw zygmuntowskich dokonywaa si wanie ta znamienna ewolucja, w wyniku ktrej ton wkrtce zacznie nadawa szlachta ziemiaska, osiada na roli, z roli yjca, lecz sprawna do ora, gotowa do jego uycia, zwizana wzami krwi i stanow solidarnoci ze suc magnatom szlacht dworsk, ktra szukaa w tej subie wanie swoich szans yciowych. Obok niej istniaa biedota szlachecka, sama chodzca za pugiem jak chop,

biedniejsza nieraz od chopskiego ssiada, ale dum rodow zachowujca i dostpu do praw politycznych pilnie strzegca. Bowiem pogarszanie si doli chopa w tym okresie dotyczyo raczej jego sytuacji prawnej ni ekonomicznej. Stao si ono nieuniknion konsekwencj rozwoju wolnoci i przywilejw szlacheckich, ale w czasach jagielloskich rwnowaone byo oglnym wzrostem dochodu narodowego i zamonoci spoeczestwa, z czego i chop korzysta. Rozwj gospodarki towarowej, zwaszcza zboowej, handlu wilanego, wzrost miast i ich potrzeb konsumpcyjnych wpyn na pojawienie si i wzrost folwarku szlacheckiego, opartego w znacznej mierze, cho nie wycznie, na pracy paszczynianej. To za pocigno za sob wzrost obcie chopskich. Nie naley jednak zapomina, e dla wielu bogatych gospodarstw wieniaczych otworzyo to drog do sprzeday produktw i w zwizku z tym umoliwio im zatrudnienie pracownikw najemnych, na ktrych barki spady obowizki paszczyniane. To nie bogaty chop pracowa na paskiem, ale jego parobek. Uruchomienie za dla celw produkcyjnych zbdnych dotd na wsi rk mogo mie dla rolnictwa tylko korzystne skutki ekonomiczne. Groniejsze byy tego skutki dla gospodarki miejskiej. Koniunktura na zboe i na prac na roli sprawia, e podroaa praca i wzrosy koszta produkcji w miecie. Import towarw rzemielniczych sta si czsto korzystniejszy od zakupu wasnych, kapitay mieszczaskie zaczy ucieka na wie, a prby zahamowania tego procesu na drodze prawnej przypiecztoway tylko polityczn przewag szlachty nad innymi stanami. Gospodarczego znaczenia mie nie mogy, bo gospodarka czyta nie umie i do adnych 16

Zygmunt Stary ksztatowanie si elity wadzy praw pisanych - jak wiemy z niedawnego dowiadczenia - stosowa si nie chce. Ma prawa wasne. Ry. 8. Dukat koronny Zygmunta Starego (awers i rewers), 1529 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Spowodowane tymi trendami przemiany polityczne miay istotne znaczenie dla ksztatowania si i rozszerzania elity wadzy, w ktrej obok redniowiecznego monowadztwa, stajcego si powoli nowoytn magnateri, coraz wikszego znaczenia bdzie nabiera wkrtce szlachta ziemiaska i urzdnicza. Wan rol w tej przemianie grali panowie z ziem Wielkiego Ksistwa. Elita monowadcw Woynia, Podola i Kijowszczyzny zbliaa si powoli do starych rodw koronnych zarwno w sensie obyczaju, jak wiadomoci pastwowej i spoecznej. Osawione bajki o zowrogiej roli krlewit ukrainnych czas wyrzuci na mietnik. Tam przecie, na rubieach wiecznie poncych, potrzeba wspdziaania, konieczno dyscypliny spoecznej, wanie na szczytach wadzy lokalnej byy lepiej rozumiane ni w niejednej ziemi koronnej, ni na przykad w Wielkopolsce. Najwolniej cywilizowali si politycznie magnaci ze rdzennej Litwy oraz z najbardziej sfeudalizowanej Biaej i Czarnej Rusi. Tu

najczstsze byy wypadki zdrady, tu panowie najsilniej bronili swej zaciankowej odrbnoci i hamowali rozwj instytucji podobnych koronnym. Std i pokrtna polityka Zygmunta u progu jego panowania bya w znacznej mierze wymuszona okolicznociami, podobna w tym polityce innych monarchw europejskich wobec krnbrnych magnatw: jak oni, wiele obiecywa, a niewiele dotrzymywa, aby ich utrzyma w posuszestwie, a zbytecznie nie wzmocni. Proces tworzenia si i zrastania nowej elity magnacko-szlacheckiej warunkowany by rwnie istnieniem redniowiecznych, stanowych lub koronnych polskich instytucji, ktre wanie w dobie jagielloskiej zaczy wydobywa si niejako na wiato dzienne i zajmowa nalene im miejsce w administracji pastwa. Na og przyjte one zostay, cho niekiedy z niewielkimi zmianami i z opnieniem, przez Litw. Wan rol graa tu zwaszcza hierarchia urzdw ziemskich, bdca szko aktywnoci administracyjnej i politycznej, przeksztacajca si powoli w samorzd ziemski zwizany z now instytucj sejmikw i jednoczcy przedstawicieli szlachty z magnateri. Istotnym by fakt, e szlacht wanie w czasach zygmuntowskich coraz czciej reprezentowali tu ludzie powani i dowiadczeni. Wrd nich, pozostajc oczywicie pod ich wpywem, modzi magnaci naprawiali si do suby publicznej. Podobn rol graa coraz waniejsza dla szkolenia przyszych mw stanu kancelaria koronna. Rwnie sejmy i sejmiki, cho wci jeszcze zdominowane przez wpywy magnackie, staway si szko wspdziaania obu stron. Jagiellonowie - niewane w tym wypadku, czy sprzyjajcy akurat bardziej szlachcie, czy magnaterii - dbali przede wszystkim o sprawne wykonywanie swoich zalece i realizowanie swojej polityki doranej, w tym celu jednak musieli wymaga sprawnoci od swoich urzdnikw i za ni ich ocenia. Dotyczyo to oczywicie w najwikszej mierze senatorw. Std nie tylko 17

Dzieje Polski i Litwy Mikrohistoria Od czasw Woltera trwaj apele, by historycy przestali si koncentrowa na dziejach wielkich monarchw, dziejach wojen, sojuszy i dynastii, a zajli si tym, co filozofowie Owiecenia nazywali "obyczajami", to jest histori ludzi dziaajcych teoretycznie poza nawiasem historii, opisem ich sytuacji spoecznej, kondycji ekonomicznej, kultury osobistej. Ale ludzi tych jest zbyt wielu w stosunku do monych tego wiata, by syntez ich dziejw mona byo uj inaczej ni w cyfrach, tabelach, wykresach, niewiele w gruncie rzeczy mwicych, nie przemawiajcych do wyobrani. Prba wprowadzenia historii kwantytatywnej, ilociowej, walka z histori wydarzeniow doprowadzia do tego, e pisanie historii szumnie nazywanej "naukow" stawa si zaczo domen nielicznej grupki hobbystw, ktrych nikt, poza nielicznymi kolegami, czyta nie chcia. Jako reakcja na to pojawi si nawrt do historii opowiadajcej, ale opowiadajcej wanie dzieje konkretnych zwykych ludzi. Znale w nich mona nieraz bowiem bardziej wymown naukowo, a rwnoczenie bardziej przekonywajc literacko ni wykresy i tabele, egzemplifikacj problemw oglnych. (Ju Seneka powiada: "Duga droga przez zasady, krtka, podna przez przykady.")

Tak narodzi si nowy sposb opowiadania o przeszoci, zwany mikrohistori. Ma ju dzi swoich klasykw, jak Emmanuel Le Roy Ladurie, autor ksiki Montaillou, wioska heretykw - o wiosce zagubionej w redniowiecznych Pirenejach, czy Carlo Ginzburg, ktrego dzieo Ser / robaki kreli nam sylwetk siedemnastowiecznego mynarza oraz jego pogldw filozoficznych i religijnych, e wspomn jedynie dziea na nasz jzyk tumaczone. Mikrohistoria ma rwnie swoich teoretykw, krytykw, filozofw historii, ktrych pogldy udostpnia nam niedawno w uroczej ksice Ewa Domaska (Mikrohistorie. Spotkania w midzy wiatach, Pozna 1999). Miejmy nadziej, e i nasze dzieje posu w tym celu historykom. Materiau nie braknie. Jako prbka posuy nam moe opowie Marcina Bielskiego o sprytnych oszustach. Opowie o szalbierzach Na pocztku panowania krla Zygmunta obrali si niektrzy szalbierze w Polsce, jako: Piotr Zatorski z Krakowa, Jakub Mielsztyczyk, wjt z Brzezin, i drudzy, ktrych byo w liczbie trzynacie; wybrali midzy sob Chrystusa i dwanacie apostow, chodzili po wsiach kac i cuda czynili kuglarskim obyczajem, to jest, wskrzeszali umare na zmowie, ryby owili w kauach na rozkazanie Chrystusowo wsadziwszy je tam pierwej, takie i w piec chleby miotali a zasiew imi Chrystusa wybierali, z podziwieniem ludzi prostych, ktrych za nimi wiele chodzio. Gdy do Szlzka szli, wstpili do Czstochowej w kapitulny czas, gdy tam bywa wielka ofiara (nie znano ich jeszcze), uczynili Judasza optacem, ktry nakad sobie w zanadrza kamyczkw za koszul od goego ciaa, a z wierzchu mia sukni dwoist, w ktrej bya kiesieh niemaa skryta; wiedli tedy drudzy onego optanego do otarza, aby go ofiarowali, a potem miano z niego czarta wygania; opiera si optany, wrzeczy nie chcia do obraza, a gdy go gwatem przywiedli, rzuci si na ofiar wydarszy si im z rku, bra na otarzu pienidze a kad do sowitej suknie, ostatek zrzuci z otarza. Przybiegli mniszy, odpasali go, majc za to, aby w zanadrza kad pienidze; wypady tedy one kamyczki, ktrych by za koszul nakad, a pienidze zostay midzy sukniami, take wyszli precz z kocioa z pienidzmi. Chodzi optaniec po gospodach - gdzie miso urza, tedy je bra, zrywa pieczenie z ronw a ciska na swoje apostoy, a oni jedli a egnali si, a tak si ywili, gdy swojej kuchnie nie mieli. Gdy byo w Szlzku przyszli do jednej ziemianki na wsi, rzekli jej; Pani szlachetna! nawiedza ci Chrystus z apostoy swymi, ofiaruj im co. Rzeka; Nie ma ma doma, przeto mi si nie godzi samej nic czyni. Rzekli: Masz jakie obrusy albo przecierada ku powiceniu. Rzeka: Mam; a gdy ukazaa, rzekli: To my wemiemy z sob, aby si przdziwo rodzio. Rzeka: e nie miem przed mem; a tak oni zawinli agwie (rzeczy palnej) ks z ogniem w ono przecierado, dali jej zasi, woya je w skrzynie; gdy to tam tlao, zapalia si skrzynia, a od skrzynie dom. M przyjecha, dom zgorza. Powiedziaa przyczyn: iem niewdzicznie przyja Chrystusa z apostoy jego, przeto na mi t plag przypuci pan Bg. Rzek m: otrci to jaki by. Pyta drugich samsiad, gdzie si obrcili, powiedzieli: Ku Polsce. Zebrali si wszyscy, szli po nich. Obaczy Chrystus, rzek swoim: Piotrze! ju si moja mka przyblia. Piotr rzek: l moja te z tob panie! Rzek Chrystus: Piotrze! niela [nie przystoi] mnie jedno oknem. Rzek Piotr: Panie! Ja [za] ciebie nie stan, pkim yw. A gdy je chopi obskoczyli w jednym domu, dotukli im kijmi w okniech; wrcili si tedy z guzy do domw a dalej nie chcieli chodzi po tej wici [pielgrzymowa]; kl je biskup o to, ale mu powiedzieli, i ju za to pokut odnieli, gdy im kijem doprano, przeto prosili o rozgrzeszenie, i byli

rozgrzeszeni a polepszyli si. Jako te franty [oszusty] niektre jam jeszcze na wiecie zasta i zna. wymg efektywnoci administracji, ale rwnie wzorzec czynnego, oddanego sprasenatorowie wom swego urzdu senatora przenika do wiadomoci szlacheckiej. Ilekro magnaci bd traktowa swoje stanowiska jako honorowe synekury, protest szlachecki bdzie narasta, by w nastpnym panowaniu osign najwiksze natenie w burzy sejmw egzekucyjnych. Ilekro natomiast w rzdzie senatorw zasiadali krlewscy nominaci wyrniajcy si dbaoci o sprawy publiczne, tylekro konflikt szlachecko-magnacki przygasa. To dzieo czasw jagielloskich, utrudniajce nieraz monarsze manipulowanie senatorami dla celw doranych, sprzyjajce jednak sprawnoci pastwa i jednoci elity wadzy, przetrwa miao gboko w wiek siedemnasty. Zygmunt Stary

Liczebno warstwy szlacheckiej, z ktrej Jagiellonowie nie wahali si wyuskiwa naj zdolniejszych i powierza im najwaniej sze urzdy, zwaszcza kocielne, sprawia, e elita wadzy posiadaa zawsze odpowiedni rezerw zdoln odnowi jej szeregi. Wadcy sprzyjali przenikaniu do stanu szlacheckiego, a nawet do Senatu zasuonych mieszczan; tak wanie Zygmunt wyniesie do stanu szlachec kiego Jana Bonera, mieszczanina krakowskiego i upnika wielickiego, a potem do rangi senator skiej jego bratanka Seweryna; tak te w szeregi magnackie mieli wej pniej Morsztynowie. Niechtne temu stanowisko szlachty i uchwala ne przez ni konstytucje proces awansu miesz czan wprawdzie utrudniay, lecz nie uniemoli wiay. Na Litwie Wrd ministrw znalaz si Ry. 9. Medalion z wizerunkiem Jana Bonera jako krla Dawida nawet vd z kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze krakowskiej, lata 1529-1531. mecenat kulturalny Jagiellonw w proces odnawiania si elit z poparciem wadcw by jeszcze wyraniejszy w przypadku elity intelektualnej. Proces ten mia drugie tradycje, nasilenie jego przypadao jeszcze na czasy Kazimierza Wielkiego, ale jego pena realizacja bya zasug Andegawenw i Jagiellonw. Dynastia z Wgier, kraju w wczesnej kulturze znaczcego, z Wochami zreszt zwizana, skazana bya niejako na mecenat i tradycje, co wicej - i drogi przepywu kultury woskiej do Polski przekazaa swoim nastpcom. W przypadku Jagiellonw mecenat ich i wrcz ich cze dla wartoci kulturalnych podkreli trzeba z caym naciskiem. Przypomnijmy, e Zygmunt, na Wgrzech wanie

wszechstronnie przygotowany do swej nowej roli, to syn i wnuk analfabetw, ktrzy jednak przekazali mu w spadku mio do kultury i tsknot za jej wartociami, im jeszcze niedostpnymi. krl zwornikiem spoeczestwa i pastwa Szczliwie si zoyo, e w tym momencie na tronach jagielloskich zasiad monarcha tak otwarty na wszystko, co nowe. Krl bowiem nie tylko w wczesnej strukturze politycznej, ale rwnie w wczesnej wiadomoci spoecznej jawi si jako najwysza warto wiecka, co wicej, jako cznik midzy wieckim wiatem polityki a witym wiatem krlestwa Boego. Krl by Boym pomazacem, jak biskup, a rwnoczenie by wieckim gwarantem pokoju i jednoci. W pastwie, gdzie mwiono szecioma jzykami: polskim, litewskim, ruskim (nie zrnicowanym jeszcze na ukraiski i biaoruski), niemieckim, ydowskim i tatarskim, gdzie chwalono Boga w kocioach, cerkwiach, meczetach i synagogach, istnia tylko ten jeden wsplny i wity symbol wieckiej jednoci - krl. Krl by sam dla siebie caym stanem, w sensie oczywicie politycznym. Stany polityczne to krl, Senat i Izba Poselska czce si w sejmie. Stany spoeczne to w dawnej Rzeczypospolitej przede wszystkim szlachta, mieszczanie i chopi, ale rwnie ydzi, cieszcy si znacznym samorzdem stanowym, ktry w czasach Stefana Batorego wyoni nawet odrbn reprezentacj, tak zwany Sejm Czterech Ziem, czyli Waad. W pewnej mierze za stan mog by uznani rwnie drobni bojarzy. Rnica 19

Dzieje Polski i Litwy

Ry. 10. Ruiny zamku Seweryna Bonera w Ogrodziecu, lata 1530-1545. midzy skadem stanw spoecznych i formalnie je reprezentujcych stanw politycznych wystpowaa w niemal kadej wczesnej monarchii stanowej, nigdzie nie bya jednak tak wielka. Miao to doniose skutki zarwno negatywne - brak reprezentacji znacznej czci spoeczestwa, jak pozytywne - wczesne wyrobienie si nowoytnych form demokracji parlamentarnej na skal wiksz, ni gdziekolwiek indziej, Anglii nie wyczajc. Krl by jednoczenie szlachcicem jak inni, co oznaczao, e z racji swej wadzy posiada rwnie poddanych osobistych, chopw, mieszczan, ydw i bojarw -tyle e jego poddani osobici stanowili przeszo jedn trzeci jego poddanych jako krla i wielkiego ksicia. Z dwch pozostaych stanw politycznych Senat to jego nominaci, wprawdzie doywotni, ale hierarchia urzdw senatorskich, niezgodna z ich rzeczywistym znaczeniem, umoliwiaa zawsze monarsze taktyk awansowania na godno formalnie wysz, faktycznie czysto tytularn. Krl zwoywa sejm kiedy chcia. Na sejmiki wyborcze wyaniajce posw szlacheckich wysya swoich reprezentantw,

ktrzy przewanie dobrze wiedzieli, jak wpywa na wyniki wyborw. Za Zygmunta I, krla senatorskiego, wci jeszcze byli to najczciej magnaci lub zaufani Senatu, lecz i wwczas, i pniej, gdy szlachta wywalczya zwikszenie swych praw, reprezentowali oni przede wszystkim wol krlewsk. Nade wszystko jednak krl by wci gwarantem pokoju, zarwno wewntrznego, jak zewntrznego. By najwyszym sdzi, naczelnym wodzem, naczelnikiem zgromadzenia prawodawczego. By uosobieniem trudnej, ale przez wszystkich cenionej jednoci. monarchii jagie ons lej zrnicowanie Spoeczestwo oczywicie jednolite nie byo, co wicej, z rnorodnoci wanie czerPa^ sw^ s'^ ' swoje bogactwo. Umiejtno wspycia rnych grup etnicznych czy wyznaniowych osigao si z trudnoci. Zygmuntowskie czasy jednak byy j ^o(^ tym wzgi<jem bezsprzecznie zotym wiekiem naszych dziejw. Pamita naley, e podziay wyznaniowe zaostrzyy si dopiero w czasach kontrreformacji, a podziay 20

Zygmunt Stary

humanizm i renesans Ry. 11. Drzeworyt z Ksigi o czasach krla Zygmunta Josta Ludwika Decjusza, 1521 rok. etniczne nie miay nic wsplnego z dzisiejszymi, byy raczej wyrazem wiadomoci terytorialnej, prowincjonalnej ni jzykowej. Polakiem w wczesnej terminologii by Mao- lub Wielkopolanin (nawet jeli w domu, jak wci liczni mieszczanie krakowscy, mwi po niemiecku). Ale ju nie Mazur, wymiewany notabene przez Polakw czsto; opowiadano, e Mazurzy lepi si rodz, jak szczenita, i dopiero po siedmiu dniach widz; piewano o nich, e "sone wsy maj, w piwie je maczaj". Mieszkaniec zarwno Prus Krlewskich, jak Zakonnych, potem Ksicych nazywa siebie Prusakiem, niezalenie od tego, czy mwi po polsku, niemiecku, kaszubsku, czy po prusku. Prusakiem by wic Mikoaj Kopernik, ktry nawet nie umia dobrze po polsku gdy lustrowa polskie wsi w Warmii, jedzi do nich z tumaczem. Ale jego wiadomo pastwowa to bya wiadomo, tak j nazwa trzeba, jagielloska. Po polsku piszcy szlachcic spod Przemyla, Stanisaw Orzechowski, sam siebie nazywa Rusinem. Na Litwie lud mwi po rusku, po litewsku; w okolicach Wilna, gdzie za czasw pogaskich przodkowie Jagiey osadzali jecw, ju byy liczne wsi polskie. Jzykiem akt urzdowych by staroruski, szlachta i magnateria si polonizoway, ale wszyscy uwaali si za Litwinw. Wszystkich jednak czyo przywizanie do dynastii Jagieowej i wszyscy w nowym monarsze widzieli teraz gwarancj niezalenoci swoich maych ojczyzn w jego poczonych pastwach i niezalenoci swej wielkiej ojczyzny w ojczynie najwikszej, wci za jedno uwaanej, w otaczajcej ich wsplnej chrzecijaskiej Europie. Europa w czasach zygmuntowskich

Z pocztkiem XVI wieku, rozbita na dziesitki pastw i pastewek, od rozlegych monarchii po malekie miejskie i chopskie republiki, Europa aciska poczona bya jedynie wspln i szybko j zmieniajc kultur humanizmu i renesansu. Od Wilna po Lizbon, od Uppsali po Palermo zdawa si mogo, e gorcy wiatr historii roztopi ostatnie niegi redniowiecza, przynis now wiosn, a z ni odrodzon modo czowieczestwa. "Obyczaje staway si agodne - tak po wiekach skomentuje ten przeom Anatol France, powtarzajc niewiadomie podobny sd Jana Dugosza -ludzie nie przeladowali ju swymi zniewagami nimf rde, lasw i gr, w ogrodach stawiali wizerunki Muz i skromnych Gracji, oddawali dawn cze bogini o wargach z ambrozji, rozkoszy bogw i ludzi. Godzili si z przyrod: porzucali prne lki i wznosili oczy w niebo bez obawy, e na nim jak niegdy wyczytaj znaki gniewu 21

Dzieje Polski i Litwy

Sabaudia Republika Wenecka Pastwo Kocielne Cesarstwo Rzymskie wolne miasta Rzeszy Brandenburgia Bawaria Palatynat [wizek Szwajcarski -- kraje we wadaniu Jagiellonw ^^ granice Cesarstwa Rzymskiego SSK kraje we wadaniu Habsburgw hiszpaskich 4;:^ kraje we wadaniu Habsburgw austriackich ^Si Saksonia Ry. 12. Europa w 1. wierci XVI wieku. zafascynowanie kultur antyczn i grob potpienia". Odrodzenie powracao do starych bogw, wicej - wynajdywao ich niekiedy, jak Dugosz wynajdywa pod wpywem Petrarki bogw sowiaskich, usiujc pogodzi to z kultem Boga biblijnego. Powiedzia ten Bg przecie: "Nie bdziesz mia bogw cudzych przede mn", nie znaczyo to jednak, e bogowie ci w ogle nie istniej, e nie wolno ich czci jako bogw pomniejszych wprawdzie, ale nie tak odlegych, bliszych sercu i rozumowi. A rwnoczenie najwybitniejszy z humanistw Pnocy, Erazm z Rotterdamu, przygotowywa wanie nowe, greckie wydanie Nowego Testamentu wraz z wasnym przekadem aciskim, podkrelajc te jego treci, ktre z greck mioci wiata i z acisk harmoni myli zdaway si zgodne. Za wczeniej jeszcze mistrz modoci Zygmunta, Kallimach, pisa, e rnorodno ceremonii religijnych nie jest sprzeczna z wol Bo, przeciwnie, e winna by Bogu mia. w eklektyczny ekumenizm odpowiada potrzebom wyzwalajcej si z wizw spoecznych redniowiecza ludzkiej indywidualnoci, lepiej suy interesom jednostki,

22

Zygmunt Stary

wadcy renesansu Kolumb i Machiavelli ale i przez swtolerancyjno wobec kadej innoci lepiej suy czeniu si i zrastaniu odmiennoci regionalnych, suy rodzcym si i potniejcym pastwom narodowym i narodowej wiadomoci. Ludzie Odrodzenia rodzili si Mazurami, Pikardami, Kornwalijczykami, Aragoczykami; umiera bd jako Polacy, Francuzi, Anglicy, Hiszpanie. Tam, gdzie proces ten nie zosta zakoczony - w Niemczech i we Woszech -tam, gdzie partykularne swobody zastygy w nienawici dla odmiennego ssiada, gdzie wyej je ceniono ni wsplne bezpieczestwo, tam zapanowa miay wojna i niewola. Znamy ten proces i z naszych czasw. I dzi, w obliczu rosyjskiego, arabskiego, chiskiego niebezpieczestwa, Europa ma wybr midzyjednocia niewol. Rozumieli ten problem wadcy renesansu. Rycerski papie Juliusz II odoy wanie w roku elekcji Zygmunta plany nowych inwestycji kulturalnych - dopiero po dwch latach zleci Michaowi Anioowi dekoracj sklepienia kaplicy Sykstyskiej -i ruszy zbrojnie przeciw lokalnym tyranom Perugii i Bolonii. Jak jego wielki poprzednik, Aleksander VI Borgia, przystpowa do budowy silnego pastwa woskiego w oparciu o pastwo kocielne. Krl Francji Ludwik XII zwoywa w tym samym czasie do Tours Stany Generalne, by uzyska sankcj spoeczn dla swej polityki zagranicznej, a dla siebie zaszczytny tytu Ojca Ludu. Henryk VII, pierwszy wadca angielski z dynastii Tudorw, chytry i wyrachowany skpiec, zapewni wreszcie swemu krlestwu dugoletni pokj, a jego nastpca, rycerski i rozmiowany w nowych prdach kulturalnych, budzi nadziej, e gdy jako Henryk VIII woy koron, wprowadzi swj odlegy kraj ju na stae do europejskiej Rzeczy Pospolitej humanistw, mionikw pikna i prawdy. W Niemczech i w Hiszpanii liczono, e tego samego dokona szecioletni Karol Habsburg, od niedawna, w tyme 1506 roku, koronowany na krla Kastylii, nadzieja dwch dziadkw ojczystego, cesarza Maksymiliana I i macierzystego, Ferdynanda krla Aragonii, dziedzic Hiszpanii, Niderlandw i niemieckich krajw alpejskich, ktre wanie zaczto obejmowa wspln nazw Austrii. W trosce o niepodwaane przez nikogo rzdy wnuka rwnie w nowych posiadociach Kastylii, zamorskich wyspach wci uwaanych za najodleglejsze krace Azji, Ferdynand wanie wyzu z praw do nich zuchwaego ich odkrywc, genueskiego awanturnika Krzysztofa Kolumba, nie baczc na skadane mu wczeniej i uroczycie opiecztowane obietnice, a wkrtce odetchn z ulg, gdy tene Kolumb, na trzy miesice przed mierci Aleksandra Jagielloczyka, zakoczy ycie w nieasce i biedzie. Inni krlowie rwnie dba umieli o ukrcenie wygrowanych ambicji swych poddanych, nawet gdy doprowadzao to do buntu i najazdu, gdy pokrzywdzony, jak konetabl Francji Karol Burbon za lat kilkanacie, poprowadzi zastpy wroga na swoj ojczyzn. Nie dotrzymujc sowa danego Gliskiemu, dotrzymywa Zygmunt kroku innym, podobnie postpujcym monarchom renesansowej Europy. "Wadca rozumny ani moe, ani powinien dotrzymywa danego przez si sowa wwczas, gdy

dotrzymanie to zwrcioby si przeciwko niemu, przyczyny za, ktre go byy skoniy do zwizania si sowem, wygasy" - napisze niedugo, ju jednak jako wygnaniec z ojczyzny, potny chwilowo sekretarz Kancelarii Rzeczypospolitej Florenckiej, Mikoaj Machiavelli. W tych sowach wielkiego humanisty, w tych postpkach monarchw wyczuwamy jednak rys na mentalnoci ludzi renesansu. Pikne banie humanistw o adzie, 23

Dzieje Polski i Litwy Albrecht Diirer i Leonardo da Vinci Ry. 13. Portret Mikoaja Kopernika, kopia (Muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego). porzdku i harmonii zawiadujcych wszechwiatem ustpi musz przed realiami, ktre zarazem wieszcz zbliajc si burz. Gdy Zygmunt rozpoczyna swoje panowanie na Litwie i w Koronie, na kracach jego krlestwa kanonik Mikoaj Kopernik, wieo przybyy z Woch, gdzie spdzi wiele lat na naukach i poznawaniu wiata innego, ni jagielloskie chodne dziedzictwo, ukada swj Komentarzyk o hipotezach ruchu niebios. Odbiera w nim Ziemi uprzywilejowane miejsce we wszechwiecie, dajc jej w zamian za to skrzyda - i dajc je, wraz z nowym twrczym niepokojem, ludzkiej myli. Jego za oblicze i sylwetk nada wwczas sawny malarz wenecki Giorgione najmodszemu ze swych Trzech filozofw, piknemu modziecowi z narzdziem astronomicznym w doniach i wzrokiem odwrconym od starych mistrzw, Ptolemeusza i Awicenny, wpatrzonym w nieprzeniknion ciemno. Rwnoczenie w teje Wenecji nie wiate Odrodzenia szuka niemiecki malarz i grafik Albrecht Diirer, lecz owego niepokoju, zapowiadajcego nadchodzc burz. Przeczuway j wadze Rzeczypospolitej w. Marka i pragny jej zapobiec, wyzyskujc ludzkie grzeszki i mio wasn do zapanowania nad czowieczym pragnieniem wolnoci. W Mediolanie natomiast sam wielki Leonardo podejmowa wanie prac nad pozostawion tu przed laty i niedokoczon Madonn wrd skal, dzieem penym niepokoju, ukazujcym wit tajemnic dziecistwa i macierzystwa skryt w cieniach, wrd kamiennych zwalisk. Koczy si renesans. Jeszcze nieodparty urok miay wci powstajce wielkie dziea jego twrcw, jeszcze bliskie byy umysom harmonia i wdzik z nich przebijajce, ale ju nadchodzia nowa, obca im epoka rozterek, rozczarowa, bolesnego zwtpienia, ktra pniej miaa znale swj wyraz w sztuce manieryzmu i baroku. Nikt jednak nie zdawa sobie sprawy z nieuniknionej klski renesansowego wiata i jego ideaw, gdy Zygmunt Jagielloczyk, odtd Zygmunt l, wkada 24 stycznia 1507 roku w katedrze wawelskiej krlewsk koron. - Zygmunt Stary

Pierwsze sukcesy, pierwsze klski zagroenie tureckie

Nowy krl by nieodrodnym dzieckiem renesansu. Pierwszy prawdziwy Europejczyk na polskim tronie, wychowany w renesansowych ideaach, zdawa przecie sobie spraw z narastajcych zagroe. Zaway tu zapewne wpyw nauczyciela. Kallimach, pocztkowo wrg kurii rzymskiej i Habsburgw, spiskujcy przeciw nim nawet w Stambule, opamita si po krwawym najedzie tureckim na Otranto w 1480 roku. Zalew relacji powiconych temu wydarzeniu dugo jeszcze bdzie ksztatowa wiadomo zachodnioeuropejskiej elity intelektualnej. Liczni humanici, dotd pokojowo nastawieni, stali si wwczas gorcymi rzecznikami zjednoczenia Europy w krucjacie antymuzumaskiej, a rwnoczenie w ich pismach zaczy si pojawia akcenty realizmu politycznego, wyprzedzajce w niejednym myl Machiavellego. Tak i Kallimach przeobrazi si w rzecznika krucjaty, a zarazem wzmocnienia wadzy krlewskiej, zarwno w Polsce, jak i na Wgrzech. Z Wgier bowiem, bezporednio zagroonych, najwyraniej byo widoczne niebezpieczestwo tureckie, najlepiej rozumiano tam potrzeb wspdziaania wszystkich pastw chrzecijaskich dla obrony wsplnego dziedzictwa. I Zygmunt te si tego na Wgrzech nauczy. narodziny potgi Habsburgw Wiedzia jednak rwnie, e nie wszyscy monarchowie europejscy to rozumiej. Skryty za neapolitasko-wgiersko-polskim przedmurzem stary cesarz Maksymilian I, jeli nawet myla o Europie, to nie w kontekcie jej bezpieczestwa. Marzy o Europie habsburskiej. Nie wojna, lecz intrygi i dyplomacja byy rdem jego sukcesw. Objwszy wadz nad alpejskimi krajami Rzeszy, niewielkim pastewkiem, oraz panowanie bardziej zaszczytne ni realne nad Rzesz ca jako krl Niemiec i cesarz rzymski, dziki korzystnym oenkom - wasnemu z Mari Burgun-dzk, a syna z tego zwizku, Filipa, z Joann, dziedziczk Kastylii i Aragonii - pozostawi wkrtce wnukowi Karolowi panowanie nad potnym mocarstwem, pomnoonym wieo o pierwsze europejskie osady na wyspach Ameryki rodkowej. Kadc w ten sposb podwaliny pod wiatow ju, a nie tylko europejsk pozycj dynastii, przyczyni si te niemao do tworzenia legendy, czciowo czarnej legendy, ktra dla panujcych ociennych brzmiaa jak ostrzeenie. Rzeczywicie, pikne sentencje aciskie mie Habsburgom kryy w sobie dla ich ssiadw istotn grob. Oficjalne "Indivisibiliter ac inse-parabiliter" - "Nierozcznie i nierozdzielnie" ssiadowao z powszechnie powtarzanym: "Belli gerant alii, tu felix Austria nube" - "Niech inni wojny prowadz, ty Austrio w maestwach szczliwa". Lecz wkrtce zaczto Habsburgom przypisywa chepliw dewiz piciu Ry. 14. Portret Maksymiliana l, drzeworyt Albrechta Diirera, 1519 rok. 25

Dzieje Polski i Litwy

konflikt z Rusi moskiewsk samogosek: "Austriae est imperare orbi universo" -"Alles Erdreich ist Oesterreichs unterthan" - "wiat cay winien by Austrii poddany". Cesarz jawi si wic innym

monarchom niejako obroca europejskiej jednoci, chrzecijaskiej Rzeczy Pospolitej, ale jako grony i chytry zaborca. Ry. 15. Tarcza jazdy wgierskiej i polskiej, ok. 1520 roku (Krakw-Wawel). Widoczne to byo w jego stosunkach z Jagiellonami. Nie szczdzc wysikw, by zapewni sobie wpyw na ewentualne dziedzictwo w Czechach i na Wgrzech, Polsk uwaa za gron dla tych celw i nie waha si spiskowa przeciw niej z Moskw, chrzecijask -jak dobrze o tym w Wilnie i w Kijowie wiedziano -jedynie z nazwy, a nie z ducha. Rywalizacja obu pastw o zjednoczenie ziem ruskich miaa bowiem charakter gbszy, nie tylko terytorialny, przede wszystkim ideowy. Wadcy Moskwy, jednoczc pod swoj wadz pastewka niegdy Mongoom podlege i mongolsk okrutn dyscyplin przesiknite, tworzyli wadz stabiln nad spoeczestwem sabym i zastraszonym, nad Kocioem uzalenionym i serwilistycznym. Nie na prno po wiekach piewa bdnasi powstacy: "Do Azji precz, potomku Dyngischana", walczc zarazem "za nasz wolno i wasz". Litwa przyniosa Rusi inny model: rycerskiego honoru i junackiej swobody, ktra dotyczya nie tylko szlachcica, ale i popa, nie tylko magnata, ale i schizmatyckiego biskupa. I cho w powiew ukrainnej swobody rozsadzi w kocu pastwo nastpcw Zygmunta i stan u rde tragicznego powikania dziejw polsko-ukraiskich, to przecie stworzy na poudniowo-wschodnich kracach dawnego pastwa Jagiellonw nard odmienny, bliszy wielkim tradycjom Rusi redniowiecznej, a zarazem w gruncie rzeczy ze wsplnych sowiaskich tradycji wyrosy. Nie wiedziano jednak - a moe nie chciano wiedzie - ani w Wiedniu, ani w Rzymie, e Ru pnocnowschodnia, Zalesk lub Wielk, czyli dalsz zwana, nie mieci si w europejskiej tradycji. Std te intrygi Maksymiliana z wielkim ksiciem Wasylem, std stale powtarzane usiowania pchnicia Moskwy przeciw Litwie, Tatarw i Modawian przeciw Koronie. Niema rol grali tu i magnaci wgierscy, Zygmuntowi i Polsce nieprzy-jani, idcy czsto na pasku Habsburgw. Zygmunt by krlem porozumienia. Nie wojny szuka, ani przewagi militarnej czy nawet dyplomatycznej. Chcia zgody rwnie z Habsburgami, lecz atwym to nie byo, zwaszcza e ju u progu panowania sprawy litewskie w znacznej mierze ograniczyy jego moliwoci manewru politycznego. Pocztkowo wydawao si, e z Moskw nie bdzie wikszych problemw. Wprawdzie Wasyl owiadczy, e "caa ziemia ruska jest nasz ojcowizn", i napad dwukrotnie 26

Zygmunt Stary

wiosn i jesieni 1507 roku na grody pograniczne, atak ten jednak zosta z atwoci odparty. Waniejszy by konflikt wewntrzny na Litwie. Zabrzeziski nie zaprzestawa prowokacyjnych oskare pod adresem Gliskiego. Krl milcza, cho i Wadysaw wgierski, i chan Mengli-Girej za Gliskim ordowali. Dumny knia czeka duej nie chcia. 2 lutego 1508 roku z jego rozkazu zamordowany zosta Zabrzeziski. Micha uszed do swoich dbr poleskich, stamtd prbujc porwa do walki, do jawnego buntu,

krewnych z Miszczyzny, z Kijowszczyzny oraz wierne mu, jak sdzi, rycerstwo. I krewni, i rycerstwo zawiedli. Gli-ski nie mia innego wyj cia, ni odda si pod opiek Wasyla. Niewiele mu ona pomoga. Wprawdzie wojska moskiewskie odniosy kilka przejciowych sukcesw taktycznych, obiegy Orsz i Misk, ale szybka odsiecz litewska pod wodz Konstantego Ostrogskiego i wojsk koronnych pod Mikoajem Firlejem zmusia Moskali do pospiesznego odwrotu, a rycerstwo Zygmunta srodze spustoszyo pograniczne ziemie moskiewskie. Zawarty wkrtce pokj pozostawi Wasyla przy zdobyczach z czasw Aleksandra. Piecztowao to niedawn utrat ogromnych, cho rzadko zaludnionych ziem pogranicza, trwaego pokoju za przynie nie mogo. Chwilowo tylko sytuacja na wschodzie zostaa opanowana, zwaszcza gdy w roku nastpnym Mikoaj Kamieniecki, pierwszy hetman wielki koronny, odpar najazd wooski, odzyska Pokucie, a najedcom zada druzgocc klsk, cho zaatakowany przez nich zosta w czasie przeprawy przez Dniestr. Ry. 16. Wizerunek Krzysztofa Szydowieckiego, By jednak zagwarantowa cao granic, potrzebne byy fragment bordiury z tzw. Przywileju Opatowskiego, nie tylko sukcesy orne, ale rwnie dyplomatyczne. Krl 1519 rak (kolegiata w. Marcina w Opatowie), gotw by szuka porozumienia z Habsburgami. Wrg ich, dotychczasowy kanclerz wielki koronny Jan aski, mianowany zosta arcybiskupem gnienieskim, co wobec zakazu piastowania obu naraz godnoci oznaczao konieczno zoenia przeze pieczci. Kanclerstwo obj po nim Maciej Drzewicki, przyjaciel niegdy Kallimacha, dotychczasowy podkanclerzy, piecz mniejsz za otrzyma towarzysz dziecistwa Zygmunta, Krzysztof Szydowiecki, zwolennik wsppracy z dynasti rakusk. Rwnoczenie jednak problemy dynastyczne przygotowyway zwrot polityki polskiej w odmiennym kierunku. meandry polityki dynastycznej Sprawy dynastyczne uchodz nieraz uwadze wspczesnego historyka, rozpatrywanie ich wrcz uchodzi za dowd zacofania i nienowoczesnoci. Lecz w XVI wieku i dugo pniej odgryway one olbrzymi rol w polityce europejskiej, znacznie wiksz ni przeceniane dzi, a wwczas drugorzdne sprawy gospodarcze. Nawet w monarchiach elekcyjnych, jak Polska, Czechy i Wgry, zgromadzenia elektorw, przewanie zoone z magnatw wychowanych w kulcie zasady dziedziczenia, liczyy si przede wszystkim z pochodzeniem elekta. Zygmunt wci nie mia dzieci z prawego 27

Dzieje Polski i Litwy Ry. 17. Bitwa pod Orsz, malarz nieznany, ok. 1520 roku (Muzeum Narodowe w Warszawie). oa, a zatem wrd najprawdopodobniejszych kandydatw na nastpc tronu znajdowa si jego siostrzeniec, zdolny i ambitny Albrecht Hohenzollern, syn obkanego Fryderyka, margrabiego z Ansbach oraz Zofii Jagiellonki, stryjeczny brat margrabiego brandenburskiego, elektora Joachima I. Bya to sytuacja korzystna dla

polskich interesw. Dopki nadzieje Hohenzollernw na tron Jagiellonw zdaway si realne, dopty 28 29 Zygmunt Stary Dzieje Polski i Litwy lub Zygmunta z Barbar Zapoly Albrecht Hohenzollern wielkim mistrzem zakonu krzyackiego utrata Smoleska i bitwa pod Orsz w 1514 roku zjazd wiedeski i gogowskiej. Pod koniec 1511 roku przybyo na Wawel poselstwo cieszysko-wgierskie i po niespiesznych rokowaniach 8 lutego 1512 roku nastpi lub Zygmunta i koronacja nowej, niespena siedemnastoletniej krlowej w katedrze na Wawelu. Redukowao to praktycznie do zera szans Hohenzollerna. Zmar jednak 14 grudnia 1510 roku niechtny Polsce wielki mistrz krzyacki, Fryderyk ksi saski, ktry nawet hodu lennego w por nie zoy i tylko mier Jana Olbrachta uratowaa go bya przed polsk ekspedycj karn. Na nastpc jego zosta wytypowany dwudziestoletni wwczas margrabia Albrecht, ktry w lutym 1511 roku przywdzia biay paszcz krzyacki i po uzyskaniu wymaganej traktatem toruskim zgody krlewskiego wuja wybrany zosta wielkim mistrzem Zakonu. W wczesnej sytuacji taka decyzja musiaa by konfliktogenna. Zawiedziony w swoich nadziejach Albrecht szybko sta si motorem akcji przeciwko Zygmuntowi. Podjwszy polityk swego poprzednika, nie wac si jeszcze na zbrojne starcie z Polsk, zachca do agresji Wasyla, sam intrygujc na dworze wiedeskim. Pastwa Zygmunta I zagroone byy na wszystkich granicach. Wprawdzie hetmani Kamieniecki i Ostrogski zadali w 1512 roku pod Winiowcem kolejn klsk Tatarom, lecz rwnoczenie zaatakowaa Moskwa. Rozpoczo si pierwsze oblenie Smoleska, a wraz z nim twierdz innych, z Poockiem i Witebskiem. Dopiero w lecie 1513 roku przyby Ostrogski z odsiecz i oblone twierdze uwolni. Wojska moskiewskie poniosy znaczne straty, lecz polsko-litewski system mobilizacyjny okaza si powolny i niesprawny. Tymczasem przez Prusy Zakonne i Inflanty szo zaopatrzenie wojskowe i instruktorzy dla armii Wasyla, toczyy si te ukady habsbursko-moskiewskie, ktre w lutym 1514 roku doprowadziy do przymierza zaczepno-odpornego. W ciszy gabinetw ociennych krelono pierwsze plany rozbiorowe.

W 1514 roku, po kolejnym dziesiciotygodniowym obleniu pad Smolesk (moment, w ktrym ta wie dotara na dwr krlewski, przedstawi pniej w Sta-czyku Jan Matejko). Droga w gb Litwy dla armii moskiewskiej bya otwarta. Niebezpieczestwo zmobilizowao Litwinw i Polakw. 8 wrzenia poczone siy Konstantego Ostrogskiego i Janusza wierczowskiego zaday liczniejszym przeszo dwukrotnie Moskalom pod Orsz druzgocc klsk, ale Smoleska odzyska nie zdoay. Natomiast od Wasyla odwracali si sprzymierzecy. Opamita si ju wczeniej Gliski. Chcia wraca do Litwy i zda si na ask Zygmunta, zabiega o ni potajemnie, krl jednak entuzjazmu nie wykazywa i chyba to jego wanie wiadoma niedyskrecja sprawia, e knia Micha wtrcony zosta w Moskwie do wizienia, gdzie pozosta mia przez lat kilkanacie. Ale opamita si i cesarz Maksymilian. Zagroony sukcesami francuskimi we Woszech, nie znajdowa tam spodziewanego oparcia w nowym papieu, Leonie X, subtelnym humanicie, ktry cho sprzyja Niemcom, ale cenic wieckie pikno wiata, wszelk polityk gardzi. Zrazi si te cesarz do matactw Albrechta, ktry cudzymi rkoma pragn osign swe cele, ale Zakonu otwarcie angaowa nie chcia. Tote zdecydowa si rozpocz rokowania z Jagiellonami. Tak doszo do synnego zjazdu monarchw, Maksymiliana, Wadysawa i Zygmunta, w wgierskim wwczas Pooniu, czyli po niemiecku Preszburgu, dzi przemianowanym na Bratysaw, oraz w Wiedniu, w lipcu 1515 roku. Cesarz oferowa swoje porednictwo w zawarciu pokoju polsko-moskiewskiego, a Jagiellonowie - w roko30

Zygmunt Stary

warunki przymierza jagieilosko-habsburskiego Ry. 18. Staczyk, mai. Jan Matejko, 1862 rok (Muzeum Narodowe w Warszawie). waniach midzy cesarzem a jego wrogami, tak aby moliwe si stao stworzenie ligi pastw chrzecijaskich przeciw Turcji. Maksymilian wycofywa te poparcie dla pretensji Krzyakw, ale Zygmunt zrezygnowa z prawa patronatu nad Zakonem oraz z nie przestrzeganego nigdy zapisu traktatu toruskiego zapewniajcego Polakom poow stanowisk braci zakonnych. Najistotniejsze byy umowy matrymonialne. Obok zaplanowanego zwizku midzy najmodsz siostr Zygmunta, Elbiet, a ksiciem legnicko-brzeskim Fryderykiem II kolejny lski i piastowski maria w rodzinie - istotne tu byy ukady midzy Maksymilianem a Wadysawem, projekt wyswatania cesarskich wnukw, Ferdynanda i Marii, z dziemi krla Czech i Wgier, Ludwikiem i Ann. Zwikszao to nadzieje na zjednoczenie habsburskiej Austrii z elekcyjnymi krlestwami Czech i Wgier oraz na pozyskanie korony cesarskiej przez t z modych par, ktra przeyje drug. I Zygmunt przecie nie traci nadziei na koron cesarsk po mierci Maksymiliana -kt z monarchw europejskich o niej wwczas nie marzy? - radujc si sukcesem

realniejszym, zerwaniem sojuszu habsbursko-moskiewskiego. Ale byo co z hazardu, obcego naturze Zygmunta, w owej ugodzie: czy mg si spodziewa, jakie korzyci przyniesie ona Habsburgom, a jakie nieszczcia Wgrom? Rozumowa jednak susznie krl Polski, e kompromis z Habsburgami by konieczny i cho nie mg przewidzie niedalekiej nawet przyszoci, to przed jej niebezpieczestwami kraj swj zabezpieczy. Otoczony przez wrogw, z ktrych aden w pojedynk nie by nie do pokonania - ani Moskwa, jeszcze bez Riazania, jeszcze targana sprzecznociami wewntrznymi, ani Habsburgowie, cigle jeszcze oddzieleni przez Czechy i Wgry od naszych granic, wadcy krain dalekich, ani tym bardziej 31

Dzieje Polski i Litwy

mier Barbary Zapolyi i Wadysawa Jagielloczyka domena i podatki filarami skarbowoci krlewskiej Krzyacy, Tatarzy i Woosi - wadca Polski i Litwy musia wygrywa ich wzajemne animozje i czyni to umiejtnie. Teraz zagra kart czesko-wgiersk, wbrew Wgrom, sojusznikom przecie niepewnym, mimo najlepszej woli sabego brata na wgierskim tronie: tym lepiej, otrzymali nauczk. Ostatnia to bya chwila, by ich wykorzysta. Dwa miesice po powrocie Zygmunta z Wiednia zmara w Krakowie krlowa Barbara, zostawiajc mowi dwie creczki Jadwig, potem on elektora brandenburskiego Joachima II, oraz Ann, zmar wkrtce w pitym roku ycia. Serdeczna, cicha, spokojna, zostawia po sobie dobr pami. W polityce jednak jej brak oznacza ograniczenie pola manewru dyplomatycznego na Wgrzech, zwaszcza gdy niespena pi miesicy pniej zmar krl czeski i wgierski Wadysaw. Ostatni z braci Zygmunta i najstarszy zarazem, wedle wasnych, penych szczerego alu sw naszego wadcy by Wadysaw dla niego ojcem i opiekunem, wic opakany zosta serdecznie. Zygmunt za i jego pastwo stanli osamotnieni na mapie zmieniajcej si szybko w cigu kilkunastu zaledwie nastpnych lat Europy. I ten wanie sojusz z Habsburgami, cho wci wty i niepewny, ale zawarty w por, zanim rakuska dynastia staa si do potn, by twardsze warunki dyktowa, sta si w latach nastpnych podstaw osobistej polityki krla Polski i wielkiego ksicia Litwy. Rozkwit polskiego renesansu Kopoty zewntrzne nie wpyny na sta, wyton i spokojn prac krla nad nowym ksztatem pastwa i nowym ksztatem ludzkich umysw. Przyday si dowiadczenia administracyjne ze lska, owocowaa znajomo kultury humanistycznej wyniesiona z dworu wgierskiego. Najwaniejsze jednak, wobec pustek w odziedziczonym po poprzedniku skarbie, wobec zalegoci finansowych i groby buntu niepatnych

onierzy, byy sprawy finansowe. I tutaj osignicia Zygmunta poo wkrtce solidne podwaliny pod rozwj pastwa i rozkwit kultury. Istotnym dla polityki gospodarczej pastw europejskich w XVI wieku byo zaamanie si dotychczasowej praktyki oparcia finansw pastwowych na dochodach z domeny krlewskiej, a co za tym idzie - konieczno signicia po wpywy z podatkw. Ci monarchowie, ktrzy rozsdnie dysponujc domen pozyskali krgi spoeczne do wpywowe, by osabi cho czciowo opr przeciwko podatkom, zdoali ten dylemat rozwiza. Inni, przerzucajc cz swoich uprawnie na zgromadzenia stanowe w zamian za uchwalanie przez nie podatkw, rozwizali go rwnie skutecznie, cho odmiennie. Lecz z pocztkiem stulecia przewaao jeszcze przekonanie, e pastwo y musi z dbr i staych dochodw Korony. Aby je zneutralizowa, krl musia przekona podatnikw, e dobrami swoimi gospodaruje rozsdnie, a ewentualne dochody z podatkw obrci na istotne, nadzwyczajne potrzeby pastwa. Tymczasem poprzednicy Zygmunta pozastawiali za bezcen najcenniejsze nieraz dobra koronne, a sejm, cho jeszcze niemiao, cho jeszcze zdominowany przez magnacki Senat, a nie przez posuszn wci Izb Poselsk, zbyt silnie, zdaniem przynajmniej samego krla, wpywa chcia na losy pastwa. Konieczno uzdrowienia skarbu wymagaa wic przebudowy wiadomoci spoecznej na skal w dotychczasowych dziejach Polski od dawna niespotykan. 32

Zygmunt Stary

Turzonowie Bonerowie 14'-.1..^ .rv''*'' ' A Ry. 19. Kupcy. Miniatura z Kodeksu Baltazara Behema, 1505 rok (Biblioteka Jagielloska w Krakowie). Z Zygmuntem zasiad na tronie polskim monarcha, ktry jak aden inny sprawy finansowe doceni potrafi, ktry umia nawiza stosunki z koami europejskiej fmansjery oraz dobra kompetentnych i oddanych wsppracownikw. Jeszcze przed objciem tronu by mu bliski Jan Turzo, wgierski kupiec i przedsibiorca grniczy, zwizany z Krakowem, ktremu burmistrzowa w 1477 roku, oraz z zagbiem olkuskim. Jego syn, te Jan, w Krakowie wyksztacony i piastujcy nawet w 1498 roku godno rektora krakowskiej Akademii, gwnie dziki Zygmuntowi obj w 1506 roku biskupstwo wrocawskie; drugi, Stanisaw, by biskupem Oomuca, za trzeci, Jerzy, zosta spadkobierc ojcowskich przedsibiorstw. Rd to wic znaczcy na europejskiej scenie finansowej, rwnie dziki zwizkom rodzinnym z potn bankiersk famili Fuggerw. Stary Jan zmar wprawdzie w 1508 roku, ale kontakty dziki niemu nawizane uatwiy ju u startu polityk finansow Zygmunta. Wrd bezporednich wykonawcw tej polityki wyrnia si sdziwy, dobiegajcy dziewidziesitki, kierownik techniczny kopalni wielickiej Seweryn Betman, kupiec krakowski, zaangaowany w handlu ze Wschodem i Wgrami. Pochodzi z Wissemburga w Alzacji i stamtd cign wkrtce swego krewniaka Jana Bonera, urodzonego

w pobliskim Landau. Wkrtce za nim przyby do Krakowa jeszcze jeden Wissemburczyk, Jost Ludwik Decjusz. Weniony w rodowisko krakowskie dziki maestwu ze Szczsn Morsztynwn, Boner od kilkunastu lat prowadzi sprawy pienine Jana Olbrachta, Aleksandra i Zygmunta, poyczajc im znaczne sumy pod zastaw dbr i dochodw krlewskich. I teraz nie zawid: spaci zacinych, umoliwi wykupienie starych, niekorzystnych zastaww, a nawet sfinansowa koszta obchodw weselnych krla z Barbar Zapolywn. 33

Dzieje Polski i Litwy

Prawdziwe jednak kierownictwo polityki gospodarczej pastwa przej szybko Andrzej Kocielecki, wojewodzie inowrocawski, dworzanin i dyplomata. Mianowany w 1508 roku wielkorzdc krakowskim, rok pniej podskarbim koronnym, obj rwnie upy wielickie, kasztelaskie krzeso w Senacie, wpierw Biecz, potem Wili-c, wreszcie Wojnicz, a obok tego kilka posanych sta-rostw. Szybki awans przypisyway zoliwe jzyki jego maestwu z krlewsk kochank, Katarzyn Telniczan, j . Ry. 20. Willa w Woli Justowskiej pod Krakowem, wzniesiona dla Josta Ludwika Decjusza okoo 1534 roku, przebudowana ok. 1625 roku. k^> budzcemu Zgorszenie w krgach konserwatywnej szlachty. Zdaniem Decjusza polityka skarbowa Andrzeja Kocieleckiego jednak by on po prostu "tak zdolny, e sam zarzdza wszystkimi podatkami wpywajcymi do skarbu pastwowego i krlewskiego, a robi to z wielk starannoci i rzadko spotykan, niezmienn uczciwoci". Wsppracujc z Bonerem, korzystajc z jego dowiadczenia i udzielanych przez niego poyczek, kontynuowa polityk wykupywania starych zastaww, korzystnych finansowo i propagandowo inwestycji, podniesienia dochodowoci dbr krlewskich z upami wielickimi na czele. Umierajc niespodziewanie w 1515 roku w drodze powrotnej z wiedeskiego kongresu, pozostawi swoim nastpcom ad w skarbie i zwikszone znacznie dochody z domeny. Ju po jego mierci Katarzyna powia crk Beat, wychowanic (jeli wierzy zym jzykom, to nawet wicej) samego Zygmunta, w przyszoci nieszczliw bo haterk dramatycznego ywota i matk rwnie nie szczliwej crki, sawnej Halszki z Ostroga. Podskarbiostwo przej po nim Mikoaj Szydowiecki, upy krakowskie Jan Boner, a wielkorzdy - Mikoaj Jor dan, za po jego mierci w 1521 roku rwnie Boner. Gospodark tworz ludzie i wyniki jej zale od ludzi, a do ludzi mia Zygmunt szczliw rk. Ko cielecki i Boner umieli ni pokierowa umiejtnie i uczciwie, nie szczdzc trudw i oddania. Dugo prze

trwaa pami o gronym poarze kopalni wielickiej w 1510 roku, kiedy to podskarbi Kocielecki i dzieRyc. 21. Piecz Janusza ksicia zatorskiego, 1507 rok widziesicioletni Betman opucili si sami na li(Muzeum Czartoryskich w Krakowie). nach w ponce czelucie, zagrzali wasnym przyka34

Zygmunt Stary dem przeraonych grnikw i ogie ugasili; za to jeszcze w XIX wieku sawi ich pdzlem swoim Jan Matejko, a wierszem, udatnie naladujcym kadencj renesansowego epigramu, Franciszek Wyk: W glb jaski rozognionych spadaj bez trwogi Kocielecki z Hetmanem, ludzie to czy bogi? Nazywany krlem senatorskim, by raczej Zygmunt czujnym budowniczym nowej elity, ktr wprowadza do Senatu. Umia bezwzgldnymi rodkami usuwa z drogi zbyt potnych wielmow, jak Michaa Gli-skiego. Podobnie gdy Wawrzyniec Myszkowski zamordowa ksicia Janusza zatorskiego, rwnie po jego rozmowie z krlem i czynionych mu obietnicach, Ryc 22. Rg Bractwa Kopaczy, 1534 rok (Muzeum up Krakowskich w Wieliczce). Zygmunt spraw t dziwnie rycho puci w niepami, przebaczajc Myszkowskiemu i przygotowujc ostateczne wcielenie Zatora do Korony. Na Litwie, po tragicznym kocu Zabrzeziskiego i Gli-skiego, mg krl manipulowa jak chcia, wygrywajc przeciwko sobie nawzajem Gasztodw i Radziwiw. Do Senatu koronnego dobiera ludzi innego pokroju: wiernych wykonawcw i dobrych urzdnikw. Bracia Krzysztof i Mikoaj Szydowieccy, Andrzej Kocielecki reprezentowali wrd nich dawnmagnateri, krl jednak nieustannie poszukiwa nowych nazwisk rwnie w innych krgach spoecznych. Zasidzie wic w Senacie wkrtce bratanek uszlachconego w 1514 roku Jana Bone-ra, Seweryn, zasid w nim rwnie wychowankowie kancelarii koronnej wywodzcy si z uboszej szlachty, jak Piotr Tomicki, od 1515 roku podkanclerzy przy Szydowieckim, jak Andrzej Krzycki, a potem i mieszczanin Jan Dantyszek, obaj zdobywajcy w tym pierwszym okresie panowania szlify dyplomatyczne i laury poetyckie, zanim osign godnoci biskupie. Umiejtnie te krl wykorzystywa zwoywane co- Ryc 23 Zjazd Betmana ; Kocieieckiego do kopalni rocznie, niekiedy nawet czciej, sejmy. Traktowa je w czasie poaru salin wielickich, wg Jana Matejki. 35 Dzieje Polski i Litwy

faszowanie polskiej monety

instrumentalnie, jako zgromadzenia suce niemal wycznie stabilizacji finansowej pastwa. Wspdziaanie z Senatem zapewniao mu wpyw na uchway Izby Poselskiej, a nawet na jej skad; magnaci wci dominowali na wielu sejmikach, narzucajc szlachcie sw wol i swoich kandydatw na posw. Nie wystarczyo to wprawdzie, by zawsze uzyska zgod Izby na uchway podatkowe, zwaszcza jeli trzeba byo zaradzi z ich pomoc lokalnemu tylko zagroeniu. Ale gdy na przykad Wielkopolanie torpedowali uchwalenie podatkw na obron Rusi przed Tatarami, krl mg zawsze odwoa si do zainteresowanych sejmikw lub nastpnego sejmu, inaugurujc praktyk, ktra pniej stanie si powszechn. Ry. 24. Pyta nagrobna Seweryna Bonera w kociele Mariackim w Krakowie, 1538 rok. Przez sejmy pierwszych lat udao si przeprowadzi szczliwie konstytucje zwikszajce kompetencje monetarne wadcy, podwyszajce znacznie ca, bronice interesw miast koronnych przed kupcami wrocawskimi, dotychczas dominujcymi na rynku krajowym. Mennica krakowska od pierwszego roku panowania Zygmunta wybijaa srebrne pgroszki, zwikszajc ilo pienidza w obiegu i co za tym idzie uatwiajc intensyfikacj wymiany handlowej. W pniejszych latach co prawda nie obyo si bez komplikacji. Napyw ogromnych iloci srebra amerykaskiego sprawi, e podroao zoto: podstawa polskiego systemu pieninego, czerwony zoty, wkrtce wart by nie 60, ale 72 srebrne pgroszki. Monety te podrabiano zreszt masowo w czeskiej wwczas widnicy, oszukujc na jakoci i wadze kruszcu, a cho nosiy one imi i stempel Zygmuntowego bratanka, Ludwika, to udzco byy podobne do pgroszkw polskich. Ten wanie problem - psucia monety i wypierania dobrej przez z - sta si pniej tematem bada Mikoaja Kopernika, ktry opisa mechanizm ekonomiczny caego procesu i zaproponowa rodki zaradcze. Ale przecie u jego podstaw staa osignita w Koronie stabilizacja i pomylno gospodarcza, ktr prboway wyzyska mennice ocienne, nieraz bezwstydnie faszujc monet polsk. Dziki tej wanie pomylnoci dysponowa Zygmunt zawsze jeli nie rezerw finansow, to przynajmniej dogodnymi moliwociami kredytowymi. Nie mona te si oprze wraeniu, e propozycje reform wojskowych i podatkowych przedkadane Izbie Poselskiej suy miay nie tyle istotnym zmianom, co przekonaniu opinii szlacheckiej do podatkw; posowie stawali w kocu na stanowisku, e bezpieczniej bdzie zezwoli na pobr ni na reform, ktra zwikszy niezaleno monarchy od sejmu. 36

Zygmunt Stary Pokrywano wic wy- ;: datki wojskowe bez wikszych trudnoci, organizoway si i krzepy stae oddziay pilnujce granic poudniowo-wschodnich, tak zwana obrona potoczna, zalek kadrowej armii staej. Nieliczne to byy wojska i nie zawsze umiay osoni przed najazdami tatarskimi ponc wiecznie granic. Dugo pamitano klsk pod Sokalem w 1519 roku, kiedy to bohatersk mierci wsawi si Fryderyk Herburt, odtd wzr cnt rycerskich, wspominany pniej przez Jana Kochanowskiego, Spa Szarzyskiego, Stanisawa kiewskiego. Ale pamitano i dowdcw szczliwych,

ktrzy nieraz w Czarnym Morzu konie pawili: braci Lanckoro-skich, Bernarda Pretwicza. W sukurs przychodzili im awanturnicy osiedleni na tak zwanych Dzikich Polach nad dolnym DnienRyc-25- ^w- stanislaw' patron Krlestwa Polskiego, adorowany przez dostojnikw pastwowych. . M\ri\a\\ita T. Katalogu arcybiskupw gnienieskich... Jana Dugosza, powstaego w latach 1530rem, Ktry tarn Si przeia.1535 na zamwienie Piotra Tomickiego biskupa krakowskiego. Na pierwszym planie witego mywa przez skalne progi adorujZygmunt Stary (po prawej stronie) i Piotr Tomicki (po lewej stronie). Wrd pozostaych P7v1i nnrnhv na ro Ipsjei adorantw mona zidentyfikowa m.in.: Jerzego Myszkowskiego, archidiakona krakowskiego J " *' J' (za biskupem Tomickim) oraz Krzysztofa Szydowieckiego, kanclerza wielkiego koronnego jarami rzek tylko przer(za Zygmuntem Starym) - Biblioteka Narodowa w Warszawie. nitej stepowej rwninie. narodziny Kozaczyzny Zwano j te Niem, Zaporoem lub Ukrain, co w jzyku polskim oznaczao wwczas kade pogranicze. Od wiekw chronili si tam awanturnicy rnej maci, uciekinierzy od ucisku paskiego czy miecza katowskiego, duchy niespokojne, szukajce przygd, upu i atwego ycia, ktrych wwczas zaczto nazywa Kozakami. Na urodzajnych stepach atwo byo o ywno: stada zwierzyny ownej, dzikie owoce, barcie pene miodu, skryte przed niepowoanym okiem w gbokich jarach, zapewniay jej pod dostatkiem. Nie byo tu niemal ludnoci rolniczej, pasy si natomiast stada tatarskich owiec i pdzonych pniej na zachd pdzikich wow, strzeonych przez rwnie dzikich ruskich i wooskich pasterzy zwanych 37

Dzieje Polski i Litwy Ry. 26. Okno lata 1502-1507. przebudowa zamku wawelskiego czabanami. Dalej na wschd, na stepach midzy Litw, Moskw i Tatarszczyzn, skd ju byo za daleko, by gna stada w Europ, pasy si liczne trzody nieroga-cizny, bezpieczne przed tatarskimi rabusiami, bo muzumanom wieprzowiny jada nie wolno. wykusz w zachodnim skrzydle zamku krlewskiego na Wawelu, Bya to w praktyce ziemia niczyja, gdzie adna wadza pastwowa nie sigaa. Lecz Kozacy, atrakcyjni jako potencja militarny, z wolna organizowani byli w sprawn i gron formacj wojskow przez magnatw ruskich, jak Ostafi Daszkiewicz, czy

koronnych, jak Przecaw Lancko-roski, "Lach serdeczny" kozackiej legendy i w czasach romantyzmu jeszcze pamitany bohater jednej z najpikniejszych dum Jzefa Bohdana Zaleskiego. Na dugo przed wczeniem Kijowsz-czyzny do Korony legenda ukrain-na wrastaa w polsk tradycj narodow, rodzia ow nieszczliw, krwaw nawet, ale i podn duchowo polsk mio do czarnomorskich stepw, do kraju rycerskiej przygody, do owych polskich Indii, na ktrych rubieach hartowaa si wola walki i mio ojczyzny. Waniejsza bowiem od organizacji wojska miaa by nowa organizacja psychiczna spoeczestwa w obliczu nadcigajcych nowych wyzwa i nowej Europy. Nieodzownym warunkiem sukcesu kulturalnego byo wwczas stworzenie promieniejcego na cay kraj dworu krlewskiego, orodka nie tylko polityki, ale rwnie nauki, sztuki, literatury, wzorca dla orodkw prowincjonalnych, ktry by zarazem wciga w orbit wpyww monarszych jednostki ambitne, dne wadzy, kariery, stanowisk, zaszczytw, ludzi uzdolnionych, gotowych polityk Zygmunta wspiera i saw jego gosi. Stary i ciasny redniowieczny zamek wawelski nie nadawa si do tego celu. Jeszcze jako ksi gogowski i opawski rozpocz wic Zygmunt przebudow zachodniego skrzyda na rezydencj da swej matki, krlowej Elbiety, natychmiast za po objciu wadzy przystpi do wznoszenia od pnocy i wschodu okazaej rezydencji. W gruz obracay si stare gotyckie komnaty, kruszyy si romaskie kolumny. Dzi z dum eksponujemy w podziemiach zamkowych ich pozostaoci, wiadectwa tysicletniej kultury. Miejsce ich jednak zajo dzieo architektoniczne bdce najwspanialszym caego tysiclecia pomnikiem: renesansowy zamek wawelski, 38

Zygmunt Stary

rozwj drukarstwa krakowskiego wznoszony przez lat blisko trzydzieci przez Franciszka Florentczyka, Benedykta Sandomierzanina, a przede wszystkim Barto-mieja Berecciego oraz wielu polskich i woskich mistrzw Odrodzenia, jeden z najwikszych i bez wtpienia najwspanialszy paac w wczesnej Europie. Pniej dopiero, znacznie pniej, miay go przewyszy rozmiarami, ale nie rang artystyczn, budowle Eskurialu i Wersalu. Za obok zamku rozpocza si w 1517 roku, po mierci krlowej Barbary, budowa innego arcydziea, kaplicy Zygmuntow-skiej, ujtego w formach religijnych, politycznego w wymowie pomnika dynastii Jagieowej. Chwa jej mia te gosi odlany w 1520 roku, a zawieszony w 1521 ponad katedr M>; Dzwon Zygmunta. Odtd i; jego majestatyczny dwik j*^ MM'1 towarzyszy uroczystos- P* ciom pastwowym i ko- u-;; cielnym, wita i egna kro{fi w i prezydentw, mar- ^f

SzakW i papiey: Zyg- Ryc. 27. Kaplica Zygmuntowska przy katedrze krakowskiej, lata 1517-1533. munt, bijce serce Polski. Chwale dynastii miay te suy dziea korzystajce ze wieego wci w Polsce wynalazku druku. Waciwie dopiero w pocztkach panowania Zygmunta Florian Ungler, osiady wwczas w Krakowie drukarz bawarski, oraz Jan Haller, ktry przej i w peni wykorzysta wczeniej tu wegetujc drukarni Kaspra Hochfedera, rozpoczli dziaalno edytorsk na powaniejsz skal. W 1518 roku doczy do nich przybyy z Wiednia Hieronim Wietor, odtd urzdowy typograf krlewski. Drukowano przewanie aciskie dziea treci religijnej, lecz ju okoo 1508 roku pojawiy si pierwsze polskie publikacje, dzi przewanie znane tylko z opisw bibliograficznych. Najwaniejsza jednak bya tu twrczo Biernata z Lublina, wychowanka Akademii 39

Dzieje Polski i Litwy

Najpopularniejsze druki Wynalezienie przez Jana Gutenberga okoo poowy XV wieku ruchomej czcionki drukarskiej umoliwiao atwe wytoczenie wielu egzemplarzy ksiki, czynic sowo pisane powszechniej dostpnym. Dla przykadu: popularne kompendium Pliniusza Historia naturalis, znane w XIV i XV wieku w 200 odpisach, do pocztku XVI wieku opublikowane zostao co najmniej 18 razy w nakadzie okoo 3,5 ty. egzemplarzy (Alodia Kawecka-Gryczowa). Pocztkowo drukarz by zarazem nakadc- wydawc ksiki, a take ksigarzem-kupcem, szukajcym nabywcy na swoje wytwory. Wraz z rozpowszechnie niem druku zmienio si spojrzenie na ksik; teraz nie bya ju tylko rdem wiedzy czy dzieem sztuki, staa si take towarem, na ktrym mona byo albo dobrze zarobi, albo duo straci. Std te wrd wydawcw najwikszym powodzeniem cieszyy si tytuy, ktre gwarantoway zbyt i zysk. Naleay do nich przede wszystkim ksigi liturgiczne, konstytucje sejmowe i kalendarze. Ksig liturgiczn, niezbdn do celebrowania mszy witej, by i jest msza. Poniewa zawiera on m.in. kalendarz dni witecznych, obchodzonych w po szczeglnych diecezjach, kada diecezja miaa odrb n, waciw sobie wersj tej ksigi. Druk wic mszau by tak opacalny, e drukarze zabiegali o przywileje wadzy duchownej, w ktrych zezwalano na druk ksiSygnet drukarski Jana Hallera 9'> jednoczenie zabraniajc toczenia czy kupna innych wyda tego dziea (taki przywilej uzyska od

prymasa Fryderyka Jagielloczyka ju w 1494 roku Jan Haller). Podobn popularnoci cieszyy si inne ksigi liturgiczne: brewiarze, psaterze, rubrycelle (kalendarze liturgiczne ze wskazwkami dotyczcymi EDICTYM RE= GIVM SYIRENSE EX Q_VOCAVS>ESVSCEPT I IN M A C N V M M O S C OVI * DVccm bclli cognofccnturj JTEPHANYS DEIGRAT1A R E X PO LO N l te, M A C N VS ux Lithuanix, Kufsise, Ptufsiz, ,____ Mafoui*, Samogitiae, Lmoni;c,& Piunccps TRANfyliuniae,exercitus fmcuiusxum| nadonis,atqj ordmis militibus. Etfi tan.ta & tam nota omnibus iniumrum magnitudo cft(quas Magnus Mofccuw Dux negro noftto Poloni;c,Magnocj)Litliu,iniae Ducatui adhuc attulit,vt arma hscc.in quibus hoc temporc yerfamur, fcra potius cunhs, quam vel prsepropcra, vel non fatis iufta cuiquam vifum ni arbicrcmur, tam cum ftudmm noftrum fa Aij tisexKarta z Edictum regium svirense Stefana Batorego, 1579 rok odprawiania naboestwa na kady dzie). Powszechnie zabiegano o prawo do drukowania konstytucji sejmowych, czyli uchwa sejmu. Przywilej dla Mikoaja Szarffenbergera wydany w 1577 roku obejmowa zgod na druk Statutw i przywilejw koronnych Jana Herburta. Z kolei Jan Januszowski otrzyma w 1589 roku tytu architypografa wraz z prawami na lat 20 do drukowania "statutw, przywilejw, kronik i historii", co zrwnywao go w prawach z Szarffen-bergerem. Do koca XVI wieku konstytucje drukoway na przemian oficyny Szarffenbergera i Januszowskiego. Dopiero w pocztkach XVII wieku krl Zygmunt III wyda pozwolenie na druk konstytucji sejmowych w oglnoci Andrzejowi Piotrkowczykowi. To kompleksowe rozwizanie nie utrzymao si jednak i a do XVIII wieku uzyskiwano zgod na druk poszczeglnych konstytucji, prowadzc jednoczenie zabiegi o zdobycie monopolu w tej dziedzinie. O ile ksigi liturgiczne znajdoway nabywcw wrd duchowiestwa, a konstytucje sejmowe przede wszystkim wrd instytucji administracyjnych i sdowniczych, to kolejny na licie opacalnych drukw - kalendarz, kupowany by przez wszystkich. Nic wic dziwnego, e o prawo do druku tego wydawnictwa wrcz toczono wojny. W 1537 roku doywotni przywilej na druk kalendarzy uzyska dziaajcy w Krakowie Maciej Szarffenberg. Dwa lata pniej kalendarz wydrukowa Hiero40

- Zygmunt Stary

matm volilfatt omma funtpoflta ao cem nifnu vnHtatem.L0o magtfterJobaWKS (r)logoutnfls,^empoja electaao^leubotbomanoumctmc&icmariilaratiuariJobfmJan&alurta adataaojteabotbomanoum.^lantoum.Sflnfnloum Jurta fenwn moru 2utie ifisniejooiartctfotnnarosafpecfus^lanefaramaolunamjnojoinesoerarem. "iLfonsiffi a meofetare Hulii tfmao mrtta-am Jffn nim Wietor, inny wybitny drukarz i ksigarz krakowski, amic prawa Szarffenberga. Wywoao to protest tego ostatniego i dug seri procesw, prowadzonych przed sdami miejskimi, a wreszcie krlewskim, w ktrych uczestniczyli take odbiorcy kalendarzy Wietora. Po dziesiciomiesicznych korowodach Wietor musia zapaci Maciejowi Szarf-fenbergowi stosowne odszkodowanie za poniesione straty. Kalendarze i modlitewniki byy szeroko rozprowadzane przez wdrownych Karta z kalendarza Jana Gogowczyka na rok 1505 kramarzy, krcych od SA L TERZ DAWIDW miasta do miasta, by sprzedawa swj towar na targach i jarmarkach. Obok przyborw do szycia, papieru, inkaustu, obrazkw i kart do gry, drobnej galanterii, lusterek, wiec i myda handlowali take wspomnianymi ju drukami o charakterze uytkowym oraz literatur popularn. Do tej kategorii zaliczy naley przede wszystkim przerbki znanych ju w redniowieczu "historii rzymskich", opowieci o Aleksandrze Wielkim, o Krlu Arturze i rycerzach Okrgego Stou, o ksiniczce Magielonie; poczwszy od poowy XVI wieku pojawiay si pod rnymi tytuami nowe wersje przygd plebejskich bohaterw: Ezopa, Marchota, Sowizdrzaa (std okrelenie dla tego nurtu - literatura sowizdrzalska). Utwory te byy tak poszukiwane, e wikszo ich egzemplarzy zostaa dosownie zaczytana i nie przetrwaa do dzisiaj. Wymienione rodzaje drukw nie wyczerpuj listy najlepiej sprzedajcych si ksiek. Znajdujsi na niej i konkretne tytuy. Spord ksig naukowych najwiksz popularnoci cieszyy si dziea Arystotelesa , a take komentarze do nich w ujciu Tomasza z Akwinu i jego nastpcw, kupowane przede wszystkim przez studentw i profesorw uniwersyteckich. W dalszej kolejnoci wymieni naley utwory Cycerona, coraz popularniejszego, zwaszcza w 2. poowie XVI wieku i w nastpnym stuleciu, kiedy to studiowano powszechnie tego autora w konwiktach jezuickich. Popularni byli rwnie inni poeci i pisarze klasyczni, m.in. Horacy i Tacyt, spord wspczesnych -prace Erazma z Rotterdamu. Dziea te traktowano jako lektur obowizkow w szkoach rednich i wyszych; podobnie w uyciu byy rnego rodzaju podrczniki do nauki gramatyki (Donata, Hontera, Lupullusa), retoryki i epistolografii (m.in. dziea Melanchtona i Manucjusza), sowniki (np. wielokrotnie wznawiane dziea Murmeliusa). Zyski zwizane z sukcesem konkretnego tytuu byy tak due, e nie cofano si przed kradzie. Nagminnie uka- Karta tytuowa Psaterza Dawidowego w przekadzie Jana zyway si wydania, jak mwi si dzi - pirackie, poddruki Kochanowskiego, 1579 rok 41

Dzieje Polski i Litwy rozmaitych dzie wypuszczone bez zgody autora i prawowitego wydawcy. Bywao nawet tak, e to pierwotny wydawca wypuszcza dodatkowy nakad dziea, nie pacc za to autorowi. Tak byo w przypadku najwybitniejszego drukarza polskiego XVI wieku Jana Januszowskiego - wydawcy dzie Jana Kochanowskiego. Poeta otrzyma bowiem od krla w 1579 roku przywilej chronicy go od bezprawnych przedrukw pod kar 1000 grzywien. Januszowski by edytorem dzie Kochanowskiego take po jego mierci; zwaszcza poczytny Psaterz mia kilkanacie wyda. Jak si okazao, Januszowski dokonywa przedrukw tych dzie, podajc na karcie daty ich pierwotnych wyda, obchodzc w ten sposb przywilej autorski i naraajc na finansowe straty rodzin poety. Sygnet drukarski Floriana Unglera Krakowskiej, pisarza zarazem pobonego na swj sposb i przekornego; spr, w jakiej mierze by on epigonem redniowiecza, a w jakiej reprezentantem renesansu czy nawet reformacji, dobrze oddaje ambiwalentno jego chropawych jeszcze, czsto rubasznych dzie, jak modlitewnik Raj duszny z 1513 roku czy ywot Ezopa Fryga, wydany okoo 1522 roku, lecz znany nam tylko z pniejszych przedrukw. Wadze, zarwno pastwowe, jak i kocielne, bacznie si przyglday produkcji drukarskiej. Gdy Maciej Karpiga, Miechowit od miejsca urodzenia zwany, rektor Ry. 28. Wntrze kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze krakowskiej. 42 - Zygmunt Star^

Uniwersytetu Krakowskiego, geograf, medyk i historyk, opublikowa w 1519 roku u Wietora kromk streszczajc w czci pierwszej Dugosza, ponadto zbyt wiernie oddajc wydarzenia lat ostatnich, interweniowa prymas aski. Krl i Senat nakazali jej konfiskat. Nie wolno wic byo za Dugoszem pisa o podejrzeniach dotyczcych wiernoci maeskiej krlowej Zofii, babki Zygmunta, nie wolno te byo krytykowa sprawcw klski bukowiskiej Olbrachta i niedostwa Aleksandra, a nade wszystko poprawi musia Miechowita opowie o sprawie Gliskiego i o dwuznacznej tu roli krla. Dopiero tak ocenzurowany tekst doczeka si w 1521 roku drugiego wydania. Inny urzdowy historiograf i sekretarz krlewski, Bernard Wapowski, pozostawi przezornie swe dzieo podobnej treci w rkopisie; jego ocalae szcztki odnaleziono i opublikowano w XIX wieku. Dopiero Jost Ludwik Decjusz, polecony przez niezawodnego Bonera, potrafi napisa Ksig o czasach krla Zygmunta omawiajc pierwsze lata panowania zrcznie i adnie, jako pomniczek obu protektorw autora, bankiera i monarchy. Bya to wci jeszcze literatura dla elity, ale elity nowej i wiadomie ksztatowanej. Nowe komnaty wawelskie zapeniay si nie tylko sdziwymi senatorami, ale rwnie ludmi modymi, szukajcymi tu nauki, kariery i uciech. Kancelaria krlewska, zwaszcza od czasu objcia pieczci przez Tomickiego, staa si znakomit szko ksztacc przyszych mw stanu. Z niej wyszed te midzy innymi Stanisaw Grski, ktry z akt panowania wydoby najwaniejsze i uoy w pionierski na owe czasy w skali europejskiej zbir rde historycznych, na cze ksidza podkanclerzego zatytuowany Acta Tomiciana.

W zbiorze tym znalazy si nie tylko powane teksty, nie tylko listy i dokumenty. Pragnc odda ca prawd o swoich czasach, wczy do niego Grski rwnie wiersze aciskie pisane lub przepisywane przez modych, dnych ycia i uycia dworzan, jak choby strofy Andrzeja Krzyckiego - erotyki tak miae, e wieRyc. 29. Karta tytuowa Chronica Polonorum Macieja z MiechowE 1519 rok. 4: / lu Z nich nie odwaano si dugo przeoy Ry. 30. Dzwon Zygmunta w katedrze krakowskiej, 1520 rok. Dzieje Polski i Litwy

i opublikowa po polsku. Renesans nie ba si bowiem prawdy o czowieku i nie ba si uciech ziemskich: kultowi ich na wesoym dworze krakowskim patronowao sawne bractwo "opilcw i oralcw". Przykad krla i dworu naladowali magnaci, szlachta, mieszczanie. Rosy renesansowe ratusze, zamki, dwory, paace i spichlerze. W Woli Chemskiej, Justowsk odtd zwanej, Decjusz wznis renesansow will, w ktrej zbierali si krakowscy intelektualici; podniesiona niedawno z upadku, suy znw dawnym celom na skal europejsk. Sawi j wierszem aciskim mody, przedwczenie zmary w 1543 roku poeta, chopski syn z Wielkopolski, Klemens zwany Janickim. W ojcowskim Szydowcu podskarbi Mikoaj wznis podobny justowskiemu zgrabny zameczek, a dla podkrelenia sawy rodu zatrudni znakomitego mi-niaturzyst, Stanisawa SaRyc. 31. Nadanie herbu Odrow protoplascie rodu Szydowieckich. Miniatura z Liber geneseos rnostrzelmka ktry zdobi illustris familiae Schidloviciae, mai. Stanisaw Samostrzelnik, przed 1532 rokiem (Biblioteka PAN w Krniku). dotLP modlitewniki krlew skiej familii. Artysta ten renesansowe malarstwo i rzeba tworzy jednak odmienne dziea, ni malarze renesansowi na poudnie od Alp: bardziej tradycyjne w formie i pene wewntrznego niepokoju. Odmiennie rwnie patrzyli na wiat niemieccy malarze pracujcy dla Zygmunta i jego otoczenia. Hans Sues z Kulmbachu w niespokojnym krajobrazie umieszcza swoje wite dziewice, malowane na zlecenie Bonera midzy innymi dla kocioa Mariackiego. Jemu to przypisuje si malowan cz Tryptyku z Pawnct, czoowego zabytku rzeby polskiego renesansu z pierwszych lat panowania Zygmunta, przedstawiajcego dzieje w. Stanisawa. Sues bezlitonie traktowa swoich modeli, jak choby ksicia Kazimierza cieszyskiego, wuja 44

Zygmunt Stary

krlowej Barbary i towarzysza wesoych zabaw Zygmunta, ukazanego z min bazna. Pniej Hans Diirer, modszy brat wielkiego Albrechta, podobnie bezlitonie obnay w poszukiwaniu maonki Ry. 32. Tryptyk z Plawna, ok. 1517 roku (Muzeum Narodowe w Warszawie). braki urody samego krla. Wci jeszcze obudna nieco grzeczno poudniowego renesansu nie przenikaa do polskiego obyczaju. T przynie tu miaa dopiero nowa krlowa. wiat krlowej Bony Zygmunt, mionik adu i spokoju, najsilniej musia odczuwa jego brak w yciu rodzinnym. mier krlowej Barbary pozbawia go wiernej i oddanej towarzyszki ycia, lubianej przez wszystkich. Gdzie na dworze intrygowaa wci starzejca si Telniczanka, wdowa po Kocieleckim, ywy wyrzut sumienia i balast zarazem. Lecz podstawowym obowizkiem krla byo przecie zapewnienie cigoci dynastii. Wybr nowej maonki oznacza rwnie wybr konkretnej opcji politycznej. Prymas aski pragn jej szuka na Mazowszu, poczy znw wzem maeskim dwie dynastie, Piastw i Jagiellonw. Cesarz Maksymilian nie ustawa w wysikach, by jeszcze bliej zwiza Jagiellonw z Habsburgami. Wrd jego kandydatek znajdowaa si bratanica zmarej cesarzowej Bianki, Bona Sforza. I ta kandydatura przewaya. Urodzona w 1494 roku Bona Sforza d'Aragona miaa w chwili lubu lat 24, bya wic na owe czasy kobiet dojrza. Bya rwnie kobiet uczon i dowiadczon. 45

Dzieje Polski i Litwy

Wczenie pozbawiona mediolaskiej ojcowizny i osierocona przez ojca, ksicia Mediolanu Giangaleazza Sforze, rozczona z modo zmarym w niewoli francuskiej bratem, tuaa si wraz z matk, bohatersk i dumn Izabel aragosk, z zamku do zamku, przeywajc na poudniu Woch czas cigych odmian fortuny, najazdw francuskich i hiszpaskich, ktre wkrtce zmioty z tronu neapolitaskiego jej krewnych po matce i day tu wadz Ferdynandowi aragoskiemu. Po jego mierci wadza ta przejdzie wkrtce w rce Karola Habsburga, wnuka cesarza Maksymiliana. Ale zwycistwo Ferdynanda oznaczao rwnie dla Izabeli i jej crki pocztek trudnej stabilizacji w nalecych do nich posiadociach Bari i Rossano, tytularnym ksistwie w ramach pastwowych krlestwa Neapolu. Odtd, dzielc swj czas midzy Bari a Neapol, moda Bona nasikaa rozkoszami ycia dworskiego i zapoznawaa si z jego urokliwymi niebezpieczestwami. Uczona przez najznakomitszych humanisRyc. 33. Portret Zygmunta Starego, mai. Hans Durer, ok. 1530 roku tW, nabieraa smaku artystycznego, Ogady (Muzeum Narodowe w Warszawie). literackiej i politycznego cynizmu, tak potrzebnego w gorcym klimacie Mezzogiorna. Woski badacz renesansu, Francesco Tateo, podkrela, e Izabela Sforza i jej crka znalazy si tu "w kontekcie kulturowym, ktry uprzywilejowuje opowieci wytworne i

perfidne erotycznie, sceneri przepychu, przyjemnoci ycia arystokratycznego oraz literackie i artystyczne formy rozrywki". Wie si niekiedy wpyw tej hiszpaskiej z ducha galanterii z opowieciami o powanych romansach modej Bony. Ze sceptycyzmem odnie si jednak trzeba do dworskich plotek: zimny racjonalizm piknej ksiniczki kazajej szuka raczej rozkoszy panowania, rozkoszy manipulowania pci brzydk. W ksztatowaniu opinii publicznej miaa ta zaszargana opinia udzia do istotny, jak wiadczy krcy w Polsce wierszyk aciski o krlowej, ktra z Woch przywioza "buzi malowan, kabz wyczerpan, wagin skalan". Ry. 34. Wizerunek Bony Sforzy z De vetustatibus Polubiona Zygmuntowi W 1518 roku, pikna Polonorum Josta Ludwika Decjusza, 1521 rok. i energiczna krlowa rycho podbia serce starego ma. 46

- Zygmunt Stary

Wgry pod naporem tureckim Macierzystwo wzmocnio jej pozycj. W 1519 roku przysza na wiat crka Izabela, w 1520 roku - dugo oczekiwany nastpca tronu, nazwany Zygmuntem Augustem, imionami cesarskimi majcymi wyraa wielkie nadzieje modej dynastii, tradycje luksemburskie i aspiracje rzymskie. Po nim rodziy si kolejne crki: Zofia., Anna, Katarzyna. Lecz drugiego syna nie stao: krlewicz Olbracht, poroniony przez Bon na polowaniu w Puszczy Niepoomskiej, y tylko dzie jeden. 35. Portret Izabeli Jagiellonki, nadworny malarz Zygmunta Starego, po 1525 roku (Krakw-Wawel). Maestwo Zygmunta z Bon oznaczao oczywicie, e polityka europejska Zygmunta idzie dawno wyprbowanym w Koronie szla kiem, e preferuje poudniowo-zachodni kieru nek sojuszw oraz stosunkw dyplomatycznych i kulturalnych. Sprzyjaa zreszt temu i osobo wo monarchy. Urodzony w Krakowie z Habsburanki, wychowany przez Wocha i na Wgrzech nadal z wosk kultur obcujcy, do wiadczenie administracyjne zdobywajcy na lsku, nalea do tego samego wiata, co jego moda maonka - wiata renesansowej dwor skiej kultury aciskiej. Z Bon jednak wkroczy na Wawel czynnik polityki dynastycznej nowego ju typu, odmiennego od redniowiecznej w tej mierze tradycji polskiej. Pena ambicji i kom pleksw, przesiknita nie tyle woskimi, co hiszpaskimi obyczajami, cyniczna i wyracho

wana, przystpia do realizacji wasnej linii ' F J ^F J J politycznej, w jej mniemaniu lepiej odpowiadajcej potrzebom rodu Jagieowego w zmieniajcym si szybko wiecie europejskiego schykowego, tragicznego ju Odrodzenia. Koczy si bowiem nieodwoalnie renesansowy sen o adzie i harmonii. Rozprzestrzenia si poar u naszych ssiadw: Niemcw, Wgrw. A sign i naszych granic. Najgroniejsza bya sytuacja na Wgrzech. Kraj ten od lat kilkudziesiciu dwiga na sobie najwikszy ciar walki z prc w centrum Europy nawa ottomask. Prba zorganizowania krucjaty przeciwko Turkom doprowadzia w 1514 roku do wybuchu ludowego powstania chopw i drobnej szlachty skierowanego przeciwko rzdom magnackim. Krwawe, okrutne z obu stron zmagania zakoczyy si klsk powstacw i osabieniem zwycizcw. Dwa lata pniej zmar niedony Wadysaw "krl Dobrze". Zygmunt zosta wspopiekunem nieletniego bratanka, nowego krla Czech i Wgier, Ludwika Jagielloczyka. Niewiele mg zdziaa. Dwr w Budzie by za daleko, by skutecznie kontrolowa wychowanie chopca, ktry wrd zwalczajcych si fakcji magnackich rs jak Dzieje Polski i Litwy

Fridofcui -Barbara Sigifmim&w " BONA D,Cafe,? Cartfinilii. <oniunx R ex Polonie. tomume o&breiH, ASoadtr Hdeaa

Ry. 36. Fragment rodowodu Jagiellonw, drzeworyt z Ksigi o czasach krla Zygmunta Josta Ludwika Decjusza, 1521 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). tragedia wgierska pod Mohaczem dziczka, zaniedbany, pozostawiony samemu sobie, jeli nie wrcz wiadomie demoralizowany. Wczenie dors do rozkoszy tego wiata. W otoczeniu jego dziay si rzeczy, w porwnaniu z ktrymi krakowskie wyczyny opilcw i oralcw zdaway si niewinnymi igraszkami; rzeczy, o ktrych ze zgroz mwiono sobie na ucho w wczesnej Europie, nie przejmujcej si przecie zbytnio szstym przykazaniem. Tymczasem rosa potga ottomaska. W 1517 roku sutan Selim I podbi Syri, Palestyn i Egipt, w 1521 roku jego syn Sulejman Wspaniay zdoby Belgrad, wgiersk wwczas twierdz graniczn, za rok pniej wysp Rodos, siedzib zakonu Joannitw, przeniesionego nastpnie na Malt. A Wgrzy nadal kcili si midzy sob. I kiedy w 1526 roku Turcy wtargnli w gb kraju, nie zdoa Ludwik zgromadzi si wystarczajcych na powstrzymanie mahometaskiej krucjaty, zmusi do posuszestwa magnatw. Jan Zapolya, brat zmarej polskiej krlowej, boyszcze szlachty wgierskiej, sta ze sw armi bezczynnie - czeka, a zwycistwo najedcw otworzy mu drog do tronu. Nieliczne rycerstwo wgierskie ponioso druzgocc klsk pod Mohaczem. Mody krl, walczc do ostatka, poleg mierci rycersk, jak niegdy jego dziad stryjeczny Wadysaw pod Warn.

podwjna elekcja Klska nie otrzewia Wgrw, nie doprowadzia do zgody. Rozbio si o osob nowego krla. Wikszo szlachty opowiedziaa si za Zapolya, mniejszo, ale poparta przez najpotniejszych magnatw, wybraa Ferdynanda Habsburga, arcyksicia Austrii, onatego z siostr Ludwika, wybranego rwnie, bez wikszych sprzeciww, krlem Czech, brata nowego cesarza. Bya to decyzja rozsdna. Potdze tureckiej, jak sdzono, tylko potga habsburska moga postawi tam. A ta potga rosa jeszcze szybciej. Wybr Karola Habsburga, krla Kastylii i Aragonii, wadcy Niderlandw, na tron cesarski oprniony przez jego dziadka Maksymiliana w 1519 roku zbieg si 48

Zygmunt Stary

krlestwo, w ktrym nie zachodzi soce rozwj gospodarczy na pnoc od Alp Ry. 37. Medal Zygmunta Starego, wyk. Hans Schwarz (awers i rewers), 1527 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). z podbojem Meksyku przez Corteza i rozpoczciem wyprawy Magellana, ktra rozcigna wpywy Hiszpanii na wschodnie krace Azji. Powstawao pierwsze mocarstwo wiatowe, w ktrym, jak mwi wanie zaczto, nigdy nie zachodzio soce. Jedyny rywal europejski Karola, krl Francji Franciszek I, ponis w 1525 roku straszliw klsk pod Pawi i dosta si do hiszpaskiej niewoli. W tej sytuacji opr szlachty wgierskiej przeciw kandydaturze cesarskiego brata doprowadzi tylko do wybuchu wojny domowej i podziau kraju. Zapolya utrzyma si w wikszej czci Wgier jako lennik turecki, krl z aski sutana, ktrego armie dotary w 1529 roku po raz pierwszy pod Wiede, siejc przeraenie w caej Europie. Potga ottomaska stana u granic Polski. Nowe drogi gospodarki Z pocztkami ekspansji tureckiej wie si niekiedy przemiany gospodarki europejskiej, w wyniku ktrych spado znaczenie wiata rdziemnomorskiego; miejsce jego zaj wiat atlantycki. I cho rozumowanie takie jest uproszczone, zwizek w niewtpliwie mia miejsce i niewtpliwie przez ludzi owych czasw zbyt pno by rozpoznany. Tureckie sukcesy byy w wikszej mierze skutkiem, ni przyczyn osabienia gospodarczego i politycznego rdziemnomorza, przesuwania si europejskiego rodka cikoci na pnocny zachd. Ale z Wawelu procesu tego dugo nie dostrzegano albo go lekcewaono. Doceniajc konieczno zabezpieczenia si od poudnia, zaniedbywano sprawy pnocne jako dotyczce ubogich i rzadko

zaludnionych peryferii Europy, a tymczasem ku nim przesuwa si ciar polityczny i gospodarczy, rwnie w Koronie i na Litwie, ktrych interesy ekonomiczne w coraz wikszej mierze zaleay od handlu batyckiego. Proces ten rozpocz si wczeniej ni upadek Wgier i ni odkrycia geograficzne. Zwizany by z przyspieszonym pod koniec redniowiecza rozwojem gospodarczym Niderlandw i Nadrenii, Szwajcarii, Francji i Anglii. Wytwarzajc wicej produktw rzemiosa, tkackiego przede wszystkim i metalowego, rozwijajc handel i eglug, kraje te zwycisko konkuroway z rejonem rdziemnomorskim; na przykad sukno 49

Dzieje Polski i Litwy -

Rozbjnictwo Rozboje na drogach dokonywane, napady na dwory, a czasem i miasteczka, porwania dla okupu byy we wczesnonowoytnej Europie chlebem powszednim. Nawet wielkie miasta zabezpieczay si potnymi murami i systemem skomplikoZamek w Niedzicy, XIV-XVII wiek wanej kontroli w bramach nie przed armi wroga, ale przed bandami rozbjnikw. Jean Delumeau, autor kontrowersyjnej, lecz tym bardziej interesujcej ksiki o strachu w nowoytnej Europie, opisuje na wstpie, jak to wygldao w Augsburgu, finansowej stolicy Rzeszy niemieckiej. Po latach wojny dopeniali szeregi zbjw zdemobilizowani onierze. W Karpatach, Apeninach, grach Ba-kanw czy Pwyspu Pirenejskiego nikt nie mg czu si bezpieczny. W grskich terenach Rzeczypospolitej "chodzenie na zbj" byo nieraz dla modego chopaka, pragncego zaoy rodzin, obowizkow inicjacj przed wejciem w ycie mskie. Nawet okruciestwo kar i stosowanie tortur nie odstraszao. Ju Biernat z Lublina pragn, aby gral "czu wicej blu w sromocie ni w mce", nie zdajc sobie sprawy, e sromotdla grala byo unikn mki kosztem wydania towarzyszy. Legenda oplota dzieje zbjnikw, ale prawdziwsza jest chyba ludowa tradycja z nizin, opowiadajca o zbju Madeju i przygotowanym dla w piekle ou. Opowieci o tych czasach dugo przetrway w tradycji ludowej i odyy w literaturze romantycznej, w balladach takich jak Powrt taty Adama Mickiewicza. Ale przetrway i w dzieach historykw. Oddajmy znw gos Marcinowi Bielskiemu. Zbje z Niedzicy Tego czasu rozbjnicy, odpowiedziawszy [zagroziwszy] ziemi czeskiej i rakuskiej, otrzymali zamek Niedziedza pod Michaem z Spisz mieszczaninem z Krakowa. Byli ci: Kafunk, Opel, Sirton, Fluk, Minkwic Niemiec, midzy ktrymi byli te drudzy Czechowie,

ktrym krl Ferdynand zabrat imienie dawszy im win o to, jakoby faszywe talery kowali. Nanosili na ten zamek ludzi z Czech, z Szlzka, z gr tarnowskich barzo wiele, ktre szacowali. Pobrali te i Bytomiany, ale zwyskakowali oknem i poamali szyje. Potem Kafunk poimano i upieczono na elaznym koniu, drudzy si rozbieeli, tylko sam Minkwic zosta na zamku Niedziedzy. Pod ktrym zasi chop Lkawa Wooszyn wzi ten zamek i przeda go Jaroszowi askiemu. Chcia go potem Minkwic dobywa pod askim, ale na tem utraci, bo mu aski poima knechty pod Podolecem i niewypuci, a przysigali, nigdy broniej nie podnosi na Polaki.

gwne szlaki handlowe XVI-wiecznej Europy angielskie wypierao z rynkw europejskich sukno woskie. Kraje te zwikszyy zarazem swoje zapotrzebowanie na produkty ywnociowe dla rosncej w liczb ludnoci oraz na korzenie potrzebne wwczas do jej konserwacji. Wzrost bogactwa powodowa rwnie wzmoony popyt na azjatyckie towary luksusowe, a potrzeby budownictwa i transportu, gwnie morskiego - na drewno i pozyskiwane z wypalania i przetwarzania drewna sosnowego smo, dziegie, terpentyn, ug, pota. Wschd azjatycki dostarcza korzeni, jedwabi, porcelany, towarw lekkich w stosunku do ceny, ktre dotd na grzbietach wielbdw wdroway przez pustynie ku wschodnim portom Morza rdziemnego, czciowo za i drogami bardziej pnocnymi, midzy innymi przez 50

-- Zygmunt Stary

handel i produkcja na ziemiach polskich i litewskich Ry. 38. Wielko eksportu zboa przez Gdask w latach 1470-1650. Lww. Zachd mg paci albo kruszcami szlachetnymi, albo wasnymi towarami, kruszcw jednak byo zbyt mao, zwaszcza wobec rosncego handlu wewntrznego Europy, gdzie wci pozostaway podstawowym rodkiem wymiany - midzy innymi w handlu z Polsk - a towary europejskie byy w stosunku do swej wartoci zbyt cikie, by opaca si ich transport drog ldow. Std konieczno odnalezienia drogi morskiej do Indii, w ktrej i zapata pienidzem kruszcowym za polskie towary graa niebagateln rol. Towary te przecie to nie tylko zboe. Z Ukrainy i Modawii pdzono na zachd starym szlakiem handlowym stada wow - w poowie XVI wieku byo to okoo 40 ty. sztuk rocznie; z borw Podlasia i Litwy wdroway produkty przemysu drzewnego podstawowego wwczas przemysu chemicznego. Jeszcze z pocztkiem XVII wieku Anglicy bd ciga do Virginii polskich smolarzy, znacznie mniej licznych zreszt, ni

gosi legenda polonijna. Krakowscy i poznascy garbarze i kunierze wci liczyli si na rynku midzynarodowym. Rozwijao si wkiennictwo wielkopolskie. Zboe jednak stawao si w XVI wieku produktem podstawowym, przynajmniej w wiadomoci szlacheckiej, bo wszelkie obliczenia historykw gospodarczych oparte s na do niepewnej podstawie rdowej, przede wszystkim na gdaskich ksigach 51

Dzieje Polski i Litwy

handel zboem Ry. 39. Ratusz w Gdasku, XV - 1. pot. XVII wieku. ca palowego (kiedy to nie oszukiwano na cle?), i przyjmowane by musz jako przyblione. Jeszcze w siedemdziesitych latach XV wieku eksportowano przez Gdask ponad ptora, moe ponad dwa tysice asztw zboa rocznie, ale ju pod koniec XV wieku eksport ten, w 80% idcy na holenderskich statkach do Niderlandw i krain ssiednich, wynosi okoo 10 ty. asztw, by w cigu 120 lat powikszy si szecio-, a w niektrych latach nawet dziesiciokrotnie. Pewien w tym udzia miay i inne porty batyckie. Zboe stanowio w Gdasku okoo trzech czwartych wartoci idcego przez to miasto eksportu. Pamita musimy, e aszt, miara objtoci, w przeliczeniu na wag pszenicy odpowiada mniej wicej 2,4 ty. kg, na wag yta -2,2 ty. kg. Proces ten rozpocz si wic przed okresem wielkich odkry geograficznych, lecz szesnastowieczna rewolucja cen, spowodowana gwnie napywem amerykaskiego srebra i tym samym spadkiem jego wartoci w stosunku zarwno do produktw europejskich, jak do zota, sprzyjaa nasileniu i opacalnoci polskiego eksportu. Jak obliczy Jerzy Topolski, warto towarw zachodnich, ktre gdaski kupiec otrzymywa za aszt zboa, wzrosa w 2. poowie XVI wieku o 91%. Rozmiarw tego eksportu w stosunku do konsumpcji krajowej przecenia nie naley, wynosi on zaledwie kilka procent krajowej produkcji i czsto nie zaspokaja w dostatecznej mierze zachodniego popytu, znaczenie jego jednak dla drg rozwoju gospodarki byo olbrzymie. Wyrazem tego stawaa si midzy innymi wzrastajca rola nowej osi gospodarczej pastwa - drogi wilanej, ktra przerosa szybko swym znaczeniem o dotychczasow, tras z Wrocawia przez Krakw i Lww nad Morze Czarne. Nid, Sanem, Wieprzem, Pilic, Narwi i Bugiem pyny ku Wile szlacheckie komigi, statki stosunkowo due, cho wtej konstrukcji, obsugiwane przez 8 do 12 ludzi, mogce pomieci 20 do 35 asztw. Za Wocawkiem - bo tam znajdowaa si komora celna, a szlachcic ca nie paci - zmieniay nierzadko waciciela, przewanie jednak dopiero w Gdasku zakupywali je miejscowi kupcy, zboe sprzedajc Holendrom, a komigi rozbierajc na drewno. Roso znaczenie, rwnie polityczne, ziem najyniejszych - proszowskiej, 52

Zygmunt Stary sandomierskiej, lubelskiej i chemskiej oraz terenw nad spawnymi rzekami. Bogaciy si miasta nadwilaskie. Renesansowe ratusze i spichlerze pozostay w nich czsto jako pamitka czasw zygmun-towskich wiadczca o ich bogactwie i wysokim poziomie kultury artystycznej. Przykadem nowej konfiguracji gospodarczej moe by Kazimierz Dolny. Pooony w dogodnym punkcie, nad Wilan prze- Ry. 40. Spichlerze zboowe w Kazimierzu Dolnym, na pierwszym planie spichlerz Mikoaja praw traktu z olkuskiego Przybyy z 1591 roku. Kazimierz Dolny zagbia ku Litwie i Rusi, wyrasta z wolna na zboowy port przeadunkowy dla Lubelszczyzny i Chemszczyzny, ziem o wielkim, rosncym wwczas znaczeniu gospodarczym. Zygmunt docenia jego potrzeby: w 1519 roku zwolni miasto od opat celnych, siedem lat pniej zezwoli mieszczanom na wyrb krlewskich lasw na budow domw i nada przywilej na wybr mostowego. Wwczas to wanie trzykilometrowe nadbrzee wilane pokryo si cigiem spichlerzy, pocztkowo jeszcze drewnianych, pniej dopiero murowanych, z ktrych nieliczne tylko dotrway do naszych czasw. Rozwj innych miast na nowych drogach handlowych postpowa podobnie, cho chyba na mniej sz skal. Szybko zwaszcza zacza rosn mazowiecka cigle, a nie polska Warszawa. Najistotniejszym jednak sta si rozwj miast Prus Krlewskich z Gdaskiem na czele. Tutaj zdecydowanie przenioso si centrum polskiego ycia gospodarczego. U progu panowania Zygmunta trzy miasta gdaskie, Gwne, Stare i Nowe, liczyy zapewne okoo 30 ty. mieszkacw - tyle, a moe nawet troch wicej, co stoeczna aglomeracja krakowsko-kazimier-sko-kleparska z przedmieciami i ptora ra tyle, co wczesny Pozna. Natomiast Wilno, Lww, Lublin, Elblg, Toru mie mogy najwyej po l O tysicy. Byy to liczby w tym rejonie geograficznym Euro- Ry. 41. Ratusz w Sandomierzu, XIV-XVI wiek, wiea z XVII wieku. 53

Dzieje Polski i Litwy potga i bogactwo Gdaska podzia Prus po wojnie trzynastoletniej ustrj Prus Krlewskich py cakiem przyzwoite; stopie urbanizacji Korony wraz z Prusami Krlewskimi nie odbiega od norm zachodnich, gdzie jedynie kilka najwikszych miast liczyo znacznie wicej ludnoci. Nie wielko Gdaska decydowaa jednak o jego miejscu na mapie gospodarczej kraju. Koncentracja istotnych gazi handlu zagranicznego, przywileje i zwyczaje dajce Gdaszczanom faktyczny monopol na swoim terenie i zdecydowan przewag nad innymi miastami, bogactwo, obronno jedynego przyzwoicie

ufortyfikowanego miasta w caym pastwie Zygmunta, wreszcie zazdronie broniona niezaleno -wszystko to sprawiao, e Gdask nie tyle uzaleniony by od swojego gospodarczego zaplecza, co uzalenia je od siebie. Wane to byo zwaszcza wwczas, gdy sprawy pruskie, pruski separatyzm i ambicje Zakonu stay si podstawowymi problemami politycznymi, domagajcymi si wreszcie zadowalajcego wszystkie strony rozwizania. Sprawy pruskie Przez ptora wieku panowania zakonu krzyackiego nad ziemiami dawnych Prusw i zagrabionymi Polsce Pomorzem Gdaskim oraz ziemi chemisk, kraje te zrosy si w jedn cao, bogat i kwitnc, nazwan wwczas Prusami. Rozwj ich opiera si jednak gwnie na zwizku gospodarczym z zapleczem polskim i litewskim. Zakon nie mia w tym wielkiego udziau; przeciwnie, coraz bardziej stawa si instytucj anachroniczn i rozwj ten hamujc. A wreszcie potne mieszczastwo pruskie oraz szlachta tameczna, z zazdroci patrzca na swobody koronne, wypowiedziay Krzyakom posuszestwo, odday si pod opiek Kazimierza Jagielloczyka i rozpoczy walk o wyzwolenie spod zakonnego jarzma. Wojna trzynastoletnia skoczya si poowicznym sukcesem, podziaem Prus, stanowicych dotychczas jednolit cao; podziaem, ktry w oczach ich mieszkacw, w obliczu rodzcej si pruskiej wiadomoci narodowej, by prawdziw tragedi. Krzyacy utrzymali si we wschodniej, zapnionej w rozwoju czci jako pastewko formalnie zalene od Korony, prowadzce jednak, w oparciu o zbiedniae i rozrodzone rycerstwo z Niemiec poud-niowo-zachodnich szukajce tu kariery i fortuny, polityk wasn, dla pastwa polsko--litewskiego wci niebezpieczn. Jagiellonowie objli bezporednie rzdy nad czci zachodnia, zwan odtd Prusami Krlewskimi, czyli nad Pomorzem Gdaskim, Mazowszem chemiskim, wreszcie wykrojonym z ziem dawnych Prusw wojewdztwem malborskim wraz z dawn krzyack stolic. Luniej nieco byo z ni zwizane biskupie ksistwo warmiskie. Prusy Krlewskie zostay w praktyce poczone z Koron tylko osob krla. Krajem rzdzia Rada, opanowana cakowicie przez monowadztwo i wielkie miasta. W skad jej wchodzili wojewodowie, kasztelanowie i podkomorzowie z trzech pruskich wojewdztw, biskupi chemiski i warmiski oraz delegaci kapitu, wreszcie przedstawiciele Gdaska, Elblga i Torunia. Rada, penica funkcje wadzy wykonawczej, zbieraa si kilka razy w roku. Przedstawiciele monowadztwa, do ktrych trzeba zaliczy i biskupw, toczyli ostr walk z delegatami miast, wsplnie jednak na og wystpowali przeciw cilejszemu zwizaniu Prus z Koron. Drugim organem by zwoywany przez Rad zjazd stanw pruskich, rodzaj sejmu lub sejmiku generalnego Prus Krlewskich. Delegaci szlachty, niektrych klasztorw i mniejszych miast zasiadali wtedy pod przewodnictwem czonkw Rady w dwch izbach, szlacheckiej 54

Zygmunt Sta

spr o obs< biskups' warmiskit i mieszczaskiej. Do ich kompetencji naleay przede wszystkim sprawy podatkowe. I tu jednak gos decydujcy mieli wwczas magnaci i wielkie miasta. Dla Jagiellonw Prusy byy terenem szczeglnie cennym, gdy tutejsze dobra koronne, przejte po Zakonie, stanowiy okoo 60% caego ich terytorium i przynosiy zyski niewspmierne w porwnaniu ze znacznie gorzej zagospodarowanymi ziemiami na Litwie czy nawet w Koronie. Umiejtne nimi dysponowanie zapewniao krlowi poparcie magnaterii pruskiej. Std jej separatyzm miym mu by, dopki zakada, e niezaleno Prus od Korony to ich bezporednia zaleno od wadcy, niebezpiecznym, gdy przypomina o jednoci Pras i szuka ich zblienia z czci wschodni, zakonn. Ry. 42. Grosz gdaski Zygmunta Stars (awers i rewers), 1538 rok (Muzeum Narodc w Krakowie). Przed wstpieniem na tron Zygmunta dwaj wybitni senatorowie umiejtnie kierowali polityk w Prusiech, reprezentujc wprawdzie stanowiska odmienne, ale dobrze si uzupeniajce. Biskup warmiski ukasz Watzenrode, wuj Kopernika, by indywidualnoci niewtpliwie zbyt potn dla maego pseu-dopastewka, ktrym wodarzy. Std i meandry jego polityki, raz warmiskiej, raz praskiej, raz jagielloskiej, ktre nakazuj z ostronoci ocenia jego prawdziwe intencje, pozwalaj jednak z pewnoci stwierdzi, e zwalczajc separatyzm miast pruskich, potrafi rwnoczenie zapewni sobie spokj od strony krzyackiej. Odmiennie Ambroy Pampowski, wojewoda sieradzki, ktry w Prusiech peni urzd starosty malborskiego, najwaniejszego tutaj reprezentanta interesw Korony: spokojny i ukadny, umia utrzyma dobre stosunki z miastami i agodzi konflikty wewntrzne. Pampowski zmar jednak w 1510 roku, Watzenrode w 1512. Nowy biskup warmiski, Fabian Luzja-ski, by osobowoci bezbarwn. Tyle tylko, e jego wybr przez kapitu doprowadzi do ostrego konfliktu politycznego, bowiem w myl traktatu toruskiego osoba kandydata kapituy musiaa by jeszcze przed wyborami zatwierdzona przez krla. Sdzono we Fromborku, e Luzjaski, dobrze na dworze widziany, zostanie przez krla zatwierdzony. Zygmunt by jednak nieugity. Nie uzna niebezpiecznego na przyszo faktu dokonanego i wyraajc kapitule swe "najwysze niezadowolenie", rozkaza wybory powtrzy. Sejmiki w Koronie potpiy bezprawny postpek kanonikw warmiskich. Wszelkie tumaczenia odrzucono, posw kapituy przyjto w Krakowie gorzkimi wyrzutami. W tej sytuacji kanonicy zdecydowali si na kompromis. Zawarty 7 grudnia 1512 midzy krlem a jego warmiskimi poddanymi akt piotrkowski przewidywa, e kapitua miaa przed wyborami nowego biskupa przedkada krlowi list kanonikw, a on wybiera z niej czterech "miych sobie" kandydatw. Kapitua zyskaa gwarancj, e nie zostanie biskupem nikt z zewntrz, narzucony przez monarch, krl natomiast - istotny wpyw na elekcj. Zygmunt by zreszt znakomitym graczem politycznym i przy nastpnych wyborach wyznacza trzech kandydatw nie nadajcych si lub nie majcych adnych szans: kapitua w praktyce nie miaa innego wyjcia, ni wybra czwartego. Dzieje Polski i Litwy

Mona byo tak manipulowa nieliczn from-borsk kapitu, gorzej - spoeczestwem potnej i bogatej prowincji. Lecz zmiany gospodarcze zachodzce w pastwie polskolitewskim i rwnoczesna stagnacja w Prusiech Zakonnych przeamyway powoli separatyzm Prus Krlewskich, ze zwizku z Koron czerpicych swj rosncy dobrobyt. Kado to kres marzeniom krzyackim o ponownym zjednoczeniu Prus pod ich rzdami, kado kres dyplomatycznym zabiegom o zblienie obu czci podzielonego kraju. Ale pastwo krzyackie, zrodzone z podboju, tyle wiekw yjce z wojny, pene zuchwaego i ambitnego a pozbawionego jakichkolwiek szans rycerstwa, nie mogo z samej swej natury wytrwa dugo w roli pokojowego ssiada i wiernego lennika. Najbardziej naraone biskupstwo warmiskie byo od dawna szczeglnie akomym celem napadw rozbjniczych, a zarazem prowokacyjnych. Nasiliy si one jeszcze w 1516 i 1517 roku. Nie ulega wtpliwoci, e w pastwie tak scentralizowanym nic dzia si nie mogo bez zgody wielkiego mistrza. Albrecht szuka pretekstu do Ry. 43. Albrecht Hohenzollern, wielki mistrz zakonu krzyac- wojny, ufny w pomoc pastw niemieckich, przyrzekiego, ksi w Prusiech. . czon mu niegdy przez cesarza Maksymiliana. Wadze polskie szy dugo na ustpstwa, wydaway nawet wielkiemu mistrzowi krzyackich rozbjnikw schwytanych na gorcym uczynku; rezultatem byo tylko nieuniknione zblienie midzy stanami pruskimi a Koron. Polityka Zygmunta ku temu wanie zmierzaa. Z perspektywy wiekw wiemy dzi, jakie niebezpieczestwo dla przyszoci pastwa kryo si w Krlewcu. Z perspektywy wczesnej bliszym niebezpieczestwem by separatyzm pruski. Zaradzenie mu byo koniecznym wstpem do okieznania Albrechta. Teraz on sam sw awanturnicz polityk zrywa ostatnie wizi czce obie czci Prus, pcha stany pruskie w objcia Polakw. Ich delegaci zjawili si w lutym 1519 roku na sejmie w Piotrkowie, bagajc krla o interwencj. Ju samo pojawienie si przedstawicieli stanw pruskich na sejmie koronnym byo wielkim polskim sukcesem. Teraz, formalnie nie z wasnej inicjatywy, lecz na ich danie, Zygmunt zawezwa przed swoje oblicze wielkiego mistrza i zada zoenia hodu lennego. Gdy Albrecht odmwi i tym razem, sejm nastpny, toruski, uchwali w grudniu 1519 roku rozpoczcie wojny z Krzyakami. ostatnia wojna z zakonem krzyackim Wydarzenia lat nastpnych, cho przebieg ich jest dobrze znany, nale do najbardziej dyskusyjnych w dziejach Polski. Pierwszy etap wojny, mimo zdobycia i zupienia przez Krzyakw Braniewa, zakoczy si pasmem polskich sukcesw. Wojska koronne stany pod Krlewcem, ktry zagrozi Albrechtowi wypowiedzeniem posuszestwa i oddaniem si pod opiek krla polskiego. Ale Zygmunt zgodzi si na krtki rozejm i wyda Albrechtowi glejt na rozmowy pokojowe w Toruniu. Wielki mistrz chcia tylko zyska na czasie: w Toruniu zachowa si butnie, da uniewa56

Zygmunt Sta

rozejn w 1521 roki poparcie Habsburgw dla Albrechta Hohenzollerna 95 tez Marcina Lutra nienia traktatu toruskiego i oddania mu Prus Krlewskich. Przez ten czas zapewni sobie pomoc militarn z Niemiec i Danii. Dziaania wojenne zaczy si na nowo od sukcesw Krzyakw i ich sprzymierzecw. Tylko energia kanonika Mikoaja Kopernika ocalia Olsztyn, wiele innych miast wpado jednak w rce wroga. I znw po przesileniu, po pamie polskich sukcesw, Zygmunt zgodzi si w J 521 roku na czteroletni rozejm, ratujc, zdawaoby si, zbuntowanego siostrzeca od niechybnej klski. Kto by odpowiedzialny za t decyzj, historycy spieraj si od dawna. Czsto obcia si Krzysztofa Szydowieckiego, reprezentujcego na dworze fakcj mi Habsburgom, popierajcym wwczas Albrechta. Zygmunt by mistrzem w uchylaniu si od osobistej odpowiedzialnoci za decyzje niepopularne: wkrtce odium ich zacznie spada na Bon. Dla nas nie ulega jednak wtpliwoci, e Szydowiecki by co najwyej posusznym wykonawc i - co rwnie wane - informatorem o wydarzeniach na dworze wiedeskim. Krla interesowa poudniowo-zachodni kierunek polskiej polityki, interesowa go dynastyczny aspekt jego poczyna, w ktrym mieci si i sentyment dla siostrzeca. Zygmunt obawia si zreszt Porty Ottomaskiej i Moskwy; wporw-naniu z tymi wrogami Albrechtowe ambicje mogy si wydawa spraw drugorzdn. Ale najistotniejsza jest tu chronologia wydarze. Wszystkie decyzje korzystne dla Albrechta zapaday ju po mierci cesarza Maksymiliana, z ktrym osobicie zwizany by Szydowiecki. Zapaday po elekcji Karola V. Czczy tytu cesarski i austriackie pastewko starego Maksymiliana zamieniy si teraz w wiatowe mocarstwo Habsburgw. Mody cesarz bez ogrdek stwierdza, "e wielki mistrz pruski by zawsze znakomitym i zaszczytnym czonkiem witego Cesarstwa Rzymskiego i e Zakon jest schronieniem i miejscem zbornym szlachty niemieckiej". Czy w tej sytuacji decyzja Zygmunta moga by inna? W 1521 roku, w momencie zawarcia czteroletniego rozejmu, caa potga habsburska staa za Hohenzollernami. Wicej, caa potga Rzeszy, wwczas jeszcze nieraz zdobywajcej si na wsplne dziaanie. Rozejm da nie tylko Albrechtowi, ale i Zygmuntowi cztery lata na poszukiwanie rozwizania dyplomatycznego. A te czteiy lata miay przynie fakt, ktry cakowicie odmieni sytuacj - sekularyzacj Prus i zerwanie w ten sposb wizi czcej Albrechta ze witym Cesarstwem. Cie Marcina Lutra W wigili Wszystkich witych 1517 roku Marcin Luter, Augustianin [na yczenie Autora stosujemy w nazewnictwie zakonw due litery] i profesor uniwersytetu w Wittenberdze, w kociele zamkowym, sucym dworowi elektora Fryderyka Mdrego, ksicia Saksonii, wygosi kazanie skierowane przeciw odpustom, nastpnie za ogosi 95 tez na tene temat, wzywajc, zgodnie z wczesnym obyczajem uniwersyteckim, ewentualnych przeciwnikw do publicznej dysputy. Wedle uporczywej, nie zasugujcej na zaufanie legendy, tezy te zostay przez Lutra przybite na drzwiach tego kocioa.

95 tez teologicznych. Dokument na pozr dotyczcy tylko wewntrznych spraw Kocioa, tylko dyskusji na temat wiaty i zbawienia, a przecie potny krzyk protestu. Wychodzi w nich bowiem Luter ze spraw jak najbardziej osobistych, a rwnoczenie zawierajcych ocen otaczajcego go wiata. "Pan nasz i nauczyciel Jezus Chiystus mwi: Pokut czycie. Chce wic, iby cae ycie wiernych byo pokut" - gosia pierwsza z tych tez. Nastpne udowadniay, e czowiek wierzcy, czowiek uczciwy Dzieje Polski i Litwy

musi by przez cae swe ycie nieszczliwy i udrczony, a udrka ta wanie, to pieko za ycia, jest znakiem wybrania przez Boga, znakiem, i jest si przez niego specjalnie ukochanym, e si bdzie zbawionym. Uczciwi mieli pieko za ycia, raj wic im by przeznaczony po mierci. Bogaci, wielcy tego wiata, yli ju w ziemskim raju, po mierci wic im byo przeznaczone pieko. Mao istotna sprawa odpustw - przy ktrych sprzeday popeniano rzeczywicie gorszce naduycia - tym samym posuya przeciwstawieniu dwch odmiennych interpretacji nauk Ewangelii. I dzi chrzecijastwo prbuje bowiem czy dwie tradycje. Tradycja Wielkanocna, tradycja mczestwa i Zmartwychwstania, uwaana jest oficjalnie za najistotniejsz, Wielkanoc - za najwaniejsze kocielne wito. Lecz bardzo wielu katolikw wci wyej sobie ceni, Ry. 44. Marcin Luter, miedzioryt ukasza Cranacha bardziej w sercu chowa tradycj Boonarodzeniow, starszego, 1520 rok. Maryjn, kult witej Rodziny. Wyliczy mona wiele przyczyn tej dwoistoci i wiele przyczyn odmiennych preferencji, od reliktw pogaskich zaczynajc, lecz pamita te trzeba, e to chmurna Pnoc czciej opowiada si za wielkanocnym przypomnieniem o tragediach ycia, soneczne Poudnie - za wyniesieniem na otarze radoci dziecistwa i pikna macierzystwa. A take, e pod Grunwaldem Krzyacy piewali Christ ist erhalten (Chrystus zmartwychwsta), a Polacy - Bogurodzic. Pocztkowo nie dostrzegano zasadniczych rnic midzy luteraskim pesymistycznym spojrzeniem na ycie doczesne a postpujc od Woch humanizacj katolicyzmu. Widziano tylko nieuniknione w okresie przemian wynaturzenia i, jak mwili luteranie, "naduycia". Luter wydawa si po prostu jeszcze jednym teologiem, tyle e mielszym ni inni. "Przywoono do nas ksigi jego z Niemiec - wspomina pniej Andrzej Frycz Modrzewski swoje lata studenckie - w samej nawet Akademii Krakowskiej publicznieje sprzedawano... Rozczytywao si w nich wielu mionikw wszystkiego co nowe, z potakiwaniem i pochwaami, nasi te teologowie ich nie potpiali. A wtem papie, zdaje mi si Leon X, zakaza w ogle ich czytania, przepisujc kary wykluczenia z Kocioa, ktokolwiek by nie by powolny rozkazowi. Zdjci przestrachem mistrzowie nasi nie tylko e zaprzestali czytania ksig zabronionych, ale nawet rzucali je w ogie, obawiajc sieje przechowywa". konflikt Lutra z papiestwem Rozbrat Lutra i luteranizmu z urzdowym Kocioem postpowa szybko. Bulla papieska Exsurge Domine z czerwca 1520 roku, spalenie jej publiczne przez Lutra w grudniu i

jego odwane wystpienie na sejmie Rzeszy w Wormacji w kwietniu 1521 roku nie miay jeszcze znaczenia politycznego. Dopiero zaburzenia wewntrzne w Niemczech wpierw pojawienie si radykalnego nurtu plebejskiego w saskim Zwi-ckau, w 1521 roku, potem powstanie rycerstwa przeciwko arcybiskupowi trewirskiemu w 1522 roku skonio pnocnych wadcw Rzeszy, z elektorami saskim i brandenburskim na czele, do wzicia sprawy w swe rce i wprowadzenia w swoich krajach 58

- Zygmunt Stary

zewiecczenie zakonu krzyackiego luteranizmu. ladem ich poszy pnocne miasta hanzeatyckie i pastwa skandynawskie. W cigu kilku lat, do 1525 roku, nad Batykiem wyrs nowy blok pastw luteraskich zrywajcych z Rzymem i tym samym przeciwstawiajcych si polityce Karola V, przecie nie tylko cesarza, ale i arcykatolickiego - bo tak brzmia jego tytu - krla Hiszpanii. Jedno Niemiec, pojcie Rzeszy staway si fikcj. Ry. 45. Mczestwo w. Katarzyny, mai. Micha Lancz z Kitzingen, 1521 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). W sam por dla Zygmun-towego krlestwa. W 1525 roku upywa termin czteroletniego ro-zejmu midzy Polsk a Prusami Zakonnymi. A w lutym tego roku wojska Karola V odniosy druzgocce zwycistwo nad Francuzami pod Pawi. Krl Franciszek I dosta si do niewoli hiszpaskiej. Na Zachodzie cesarz by u szczytu potgi. Lecz w Niemczech mia zwizane rce. Interwencja jego w sprawach pruskich przestawaa by realna; rwnoczenie postpowanie Alb-rechta zerwao ostatni wi midzy Prusami a cesarstwem. Wyznaniowy charakter pastwa krzyackiego sta si ju dawno fikcj. Rycerze zakonni byli nieliczni, sabi i sfrustrowani. Nie udawali nawet obrocw wiary, odrzucajc z oburzeniem wci wysuwane przez stron polsk sugestie, e mogliby przecie broni jej na Podolu, przeciw Tatarom. Prym w pastwie Albrechta wioda niemiecka z pochodzenia szlachta wadajca folwarkami, na ktrych pracowali pruscy lub mazurscy chopi paszczyniani. Zazdronie patrzya na cieszc si wikszymi prawami, zasiadajc w sejmie lokalnym szlacht Prus Krlewskich. Podobnie z zazdroci patrzyli na zachd mieszczanie Krlewca i Kajpedy. Wszystkich nciy dobra zakonw i biskupstw: ksita niemieccy sekularyzowali je wraz z przyjciem luteranizmu. A byy to przecie nie tylko posiadoci samego Zakonu, nie tylko faktycznie niezalene w ramach pastwa krzyackiego biskupstwo sambijskie, ktrego biskup Jerzy Polentz otwarcie sprzyja reformacji, ale i ssiednie biskupstwo warmiskie. Albrechtowi, modemu wci i penemu temperamentu, paszcz zakonny ciy i z przyczyn osobistych. List Lutra, wzywajcy Krzyakw do porzucenia mniszej reguy, spotka si wic tu 59

Dzieje Polski i Litwy

z przychylnym odzewem. Sam Albrecht odby podr do Niemiec, rozmawia z Lutrem, przez pewien czas kokietowa nawet opozycj plebejsk w Krlewcu. Oficjalne przemiany wewntrzne we wschodniej czci Prus byy ju tylko kwesti niedugiego czasu. W cigu 1523 roku w caym pastwie zakonnym, przy wyranej wsppracy wadz krzyackich i wielkiego mistrza, rozpoczto otwarcie gosi pogldy luteraskie. Pogldy te zamierzali rwnie wyzyska dowdcy krzyackich si okupacyjnych, poRyc. 46. Przypowie o faszywych prorokach, drzeworyt w Postylli MiKotaja Reja, zostajcych WCia na niOCY nie1557 rok. Papie i hierarchowie katoliccy zostali przedstawieni pod postaci wilkw czyhajcych na prawdziwych uczniw Chrystusa. dawnego rozejmu W niektrych miastach Warmii, do podwaenia tam autorytetu biskupa i zjednania ich mieszkacw dla Albrechta. opr Warmii wobec propagandy luteraskiej Warmi wada wwczas biskup Maurycy Ferber, wywodzcy si z bogatej, patrycjuszowskiej rodziny gdaskiej. Na postpy reformacji w swojej diecezji zareagowa szybko i zdecydowanie, publikujc w styczniu 1524 roku specjalny list pasterski. Oskary w nim luteran o denie do rewolty spoecznej, wykadanie swoich nauk w karczmach i szynkach, szerzenie zgubnej nauki o chrzecijaskiej sprawiedliwoci i wolnoci, podwaanie w ten sposb tych cnt, ktre s podstaw chrzecijaskiego spoeczestwa. Diecezjan swych wzywa do walki z nowymi prdami, opornym i heretykom grozi karami. Odpowiedzia mu natychmiast biskup Polentz, podczas nieobecnoci Albrechta penicy funkcj regenta Prus Zakonnych. Bez ogrdek wzywa do szerzenia reformacji i atakowa zwolennikw Rzymu. Wkrtce przyszed mu w sukurs sam Luter: przedrukowa oba listy i poprzedzi je przedmow wyszydzajc Ferbera. Podwadni Polentza rozpoczli wprowadza w ycie jego polecenia w okupowanej czci Warmii. Cel by jasny: w wityniach i klasztorach Warmii zachowao si wiele kosztownoci do zrabowania. Ale rwnoczenie Warmia miaa si sta poligonem dowiadczalnym nowej polityki Albrechta: czy uda si zluteranizowa ludno Prus Krlewskich i tym samym pozyska j dla koncepcji zjednoczenia szermierza nowej wiary, wci wystpujcego w zakonnym paszczu? Na Warmii koncepcja ta poniosa klsk. Ludno pozostaa katolicka i nawet na terenach okupowanych wypdzaa kaznodziei luterskich. Ferber w Senacie koronnym z poparciem stanw pruskich da, by do Korony wcieli zachodni cz pastwa krzyackiego, wic Warmi z Polsk, a gdyby Albrecht trwa w oporze - pozbawi go Prus caych. Jeszcze dalej poszed sejm piotrkowski obradujcy zim 1524/1525 roku. Postanowiono na nim "nie zawiera ani pokoju, ani rozejmu z Zakonem, lecz usun go z tych ziem". Lecz rwnoczenie przyszy zatrwaajce wieci z Gdaska. 60

Zygmunt Stai '. nie taE jwc poiyrt aEielo&jie (tbgy 3J0 pteewcy Bo nie Wnff rotoffofitc ciate/ <g&y prcc? 5 &n*<t# entoArf. ffat efliiirtutis ofuf. Agitacja luterska trwaa tu od 1518 roku. Sprzyjaa jej sytuacja spoeczna w miecie rzdzonym przez niewielk gru p bogatych patrycjuszy, wrd ktrych najwiksze znaczenie mia rd Ferberw. Kaznodzieje nowej wiary wykorzystywali to umiejtnie, pogbiajc jeszcze niezado wolenie. Od 1522 roku ruch plebsu i pos plstwa przybiera na sile. W styczniu 1525 roku nastpi wybuch otwartej rewolty. "Dnia 22 stycznia - pisa kronikarz tych czasw Marcin Bielski - wielkie si zamie szanie stao, ktre trwao i przez drugi cay dzie; wiksza cz miasta z wielkim tu multem luterskie bdy przyja, Senat przez dwa dni cae tego bronic zajuszonego posplstwa pohamowa nie mg, ktre w jednym gr otrzymawszy i do drugiego si rzucio, star rad rzucili, a insz now z posplstwa obrali, z pisarza miejskiego burmistrza uczyniwszy. Tam za tym postpkiem kocioy poupili, klejnoty, srebro, zoto, krzye, kielichy pobrali". Deklarowali wprawdzie wierno Zygmun towi i zachowanie nalenych mu dochodw z miasta, lecz nikt w koronnym Senacie gorczkowo obradujcym nie wtpi, e rewolta jest na rk Albrechtowi. Dlatego wstrzymano si na razie od wszelkich repre sji, chcc Wpierw rozstrzygn problem Ry. 47. Marcin Bielski przy pracy, drzeworyt z karty tytuowej jego Kroniki Waniejszy - krzyacki wszytkiego wiata, 1564 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). sekularyzacja Prus Zakonnych Problem za by bliski rozstrzygnicia. Czteroletni rozejm dobiega koca. Gorczkowe zabiegi dyplomatyczne Albrechta nie day adnych rezultatw, jego sytuacja stawaa si tragiczna. Nie mia pienidzy i nie mg pozyska realnego poparcia z Niemiec, rozbitych i stajcych w ogniu krwawej chopskiej rebelii, wobec ktrej bunt gdaski wydawa si agodny i umiarkowany. Wojna nie rokowaa adnych nadziei, zwycistwo

polskie nie ulegao wtpliwoci. Ludno ziem krzyackich staa u kresu wytrzymaoci, kadej chwili i tu mona byo spodziewa si otwartej rewolty; wkrtce te wybuchn ona miaa na Sambii. Pozostawao jedno wyjcie - przebaga wuja. Ale wpierw uporzdkowa chcia Albrecht stosunki wewntrzne w swoim pastewku. Zdecydowa si otwarcie przyj luteranizm. Zrzuci paszcz krzyacki, rozwiza pruskie domy zakonne i wysa posw do Krakowa z konkretn propozycj: zoy hod, uzna zwierzchno Korony Polskiej jako jej wasal, wiecki "ksi w Prusiech". Nie byo chyba w dziejach Polski decyzji rwnie kontrowersyjnej jak akceptacja tej propozycji przez Zygmunta. Rwnie i wwczas w Senacie byli jej przeciwnicy, Dzieje Polski i Litwy

.s'n nominc iandc w tym przede wszystkim biskup Ferber. A przecie bya to decyzja nieunikniona. Grozia rewolta spoeczna, rozpoczta w Gdasku i na Sambii: Niemcy ju stay w ogniu. Podnosio gow posplstwo Torunia i Elblga, w Warszawie rozpoczy si rozruchy spoeczne, skierowane przeciw bogatemu patryc-jatowi miasta. Ksi mazowiecki Janusz III przychyli si nawet do czci da rzemielniczych, kaza te zwolni z wizienia aresztowanych przywdcw posplstwa, ale warszawscy rajcy swego wadcy nie posuchali i bunt zdawili. Wci niebezpieczni byli rwnie Krzyacy, Prusy bowiem stanowiy tylko cz pastwa zakonnego. W Inflantach wadali Kawalerowie Mieczowi, w obrb krzyackiego Zakonu wchodzcy. W Niemczech poudniowo-zachod-nich mia Zakon bogate woci, same w sobie stanowice spore pastewko. Ju w 1530 roku wybrano tam nowego wielkiego mistrza Waltera von Cronberga: Karol V mu sprzyja i Prusy cae nada mu w lenno, do miast, w tym i do Prus Krlewskich, wysyajc moRyc. 48. Dokument traktatu krakowskiego w formie poszytu zoonego z 8 kart, nity podatkowe. Albrecht ZOSta podpisany 8 kwietnia 1525 roku (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). wezwany przed sad Rzeszy a gdy si nie stawi - rzucono na banicj. W tej sytuacji uznanie sekularyzacji Prus i wieckiej wadzy Albrechta nad nimi najlepiej kado tam pretensjom Zakonu do ich odzyskania, pretensjom Rzeszy i cesarza do wadania nimi, pozwalao wyty wszystkie siy na walk z buntem gdaskim. hod pruski 10 kwietnia 1525 roku Tak doszo do traktatu krakowskiego i synnego Hodu Pruskiego. 10 kwietnia 1525 roku byy wielki mistrz, a obecnie "ksi w Prusiech", skada publicznie na klczkach hod krlowi Polski, uznawa go za swego suzerena, zwierzchniego "ksicia pruskiego", oddawa swoje pastewko pod jego opiek. Dla wspczesnych by to wielki tryumf Zygmunta. Gdyby jego nastpcy od traktatu tego nie odstpili, byby to tryumf trway, gdy po bezpotomnej mierci Albrechtowego syna Prusy, Ksicymi odtd zwane, przyczono by do Korony. Na razie jednak krl zyskiwa spokj na granicy, dotd wci zagroonej wojn. Sekularyzacja Prus zrywaa ich zwizki ------- Zygmunt Stary

Ry. 49. Hod pruski, mai. Jan Matejko, 1882 rok (depozyt zamku krlewskiego na Wawelu w Muzeum Narodowym w Sukiennicach). z papiestwem i cesarstwem, ostatecznie piecztowaa uznanie ich odrbnoci od Rzeszy i utwierdzenie tu polskiej suwerennoci. Sam Albrecht z wroga sta si odtd lojalnym i wiernym poddanym, Krlewiec - orodkiem polskiej kultury protestanckiej. Za krl mia rozwizane rce wobec zbuntowanego Gdaska. interwencja Zygmunta w zbuntowanym Gdasku Zareagowa zdecydowanie. Poselstwo nowej rady gdaskiej donoszce o zaprowadzonych w miecie zmianach zostao w Krakowie uwizione. W nastpnym roku krl na czele trzechtysicznej armii ruszy na Gdask, ktry bez oporu otworzy mu swe bramy. Wadza patrycjatu zostaa przywrcona, reformowani kaznodzieje wygnani, przywdcy posplstwa straceni, wpyw krla na rzdy miastem zwikszony, a jego dochody z Gdaska pomnoone. Nie wszystko jednak powrcio do dawnego stanu. Powoa teraz mianowicie Zygmunt reprezentacj posplstwa, nazwan Trzecim Ordynkiem, a cho kompetencje jej byy niewielkie, to mono wyzyskiwania sporw midzy ni a Rad i aw patrycjuszowsk miaa by odtd przez niejednego z monarchw naszych wykorzystywana do wtrcania si w wewntrzne sprawy Gdaska. Krl konserwatysta, krl w rwnej mierze patrycjuszowski jak senatorski, nie zaniedbywa adnej okazji, by powikszy swe wpywy i dochody. A restauracja katolicyzmu w Gdasku przeprowadzona zostaa przez niego najmniej energicznie. Nowa wiara wkrtce tu odya i zwyciya. W sprawach religijnych Zygmunt nie kwapi si teraz zbytnio do uycia siy; nawet jeli ustpujc przed biskupami podpisywa Dzieje Polski i Litwy pocztki podziau religijnego Europy edykty antyluteraskie, nie dba o ich realizacj. Szczerze przywizany do wiary przodkw, zwolennikom wprowadzenia do Polski metod Inkwizycji odpowiada podobno: "Pozwlcie mi by krlem kozw i baranw". Ryc. 50. Otarz w kaplicy Zygmuntowskiej, lata 1531-1538. Reformacja luteraska nie stanowia powanego niebezpieczestwa dla polskiego Kocioa. Rozpowszechniona na lsku, przyjmowana tam nawet przez niektrych wadcw piastowskich (do dzi w Cie-szyskiem luteranin to Polak, a katolik to Niemiec), w Koronie ograniczya si do nielicznych grupek intelektualistw, raczej dnych zmian ni przyjmujcych luterskie nowe recepty, oraz do miast Pnocy z Gdaskiem na czele. Przyczyny tego na pewno byy rnorodne i nie mona ograniczy ich, jak chciaa dawniejsza historiografia, do wpyww niemczyzny ani do czynnikw spoecznych. Niemczyzna w Gdasku raczej zostaa utrwalona dziki zwycistwu luteranizmu, powstrzymany zosta proces polonizacji, w ktrym i Koci mia swj udzia. Czynniki spoeczne oddziauj niewtpliwie na wybory ideowe, lecz jest to proces skomplikowany i dugotrway. Marynarskie i rybackie orodki Pnocy europejskiej sprzyjay reformacji w caej Europie, mimo e znoszc posty zadawaa ona cios ekonomicznym podstawom ich egzystencji. Lecz zajcia te, miesice spdzone w marynarskim kubryku, w rybackiej odzi, w surowej walce z przyrod, w surowym

klimacie, wrd niebezpieczestw morza, rodziy mentalno blisz surowoci kultu protestanckiego. Sama przyroda Pnocy, ubosza i surowsza, sprzyjaa takim postawom, nie sprzyjaa natomiast radosnej atmosferze publicznego wita charakterystycznej dla katolikw Poudnia. Piecztowa si podzia Europy na dwie cywilizacje: wesoe i mie dla ycia, ale nieprzezorne kraje Marii, i surowe, zastyge w twierdzy ycia rodzinnego i surowoci codziennego trudu kraje Marty. W pewnej mierze rwnie by to podzia na poudniow cywilizacj wina i pnocn - piwa. Przyczyny te miay istotne znaczenie w stosunku do niszych warstw spoecznych. Jednym ze zudze demokracji jest przekonanie, e do warstw tych docieraj argumenty racjonalne, a zwaszcza argumenty ekonomiczne. Tymczasem wanie okres refor64

Zygmunt Stary

macji pokaza, e od przekonywania skuteczniejsze jest manipulowanie nastrojami. Wiedzieli to gdascy - i nie tylko gdascy - patrycjusze. W tym czasie zwizani oni ju byli mocno z polsk kultur renesansow, przejmowali i nawet wsptworzyli elementy rodzcego si sarmatyzmu. Jak wykazaa w swoich cennych i nowatorskich rozprawach Maria Bogucka, kultura ich niewiele rnia si od kultury koronnej elity szlacheckiej i magnackiej. Gdask jednak by miastem specyficznym. Najwikszy orodek urbanistyczny wielkiego pastwa nie mia ani dworu, jak Krakw, ani nawet kurii biskupiej, ktra znajdowaa si w odlegym, malekim Wocawku. Do rzdw patrycjuszowskiej i*3? Rady nikt si na co dzie nie miesza, ejfjjgjf"""'" ale te nie sta za ni aden inny auto rytet. Patryciat zainteresowany by " r, " . A , "_, , , V11, . , . . . . . Ry. 51. Dwr Artusa w Gdasku, XIV wiek, gruntownie odrestaurowany zwizkiem gospodarczym Z Polsk na w pot. XVI i w pocztkach XVII wieku, a take po II wojnie wiatowej. warunkach politycznych gdaskich. lokalny charakter luteranizmu w Krlestwie Polskim Pki Luter mwi, e Pismo wite kae nam sucha Wadzy, mylc o wadzy najwyszego suzerena, cesarza czy krla, patrzyli na jego nauk podejrzliwie. Lecz gdy Karol V zawid nadzieje reformatora, Luter znalaz w Biblii wzmiank o Wadzach w liczbie mnogiej. T interpretacj dopiero podchwycili ksita lokalni, magistraty wielkich miast, a rwnie wadze Gdaska i niektrych mniejszych miast pruskich. Luteranizm w pastwie polsko-litewskim sta si w ten sposb wyznaniem lokalnym. Ale

rwnie wyznaniem odrodkowym, podkrelajcym to, co dzieli, a nie to, co czy. I dlatego w pastwie ju wielowyznaniowym, gdzie jednak nie odczuwano rnic midzy katolicyzmem a prawosawiem jako istotnych dla jednoci pastwa i spoeczestwa, reformacja moga by rozumiana jako istotne niebezpieczestwo. ostatni Piastowie mazowieccy Dynastyczne problemy Ten sam rok 1526, ktry tragicznie zakoczy dzieje Jagiellonw na Wgrzech i w Czechach, odda im jednak nastpny skrawek piastowskiego dziedzictwa. Okrojone ksistwo mazowieckie rzdzone byo podwczas przez dwch braci, Stanisawa i Janusza, modych ludzi, dnych ycia i uycia, i nie liczcych si z niczym. Folgowali za sobie ju w peni, gdy zmara w 1522 roku ich matka, rwnie znana z rozwizoci Anna z Radziwiw, ktr zreszt przez jaki czas Zygmunt udzi nadziej maestwa, zapewniajc sobie dziki temu wpyw na mazowieckie sprawy. Tote modzi 65

Dzieje Polski i Litwy

OSTATNI KSITA .MAZOWIECCY STANISAW I5O1 - 11524.' *1S02 - +1526: . SPOC2WAJA W PODZRMIACH FOSPREZBTHBUM

JANUSZ

'

Ry. 52. Nagrobek ostatnich ksit mazowieckich - Stanisawa i Janusza w katedrze w. Jana w Warszawie. sprawa inkorporacji Mazowsza Piastowicze szybko przehulali ycie: Stanisaw zmar w 1524 roku, Janusz ptora roku pniej. Pozostay dwie ich starsze siostry - Zofia, wydana w 1523 roku za Stefana Batorego z Ecsed, palatyna Wgier, oraz Anna, dopiero w 1536 roku polubiona Stanisawowi Odrowowi ze Sprowy. Ich crka Zofia wydana zostaa pniej za wojewod sandomierskiego Jana Kostk, w czasie pierwszych wolnych elekcji wymienianego jako kandydata do tronu. Autorytet dawnej dynastii trwa wic w narodzie dugo, ale dynastii nie stao. Przebkiwano o trucinie, wskazywano nawet na domniemanych winowajcw, a cz historykw, pomnych na pniejsz opini Bony, sugerowaa jej wspudzia; XVI wiek widzia rzeczywicie nieco tajemniczych zgonw spowodowanych trucizn, jeszcze wicej jednak nieuzasadnionych o niej wieci. Zreszt ksit Mazowsza nie trzeba byo tru, wystarczao nie przeszkadza w ich demoralizacji. A tutaj wina Zygmunta, ich suzerena i prawnego opiekuna, bya niewtpliwa. Sprawa dalszej przynalenoci Mazowsza nie zostaa jednak ich zgonem przesdzona. Cho ostatnich Piastowiczw tu na og nie aowano, separatyzm by

wci silny i prbowano rnych drg utrzymania czciowej niezalenoci. Krlowa Bona pragna, by Mazowsze nada jako ksistwo dziedziczne Zygmuntowi Augustowi. Poparli jej starania dostojnicy litewscy, kasztelan wileski Jerzy Radziwi oraz nielubny syn Zygmunta z Telniczank, biskup wileski Jan. Chodzio im zapewne o zblienie Mazowsza z Litw, a Bonie - o stworzenie z tych ziem dziedzicznego pastwa Jagiellonw, przesdzajc tym samyrr Ry. 53. Piecz ksit mazowieckich Stanisawa i Janusza, i wynik elekcji w Koronie. Krl, lepiej orientu 1520 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). j si w nastrojach szlachty, odrzuci t dyna 66

-- Zygmur styczn intryg, ale dziaa jak zawsze spokojnie i rozwanie. Uzyska potwierdzenie swoich praw na sejmie, pozyska sejmiki mazowieckie. Cigno si to przez trzy lata, ale w kocu interes pastwa zwyciy i Mazowsze inkorpo-rowane zostao do Korony jako odrbne wojewdztwo w ramach prowincji wielkopolskiej. Ale rwnoczenie sprawa ta bya sygnaem, e Bona usiuje prowadzi wasn, niezalen od maonka polityk. Osobowo tej krlowej, ktra przecie tak wielki wpyw wywara na nasze dzieje, jest wci przedmiotem kontrowersji historykw. Opinie wahaj si od kracowego potpienia po uznanie jej wielkoci politycznej i przenikliwego spojrzenia w przyszo. Tymczasem Bona bya typowym dzieckiem swoich czasw. Wychowana w kulturze politycznej hiszpaskiej, reprezentujca w wikszej nawet mierze kultur umysow aragosk ni wosk, matka Zygmunta Augusta "wyrastaa -jak susznie stwierdza w jego znakomitej biografii Anna Sucheni-Grabowska - w poczuciu krzywdy doznanej od mocniejszych i w tsknocie za wadz". Dodajmy, e i w poczuciu niepewnoci, nietrwaoci wadzy. Std na tym etapie gwnym celem jej polityki stao si zapewnienie dla syna nastpstwa tronu w Polsce. Nastpstwo to wcale nie byo tak pewne, jak zdaje si niektrym krytykom Bony. Elekcyjno tronu polskiego wci rodzia najdziwniejsze pomysy. W 1529 roku bawi w Polsce wysannik portugalski, znany skdind uczony humanista, Damiao de Gis. Ryc 54 Portret Bony Sforzy malarz nieznany 2. p0). xvi wiei Krzysztof Szydowiecki i Jan Tarnowski zasuge- (Zamek Krlewski w warszawie), rowali mu wwczas moliwo wydania najstarszej crki Zygmunta z Barbar Zapoly, Jadwigi, za infanta portugalskiego Dom Luisa i wybrania go krlem po mierci Zygmunta, z pominiciem syna nielubianej krlowej. Takich pomysw mogo by wiele: pniejsze wydanie Jadwigi za Joachima II, elektora brandenburskiego, wbrew protestom Bony, wzmogo na przykad nadzieje Hohenzollernw. Ale zapyta naley, czy polityka krlowej, czy i pniejsze kontrowersyjne decyzje Bony byy rzeczywicie podejmowane wbrew pragnieniom - moe ukrytym - jej krlewskiego maonka?

Znane s sugestie historykw, e stary krl ulega piknej i modej onie. Ale gdy bya rzeczywicie pikna i moda, to jej jeszcze nie ulega. Na miedziorycie z 1530 roku, kiedy to zaczynao si dopiero odczuwa wpyw politycznych koncepcji Dzieje Polski i Litwy ----------jej przypisywanych, Bona jest star i brzydk kobiet o pomarszczonej twarzy i podkronych oczach. Sze porodw w cigu omiu lat i omiu miesicy, rzecz zreszt wwczas zwyczajna, widoczne s na jej obliczu. A doda trzeba, e Zygmunt nie mia w sobie nic z romantycznego kochanka. Ten dobroduszny na pozr grubas by zimnym i wyrachowanym graczem. Widzielimy, jak ze sceny politycznej znikali ludzie, ktrych uwaa za gronych lub niewygodnych: knia Gliski, ksita Zatora czy Mazowsza. Majc, do czasu zreszt i w ograniczeniu do monowadztwa, wyczucie opinii publicznej, sam wola nie bra na siebie odpowiedzialnoci za niepopularne decyzje. Zreszt ryzykowa nie lubi: wola, aby za niego brali na siebie ryzyko inni. Na przykad ona. Ju wstpujc na tron zama Zygmunt dawne umowy, przewidujce, e elekcja polska i litewska ma by dokonana Ry. 55. Bona Sforza. Miedzioryt z 1530 roku. wsplnie przez senatorw obu pastw. A mimo e obieca nie czyni tego na przyszo, swoim zwyczajem nie mia zamiaru i tym razem tego dotrzyma. Wiedzia, e Senatem atwo manewrowa. Zadba zreszt o to, by ograniczy jego skad do magnaterii, do biskupw, wojewodw, kasztelanw i piciu ministrw: marszaka wielkiego, kanclerza, podkanclerzego, podskarbiego i marszaka nadwornego. W czasie jego rzdw przestali w posiedzeniach Senatu bra udzia starostowie generalni, podkornorzowie, chory, sekretarz krlewski i inni nisi urzdnicy, bardziej zwizani z mas szlacheck. Tej ostatniej nie lubi, nie rozumia i sdzi, e nie trzeba si z ni liczy. Zygmunt August wielkim ksiciem Litwy Jeszcze atwiej byo manipulowa Senatem na Litwie, od niej wic zaczto. Ju w grudniu 1522 roku sejm litewski w Wilnie uzna Zygmunta Augusta za dziedzica Wielkiego Ksistwa i zagwarantowa mu nastpstwo tronu po mierci ojca, otrzymujc w zamian obietnic zatwierdzenia kodyfikacji praw litewskich. Wesza ona ostatecznie w ycie w 1529 roku jako tak zwany Pierwszy Statut Litewski, spisany w jzyku ruskim w 244 artykuach i zawierajcy przepisy zwyczajowego dotd prawa publicznego, prywatnego, karnego i procesowego. W zamian za jego zatwierdzenie nastpio, wbrew postanowieniom z 1522 roku, "podniesienie" Zygmunta Augusta na godno wielkiego ksicia Litwy za ycia ojca. Pierwszy etap planw dynastycznych Bony zosta zrealizowany bezsprzecznie za wiedz i wol samego Zygmunta. Podobnie etap drugi: wybr dziewicioletniego Zygmunta Ry. 56. Trzewiki koronacyjne Zygmunta Augusta, 1530 rok (Krakw-Wawel). Augusta krlem Polski na sejmie 68

Zygmunt Stary

piotrkowskim w grudniu 1529 roku bez adnego sprzeciwu. W lutym roku nastpnego odbya si koronacja przez prymasa Jana askiego - skdind decyzji tej nieprzychylnego, ale lojalnego wobec Zygmunta - w katedrze na Wawelu. Polska miaa odtd rwnoczenie dwch krlw - modego i starego - i std ten ostatni przymiotnik sta si teraz przydomkiem Zygmunta-ojca. Para krlewska nie wzia jednak pod uwag rozbudzenia aktywnoci politycznej coraz szerszych mas bogaccej si i ksztaccej szlachty. Zasada wolnej elekcji w jej rozumieniu nie kwestionowaa priorytetu dziedzicznego nastpcy, zapewniaa jedynie narodowi - nie tylko szlachcie, bo i przedstawiciele wielkich miast do elekcji byli dopuszczeni - wpyw na jego wychowanie przed wyborem i na program rzdw po koronacji. Elekcja traktowana bya jako element umowy Drzeworyt z De vetustatibus Polonorutn Josta Ludwika Decjusza, 1521 rok. spoecznej midzy monarch i poddanymi. A coraz wicej Ry. 57. Zygmunt August w wieku dziecicym. poddanych chciao mie wpyw na tre tej umowy. Decyzja elekcji i koronacji modego krla, krla-dziecka, rozkoysaa tylko namitnoci polityczne, odstrczya od tronu szereg senatorw i zaniepokoia spokojne dotd masy. Ale nowej, organizujcej si opozycji szlacheckiej szo nie tylko o elekcj za ycia krla, elekcj vivente rege. Szo im rwnie o tego krla wychowanie. wychowanie Zygmunta Augusta Starym, nie tylko polskim obyczajem, ktrego najbardziej znanym wyrazem bya opowie o postrzyynach Siemowita, chopiec winien by przechodzi w por spod matczynej opieki pod ojcowsk, w wychowanie godne przyszego wadcy, co wwczas czsto dla szlacheckiej opinii znaczyo - przyszego wojownika, obroc swoich poddanych. Koncepcja to bya w wieku humanizmu starowiecka, niemniej wci popularna. Niejeden europejski nastpca tronu, niejedna krlowa matka znaleli si z tej racji pod prgierzem opinii publicznej. Sam Zygmunt Stary wojownikiem nie by, ale z opini si liczy: kaza si rzebi w stroju Aleksandra Macedoskiego, w rycerskiej zbroi. Krlowa chciaa wychowywa syna inaczej. Zapewnia mu znakomite wyksztacenie humanistyczne, podbudowane autentycznym znawstwem zamiowanie do sztuk piknych, wiedz literack, znajomo kilku jzykw, biego w retoryce. Wczenie wdraaa go do udziau w radzie krlewskiej, do prac administracyjnych - ale nie do wojny. Uznaa zreszt, e jest do niej niezdatny, w przeciwiestwie do starszej siostry; pono mawiaa, e to Izabela winna bya urodzi si chopcem, a Zygmunt August dziewczynk. Dopiero w osiemnastym roku ycia pucia syna na wypraw wojenn, by ku zgorszeniu szlachty zawrci go w p drogi. Uwaaa swego jedynaka za niedog. Wychowany midzy kobietami, nigdy tego Zygmunt August matce nie zapomni i bdzie mie do niej o to al, tak jak al do niej miao wielu senatorw, od wpywu na wychowanie modego krla odsunitych. Opinia szlachecka pitnowaa to szczeglnie ostro. Z niepokojem zastanawiano si, co z chowanego wrd sistr i dworek matki "babijana" wyronie, z ust do ust powtarzano plotki o gorszcych miostkach jego preceptora, Wocha z orszaku Bony, Siculusa Amatusa. Gdy za mody, siedem-

69

Dzieje Polski i Litwy

romanse Zygmunta Augusta napicia w stosunkach polsko-tureckich Ry. 58. Medal Bony Sforzy (awers i rewers), wyk. Jan Maria Padovano, 1532 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). nastoletni zaledwie krl afiszowa si zacz ze swoim pierwszym romansem, odwiedzajc codziennie krakowsk kamienic przy ulicy Floriaskiej, Tworzyjask wwczas zwan, gdzie mieszkaa pikna i dowiadczona, o dwadziecia lat starsza Diana di Cordona, podejrzenia zamieniy si w pewno, e rozpustna krlowa kieruje syna ku tacom i maskaradom, kobietom i klejnotom, by zdeprawowa go, jak zdeprawowano jego brata stryjecznego, Ludwika wgierskiego, jak zdeprawowano ksit mazowieckich; po mierci ojca bdzie bawi si dalej, a rzdy obejmie krlowa matka. Plotki nie byy pozbawione podstaw; nie zauwaono jedynie wczenie objawionych zalet umysu nastpcy tronu, jego wyniosej uprzejmoci, jednajcej serca, budzcej szacunek i zaufanie, a take jego zdolnoci aktorskich. Pozornie zamknity w sobie, kryjc swoje prawdziwe uczucia, obserwowa i pamita. Los jego by formalnie z gry przesdzony, nawet przysz on wybrano mu w dziecistwie - Elbiet, crk Ferdynanda Habsburga, w momencie umowy przedmaeskiej tylko arcyksicia Austrii, ale od 1526 roku krla Czech i formalnie krla Wgier, wadajcego ich czci zachodni. Inny los czeka najstarsz i ulubion crk Bony, Izabel. Ale wanie z Wgrami zwizany. Polityka jej ojca bya tam, jak zwykle, rozwana i spokojna. Wiedzia, jak niebezpieczne jest ssiedztwo ottomaskie, wola go unikn. Utrzymywa dobre stosunki z sutanem Sulejmanem Wspaniaym. Polscy dyplomaci, wrd ktrych rej wodzi wwczas Hieronim aski, bratanek prymasa, wykorzystywali w Stambule poparcie ukochanej Sulejmanowej ony, legendarnej Roksolany, podobno Rusinki, pochodzcej z ziem przynalenych do Wielkiego Ksistwa (cho istnieje rwnie wersja, i bya, jak Bona, Woszk). Przyczyn do zadranie nagromadzio si niemao. Rozbjniczy chanat krymski, yjcy z wojny, ze zrabowanych upw, z jasyru pdzonego na targi Stambuu i Bakczysaraju, uznawa przecie zwierzchno sutana i pozostawa pod jego opiek. Hospodarstwo modawskie, roszczce sobie pretensje do Pokucia, rwnie pacio haracz Porcie. Tylko wojna obronna moga zabezpiecza granice, tylko dyplomacja moga, i to nie zawsze, spowodowa interwencj Stambuu na

korzy Polski. Nie byo mowy o wtargniciu na teren napastnika, rwnaoby si to naruszeniu ottomaskich granic. Prawda, e i or, i dyplomacja odnosiy niekiedy 70

Zygmunt Stary

.----, pierwotne pooenie obozu """" polskiego C3 tabor polski w dniu bitwy EE jazda polska CD piechota polska CS jazda modawska Z$ kierunki uderze - * kierunki odwrotu Modawian l)f|l artyleria S hufiec Mikoaja Sieniawskiego l Trzebienskiego

hufiec Mikoaja Iskrzyckiego T

hufiec Marcina

FAZA II FAZA Obertyn Obertyn

li! FAZA Obertyn Ry. 59. Plan bitwy pod Obertynem oraz drzeworyt z przedstawieniem bitwy w Kronice Marcina Bielskiego, 1564 rok. 71 sukcesy. W 1531 roku hetman Jan Tarnowski pobi na gow hospodara modawskiego Petru Raresa, zwanego u nas Petry, pod Obertynem. Zwycistwo przeszo do legendy Dzieje Polski i Litwy -lub Izabeli z Janem Zapoly podzia Wgier midzy Turcj i Habsburgw

jako jeden z najwikszych polskich tryumfw militarnych w dziejach. Byo rzeczywicie wyrazem kunsztu militarnego polskiego onierza i znakomitego wodza, ale przeciwnik nie by godzien tak potnego pastwa jak polsko-litewskie. A przecie intrygowa i napada dalej - dopki nie interweniowali w Modawii na nasz korzy Turcy. Ry. 60. Katedra w Wielkim Waradynie (Oradea), lata 1752-1780. W interesie Polski byy wic silne Wgry, choby pod wadz Habsburgw, przedzielajce nas od ottoma-skiego imperium. Dawao to mono manewru dyplomatycznego; zagroeni przez Turcj Habsburgowie musieli dba o dobre stosunki z Polsk. Std w duej mierze dziki staraniom Zygmunta zawarto w 1538 roku w Waradynie traktat midzy dwoma rywalami na wgierskim tronie, Janem Zapoly i Ferdynandem. Uznano oba tytuy krlewskie. Bezpotomny i bezenny dotd Zapoly mia wada do mierci Wgrami rodkowymi z Bud i Ostrzyhomiem oraz wschodnimi z Siedmiogrodem. Ferdynand, ktremu zapewniono rzdy nad caym krlestwem po mierci Zapolyi, zatrzymywa Wgry zachodnie z Pooniem oraz skonfiskowane niegdy Zapolyi jego spiskie dobra. W razie, gdyby krl Jan doczeka si jednak dzieci, dobra te miay by im zwrcone. Traktat zosta podpisany i wwczas do akcji wkroczya Bona. Krlowa z caej duszy nienawidzia Habsburgw. Najstarsza jej crka liczya wwczas lat dwadziecia. Majestatyczna, dumna, energiczna, wdaa si w babk, Izabel aragosk, po ktrej otrzymaa imi chrzestne. Rok po ugodzie waradyskiej odby si jej lub z Janem Zapoly. To wwczas wanie rzec mia Staczyk krlowi, by zbudowa crce kamienic w Krakowie - na mieszkanie, gdy Wgry utraci. I rzeczywicie. W 1540 roku powia Izabela syna, pierwszego wnuka Zygmunta Starego. Nazwany zosta Janem Zygmuntem. Kilkanacie dni pniej zmar jego ojciec. Kraje Korony w. Stefana winne byy przej w caoci pod panowanie Ferdynanda. Izabela odmwia podporzdkowania ich Habsburgom, zwaszcza e woci spiskie Zapolyw zwrcone jej synowi nie zostay. Szlachta wgierska nie zrezygnowaa z prawa elekcji, wybraa niemowl, Jana Zygmunta. Ferdynand ruszy na Bud, rozpocz oblenie. Zygmunt mg udzieli crce i wnukowi tylko pomocy dyplomatycznej. Izabela odwoaa si wwczas do Stambuu o pomoc Sulejmana i Roksolany. Turcy weszli, Niemcw przepdzili i zostali. Buda staa si miastem tureckim. Ferdynandowi pozostay Wgry zachodnie, Janowi Zygmuntowi - ziemie na wschd od Cisy wraz z Siedmiogrodem. Krlestwo w. Stefana przestao istnie, zgubione przez spory wewntrzne - i przez polityk Bony, po cichu przecie aprobowan przez Zygmunta. 72

-------------- Zygmunt Stary gospodarcza dziaalno Bony Tragedia Izabeli ukazywaa, jak niebezpieczn si staje awanturnicza, a choby zbyt aktywna polityka zagraniczna firmowana przez krlow. To samo jednak dotyczyo jej polityki wewntrznej.

Ry. 61. Portret Jana Zygmunta Zapolyi, rys. Nicolo Nelli, XVI wiek (Muzeum Narodowe w Warszawie). W tej dziedzinie wikszo historykw ocenia wysoko reformy gospodarcze przeprowadzone przez Bon. Rzeczywicie, doranej skutecznoci odmwi jej nie sposb. Posag swj, 100 ty. guldenw, ulokowaa pocztkowo na dobrach krlewskich w pnocnej Maopolsce i poudniowej Wielkopolsce. Po przyczeniu Mazowsza zamienia je na tamtejsze starostwa, skupiajc rwnie w swoich rkach trzymane doywotnio na mocy nada krlewskich dobra na Litwie i Mazowszu. Zatrzymywaa woci wane strategicznie, jak podkrakowski obzw. Wybieraa wic gwnie, jak widzimy, nie tereny najbogatsze i najyniej-sze. Decydoway czynniki polityczne, moliwo dziaania czsto wbrew spoecznociom lokalnym, zdaniem oponentw nawet niezgodnego z prawem, by wzmocni swoj wadz i powikszy swoje dochody. A o to byo atwiej na terenach zacofanych, rwnie pod wzgldem rozwoju politycznego, wrd ludzi zacofanych i zastraszonych. Procesowaa si z ssiadami, najedaa ich dobra, zaokrglaa swe granice. Przede wszystkim jednak inwestowaa. Olbrzymie dochody ze swoich posiadoci 54 ty. z. rocznie z Korony, 34 ty. z Litwy i 20 ty. dukatw z Bari - lokowaa w zakup woci nowych, bd wykup z zastawu starych, albo w lepsz organizacj ju posiadanych. Za te sumy budowano warownie strzegce granic Podola przed Tatarami i Mazowsza przed Pru sami: Rw nazwany teraz Barem ;.yj':V..^/ ; :';' : :: ,'..;: na cze jej posiadoci we Wio- '.;. i!7.;' V';?X5;! '' /:!'^ :, :: szech, Kamieniec Podolski, Krze- , / , mieniec, Ciechanw i wiele innych. Powstaway sumptem krlowej na Litwie i Rusi szkoy i szpitale, mosty, myny i folusze, ustpo wao powoli zacofanie cywiliza cyjne znacznych poaci kraju. Pomiara wczna, czyli nowy racjo nalny podzia katastralny, likwi dujcy przy tym dawne podzia y feudalne ludnoci chopskiej i wprowadzajcy jej rwno wobec prawa, przeobrazia zupe nie administracj wiejsk na ter- Ry. 62. Ruiny zamku na Grze Bony w Krzemiecu. 72

Dzieje Polski i Litwy

ereny zajte przez Turkw

lenna Turcji:

tereny zajte przez Habsburgw Ry. 63. Podzia Wgier po 1541 roku.

Siedmiogrd

egzekucja dbr domeny krlewskiej nie Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Nie zabrako i wprowadzania nowych, nie znanych w Polsce, a z Woch przywiezionych upraw. Do tej pory powtarzane jest przysowie: "Selery, pory i kalafiory, kady mi przyzna, e to woszczyzna". (Na Mazowszu pojcie woszczyzny ma zakres szerszy, bo obejmuje te nie znane tam przed Bon warzywa maopolskie.) Byo to wic dzieo naprawd wielkie i wielostronne. Ale zarazem kry si w nim przeytek pogldw redniowiecznych: e krl ma y, oraz zaspokaja potrzeby wasne i pastwowe dochodami ze swojej domeny. Z pocztkiem XVI wieku nie wszdzie jeszcze zrozumiano, e wasno krlewska, podobnie jak dzi pastwowa, jest przeytkiem dziejowym, kolosalnym marnotrawstwem si, energii i dochodw. Przewaao wci jeszcze przekonanie, ktre w Polsce doprowadzi rycho do burzy egzekucyjnej, a pniej znajdzie wyraz w systemie rozdawnictwa starostw, e pastwo y musi z domeny krlewskiej. Akcja jej odzyskiwania podjta zostaa w niejednym kraju: we Francji prowadzi j wwczas mody a ceniony na dworze duchowny, Jan de Monluc. Prowadzona ona bya rwnie w krlestwie Neapolu i tam jej si moga przyjrze Bona, ktra nawet z odlegego Wawelu energicznie i skutecznie kierowaa swym woskim pastewkiem. Lecz w krlestwie Neapolu akcja ta prowadzona bya niejako na dwch paszczyznach. Z jednej strony monarchia chciaa odzyska wydzielone na rzecz wielkich feudaw latyfundia, a do takich przecie naleao oddane Sforzom Bari i Rossano. Z drugiej ksita tacy, jak Izabela, a pniej Bona Sforza, chcieli odzyska dobra alienowane na rzecz pomniejszych baronw, a czsto 74

Zygmunt Stary

Piotr Kmita i miast. Nie jest naszym celem wchodzenie w szczegy tych skomplikowanych manewrw, ktre przecie sta si miay jednym ze rde nienawici Bony do Karola V i jej kopotw z woskimi poddanymi. Wystarczy przypomnie, e feudalizm litew-skoruski podobniejszy by do stosunkw we Woszech poudniowych ni stanowy ustrj Korony i tym samym atwiejszy do zrozumienia dla Bony. Tote dowiadczenia neapolitaskie posuyy jej rwnie przy budowaniu fortuny na Litwie i Mazowszu fortuny budowanej wiadomie kosztem zbyt, jej zdaniem, potnego i zasobnego miejscowego monowadztwa, ale rwnoczenie fortuny osobistej, w gruncie rzeczy niezalenej od wadzy jej krlewskiego maonka i lepiej pod tym wzgldem prawnie zabezpieczonej, ni jej neapolitaskie woci. Tym samym jednak ulegay naruszeniu dawne zwyczaje i nowe procesy gospodarcze. Powikszajc formalnie domen, musiaa Bona z koniecznoci ograniczy rozdawnictwo dbr, a zwaszcza dy do odwoywania nada i zastaww niezgodnych z prawem. Za nieformalne nadania znakomicie gwarantoway lojalno odbiorcw, bo

w kadej chwili mona je byo uniewani. Skutkiem tego byo te osabienie jednego z bodcw ofiarnej suby Koronie; starostwa nazywano przecie w Polsce "chlebem dobrze zasuonych". Niebezpieczne byo rwnie narastajce przekonanie, e skoro jest domena i przynosi tak wielkie dochody, to podatki staj si zbdne. Ry. 64. Nagrobek Piotra Kmity z katedry krakowskiej, po 1553 roku. Wyksztacona w zatrutym rodowisku politycznym woskiego Mezzogiorna, nie umiaa przy tym krlowa doceni szczerego, bezinteresownego przywizania Polakw do panujcej dynastii, autentycznego patriotyzmu, silnego przecie i wrd szlachty, i wrd magnatw, i wrd mieszczastwa, nawet obcego pochodzenia: wiadkiem w niemiecki z urodzenia drukarz, ktry mienic si "wmieszkaym Polakiem", podkrela swoje przywizanie do nowej ojczyzny. Dobierajc doradcw, liczya krlowa na inne cechy charakteru: ambicj i chciwo. Wrd magnatw z nizwizanych najwybitniejszym by bezsprzecznie Piotr Kmita, pan na Winiczu, od 1529 roku marszaek wielki koronny, a wic pierwszy rang minister, odpowiedzialny za bezpieczestwo krla i dworu, od 1536 roku rwnie wojewoda krakowski, waciciel rozlegych woci, czowiek wielkich ambicji, zasuony mecenas sztuki i literatury, lecz jako polityk a 75

Dzieje Polski i Litwy

Ry. 65. Piotr Gamrat wg miedziorytu z XVI wieku. nadmiernie znienawidzony i oczerniany. Kmita by jednak sojusznikiem niepewnym i potrafi gorzko zawie krlow: zbyt potny, by mona go byo zama, zbyt mony, by go kupi, zbyt kapryny, by go przekona, prowadzi polityk wasn, bawic si swoimi przejciowymi sojusznikami - nawet tymi w koronie. Do kreatur krlowej nalea natomiast Piotr Gamrat, ksztacony w papieskim Rzymie i std dobrze si z ni rozumiejcy. Wpierw generalny administrator i komisarz krlewszczyzn Mazowsza, postpi dziki krlowej na biskupstwo pockie, pniej na najbogatsze w Polsce biskupstwo krakowskie, a wreszcie, mianowany arcybiskupem gnienieskim, dziki Bonie zdoa wbrew prawu poczy w swoim rku obie te kocielne godnoci. Cyniczny i rozrzutny karierowicz, nie aowa sobie uciech tego ywota, ale wszelkie przejawy buntu i herezji wrd podlegego sobie kleru tpi bezlitonie. Mia przecie niepospolite zdolnoci administracyjne, a proponowane przeze reformy skarbowo-wojskowe wyglday rozsdnie, cho nierealnie. Na szczcie wrd jego wad nie zabrako snobizmu nuworysza, dziki ktremu mia na swoim koncie pewne zasugi kulturalne. Staczyk, bazen krlewski W latach trzydziestych XVI wieku Bona, Kmita i Gamrat uwaani byli za trium-wirat faktycznie wadajcy pastwem. Ich to zapewne swoim dowcipem wspomaga sawny bazen starego krla, Staczyk. Przeszed on do historii jako krytyk wad narodowych, prawdajednak jest bardziej skomplikowana. Nieliczne zachowane autentyczne

wypowiedzi Staczyka wymiewaj tolerancj i hojno Zygmunta, a zwaszcza jego wiar w dobre strony ludzkiej natury, nie tykajc Bony i jej zausznikw. Sab bowiem wpyw Zygmunta na rzdy, i to nie tylko dlatego, e coraz starszy, coraz mniej energiczny, schorowany wreszcie, zdawa si chtnie przyjmowa fakt, e kto zdejmowa ze trudy rzdzenia. Odeszli ju z tego wiata jego przyja ciele i wsppracownicy. Prymas aski zmar w 1531 roku, Krzysztof Szydowiecki rok pniej, biskup Tomicki w 1535 roku, jego nastpca, kanclerz i biskup krakowski, Jan Chojeski w 1538 roku. Trwa jedynie przy krlu i jego dawnej, ostronej i prohabsburskiej linii politycznej Jan Tarnowski, od 1527 roku hetman wielki koronny, od 1536 roku pierwszy rang senator wiecki, kasztelan kra kowski, zi i spadkobierca koncepcji Krzysztofa Szydowieckiego. Tarnowski, ktry sam w modoci podrowa po Bliskim Wschodzie, pasowany na rycerza w Lizbonie przez krla Portugalii w 1516 roku, ju wtedy szuka na Pwyspie Iberyjskim sprzymierzecw przeciw krajom islamu, rozumia pynce z ich krgu niebezpieczestwo Ry. 66. Piecz Piotra Gamrata, 1541 rok (Muzeum i by zwolennikiem jak najdalej idcej wsppracy pastw Czartoryskich w Krakowie). chrzecijaskich, choby pod egid Habsburgw. Krl 76

-- Zygmunt Stary

Samuel Maciejowski biskupem krakowskim wadza sdownicza monarchy zreszt nie zawsze ulega onie, dba o zachowanie rwnowagi midzy rnymi opcjami politycznymi; po mierci Gamrata w 1545 roku wysun na biskupstwo krakowskie swego kandydata, tolerancyjnego i wiernego Samuela Maciejowskiego, oddajc mu ju wczeniej w 1539 roku piecz mniejsz, podkanclersk, gdy kanclerzem zosta czowiek Bony, Tomasz Sobocki. Ale to, o co wczeniej zabiega - solidarno Senatu wobec da szlacheckich, zgodna wsppraca magnaterii z krlem w rzdzeniu pastwem - naleao do bezpowrotnej przeszoci. Wojna kokosz Od dawna wrd szlachty koronnej narastao danie zmian w polityce dworu. Najwaniejsze tego przyczyny wizay si z jego polityk sdow i administracyjn, a

moe raczej z jej brakiem. Zygmunt odziedziczy uksztatowany ju system sdownictwa, ktry jednake podoa nie mg nowym potrzebom. Najwyszym sdzi, do ktrego kady szlachcic mg si odwoa, by sam monarcha, ograniczony jednak formalnie zasad, e nawet jemu nie wolno byo uwizi niezgodnie z prawem szlachcica, chyba e ten by schwytany na gorcym uczynku, dokonujc jednego z czterech gwnych przestpstw: podpalenia, najazdu na dom, napadu na drodze i zgwacenia. Sdzenie tych czterech przestpstw naleao do kompetencji starosty grodowego (zwanego po acinie "capitaneus"), krlewskiego zastpcy lokalnego, ktry rwnie na podlegym sobie terenie dokonywa egzekucji wyrokw sdw ziemskich i kocielnych, dba o zapobieganie przestpstwom, czuwa nad wnoszeniem do ksig grodzkich aktw prawnych, a zwaszcza aktw dotyczcych wasnoci ziemskiej. Do obowizkw starosty naleao rwnie przygotowywanie sejmikw. Za zaniedbywanie tych obowizkw groziy mu formalnie wysokie kary pienine. PIERWSZA- CZ PRAWA ZIEMSKIEGO, 6 jtenia t SDZIA ZIEMSKL leden Sdzia niech bdzie ziemi. Obok urzdw starociskich, odpowiadajcych administracji pastwowej, istniay urzdy ziemskie, wywodzce si jeszcze w oglnych zarysach z czasw rozbicia dzielnicowego. Najwaniejszym z nich by urzd wojewody, czyli, jak go nazywano w innych krajach redniowiecznej Europy, palatyna. Gdzie indziej jednak by to urzd centralny, jak w Niemczech palatyn reski, jeden z siedmiu elektorw, na Wgrzech palatyn Wgier i osobny palatyn dla Siedmiogrodu. W Polsce jednak przeszed on znamienn ewolucj. Po zjednoczeniu kraju zachowano stanowiska palatynwwojewodw poszczeglnych ksistw jako urzdnikw lokalnych. Podobne zjawisko wystpio w Anglii, tam jednak dotyczyo wycznie hrabstw granicznych, ktrych palatyni z tej racji obdarzeni byli specjalnymi uprawnieniami. Wojewoda by to nie tylko urzd honorowy, dajcy prawo do zasiadania w Senacie. Z jego obowizkw lokal- Ryc 67 Sd ziemski drzeworyt w statutach i metrykach nych najwaniejsze byo kontrolowanie Cen, miar przywilejw koronnych Stanisawa Sarnickiego, 1594 rok. 77 Dzieje Polski i Litwy urzdy ziemskie incompatibilia Ry. 68. Katedra we Lwowie, 2. pot. XIV -1. pot. XVI wieku. | i wag, sprawa niezwykle istotna dla szlachty, a rwnie dla chopw i miejskiej biedoty, dla kupcw i rzemielnikw natomiast uciliwa. Obowizek ten speniali jednak wojewodowie do opieszale, co sprzyjao oczywicie normalnym procesom gospodarczym, szlachty jednak nie satysfakcjonowao. W Maopolsce wojewodowie

winni byli rwnie przewodniczy sdom wiecowym, odciajcym sdy monarsze - w Wielkopolsce to zadanie naleao do starosty generalnego caej prowincji - ale z zadania tego wywizywali si te nienadzwyczajnie. Urzd kasztelaski natomiast znaczenie mia niewielkie, gwnie honorowe - kasztelan krakowski, pierwszy senator wiecki Korony, zajmowa nawet w Senacie wyjtkowo miejsce przed wszystkimi wojewodami. Zasiadajcy w Senacie wojewodowie i kasztelanowie - zarwno wysi, krzesowi, jak przewanie i nisi, drkowi - reprezentowali magnateri. Hierarchia urzdw ziemskich natomiast bya domen szlachty. Na jej czele sta podkomorzy, sdzcy sprawy graniczne. Po nim szed sdzia, rozstrzygajcy spory prywatne, zwaszcza majtkowe, wraz z niszymi rang podsdkiem i pisarzem. Wrd mniej wanych urzdnikw czsto wspominany jest wojski, ktry w czasie wojny pozostawa w domu, gdy do jego obowizkw naleaa opieka nad onami i dziemi walczcych. Szlachta zawarowaa sobie prawo wyboru kandydatw na te urzdy, po czterech na kady: z nich krl sam nominowa ostatecznie jednego. Cay ten skomplikowany system, majcy zreszt sporo odrbnoci regionalnych i z pewnymi modyfikacjami wprowadzany na Litwie, wymaga w pierwszym rzdzie urzdniczej sprawnoci. By j zapewni, by urzdy nie staway si synekurami, a zajmujcy je magnaci wypeniali swoje obowizki, wprowadzono szereg przepisw o tak zwanych incompatibiliach - urzdach, ktrych czy ze sob nie wolno. Dotyczyo to przede wszystkim zakazu czenia urzdu wojewody i starosty w tym samym wojewdztwie, poniewa za do zajmowania stanowisk lokalnych potrzebne te byo posiadanie dbr w danej ziemi, sdzono, e zabezpiecza to dostatecznie przed fikcyjnym sprawowaniem urzdu. Krl jednak, zwizany z magnatami, ich pragncy pozyska dla swoich koncepcji i nie doceniajcy mas szlacheckich, patrzy przez palce na naduycia: stanowiska byy czone, wane funkcje faktycznie sprawowane przez zastpcw, niekompetentnych a posusznych, wymierzanie sprawiedliwoci zaniedbane i stronnicze. Niedugo Mikoaj Rej napisze: "Prawo jest jak pajczyna: bk si przebije, a na much wina". Brak kodyfikacji uatwia nadto tym prawem manipulowanie. Drukowany zbir Jana askiego, jeszcze na zamwienie krla Aleksandra 78

Zygmunt Stary

wykonany, obejmowa jedynie prawa najwaniejsze; poyteczna Formula processus z 1523 roku przyjta zostaa tylko w Mao-polsce i z czasem dopiero akceptowana przez inne terytoria, a tak zwana Korektura Taszyckiego z 1532 roku odrzucona zostaa dwa lata pniej przez sejm z powodw niezupenie dotd jasnych, najpewniej jednak politycznych, jako zwikszajca uprawnienia krla, Senatu i Kocioa, ograniczajca natomiast samowol jednostek. Std protestowali przeciw niej nawet magnaci z obozem Bony zwizani, z Kmit na czele: dla tych, co korzystali ze saboci aparatu pastwowego, wzmocnienie jego nie byo podane. Narastajca opozycja, coraz wyraniej widoczna w Izbie Poselskiej, wybucha z ca si na lwowskim rokoszu 1537 roku. Zwoanie przez Zygmunta I pospolitego ruszenia,

formalnie na wojn przeciw Modawii, faktycznie - by przypomnie szlachcie, jakie s prawa i obowizki wadcy, a jakie poddanych, zamienio si w demonstracj oponentw przeciw polityce krla. Poniewa przy okazji zjedzono wszystkie kury wok Lwowa, rokosz nazwano ironicznie "wojn kokosz". Na czele zbuntowanej szlachty stan sdzia ziemski krakowski, Mikoaj Taszycki, poprzednio jeden z redaktorw odrzuconej Korektury. Gwatownociwys. , ,......,,_. _, , . Ry. 69. Portret Zygmunta Starego, mai. Mistrz Andrzej, nadworny tpien wyrnili si jednak Piotr Zborowski, mg|arz krlewskj ok 1546 roku (Krakw.Wawel). kasztelan maogoski, przedstawiciel nowobogackiego rodu, od niedawna magnackiego, oraz Walenty Dembiski, w przyszoci kanclerz wielki koronny i wierny suga ostatniego z Jagiellonw, teraz jednak zajady wrg jego matki. niech szlachty do krlowej Bony Bowiem cay gniew tumu obrci si przeciwko Bonie. W pewnej mierze winna tu bya jej polityka dynastyczna, zwaszcza elekcja i koronacja Zygmunta Augusta; sol w oku szlachty bya jednak bezsprzecznie jej dziaalno gospodarcza. Gdy Zborowski woa, e "Majestat Krlowej tyle moe, ile zapragnie, tyle zdoa zdziaa, ile zechce, a jej potga nie jest adnymi pewnymi granicami okrelona", myla przede wszystkim o akcji wykupu zastaww, uderzajcej w rody magnackie. Dembiski wrcz wymienia rzekome krzywdy Odro wazw, do tego dodajc zarzut powierzania urzdw ludziom obcym i nie osiadym w danej ziemi. Kmita, rwnie zagroony w swych posiadociach, zachowa si dwuznacznie, o ile sam nie sta za plecami rokoszan. 79

Dzieje Polski i Litwy

narodziny ruchu egzekucyjnego wzrost aktywnoci politycznej szlachty Ry. 70. Kopernik, mai. Jan Matejko, 1872 rok (Muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego). Tylko hetman Tarnowski, wrg Kmity, ale i wrg krlowej, stan odwanie, z naraeniem ycia - gdy strzelano nawet do niego z rusznicy - w jej obronie. Pospolite ruszenie zostao przez krla rozwizane, szlachta si wykrzyczaa i rozjechaa, ale niesmak pozosta. Dla dworu wojna kokosz znaczya kres pewnej epoki, w ktrej szlacheck Izb Poselsk mona byo manipulowa. Protest szlachecki przekroczy oczywicie granice przyzwoitoci, ale nie mona zaprzeczy, e wczeniejsze poczynania dworu, a zwaszcza Bony i jej poplecznikw, byy rwnie skandaliczne. Lekcewaenie prawa przez magnackich dostojnikw obracao si przeciw nim samym: szlachta daa egzekucji istniejcych praw, tak jak wkrtce zada

egzekucji tych samych dbr magnackich, ktrych pod Lwowem jeszcze bronia, powrotu ich do domeny krlewskiej. Tak rodzi si ruch, nazwany pniej egzekucyjnym. Na nastpnych sejmach krl musia si ju z nim powanie liczy. W 1538 roku prbowa jeszcze aktywnie wpywa na wybory sejmikowe, jego wybracy jednak, jeli zostali zaakceptowani przez szlacht, nie odwayli si na sejmie wystpowa wbrew jej postulatom, nie dopucili do ukarania, wbrew skazujcym wyrokom, przywdcw lwowskiego rokoszu. Konstytucje sejmw nastpnych, wbrew Bonie i jej koterii, ograniczyy w znacznej mierze prawo wykupu dbr koronnych przez krla, a zwaszcza przez krlow, zabezpieczyy ich posiadaczy przed pozaprawnymi dziaaniami zmierzajcymi do ich odebrania, ograniczyy krytykowany przez szlacht dowd z ksig Metryki Koronnej jako prowadzonych przez urzdnikw strony zainteresowanej, a wreszcie ureguloway sprawy wasnoci dbr posiadanych przez Bon. Uznane zostay one za wasno Korony, dzieron przez Bon doywotnio, za kapita krlowej na nich zapisany mia posuy pniej jako posagi jej crek. Odtd niemal kady sejm przynosi nowe ataki na Bon; krl, niedoniejcy z kadym rokiem, ani nie potrafi 80

- Zygmunt Stary

jej ukrci, ani jej pomc. W walce midzy koteriami magnackimi zatraca si zupenie interes pastwa, zatracay si i nadzieje na tak umiejtnie stosowany w pocztkach panowania Zygmunta mdry i realistyczny kompromis. m RtfrWc w J. Lecz rwnoczenie rodziy si inne, rwnie potrzebne wartoci. Burza lwowska sprawia, e ludzie poczuli swoj si, zrozumieli, e mog zmienia wiat i Rzeczpospolit sami, bez ogldania si na krlw, biskupw, senatorw. Uczyli si, take na wasnych bdach, trudnej i odpowiedzialnej wolnoci. Wspaniay dla polskiej kultury rok 1543 da liczne tego dowody. Stary Kopernik, zagrzany zapaem modego przyjaciela, ujawni swe dzieo, rozpoczte przed przeszo czterdziestu laty w Italii, dzieo zrodzone z renesansowego denia do adu i harmonii, a przecie wprowadzajce do myli ludzkiej podny ferment, ktry dotd trwa i owocuje. Ksidz Stanisaw Orzechowski, zwizany z Janem Tarnowskim, publicysta zdolny i zjadliwy, napisa anonimow broszur zatytuowan przewrotnie Fidelis Ry. 71. Karta tytuowa KrfWe/rozprawy... Mikoaja subditus (Wierny poddany}, w ktrej wylicza wszystkie rozwj literatury polskiej prawdziwe, przesadzone i zmylone winy monarchini, ale opublikowa rwnie pierwsz ze swoich Turcyk - mw aciskich, rzucajcych haso zjednoczenia chrzecijan w walce z nawa ottomask. Nie tylko interesom habsburskim to suyo. Strach przed Turkami by Wielk Trwog tego stulecia i walczc z nim, walczy Orzechowski ze

strachem kadym, nawoywa do odwagi w kadej godnej tego sprawie. Mikoaj Rej w Krtkiej rozprawie... - utworze, ktry stan u progu nowoytnej polskiej poezji wprowadza posta chopa jako rwnorzdnego panu i plebanowi rozmwcy. Andrzej Frycz Modrzewski bra chopa i plebeja w obron przed prawem o mobjslwie, gosi rwno wszystkich ludzi wobec prawa. Raz rozptanej burzy nie mona ju byo zaegna: trwaa w umysach ludzkich, tworzya wielk kultur polskiego Odrodzenia. lub Zygmunta Augusta z Elbiet Habsburank Zygmunt August, wielki ksi Litwy 6 maja 1543 roku w katedrze na Wawelu arcybiskup Piotr Gamrat udzieli dugo oczekiwanego lubu Zygmuntowi Augustowi i wnuczce jego stryja Wadysawa, niespena siedemnastoletniej, o sze lat od niego modszej Elbiecie Habsburance, pniej za dokona koronacji nowej krlowej. Maestwo planowano ju od ich lat dziecinnych, rokowania jednak trway dugo i jeszcze w ostatniej chwili Bona udzia si, e zdoa je zerwa. W tej sprawie krl stary, wspierany przez Tarnowskiego i Maciejowskiego, okaza si nieugity. Fanaberie Bony nie mogy przecie doprowadzi do zerwania zwizku, bdcego wielkim sukcesem dyplomatycznym Zygmunta, a zarazem, zdawaoby si, gwarantujcym trwao i cigo dynastii: ksiniczki z rodu Habsburgw syny z podnoci, wychowane za w ciepej atmosferze rodzinnej umiay j zwykle przenie do nowej ojczyzny. Wspaniae uroczystoci, roznoszce chwa dynastii jagielloskiej i jej nowej, wspaniaej rezydencji po caej Europie, szczera yczliwo Zygmunta dla synowej, 81

Dzieje Polski i Litwy choroba Elbiety i nieudane poycie maonkw wyjazd Zygmunta Augusta na Litw Ry. 72. Medal Zygmunta Starego (awers i rewers), wyk. Jan Maria Padovano, 1532 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). przychylne przyjcie maestwa przez opini szlacheck nie zdoay jednak zakry faktu, e poycie modych z pocztku ukadao si fatalnie. Elbieta, jak pisa Bielski, "i liczn urod, i obyczajami a ludzkoci sw bardzo bya ludziom przyjemna", ale wydawao si, e maonkowi do gustu nie przypada. Bona bya jej od pocztku nieprzychylna. Do starych animozji wobec Habsburgw doczyy si nowe w zwizku z tragiczn sytuacj jej ukochanej crki, Izabeli wgierskiej, za ktr obwiniaa ojca Elbiety, krla Ferdynanda. I Zygmunt August ze wszystkich sistr najywszym uczuciem darzy Izabel, ale nie to przecie byo istotne dla jego wczesnej rezerwy wobec maonki. Niewielkie znaczenie miay te chyba dotychczasowe dowiadczenia

seksualne modego krla z kobietami dojrzalszymi i mielszymi w poyciu, ni modziutka i pono bardzo niemiaa arcyksiniczka. Okazao si bowiem, e Elbieta chora jest na padaczk. Tragedia osobista obojga, kryjca si za tym faktem, pogbiona jeszcze zostaa wojn podjazdow, ktra ujawnia gboki rozam polityczny na Wawelu. Zygmunt Stary okazywa synowej wiele serdecznoci, Bona od pocztku okazywaa jej demonstracyjn niech. Synn staa si sprawa sera parrneskiego, ulubionego przysmaku Elbiety: Bona odmwia probom synowej, na co natychmiast ser jej w darze ofiarowa wielkorzdca Seweryn Boner. Inny za z ludzi bliskich krlowi, biskup Maciejowski, przysa biduli dla rozrywki swoj kapel. Nic jednak nie mogo wynagrodzi oziboci ma, zapewne udawanej ze wzgldu na matk, ale zbyt jawnej, o ktrej wieci zaczynay ju kry po dworach europejskich. A wkrtce doczya do tego samotno. Z kocem lipca 1543 roku, po dwunastu zaledwie tygodniach maestwa, mody krl pozostawi maonk w Krakowie, na obcym jej dworze, i wyruszy na Litw. Pojecha na rekonesans. Bez oficjalnej misji, bez penomocnictw politycznych, cho z wielkim orszakiem. Towarzyszya mu liczna suba, 40 szlachty ze sub wasn, 167 koni pocigowych i 219 jezdnych, 131 psw myliwskich, a nawet 10 wielbdw. Nie pody od razu do stoecznego Wilna. Zatrzyma si w puszczach Podlasia, gdzie nalea do niego potny kompleks dbr grodzieskich i okolicznych, w tym ulubiona odtd jego rezydencja, w ktrej pniej ycia dokona - puszczaski 82

--- Zygmunt Stary

wielkie rody i urzdnicy litewscy litewskie dobra krlowej Bony Knyszyn. Ten "babijan" by bowiem zapamitaym myliwym, jak jego krlewscy przodkowie, i w zgodzie z monarszym wzorcem ze redniowiecza si wywodzcym. Polowa w Puszczy Biaowieskiej, bawi si w zamkach ssiednich. Poznawa kraj i ludzi. Kraj, mimo ptorawiecznego zwizku z Koron, wci by odmienny. Rozlegy i rzadko zaludniony, zachowa wiele z archaicznych struktur wadzy. Wielki ksi posiada tu wci niemao uprawnie daw- Ry. 73. Zamek dolny w Wilnie, nego wodza rozbjniczych rycerzy, ktrzy z malekiej Litwy rozszerzyli niegdy wadanie jego przodkw a po stepy czarnomorskie. Sdownictwo, gospodarka, wojsko, wszelkie nominacje urzdnicze zaleay od jego niekwestionowanej woli - jeli by na miejscu obecny. Jeli nie -wadz t sprawowaa nominowana przez niego rada wielkoksica, odpowiednik koronnego Senatu, tyle e mniej liczna i cakowicie zdominowana przez wielkie rody litewskie, jak Gasztodowie, Radziwiowie, Chodkiewicze, Hlebowicze, Kiegaj-owie, Sapiehowie, Wirszyowie, oraz ruskie, z ksitami Ostrogskimi i Suckimi na czele. Z ich grona (lub

ich klientw) wywodzili si dostojnicy, biskupi Wilna, mudzi, Kijowa i ucka, wojewodowie - wileski, trocki, nowogrodzki, podlaski, poocki, witebski i kijowski, kasztelanowie - wileski i trocki, starosta mudzki, marszaek woyski, ksi sucki. Do ministrw zaliczali si: kanclerz, marszaek ziemski, dwaj hetmani, tytuowani tu "najwyszy" i "dworny", podskarbi ziemski i podskarbi nadworny. Nisi urzdnicy, zaliczani formalnie do rady, jeli nawet brali w niej udzia, jak do niedawna w Koronie, to podobnie te wielkiego znaczenia nie mieli. Archaiczna rwnie struktura wasnoci pozwalaa jednak wielkiemu ksiciu, nawet w czasie jego nieobecnoci na Litwie, wywiera decydujcy wpyw na poczynania rady dziki gospodarczemu znaczeniu swych woci, ktrych stan formalno--prawny mona byo z wiksz swobod ksztatowa tutaj ni w Koronie. Bona skupia w swoich rkach na Litwie olbrzymie dobra, cignce si nieprzerwanym prawie ukiem wzdu granicy zachodniej Wielkiego Ksistwa, od Krzemieca po Kowno. Ich stan prawny, ich tytuy wasnoci byy niejasne lub wiadomie komplikowane. Zaokrglane bez skrupuw i bez ogldania si na prawo i sprawiedliwo, przynosiy krlowej olbrzymie dochody, zwaszcza e podatku z nich na obron, zwanego tu serebszczyzn, oczywicie nie pacia. Tymczasem militarna sytuacja Litwy wci bya niepewna; trzecia wojna z Moskw w latach 1534-1537 nie przyniosa spodziewanego sukcesu - odzyskania Smoleska, a zakoczenie jej oznaczao rezygnacj z tej potnej twierdzy, bronicej niegdy dostpu w gb kraju. Wiemy oczywicie, e przeprowadzone w dobrach Bony reformy gospodarcze wystawiay talentom ekonomicznym krlowej jak najlepsze wiadectwo. Lecz bezwzgldno jej budzia nienawi skrzywdzonych, obawy wacicieli dbr jeszcze przez ni nie zagarnitych, 83

Dzieje Polski i Litwy

oburzenie podatnikw. Tote Zygmunt August przywitany zosta jak wybawiciel spod jarzma, jakie na Litwinw naoya jego zaborcza matka. Ry. 74. Oprawa ksiki Prima acsimplicissima instiutiogrammatica... Nicolai Marisa, z biblioteki Zygmunta Augusta, 1559 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Zwiza si ze starszymi niewiele od siebie Radziwiami, a wic z najmoniejszymi przedstawicielami grupy magnackiej odsunitej od rzdw przez stronnikw Bony: z Mikoajem Czarnym, znanym mu jeszcze z Krakowa synem Jana Mikoaja, kasztelana trackiego, oraz z jego bratem stryjecznym, Mikoajem Rudym, synem Jerzego, hetmana i kasztelana wileskiego. By moe wwczas j u pozna pikn siostr Rudego, wdow po ostatnim z Gasztodw, Barbar: w dawnym dworze jej ma, przejtym przez skarb wielkoksicy, Gieranojnach, spdzi pierwsz sw jesie na Litwie, zanim przenis si do podstoecznej Olity, a wreszcie w kwietniu 1544 roku do Wilna. cigany tam listami stsknionej maonki, przygotowywa powoli wasne stronnictwo, wasny program rzdw i wasne miejsce na ziemi, gdzie mgby si z ni wreszcie poczy. Nie ulegao wtpliwoci, e stary krl sprzyja tym planom. W lecie ruszy w podr do Wilna z Bon i Elbiet. Starcowi si ju jednak brako: zatrzyma si w p drogi, w

Brzeciu, gdzie zwoa sejm Wielkiego Ksistwa. Przyzwyczajony do tego, e w przeciwiestwie do sejmw koronnych litewskie s spokojne i posuszne, ze zdumieniem zapewne wysuchiwa buntowniczych przemwie, skierowanych niemal wycznie przeciw Bonie i jej poplecznikom, dajcych odjciajej wszelkiej wadzy politycznej i gospodarczej, ukrcenia jej wpyww na Litwie. Dramatyczne wystpienia posw, histeryczne sceny odgrywane przez krlow postawiy Zygmunta Starego przed trudnym dylematem. Rozwiza go na korzy syna. Aktem z 6 padziernika przekaza peni wadzy wielkoksicej Zygmuntowi Augustowi, sobie zastrzegajc tytu najwyszego ksicia Litwy. 22 padziernika 1544 roku Zygmunt August i Elbieta wjechali uroczycie do Wilna. "Ostatni krl, co nosi kopak Jagieowy", jak nazwa go Mickiewicz, obejmowa oficjalne rzdy nad ojczyzn pradziadw. Pokocha ten kraj, ktry i jemu sta si prawdziw, wybran ojczyzn. Do koca ycia ten z krwi przodkw p Woch, wier Niemiec, o niadej cerze Sforzw i wydatnej, habsburskiej wardze po babce, czu si przede wszystkim Litwinem. Tu, na wileskim zamku, ktry jemu zawdzicza bdzie swoj wietno, gromadzi swych najwierniejszych przyjaci - ksiki. Tu ucieka od mniej wiernych mu poddanych w puszcze, na grubego zwierza. Tu uczy si mdrze rzdzi, nie jak Bona, by zbija wasny majtek, ale w trosce o dobro publiczne. Uczy si rwnie wada 84

Zygmunt Stary

wrogo Bony wzgldem Zygmunta Augusta poddanymi, poznawa ich namitnoci i je wykorzystywa, "wolnym rozkazywa ludziom", jak piknie napisze o nim Grnicki. Jedna ich serca i umysy. Lecz jedno z serc zostao dla niego ju na zawsze zamknite: wasnej matki. Bona, ktra zawsze gosia, e tylko dla syna, dla jego przyszego krlowania gromadzi tak wielki majtek, ujawnia teraz swoje prawdziwe oblicze, swoj nienasycon, sforzowsk dz wadzy. Chciaa syna posusznego i niedonego. Odtrcia syna mylcego i samodzielnego. Zygmunt August na prno dy do pojednania z matk, na prno usiowa osign kompromis w sprawie zarzdu dobrami skarbowymi na Litwie, na prno wrd nowo mianowanych dygnitarzy uwzgldni rwnie ludzi Bonie miych. Przesta by dla niej synem. Sta si odtd wrogiem. Mia przy sobie jedno wierne serce - Elbiety. Moda krlowa odywaa w Wilnie, dalekim od jej ojczyzny, ale i dalekim od wrogiej teciowej. Nic ju zdawao si nie dzieli kochajcych si maonkw. Odetchn w Wiedniu zaniepokojony ojciec Elbiety, syszc, e cieszy si ona prawdziw mioci ma, e ma w Wilnie dwr wasny, godny krlewskiej crki i cesarskiej bratanicy. Posowie jego przybyli do Krakowa, nieco spnieni, na sejm, na ktry przyjecha te z Litwy krl mody. Wieli ze sob wypacony nareszcie posag Elbiety, 100 ty. zotych wgierskich. Byli wiadkami kamiennego

przyjcia syna przez matk. Widzieli zapewne, jak zaczto na Rynku budowa wielk kuchni dla Zygmunta Augusta, ktry w tej sytuacji chcia stan w miecie i nie pojawia si na Wawelu. Ostra interwencja Zygmunta Starego, ktry zreszt nie ukrywa, e stoi po stronie syna, pozornie zaegnaa konflikt. Roso 85 Ry. 75. Strop z rzebionymi gowami Sali Poselskiej zamku krlewskiego na Wawelu, autorstwa Sebastiana Tauerbacha, lata 1531-1535 (Krakw-Wawel). Dzieje Polski i Litwy Ry. 76. Arras z monogramem Zygmunta Augusta podtrzymywanym przez satyrw, 3. wier XVI wieku (Krakw-Wawel). znaczenie zwolennikw przymierza z Habsburgami - Tarnowskiego, Maciejowskiego, zwaszcza wobec pogarszania si stosunkw z Porta. Ale roso te znaczenie i popularno Zygmunta Augusta. Pisa tak o sejmie krakowskim kronikarz jego panowania, ukasz Grnicki: Tu w tym czasie przyjedali do krla z Litwy tak senatorowie, jako dworzanie i inszy rozmaici ludzie i powiadali o sprawach, dzielnociach, pracach, sdach krla modego, chwalc przed krlem i do nieba wynoszc mdro i czulojego. Rzeki krl: Zostawcie le co gani, mili panowie. Jako tak bylo, e krl August urzdowi swemu paskiemu czynil dosy. I wwczas przysza wiadomo, e 15 czerwca w Wilnie zmara Elbieta. Pogorszenie jej zdrowia nastpio nagle. Nie ulega wtpliwoci, e przyczyn zgonu 86 Zygmunt Stary

rzdy Zygmunta Augusta na Litwie bya padaczka, ktrej ataki nasiliy si przed mierci. Ale na sejmie Rzeszy w Ratyzbonie posdzono Bon o otrucie synowej. Stanisaw Grski, sekretarz krlewski, zasuony twrca zbioru rde znanego pod nazw Acta Tomiciana, donosi o tym wwczas biskupowi warmiskiemu Dantyszkowi, dodajc, e kuchmistrz zmarej krlowej i jeden z jej sucych zmarli od tej samej trucizny. Opinia o Bonie, jak widzimy, bya ju nie tylko w Polsce ugruntowana. W Koronie mier Elbiety zmieniaa niewiele. Stary, schorowany krl doywa dni swoich, coraz mniej zdolny do przeciwstawiania si onie, lecz wyranie coraz bardziej do tego skonny. Administracja paraliowana bya przez rywalizacj przeciwnikw i zwolennikw krlowej; polityka zagraniczna, do niedawna tak aktywna, staa w cieniu nieustpliwej walki o wadz, urzdy, nadania, byle wydrze co si da, nim przyjdzie mody krl i wszystko zmieni. A mody krl tymczasem rzdzi na Litwie. Wyprawi szczerze aowanej maonce wspaniay pogrzeb i pociechy szuka w krlowaniu.

Dokona wiele. Potrafi doceni dziaania matki, kontynuujc prace nad reform wczn. Reorganizujc dobra skarbowe, pamita o losie zuboaych chopw obcianych dotychczas rujnujcymi ich do reszty wiadczeniami. Zarazem jednak stara si o podniesienie poziomu gospodarowania, o korzystn sprzeda podw rolnych, o wprowadzenie nowych dziedzin gospodarki. Kaza na przykad zakada stawy rybne, pomny na to, jakie zyski przynosi hodowla karpia, od niedawna dopiero, pod wpywem czeskim, rozwijajca si w Koronie. Dba o wypalanie rud elaza, hodowl wow, budow mynw i foluszy. Wprowadzi regularn kontrol stanu gospodarki, podkrelajc jednak stale, e ma si to dzia "bez krzywdy poddanych naszych". Due znaczenie miaa ta dziaalno rwnie dla podniesienia stanu obronnoci Wielkiego Ksistwa. Podstawowymi jednostkami terytorialnymi obcionymi wiadczeniami na wojsko byy tu tak zwane suby. Dziaalno wielkiego ksicia zmierzaa do utrzymania ich penej iloci i gotowoci. Wkrtce po objciu rzdw rozpocz kontrol zamkw woyskich i ukrainnych i mimo sprzeciww wielkich wacicieli ziemskich doprowadzi do dokadnego skontrolowania ich dbr. Niechtny Turcji Ottomaskiej - by moe pod wpywem ciotecznego brata, Albrechta pruskiego, z ktrego zdaniem bardzo si wwczas liczy - dbao sw o obronno kresw poudniowych posuwa tak daleko, e Zygmunt Stary musia go hamowa, by nie drani Porty. Rwnoczenie za dba, by nie uszczupla wadzy wielkoksicej i podnosi jej presti. Dla Jagiellonw Litwa wci bya ich pastwem rodowym, dziedzicznym, wci elekcja zdawaa si im formalnoci, a sejm litewski - tylko ciaem doradczym. Chtnie wysuchujc prb swoich poddanych, uwzgldniajc z nich wiele, zdecydowanie przeciwstawia si Zygmunt August zwikszeniu kompetencji instytucji stanowych. Osobiste rzdy w Wielkim Ksistwie, tak dugo przecie kierowanym faktycznie przez magnackich dostojnikw, przyniosy mu tam presti i szacunek, umiejtne lawirowanie wrd koterii magnackich pozwolio dokona wiele. Ale znaczny w tym udzia miaa rwnie, tak wana w czasach renesansu, budowa nowej kultury dworskiej w stolicy, dworu monarszego dugo dotd pozbawionej. Za wrd uczt, biesiad, maskarad, turniejw i oww, ktrymi gorszyli si wprawdzie przedstawiciele starego pokolenia, ale ktre gromadziy wok wadcy wchodzc w ycie polityczne liczc 87

Dzieje Polski i Litwy si modzie, coraz wikszego znaczenia nabiera zaczynaa pikna siostra Mikoaja Rudego, wdowa po ostatnim z Gasztodw, Barbara Radziwiwna. Wielka mio Zygmunta Augusta dojrzewaa powoli. Tym stawaa si trwalsza. Barbara bya jego rwienic. Co wicej, kultura osobista i umysowa czynia j godn partnerk najlepiej jak dotd wyksztaconego z naszych wadcw. Mimo chtnie powtarzanych pniej opowieci o swobodnych obyczaj ach Litwinek, o wysokim kunszcie erotycznym Barbary, zblienie tych dwojga byo zapewne wczeniej dzieem intelektu ni ciaa, cho

mio fizyczna rycho te upomniaa si o swoje prawa. Rozpoczyna si najsynniejszy romans w naszych dziejach -i nie przypadkiem rozpoczyna si w czasach, gdy w caej Europie trwaa walka o nowe rozumienie praw kadego czowieka do szczcia osobistego Ry. 77. Portret Barbary Radziwiwny, warsztat ukasza i nowe rozumienie roli kobiety. mio redniowieczna i renesansowa projekty maeskie Zygmunta Augusta Cranacha modszego, ok. 1556 roku (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). W redniowieczu powszechne byo przekonanie, e wszelka mio jest grzeszna, e o maestwie winien decydowa rozsdek, wyraony w woli opiekunw. W agodniejszej formie oznaczao to, e grzeszna jest mio fizyczna: "nuptiae carnales a laetitia incipiunt et in luctu terminantur" ("cielesne zalubiny zaczynaj si od radoci, a kocz aob"). Neoplatonizm woski wprowadzi tu istotn zmian, zwracajc uwag, e tak zwana mio od pierwszego wejrzenia jest ryzykowna i czsto nietrwaa, e trwalsza jest mio rozwijajca si spokojnie i od przyjani duchowej przechodzca dopiero do podania fizycznego. To przekonanie jednak docierao wolno nawet do wczesnej elity intelektualnej. Tymczasem na dworach monarszych wykuwano nowe wzorce. Wadcy renesansu podjli walk o swoje szczcie osobiste czasem tak bezwzgldnie, jak Henryk VIII angielski, czasem tak tragicznie, jak wnuczka jego siostry, Maria Stuart, czasem tak dyskusyjnie, jak Henryk Walczy. W tej sytuacji rodzca si wolno, a dziki temu wanie tak trwaa i silna, mio Augusta i Barbary z jednej strony potwierdzaa neoplatosk interpretacj, z drugiej stanowia wzorzec szczeglnie godny w reprezentowaniu nowych idei, wzorzec rwnie wany w budowaniu nowej mentalnoci europejskiej, co wielkie dziea kultury i polityki. Polityka jednak wci wkraczaa w ycie modych. Krl wwczas by zobowizany myle o potomstwie, o korzystnym dla pastwa oenku. Paday rne kandydatury. Crka Albrechta, Anna Zofia, zwizaaby Prusy Ksice bliej z Koron. Francuska krlewna Magorzata byaby mia wrogom Habsburgw. Dwr paryski proponowa raczej krewn krla Francji, ksiniczk Ann d'Este z Ferrary: jedzi nawet w tej sprawie do Polski wybitny dyplomata francuski, Jan de Monluc. Zygmunt August prbowa si przemc. Krya pniej opowie, jakoby obieca Radziwiom, e nie bdzie nachodzi ju ich siostry, nie wytrzyma jednak i zaskoczony przez nich noc u Barbary, zmuszony zosta do natychmiastowego lubu. Opowie jest czsto podawana w wtpliwo, jako niezbyt zgodna z wyniosym i stanowczym charakterem 88

Zygmunt Stary

Ry. 78. Nagrobek Zygmunta Starego z kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze krakowskiej, wyk. Bartomiej Berecci, lata 1529-1531.

lub Zygmunta Augusta z Barbar Radziwiwn stronnicy modego krla Augusta, moe si jednak za ni kry pami o jego walce z samym sob, o walce mioci z poczuciem obowizku. Najpewniej decyzj przyspieszyli nie Radziwiowie, ale podejrzenie, e Barbara jest w ciy. W lipcu 1547 roku moda para zawara cichy lub w kaplicy zamkowej w Wilnie. Wie szybko dosza do Krakowa. Sam Zygmunt August na rozpocztym w grudniu sejmie w Piotrkowie oznajmi j rodzicom. Histeryczna reakcja szlochajcej Bony kontrastowaa ze spokojem ojca. Izba Poselska natomiast, niewiadoma tego jeszcze, zaproponowaa przekazanie modemu krlowi peni wadzy w Koronie. Wniosek podobno przychylnie zosta przyjty przez steranego laty Zygmunta Starego, lecz nie mia ju on si, by przeciwstawi si onie. Zakazano posom debaty na ten temat, odrzucono te inne ich dania dotyczce egzekucji praw. Mody krl tymczasem zjednywa sobie senatorw. Hetman Tarnowski i kanclerz Maciejowski stali po jego strome. Brat kanclerza, Stanisaw, zosta ochmistrzem formujcego si dworu Barbary, w ktrego skad weszli przedstawiciele rodw magnackich Maopolski, a zwaszcza jej kresw ruskich. Siostra ony hetmana, Elbieta Szydowiecka, polubia Mikoaja Czarnego Radziwia, a wesele ich wyprawione przez Tarnowskiego w Sandomierzu zgromadzio kwiat zwolennikw Zygmunta Augusta. Ksztatoway si z wolna przeciwstawne sobie obozy polityczne, skupione wok krla modego i krlowej matki, gdy l kwietnia 1548 roku zmar na wawelskim zamku Zygmunt Stary. Panowanie jego dobiego kresu w atmosferze klski - i to zarwno klski spokojnej, ostronej polityki samego Zygmunta, jak i miaej, ryzykownej polityki jego maonki. 89

Dzieje Polski i Litwy -

Zygmunt! Stary krl polski, wlk. ks. litewski *1 11467 t1 IV 1548

Barbara c. Stefana Zapolyi, wojewody siedmiogrodzkiego *1495 008111512

-1-2X1515

Bona c. Giangateazza Sforzy ksicia Mediolanu 2111494 oo18 IV 1518 -1-19X11557

brandenburski a1535 t7t Anna * 18X1523 19 IX1596 Katarzyna * 1 IX 1526 1-161X1583 Zofia 13 VII 1522 t28V1575 Zygmunt II Augus krl perski, wlk. ks. litewsk *1 VII11520 t7 VII 1572

Jan Zapoiya ktdl wgierski *1487 23111539 +1540 Henryk ksi brunszwicki *1489 1556 +1568 Jan III Waza ksi Finlandii kroi szwedzki *1537 ~4X1562 11592 Elbieta c. Ferdynanda l Habsburga krla czeskiego i wgierskiego cesarza 1526 oo6V 1543 +15 V11545

Barbara c. Jerzego Radziwia, kasztelana wileskiego 1520-1523 oo 1547 +8V1551 c. Ferdynanda l Habsburga krla czeskiego, wgierskiego cesarza 1533 oo1553 +1572 Ry. 79. Drzewo genealogiczne ostatnich Jagiellonw. mier Zygmunta Starego

Ale trwao i rozwijao si ich dzieo - tworzenie nowej mentalnoci, nowego spoeczestwa. Dopomogy temu dzieu - cho nie byo ono takie, jakiego pragnli determinacja krlowej, odwaga szukania nowego, a nie ogldania si na stare, oraz mdra tolerancja Zygmunta, okazywana rwnie temu wanie, co nowe. I gdy hetman Tarnowski ogosi w Krakowie w sam dzie Wielkanocy wie o mierci sdziwego monarchy, opakiwano go szczerze. Wiedziano, e koczy si panowanie dugie i podne, ktre redniowieczn Polsk wprowadzio do grona nowoytnych pastw Europy. Z nadziej za i z obaw patrzono w stron Wilna, skd przyby mia mody monarcha. Z obaw, czy sprosta nowym czasom, ktrych znamieniem bdzie - nikt si ju bowiem nie udzi - nie renesansowy ad i harmonia, lecz gwatowny konflikt przekona i interesw. I z nadziej, e w owej zbierajcej si oywczej burzy uda si odnale i stworzy klarowny ad nowy. 90

Zygmunt August Spr o Barbar Trzydniowe uroczystoci pogrzebowe Zygmunta Starego rozpoczte 26 lipca 1548 roku odzwierciedlay w peni minione panowanie, spokojne i godne chway, jednajce zmaremu krlowi, nawet w przeciwnociach, szacunek i zaufanie poddanych. Przybyli wysacy cesarza Karola, krla Ferdynanda, elektorw Rzeszy, ksit lskich, przybyli niemal wszyscy senatorowie, stawili si osobicie ksi Albrecht pruski, jego bratanek Albrecht Alcybiades margrabia z Kulmbach, ksi Wacaw cieszyski. Uroczysty pochd odprowadzi ciao krlewskie do katedry, gdzie msz odprawi arcybiskup gnienieski Mikoaj Dzierzgowski, mow za wysawiajc zmarego wygosi kanclerz i biskup krakowski, najbliszy mu i najwierniejszy z dostojnikw, Samuel Maciejowski. "W czym jednak to za przykr rzecz miano, e j Samuel po polsku odprawi, jak gdyby owa mowa do samych tylko Polakw, a nie do inszych take, ktrzy na niej byli, naleaa" (Stanisaw Orzechowski). Wci pamitano, e pastwo jest wsplne dla licznych zamieszkujcych je narodw. I dla zwizanych z nim ssiadw. Gdy ju Jan Taro konno i w zbroi wjecha do katedry, by upa u stp trumny, gdy dostojnicy koronni zoyli w kociele symbole wadzy monarszej, wwczas wzili je krl nowy i jego dostojni gocie: "krl August hem, ksi tarcz, margrabia miecz, cieszyskie ksi drzewo [kopi] przed wielkim otarzem o ziemi uderzyli i drzewo zamali" (Marcin Bielski). Uroczystoci koronacyjne, pogrzebowe, weselne stanowiy wwczas istotn cz ycia politycznego. Wobec elity, nie tylko krajowej, ale rwnie europejskiej, wiadczyy o potdze dynastii, oddziayway na ksztatowanie si opinii publicznej. Dla wielkich byy okazj do spotka, do demonstracji yczliwoci lub niechci, do rozmw mniej lub wicej owocnych. Dla maluczkich, dla tumw - przerywajcym monotoni ycia codziennego wspaniaym widowiskiem, "igrzyskami" jak w staroytnym Rzymie, cenionymi nieraz wicej od chleba. Nie wolno rwnie zapomina o ich charakterze sakralnym, uznawanym i przeywanym szczerze na wszystkich szczeblach drabiny Dzieje Polski i Litwy --

plany matrymonialne Albrechta Hohenzollerna 92 spoecznej. Std wielka rola, jak tym widowiskom, w tym i pogrzebowi starego krla, przypisywali kronikarze wczeni: naiwny, ale dokadny Marcin Bielski albo zestawiajcy swj dramat maeski z dramatem modego krla Stanisaw Orzechowski, czy po latach opisujcy dzieje panowania Zygmunta Augusta serdecznie wierny jego pamici ukasz Grnicki. Ry. 80. Grosz lenny pruski Albrechta Hohenzollerna (awers i rewers), 1537 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Kronikarze lizgali si oczywicie czsto po powierzchni wydarze, nie dostrzegajc podskrnego nurtu historii, ukrytej dyplomacji pogrzebowej, znaczcych nieobecnoci, zjadliwych niedopowiedze. Tylko Orzechowski zwrci uwag na znamienny epizod. Gdy Albrecht pruski chcia zoy starym obyczajem ofiar za dusz wuja, Jan Ocieski, "czowiek artobliwy i pocieszny", a przy tym dowiadczony, w potrzebie przewrotny dyplomata, przypomnia mu szyderczo o stanowisku Lutra w sprawie odpustw, straszy zawiadomieniem Rzymu, e ksi jednak nie do koca zgadza si z reformatorem, ktrego wiar oficjalnie wyznaje. Strza by celny: Albrecht od ofiary si wstrzyma. Nie przypadkiem wierny suga dynastii, czowiek ceniony za fachowo, zwizany dotd z Bon, lecz w otoczeniu jej reprezentujcy tendencje pojednawcze wobec Zygmunta Augusta, wybra wanie ten problem, by dokuczy Al-brechtowi. Ksi pruski dugo by przez Bon odsuwany od wpywu na sprawy koronne, cho formalnie mia prawo do zasiadania w Senacie. Gdyby z tego prawa pozwolono mu korzysta, miaoby to jak najlepsze skutki dla bliszego zwizania go z Koron. Potpiony przez cesarza, skazany na banicj przez sd Rzeszy, widzia wwczas przyszo dla siebie i swojego rodu w zwizkach z Polsk. Niestety, z winy krlowej, rki wycignitej do zgody nie dojrza. Uniezaleniwszy si od matki, Zygmunt August przypomnia sobie rwnie o ciotecznym bracie, starszym o lat trzydzieci, wytrawnym i dowiadczonym polityku. Zblienie z modym krlem obudzio na nowo nadzieje Albrechta. Po mierci Elbiety rozpocz starania, by wyda sw crk za Zygmunta Augusta, wzmocni jeszcze wzy rodzinne, ale zarazem wzmocni wi Polski z Prusami Ksicymi. Gdy wie o mierci starego krla dotara do Wilna, Zygmunt August przyzwa Barbar do siebie i litewskiemu dworowi przedstawi oficjalnie jako swj maonk. Albrecht wiedzia o tym wczeniej i wczeniej ju intrygowa. Teraz, niepomny, e sam stara si ojednz sistr Augusta, a drug rai swemu brandenburskiemu kuzynowi, wybuchn otwarcie w licie do nowego monarchy, oskarajc Barbar o ze poprzednio prowadzenie. Otrzyma stanowcz odpowied: krl zawar maestwo z mioci, do czego kady czowiek ma prawo, uzyska zgod ojca i senatorw. Na drugi list Albrechta August odpowiedzia stanowczym daniem, by ksicia ta sprawa "nie niepokoia ju wicej". -- Zygmunt August

interim augsburskie Zamiast szuka porozumienia, Albrecht, polityk niestay, nieprzewidywalny a ambitny, zacz szuka sprzymierzecw. Bona bya dotychczas jego zaciek przeciwniczk: teraz dopiero wycigaa rk do zgody. Tworzya si paradoksalna koalicja, Bony i Kmity z Albrechtem i panami wielkopolskimi, dotd zwalczajcymi ksicia w Prusiech, zraonymi jednak do litewsko-maopolskiego otoczenia nowego wadcy. Ale i liczni senatorowie maopolscy protestowali przeciwko wyniesieniu Litwinki. A na Litwie podnieli gow nieprzychylni Radziwiom ich rywale z Chodkiewiczami na czele. Wrogowie Barbary szukali sprzymierzecw wrd szlachty, rozbudzali namitnoci na sejmikach. Szlachta maopolska domagaa si uniewanienia maestwa krlewskiego, wielkopolska wrcz odmawiaa uznania Augusta, daa nowej elekcji. Niewybredne paszkwile polskie i znakomit acin pisane zjadliwe broszury Stanisawa Orzechowskiego pomiatay majestatem, szargay cze Barbary. Bona otwarcie stana na czele opozycji przeciw nieposusznemu synowi. Po latach pracy nad wzmocnieniem wadzy krlewskiej w Polsce podburzaa przeciw krlowi nie-nawistnjej dotd szlacht. Niszczya wasne dzieo. Ry. 81. Medal Zygmunta Augusta, wyk. Jan Maria Padovano (awers i rewers), 1532 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Zygmunt August adnych przeciwnoci si nie ulk. Zwoa na padziernik swj pierwszy sejm do Piotrkowa, a zarazem rozwin wyton akcj dyplomatyczn. Sytuacja mu sprzyjaa. Wydarzenia ostatnich miesicy w Niemczech osabiy pozycj Albrechta i Hohenzollernw. W kwietniu 1547 roku cesarz odnis zwycistwo nad koalicj ksit protestanckich, pojma jej przywdcw. W maju 1548 roku na sejmie Rzeszy w Augsburgu ogosi tak zwane interim - owiadczenie zgadzajce si na dwa dania protestantw: maestwo ksiy i komuni pod dwiema postaciami. Sdzi, e to pogodzi zwanione wyznania, przywrci jedno w Kociele. Dziaa jednak bez zgody papiea i bez aprobaty protestantw. Tylko stworzenie faktw dokonanych, przyjcie interim przez krgi protestanckie, mogo przyczyni si do jego powodzenia. Liczy na Albrechta, gotw by zrezygnowa z popierania pretensji krzyackich i przebaczy banicie - ale za jego powrt do posuszestwa nie tylko kocielnego (std wanie okrutny art Ocieskiego). Prusy zarwno Ksice, jak Krlewskie - miay wedle tej, nierealnej od zarania koncepcji sta si lennem Rzeszy. A teraz Albrecht sprzymierza si z wrogami Habsburgw w Polsce, stawa po przeciwnej stronie ni ich zwolennicy. Zwolennicy co prawda nieliczni. Sejm piotrkowski zapowiada si burzliwie. Nie tylko o maestwo krlewskie chodzio szlachcie. Jeszcze za ycia ojca zobowizywa si Zygmunt August, e objwszy rzdy przystpi niezwocznie do realizacji programu egzekucyjnego. Program ten jednak z kadym nowym sejmem stawa si mielszy 93

Dzieje Polski i Litwy Kobieta staropolska

Zainteresowanie rol kobiety w historii, cho czasem bywa omieszane, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, przez nawiedzone emancypantki, jest niewtpliwie wzbogaceniem repertuaru tradycyjnej historiografii. Wszelkie uoglnianie jest jednak ryzykowne. Jedno jest pewne: macierzystwo byo dla kobiety niewyobraalnym dzisiaj ryzykiem. W dawnej Polsce co druga umieraa przy pierwszym dziecku. Nie znano przyczyn gorczki poogowej i wydawano za m nie tyle dziewczta, co dzieci, niekiedy nawet dwunastoletnie. To rwnie byo jedn z przyczyn ucieczki modych panien do klasztoru. Stroje kobiece z Wzornika szlachty polskiej, 1. wier XVII wieku lub 1. pot. XIX wieku wedug pierwowzoru (Muzeum Narodowe w Poznaniu) Sprzyja temu take typ ich wychowania, w ktrym od dziecistwa wyrabianie gboko emocjonalnego stosunku do religii wizao si z potrzeb uksztatowania przyszej matki, ktra pniej sama ksztatowa bdzie emocjonaln stron wychowania dziecka. W rodzinie szlacheckiej i magnackiej rwnie potrzeba wyrobienia w przyszej pani domu cech spoecznych, koniecznych, by unikn samolubstwa i wywyszania si nad domownikw, wizay si z wyrobieniem ju w maej dziewczynce samozaparcia, a nawet pokory. Lecz jako pani domu, nieraz obejmowaa kobieta rzeczywisty ster rzdw. Opowieci o onach wielkich hetmanw - Resi kiewskiej, co "mowi po drabinie chodzi kazaa" i miaa "w domu Ormianina", czyli gorcy wschodni temperament, o "strasznej Zosiece" Chodkiewiczowej, przed ktr nieraz m tumaczy si jak dziecko, ale jej wszystko wyznawa - rozchodziy si szeroko. W latach wojen niejedna szlachcianka z powodzeniem prowadzia gospodarstwo jako prawdziwa czy somiana wdowa. Niejedna mieszczka po mierci ma postpowaa podobnie. Sawna staa si lwowska ydwka, Ra Nachman, "Zot R" zwana, ktra jako wdowa znakomicie poprowadzia wielki dom handlowy. Grb jej sta si obiektem czci religijnej, a ywot oploty legendy. Uczyniy one z niej nawet kochank Jana Sobieskiego, mimo e gdy zmara, may Ja, jeszcze wwczas nie rozmiowany w kulturze ydowskiej, mia lat osiem. Aktywno gospodarcza kobiet nie bya jednak regu i bardzo czsto, zwaszcza wrd mieszczan, przedwczesna mier gowy domu stawaa si kresem pomylnoci rodziny. Ani prawo bowiem, ani Koci nie byy dla kobiet askawe. Zwaszcza Koci kontrreformacyjny widzia czsto w kobiecie rdo nieprawoci i narzdzie szatana. Bardziej jednak do naszych przodkw przemawia rozpowszechniony kult Matki Boskiej i witej Rodziny, dowartociowujcy macierzystwo i rodzin wieck. Niemniej nierwno prawna sprawiaa, e krzywdzona kobieta nie miaa moliwoci osobistej walki o swj 94 Zygmunt August majtek, wolno, godno osobist, musiaa wic mie uznanego mskiego obroc. Cytowany poniej list skrzywdzonej kobiety do brata jest rzadkim przykadem przejmujcej skargi na zy los i zych ludzi. Wikszo jednak zapewne cierpie musiaa w milczeniu.

Krystyna, ona Bieniasza Majerana, lusarza krakowskiego, do brata Piotra mieszkajcego w Pradze, 1544 rok Nagrobek Reginy kiewskiej w kolegiacie w kwi, lata 30. XVII wieku O zdrowiu waszem radabych syszaa miy Panie bracie! [...] Panie Boe daj wam lepsze ni ja mam [...]. Przytem miy Panie braciszku wiedzcie i bdcie tego pewni, ie ja wam nie mam dzi nic pociesznego pisa, a przeto czem mi Pan Bg raczy nawiedzi, to musz uboga sierota cierpie: aczkolwiek nie bya moja wola, ale Pan Bg dopuci zego czowieka, nie inaczej jako na Jopa [Hioba] witego. Przytem mj miy braciszku raczcie Wasz Mo wiedzie, napierwej dug i te rzeczy, ktre w domu macie u mnie i raczcie si opieka niemi, dla tego ibych ja pracy nie miaa wicej i te trudnoci [...]. Bo mam trudnoci dosy i cikoci swej: przeto mj miy Panie braciszku! wiedzcie ici to wam dawam zna, ibycie potym nie rzekli ibych nie bya dobr siostr wasz, i te przyjazn wedug miego Boga, a przeto wam powiadam ju, ibycie przyjechali a swe rzeczy dobrze opatrzyli, jako nalepiej wiecie [...]. Przeto ja was prosz dla miego Boga, ibycie w tem nie mieszkali [zwlekali]. Ja dali Bg chc udziafa, ibym wam bya we wszystkiem patna. Drugie to wam opowiadam, ie mnie Pani Piorowska daa odpuszczenie [wypowiedzenie] od wielkiej-nocy, ibymy sobie mieszkania mieli szuka [...]. Te czterysta zotych i dziesi, ktre ona wzia od Pana mego nieboszczyka (pierwszego ma), w tem si nie chce zna, i jest tak zatwardzonego sumienia. Przeto ja was prosz mj miy Panie bracie! ibycie si w tem opatrznie mieli, ktre wasze pienidze da mj Pan na ten dom, tudzie i moje ubstwo w tem zawid, i mnie ubog sierot zostawi, i si ja dzi nie mam ku komu uciec ani poradzi, a zwaszcza okoo tej rzeczy co si tycz z Pani Piorowska. Wiedzcie te miy Panie braciszku! ie mam wielk ciko i wielki smtek od ma mego, ktrego mi Pan Bg nagodzi [...]. Owszekimci ja go nie pragna, ale przez czeladniczk swoje zwiedziona. Wiedzcie mj miy braciszku! [...] ie ju nie moe by dobrze: wol lyczany wiat ni jedwabn mier, nibych miaa od jego rki zgin: bom ja si z swoim miym Panem dobrze rzdzia i z dziatkami swemi miemi, gdzie to jest dalibg wszytkiemu miastu jawno, iem si zawdy rzdzia w uczciwoci, i chc za ask Bodo mierci mojej [...]. Przeto wiedzcie mj miy Panie braciszku! [...] ie ju pjd kdy mi oczy zanies, bo niema ktoby mi dzi broni albo za mn mwi. Wielebym wam miy braciszku miaa pisa, ale si na krotce stao, o cikociach moich, a zatym was Panu Bogu polecam, daj mi to Panie Boe! ibych jeszcze Wasz Mo w dobrem zdrowiu ogldaa. Z Krakowa da we Srzod w wigili S. Wojciecha lata paskiego 1544. Krystyna, smtna siostra wasza. obawy egzekucjon i stw i bardziej szczegowy. Coraz czciej pojawiay si w nim akcenty nieufnoci wobec wadzy monarszej. Ostatnie tryumfy Habsburgw proces ten przyspieszyy. Ferdynand zada w czasie wojny domowej w Rzeszy, by pospolite ruszenie jego czeskiego krlestwa wzio w niej udzia. Czechy nie byy czci Rzeszy, a czeska szlachta nie bya zobowizana, podobnie jak nasza, do suby poza granicami kraju. Krl nie zdoa jej do tego zmusi, ale nie poskpi jej represji, "zacnych a przedniej szych ludzi wielkich stanw cinajc, wiele ich w wieczne wizienie biorc, a wszech pospolicie, a

zwaszcza stanu miejskiego majtnoci biorc", jak woano na sejmie piotrkowskim. Roznosili wie o tym w Koronie protestanccy uchodcy, tak zwani Bracia Czescy, w Wielkopolsce si osiedlajcy. A szlachta koronna owiadczaa teraz publicznie, e "przystojniej wczas temu zapobiegiwa i poczciwiej raczej krwi sw to opaci, a ni w niewoleniu jakiem by, bo co jest innego wolnemu czowiekowi niewolstwo cierpie, jeno ywego umarym uczyni". A rwnoczenie na tym samym sejmie, przeciw tej samej szlachcie, krl musia stoczy walk o wolno swoj, wolno wyboru ony. 95

Dzieje Polski i Litwy -

Korona nie znaa dotychczas swego wadcy. Pos owie spodziewali si ujrze osawionego, sabego babijana, ktrym wpierw rzdzia podejrzanych obyczajw matka, a teraz podejrzanych obyczajw ona. Ujrzeli dojrzaego mczyzn w czarnym, skromnym, woskim stroju, imponujcego godno ci i spokojem. Gdy usiowali go strofowa sena torowie, replikowa stanowczo i majestatycznie. Ostro skarci warchoa Kmit. Ostro te odpowie dzia biskupom, ktrzy radzili uniewani mae stwo, ukazywa sprzeczno tej rady z nauk Ko cioa. Lecz posw szlacheckich traktowa powa nie i ze zrozumieniem ich niepokoju. Gra na dumie stanowej, przypominajc, e nie tylko szlachcianka krlow, ale i szlachcic kady moe by w Polsce krlem obrany. Porwnywa dwie swoje przysigi f ';.';'. : - Koronie i onie. "Gdybym si odmieni - woa IK *: : ,, ,.J jak bycie wtedy o mnie i o przysidze mojej Ry. 82. Popiersie Barbary Radziwiwny, nieznany rzebiarz, nadziej powzilj". Lecz przede wszystkim broni 2. poi. XVI wieku (Lwowska Galeria Obrazw, Oddzia w Olesku). J F x r J "skonnoci czowieczych", owiadcza, e kady burzliwe obrady sejmu piotrkowskiego "maonk sobie wybiera, ktra mu si podoba". Broni prawa czowieka do szczcia osobistego, do maestwa z mioci, godnie i uczciwie. Bya to rzecz nowa w wczesnym wiecie i rzecz wielka: przygotowywaa przewrt obyczajowy wicej wart dla europejskiej kultury ni dorane kopoty, choby i pastwowe, z maestwem tym zwizane. Publicznie deklarowa sw mio do Barbary: "Do ostatniej koszuli i ciaa odstpi jej nie mog". Gotw by raczej zrzec si tronu. Przetrwa burz i j uspokoi. A dania egzekucjonistw, nie przez cay Senat poparte, na razie pomin: stan na

stanowisku, ktre konsekwentnie potem podtrzymywa w cigu caego swojego panowania, e jeli nie ma jednomylnoci, to decyzja naley do krla. Za po zakoczeniu sejmu nie pospieszy do stsknionej Barbary, czekajcej w Radomiu: dugo sprawowa w Piotrkowie zalege sdy, pokazujc, e swoje monarsze obowizki traktuje odpowiedzialnie. I dopiero w lutym roku nastpnego powrci - ju wraz z Barbar - do Krakowa. doradcy modego krla Nie zazna tu spokoju, tak potrzebnego i parze krlewskiej, i Rzeczypospolitej szarpanej nieistotnymi przecie sporami o krlewskie maestwo. Trway one jeszcze, podsycane przez Bon, ktra osiada z modszymi crkami w Warszawie i stamtd judzia przeciw synowi. Zamiast rozpatrywa istotne dla pastwa sprawy, Zygmunt August musia uciszy magnack opozycj. Zdoa wreszcie przecign na swoj stron popularnego wrd szlachty maopolskiej Piotra Kmit. Tym samym jednak odsuwa si zacz od krla Jan Tarnowski, nieprzejednany wrg wojewody. Ale za Tarnowskiego to rad nowy sejm zwoany zosta do Piotrkowa na maj 1550 roku. Sejm by sukcesem poowicznym. Spory o Barbar ucichay. Nie ta sprawa zdawaa si teraz szlachcie najistotniejsza. Ale ta wanie sprawa zwikszya nieufno do monarchy. Uwaano, e skoro dla skonnoci osobistej narazi na szwank interesy publiczne, winien by odtd baczniej kontrolowany. Sdzono wci, e zadaniem 96

--- Zygmunt August Mikoaj Sienicki. przywdca ruchu egzekucyjnego Ry. 83. Dziedziniec zamku krlewskiego w Niepoomicach, rozbudowanego przez Zygmunta Augusta w latach ok. 1550-1571, kruganki wzniesione ok. 1637 roku na miejscu drewnianych galerii. tym obarczony jest Senat. Ale dostrzeono, e Senat go jednak nie spenia, l wwczas wrd szlachty formowa si rozpocza grupa politykw aktywnych, z jej grona wyrosych, przejmujcych ster obozu egzekucyjnego. Wrd nich na czoo wybija si pose z ziemi chemskiej, wyrastajcy na jednego z najwybitniejszych polskich parlamentarzystw w skali dziejowej, Mikoaj Sienicki. Krysztaowo uczciwy, wspaniay orator, nazywany polskim Demostenesem, przez Reja w Zwierzycu przyrwnany do pierwszych Rzymian, by Sienicki ordownikiem pastwa sprawnego ("taka bya zawsze nasza intencja tej egzekucji, abymy rzd mieli"), ale zarazem pastwa wolnego od obcych, w tym i od papieskich wpyww, w ktrym wolno jednostki bdzie miar wolnoci obywatelskiej. Stanowisko to byo zdecydowanie antykocielne. Woa Sienicki, e "Polak nie niewolnik popowski" i chlubi si tym, i nigdy kolana nie zgi "przed Baalem". To stanowisko z trudem tylko miecio si pocztkowo w ramach istniejcych Kociow reformowanych i w naturalny sposb doprowadzio pniej Sienickiego do zboru ariaskiego. Mowa Sienickiego do Senatu na pocztku obrad nie zapowiadaa jeszcze jego pniejszych antymagnackich i antykocielnych koncepcji. Raczej obawia si on zbytniego wzmocnienia wadzy krlewskiej. "Wielka to jest i niebezpieczna rzecz -woa

- jednemu czowiekowi wielu powierzy zdrowie", zarzucajc Senatowi, "i sienie zastawia krlowi podug upodobania krlowa chccemu". wiadczyy zapewne te sowa o rozczarowaniu do opozycji magnackiej, ktra przesza do obozu krlewskiego, zmierzajc do ponownego rozniecenia antagonizmw midzy krlem a Senatem, cho ostry ich ton naley czciowo pooy na karb Orzechowskiego, dramatyzujcego wiadomie swoje Roczniki ze wzgldw nie tylko politycznych, ale przede wszystkim literackich. Krl jednak lawirowa umiejtnie midzy daniami szlacheckimi a wasnym rozumieniem swej odpowiedzialnoci. W sprawach istotnych dla 97

Dzieje Polski i Litwy

koronacja Barbary Radziwiwny niego nie ustpi, w sprawach istotnych dla egze-kucjonistw, jak rewizja tytuw posiadania dbr krlewskich lub niegdy krlewskich, zakaz czenia stanowisk senatorskich (bijcy rwnie w wiernego Maciejowskiego, zarazem biskupa i kanclerza) zyska swobod decyzji. Mia teraz rce rozwizane - rwnie w sprawie swego maestwa. Na prno. Cho cieszy si teraz wreszcie mg on otwarcie, lecz zdrowie jej pogarszao si z dniem kadym. Gasa powoli w niechtnym jej, zimnym i obcym Krakowie. Coraz rzadziej nawet moga ucieka z mem do bliskich j ej puszczaskich Niepoomic, tak litewskich w nastroju, gdzie Zygmunt August kaza dla niej rozbudowywa stary myliwski zameczek KazimieRyc. 84. Koronacja krlowej polskiej. Miniatura z Pontyfikatu Erazma Cioka, ok. 1510 roku (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). j-za Wielkiego W pikna renesansowa rezydencj. Ostatni jej radoci staa si koronacja w katedrze na Wawelu dokonana 7 grudnia 1550 roku w obecnoci najwyszych dostojnikw krlestwa, wrd ktrych jednak zabrako najyczliwszego i najwierniejszego: Samuel Maciejowski sze tygodni wczeniej osieroci swoj stolic. Ksita piastowscy lska, Wacaw cieszyski i Fryderyk legnicki, wprowadzili krlewsk maonk do katedry, arcybiskup Dzier -gowski dokona koronacji, marszaek wielki koronny Piotr Kmita godnie spenia swoje obowizki, zjawili si oczywicie obaj Radziwiowie z wielkim orszakiem, cho za ze mieli siostrze, e wierna nade wszystko mowi, nie reprezentuje naleycie ich interesw na Wawelu i wyraali si o niej w sowach niezbyt cenzuralnych. Natomiast ksi Albrecht przysa delegacj, Jan Tarnowski demonstracyjnie uczestniczy tylko w czci ceremonii, a starosta generalny Wielkopolski Andrzej Grka i przedstawiciel najstarszego i najsawniejszego rodu maopolskiego Jan Tczyski nie wzili w niej udziau. Uroczysto ukazywaa nowe podziay polityczne w Koronie i determinacj nieprzejednanych przeciwnikw nowej krlowej.

98

Zygmunt August mier Barbary Radziwiwny wzrost potgi politycznej Moskwy misja dyplomatyczna Hozjusza i sojusz z Habsburgami A ona doywaa dni swoich. Nieznueni paszkwilanci wyywali si w rozpuszczaniu wieci to o Bonie, ktra jakoby tru miaa nienawistn synow (sam Zygmunt August zdawa si przyjmowa tak moliwo), to o rzekomej chorobie wenerycznej Barbary. Naprawd bya to choroba kobieca, by moe rak macicy, w ostatnich tygodniach powodujca straszliwe cierpienia i tak odraajca dla otoczenia, e opucili Barbar sudzy i Zygmunt August sam j pielgnowa w agonii. Zmara na jego rkach 8 maja 1551 roku. Odwiz trumn do ukochanego Wilna. Samotny i zaamany, przez miesic przemierza w aobnym orszaku swoje krlestwo. Czowiek nieszczliwy, nigdy ju szczcia osobistego nie odzyska. Krl jednak musia trwa i walczy o swoich poddanych - oraz ze swoimi poddanymi. Midzy Wiedniem a Stambuem Na pierwszych sejmach Zygmunta Augusta, w jego dziaalnoci politycznej i dyplomatycznej, sprawa Barbary nie tylko przesaniaa wielk spraw naprawy Rzeczypospolitej, ale rwnie odwrcia uwag od reformy Kocioa i zagroenia zewntrznego. Zagroenie za narastao. W 1547 roku wielki ksi Moskwy, syn Wasyla III i Heleny Gliskiej, bratanicy Michaa, Iwan IV nazwany pniej Gronym, koronowa si na cara wszech Rusi, podnoszc tym samym pretensje do ruskich ziem Litwy. Tytu ten nigdy nie zosta uznany przez nasz dyplomacj. Wkrtce Iwan rozpocz wzmacnia sw wadz monarsz, ama bezwzgldnie opozycj, reformowa pastwo, przygotowywa si do walnej rozprawy z ssiadami. Na wschodzie pady jego ofiar niepodlege dotd chanaty tatarskie: kazaski w 1552 roku i astrachaski w cztery lata pniej. Moskwa zyskaa dostp do Morza Kaspijskiego i kontakt przez nie z Persj. Rwnoczenie niemal, w 1553 roku, do Archangielska dotara angielska ekspedycja morska pod dowdztwem Richarda Chancellora, szukajca drogi morskiej do Chin na pnoc od Azji. Odkrya tylko drog do posiadoci moskiewskich i odtd stosunki midzy oboma pastwami, dla obu korzystne gospodarczo, zaczy si ywioowo rozwija. Dla Litwy byo to istotne zagroenie:

angielskie dostawy, w tym i broni, znacznie zwikszyy potencja ekonomiczny i militarny Iwana, ktry rwnoczenie, starym moskiewskim zwyczajem, zacz szuka porozumienia z Habsburgami. Odpowiedzi Zygmunta Augusta musiao by w tej sytuacji zblienie z domem rakuskim. Nasilajce si ochodzenie stosunkw midzy cesarzem Karolem V a jego bratem, krlem Ferdynandem, zabiegom tym sprzyjao. Karol V, pochonity rywalizacjz Walezjuszami na zachodzie, by trudnym partnerem: nie orientowa si dobrze w problematyce wschodniej i lekcewac Jagiellonw wysuwa, jak widzielimy, w sprawie pruskiej projekty prowokacyjne i nierealne. Poselstwo biskupa chemiskiego Stanisawa Hozjusza do Pragi, Wiednia i Niderlandw przynioso znaczcy sukces w postaci podpisania traktatu sojuszniczego z Ferdynandem w Pradze 2 lipca 1549 roku. Rokowania z cesarzem w Brukseli byy trudniejsze, ostatecznie jednak uzyska Hozjusz zagodzenie stanowiska Karola w sprawie pruskiej, zabezpieczajce Albrechta przed grob niemieckiej interwencji, cho nie zdejmujce z niego banicji, a wic nadal uzaleniajce go silnie od krla Polski. Sukces dyplomatyczny, wysoko 99

Dzieje Polski i Litwy

oceniony przez Zygmunta Augusta, przynis wkrtce Hozjuszowi postpienie na biskupstwo warmiskie, a potem poparcie jego stara o kapelusz kardynalski. Ofiar porozumienia staa si Izabela Jagiellonka. Dzielna siostra Augusta cudw dokazywaa, by uratowa wadanie w Siedmiogrodzie i nadziej na tron wgierski dla synka. Oparcie miaa w Stambule, zwaszcza w sutan-ce Roksolanie, Jagiellonom yczliwej. wczesna Porta Ottomaska, mimo wysokiej kultury elity dworskiej, bya jednak pastwem barbarzyskim i rozbjniczym, z wojny yjcym. Nie ustaway napady na ziemie wgierskie, nawet te, ktre znajdoway si pod wadz Jagiellonki. Twierdza za twierdz padaa upem najedcw. Zdobyli siedzib prymasa, Ostrzyhom, zdobyli star stolic, Biao-grd Krlewski i Eger znany ze swoich win, Jagierzem dawniej w Polsce zwany. Dorosych wycinano w pie, chopcw wcielano do janczarw. Wie natomiast witaa ich przychylnie. Uciemieni nad miar chopi pamitali jeszcze okrutne represje po zdawieniu powstania Dzsy w 1514 roku i powiadali, e lepiej mie w sutanie jednego pana ni - jak poprzednio - wielu. Ry. 85. Halabarda paradna z monogramem cesarza Ferdynanda l i jego ony Anny, Austria, 1558 rok (Krakw-Wawel). W tej sytuacji cz wgierskich magnatw szukaa porozumienia z Habsburgami. Zygmunt August by tu bezsilny. Jego posowie mogli tylko prbowa poredniczenia midzy krlow Wgier ajej buntujcymi sipod-danymi, a gdy to nie dao rezultatu midzy Izabel a Ferdynandem. Ten ostatni, tytularny krl rzymski, czyli nastpca cesarza za jego ycia wybrany, zobowiza si jednak, e odda nastpstwo tronu w Rzeszy synowi Karola, Filipowi, w zamian za uznanie swego syna Maksymiliana, teraz ju krla Czech, za nastpc Filipa. Skomplikowany ukad dynastyczny sprawi, e Ferdynand pragn ugruntowa panowanie swej gazi rodu poza Rzesz -w Czechach

i na Wgrzech. W Siedmiogrodzie rwnie narastao przekonanie, e tylko zjednoczenie dwch niepodlegych czci Wgier pod wadz Habsburgw moe wyzwoli centrum kraju jczce pod jarzmem ottoma-skim. Podpisany ostatecznie traktat midzy Izabel a Ferdynandem z 19 lipca 1551 roku zmusi krlow do oddania Habsburgowi Siedmiogrodu w zamian za nigdy nie dotrzyman obietnic otrzymania ksistwa opolskiego. Sprawdzia si przepowiednia Staczyka. Opuszczajc kraj z synkiem, wyrya Izabela na gazi granicznego drzewa napis aciski: "Sic fata volunt" ("Tak chc losy"). wiadkiem tej sceny by midzy innymi magnat wgierski, Stefan Batory z Somly. 100

Zygmunt August

walki Karola V z protestanckimi ksitami Rzeszy pokj w Augsburgu (1555) lub Zygmunta Augusta z Katarzyn Habsburank koronacja Katarzyny Habsburanki Rezultatem przymierza z Ferdynandem stao si te nowe maestwo Zygmunta Augusta. Krl rzymski zaraz po mierci Barbary prbowa wysuwa kandydatur swej kolejnej crki Katarzyny. Urodzona w 1533 roku, modsza siostra pierwszej ony Augusta, wydana zostaa w siedemnastym roku ycia za Franciszka Gonzag ksicia mantuaskiego i po niespena czterech miesicach, gdy m jej uton na jeziorze, owdowiaa. Krl polski decydowa si powoli. Habsburgowie wci mieli znaczne trudnoci w Niemczech. Ksita protestanccy zawarli w 1551 roku nowy zwizek przeciw cesarzowi, w roku nastpnym pozyskali finansow pomoc Francji. W tak zwanej wojnie ksicej Karol V ponis druzgocc klsk i tylko wskutek niezdecydowania przeciwnikw unikn niewoli. Ferdynand zachowywa si dwuznacznie. Jego rola w Rzeszy rosa. Jego porednictwo umoliwio zawarcie ukadu w Passawie w 1552 roku na zasadzie zachowania stanu posiadania obu stron, zwolnienia cesarskich jecw i przygotowania trwaego pokoju w Niemczech. Pokj ten, zawarty w 1555 roku na sejmie w Augsburgu na zasadzie "cuius regio eius religio" ("czyje panowanie, tego wyznanie"), sta si ostatecznie tryumfem Ferdynanda i grobem nadziei Karola, zwaszcza e katolicyzm w krajach protestanckich zosta cakowicie wykorzeniony, lecz ewangelicy w krajach katolickich, w tym i w Austrii, cieszyli si

znaczn swobod. Stary cesarz abdykowa w 1556 roku, pozostawiajc synowi Hiszpani i Niderlandy, za elekcja cesarska przyniosa zwycistwo Ferdynandowi. Zygmunt August zdecydowa si ju po porozumieniu passawskim. Nowy ukad si mu odpowiada. Znaczenie Ferdynanda w Rzeszy roso, jego zainteresowanie Wgrami sabo. Mikoaj Czarny Radziwi i Marcin Kromer wyruszyli w poselstwie do Wiednia, krl Ferdynand rozpocz u papiea starania o dyspens, gdy przyszli maonkowie byli blisko spokrewnieni. W czerwcu 1553 roku odby si lub w Wiedniu: Radziwi reprezentowa osob krlewsk. Wesele byo skromniejsze, ni polskie uroczystoci dynastyczne byway, "nie z owymi wielkimi, jako u nas bywaj, oracyjami", a i obyczaje dworskie rwnie odmienne; opisa je dokadnie ukasz Grnicki: Po tacach szli do lonice; tam krl [Ferdynand] wojewodzie wileskiemu pooy si kazai, powiadajc, i obyczaj zwykh w domu naszym zachowany by musi; a gdy si wojewoda wileski poloyl, tak jako chodzil, rozkazal krl crce, iby si podle niego poioyla, ktra zawstydziwszy si, poloy si nie chciaa. alem ociec, wziwszy j w pofy od gowy, rzeki do syna: Maksymilijanie, pom mi. A Maksymilijan za drug poowic odng wziwszy, poloyli przyszl krlow podle pana wojewody. Zaraz po tym krlowa si porwaa i wstaa nie bez pomocy z loa, a pan wojewoda take. Niedostatek splendorw w Wiedniu nagrodziy uroczystoci koronacyjne w Krakowie ostatnie wielkie uroczystoci jagielloskie. Pann mod przywid do Polski brat, arcyksi Ferdynand tyrolski, rwnie jeden z tych dynastw renesansowych, ktry biorc zwyk mieszczk za on przedoy szczcie osobiste nad dyplomacj. By oczywicie obecny may Jan Zygmunt, wygnaniec ze swego wgierskiego krlestwa, ale przecie po bezdzietnym wci wuju jeden z najpowaniejszych kandydatw do tronu polskiego. Przyby tym razem na koronacj Albrecht, przybyli ksita lscy z Cieszyna, Brzegu i Olenicy; przypomnie warto, e i wrd lskich Piastw sam Zygmunt August upatrywa ewentualnego kandydata na swego 101

Dzieje Polski i Litwy

lub Zofii Jagiellonki z ksiciem brunszwickim Henrykiem wyjazd Bony z Polski Ry. 86. Fasada budynku bramnego zamku w Brzegu, z drzewem genealogicznym Piastw oraz figurami ksicia Jerzego II i jego ony, lata 1550-1553. nastpc. Ale - co najwaniejsze - zjawia si wreszcie krlowa Bona i zasiada nawet do stou poniej swej crki Izabeli, "gdy krlestwo wgierskie - objania Grnicki przed polskim ma miejsce midzy krlami". Niej jeszcze zasiady trzy stare panny, modsze siostry krlewskie, Zofia, Anna i Katarzyna. Ostatni raz byli razem. W 1555 roku podpisano w Wilnie ukad maeski trzydziestotrzyletniej wwczas Zofii Jagiellonki z dwukrotnie przeszo starszym ksiciem brunszwickim Henrykiem. Najinteligentniejsza z sistr krlewskich opucia Polsk na

zawsze, osiada w Wolfenbiittel, ale kontaktw z ojczyzn nie stracia. Przeya zreszt Zygmunta o trzy niespena lata. Wkrtce opucia Polsk rwnie i Bona. Nie mogc rzdzi, nie mogc ju wicej mci, nie chciaa tu pozosta. Dugo staraa si o zgod syna. Uleg w kocu -pod naciskiem zagranicznej opinii, lecz z cikim sercem. Przeczuwa chyba, e z losami matki moe by w jej ojczynie rnie. Zrzekaa si wszystkich swoich dbr w Rzeczypospolitej, wywozia tylko ruchomoci. Byo tego pono 24 adowne wozy, w tym pienidze i klejnoty. A rwnie skrypty dune na kwoty poyczone wczeniej Karolowi V. Opucia Warszaw l lutego 1556 roku. egnay j tylko crki. Syna przy tym nie byo: poegna j wczeniej i odjecha na Litw. Obja rzdy w Bari -jako wasalka Filipa II. Pena bya wci niewyytej energii. Wiele przecie ju uczynia dla swego ksistwa, czuwajc z Wawelu nad jego rozwojem. Woscy historycy twierdz, e niektre z jej reform tu wprowadzonych oparte byy na polskich wzorach. Ale i w sprawach szczegowych wiedz zdobyt w nowej ojczynie przekazywaa starej: pisaa nawet do Bari, jak polskim sposobem suszy 102

- Zygmunt August

Ry. 87. Miniaturowe portrety Jagiellonw, warsztat ukasza Cranacha modszego, ok. 1556 roku. W grnym rzdzie od lewej: Zygmunt Stary, Bona Sforza, Zygmunt August, Elbieta (pierwsza ona Zygmunta Augusta), Barbara Radziwiwna (druga ona Zygmunta Augusta); w dolnym rzdzie od lewej: Katarzyna (trzecia ona Zygmunta Augusta) oraz crki Zygmunta Starego i Bony: Izabela, Katarzyna, Zofia, Anna (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). rzdy Bony w Bari i Rossano "sumy neapolitaskie" powrt Izabeli Jagiellonki do Siedmiogrodu tam siano. Wspominana jest dotd we Woszech z najwyszym uznaniem. Teraz zamierzaa na miejscu, w ojczynie, kontynuowa prac podjt tam jeszcze przez jej matk. Rycho jednak zorientowaa si, e s to Wochy inne ni w czasach jej modoci, jczce teraz pod butem hiszpaskim, e jest otoczona szpiegami i zausznikami Filipa II. Korespondowaa z synem, planowaa najpewniej powrt do Polski. Nie zdya. Zaufany dworzanin, a zapewne i kochanek, Gian Lorenzo Pappacoda, podsun jej w por trucizn. Na wp przytomnej da do podpisania testament wykluczajcy praktycznie od dziedziczenia dzieci i przekazujcy woskie dobra Filipowi hiszpaskiemu, legaty pienine - wszystkim, ktrzy w Bari za duo wiedzieli: inni wkrtce zmarli w tajemniczych okolicznociach. Gdy przysza do siebie, odwoaa ten testament i sporzdzia inny, na korzy syna i crek. Trucizna jednak dziaaa nadal. Bona zmara nad ranem 19 listopada 1557 roku. Zakoczy si ywot burzliwy i

dramatyczny. Zostaa legenda - i zosta proces o "sumy neapolitaskie", nigdy nie zwrcone, ale absorbujcy polsk dyplomacj przez dwa przeszo stulecia; jeszcze Stanisaw August obarczy Narusz wiea zbieraniem dotyczcych tego spadku dokumentw. Kilka miesicy po matce opucia Polsk na zawsze Izabela z synkiem. Ziciy si nadzieje zwizane z now orientacj Ferdynanda. Rzesza staa si dla niego waniejsza ni Siedmiogrd. Nie bardzo zreszt mia ochot wywizywa si z obietnic wobec Izabeli: wyej ceni OpoJe i sumy Zapolyom nalene, ni odleg, nie zwizan komunikacyjnie z Wgrami habsburskimi, a przy tym nieposuszn prowincj. Podzia Wgier mu odpowiada: potne instytucje stanowe tego kraju byyby zbyt niebezpieczne po jego zjednoczeniu. A nacisk turecki nie sabn. Sulejman domaga si powrotu Izabeli do Siedmiogrodu, Ferdynand by za saby, by zmierzy si z potg tureck. Gdy wystawi siedmiotysiczn armi, skwitowano to stwierdzeniem: "Za wiele na poselstwo, za mao na wojn". Zygmunt August naciska, a traktat praski tak zosta umiejtnie zredagowany przez Hozjusza, e krl polski mia nadal prawo wspomaga siostr. Stany siedmiogrodzkie wzyway j do powrotu. Krl rzymski ustpi. 103

Dzieje Polski i Litwy -Z kocem wrzenia Izabela i Jan Zygmunt opucili Lww. I tym razem na siedmiogrodzkiej granicy czeka na nich Stefan Batory. Nie wiedziaa Jagiellonka, e dla niego pracowa tam bdzie - przez trzy jeszcze lata, bo tyle jej ycia pozostao. Pracowa chciaa dla syna. Nie wybaczya Bonie, i postpowaa inaczej. Pisaa z Siedmiogrodu, ju w chorobie, do Zofii: "Matka nasza, majc si dobrze, opucia nas pi, a ja jednego opuci nie chciaam, wiedzc dobrze rozkosz wgiersk". Ugruntowaa przysze rzdy syna, opara je na trwaych podstawach. I ugruntowaa kruch niezaleno Siedmiogrodu, wolnego skrawka bratniej i ujarzmionej wgierskiej ziemi. Ry. 88. Otrucie krlowej Bony wg Jana Matejki. Ugruntowaa rwnie spokj wasnej ojczyzny na j ej poudniowej granicy. Spokj, co prawda, wzgldny. Nie grozi zatarg zbrojny z Porta, niepokonan dotychczas w Europie, stojc u szczytu swej potgi militarnej. Lecz tatarski chanat Krymu, znajdujcy si pod ottomask opiek, rwnie y nie mg bez wypraw upieczych, ktrych skutkiem stao si wyludnienie poudniowych rubiey zarwno Ukrainy, ziem na poudnie od Kijowa oraz Podola bracawskiego nalecych do Litwy, jak Podola ka-mienieckiego nalecego do Korony. Podbj chanatu krymskiego, jak to odlega od Turcji Moskwa uczynia z Kazaniem i Astrachaniem, nie by moliwy bez wojny z Porta. Pozostawaa czujno na granicach, zapobiegajca najazdom. Nie zawsze skuteczna. Najazd z 1549 roku spustoszy Woy i Podole. Starosta barski Pretwicz, sam nie zawsze bez winy w stosunku do rabowanych przez jego oddziay ssiadw, ale czujnie pilnujcy naszych ziem i cigajcy z powodzeniem napastnikw, musia by jednak na skutek skarg tureckich przeniesiony z Baru do

Ry. 89. Bitwa rycerstwa polskiego z Tatarami, drzeworyt z Kroniki Marcina Bielskiego, dalszej Trembowli, ale l tu nie 1597 rok. zaprzesta upienia wasali suta104

Zygmunt August

Dymitr Winiowiecki kresowy awanturnik polityka nieci ranienia Turcji na. W 1551 roku Tatarzy zdobyli r i spalili litewski Bracaw, wymordowali obrocw zamku, dowiadczonych i mnych rycerzy kresowych. Obrocy bowiem bywali rwnie nieprzewidywalni jak Tatarzy, zarwno w Koronie, jak na ukra-innych ziemiach Wielkiego Ksistwa, ktre ju wwczas do Rusi koronnej ciyy. Knia Dymitr Winiowiecki, przedstawiciel rodu szczyccego si na wp legendarnym pochodzeniem od Olgierda, starosta czerkaski i kaniowski, Z osiadych W Dzikich Polach Ry. 90. Ka Dymitra Winiowieckiego w Stambule. ukrainnych Kozakw uczyni sprawn formacj wojskow! zaoywszy warowni na wyspie Dnieprowej, Chortycy, std na lekkich cznach czajkami zwanych organizowa wyprawy zbjeckie na Krym. Chortyca wytrzymaa trzytygodniowe oblenie przez Tatarw w 1556 roku, lecz Dymitr w roku nastpnym opuci Litw i odda si na usugi Iwana Gronego: Zygmunt August stara si nie tolerowa prowokacji granicznych i podobnych watakw nie popiera. Skoczy Winiowiecki tragicznie: wpltawszy si, wraz z rwnym mu awanturnikiem Olbrachtem askim, synem Hieronima, w wewntrzne sprawy Modawii, ponis tam klsk i zosta wydany Turkom. Zgin w Stambule mierci okrutn, powieszony na haku, ale ody pniej w pieniach ukraiskich identyfikujcych go z Kozakiem Bajd oraz w polskiej poezji romantycznej, pod pirem Zaleskiego i Siemieskiego. Tak tworzya si ukrainna legenda. Zygmunt August by jednak realist. W dziaalnoci awanturnikw kresowych nie barwn przygod widzia, ale zagroenie dla spokoju pastwa. A w tolerowaniu Tatarw, choby i uciliwych jako ssiedzi -wiksze zagroenie dla ssiedniej a znacznie niebezpieczniej szej Moskwy. I std represje wobec nieposusznych starostw i denie do porozumienia z Krymem. Polityka ta przyczynia si do wielu sukcesw, skutecznie odstrczaa Tatarw od napadw na ziemie litewskie i koronne, kierowaa ich ku dalej pooonym i uboszym, lecz gorzej bronionym ziemiom moskiewskim. Ale zarazem odstrczaa od Wilna znaczn cz ukrainnej ludnoci i przyspieszaa formowanie si na tych terenach odmiennej formacji etnicznej, ktra z czasem stanie si narodem ukraiskim.

105 Bunt akw Nie ucichy jeszcze spory o Barbar, nie wiadome i nawet nie przeczuwane byy jeszcze tragiczne losy modej maonki krlewskiej, ktra dopiero przywykac zaczynaa do swych wawelskich komnat, gdy w samej stolicy, pod bokiem Zygmunta Augusta, rozegra si dramat nowy, zapowiadajcy rodzc si burz umysw: bunt akw. Dzieje Polski i Litwy

artystyczne reminiscencje buntu akw szkolnictwo w Polsce w 1. p. XVI wieku Ry. 91. Izba Wsplna w Collegium Maius w Krakowie. Wydarzenie to, gone w swoich czasach, pniej przycigao raczej uwag nieprofesjonalnych mionikw historii, odywajc pod pirem Kraszewskiego, pod pdzlem Matejki, w operze Tadeusza Szeligowskiego. Historycy z biegiem stuleci skonni byli coraz bardziej pomniejsza jego znaczenie, wskazywa, e dla dziejw Almae Matris Cracoviensis byo ono w gruncie rzeczy niewielkie. Zapominali, e w protecie modziey odbijay si jak w soczewce najwaniejsze problemy epoki: przemian obyczajowych, rewolucji edukacyjnej, pogbienia si rnic stanowych i majtkowych, sdownictwa kocielnego. Poziom szkolnictwa elementarnego w wczesnej Koronie nie odbiega wiele od norm europejskich. Istniay liczne szkki parafialne, miejskie i wiejskie. Powstaway kolonie akademickie, umoliwiajce zdolniejszej modziey dalsz nauk; najsynniejsza z nich, tak zwana Akademia Lubraskiego w Poznaniu, sta si moga zalkiem nowej wyszej uczelni i niekiedy, nawet za granic, za tak bya uwaana. Akademia Krakowska godnie wieczya wychowanie przyszych duchownych, lekarzy i prawnikw, dostarczajc fachowych kadr Kocioowi - do ktrego przecie w tych czasach naleaa rwnie owiata i opieka spoeczna, wcznie ze szpitalnictwem -oraz administracji miejskiej i starociskiej. Bya to jednak gwnie droga awansu plebejw, zdobywajcych wiedz w trudzie i biedzie, nierzadko o zebranym chlebie. A cho formalnie status profesorw ceniony by wysoko, cho Zygmunt l w 1535 roku nada im nawet szlachectwo, to uposaenia ich, jak zawsze w Polsce, byy marne i tak samo jak dzi na adiunktw, zwalali oni trudy dydaktyki na niedouczonych bakaarzy. 106

Zygmunt August

studenci i absolwenci Uniwersytetu Padewskiego

Studia takie jednak nie realizoway aspiracji szlachty. Szybko przeradzajca si w nowoytne ziemiastwo lub szukajca spenienia swych aspiracji w subie dworskiej czy onierskiej, potrzebowaa wiedzy innego typu. Std liczne w wczesnej Europie prby zakadania nowych, odmiennych uczelni, ksztaccych zgodnie z nowymi prdami humanizmu. Ze starych uniwersytetw najpeniej tym ideaom odpowiada padewski, zaleny od republikaskich i arystokratycznych wadz Wenecji, sawny ze wspudziau modziey w zarzdzaniu uczelni - co byo znakomit szko dla przyszych mw stanu - i z lekcji anatomii w prosektorium, nieco makabrycznych, przeamujcych jednak lk, wstyd i obrzydzenie, wprowadzaj- Ry. 92. Biblioteka w Collegium Maius w Krakowie. cych w radykalny sposb mode umysy do aktywnej gry na wczesnej okrutnej scenie politycznej i wojskowej. Z okoo 1000 Polakw i Litwinw, ktrzy w XVI wieku przewinli si przez Uniwersytet Padewski, wyszo, wedle oblicze Stanisawa Windakiewicza, 37 biskupw, 12 opatw, 14 wojewodw, 24 kasztelanw. Byli wrd nich wybitni dyplomaci, z kanclerzem, trzema podkanclerzymi, licznymi sekretarzami krlewskimi. Byli znakomici uczeni, z Mikoajem Kopernikiem, Stanisawem Orzechowskim i Marcinem Kromerem, byli i poeci, jak Klemens Janicki i Jan Kochanowski. Ich wyniesienie w Polsce do sawy, do najwyszych godnoci, datuje si czsto na czasy Zygmunta Starego, krla senatorskiego, cho najwikszy ich napyw do suby pastwowej przypada na czasy Zygmunta Augusta. Oceniajc wzrost szlacheckiej aktywnoci politycznej za jego panowania, rwnie o tych padewczykach, przynoszcych do Polski odmienne, weneckim ustrojem zapodnione koncepcje polityczne, pamita musimy. Wrd wczesnych absolwentw Uniwersytetu Padewskiego znajdowali si zdolni modzi duchowni: Marcin Kromer, Stanisaw Hozjusz, Andrzej Czarnkowski, ktrzy, uzupeniwszy ju swoje studia przeszkoleniem w kancelarii Zygmunta Starego, nadal zaliczali si do grona elity intelektualnej Krakowa jako sekretarze krlewscy, a zarazem jako owcy tustych prebend. Elita ta zbieraa si wwczas w dworku biskupa Samuela Maciejowskiego na Biaym Prdniku: niebawem inny z sekretarzy Zygmunta 107

Dzieje Polski i Litwy

Augusta, ukasz Grnicki, uwieczni ten dworek i to rodowisko, przenoszc do akcj swego Dworzanina - polskiej adaptacji woskiego podrcznika dobrych manier. Nie trzeba dodawa, e ci modzi ludzie brali z renesansu woskiego gwnie rado ycia i uycia; Kromer otwarcie gosi, e duchowny tak tylko "lubowa czysto, ile mu czowiecza krewko dopuci". Odmiennie krakowscy scholarzy, wiejscy prostaczkowie, w biedzie przebijajcy si przez studia, coraz mniej im zreszt dajce - spadek dochodw uniwersyteckich, obojtno krla i magnatw wobec uczelni tradycyjnej, nie odpowiadajcej nowym potrzebom elity rzdzcej, odbijay si i na poziomie nauczania, utrudniay znaczcy

awans absolwentom, sprawiay, i z nie ukrywan zawici obserwowali wesoy ywot tustych praatw. Szczegln odraz ywia modzie z pobonej szkoy parafialnej Wszystkich witych do swawolnego proboszcza swej parafii, Andrzeja Czarnkowskiego, bo -jak pisze Orzechowski - "im bardziej on celowa urodzeniem, bogactwem i dobrym zachowaniem, tym mu wiksza dopiekaa nienawi, studentom za politowanie owa sprawowaa jowskiego dla katedry krakowskiej, ok. 1539 roku. Ry. 93. Kielich z daru biskupa Samuela Macie- nc|za". Gdy po raz kolejny napastowa zaczli modzi acy Czarnkowskiego ze studentami sta bywalczyni probostwa, prostytutk Strzelimuch, wypadli sudzy Czarnkowskiego, studentw poranili, a przynajmniej jednego z nich zabili. zatarg Andrzeja Wszcz si rozruch, studenci oskarali przed krlem samego Czarnkowskiego o zabjstwo, proboszcz przedstawi alibi, krl - jako e chodzio o duchownego -odesa spraw przed sd duchowny biskupa Maciej owskiego, ktry Czarnkowskiego uniewinni. Sam za krl zarzdzi pojmanie i ukaranie sug proboszcza; pozostao to zreszt na papierze, a winni rycho odzyskali wolno. pocztki kryzysu w Akademii Krakowskiej Oburzeni studenci tumnie opuszczali uczelni. 4 czerwca 1549 roku, jak pisze Bielski, "precz z Krakowa wszyscy do jednego wyszli, szkoy, kocioy, bursy, kolegia opuciwszy, do niemieckich szk luterskich si wiele ich obrcio". A cho niektrzy do Krakowa jednak powrcili, cho nowi uczniowie przyszli na ich miejsce, akademia coraz szybciej zacza podupada. Wybitni uczeni odchodzili na dwr krlewski, na dwory magnackie, inni dosownie godem przymierali: tak wybitny uczony jak Stanisaw Grzepski, matematyk i hellenista, za lat kilka ebra bdzie u jednego ze sug Marcina Kromera o zotwk na ycie. Wadze miasta traktoway uczonych coraz gorzej, doszo nawet do stracenia jednego z nich z bahej przyczyny - sporu z wpywowym i bezwzgldnym magistrackim dostojnikiem. Studenci wyadowywali swoje kompleksy w burdach i tumultach protestanckich czy antyydowskich, a uniwersytet, dotd jeden z filarw Kocioa w Polsce, sta si dla niego ciarem i ywym wyrzutem sumienia. Spory o wiar 108 Poza miastami, gwnie pruskimi, reformacja nie zapucia dotd w Polsce mocnych korzeni. Wyrastao jednak nowe pokolenie szlacheckie, w znacznej mierze Zygmunt August

Jan Tarnowski tarnowskiej, ksztacone na obcych, czciowo protestanckich uniwersytetach. Pokolenie niecierpliwe, ktre w senatorach, w tym i w biskupach, widziao gwnych wrogw reform. Pokolenie chciwe, protestujce przeciwko dziesicinom, przeciw bogactwu kleru. Pokolenie dne wiedzy: "A nam ksia ka gupimi by" - woali jego reprezentanci na sejmach. Lada iskra moga wywoa wybuch i iskra ta pada z otoczenia hetmana Tarnowskiego.

"By to czowiek w Polszcze wielki - pisali o nim wspczeni - wszech spraw wiadomy, i atwie by by ty wszytki burzki, ktre si w Polszcze wszczynali uskromi, by by chcia". Ale nie chcia. Obrazi si na krla, gdy ten pogodzi si z jego wrogiem Kmit, gdy ulegajc daniom szlachty odebra hetmanowi bogate a bezprawnie trzymane starostwo. Przy tym by od lat Tarnowski na odzie Habsburgw. Oczywicie pobieranie pensji od obcych monarchw nie byo wtedy niczym nagannym, jeli akces do sprzyjajcego im ugrupowania wynika z przekona, a nie z prywaty. Tarnowski mia racj, gdy ostrzega przed niebezpieczestwem tureckim i ratunek widzia w jednoci chrzecijaskiej Europy. Teraz za szo o spraw dla tej jednoci nieobojtn, cho, jak dzi wiemy, nierealn: o interim. Ale doda trzeba, e ujawnia si tu i naiwno polityczna hetmana: dla cesarza interim byo zabiegiem obliczonym na pozyskanie zwolennikw w Rzeszy, Tarnowski za wierzy w czysto jego intencji. Nie zauway, e w tym wanie czasie wysannicy Karola V do Polski prbowali montowa opozycj wewntrzn, liczyli na bunt, ktry, jeli nawet nie obali Zygmunta Augusta, to uczyni go sabszym i skonniejszym do ustpstw. Bya to stara i sprawdzona habsburska metoda: stosowano j midzy innymi poprzednio w Anglii Henryka VIII, gdzie Tomasz Mor, rwnie jak Tarnowski naiwny, zapaci za spiskowanie z posem cesarskim gow, ale gow rwnie zapacia, obalona przez prohabsburskich politykw, przeciwniczka cesarza, krlowa Anna Boleyn. Wtedy te cesarzowi Karolowi chodzio formalnie o jedno chrzecijastwa, a w rzeczywistoci o intryg dynastyczn. Sprawa maestw duchownych miaa wwczas istotne znaczenie. Katolicyzm przedtrydencki patrzy przez palce na ksie gospodynie, Ryc 94 Fragment nagrobka rodziny Tarnowskich w katedrze Luter przeciwnie, nakaza pastorom lata 1561-1 s/o. 109

Dzieje Polski i Litwy -sprawa maestw ksiy maestwo Stanisawa Orzechow-skiego protestantyzm w Polsce Zygmunt August wobec nowego wyznania si eni, interim na to tylko zezwalao. Wielu ksiy formalnie katolickich rwnie w Polsce dyo do uregulowania swoich stosunkw z kobietami, do zaoenia rodziny. By wrd nich protegowany Tarnowskiego, Stanisaw Orzechowski. Wybitny i gony ju w tym czasie publicysta, przemyski kanonik, zwolennik krucjaty przeciwko Turkom, od dawna by zwolennikiem zniesienia celibatu, nie protestanckie tu wpywy jednak zawayy, ale ruskie. Syn zamonego katolickiego szlachcica z ziemi przemyskiej i crki prawosawnego popa, urodzi si i wychowa Orzechowski na pograniczu kultur, midzy dwoma zgodnie tu yjcymi wyznaniami. Szsty syn szlachecki jako najzdolniejszy przeznaczony zosta do stanu duchownego, ale gorcy temperament mu w tym nie

pomaga. W czasie studiw woskich zawar dwuznaczn nieco przyja z Marcinem Kromerem, towarzyszem - jak sam przyzna - oa, ktrej koszta finansowe sam ponosi. Pniej, jak twierdzi usprawiedliwiajc swe postpowanie, y rozpustnie z tumami nierzdnic. Niedyskretni historycy nie uwierzyli samochwa-owi i stwierdzili, i tumy te ograniczay si do niejakiej Anuchny z Brzozowa. Prawdziwa przyczyna bya zapewne inna: zmarli bracia Stanisawa i na niego spad obowizek zadbania o cigo rodu, dla szlachcica rwnie wity jak wicenia kapaskie. Dziaa zreszt Orzechowski przezornie. Ogosi wpierw publicznie, e chce poj on. Wyjani publicznie swoje motywy. Wygosi w ich obronie mow na sejmie 1550 roku, pozyskawszy sobie wielu zwolennikw wrd szlachty i magnaterii. Zoy beneficja kocielne: dziedziczy teraz cay majtek ojcowski i mia byt zapewniony. Namwi do maestwa dwch innych ksiy: Walentego z Krzczonowa i Marcina Krowickiego. A wreszcie sam wzi lub z podkrakowsk szlachciank, Magdalen Chemsk. Nie przewidzia burzy, jak wy woa j ego maestwo. Koci zdoby si na akcj energiczn - ale nie na reform, lecz na potpienie miaka. Wyklty, zagroony banicj i konfiskat dbr, Orzechowski unikn niebezpieczestwa dziki protekcji potnych magnatw, dziki demagogicznym apelom do szlachty i jej wzrastajcej niechci do jurysdykcji duchownej. Nie zdoa wymusi reformy Kocioa, za ktrego czonka sam si wci uwaa. Zmuszony zosta do sojuszu z protestantami: oni tylko mogli go osoni i uwaali go za swego. Reakcj Kocioa mona byo jednak przewidzie. Czym innym by protestantyzm, szukajcy sobie miejsca poza dotychczasowymi strukturami wyznaniowymi, czym innym nurt forsujcy prby przemian w samym Kociele, opanowania go od rodka, wci jeszcze przedwczesny. Za Zygmunta Starego protestantyzm by tolerowany. Represje gdaskie miay charakter raczej spoeczny ni wyznaniowy. Sdy biskupie potpiay wprawdzie heretykw, lecz sdy starociskie nie byy nawet wzywane do egzekwowania wyrokw, zachowujcych jedynie charakter kar kocielnych. Bracia Czescy znaleli bez trudu schronienie w Wielkopolsce. Zygmunt August jako wielki ksi Litwy utrzymywa poprawne stosunki z wadcami protestanckimi, a nawet z Lutrem i Kalwinem. W jego otoczeniu, jak rwnie w otoczeniu Bony znajdowali si ludzie otwarcie sympatyzujcy z nowymi prdami. Ale wanie postpy kalwiskiej reformacji w pocztkach jego panowania zaczy budzi zaniepokojenie zarwno wadz pastwowych, jak kocielnych. Sympatie Zygmunta Augusta dla protestantyzmu w jego pierwszej fazie nie wypyway z pobudek doktrynalnych. Sam mocno sceptyczny, niechtny skrajnym formom jakiejkolwiek dewocji, by, jak to trafnie okreli Stanisaw Cynarski, "bliszy ideaom 110

Zygmunt August

jiSi katolicV ^| kalwini yfm anglikanie

muzumanie HHI prawosawni

luteranie

lUI Bracia Czescy

anabaptyci A

arianie

stanowisko biskupw wobec protestantyzmu Ry. 95. Mapa wyzna w Europie w pot. XVI wieku. erazmiaskim ni doktrynerstwu ideologw reformacyjnych". Przypisywano mu stwierdzenie, i nie jest "wadc ludzkich sumie", w rzeczywistoci bdce zapewne autorstwa Maksymiliana Habsburga. Opowiadano, e w Wilnie jecha ju nawet w odwiedziny do zboru kalwiskiego, lecz zawrci go z drogi, chwytajc konia krlewskiego za uzd, biskup Pawe Holszaski, krewniak po prababce, Zofii Jagieowej. Na wp legendarne, anegdotyczne opowieci dobrze oddaway atmosfer dworu. Ale opowieci takie, tyle e bardziej zoliwe, kryy rwnie o niektrych biskupach. Najwicej o protegowanym Bony, Andrzeju Zebrzydowskim. Powtarza wic on rzekomo znan dykteryjk o trzech oszustach, Mojeszu, Chrystusie i Mahomecie, czy mawia heretykom: "Wierz sobie choby w koza, byleby mi paci dziesicin". Takie jednak stanowisko mogo wystpowa wrd radykalnych humanistw, nie zrywajcych otwarcie z Kocioem; protestantyzm, biorcy religi na serio, by mu zdecydowanie wrogi. Podobnie inni biskupi, o ktrych mwiono, e sprzyjaj reformacji, reprezentowali albo sceptycyzm w stosunku do zewntrznych form kultu, maskowany, by nie traci stanowiska, jak biskup kujawski Jan Drohojowski, albo koncepcj 111

Dzieje Polski i Litwy

^" granica Rzeczypospolitej w 1570 j granica midzy Krlestwem -- Polskim a Wielkim Ksistwem Litewskim gwne orodki reformacyjne: luteraskie (r) Braci Czeskich 9 kalwinw * arian stolice diecezji rzymskokatolickich i prawosawnych: arcybiskupstwo katolickie D biskupstwo katolickie A arcybiskupstwo prawosawne A biskupstwo prawosawne tereny o zdecydowanej przewadze wyznania: Q^J katolickiego | | prawosawnego [ _j luteraskiego ".._ tereny o mieszanych wyznaniach: j katolickim i luteraskim l katolickim i kalwiskim |"" i katolickim i prawosawnym ] katolickim i Braci Czeskich [T] prawosawnym i muzumaskim \Zabudw ,^l Nowogrdek D Chemno

Skoki Toru , * Gniezno Wocawek >strorgn D 0 Af.O r, Pozna Radziejow d p)ock & Boja nowo, Wgrw J PiskA '* Kominek . Y Lewartw 9 ** '** n -> r~rl/ ' VW Lublin Chem 1v 'zeg* Kluczek Ssecemm Rakw *Befczyc.I=IA Kisielin :isaw * .e , , Baranw z# Piczw 'D 9 acut Krakw Lusawice * Rakw BetczyceD . Kisielin A uck Moszcz w <i< Baranw Wodzimierz pA , Ksi# Piczw * ' Beresteczko Lachowce ^^ AD Lww Przemyl Wrocaw Ry. 96. Mapa wyzna w Polsce w 2. pot. XVI wieku.

nt ^^

idea powoania Kocioa narodowego kalwinizm powoania Kocioa narodowego na wzr anglikaski, katolickiego z formy, ale niezalenego od Rzymu. Tak tendencj reprezentowali zapewne prohabsburscy zwolennicy maestwa ksiy, moga ona te by milsza samemu krlowi. Otwarcie jej sprzyja biskup chemski, wkrtce prymas, Jakub Uchaski, nie przypadkiem pniej zwolennik Habsburgw. Dopki za wrd protestantw przewaali luteranie, istniaa nadzieja, e Koci narodowy bdzie Kocioem wsplnym i zjednoczonym. Jan Kalwin, fanatyczny i ponury reformator z Genewy, ktrego pogldy zaczy si teraz szerzy w Maopolsce i na Litwie, reprezentowa jednak zupenie inne koncepcje ni posuszny wadzom wieckim Luter. Teokracja kalwiska przekazywaa faktyczn wadz konsystorzom, w ktrych, obok wyksztaconych w Pimie witym pastorw, zasiadali "najbogatsi i najznaczniejsi" wieccy czonkowie zboru, a zatem, zalenie od lokalnych warunkw, reprezentujcy albo gr mieszczask, albo szlacheck i magnack. Prawo Boe zostao w tym ujciu postawione ponad ludzkim, a porzdek duchowy nad politycznym. Gdy sytuacja ksztatowaa si odmiennie, poddani mieli prawo do zbrojnego oporu przeciwko wadzy. W wczesnej Europie oznaczao to, e kalwinizm popiera przewanie aspiracje stanw i zgromadze stano-

112

Zygmunt August

Piczw centrum reformacji w Polsce sd nad Konradem Krupk Przecawskim spory o wiar przedmiotem obrad sejmowych Ry. 97. Koci 1684-1688. klasztor w Piczowie, lata 1615-1625, przebudowany w latach wych przeciw tendencjom mo-narchicznym. Oznaczao rwnie, e "najbogatsi i najznacz-niejsi", czsto utosamiani z "wybranymi" i przeciwstawiani w nauce kalwiskiej "potpionym" z gry przez Boga ubogim niedorajdom, maj prawo dysponowa na podlegym sobie terenie wasnoci kocieln. Szlachcie odpowiadao to bardziej ni legalizm Lutra. Kal-winizm stawa si coraz popularniejszy, zwaszcza w Mao-polsce, ale i wielkopolscy przeciwnicy Zygmunta Augusta, jak Andrzej Grka i Rafa Leszczyski, za nim si opowiadali. Gdy Mikoaj Olenicki pozwany zosta przed sd biskupi za zagarnicie kocioa i klasztoru w Piczowie, zjawi si z tak licznym, zbrojnym orszakiem szlacheckim, e administrator diecezji po mierci Maciej owskiego nie odway si na prowadzenie procesu. Piczw sta si pierwszym orodkiem reformacji w Maopolsce. Tu dugo dziaa bezkarnie uczony hebraista, Franciszek Stankar, radykalny prekursor antytrynitaryzmu, uwolniony si z biskupiego wizienia; tu schroni si po lubie Krowicki. Tote nastpca Maciej owskiego, Andrzej Zebrzydowski, by ju przezorniejszy, ale zarazem zdecydowany w zarodku wytpi kalwinizm. Pozwawszy Konrada Krupk Przecawskiego o uleganie nowinkom, o komuni pod dwiema postaciami, o naboestwa kalwiskie, amanie postu i zmuszanie poddanych do pracy w niedziel, zatoczy przed paacem biskupim armaty, zwolennikw Krupki powstrzyma i na oskaronego wyda wyrok zaocznie. Ale to tylko wzmocnio oponentw i zapdzio w ich szeregi nawet katolickich przeciwnikw jurysdykcji duchownej. Sam prymas Dzierzgowski uwaa, e Zebrzydowski posun si za daleko. Naruszone zostay prawa kardynalne Korony, szlacheckie przywileje nietykalnoci osobistej. Sejmiki zwoane na koniec 1551 roku w ogromnej wikszoci wypowiedziay si przeciwko sdownictwu kocielnemu, a zwaszcza przeciwko egzekwowaniu ich wyrokw przez organa starociskie. Sejm piotrkowski obradujcy od pocztku lutego do poowy kwietnia zszed wskutek tego niemal cay na sporach o jurysdykcj

duchown. Szo przecie nie tylko o wiar, rwnie o dziesiciny, obowizkowe zarwno dla szlachty, jak chopw daniny dla kleru, rwnajce si dziesitej czci plonw. Tym razem rej na sejmie wodzi kolejny z wielkich przywdcw obozu egzekucyjnego, Rafa Leszczyski. Niedawno demonstracyjnie zrezygnowa z wojewdztwa brzesko--kujawskiego, miejsca w Senacie, dziki czemu mg zreszt zatrzyma bogate starostwo radziejowskie, "incompatibile", czyli nie mogce by poczone z godnoci senatorsk w tym samym wojewdztwie. Zyska sobie tym popularno wrd szlachty i da teraz od krla, aby "wadza kapaska" zostaa "z mocy autorytetu publicznego... sprowadzona do swoich granic i powcignita". Zatarg Orzechowskiego z jego 113

Dzieje Polski i Litwy

zniesienie jurysdykcji duchownej i rozwj kalwinizmu przeladowc, biskupem przemyskim Janem Dziaduskim, sprawa Krupki Przecawskiego zajy wiele czasu sejmujcym. Sam Tarnowski, bronic obu oskaronych, chcia, "aby wiary nie odmieniano, ale eby ze wiary zaywanie odmieniono", kontrol nad tym odbierajc z rk kleru i przekazujc krlowi. Wzr Habsburgw w jego koncepcji suy mia Jagiellonom. Ry. 98. Renesansowe portale na zamku krlewskim na Wawelu, lata 1524-1529. Wspomina te spory potem Orzechowski, opisujc w swoich Rocznikach pocztki panowania Zygmunta Augusta i swoj wasn spraw. Gdy Tarnowski "caymi siami na biskupw nastpowa pocz, spyta go w sprzeczce Jdrzej Zebrzydowski, biskup krakowski: Czyme wic, Tarnowski, w Polszcze bd, jeli okoo kacerstwa, biskupem bdc, zaradza nie bd? Wonym-li czy biskupem? Ktremu Tarnowski odpowiedzia: Przyzwoiciej by zapewne byo, Jdrzeju Zebrzydowski, tobie w Polszcze by wonym, ni mnie niewolnikiem*". Metafora bya celna. Kocioowi, jak wonemu, pozostawiono prawo ogaszania wyrokw, decydowa za, o czym Koci moe wyrokowa, i dokonywa egzekucji wyroku mia kto inny. Ruch egzekucyjny odnis pierwsze zwycistwo: zawieszenie przez krla jurysdykcji duchownej. Po dziesiciu latach zostanie ona cakowicie zniesiona. Reformacja moga pozyskiwa nowych adeptw i rozwija si bez przeszkd. Szlachta maopolska masowo przyjmowaa kalwinizm. Mikoaj Rej sta si teraz jego gorcym propagatorem, na sejmach wyznanie genewskie reprezentowali Rafa Leszczyski i Hieronim Ossoliski oraz, do czasu, Mikoaj Sienicki. Na Litwie obaj Radziwiowie, Czarny i Rudy, opowiedzieli si po stronie nowej wiary. W Koronie szczeglne zasugi dla niej pooy Jan aski modszy, brat dyplomaty Hieronima a bratanek prymasa z czasw Zygmunta I, reformator Kocioa anglikaskiego w czasach Edwarda VI, od koca 1555 roku organizator zboru kalwiskiego w Polsce, niestrudzenie dcy do zjednoczenia wyzna protestanckich.

Wczeniej jednak rozpocza si kontrofensywa Kocioa katolickiego. Kierowali ni czsto ludzie bezwzgldni i cyniczni. Nie nadesza na razie pora na reformacj katolick, na wewntrzne odrodzenie Kocioa, cho zalecali je ju i przygotowywali liczni mylcy i oddani mu duchowni, na przykad krakowscy kanonicy. Sobr trydencki rozpocz wprawdzie obrady w 1545 roku, czsto jednak przerywany czy 114

Zygmunt August

Stanisaw Hozjusz Marcin Kromer przenoszony ze wzgldw politycznych, nie dopracowa si jeszcze wiele. Towarzystwo Jezusowe, zaoone przez wielkich witych, Ignacego Loyol i Franciszka Ksawerego w 1534 roku, powoli dopiero budowao sw przysz potg. Przyjte przez sobr i Jezuitw zaoenie, e Koci trzeba naprawi, zaradzi panoszcemu si w nim zepsuciu, susznie wytykanemu przez protestantw, e trzeba to czyni sowem, a nie mieczem, wci jeszcze uznawano za heretyckie. Milsze byy tak godnym praatom jak Zebrzydowski odmienne metody, blisze inkwizycji hiszpaskiej. Przykadw ich nie brako i w Polsce. Spalenie na Rynku w Krakowie w 1539 roku osiemdziesicioletniej mieszczki Melcherowej, judai-zantki zaprzeczajcej boskoci Chrystusa, czy pniej Doroty azckiej z Sochaczewa oraz kilku ydw, ktrym rzekomo miaa sprzeda hosti, ci za nakuwali j szpilkami, by zbezczeci spywajc z niej krew, to szczeglnie wymowne fakty. Doda trzeba, e w tym ostatnim wypadku wyrok wydano i wykonano na stanowcze danie papieskiego nuncjusza Alojzego Lippornano, mimo e krl, gono stwierdzajc, i w takie cuda nigdy nie uwierzy, zada jego rewizji. 3. Sw. Jerzy, malarz nieznany, 2. wier XVI wieku (skarbiec katedralny na Wawelu). Na czele zwolennikw bezwzgldne go wyplenienia herezji Stan Stanisaw JF Jt Hozjusz. Utalentowany a zdecydowany, prawdziwy Dzieryski kontrreformacji, nalea do pierwszego pokolenia jej dziaaczy, zwalczajcych now wiar wszelkimi dostpnymi rodkami, zarwno sowem, jak w miar potrzeby si. W 1553 roku wyda w Krakowie Confessio fidei catholicae christiana (Wyznanie wiary katolickiej chrzecijaskiej), odtd wielokrotnie przedru-kowywane; w cigu 20 lat ukazay si 22 edycje. Wkrtce jednak Hozjusz opuci Polsk i rozpocz karier w dyplomacji papieskiej, stajc si jednym z przywdcw kontrreformacji na skal europejsk i przewodniczc nawet przez jaki czas soborowi trydenckiemu. Zostawia w kraju godnego nastpc. Marcin Kromer, ktry od lat, na zlecenie jeszcze Zygmunta Starego, opracowywa kontynuacj Wapowskiego - i w kocujednak wyda w 1555 roku nie kontynuacj, ale now syntez dziejw Polski, na swoje czasy znakomit- rzuci to na czas jaki i w 1551 roku opublikowa dzieko zatytuowane

115

Dzieje Polski i Litwy -O wierze i nauce luterskiej. Rozmowa dworzanina z mnichem. Wkrtce ukazay si rozmowy druga, trzecia i czwarta, a wreszcie i wydanie aciskie. Dzieo nieprzyjemne dzi w tonie, nietolerancyjne, znakomite jednak w swej argumentacji, miao wielkie znaczenie dla rozwoju polskiej prozy religijnej. Uprzedzili wprawdzie w tym Kromera niektrzy protestanci - Jan Seklucjan na przykad wyda ju w 1544 roku w Krlewcu Wyznanie wiary chrzecijaskiej - byy to jednak dzieka o mniejszych ambicjach i mniejszym zasigu. Stojbowiem Kromero-we Rozmowy u narodzin polskiej prozy literackiej i polskiego polemicznego dialogu. Za w renesansie katolicyzmu w Polsce odegray rol niebagateln. EjjfeesHOSB e&iac-ifnan-nojceee st-vts, Vi TAMperlaftefS. JrJanScRiPTA W<aj-. tumaczenie Biblii Rywalizacja zwanionych wyzna staa si pot nym impulsem dla rozwoju kultur. Nie byo dotd pol skiego przekadu caego Pisma witego. Teraz podjli to zadanie i katolicy, i protestanci. Katolicka Biblia Jana Leopolity ukazaa si w 1561 roku w Krakowie. Ry. 100. Wizerunek Stanisawa Hozjusza, miedzioryt Dwa lata pniej opublikowano Bibli zwan RadziTomasza Tretera, 2. pot. xv wieku. wiowsk, gdy patronowa jej Mikoaj Czarny, albo Brzesk - od miejsca wydania. Wreszcie w 1570 roku ukazaa si Biblia zwana od miejsca wydania niewiesk w przekadzie radykalnego arianina Szymona Budnego, negujcego bosko Chrystusa. Dopiero w 1599 roku zastpi te teksty Biblia w tumaczeniu Jezuity, Jakuba Wujka, naleca do dzi do arcydzie polskiego jzyka literackiego, a przecie wiele poprzedniczkom zawdziczajca. Bowiem przyczyny wielkiego fermentu ideowego przyniesionego przez reformacj moemy ocenia rnie: wiele w tym byo warcholstwa, wiele egoizmu stanowego i osobis tego, skutki jej jednak byy dla polskiej kultury, w tym rwnie - a moe nawet przede wszystkim - dla katolicyzmu oywcze i zbawienne. Spr o napraw Rzeczypospolitej kariery ludzi z otoczenia krlewskiego Swary o Barbar, o wiar, o kocieln jurysdykcj odsuny na plan dalszy wielk spraw egzekucji, ktrej tak domagaa si szlachta. Krl by jej dugo przeciwny. Niechtny ograniczaniu swoich kompetencji, sam rozdawa dobra koronne i litewskie zgodnie z wasnymi inklinacjami i wasnymi potrzebami politycznymi. Bya zreszt w tym szalestwie metoda. Niewielu przedstawicieli starej magnaterii z nada krlewskich korzystao, a i tym potrafi w razie potrzeby, jak Tarnowskiemu, dobra nieprawnie trzymane odebra. Zaleao mu jednak na stworzeniu magnaterii nowej z posusznych mu a sprawnie dziaajcych urzdnikw. Symptomatyczn bya kariera Jana Ocieskiego, syna kilkuwioskowego szlachcica. Ochmistrz krlowej Bony, dowiadczony dyplomata, wszed do Senatu ju w 1545 roku jako kasztelan zawi-chojski; w 1550 roku

mianowany wpierw podkanclerzym, a w 1552 roku kanclerzem wielkim koronnym, rozpocz budow wielkiej fortuny opartej na krlewszczyznach, z najbogatsz z nich w caym pastwie, samborsk, na czele. Lojalny wobec monarchy 116

Zygmunt August

porwanie Halszki z Ostroga Ry. 101. Fryz podstropowy w Sali Turniejowej zamku krlewskiego na Wawelu, lata 1534-1535. w sprawach politycznych - cho nie zawsze w finansowych - gwarantowa skrupulatne i zrczne wykonanie jego rozkazw, wcielanie w ycie jego planw. Std opinie o nim byy nieraz sprzeczne: krytycznie oceniany przez zwolennikw reform, dla regalistw, na przykad dla Orzechowskiego, by wprost wzorcowym typem idealnego ministra. Ale takich jak Ocieski byo w otoczeniu krla wicej: wola ludzi posusznych ni samodzielnych. I tylko jedn wybitn indywidualno widzia chtnie w swoim otoczeniu, Mikoaja Radziwia Czarnego, przyjaciela nie poddanego, bezsprzecznie najbliszego mu przez lata czowieka. Tak jak Litwa, w ktrej przebywa znacznie czciej ni w Koronie, bya mu ziemi najblisz. Ale Litw wci traktowa jako swoje monarsze dziedzictwo. Wiedzia jednak, e najwaniejsza jest Korona - skrawek olbrzymiego pastwa, ale stanowicy o jego potdze politycznej i gospodarczej, ostoja zagroonej ze wszystkich stron Litwy. I dlatego, cho niechtnie jeszcze, zwoywa sejmy i w nich uczestniczy, by szlacht uspokoi i przeprze swawol. A rwnie by sprawowa sdy sejmowe i posejmowe, wany element krlewskich obowizkw i krlewskiego prestiu. Nie tylko w Koronie waciwej. Po sejmie 1552 roku pojecha do Gdaska i tam, wrd zabaw i turniejw, wspaniale podejmowany, wyranie miastu yczliwy, wol swj zdecydowanie narzuci, i to nawet w wewntrznych sprawach Gdaska, w sprawach stosunkw patrycjatu z rzemielniczym Trzecim Ordynkiem. Najsynniejsza sprawa za jego panowania dotyczya poddanych litewskich i rozstrzygnita zostaa w roku nastpnym. Ksina Beata Ostrogska, Kocielecka z domu, znana nam wychowanka Zygmunta Starego, nie chciaa, mimo danej wczeniej obietnicy, wyda swej crki Halszki, dziedziczki olbrzymiego majtku, za kniazia Dymitra Sanguszk. Wwczas odrzucony konkurent wraz ze stryjem Halszki, Konstantym Wasylem, napadli na Ostrg, zamek zdobyli, Halszk porwali i do lubu z Sanguszk zmusili. Na rokach sdowych odprawionych w Knyszynie 117

Dzieje Polski i Litwy

Zygmunt August wobec postulatw ruchu egzekucyjnego krl uzna Sanguszk winnym, skazujc go na banicj i infami. Uciekajcy z Polski Dymitr docignity zosta na Morawach przez Marcina Zborowskiego i zamordowany. Wyrok uwaano wwczas za dyskusyjny: Sanguszko by popierany przez wielu magnatw litewskich, Ostrogska - przez koronnych. Nie ulega jednak wtpliwoci, e krl, zgodnie ze swoim sumieniem i obyczajami, mia odraz do gwatu i za gwat wanie Sanguszk ukara; filozofia zajazdu, choby i w najsuszniejszej sprawie, bya mu obca. Ry. 102. Piecz litewska Zygmunta Augusta, 1555 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Rola krla jako najwyszego sdziego nie bya bowiem atwa. Rozpoczta przez Jana askiego starszego kodyfikacja praw koronnych nie doczekaa si uznanej kontynuacji. Sdom starczy musiay statuty zebrane i uporzdkowane przez Jakuba Przyuskiego, ktrych pierwsze wydanie ukazao si w 1548 roku, a drugie, znacznie rozszerzone, krlowi dedykowane i krlewsk aprobat zaszczycone - w 1553 roku. Cho nieoficjalne, suy miao sdom przez dwa i p wieku. Lepiej na pewno przysuyo si sprawom pastwa, ni opublikowane w 1551 roku w trzech ksigach w Krakowie, a w 1554 w piciu w Bazylei, gone dzieo Andrzeja Frycza Modrzewskiego O naprawie Rzeczypospolitej - efektowne, znakomicie reklamujce autora, dojrzae w warstwie teoretycznej, lecz z realiami zbytnio si nie liczce. Krl popiera Przyuskiego, popiera Modrzewskiego, popiera i bardziej od nich zachowawczego, ale nie mniej zasuonego Kromera, ktrego aciskie dzieo O pochodzeniu i dziejach Polakw, wydane rwnie w Bazylei w 1555 roku, niezwykle popularne na Zachodzie, przybliyo Polsk elicie kulturalnej caej Europy. By w tym jednak raczej gest mecenasa, tolerancyjnego wobec rnych pogldw, byle piknie sformuowanych, ni aprobata treci i postulatw wymienionych dzie. Krl zdawa si w tych latach nawraca w peni do polityki ojcowskiej, gra rol krla senatorskiego. Na burzliwych, niemal corocznych sejmach pozwala wysuwa si na plan pierwszy kanclerzowi Ocieskiemu, ktry z agodn stanowczoci uspokaja atmosfer polityczn. Z rzadka tylko, gdy zdaniem krla zuchwalstwo posw posuno si zbyt daleko, August sam, z gniewn godnoci, przyprowadza oponentw do porzdku. Po czym znw ucieka na Litw. Tu, w Koronie, by sam wobec nowego, rodzcego si narodu szlacheckiego, ktrego si lka, ale i ktry jego zaczyna przyciga. Odchodzili dawni doradcy i wsppracownicy jego ojca. W 1553 roku zmar Kmita, w 1559 Dzierzgowski, w 1561 Tarnowski. Za nowi przywdcy, nowi mowie stanu na miar rodzcej si Rzeczypospolitej wyrastali nie w Senacie, lecz w Izbie Poselskiej. Mona w niej byo szuka potencjalnych sprzymierzecw - ale i zdeklarowanych wrogw. I tak na sejmie 1553 roku doszo do ostrej rozgrywki midzy krlem a czci posw reprezentowan przez Hieronima Ossoliskiego, ktry dziaa w porozumieniu z Tarnowskim. Pojednawcze stanowisko zajmowa natomiast Sienicki. Nawet witanie poselskie skadao si z dwch mw, Ossoliskiego i Sienickiego. dania ich byy

118

Zygmunt August

ity 3gO kulana ;e-it >y

sejm 1553 roku urzd marszaka Izby Poselskiej Ry. 103. Sala Senatorska zamku krlewskiego na Wawelu. na pozr identyczne, ton jednak cakowicie odmienny. Ossoliski wystpowa ostro i napastliwie, szafowa oskareniami i grobami pod adresem Zygmunta Augusta. Sienicki kad gwny nacisk na sabo wadzy wykonawczej jako na przyczyn za, za mow swoja przepoi akcentami zaufania do krla. Tote gdy August i senatorowie mow Ossoliskiego "ku krzywdzie sobie bra jli", Izba polecia Sienickiemu przedstawienie swego programu. Jego postulaty mona w skrcie uj jako danie centralizacji pastwa, usprawnienia sdownictwa i administracji oraz ograniczenia wpyww magnaterii i mieszczastwa na rzecz szlachty. Rozam w obozie egzekucyjnym zarysowywa si wprawdzie powoli, ale wyranie. Pod koniec sejmu Ossoliski prbowa go zerwa i odjecha z 14 innymi posami, reszta ich jednak pozostaa w Piotrkowie i uchwalia dane przez krla podatki. Ju jednak w roku nastpnym sejm lubelski nie doszed z powodu nieobecnoci Wielkopolan: tam najsilniejsze byy nastroje opozycyjne, podsycane czsto z Krlewca. Na burzliwym sejmie piotrkowskim 1555 roku najwybitniejsz rol gra Sienicki, ale zadaniem jego jako marszaka Izby byo przedstawienie przede wszystkim postulatw opozycji. Urzd marszakowski, co trzeba pamita, wwczas wanie dziki nieprzecitnej indywidualnoci Sienickiego nabiera znaczenia. Marszaek sejmowy wypowiada si przed krlem w imieniu caej Izby, przedstawia jej postulaty, a nie wasne, o ile Izba bya zgodna; w wypadku rnicy zda mg da interpretacj nieraz bardzo samodzieln. Sienicki jako dysponujcy olbrzymim autorytetem, wspaniay mwca, sprawny kierownik obrad, mia elazn rk, a zarazem dyplomatyczn subtelno w stosunkach z krlem. Tote wybierano go marszakiem, nieraz nawet z pominiciem alternaty, to jest zasady, e funkcj t maj na zmian peni Maopolanin i Wielkopolanin. 119

Dzieje Polski i Litwy

Ry. 104. Fragment nagrobka Krzysztofa Szydowieckiego, tzw. Lament opatowski, w kolegiacie w Opatowie, lata 1533-1541. sejm 1555 roku sejm 1556 roku w sejm wic, ktry gra tak wielk rol w wypracowaniu tworzcych si form i obyczajw parlamentarnych, zeszed cay na sporach reformacyjnych, a krl narzeka, e "inne wszystkie potrzebne rzeczy... zaniedbane le". Zygmuntowi Augustowi chodzio gwnie o pomoc koronn dla zagroonej Litwy, posowie jednak twardo domagali si w zamian penej unii obu pastw, inkorporacji Litwy, a rwnie Prus Krlewskich, do Korony, na co krl przysta nie chcia. Sienicki ju w witaniu krla zada od niego stanowczej decyzji w sprawach wiary, a w toku obrad rwnie mocno podkreli konieczno sprawnego funkcjonowania silnej wadzy krlewskiej, ktrej atrybuty bezprawnie wedug niego przywaszczaj sobie biskupi. Jednak gdy krl zbywa posw goosownymi obietnicami i odkada egzekucj praw na nastpny sejm, marszaek Izby krtko owiadczy, e szlachta te odkada uchwalenie podatkw. Zygmunt August oskary posw o to na pospiesznie zwoanych nowych sejmikach. Chybio to jednak celu. Szlachta na sejmiki generalne wybraa tych samych przedstawicieli. Tak wic jedynym istotnym osigniciem minionego sejmu, uchwalonym przez cz jego uczestnikw niejako na marginesie obrad, staa si kalwiska Konfesja panw posw. Zwoany w 1556 roku sejm zebra si 6 grudnia w Warszawie w napitej sytuacji midzynarodowej. Przybywajcemu z Litwy monarsze mciy sen wieci z Inflant, gdzie zakon kawalerw mieczowych, bliski rozkadu, nie baczc na rosnce zagroenie moskiewskie, dawa si wmanewrowywa w niejasne polityczne intrygi, wrd ktrych znalazy si i nowe pomysy nieznuonego Albrechta. Abdykacja Karola V, dobre wci stosunki z Ferdynandem daway bezsprzecznie Zygmuntowi Augustowi wiksz swobod dziaania nad Batykiem. Wpierw jednak trzeba byo uregulowa stosunki w Koronie, zwaszcza e egzekucjonici twardo stawiali dotd spraw podatkw przeznaczonych na aktywniejsz polityk zagraniczn: najpierw porzdki w domu. Marszakiem Izby, z pominiciem alternaty, znw zosta wybrany Sienicki. W witaniu poselskim uzaleni uchwalenie podatkw od wykonania przez krla programu egzekucji i reformy kocielnej, przestrzega przed "roztargnieniem domowym", grocym, jeli nie bdzie silnego rzdu w Koronie. Ale dalsze jego wystpienia byy bardziej pojednawcze, kady wikszy nacisk na silny rzd, ktry by pooy kres samowoli magnackiej. Oferta bya wyrana - zmierzaa do przekonania krla, by przesta broni interesu senatorw, zwaszcza duchownych, a sprzymierzy si przeciwko nim ze szlacht. Gdy w kocu posowie uchwalili podatki, Sienicki w egnaniu poselskim, poczonym z owiadczeniem "in causa religionis", podkreli dobr wol Izby wobec potrzeb pastwa, raz jeszcze dajc z naciskiem soboru narodowego. Oferta nie zostaa przyjta, mimo e w roku nastpnym rozpoczy si dziaania wojenne w Inflantach, rozpocza si otwarta agresja moskiewska nad Batykiem. 120

Zygmunt August

a i. Sejm w demokracji szlacheckiej Trwajcy od schyku XIV wieku proces formowania si polskiego parlamentaryzmu zakoczy si ostatecznie na przeomie XV i XVI stulecia. Spord istniejcych dotd niezalenie od siebie sejmu walnego, sejmikw ziemskich i prowincjalnych wyoniony zosta sejm walny jako gwna reprezentacja szlachty. Ta systematyzacja zawarta bya w konstytucji Nihil novi (Nic nowego), ktra ponadto czynia sejm walny najwaniejszym organem ustawodawczym, stwierdzajc, e nic nowego w prawach zapisane by nie moe bez zgody ogu, tj. szlachty reprezentowanej przez to naczelne w hierarchii zgromadzenie szlacheckie. W obradach sejmu uczestniczyli krl, Senat i Izba Poselska. W powstaym z rady krlewskiej Senacie zasiadali dostojnicy kocielni i wieccy, usadowieni wedle cisej hierarchii. Pierwsze miejsce zajmowali biskupi, nastpnie najwyszy senator wiecki kasztelan krakowski, potem wojewodowie, kasztelanowie wiksi. W Senacie 1529 roku zasiadao 2 arcybiskupw, 7 biskupw rzymskokatolickich, 15 wojewodw, 65 kasztelanw oraz 5 dostojnikw, penicych najwaniejsze w Koronie urzdy: marszaek wielki, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi i marszaek. Po zawarciu Unii Lubelskiej w 1569 roku, ktra przewidywaa wsplny sejm dla Korony i Litwy, do Senatu weszli wojewodo wie, kasztelanowie i ministrowie litew scy nalecy do rady wielkoksicej. W Izbie Poselskiej zasiadali przedsta wiciele szlachty wybierani na 26 sej mikach: 7 w Maopolsce, 9 w Wiel kopolsce i a 10 w samym wojewdz twie mazowieckim (dysproporcja ta wy woana bya specyfik poszczeglnych ziem). W sejmikach miaa prawo ucze stniczy szlachta zamieszkaa na tere nie danego wojewdztwa; z reguy na obrady przybywao od 100 do 200 osb. W zalenoci od rangi wojewdztwa Sejm polski za Zygmunta III, miedzioryt Jakuba Lauro z 1622 roku wybierano od 2 do 6 posw na sejm walny. Po 1569 roku Izba Poselska obok posw z 26 istniejcych dotd sejmikw koronnych gromadzia po dwch z 24 sejmikw powiatowych Wielkiego Ksistwa. Poniewa do Korony wczono Prusy Krlewskie i Inflanty, a take Podlasie, Woy i

Kijowszczyzn, liczba posw koronnych zwikszya si o posw z tych dzielnic. W obradach Izby Poselskiej uczestniczyli przedstawiciele Krakowa, ktry jako jedyne miasto mia prawo przysania 2 swych reprezentantw, inne wiksze miasta krlewskie mogy bra udzia jedynie w sejmach elekcyjnych. Poza tym posowie miejscy pojawiali si na sejmach walnych tylko specjalnie wezwani przez monarch, bd te dla przedstawienia wasnej, konkretnej sprawy. W 1. poowie XVI wieku posiedzenia parlamentu odbyway si najczciej raz w roku, zim, kiedy drogi byy przejezdne, a szlachta wolna od prac polowych, i trway rednio od 7 do 9 tygodni. W 1573 roku monarcha zobowiza si, e co dwa lata zwoywany bdzie sejm zwyky, tj. ordynaryjny, ktry trwa bdzie 6 tygodni. Sejmy za Jagiellonw z reguy obradoway w Piotrkowie, wyjtkowo w innych miejscowociach (np. w zwizku z wczeniem do Korony Ksistwa Mazowieckiego odby si sejm w Warszawie w 1529 roku). Poza tym zwyczajowo sejmy koronacyjne miay miejsce w Krakowie, konwokacyjne - w Warszawie. Wyczne prawo do zwoywania sejmu walnego mia krl. Wyjtek stanowiy sejmy czasu bezkrlewia: konwokacyjny - zwoywany dla zarzdu pastwa w czasie bezkrlewia - i elekcyjny, na ktrym wybierano nowego monarch . Wtedy funkcj zastpujcego krla interrexa sprawowa prymas. W praktyce ustali si nastpujcy przebieg posiedze. Obrady rozpoczynaa msza wita, koncelebrowana przez wszystkich obecnych na sejmie biskupw. Po mszy gromadzono si w miejscu obrad sejmowych. Tam posowie wybierali spord siebie marszaka Izby Poselskiej; pochodzi on kolejno z grona posw z Wielkopolski i Maopolski, a po 1569 roku take Litwy. Nastpnym punktem byy tzw. rugi poselskie, czyli sprawdzanie, czy wszyscy posowie maj prawo do uczestnictwa w obradach. Potem miao miejsce oficjalne powitanie krla. Mow powitaln wygasza jeden z posw, odpowied na ni przedstawia kanclerz reprezentujcy krla, po czym przystpowano do ceremonii caowania rki monarszej. Na tym koczyy si wsplne obrady,

121

Dzieje Polski i Litwy

KORONA

. biskup . biskup poznaski warmiski arcybiskup arcybiskup ,. biskup .,. biskup gnienieski, .lwowski krakowski . :: kujawski i:i^^

;$; poznaski I^andoniterskiM ksilist kanclerz podkanclerzy URZDNICY CENTRALNI kanclerz podkanclerzy podskarbi wielki wielki nadworny URZDNICY CENTRALNI

Sff czycki || Mjtiwski

marszaek

marszaek

nominaci krlewscy nieformalni nominaci krlewscy wybr przez postw ziemskich uwzgldniono tylko najwaniejszych biskupw, wojewodw i kasztelanw J MIESZCZANIE j Delegacje miast krlewskich | ktrych, przedstawiciele formalnie ; w skiad sejmu nie wchodzili, lecz l I czasami brali udzia w jego obradach i

Schemat struktury sejmu dwuizbowego po unii lubelskiej dalej Izba obradowaa osobno pod przewodnictwem marszaka, a Senat - krla. Marszaek nie mia wielu uprawnie, pose nie musia go nawet prosi o gos. Take wrd posw nie byo rwnoci. Prym wiody tzw. wojewdztwa grne: krakowskie i sandomierskie w Maopolsce, poznaskie i kaliskie w Wielkopolsce. To delegaci tych wojewdztw zabierali gos jako pierwsi, pozostali posowie musieli ustosunkowywa si do ich wypowiedzi. Dla uchwalenia wniosku nie wymagano jednomylnoci, lecz consensusu, tzn. porozumienia. Brak sprzeciwu uznawano za zgod. Zasada cakowitej jednomylnoci, liberum veto, pojawia si w 2. poowie XVII wieku. 122 Zygmunt August

Po przedyskutowaniu projektu krlewskiego czy poselskiego marszaek odczytywa tekst ustawy. Jeli nikt si mu nie sprzeciwia, tekst z kolei przedstawiano Senatowi, ktry nad nim dyskutowa, wnosi swe poprawki lub zastrzeenia. Po przyjciu ustawy przez Senat do jej wprowadzenia w ycie potrzebna bya jeszcze sankcja krlewska. Wszystkie ustawy zwane konstytucjami przedstawione na sejmie stanowiy cao. Nieprzyjcie jednej z nich oznaczao uniewanienie pozostaych i rozejcie si bez podjcia decyzji. Po przyjciu wszystkich ustaw nastpowao poegnanie poselskie stosown mow wygasza jeden z posw, a odpowied na ni- kanclerz. Na koniec

uroczycie piewano Te Deum. Po uchwaleniu konstytucji tekst by opracowywany w kancelarii krlewskiej, precyzowano jej postanowienia oraz dostosowywano je do istniejcych ju przepisw prawnych, take czsto pomijano ustalenia niewygodne dla monarchy. Aby zapobiec tym ostatnim praktykom, powoywano deputacj zoon z posw i senatorw, ktra miaa czuwa nad zgodnoci spisanego tekstu z postanowieniami sejmu. Po opracowaniu tekstu konstytucji przykadano piecz krlewsk, a ustawy uzyskiway moc prawn z chwil wpisania ich do ksig grodzkich. Konstytucje byy nastpnie publikowane (pierwszy tekst w 1507 roku) i rozsyane do sdw starociskich, ogaszane publicznie na placach, wywieszane na ratuszach i kocioach. Teksty uchwa sejmu o charakterze poufnym (dotyczce np. polityki zagranicznej) nie byy publikowane. Konstytucje pisano pocztkowo po acinie, poczwszy od poowy XVI wieku coraz czciej po polsku. Zmiany ustrojowe i wzmocnienie pozycji sejmu znalazo swj wyraz w artykuach henrycjaskich powstaych podczas sejmu elekcyjnego 1573 roku i odtd zatwierdzanych przez kadego elekta. Krl zobowizywa si w nich m.in., e o sprawach wojny i pokoju nie bdzie decydowa bez Senatu ani zwoywa pospolitego ruszenia bez zgody sejmu. Artykuy te umocniy pozycj parlamentu, czynic go organem faktycznie wyszym od monarchy. Na przeomie XVI i XVII stulecia wyranie zwikszyy si kompetencje sejmu. To on decydowa o nobilitacji (czyli nadaniu szlachectwa), indygenacie (uznaniu szlachectwa cudzoziemca), przeksztacaniu dbr w ordynacje; do niego naleao prawo wypowiadania wojny, zawierania pokoju, przymierzy, wysuchiwania posw zagranicznych i kierowanie polityk zagraniczn pastwa, ogaszanie amnestii. Sejm mia te wpyw na wadz wykonawcz: senatorzy rezydenci w praktyce kontrolowali monarch i zdawali z tego spraw przed sejmem, podskarbiowie przed sejmem skadali rachunki. Istnia take sd sejmowy, ktry orzeka w sprawach o obraz majestatu, zdrad pastwa i naduycia urzdnicze na rzecz skarbu. Po ustanowieniu w 1578 roku Trybunau Koronnego jego kompetencje ograniczone zostay do spraw najciszych. Wraz z wzrostem kompetencji pojawia si "choroba sejmowa" - brak sprawnoci w funkcjonowaniu. Sejmy albo nie dochodziy do skutku, albo po 6 tygodniach obrad nie osigay konkluzji. Niedowad sejmu walnego sprawi, e wzroso znaczenie sejmikw ziemskich (2. poowa XVII wieku). Ukad si w sejmie, przewaga jednej z trzech stron sejmujcych, tj. krla, dygnitarzy duchownych i wieckich zgromadzonych w Senacie oraz szlachty w Izbie Poselskiej ulegay zmianie; byo to zalene od rnych czynnikw, np. od osobistych predyspozycji monarchy. 5 grudnia 1558 roku zebra siew Piotrkowie nowy sejm. Izba po raz kolejny powierzya lask marszakowsk Sienickiemu. Znw powtarza on w witaniu krla, e tylko egzekucja praw moe zapobiec zamieszkom spoecznym, znw Zygmunt August uchyla si od podjcia decyzji. Hieronim Ossoliski przedstawi wic konkretny plan rewindykacji rozdarowanych lub zastawionych krlewszczyzn, lepszego gospodarowania pozostaymi przez urzd podskarbiski, a zwaszcza zlikwidowania "niepobonych" dzieraw nieodpatnych. Posowie za prbowali postawi Senat przed faktem dokonanym: przynieli swoje nadania na krlewszczyzny i zoyli je do dyspozycji krla. Senatorowie nie mieli wyboru: przedoyli i swoje. Ale dalej utrudniali spraw ich egzekucji, a egzekucj praw chcieli prowadzi "od deszczki

Ry. 105. Czworak litewski Zygmunta Augusta (awers), 1566 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). 123

Dzieje Polski i Litwy

Ry. 106. Piecz Zygmunta Augusta, 1549 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). do deszczki" (aluzja do drewnianych opraw ksig prawniczych), co tylko przeduao cay proceder do nieskoczonoci. Ani podniesione przez Sienickiego projekty utworzenia staego sdu i okrelenia sposobu dokonywania przyszej elekcji, ani draliwa kwestia annat, wysokich opat skadanych papieowi przy obejmowaniu beneficjum kocielnego, ani unia Korony z Prusami Krlewskimi oraz ksistwami Zatora i Owicimia nie doszy do skutku. Zygmunt August nie mg si pogodzi zwaszcza z projektem wsplnej elekcji polsko--litewskiej przez reprezentacj szlachty: cho poycie z Katarzyn zaczynao ukada si coraz gorzej, wci mia nadziej, i doczeka si potomka i zapewniwszy mu na Litwie dziedziczne wadanie, zapewni rwnie w praktyce polsk koron. Ocieski w jego imieniu tumaczy Izbie, e szlachta to stan "poledniejszy" i winna podatki uchwala bez dyskusji. Posowie natomiast alili si, e uczyniono sobie z ich ofiarnoci "komedyj", Sienicki w egnaniu potpi egoizm magnaterii, wskazywa, e tylko w monarsze mog jeszcze posowie pokada resztki nadziei. Ale krl, utraciwszy resztki nadziei na porozumienie ze szlacht, odjecha na trzy lata przeszo na Litw. Dominium Maris Baltici wizyta Zygmunta Augusta w Gdasku w 1552 roku "Naszym przodkom wystarczay ryby sone i cuchnce" - piewali pono rycerze Krzywoustego, gdy zwyciskie ich wyprawy przybliyy Polsce upragnione "dominium Maris Baltici", panowanie nad Batykiem, nad morskim brzegiem, tylekro potem wywalczane i tylekro tracone, e zanika zaczynaa pami o tym nawet w politycznych elitach, zanika tsknota za morzem nawet u monarchw. Domyla si jednak tylko moemy, e syn Bony, wadczyni wielkiego woskiego miasta nadmorskiego, portu, ktry strzeg najbardziej newralgicznego punktu rdziemnomorza, od dziecistwa by wychowywany w zrozumieniu potrzeb morskich Rzeczypospolitej. wiadczya ju o tym jego wizyta w Gdasku w 1552 roku, wiadczya i zwizana z ni wizyta w Krlewcu na zaproszenie Albrechta. Cudem uniknli tam obaj mierci, gdy omykowo odpalony pocisk artyleryjski zabi modego pazia, kniazia Winiowieckiego, "a szata na krlu mzgiem pacholcia onego spluskana bya" (Marcin Bielski). Krl, opanowany jak zwykle, pociesza Albrechta piknymi sowy, wstawia si za puszkarzem, tumaczy, i wierzy w Albrechtow niewinno - ale przy wieczerzy spi ksicia w porozumieniu z jednym z dworzan, by wycign z niego prawdziwe intencje. Rzeczywicie, nieodrodnym by synem Bony, rwnie w podejrzliwoci.

Inna jednak bya przyczyna Albrechtowego zaproszenia, inna krlewskiej zgody. Ksi pruski wci si szamota midzy nadziejami na powikszenie swoich i rodzinnych posiadoci a chci odegrania roli politycznej w Koronie. Krl, zazdrosny o jego popularno narastajc wrd protestantw, zwaszcza w Wielkopolsce, oburza si, gdy jego poddani tytuowali Albrechta "nasz pan miociwy", ale 124

- Zygmunt Aug w pewnym momencie powa-nie liczy si z sukcesj brandenbursk w Polsce. Hohenzollernw wczesnych nie mona mierzy nasz dzisiejsz wiedz o ich potomkach; wcignicie ich w obrb polskiej polityki wci byo realne, a ewentualna unia personalna stworzyaby przecie pastwo nie bardziej pstrokate narodowociowo ni imperium habsburskie. Byaby to jednak odlega jedynie ewentualno, a Zygmunt August mia plany bardziej ko-kretne: myla o Litwie. Dziedziczna ziemia Jagiellonw odcita bya niemal od morza. Starostwo mudzkie skrawkiem dotykao Batyku. Jedyny jego port, Poga, mia niewielkie znaczenie i niewielkie, ze wzgldu na topografi, szans rozwoju. Ujcie Niemna z portem w Kajpedzie byo w rkach Albrechta. Krl mia jakie sabo znane plany w zwizku z Kajped, chcia j, zdaje si, dla Litwy pozyska, wybiera si nawet do niej z Krlewca, ale nie dojecha. Zapewne bowiem wanie wwczas, w rozmowie z Albrechtem, nabiera ksztatu zaczy plany pozyskania dla Litwy dostpu do morza przez Inflanty. Pastwo niemieckiego zakonu kawalerw mieczowych, obejmujce ziemie dzisiejszej otwy i Estonii, nie byo monolitem. Znaczn cz jego terytorium zajmoway uasisuwerenne pastewka arcybiskupa ryskiego oraz biskupw Ozylii, Dorpatu (estoskie Tartu) i Kurlandii. Rwnie miasta na czele z potn Ryg i Rewlem, dzisiejszym Tallinem, miay znaczny stopie samodzielnoci. Ryskim arcybiskupem by wwczas brat rodzony Albrechta, cioteczny zatem Zygmunta Augusta, Wilhelm Hohenzollern. Wadzi si on z wielkimi mistrzami i pragn przekaza arcybiskupstwo w rce ktrego z krewniakw, przewidujc rych sekularyzacj Zakonu i zamian posiadoci biskupich w wieckie, dziedziczne pastewka. Myl ta mia bya oczywicie Albrechtowi, lecz zdawa sobie spraw, e w zagroonych przez Moskw Inflantach saby wadca si nie utrzyma. Std dy, aby ziemia ta staa si lennem Zygmunta Augusta na podobnych warunkach jak Prusy Ksice i oczywicie te pod panowaniem Hohenzollernw. Na przeszkodzie takiemu rozwizaniu staa nie tylko polityka kolejnych wielkich mistrzw. W Inflantach krzyoway si interesy litewskie, pruskie, moskiewskie, szwedzkie i nawet duskie, pamitano bowiem, e Estonia, podbita przez Waldemara II w 1219 roku, stanowia przez jaki czas cz batyckiego imperium potnej wwczas Danii. Gwnym rywalem bya bezsprzecznie zbrojca si intensywnie Moskwa Iwana Gronego. Moskiewski nacisk zmusi w 1554 roku wielkiego mistrza Henryka von Galena do rokowa. Wysannicy jego podpisali w Moskwie upokarzajcy Dzieje Polski i Litwy

manifestacja siy pod Pozwolem w 1557 roku midzynarodowe uwarunkowania sprawy inflanckiej atak Moskwy na Inflanty Ry. 108. Dziao Zygmunta Augusta z godem Herkules, ok. 1560 roku (KrakwWawel). traktat, zobowizujc si do odbudowy poprzednio zniszczonych cerkwi w Rewlu i Rydze, wolnoci handlu dla kupcw moskiewskich oraz zapaty haraczu z Dorpatu. Zakonowi zabroniono sprzymierzy si z Zygmuntem Augustem. Inflanty zamieniay si w moskiewski protektorat. W 1556 roku pose krlewski zosta w Inflantach zamordowany, po czym onierze wielkiego mistrza zajli zamek arcybiskupa Wilhelma w Koken-hausen, jego samego za uwizili. Zygmunt August tym razem odpowiedzia zdecydowanie. Podatki uchwalone na zimowym sejmie koronnym w Warszawie przeznaczone zostay na wojn z Zakonem. Krl zacign poyczki czciowo pod zastaw dbr swoich w Prusiech Krlewskich, czciowo od miasta Gdaska. Pod koniec sierpnia 1557 roku pod Pozwolem na granicy Inflant stana ponad dwudziestotysiczna armia pod komend samego krla. Wojskami koronnymi dowodzi Jan Mielecki, koronny marszaek, litewskimi - hetman wielki, Mikoaj Radziwi Rudy. Nowy wielki mistrz Zakonu, Wilhelm Fiirstenberg, zdawa sobie spraw, e opr byby daremny. Stawi si przed krlem, przeprosi go, zaprzysig, co mu kazano, arcybiskupowi przywrci wolno i wadz. Zarzucano krlowi, e nie zdruzgota wtedy Zakonu i nie przyczy si Inflant do swego pastwa. Zygmunt August zdawa sobie jednak spraw, e konsekwencje midzynarodowe takiego kroku mog by zbyt powane. W obronie Zakonu interweniowa cesarz, a cho jego poprzednik, Karol IV Luksemburski, nada niegdy Kazimierzowi Wielkiemu i jego nastpcom tytu protektora arcybiskupstwa ryskiego, nie dotyczyo to przecie caego kraju. Ferdynand peni ju wprawdzie obowizki cesarza po abdykacji brata, ale formalnie tylko jako krl rzymski i musia jeszcze dba o niezraanie sobie elektorw. Monarcha polski zdawa sobie jednak spraw, jakie s zamiary Moskwy. Nie raz i nie dwa ostrzega go przed jej zaborczoci Mikoaj Rudy. I wiedzia dobrze krl, e moskiewska agresja da mu Inflanty za zgod i nawet na prob Zakonu. Na wie o ukorzeniu si wielkiego mistrza przed Zygmuntem Moskale rozpoczli przygotowania do jawnej agresji. W nastpnym roku wkroczyli do Inflant. W maju zajli Narw, wany port nad Zatok Fisk, w lipcu Dorpat. Na wie o tym biskup Ozylii sprzeda swoje pastewko Danii, a raczej modszemu synowi jej wadcy, krlewiczowi Magnusowi, Szwedzi za zajli wybrzea Estonii. Fiirstenberg zwrci si o pomoc do cesarza i Rzeszy, lecz sejm niemiecki pomc mg niewiele, Ferdynand wysa jedynie poselstwo do Iwana. Zygmunt August, rwnie o pomoc proszony, odpowiedzia, i musi przestrzega rozejmu z Moskw. Ale chan 126

- Zygmunt August

krymski Dewlet Girej uderzy na pastwo Iwana od poudnia i na kilka miesicy opni jego ofensyw w Inflantach. W tej sytuacji inflanccy zwolennicy wsppracy z Polsk zwrcili si jeszcze raz do Augusta. 31 sierpnia 1559 roku zawarto w Wilnie ukad, ktry krlowi oddawa cz ziem zakonnych w zamian za opiek i obron. ukad wileski z 28 listopada 1561 roku Ukad nie powstrzyma Moskwy. Wojska Iwana odnosiy na pnocy, gdzie opieka litewska nie sigaa, nowe sukcesy. Do niewoli dosta si Fiirstenberg, wrg porozumienia z Zygmuntem Augustem. Uaktywnia si polityka szwedzka, zwaszcza gdy zmar stary krl, Gustaw Waza, a tron obj jego energiczny syn Eryk XIV. Wwczas nowy mistrz, Gothard Kettler, wraz z arcybiskupem Wilhelmem oddali si pod opiek pastw jagielloskich. Nowy ukad wileski z 28 listopada 1561 roku piecztowa sekularyzacj Zakonu, wciela jego pastwo do Polski i Litwy, Kettlerowi oddawa w dziedziczne lenno ksistwo Kurlandii i Semigalii, bezpieczn na razie przed Moskw cz Inflant na poudnie od Dwiny, z wyjtkiem ziem piltyskiego biskupstwa, odtd te lenna Rzeczypospolitej zastawionego wkrtce Hohenzollernom. Reszta Inflant, zwana Liwoni, czyli dzisiejsza otwa na pnoc od Dwiny i Estonia poudniowa, wchodziy do pastw Zygmunta Augusta. Pocztkowo zreszt status ich by niejasny, przynaleno w ramach pastw jagielloskich dyskusyjna, ostatecznie jednak zorganizowano tu po zwycistwach Batorego trzy nalece wsplnie do Polski i do Litwy wojewdztwa: parnawskie, dorpackie i wendeskie. Potna Ryga utrzymywaa w praktyce dotychczasowy status polityczny, znaczn niezaleno, podobnie jak w Koronie Gdask. Pastwo zakonne przestao istnie. By to olbrzymi sukces Zygmunta Augusta, osignity po mistrzowsku. Wystarczy powiedzie, e cesarz i Rzesza nie tylko go akceptowali, ale sami do przyjcia Inflant krla Polski zachcali, bo tylko dziki temu ochroni je mogli przed Moskw. Ale sukces ten trzeba byo jeszcze utrwali. Rozpoczy si dalsze zabiegi dyplomatyczne. Cztery pastwa walczyy o up po Zakonie. Pastwo polsko-litewskie objo jego ziemie zgodnie z wol wadz Zakonu i cesarza, zgodnie z prawem midzynarodowym. W tej sytuacji rywale ucieka si prbowali do dyplomacji, a ofiarami jej miay zosta krlewskie siostry. Anna i Katarzyna kwaniay dotychczas w staropaniestwie w Warszawie. Po nieprzezornym odrzuceniu brandenburskich kandydatw do oenku nie zjawiali si nowi. Ale teraz sam Iwan wystpi w konkury. Zygmunt August udzieli odpowiedzi wykrtnej: bada uwanie ofert szwedzk. Nie ofert Eryka jednak, ktry marzy wwczas o rce Elbiety angielskiej, a starania jego modszych braci - krlewicza Magnusa o Ann i Jana ksicia Finlandii o modsz, Katarzyn, ktrej pragn rwnie Iwan. Rozmowy prowadzone byy w Sztokholmie, midzy innymi przez Jana Tczyskie-go, ktry nawiza wwczas romans z pikn i kochliw siostr obu krlewiczw. Mia powane szans: pena . . . Ry. 109. Portret Katarzyny Jagiellonki, warsztat ukasza temperamentu Cecylia, do ktrej okna kawalerowie Cranacha modszego, ok. 1556 roku (Muzeum Czarto-wchodzili pono nocami, zostaa tym nieco skompro- ryskich w Krakowie).

127

Dzieje Polski i Litwy polityczne maestwa sistr krlewskich Zbr Mniejszy - arianie mitowana, a Tczyskich rd by wystarczajco znakomity, by mu tak krlewn odda ("Soplicw czy nie rwne Tczyskim zaszczyty" - przypomni to jeszcze Mickiewicz w Panu Tadeuszu). Gdy jednak pyn do Szwecji, by rozmowy sfinalizowa, statek jego zagarnli walczcy ze Szwedami Duczycy i niefortunny narzeczony zmar w ich niewoli. Zygmunt August, zawsze niechtny zbytniemu wywyszaniu si swych poddanych, bynajmniej nie protestowa przeciwko uwizieniu Tczyskiego. I tylko Jan Kochanowski wierszem uali si nad dol zmarego. Nie doszo te, wskutek sprzeciwu Eryka, do maestwa Magnusa z Ann. Jedynie Katarzyna, najmodsza i najadniejsza z sistr krlewskich, wbrew krlowi Szwecji polubia jego brata, ksicia Finlandii Jana, by wkrtce, na rozkaz zazdrosnego Eryka, znale si wraz z mem w wizieniu na zamku Gripsholm. Tam wkrtce przyjdzie na wiat ich syn, oczywicie te Zygmunt, pierwszy tego imienia krl Szwecji, a trzeci - Polski. Dyplomacja maeska nie pomoga wic w utrwaleniu sukcesw. Gotowaa si wojna o Inflanty, zwana woj na pnocn. Eitwa bya za saba, by jej podoa bez pomocy Korony. Krl nie mia wyjcia: musia koronny sejm zwoa. Wiedzia, e tym razem ju zwleka nie moe. I wiedzia, e tym razem dania szlacheckie speni musi. Sejmy egzekucyjne W Koronie, ktra od lat swego krla niemal nie widziaa - krtko tylko bawi w omy na zjedzie Senatu w 1561 roku - pogbiao si zamieszanie i bezrzd. Polska stawaa si, jak mwi Sienicki, "civitatem meretricem" - pastwem nierzdnym, z ktrym wolno kademu czyni co chce, jak z nierzdnic, "wolno w Polsce kadego zoczystwa si way bez pomsty, wolno o nie kademu targowa, wolno j te najmniejszemu nieprzyjacielowi z maym przejecha pocztem". Pogbia si rozam w Kociele. Buntowniczy ministrowie plebejscy coraz wyraniej odcinali si od szlacheckiego zboru, coraz czciej nadawali dogmatycznym, na pozr tylko wyznaniowym sporom posmak rewolucyjnej myli spoecznej. Obok potnego ju Zboru Kalwiskiego stan wyrosy z jego szeregw a skupiajcy antytrynitarzy, zwanych inaczej arianami albo Brami Polskimi, Zbr Mniejszy. Dominowali w nim pocztkowo ministrowie pochodzenia plebejskiego, ale byo i sporo wpywowej szlachty, midzy innymi Mikoaj Sienicki. Arianie odrzucali wiar w Trjc wit oraz chrzest niemowlt, wypowiadali si przeciwko wojnie - drewniana szabla sta si miaa rycho oznak ariaskiego szlachcica - i nieufnie, czsto wrcz wrogo, odnosili si do piastowania urzdw pastwowych. Mnoyy si zjazdy - nielegalne, buntownicze w swych wypowiedziach, ale przecie wyraajce tsknot za siln rk monarchy. Grozia szlachta, e sejm zoy bez niego, bez jego woli i zgody, i na sejmie tym przeprowadzi swoje postulaty. Ale go potrzebowaa. I on jej potrzebowa. Nie dla siebie - dla swojej ukochanej Litwy. I na listopad 1562 roku zwoa nareszcie sejm do Piotrkowa.

Posowie nie dowierzali obietnicom Augusta, e tym razem dania ich zostan spenione, egzekucja dbr przeprowadzona, unia z Litw dokonana. Marszakiem Izby obrano buntowniczego magnata wielkopolskiego Rafaa Leszczyskiego. Jakie byo jej zaskoczenie, gdy sam Zygmunt August, pojawiwszy si przed ni w szarym stroju szlacheckim, przemawiajc do niej po polsku, a nie po acinie, nie tylko cako128

Zygmunt August

wsie w krlewszczyznach w poszczeglnych wojewdztwach

sejm egzekucyjny w Piotrkowie w 1562 roku Ry. 110. Schemat prezentuje stosunek dbr zastawionych w tzw. starych sumach do krlewszczyzn w wybranych wojewdztwach wg stanu na 1565 rok. Sejm egzekucyjny z lat 1562/1563 uzna za dobra zastawione na starych sumach nadania krlewskie pochodzce sprzed 1504 roku. W odrnieniu od tzw. nowych sum - czyli nada dokonanych w latach 1504-1562 - zapisy w starych sumach uznano za legalne i nie podlegajce egzekucji. Ich wykup przez skarb krlewski by moliwy tylko po mierci aktualnych uytkownikw. wicie popar postulaty egzekucjonistw, ale z energi i oddaniem przystpi do ich realizacji. Tote rycho w Izbie zdobya decydujcy gos grupa posw stawiajcych na wspprac z krlem przeciw Senatowi celem dokonania nie tylko egzekucji dbr, ale rwnie egzekucji praw, usprawnienia administracji i sdownictwa, wzmocnienia aparatu pastwowego. Na jej czele znw Sienicki krytykowa nieprawne posiadanie dbr krlewskich przez magnateri; demaskowa egoizm i chciwo senatorw, da wykonania pozostaych postulatw szlachty, a zwaszcza pitnowa "ublienia prawom a wolnociom pospolitym... od stanw duchownych". Obradujcy do koca marca sejm, dziki konsekwentnej i lojalnej wsppracy Izby Poselskiej z krlem, dokona olbrzymiego dziea. Rozpocz wic egzekucj, czyli po prostu konfiskat dbr koronnych, nieprawnie dotd dzieronych przez magnatw. Uporzdkowa zarzd krlewszczyzn: odtd dzierawcy mieli pobiera z nich tylko jedn pit dochodu, reszta za wpywaa do skarbu krlewskiego. Z tych sum 129

Dzieje Polski i Litwy

akcja egzekucji dbr Ry. 111. Sejm polski z czasw Zygmunta Augusta w Statuta Regni Poloniae Jana Herburta, 1570 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Zygmunt August zobowiza si przeznaczy jedn czwart na utrzymanie staego wojska, zwanego odtd kwarcianym. Starczy to miao na kilka tysicy onierzy. Sumy te, przechowywane w Rawie Mazowieckiej, stworzyy teraz skarb osobny, tylko wojsku sucy. Lustracje dbr krlewskich, dokonywane pod kontrol sejmu, zapewni miay odtd prawidow gospodark, zaradzi rabunkowej oraz zapobiec nieuczciwemu bogaceniu si dzierawcw. Uderza rwnie w magnatw powtrzony i wzmocniony zakaz czenia wanych urzdw w jednym rku, ktry zabezpieczy mia sprawn administracj i szybki wymiar sprawiedliwoci. Wreszcie zapado postanowienie zwoania wsplnego z Litw sejmu i dokonania na nim ostatecznej, realnej unii obu pastw jagielloskich. Gdy Leszczyski, sam uderzony po kieszeni egzekucj, odjecha przed zakoczeniem obrad do domu, Sienicki, ktry go zastpi, wyrazi w mowie poegnalnej od Izby Poselskiej szczere i gorce zaufanie do krla. Cho sejm przynis obozowi egzekucyjnemu wielkie zwycistwo, to pozostawi przecie wiele spraw nie zaatwionych. Tote jeszcze w tym samym roku 1563 krl zwoa nastpny sejm do Warszawy. Sejm ten trwa od listopada do marca roku nastpnego. Marszakowa znw Sienicki. W witaniu krla da kontynuowania zacztego procesu przemian, wicej, krelc przejmujcy obraz upadku zewntrznego znaczenia pastwa, wskazywa na "domowy nierzd" jako przyczyn za i skary si, e "chocia my nie dawno rzekomo o rzdzie mwili, wszystko po dawnemu tym gorzej idzie". Obrady pocztkowo toczyy si sprawnie. Prowadzono dalej egzekucj dbr, mimo 130

Zygmunt August

postpy Moskali i Szwedw w Inflantach i M 55 ia a no ; albo Dziki M

bezsilnych gosw opozycji w Senacie. Praca to bya ogromna, zwizana ze skrupulatnym badaniem tytuw prawnych, przegldaniem ksig archiwum koronnego, wertowaniem statutw, ale praca owocna, wnoszca dalszy porzdek w domen Korony Polskiej. Wiele domw magnackich musiao si. poegna z majtkami i sumami, ktre ju uwaao za swoje. Zdemaskowano oszustwa zmarego na kilka miesicy przed sejmem kanclerza Ocieskiego: z wielkiej fortuny, przez niego zgromadzonej, spadkobiercom pozostawiono niewiele, a i to tylko dziki asce krlewskiej. Cakowity upadek dotkn magnacki dotd rd Starzechowskich: rewindykacj zagarnitych nieprawnie przez nich dbr samborskich poprowadzi wkrtce po swoim powrocie ze studiw padewskich mody, wybijajcy si w subie krlewskiej syn hetmana nadwornego Jan Zamoyski. SATY lana Kocbancwyskiego Trudniejsza do rozwizania bya kwestia unii. Konflikt wybuch przy sprawie Prus Krlewskich i doszed do takiego napicia, e zdaniem Sienickiego postpowanie panw pruskich ju "nie tylko do nierzdu... ale ju prawie do rebelijej" cigno. Sprawa Litwy jeszcze bya trudniejsza. Czas nagli: w czerwcu 1562 roku Szwedzi zdobyli Parnaw, w lutym 1563 roku Moskale Poock, dokonali okrutnej rzezi jego mieszkacw, wszystkich ydw utopili w Dwinie. Droga do Wilna staa teraz dla nich otworem, Iwan gosi, e gotuje Zygmuntowi Augustowi grb na Kremlu. Tymczasem wysannicy litewscy, monowadcy obawiajcy si szlacheckiej przewagi i szlacheckiej rwnoci, jak w Koronie, byli nieustpliwi. Ostro zwaszcza starli si tu Sienicki z Mikoajem Radziwiem Czarnym. Krl sam zrzek si formalnie w czasie sejmu dziedzictwa na Litwie na rzecz Korony, delegacja litewska jednak na znak protestu opucia w lutym Warszaw, nie akceptujc sejmowego recesu, ustalonych ju postulatw dotyczcych unii. Przedmiotem sporu byo danie posw koronnych, by nie pozostawi adnych ladw pastwowoci litewskiej i cay kraj wcieli po prostu do Polski. Nie brako nawet propozycji, by znie nazw Litwy i zastpi j nazw Nowa Polska, przez analogi do Wielkiej i Maej. Sejmy lat 1562-1564 przyniosy wielkie sukcesy obozowi egzekucyjnemu, lecz odtd tempo reform na jaki czas spowolniao, pozostawiajc niedokonany program unii, usprawnienia administracji i coraz czciej poruszan kwesti reformy sdownictwa. Zawayo tu wiele spraw. Wojna z Moskw i ze Szwecj absorbowaa monarch: nie mogc sam kierowa programem reform, nie objawia ju w tej materii takiej energii jak w latach poprzednich. Wcielanie w ycie ju postanowionych reform wymagao rwnie czasu i odwlekao przygotowywanie nowych: sama akcja egzekucji dbr wizaa si z dziaaniami lokalnymi, skomplikowanymi, pracochonnymi i nierzadko nawet niebezpiecznymi dla jej wykonawcw, jak wykaza choby bezwzgldny opr Starzechowskich przeciw Zamoyskiemu Ryc m Karta tytutowa poematu i jego podwadnym. Wreszcie zaszkodzio niewtpli- Jana Kochanowskiego, 1564 rok. 131

Dzieje Polski i Litwy ----

reformy soboru trydenckiego (1545-1563) dziaalno nuncjusza Commendone-go w Polsce rozam w obozie protestanckim wie programowi egzekucyjnemu wizanie go z postulatami reformy Kocioa w duchu protestanckim. Hozjusz radzi Zygmuntowi Augustowi, by, jeli chce mie na sejmach spokj, nie pozwala czyni z nich soborw. Mody krlewski dworzanin, w Padwie wyksztacony, protegowany innego Padewczyka, podkanclerzego Piotra Myszkowskiego, Jan Kochanowski wyraa zapewne rwnie stanowisko krlewskiego otoczenia, gdy w swoich poematach Satyr i Zgoda nawoywa do odrzucenia ducha stronniczoci, zaprzestania zwad, powrotu do starych cnt szlacheckich, do obrony ojczyzny przed wrogiem zewntrznym, kiedy wyszydza protestancki bezrzd, a nadziej na porozumienie pokada w trydenckim soborze. Zakoczony w grudniu 1563 roku sobr przeprowadzi rzeczywicie wszechstronn reform Kocioa, umoliwiajc mu podjcie walki o dusze i o panowanie w Europie ze sabncym impetem protestantw. Uporzdkowano spraw nadawania beneficjw kocielnych, wykluczajc ich sprzedawanie, nominowanie nieletnich, ograniczajc wpyw wadz wieckich. Wzmocniono wadz biskupw, ustalajc zarazem ich obowizki, jak okresowe wizytacje diecezji i wyjazdy sprawozdawcze do Rzymu. Powikszono dyscyplin kleru. Nowe zakony z Jezuitami na czele podjy na nowo i w sposb nowatorski zaniedbane dotd przez Koci a wane dla spoeczestwa funkcje, jak szkolnictwo i opiek spoeczn. Pozbawio to protestantw szeregu istotnych i propagandowo nonych argumentw. Rezygnujc, poza wypadkami wyjtkowymi, z krwawych przeladowa innowiercw - te monarchie, ktre je stosoway, jak Hiszpania, czsto uchwa soboru nie przyjy - Koci wzmacnia swoj pozycj wszdzie tam, gdzie dotychczasowa tolerancja wadz pozwalaa jego nowym, znakomicie przygotowanym apostoom przekonywa ludzi sowem i przykadem wasnym, nie rezygnujc bynajmniej z przekonywania decydentw politycznych i wpywania na ich decyzje. W 1563 roku przyby do Polski nowy nuncjusz papieski, Wenecjanin Giovanni Francesco Commendone, i rozpocz montowanie katolickiego stronnictwa w Polsce. Oburzeni protestanci twierdzili, e nuncjusz "po Koronie wszdzie przejeda, animujc papieniki i wiele im od papiea obiecywa, starostwa, zamki, konno jeda, przegldywa w kadym kcie". Krla natomiast Commendone straszy widmem buntowniczego charakteru dziaa politycznych protestantw i stara sijak mg ograniczy jego wspprac z ewangelickimi przywdcami egzekucjonistw. Uzyska od Zygmunta Augusta midzy innymi zatwierdzenie uchwa soboru trydenckiego na sejmie w Parczewie pod Lublinem w 1564 roku oraz edykt skierowany przeciwko szukajcym w Polsce schronienia cudzoziemskim dziaaczom radykalnej reformacji. Biskupom wyperswadowa projekt zwoania w Polsce soboru, ktry grozi mgby powoaniem Kocioa narodowego, niezalenego od Rzymu. Nawet przychylny dotd takiemu rozwizaniu Uchaski, ktry jeszcze w 1564 i 1565 roku prbowa synod zwoa, poniecha w kocu daremnych prb i z biegiem lat stawa si bardziej papieski od papiea. Stanowcze stanowisko soboru przekonao wielu mu podobnych zwolennikw reform, e Koci sam si odrodzi.

Rwnoczenie pogbiao si rozbicie wrd protestantw. Zbr Mniejszy ostro atakowany by przez kalwinistw. Jeli arian ju wtedy nie wygnano z Polski, to dziki Commendonemu - rozbicie zboru byo mu na rk, ukazywao suszno katolickiej tezy, e tylko wok papiea mona znw zjednoczy chrzecijastwo. Krlowi za dziaalno nuncjusza rwnie bya na rk: uatwiaa rozbicie zwartego dotd 132

----------------- Zygmunt August Mowa Mikoaja Sienickiego na Sejmie w 1565 roku Nie wiemy, aby ktry wojewoda wiece swe sdzi), wiemy i czujemy to, e starostowie sdw swych nie odprawiaj ku wielkiemu omieszkaniu [zaniedbaniu] pospolitej sprawiedliwoci. Nie widziemy, aby spraw i rzeczy sobie zwierzonych dozorowali, a tych dwch urzdw, wojewodw i starostw, niedbaoci wielk zniewolenie cierpiemy od kupcw i przekupniw, wielki niedostatek i przepacony koszt od Posowie ziemscy, fragment kolorowanego drzeworytu w Statucie aski&go, 1506 rok (Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie) okazywali, a z dawna swe na pieczy mieli, obaczywszy nasz sposb i rzd nasz, mielej ju o nas sobie obiecuj i pewnie si lada kiedy o nas pokusz. rzemielnikw, wielkie mnstwo ludzi prnujcych a po Koronie si tuajcych, za ktrymi i niebezpieczestwo drg si wszczyna, niedostatek sug ku potrzebie Rzeczypospolitej cierpiemy i poddanych dobrych mie nie moemy. Morderstwa i rozliczne zbytki [swawole] si dziej, wzgarda prawa pospolitego si mnoy, bunty si midzy stanami mno. Juci i senatorowie wielcy nie prawem, ale gwatem na sobie krzywd swych dochodz, ku zemu innym, mniejszym, przykadowi, a kademu prawie ju tyle wolno czyni, ile chce. To doma. Od postronnych zasi nieprzyjaci adnej przestrogi nie masz, gruby nieprzyjaciel nad pastwy waszej krleskiej moci przewodzi. Wasza krlewska mo nami si sawi, a prawie nas ludziom okaza, comy zacz s. Wic te ci, co si nam przyjacioy ataki egzekucjonistw na senatorw obozu egzekucyjnego, w ktrym arianie z Sienickim blisi mu byli ni krzykliwi przywdcy kalwinistw, jak Leszczyski czy Ossoliski. Umiejtn za polityk wobec prawosawnych, midzy innymi zniesieniem zakazu piastowania przez nich najwyszych godnoci pastwowych, potrafi zapobiec zarysowujcemu si sojuszowi schiz-matykw z protestantami. Po bezbarwnym sejmie w Parczewie egzekucjonici podjli po raz ostatni prb przeforsowania przemian, zarwno politycznych, jak wyznaniowych na sejmie piotrkowskim rozpocztym w styczniu 1565 roku. W witaniu poselskim Sienicki

wskazywa znw, e egzekucja nie jest dokonana, bo "rzdu pospolitego" nie ma, krl sdw nie pilnuje, wojewodowie i starostowie obowizkw swych nie speniaj, ludzie prnujcy i wasajcy si gro bezpieczestwu szlachty, "morderstwa i rozliczne zbytki si dziej, wzgarda prawa pospolitego si mnoy, bunty si midzy stanami mno", czemu winni s niedbali senatorowie. Grupa posw pod jego kierunkiem wysuna wwczas projekt wprowadzenia w caym pastwie nowych, jednolitych urzdw--instygatorw wybieranych co roku przez szlacht, a majcych prawo kontroli wszystkich innych urzdnikw. Sienicki grozi nawet senatorom, e szlachta sama, bez nich, instygatorw wyznaczy. Projekt wzbudzi oczywicie zajady sprzeciw. Senatorowie grozili, e pozabijaj instygatorw wybranych przez szlacht. Nie popar wniosku ani krl, ani reszta Izby Poselskiej. W rezultacie prba "wyzucia senatorw z wszelkiej wadzy i znaczenia", wedle okrelenia Commendonego, nie doczekaa si realizacji. Pytanie zreszt, czy o tak realizacj rzeczywicie projektodawcom chodzio, czy tylko o zastraszenie niedbaych i niesumiennych magnackich urzdnikw. Ruch egzekucyjny nie Dzieje Polski i Litwy -

wystpowa bowiem przeciw uprawnieniom senatorw, lecz od pocztku, konsekwentnie, zarzuca im, e tych uprawnie nie egzekwuj, obowizkw nie wypeniaj. Cakowit natomiast porak na tym sejmie zakoczya si kontrofensywa protestancka. Udao si im jedynie uzyska potwierdzenie postanowienia z 1563 roku, i wyroki sdw kocielnych nie bd egzekwowane. Woania o sobr narodowy, ataki na nuncjusza nie miay ju dawnej mocy ani siy oddziaywania. Odbywajcy si w czasie sejmu synod rnowiercw przypiecztowa tylko rozam. Stracia rwnie rozpd egzekucja dbr. Co wicej, coraz bardziej otwarcie wystpowali jej przeciwnicy, nie kryjc, i wystpuj w obronie uprawnie monarchy. Najpeniej wyrazi to Stanisaw Orzechowski. Minione lata nie byy dla niego atwe i nie zawsze potrafi w godny sposb sprosta wymogom obrony swego stanowiska. Szarpali go katolicy za maestwo; niegdysiejszy towarzysz oa, Marcin Kromer, napad na niego w sposb szczeglnie perfidny. Odwracali si protestanci od wtpliwego sprzymierzeca, ktry zarzeka si uparcie, e pozosta papist. Mia powane zastrzeRyc. 113. Alegoria Krlestwa Polskiego. Drzeworyt eni wobec programu egzekucyjnego. Aprobowa z Quincunx, to jest wzr Korony Polskiej na cynku w zasadzie uni, cho obawia si, e znaczne rnice wystawiony Stanisawa Orzechowskiego, 1564 rok. . . , , . , . ustrojowe midzy Polsk a Litw mog wypaczy suszn w zasadzie koncepcj i wtpliwociom tym dawa wyraz, swoim zwyczajem, w sposb nietaktowny i dla Litwinw obraliwy. Przeraa go program reformy Kocioa w duchu protestanckim, zwaszcza wobec fermentu spoecznego w Zborze Mniejszym, gronego dla interesw szlacheckich. Przeraa go wreszcie program egzekucji dbr, ktry rozumia jako ograniczenie wadzy krlewskiej, ograniczenie moliwoci nagradzania zasuonych dla Korony. Przestrzega przed ni w Rozmowie albo dialogu okoo egzekucyjej Polskiej

Korony z 1563 roku, znakomitym literacko dialogu, apelujcym do mas szlacheckich, gdy za to nie poskutkowao, uderzy na alarm: Trudno milcze, gdy boli; trudno nie wolc w zlej toni; trudno te nie wzdycha w niewoli; w jednej odzi siedzimy, wiatry przeciwne mamy, welny bij, maszty ami, agle dr, morscy rajtarzy na lod szturmuj, nas dobywaj, ognie niec, lod pal, na patrona godz. eglarze pi. Ja, ginc, na Was Rata wolam. dziea i pogldy ustrojowe Stanisawa Orzechowskiego Tymi dramatycznymi sowami rozpocz nowe dzieo, Quincunx, to jest wzr Korony Polskiej na cynku wystawiony, kolejny dialog polityczny apelujcy do mas szlacheckich. Przygotowywa jeszcze rozpraw najwaniejsz, Policj Krlestwa Polskiego na ksztat Arystotelesowych Polityk wypisan dla dobra pospolitego, zmarjednak, zanim ukazaa si drukiem. Zachowa si tylko rkopis i arkusze czci zoonej w krakowskiej oficynie, przeznaczone zapewne na makulatur. Ale dorobek polityczny autora pozosta w polskiej tradycji trwaym, cho kontrowersyjnym elementem, 134

-- Zygmunt August

sojusze i przymierza w wojnie pnocnej antagonizm dusko-szwedzki ksztatujcym wiadomo caych pokole szlachty. Uwaany za ideologa zotej wolnoci szlacheckiej, by raczej Orzechowski, pisarz zreszt niekonsekwentny i peen niekontrolowanych emocji, prekursorem regalizmu, specyficznej polskiej odmiany konserwatywnego monarchizmu. Goszc za Dugoszem, a wraz z Modrzewskim haso suwerennoci prawa, za Arystotelesem uznajc za polityczny idea ustrj mieszany, z elementami monarchii, arystokracji i demokracji, uwaa, e w Polsce rwnowaga tych elementw zostaa zachwiana na niekorzy monarchii. Broni pastwa prawa, stwierdzajc, e inaczej ni w krajach habsburskich krl mu nie zagraa; "przeto nie bjmy si tego nigdy - dodawa - aby nas ten orze nasz polski palcy ostrymi swymi kiedy podrapa tak jako indziej Iwowie i orowie podrapali poddane swe". Broni kompromisu midzy monarch a spoeczestwem. I wicej, stwierdza, e kompromis ten ju istnieje, e dalsze zmiany s niebezpieczne. By wyrazem owego zwrotu w opinii szlacheckiej (i zarazem sam go przyspiesza), ktry kad kres nadziejom najradykalniejszych zwolennikw egzekucji. Ale przedtem jeszcze mieli oni dokona swego najwaniejszego dziea: unii z Litw zagroon, walczc o swj byt z Moskw, a o wasne batyckie okno na wiat rwnie ze Szwecj, ale przecie wci chronicej sw tosamo.

Siedmioletnia wojna pnocna Rozgrywana w latach 1563-1570 wojna, zwana pnocn, naleaa do osobliwych. Brao w niej udzia pi pastw, z ktrych trzy walczyy na zasadzie kady z kadym. Pastwo polsko-litewskie w przymierzu z Dani i Lubek walczyo ze Szwecj, samotnie jednak z Moskw. Wicej, Dania i Lubeka, ze wzgldw gwnie handlowych, nie ukryway swej yczliwoci dla Moskwy. Szwecja walczya z Polsk i Moskw, Moskwa z Litw i Szwecj. Unia polsko-litewska przechodzia swj kolejny egzamin na terenie Inflant, ktrych przynaleno nie bya ustalona: nie wiadomo byo, czy do Litwy, czy do Polski nale. Agresji na poddajce si Zygmuntowi Augustowi Inflanty pierwsi dokonali jego sprzymierzecy - Duczycy; Szwedzi przeciwko nim wanie zostali tu przyzwani przez zakonn jeszcze zaog Rewia. Dwa czynniki zadecydoway, e to Dania, a nie Szwecja staa si naszym sprzymierzecem. Po pierwsze, chorobliwa podejrzliwo Eryka XIV. Maestwo swojego brata z Jagiellonk uzna za gron dla jego wadzy prb wzmocnienia si ksicia Finlandii, nie widzc jego korzyci dyplomatycznych dla walczcej od dawna z Moskw wanie na fiskim froncie Szwecji. Po drugie, przesdzia o tym potga Danii. Poczona ona bya uni personaln z Norwegi, podobnie jak Polska z Litw, tron duski bowiem by formalnie elekcyjny, a norweski dziedziczny. Posiadaa cztery prowincje dzi nalece do Szwecji - Skani, Blekinge i Halland oraz wysp Gotlandi na Batyku. Opanowanie przez ni Estonii zagrozioby bezporednio Sztokholmowi, a pretensje duskie do tronu szwedzkiego, utraconego p wieku wczeniej, czyniy to ssiedztwo szczeglnie niebezpiecznym. W dodatku Dania, pobierajca co sundzkie od kadego statku wpywajcego na Batyk, bya najbogatszym z krajw na jego wybrzeach. Przymierze z bogat Lubek podnioso jeszcze jej znaczenie. Dlatego monarcha polski od dawna szuka porozumienia z krlem Danii Fryderykiem II, co wzmogo jeszcze podejrzliwo Eryka XIV. 135

Dzieje Polski i Litwy

wybuch a Dani Konflikt Szwecji z Dani i Lubek zacz si od wydarze dla Zygmunta Augusta pomylnych. W maju 1 562 roku Eryk XIV nakaza swoim admiraom zawracanie do Rewia celem uiszczenia opat portowych wszystkich statkw duskich, niderlandzkich, angielskich i szkockich, konfiskowania za hanzeatyckich, pyncych do opanowanej przez Moskw Narwy. w handel narewski by sol w oku rwnie Zygmuntowi Augustowi, ktry zwalcza go chcia przez wydawanie listw kaperskich gdaskim przewanie korsarzom. Przypadkowe starcie eskadr szwedzkiej i duskiej pod Bornholmem w maju 1563 roku, z ktrego Szwedzi wyszli zwycisko, przerwao rozpoczte ju rokowania i doprowadzio do wybuchu otwartej wojny. 13 czerwca podpisany zosta skierowany przeciw Szwecji sojusz dusko-lubecki, a 5 padziernika dusko--lubeckopolski.

Na zachodzie wojna toczya si latami bez znaczcych wynikw. Armia duska, zoona z onierzy najemnych, odnosia sukcesy na ldzie, pki pienidzy na od starczyo, po czym pospolite ruszenie szwedzkie odwojowywao stracony teren. Na morzu nieznaczna przewaga bya pocztkowo po stronie sprzymierzonych, lecz w kocu lipca 1566 roku niespodziewana burza zniszczya eskadr dusko-lubeck, tereny zajte przez Moskw do 1570 tereny zajte przez Szwecj do 1570 tereny zajte przez Rzeczpospolit do 1570 terenyzajteprzezDanido1570 Ksistwo Kurlandii i Semigalii - lenno Rzeczypospolitej od 1561 Prusy Ksice granice pastwa zakonu kawalerw mieczowych w pot. XVI wieku posiadoci: zakonu kawalerw mieczowych arcybiskupstwa ryskiego biskupstwa kurlandzkiego tzw ziemia piltyska biskupstwa ozylskiego sprzedane Danii w 1558 biskupstwa dorpackiego ktra stracia 14 okrtw i 7 ty. ludzi. Dzie ten jest znany pod nazw "koca floty lubeckiej", a by on rwnie kocem marze o minionej potdze wielkiego miasta hanzeatyckiego, kocem znaczenia Hanzy nad Batykiem. Niewielkie znaczenie miay rwnie dziaania na froncie moskiewsko-szwedz-kim. Twierdze szwedzkie w Finlandii i Estonii byy nie do zdobycia dla piechoty Iwana, a flota szwedzka skutecznie udaremniaa eglug narewsk. Za sprzymierzony z Moskw krlewicz duski Magnus szybko zosta przez Szwedw pokonany i utraci swe posiadoci w Estonii. W tej sytuacji dla przyszoci Inflant najistotniejsz staa si wojna midzy Brykiem a Zygmuntem Augustem. Ry. 114. Struktura terytorialna i podzia pastwa zakonu kawalerw mieczowych w Inflantach w latach 1561-1570. Wojna, zwana nie tylko pnocn, ale i siedmioletni, na pnocy zacza si wczeniej . Jak wiemy, ju w czerwcu 1562 roku gwnodowodzcy szwedzki w Estonii, genera 136

Zygmunt August

walki polsko--szwedzkie w Inflantach Klaudiusz Horn, opanowa Parnaw nad Zatok Rysk i bliski by zdobycia Rygi. W nastpnym za roku pad Poock, zdobyty przez Moskali, gdy gwne siy polsko-litewskie pod dowdztwem ksicia Kurlandii Kettlera odrzuciy armi szwedzk na pnoc i obiegy Parnaw, na razie bez sukcesu; dopiero w 1565 roku udao siej odzyska. Na odcinku inflanckim Szwedzi utracili inicjatyw, zwaszcza gdy nadcign tu ze znaczniejszymi siami hetman polny litewski Hrehory Chodkiewicz w 1567 roku. Bronili si w twierdzach, z Rewlem na czele, zaopatrzenie ich jednak byo utrudnione na skutek dziaania gdaskich kaprw. pierwsze

sukcesy i poraki polskiej floty Pocztki polskiej floty wojennej owiane s legend. Wiek XX jjeszcze pomnoy: powrt Polski nad Batyk w 1920 roku zaowocowa tworzeniem faszywej morskiej tradycji, by uatwi interioryzacj morskiego paradygmatu w spoecznej wiadomoci. Byo to wielkie i potrzebne dzieo, ale dzi, kiedy zostao dokonane, mona chyba bez szkody przypomnie, jak to byo z kaprami Zygmunta Augusta. Wywodzcy si przewanie z Gdaska prywatni przedsibiorcy otrzymywali listy kaperskie, to jest wolno im byo grabi statki obce na wasny rachunek, ale winni byli by traktowani jako kombatanci. Korsarstwo czyli kaperstwo od piractwa rnio si zatem tylko dziaaniem formalnie w majestacie prawa, co nie wszyscy zreszt uznawali; Duczycy konsekwentnie uwaali naszych i innych kaprw za zwykych piratw. Flaga, ktr kaprom zatwierdzi Zygmunt August, nosia herb bdcy czci Pogoni litewskiej rami zbrojne w miecz podniesiony do ciosu, widomy znak, e nie polska miaa to by flota, lecz jagielloska. Dowdcajej nazywa si Maciej Scharping; polonizowanie jego nazwiska na Sierpinek jest czyst fantazj. Waniejsze jednak, e flota ta, zoona z uzbrojonych naprdce statkw handlowych, odegraa istotn rol w wojnie, blokujc rwnoczenie szwedzki Rewel i rywalizujc ze Szwedami w blokowaniu moskiewskiej Narwy (takie to byy paradoksy tej wojny), e utrudnia zaopatrzenie armii obu przeciwnikw i zmuszajc Szwedw do defensywy, umoliwia sukcesy w wojnie z Moskw. Scharping wykaza wielk biego eglarsk, gdy w 1567 roku unikn starcia ze znacznie silniejsz, cigajc go eskadr szwedzk. Rok pniej nie zdoa ju powtrzy tego manewru i straciwszy kilka okrtw, z pozostaymi musia schroni si w Wisoujciu. Szwedzi, w pogoni za nim, zajli i spalili Hel. Byy to ju ostatnie starcia, gdy wczeniej w Estonii podpisano zawieszenie broni. Na gwnym teatrze wojny, w zmaganiach Polski i Litwy Z Moskw, po Ry. 115. Srebrny okrcik z zastawy stoowej, ok. 1630 roku (Krakw-Wawel). 137

Dzieje Polski i Litwy pocztkowym sukcesie moskiewskim, zdobyciu Poocka, przyszy sukcesy wojsk Zygmunta Augusta. Zasug to byo hetmana wielkiego litewskiego, Radziwia Rudego, ale rwnie wynikiem wyszoci bojowej nielicznej a dobrze wyszkolonej armii litewskiej nad moskiewsk. Trzon wojsk Iwana stanowili tak zwani strielcy, osadzeni z rodzinami w wioskach pod Moskw w zamian za obowizek suby zbrojnej. W pospolitym ruszeniu musieli bra udzia waciciele majtkw szlacheckich. Artyleria skadaa si z cudzoziemskich najemnikw, Anglikw, Szkotw i Niemcw; tylko oni posiadali istotn warto bojow. Z pocztkiem 1564 roku silny moskiewski korpus kniazia Piotra Srebrnego (Sierebrianego-Obolenskiego) koncentrowa si pod Orsz, by zaatakowa posiadoci polskie w Liwonii. Poczy si z nim mia drugi korpus kniazia Piotra

Ry. 116. Szyszak husarski ze zbiorw Tyszkiewiczw, warsztat niemiecki, Szujskiego, Stacjonujcy W Poocku. Hetorganizacja i sktad armii moskiewskiej ok. 1550 roku (Krakw-Wawel). ma Radziwi mia do dyspozycji tylko 4 ty. ludzi, byy to jednak gwnie doborowe oddziay jazdy. Nad ujciem rzeki Uy do Dwiny zdoa pod koniec stycznia zaskoczy w marszu wielokrotnie silniejsz armi Szujskiego i rozproszy j cakowicie. Zgin Szujski, zabity siekier przez chopa w ucieczce, pady tysice jego onierzy. Na wie o tym armi Srebrnego, przeciw ktrej cigny ju oddziay koronne Floriana Zebrzydowskiego, opanowaa panika: usza spod Orszy, porzucajc tabory na up Polakom. Szczupo zwyciskiej armii nie dozwolia Rudemu wyzyska sukcesu. Nauczeni jednak dowiadczeniem dowdcy moskiewscy, mimo przewagi liczebnej, nie ryzykowali dalszych atakw i znw przez kilka lat wojna zamienia si w szereg mao znaczcych granicznych potyczek. ziemszczyzna i oprycznina Przyczyny tego tkwiy w polityce wewntrznej obu monarchw, ale i w rachubach Zygmunta Augusta. W rodzcej si w trudach wsplnej Rzeczypospolitej sprawa unii warunkowaa udzielenie Litwie pomocy przez Koron. W Moskwie Iwan na samym pocztku dziaa wojennych przeciw Zakonowi napotka silny opr bojarskiej Rady Wybranej, realniej oceniajcej szans militarne pastwa ni wielki ksi. Rozwizanie jej w 1560 roku byo wstpem do nasilenia terroru politycznego wobec przeciwnikw. W 1565 roku Iwan podzieli swoje pastwo na ziemszczyn, zarzdzan jak poprzednio, i oprycznin, gdzie na nowych zasadach osadza wiernych sobie i okrutnych wykonawcw swojej woli, oprycznikw, mordercw w czerni - pniej naladowa ich bdzie nawet w tym szczegle hitlerowska SS. W wiat poszy wieci o morder-Nowo rodu stwach i rzeziach dokonywanych przez oprycznikw. Poniewa los wielkich bojarw wielkiego przyciga uwag najwiksz, pniej, zwaszcza w stalinowskiej Rosji, usiowano 138

Zygmunt August

polityk Iwana przedstawi jako wymierzon przeciw bojarstwu, sprzyjajc ludowi. Lecz wiemy dzi, e oprycznina dokonywaa swoich okruciestw we wszystkich rodowiskach i jakichkolwiek celw spoecznych nie sposb si tu dopatrzy. Najwiksz masakr dotknity zosta w 1570 roku Nowogrd Wielki, niegdy potna republika kupiecka, zniewolony przed kilkudziesiciu laty przez Moskw: Iwan obawia si podobno, e Nowogrodzianie, nie zapomniawszy dawnej wolnoci, otworz bramy Zygmuntowi Augustowi, by wolno odzyska. Krl Polski umia t sytuacj wykorzysta. Uchodcy z Moskwy byli witani z otwartymi ramionami. Wtedy to midzy innymi opuci sub u Iwana i powrci na Litw knia Dymitr Winio-wiecki. Ale najznakomitszym z uchodcw by knia Andriej Kurbski, znakomity wdz, zdobywca niegdy chanatu kazaskiego, ktry odnis szereg sukcesw w Liwonii. Na wie o przeladowaniach zdoa przechytrzy swoich

stranikw i uciec na Litw. Zygmunt August nada mu wwczas dwa starostwa, kowelskie i krewskie, a Kurbski rozpocz sawn wojn z Iwanem na listy: obaj byli znakomitymi polemistami. Na Litwie powstay rwnie inne dziea Kurbskiego, pierwsze w dugim szeregu rosyjskiej demokratycznej literatury emigracyjnej, proponujcej i przechowujcej inn tradycj ni samodzierawia i tyranii, tradycj swobd stanowych i niezalenych instytucji spoecznych, z ktrych mogaby si rozwin, podobnie jak w Polsce, demokracja szlachecka. Ry. 117. Zbroja czerniona, norymberska, ok. 1550 roku (Krakw-Wawel). W 1568 roku wydawao si, e nadesza pora ostatecznego rozprawienia si z Iwanem. Sam Zygmunt August na czele jednej z najwikszych armii, jakie kiedykolwiek krlowie polscy prowadzili, stan pod Radoszkowicami koo Miska, przygotowujc bezporedni atak na Moskw. Z niewiadomych przyczyn do ataku tego nie doszo, a krl, rozpuciwszy wojsko, odjecha do Polski. Domyla si tylko moemy, e powtarzajc polityk sprawdzon w stosunku do Inflant pod Pozwolem, liczy na polityczne rozwizanie sporu - i rzeczywicie w 1570 roku podpisano rozejm, ktry przetrwa lat prawie jedenacie - albo na upadek Iwana wskutek spisku opozycji moskiewskiej. Zamiast Iwana upad Eryk XIV. Sytuacja bya podobna: podejrzliwo doprowadzaa krla Szwecji do atakw furii, do morderstw popenianych wasnymi rkoma. Pod koniec panowania szuka porozumienia z Gronym: podobno zamierza mu wyda 139

Dzieje Polski i Litwy

Jan III Waza krlem Szwecji Gustaw Erikson Waza

140 Ry. 118. Fryz podstropowy w Sali Pod Przegldem Wojsk zamku krlewskiego na Wawelu, 1535 rok. Katarzyn Jagiellonk. W przeciwiestwie jednak do Iwana, niewtpliwie niezrwnowaony psychicznie Eryk by postaci tragiczn nie z wasnej woli. Jak inni monarchowie tych czasw i on pragn szczcia osobistego. Sdzi, e znalaz je w ramionach Karin Mansdottcr, crki kaprala, ktr polubi i uczyni krlow Szwecji. Obalony przez spisek arystokratyczny 19 wrzenia 1568 roku, na ktrego czele stali jego bracia, Jan finlandzki i Karol sudermaski, zmar w wizieniu, otruty podobno grochwk. Tron przypad Janowi, trzeciemu tego imienia monarsze Szwecji, i jego maonce Katarzynie. Po Eryku i Karin pozosta syn i dziedzic, Gustaw Erikson Waza, niemowl wwczas. Jan III chcia go zamordowa. Nie dopucia do tego Katarzyna. Wysaa dziecko na Mazowsze, do siostry Anny. Tam may Gustaw chowa si w domu szlacheckim, nie wiedzc dugo nic o swoim pochodzeniu. Dojrzay jego ywot by krtki i burzliwy. Prbowali go wykorzysta rni wrogowie Szwecji. Zmar modo w Moskwie. Wiek ten

pisa tak przedziwne scenariusze, e i wobec tych uznawanych za legendarne nie wolno by nadmiernie krytycznym. Jan III nie by geniuszem polityki, ale wiedzia, e wojna ze szwagrem nie ma sensu. Pchn natychmiast do Gdaska eskadr z czterech okrtw z prob o pokj i porednictwo w rokowaniach z Dani. Rozpoczy si dugie rokowania w Szczecinie; ze strony polskiej prowadzili je Marcin Kromer i mody sekretarz krlewski Jan Dymitr Solikowski. Traktat ostatecznie nie przesdza niczego: sporne terytorium, Estonia, miao by przez Szwecj przekazane cesarzowi, ktry oddaje w lenno Danii. Oczywicie Szwedzi tego warunku nigdy nie dotrzymali. Przywrcono wolny handel na Batyku, a szwedzka bandera otrzymaa na tym morzu honorowe prawo zwierzchnictwa: okrty innych pastw miay j salutowa zwijaniem grnych agli. Szwecja zajmowaa miejsce Danii jako czoowe batyckie mocarstwo morskie. Polska nie podpisaa tego traktatu i zaoya protest przeciw jego warunkom, przeciw decyzji w sprawie estoskiej i wolnoci eglugi narewskiej. Ale i tak wychodzia z wojny zwycisko, zachowawszy znaczn wikszo Inflant. - Zygmunt August

Unia lubelska spoeczestwo litewskie wobec idei unii realnej Z caego programu egzekucji unia, cho ju aprobowana przez krla, najtrudniejsza bya do przeprowadzenia. Zmar wprawdzie zaraz po sejmie 1565 roku gwny jej przeciwnik, Radziwi Czarny, wykruszao si pokolenie magnatw bronicych swej przewagi stanowej, obawiajcych si emancypacji szlachty litewskiej, ale sejmy 1566 i 1567 roku rozchodziy si nie podejmujc ostatecznej decyzji, wci na skutek braku zgody obu stron na jakikolwiek kompromis. Litwini dali unii dwch rwnorzdnych pastw, dwch odrbnych sejmw, dwch odrbnych aparatw pastwowych, zakazu nabywania dbr na Litwie Koroniarzom i w zasadzie akceptowali tylko wspln elekcj. Polacy dali bezwarunkowej inkorporacji. Zygmunt August swoim zwyczajem czeka cierpliwie. Nie chcia unii wymuszonej i przez to nietrwaej. agodzi namitnoci, "do pokoju wid". nieudana prba przejcia Prus Ksicych przez Meklembur-czykw Nie tylko Litwa sprzeciwiaa si wwczas wzmocnieniu wizw midzy poszczeglnymi czciami monarchii jagielloskiej, Siy odrodkowe wci byy ywe w Prusiech Krlewskich i Ksicych. Starzejcy si Albrecht ulega wpywom swego zicia, ksicia meklemburskiego Jana Albrechta. To Albrecht pruski przeforsowa midzy innymi w swoim czasie kandydatur Krzysztofa meklemburskiego, brata Jana Albrechta, na koadiutora arcybiskupa Rygi. Kandydat okaza si niezrwnowaony zarwno

politycznie, jak psychicznie: zrzuci sukienk duchown i przeszed na stron szwedzk. Pokonany i uwiziony w Wilnie, zabi tam po pijanemu swego dozorc Wsowicza, Zygmunt August kaza go wic osadzi w cilejszym wizieniu w Rawie; brat wstawi si za nim na prno. W tej sytuacji Jan Albrecht meklemburski sta si w Krlewcu rzecznikiem tendencji antypolskich, a stary Albrecht gotw mu by ju rzdy ksistwa i opiek nad maoletnim synem powierzy, z naruszeniem praw swego suzerena, krla Polski, i z krzywd najbliszych krewnych, Hohenzollernw brandenburskich. Zygmunt August uprzedzony zosta o niebezpieczestwie na sejmie 1566 roku przez Hozjusza i pospiesznie wyprawi do Krlewca wpierw Solikowskiego, ktry zdoa porozumie si z niechtnymi Meklemburczykom stanami pruskimi. Po Hozju-szu zjechaa do Krlewca komisja zoona z polskich senatorw i pruskich opozycjonistw. Sejm pruski, gdzie przewaali zwolennicy lojalnoci wobec Korony i wsppracy z Brandenburgi, popar polskich komisarzy. Albrecht, ktry ju chcia ucieka do Niemiec, zosta zatrzymany, jego nowi promeklemburscy doradcy - osdzeni na gardo lub skazani na banicj i spokj w ksistwie pruskim przywrcono. Trudniejsza sprawa z Gdaskiem. Miasto niechtne byo kaprom krlewskim, cho std wanie wielu z nich pochodzio, gdy dokonywane przez nich rekwizycj e stat- RyCi " 9 p|kopek litewski 2ygrnunta Augusta (awers kw neutralnych pyncych do Narwy naraay statki i rewers), 1564 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). 141

Dzieje Polski i Litwy

--

konflikt midzy Gdaskiem a krlewskimi kaprami gdaskie na rekwizycje odwetowe ze strony poszkodowanych. Sami kaprzy zreszt, ktrych baza bya w Pucku, wbrew zakazom czsto zjedali do Gdaska, gdzie rwnie zachowywali si po korsarsku. Konflikt dugo narastajcy dojrza, gdy w Gdasku aresztowano i cito 11 kaprw krlewskich: pretekstem stao si pobicie przez kaprw kilku Kaszubw i zrabowanie im kilku kur. Zygmunt August powoa w celu zbadania tej sprawy specjaln komisj, ktrej jednak w 1568 roku do miasta nie wpuszczono. Porwnanie obu konfliktw pokazuje nie tylko, e i na innych, oprcz Litwy, terytoriach pene zjednoczenie pastwa nie byo dokonane. Pokazuje rwnie, e upr i samowola potnego miasta - cho w tym wypadku nie pozbawione racji - groniejsze byy wwczas dla tego zjednoczenia ni atwo rozwizane problemy ubogiego ksistewka lennego. I zarazem, e w tym drugim przypadku wsppraca z Hohenzollernami dawaa dobre rezultaty. Unia z Litw jednak nie moga by rozwizana w tak prosty sposb, jak sprawy krlewieckie. Ujednolicenie ustroju obu pastw musiao by wczeniej dobrze przygotowane. Przez cae niemal panowanie Zygmunta Augusta, od powoania komisji na sejmie 1551 roku, trway prace nad now redakcj statutu litewskiego Zygmunta Starego. W 1564 roku krl zdecydowa si prace przyspieszy i wyda na sejmie litewskim w Bielsku przywilej przyrzekajcy wprowadzenie w ycie statutu jeszcze nie

dokoczonego. Ostatecznie w drugi statut litewski obowizywa zacz w Wielkim Ksistwie od 1566 roku. Zredagowany jak poprzedni wjzyku staroruskim, ju w 1568 roku zosta przetumaczony na jzyk polski, a na acin dopiero w 1576 roku. Wpyw prawa polskiego widoczny by zwaszcza w ustroju sdownictwa, na wzr polski zorganizowano bowiem sdy ziemskie, grodzkie i podkomorskie. Na wzr polski uporzdkowano rwnie podzia administracyjny Wielkiego Ksistwa, wprowadzajc konsekwentnie ustrj wojewdzki na terenach dawnych ruskich woci feudalnych oraz przeprowadzajc dalsze upodobnienie instytucji samorzdowych litewskich do koronnych. Ostatecznie 10 stycznia 1569 roku zebra si w Lublinie wsplny sejm, ktry mia by zoony z polskich oraz litewskich posw i senatorw - najduszy i najbardziej podny sejm w dziejach rodzcej si Rzeczypospolitej. Marszakiem polskiej Izby Poselskiej obrany zosta Stanisaw Sdziwj Czarnkowski, referendarz koronny: urzdnik ten, wysokiej, niewiele niszej ni senatorska rangi, referowa sprawy w sdach krlewskich, posowie wybrali wic wiadomie eksperta w sprawach prawnoustroj owych. Podkanclerzy Piotr Myszkowski przedstawi postulaty krlewskie. Izba Poselska jednogonie uznaa, e obrady Ry. 120. Talar gdaski Zygmunta Augusta (awers od unil trzeba zacz. Ale Litwini odmwili Zgody na i rewers), 1567 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie), obrady wsplne i zaczy si wielotygodniowe targi. 142

Zygmunt August

opr magnaterii litewskiej wobec unii Stanowisko Litwinw wyraao oczywicie obawy magnaterii przed utrat dominujcej roli spoecznej w Wielkim Ksistwie, przed emancypacj szlachty, przed egzekucj dbr, ktra dotd Litwy nie obja. Ale przecie rwnie obaw przed utrat tosamoci narodowej. Potomkowie tych pogaskich rycerzy, ktrzy pierwsi pooyli tam ekspansji mongolskiej, ktrzy na swych barkach dwigali walk z krzyackim najazdem, a wreszcie stworzyli rozlege pastwo, rywalizujc z Moskw o zjednoczenie Rusi, zmienili teraz jzyk i wiar, ale nie utracili dawnej dumy. Rozumia to Zygmunt August i wraz z senatorami polskimi prbowa wypracowa projekt kompromisowy; rzecz rozbijaa si jednak o nieustpliwo posw koronnych. Nawet Sienicki krzycza, e na Litw "nie listu, nie mandatu, ale korda trzeba". Podsycao to jeszcze podejrzliwo reprezentantw Wielkiego Ksistwa. Gdy krl rozkaza wreszcie zebra si obu izbom na wsplnej sesji, Litwini, w nocnej zadymce nienej, niepostrzeenie opucili Lublin l marca, zostawiajc jedynie nielicznych posw i senatorw, albo dla unii zjednanych,

albo wyznaczonych do dalszych rokowa. artujc z ich nazwisk pisa wwczas Jan Kochanowski: Litwa z nami unij uczyniwszy strojn, Uciekli, zostawiwszy Ha-laburdz Wojn. Wyczerpao to cierpliwo Zygmunta Augusta. Pozostali przecie w Lublinie posowie wojewdztwa podlaskiego, ycz liwi unii, yczliwa jej te bya cz Woynian. 5 marca krl ogo si wic wcielenie tych dwch wojewdztw do Korony. Pniej nieco wcielone zostay do Koro- _ _ ___, \J* w j woj. mcistawskie ny Wojewdztwa bracawskie ___________ ___________ *-ziemieutraconejarcecz Moskwy po 1563] l kijowskie. Tak dokona Si po- Ryc 121 p0dzia) administracyjny Wielkiego Ksistwa Litewskiego ok. 1550 roku dzia ruskich ziem Wielkiego i po 1569 roku. 143

Dzieje Polski i Litwy Ry. 122. Unia lubelska, mai. Jan Matejko, 1869 rok (Muzeum Narodowe w Warszawie). Ksistwa i wytyczono trwa jak na t cz Europy granic, dzisiejsz granic midzy Ukrain i Biaorusi. Tereny poudniowe zreszt od dawna ciyy do Korony, ktrej rycerstwo brao udzia w obronie kresw ukrainnych przed Tatarami, a senatorowie chtnie zawierali maeskie zwizki z crkami woyskich, podolskich i kijowskich, szybko polonizujcych si magnatw. Tym ostatnim lubelska inkorporacja da niebawem siln pozycj polityczn w Koronie. Przeamao to ostatecznie opozycj Litwinw. Powrcia wikszo senatorw, powrcili litewscy posowie. Ale i wrd posw koronnych budzio si zrozumienie. Zygmunt August

uchwalenie aktu unii lubelskiej 1 lipca 1569 roku

e lepiej zgod ni przymusem doprowadzi do unii, e konieczne s dalsze ustpstwa. Krl coraz bardziej zdecydowanie naciska na jednych i drugich. I po dugich, ale owocnych rokowaniach ostatecznie uchwalono akt unii l lipca 1569 roku. Akt ten powoywa wsplne "nierozdzielne a nie rne" pastwo pod nazw "Rzeczpospolita Korony Polskiej i Wielkiego Ksistwa Litewskiego". Monarcha mia by obierany wsplnie na terenie Korony i koronowany w Krakowie. Tytu wielkiego ksicia litewskiego zosta zachowany, ale nie zachowano podniesienia na tron w Wilnie. Zniesione zostao prawo sukcesyjne Jagiellonw na Litwie. Wsplny mia by i wspl145

Dzieje Polski i Litwy Unia lubelska [...] Korona Polska, y Wielkie Xistwo Litewskie, iest iedno nierozdzielne y nierone ciato, a take nie rona, ale iedna spoina Rzeczpospolita: ktra si ze dwu Pastw y narodw, w ieden lud zniosa y spoia. A temu oboiemu narodowi, eby iu wiecznemi czasy iedna gowa, ieden pan, y ieden Kroi spoiny roskazowa, ktry spolnymi gosy od Polakw y od Litwy obran, a mieysce obierania w Polszcze, a potym na Krlestwo Polskie pomazan y koronowan w Krakowie bdzie [...] Seymy y Rady ten oboy nard ma zawdy mie spoin Koronne, pod Krlem Polskim Panem swym, y zasiada tak Panowie midzy Pany osobami swemi, iako Posowie midzy Posy, y radzi o spolnych potrzebach, tak na Seymie iako y bez Seymu, w Polszcze y w Litwie. [...] Akt unii lubelskiej, 1569 rok (Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie) Foedera aut pacta, abo zmowy, y przymierza z postronnemi narody, wedle spolney zgody Warszawskiey, napotym adne czynione, ani stanowione adni te Posowie w rzeczach wanych do obcych stron posyani byd nie mai, iedno za wiadomoci y rad spoin obudwu narodw: a przymierza, abo stanowienia, z ktrymkolwiek narodem przedtym uczynione, ktoreby byy szkodliwe ktorey stronie, dzierane byd nie mai. [...] Seymow innych adnych osobnych Stanom Koronnym y Litewskim, od tego czasu Kroi l.M. skada nie bdzie, iedno zawdy spoin Seymu temu oboiemu narodowi, iako ciau iednemu, w Polszcze skada bdzie, gdzie si lego K.M. y Radom Koronnym y Litewskim nasuszniey zda bdzie. [...] A te wszystkie rzeczy tu postanowione y obwarowane, ani przez lego K.M. ani przez Pany Rady, y inne wszystkie Stany, y Posly Ziemskie oboyga narodw za spolnym zezwoleniem, ani poiedynkiem, od ktorey czci y strony nie mai nigdy wiecznemi czasy byd wzruszane y odmieniane: ale wieczne, cale, y mocne zachowane byd mai. A ku lepszemu wiadectwu rzeczy wyey opisanych, y wieczney pamici, my przerzeczeni Praaci, Panowie, Rada, tak duchowna iako y wiecka Koronna ktemu Posowie Ziemscy, na tym Walnym y spolnym Seymie Lubelskim bdcy, zawiesilimy na ten list pieczci nasze. Pisa y da na tyme Seymie spolnym Lubelskim, pierwszego dnia miesica Lipca, roku Paskiego tysicznego, pisetnego szedziesitego dziewitego.

nie obradowa sejm. Ustalono porzdek senatorw w Senacie. Wsplna miaa by polityka zagraniczna, ujednolicony zosta system celny i monetarny. Zniesiono zakaz nabywania przez Polakw dbr na Litwie. Pozostao odrbne wojsko polskie i litewskie, odrbne ministerstwa i urzdy centralne, natomiast ustalono zakres ich kompetencji identyczny w obu krajach wedle wzoru koronnego. Na marginesie debaty polsko-litewskiej rozwizano rwnie sprawy innych ziem, ktrych zwizek z Koron nie by dotychczas uregulowany. Najatwiej poszo 146 Zygmunt August 147 Ry. 123. Polska i Litwa po unii lubelskiej w 1569 roku. Dzieje Polski i Litwy

Ry. 124. Arras z kolekcji Zygmunta Augusta z herbami Polski i Litwy oraz personifikacj Obfitoci, po 1553 roku (Krakw-Wawel). odrbnoci ustrojowe Prus Krlewskich z ksistwem owicimsko-zatorskim, ktre wcielono ju w 1564 roku do wojewdztwa krakowskiego jako powiat lski, z osobnym sejmikiem w Zatorze. Trudniejsza bya sprawa Prus Krlewskich, posiadajcych dotd wasny sejmik, sejmem nawet niekiedy zwany, bojkotujcych wic dotd sejmy koronne. Tu te trzeba byo przeamywa opr nie tylko lokalnej magnaterii, ale i potnych miast w sejmie pruskim reprezentowanych, l tego, dziki zdecydowanej postawie Zygmunta Augusta, na sejmie lubelskim dokonano. Posowie pruscy zasiedli w sejmie wsplnej Rzeczypospolitej. Zabrako jedynie w Izbie Poselskiej reprezentantw dwch pastewek duchownych i tak de facto od Rzeczypospolitej zalenych, ale reprezentowanych przez swych biskupw: Warmii oraz ksistwa siewierskiego nalecego do biskupw krakowskich. zatarg krla z Gdaskiem Pozostawa do uregulowania zatarg z Gdaskiem. Dumne miasto usiowao broni si na sejmie lubelskim, przysyajc w poselstwie swych burmistrzw. Sprzymierzecw miao w innych miastach tu reprezentowanych. Sienicki stwierdzi wtedy, e nie chce o Gdasku "mwi przy mieszczanach krakowskich, bo oni majpakty z miasta, ktrym powinni s wszystko oznajmowywa, coby si przeciwko ktremu miastu gdzie dzia miao". Ale i wrogowie Gdaska nie prnowali. Przewodniczcy krlewskiej Komisji Morskiej Jan Kostka sprowadzi do Lublina grup jednolicie umundurowanych i znakomicie si prezentujcych przed szlacht eglarzy. Czonek tej komisji, kustosz katedralny wileski Piotr Roizjusz, Hiszpan z pochodzenia, napisa wiersz o straconych niewinnie kaprach, rwnie na sejmie rozpowszechniany. Wytoczono miastu proces. Bagany przez burmistrzw gdaskich na klczkach, by Gda-szczan nie kara, Zygmunt August uci dyskusje sowami: "Ja tak chc". Burmistrzw uwiziono. Wyznaczono now komisj pod kierownictwem wybijajcego si przywdcy obozu katolickiego, biskupa wocawskiego, Stanisawa Karnkowskiego. Uoone przez ni

statuty, ograniczajce przywileje miasta i rozszerzajce uprawnienia krlewskie w sprawach morskich, przyjte zostay przez nastpny sejm w 1570 roku. Gdaszczanie, widzc zgodne i stanowcze stanowisko i krla, i obu izb, Zygmunta Augusta przeprosili, statuty formalnie przyjli, lecz faktycznie nie wprowadzili ich w ycie, by po niewielu latach uzyska od Batorego ich anulowanie. 148

-- Zygmunt August

ocena unii lubelskiej Dzieo unii nie zawsze byo doceniane. Wskazywano, e na Litwie, nawet wrd niechtnej rodzimym magnatom szlachty, pozostaa pewna gorycz, poczucie utraty narodowej tosamoci, e pomylana jako reforma antymagnacka, unia przeciwnie, daa magnatom panowanie nad Rzeczpospolit. Jest w tym tylko cz prawdy. Unia lubelska nie bya jedyn w wczesnej Europie. Zjednoczyy si Kastylia i Aragonia, ksistwa i hrabstwa obejmowane wspln nazw Niderlandw byy na najlepszej drodze do stworzenia jednego, silnego gospodarczo, zjednoczonego pastwa. Anglia i Szkocja, poczone w 1603 roku uni personaln, doczekay si unii realnej przeszo wiek pniej. adna z tych unii nie miaa pocztkowo tak wielkiego poparcia spoecznego jak lubelska, adna nie bya owocem tak wytrwaego, przemylanego i pracowitego kompromisu. Tote nie tylko sam akt moe by uznany za chlub naszych dziejw, lecz rwnie sposb przeprowadzenia unii. I dziki temu, cho tragiczne zawikania naszej historii, agresja ssiadw zniweczyy jej materialne skutki, pozostaa ona trwaym elementem naszej politycznej wiadomoci, uczcym, jak w stosunkach midzy narodami budowa na tym, co czy i z penym szacunkiem dla odrbnoci neutralizowa to, co dzieli. " Te sokoy mnie zgubi " Unia lubelska w 1569 roku, w 1570 pokj ze Szwecj, rozejm z Moskw, pozorne ukorzenie si Gdaska zdaway si przynosi spokj pastwom Augusta, umoliwia spokojn prac nad wykoczeniem nowego gmachu ustrojowego zbudowanego na poprzednich sejmach. I rzeczywicie kolejne sejmy w Warszawie w 1570 i 1572 roku przebiegay na og spokojnie (mimo sporw o kwestie wyznaniowe rozniecanych przez protestantw), a ich dzieo ustawodawcze, dotyczce raczej drobiazgw, uzupeniao w istotnych nieraz szczegach dzieo poprzednich sejmw. Obz egzekucyjny by zepchnity do defensywy: gdy Sienicki w 1572 roku wykorzysta debat nad sdownictwem do gwatownego ataku na magnateri, wzbudzi tylko wyran niech krla. Protestanci rwnie byli w defensywie. Przed sejmem 1570 roku przedstawiciele trzech ewangelickich wyzna: kalwinici, luteranie i Bracia Czescy zjechali si na wsplnym synodzie w Sandomierzu. Sdzono, e zdoaj zjednoczy si w jednej organizacji kocielnej; najsilniejsza z nich, kalwiska, przygotowaa nawet wsplne wyznanie wiary. Odrzucone ono jednak zostao przez luteran i zawarta 4 kwietnia tak zwana zgoda sandomierska bya blisza zawieszeniu broni ni zjednoczeniu. Poza jej nawiasem

pozosta silny ariaski Zbr Mniejszy, potpiany przez pozostae wyznania ewangelikw jako heretycki. Tymczasem zbr ten urasta na wiodc intelektualnie si w obozie protestanckim, zwaszcza gdy od 1569 roku Centrum jego przenioso Ry. 125. Portret Mikoaja Reja, drzeworyt w Zwierciadle. 149 Dzieje Polski i Litwy

sukcesy pierwszych Jezuitw w Polsce Ry. 126. Portret Katarzyny, trzeciej ony Zygmunta Augusta, warsztat ukasza Cranacha modszego, ok. 1556 roku (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). si do Rakowa w Sandomierskiem, gdzie rycho powstaa synna szkoa antytrynitarska. W tej sytuacji starania protestantw na sejmie 1570 roku o ostateczne zagwarantowanie tolerancji religijnej byy bez szans, zwaszcza e krl, swoim zwyczajem, odoy dyskusj nad tymi problemami na sejm nastpny. Wykruszay si rwnie szeregi wybitnych intelektualistw protestanckich. Po 1562 roku umilk wjt wolborski, Andrzej Frycz Modrzewski, ktry niewiele mia przey Zygmunta Augusta. Nie zdecydowa si na publikacj swego ostatniego dziea, Sylw, bliskich ariaskiemu pojmowaniu wiary. Wola otwarcie ju powici si gromadzeniu majtku, co zawsze zreszt robi umia. Zmar w 1569 roku Mikoaj Rej, zadziwiwszy wpierw swoich czytelnikw znakomitym, dojrzaym, dotd nie w peni docenionym dzieem, Zwierciadem z lat 1567-1568, w ktrego skad wchodzi midzy innymi ywot czowieka poczciwego. Godny to by testament mdrego i yczliwego wiatu myliciela, ze stoickiej mdroci Seneki czerpicego wzr dla swoich rozwaa. Przypominajc, e "stateczna a wspania myl cieszy si odmiennoci czasw", jawi si Rej jako prekursor czasw nowych, w ktrych nie renesansowy ad i harmonia, lecz mie ludziom baroku ruch i zmiana bd przyciga uwag twrcw kultury. Ale zarazem jawi si jako myliciel oddalony ju od sporw o ksztat Kocioa i jako prawy humanista zaprztnity pytaniem o sens ycia czowieka, jednostki, a nie o ksztat spoeczestwa. Wszystko to uatwiao dziaanie ruchowi odnowy w Kociele katolickim. Na jego czele rycho stanli Jezuici, ktrzy ju w 1565 roku zaoyli pierwsze kolegium w diecezji Hozjusza - w warmiskim Braniewie, w dwa lata pniej w protestanckim Elblgu, a wkrtce rwnie w Poznaniu, Putusku, Kaliszu i w Wilnie. Jezuici odnosili sukcesy w spektakularnych dyskusjach z protestantami, dokonywali rwnie spektakularnych nawrce protestanckich magnatw i mogli si nawet poszczyci pierwszym kandydatem do kanonizacji, Stanisawem Kostk, dzieckiem znakomitego pomorsko-mazowieckiego rodu spowinowaconego z Piastami i Batorymi, osiemnastolatkiem zmarym w 1568 roku w nowicjacie w Rzymie w aureoli witoci, kanonizowanym w 1726 roku. Wrd polemistw jezuickich natomiast wyrni si midzy innymi zwalczajcy konfesj sandomiersk protegowany prymasa Uchaskiego, wyksztacony w Wiedniu i w Rzymie Jakub Wujek. Wrd konwertytw najwiksze znaczenie miao nawrcenie na katolicyzm dzieci Mikoaja Radziwia Czarnego i synw Jana as-kiego

modszego; nalea do konwertytw rwnie mody Jan Zamoyski, ktry porzuci kalwinizm w czasie swych studiw padewskich. Jedno tylko spdzao z oczu sen szermierzom reformacji katolickiej w Rzeczypospolitej: sprawa krlewskiego maestwa. Przez blisko dziesi lat poycia z Katarzyn krl przynajmniej zachowywa pozory. Pragn syna, ale nie mg si go doczeka. Nerwowo przey ci urojon krlowej i potem oskara j o wiadom 150

- Zygmunt August

nieszczliwe maestwo krlewskie Ry. 127. Fryz podstropowy Historia ycia ludzkiego w Sali Poselskiej zamku krlewskiego na Wawelu, 1532 rok. symulacj. Zreszt pocztkowo z Katarzyn wiele go czyo. Bya wyksztacona, niegupia, mieli podobne zamiowania. Ale mijay lata. Katarzyna, zaraz po lubie apetyczny pucuowaty anioek, roztya si i zbrzyda. Chorowaa - krl, pamitajc o Elbiecie, podejrzewa rwnie padaczk, chyba bezpodstawnie. Interesw habsburskich w Polsce pilnowaa jawnie i nachalnie, jake odmienna od poprzednich maonek, ktre lojalne byy przede wszystkim wobec ma. A syna nie byo i nadzieje na niego gasy. Krl pod bahym pozorem odesa w stosownym momencie on do Radomia, gdzie miaa pozosta dugo, a sam rozpocz starania o uniewanienie maestwa. Przypominao to wczeniejsz sytuacj w Anglii - rozwd Henryka VIII z Katarzyn aragosk i powoanie Kocioa narodowego, anglikaskiego. Wtedy broni Katarzyny siostrzeniec jej, Karol V Habsburg, teraz broni innej Katarzyny brat jej, Maksymilian II Habsburg. Sprawy osobiste, polityczne i wyznaniowe wizay si w ten sam nierozpltywalny wze. Prawie te same nawet byy argumenty. Henryk VIII uwaa za grzeszne, mimo papieskiej dyspensy, maestwo z wdow po bracie, Zygmunt August - z siostr pierwszej ony. Prawo kocielne tego zabraniao, dyspensa papieska obejmowaa tylko zezwolenie na maestwo z Katarzyn jako blisk krewn Augusta. Odyy nadzieje protestantw na zerwanie Augusta z Rzymem i powoanie Kocioa narodowego. Na prno. Nie znali swojego krla. Zygmunt August pozosta wiadomie przy katolicyzmie. Mg w tym czy w innym szczegle zgadza si pozornie z Lutrem tak na przykad nie wspomnia w testamencie o mszach za swoj dusz -ale w przeciwiestwie do reformatorw uwaa te sprawy po prostu za mniej wane. Krl, ktry zawsze "do zgody wid", widzia t zgod tylko w Kociele katolickim. Krl konserwatysta nie widzia potrzeby zmian pochopnych i ryzykownych. Krl esteta ceni pikno i okazao kultu, nie mia zamiaru modli si "w pobielanym chlewie", jak na surowe zbory protestanckie mwili katolicy. Krl, ktry umia "wolnym rozkazywa ludziom", nie pragn popiera wyznania, ktre zaostrzao dyscyplin obyczajow i moraln. Ale krl dyplomata nie mia zamiaru gosi o tym caemu wiatu. Dopki obie

strony byy trzymane w niepewnoci, dopty mg od nich wicej uzyska. A w dyplomacji tego rodzaju August by mistrzem. W polityce zawsze spokojny i opanowany, niespieszny, std nawet nazywany dojutrkiem, sam 151

Dzieje Polski i Litwy Ry. 128. Arras Budowa wiey Babel z kolekcji Zygmunta Augusta, ok. pot. XVI wieku (Krakw-Wawel). starania krlewskie o uniewanienie maestwa z Katarzyn Habsburank kochanki Zygmunta Augusta pisa kiedy do Jana Chodkiewicza: "kade rzeczy, ktre powoli i z dobrym uwaaniem id - poyteczne, a prdkie rado szkodliwe bywaj". Nie zaprzestawa wic stara o uniewanienie maestwa, rozpocztych dramatyczn rozmow z Commendonem w styczniu 1565 roku. Przez lata cae trzymay one w niepewnoci dyplomacje habsbursk i watykask, ale maestwo faktycznie przestao istnie. Krlowa Katarzyna opucia Polsk w padzierniku 1566 roku, by nigdy ju tu nie wrci. Osiada w Linzu, samotna i opuszczona. Czas mija jej midzy ogrodem a ksikami; jeszcze jedna tragiczna i nieszczliwa ofiara wielkiej polityki. Jej m pociesza si w tym czasie z kochankami. Nazywa je podobno swoimi sokoami i mawia: "Te sokoy mnie zgubi", ale nie zdawa si tym bardzo przejmowa. Ju wczeniej mia podobno crk z jak nie znan bliej Relsk. Mia te romans z jednz dworek Katarzyny, ktra jednak wyjechaa z Polski wraz z krlow. Przez kilka lat po wyjedzie Katarzyny y z Zuzann Orowsk, rzekomo nielubn crk jednego z krakowskich kanonikw. Podobno te krl j odprawi, gdy go zdradzia. Potem podstpem podstawiony przez niego szlachcic uprowadzi z dworu krlewny Anny w Warszawie kolejn kochank Augusta, Ann Zajczkowsk, osadzon w wiejskiej rezydencji i czsto przez krla odwiedzan. Zastpia j nastpnie Barbara Gianka, crka Jana Gizy, rajcy Starej Warszawy. Mwiono, e krlewski dworzanin, Mikoaj Mniszech, wykrad j z klasztoru i przedstawi swemu panu. Z Gianka y ju krl otwarcie na zamku w Warszawie, ku zgorszeniu bogobojnej Anny Jagiellonki. Mia z ni crk, te Barbar, urodzon we wrzeniu 1571 roku. Romans ten osnuty zosta legend, wedle ktrej podobna do Barbary Radziwiwny Gianka wykorzystana zostaa przez czarownika Twardowskiego i pokazana Augustowi jako wywoana rzekomo czarami zjawa ukochanej maonki. 152

Zygmunt Augusl

odnowienie pokoju z Turcj Nie ulega wtpliwoci, e starzejcy si, schorowany, cierpicy na podagr krl rozpaczliwie szuka wwczas namiastki szczcia osobistego, ulegajc rnym szarlatanom i hodujc rnym przesdom: rzecz nieobca i innym monarchom tej epoki. Wiadomo, e zasiga porad znachorek. Wieci o czarach na jego dworze miay zapewne jakie uzasadnienie. Roman Bugaj wysun do ryzykown hipotez, e legendarny Twardowski to powiadczony rdowo niejaki Wawrzyniec Dhur, co ma pewn podstaw w niejasnej aluzji bliskiego krlowi Grnickiego. Wiadomo te, e krlewskie skonnoci wykorzystywaa bez skrupuw grupa dworzan z brami Mikoajem i Jerzym Mniszchami na czele. Za ich plecami kryli si bardziej utytuowani dostojnicy, wrd ktrych wymieniano Piotra Myszkowskiego, wpierw podkanclerzego, nastpnie biskupa pockiego, oraz Franciszka Krasiskiego, jego nastpc na urzdzie podkanc-lerskim, wkrtce wyniesionego na biskupstwo krakowskie. Z t wanie grup zwizany by wwczas miy krlowi protegowany Myszkowskiego, Jan Zamoyski, ktry po zmarym ojcu dosta bez zwoki od Zygmunta Augusta intratne starostwo beskie. Wieci o krlewskich miostkach szeptano sobie z ucha na ucho po kraju. Niekiedy nawet prbowano je w perfidny sposb wyzyska. Marcin Kromer, wrg porozumienia z egzekucjonistami i zwolennik starej, kontrreformacyjnej koncepcji walki z protestantyzmem, oddalony z dworu krlewskiego na honorowe wygnanie do Warmii jako jej administrator w imieniu nieobecnego Rozjusza, opublikowa wwczas anonimowo Historyj prawdziw o przygodzie aosnej ksicia finlandzkiego Jana i krlewny polskiej Katarzyny, utrzyman w konwencji znakomitej powieci awanturniczej, w ktrej Brykowi XIV da obyczaje, szaty i sabostki Zygmunta Augusta, czarw i plebejskich kochanek nie wyczajc. Nie brako aluzji i do wygnania Katarzyny. Rzecz bya dedykowana Zofii Odrowwnie ze Sprowy, wdowie po Janie Krzysztofie Tarnowskim, crce ostatniej ksiniczki mazowieckiej Anny. Krl tymczasem w zamku ksit mazowieckich zdawa si szuka drg postpowania odpowiednich do zmieniajcej si sytuacji w kraju i do nie rozwizanych problemw osobistych. Cho bujny temperament Sforzw pcha go do "sokow" i Twar-dowskich, w sprawach swojego pastwa pozostawa zawsze Jagiellonem, jak ojciec, dziad i pradziad spokojnym, ostronym i odpowiedzialnym. Przyby znw do Polski z now misj Commendone. Mia czuwa nad maestwem krlewskim i namawia Zygmunta Augusta do wojny z Turcj. Pytany o rozwd, odrzek krl nuncjuszowi: "Mj ksie, dziwi si, e takim baniom wierzycie. Ja, widzc, e utrapieniu memu zaradzi nie mog, znosz je z cierpliwoci". Pokj z Porta traktowany by dotychczas przez krla jako kamie wgielny polityki polskiej. Odnowi go w 1569 roku, wysyajc jednego z najznakomitszych polskich dyplomatw onego czasu, Andrzeja Taranowskiego, do nowego sutana Selima II. W ostatnich latach mnoyy si jednak starcia graniczne, zwaszcza w Modawii, na skutek awanturniczej polityki panw koronnych, Krzysztofa Zborowskiego i Mikoaja Sieniawskiego, bez wtpienia dziaajcych w myl wskazwek nuncjusza. Krl wstrzymywa te akcje, do rozprawy zbrojnej jeszcze nie chcia dopuci, ale liczy si z odwrceniem przymierzy, zwaszcza gdy przysza do Polski wie o wspaniaym zwycistwie morskim odniesionym przez flot Filipa II nad Turkami pod Lepanto 7 padziernika 1571 roku. Ale zapewne ju wczeniej widzia moliwo zmian w polityce zagranicznej, a zwaszcza porozumienia z Iwanem Gronym przeciw nisz-

Dzieje Polski i Litwy

czcym najazdom z Krymu; w latach tych obaj wadcy wymieniali informacje i ostrzeenia dotyczce planw tatarskich z korzyci dla spokoju na obu granicach, litewsko-moskiewskiej i czujnie strzeonej w por tatarsko-koronnej. By coraz bardziej osamotniony. Introwertyk, zawsze zamknity w sobie, odczu w pocztku roku 1571 mier dwch bliskich mu czonkw rodziny, szwagra - Joachima II brandenburskiego i siostrzeca - Jana Zygmunta siedmiogrodzkiego. To skonio go do napisania testamentu. Napomina w nim do zgody, do przestrzegania unii, bogosawi tych, ktrzy bd jej wierni, przeklina tych, ktrzy j zdradz. Jak gdyby zdawa sobie spraw, e nie dokonane zostao dzieo przebudowy ustroju w newralgicznym punkcie, grocym wojn domow, nie uregulowano sposobu elekcji. MajRyc. 129. Nagrobek Zygmunta Augusta w kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze tek ruchomy i nieruchomy przeznaczy testament ostatniego Jagiellona niespeniony sen o nastpcy tronu krakowskiej, lata 1574-1575. siostrom rodzonym, Zofii, Annie i Kata rzynie; o przyrodniej, Jadwidze brandenburskiej, zamilcza. Ale warunek by jeden: po ich mierci wszystko ma sta si wasnoci Rzeczypospolitej. A skarb ten, zoony czciowo w Tykocinie na Podlasiu, by owocem dugich lat oszczdnoci, szaco wanym wysoko. Uzupeniaa go kolekcja drogich kamieni, szczeglnie ukochana przez Augusta. Na spadkobierczynie naoy obowizek zakoczenia budowy kocioa w. Anny w Wilnie. Wspania sw bibliotek zapisa wileskiemu kolegium Jezuitw. Nadszed rok 1572. 28 lutego w Linzu zmara krlowa Katarzyna. Zapaka. I zacz myle o nowym oenku. Pad blady strach na tych, co znali Giank i obawiali si jej krlowania. Niesusznie. Najprawdopodobniej sz kandydatk bya wanie Zofia z Odroww, ktrej sw Historyj dedykowa niedawno Kromer. Decyzja odpowiedzialna. Ewentualnemu potomkowi z krwi zarwno jagielloskiej, jak piastowskiej zapewniaaby wiksze szans na elekcji, tyle e kandydatka bya jej niechtna. A krl wierzy, e mie bdzie jeszcze syna. Na ostatnim swym sejmie w Warszawie zapyta posw, jakie temu wymarzonemu dziedzicowi zapewni opatrzenie. "Krlestwo" - odpowiedzia Sienicki. Sab coraz bardziej. Nie mg ju chodzi. Postanowi wyjecha do Knyszyna, w ukochane puszcze. Poegna si z Ann i wrczy jej testament. Na wozie z oem dla chorego ruszy w drog 21 czerwca. W Winie oblatowa akt nadajcy szlachectwo Giance. W Knyszynie zacz kaszle, dosta wysokiej gorczki. Wci wierzy, e wyzdrowieje. Lekarze nie mwili mu pocztkowo prawdy: rozpoznali suchoty. Osa biony organizm nie by w stanie przetrzyma gwatownego ataku grulicy, choroby wwczas miertelnej. W poniedziaek 7 lipca 1572 roku, przyjwszy ostatnie sakraAugusta menty, zmar "ostatni krl, co nosi kopak Jagieowy". 154

Wielkie Bezkrlewie sytuacja w Polsce i na Litwie po mierci Zygmunta Augusta arcybiskup gnienieski interrexem Ku wolnej elekcji Od szedziesiciu piciu lat krl sta bez przerwy na czele pastwa i lepiej czy gorzej spenia swoje obowizki monarsze: rzdzi, sdzi, imieniem swoim legalizowa transakcje handlowe, poyczki, akty kupna i sprzeday ziemi, ugody i wyroki. Przed szedziesiciu piciu laty nie byo ich w czasie bezkrlewia zbyt wiele. Teraz szlachta staa si stanem ziemiaskim, rolniczym, sprzedajcym i kupujcym, poyczajcym i frymarczcym ziemi. Przed szedziesiciu piciu laty autorytet magnackich urzdnikw pastwa by ogromny, wystarczy do zapewnienia spokoju. W 1572 roku kraj by skcony, szlachta przeciwstawiaa si magnaterii, Litwini odgraali si Koroniarzom, Wielkopolanie nieufnie patrzyli na Maopolan, protestanci yli rwnoczenie w strachu przed karzcym ramieniem Kocioa i w nadziei, e to oni zdoaj ten Koci pokara. A nikt nie wiedzia, co czyni dalej, jak krla wybra i skd go wzi. Wiedziano tylko jedno: e niezgodne elekcje zgubiy ssiadw Wgrw, kraj ich podday pod jarzmo tureckie i habsburskie. I sama wielo rnorakich podziaw staa si ostrzeeniem, zacht do wyborczych kompromisw, pocztkiem drogi porozumienia. Cho wieci o cikim stanie Zygmunta Augusta tajone byy przez otaczajc go koteri, przenikay jednak z Warszawy do najwaniejszych senatorw krlestwa. Tote jeszcze przed mierci krla prymas Jakub Uchaski zwoa do owicza zjazd wielkopolskich senatorw katolickich. Uchwalili oni, e w czasie bezkrlewia ster pastwa i stanowisko interrexa, "midzykrla", winien przej prymas jako najwyszy rang wrd senatorw. Z owicza, 7 lipca, nie wiedzc, e Zygmunt August wanie kona w Knyszynie, Uchaski z Karnkowskim wystosowali do Mikoaja Radziwia Sierotki, gorliwego katolickiego neofity, cho syna Mikoaja Czarnego, propozycj, by w wypadku mierci monarchy zwoa wsplny zjazd senatorw. Piotr Zborowski z Rytwian, wojewoda sandomierski, protestant, gowa rodu potnego, rozrodzonego, ale nowobogackiego i penego kompleksw, cztery dni pniej, te jeszcze nie wiedzc o mierci monarchy, wyda uniwersa do swojego wojewdztwa, proponujc elekcj viritim, to 155

Dzieje Polski i Litwy

konfederacje sejmikowe liderzy ruchu egzekucyjnego wobec elekcji jest przez powszechny i przymusowy, pod kar mierci i konfiskaty majtku, zjazd caej szlachty, ktrego uchwaa musi by jednomylna. Zbo-rowski gotw by pj na porozumienie z prymasem, uzna jego przodownictwo i przyby na zwoany przez niego drugi zjazd owicki, ktry w lipcu zaproponowa, by elekcja odbya si 9 wrzenia w Knyszynie. Lecz z odmiennym daniem wystpi wwczas Jan Firlej, kalwinista, wojewoda krakowski i marszaek wielki koronny, a wic pierwszy rang minister, ktry uzna, e to jemu naley si stanowisko interrexa. Senatorowie zgodni byli w jednym: oni bd zarzdza krajem do momentu elekcji, oni ustal jej porzdek i miejsce. Kasztelan lubelski Stanisaw Supecki w porozumieniu z kasztelanem wojni-ckim, a zarazem starost lubelskim Janem T-czyskim wyda nawet uniwersa ograniczajcy czynne prawa wyborcze ubogiej szlachty zagrodowej, ktrej pozwala wysa na elekcj tylko reprezentantw; udzia posesjonatw natomiast mia by obowizkowy. Ryc. 130. Miecz Zygmunta Starego, 1540 (skarbiec katedralny na Wawelu). Panowie nie liczyli si ze szlacht, co najwyej uwaali j za biern mas, ktr atwo bdzie na polu elekcyjnym manipulowa, ale ona nie zamierzaa biernie czeka, a j na to pole zawez-w. Oywi stronnictwo szlacheckie wielokrotny marszaek poselski, Mikoaj Sienicki, ktry ju w 1565 roku grozi Uchaskiemu, e szlachta sama sobie wybierze kiedy krla. Na razie przejmowaa wadz lokaln. 17 lipca sejmik ziemi chemskiej zebrany w Krasnymstawie uchwali konfederacj, czyli, jak j wwczas nazwano, "kaptur", ktra regulujc sprawy porzdku publicznego, staa si pierwowzorem kapturw innych ziem i wojewdztw: "I ju dajem moc a do zjazdu koronnego urodzonym Mikoajowi Sienickiemu, podkomorzemu i Stanisawowi Orzechowskiemu choremu chemskiemu, aby skoro do ktrego z nich wiadomo o gwacie jakim przyjdzie, mia kady z nich moc nas obwieci i ruszy na takiego gwatownika". Cztery dni pniej odby si sejmik ziemi beskiej, gdzie ca wadz chcia zagarn Jan Zamoyski jako miejscowy starosta, jednak ubieg go kasztelan beski Andrzej Tczyski. Rwnoczenie niemal podobn konfederacj zawizaa szlachta krakowska, a wkrtce za nimi poszy nastpne wojewdztwa i ziemie. Tam jednak w wikszoci wypadkw sejmiki zdominowane zostay przez lokalnych senatorw. Bowiem szlacheckie stronnictwo, tak silne w walce o egzekucj, teraz zdawao si powoli przegrywa walk o elekcj. Lecz jego przywdcy umieli elastycznie do156

- Wielkie Bezkrlewie zjazd w Knyszynie zjazd w Kaskach stosowy wa si do nowej sytuacji i wyciga z niej wnioski. Ster dziery dowiadczony Sienicki, ktry jednak coraz czciej wysuwa na plan pierwszy swego modego ssiada, Zamoyskiego. czyo ich wiele. Sienicki by dowiadczonym prawnikiem, umia zawsze sw wiedz wyzyska w walce politycznej i w Zamoy-skim dostrzeg

godnego z tej racj i nastpc. czy go ze starost beskim rwnie kult dawnych instytucji rzymskich, a zapewne 1 Widok Warszawy w 2. pot. XVI wieku, kolorowany miedzioryt z CMtates orbis terrarum Jerzego Brauna i Hogenberga, 1576 rok. i podziw dla nowych weneckich .. . , , rozwiza politycznych. czya ich te niech do Habsburgw. Byy to jednake natury cakowicie odmienne: ideowy, bezinteresowny Sienicki czyni swym nastpc polityka ambitnego, ktry we wasnym wyniesieniu widzia najlepsz gwarancj zwycistwa swego stronnictwa. Wreszcie stary arianin sprzymierza si teraz nie tylko z neofit, ktry wieo porzuci kalwinizm, ale rwnie z jawnym poprzednio przeciwnikiem arian. Dla protestantw byo to jednak korzystne. Majc do czynienia z wyran ju w Rzeczypospolitej przewag katolikw, za wszelk cen musieli unika nadawania swemu programowi antyhabs-burskiemu cech wyznaniowych. Wanie dziki pozyskaniu Zamoyskiego program ten stawa si teraz nie protestanckim, lecz oglnoszlacheckim. Pod koniec sierpnia w Knyszynie, gdzie spoczywao dotd ciao zmarego krla, zebra si nowy zjazd zwoany przez Firleja i std obesany gwnie przez protestantw maopolskich, magnatw i nieco szlachty. Wrd nich by i Sienicki, ktry pniej wyruszy do Wielkopolski, by przekaza knyszyskie uchway tamtejszej szlachcie i senatorom. Jednake ta prba przechwycenia wadzy przez marszaka wielkiego i wyznaczenia elekcji pod Lublinem na 1 3 padziernika zawioda: zbyt nieliczne grono jego zwolennikw zebrao si w Knyszynie, zbyt mao szlachty, nawet maopolskiej, by zrwnoway wpyw zwolennikw prymasa. Ten za pozyska w peni poparcie Wielkopolan, a z Maopolski - obok Piotra Zborowskiego, walczcego o wpywy z Firlejem - rwnie kanclerza Walentego Dembiskiego. Na Litwie stan po jego stronie marszaek wielki Jan Chodkiewicz, onaty z Krystyn Zborowsk. Ufny w swoj przewag w obozie senatorw, zwoa ich teraz prymas na zjazd kolejny, w Kaskach koo owicza, w kocu padziernika 1 572 roku. Zjazd ten wskazywa, i magnaci przejmuj w peni inicjatyw. Zebrani w Kaskach panowie uznali prymasa za interrexa, zatwierdzili szlacheckie sdy kapturowe, ukrcili rozpoczynajc si agitacj obcych posw za swoimi kandydatami, wyznaczywszy im stae miejsca pobytu na czas bezkrlewia i zwoali do Warszawy sejm zwany konwokacyjnym, ktry odtd sta si mia staym skadnikiem kadego bezkrlewia. Ta wanie konwokacja miaa teraz podj ostateczne decyzje dotyczce miejsca, czasu i sposobu elekcji. Mimo gwatownych protestw czci przywdcw szlacheckich przeciw 157

Dzieje Polski i Litwy -

Konfederacja warszawska [...JA i Rzeczypospolitey naszey iest dissidium [rozdwojenie] niemae in causa religionis christianae [w sprawie religii chrzecijaskiej], zabiegaictemu, aby si z tey

przyczyny midzy ludmi sedycya [uwiedzenie] iaka szkodliwa nie wszcza, ktr po inszych Krlestwach iasnie widzimy, obiecuiemy to sobie spoinie [...] i ktrzy iestemy dissidentes de religione [rni w wierze] pokoy midzy sob zachowa a dla roney wiary y odmiany w kocielech, krwie nie przelewa, ani si penowa [kara], confiscatione bonorum [konfiskat dbr], poczciwoci, carceribus et ex/lio [wizieniami i wygnaniem], y zwierzchnoci adney, ani urzdowi, do takowego progressu adnym sposobem nie pomaga: y owszem gdzieby ikto przelewa chcia, ex ista causa [z tej przyczyny] zastawia si o to wszyscy bdziem powinni, choby te za pretextem dekretu, abo za postpkiem iakim sdowym, kto to czyni chcia. Wszake przez t Konfederacy nasze, zwierzchnoci adney nad poddanymi ich, tak panw duchownych, iako y wieckich, nie deroguiemy [nie ograniczamy], y posuszestwa adnego poddanych przeciwko panom ich nie psuiemy, y owszem ieliby takowa licencya gdzie bya sub praetexu religionis [pod pozorem religii], tedy iako zawsze byo, bdzie wolno y teraz kademu panu poddanego swego nieposusznego, tam in spiritualibus, quam in saecularibus [tak w sprawach duchownych jak i wieckich], podug rozumienia swego skara. Aby wszytkie beneficia iuris patronatus Regij, Praelaturarum ecciesiasticarum [stanowiska podlegajce patronatowi krlewskiemu i praatw Kocioa], jako Arcybiskupstw, Biskupstw y inszych wszelakich beneficyi, byy dawane, nie inszych, ieno Rzymskiego kocioa klerykom, indigenis Polonis, juxta statutum [miejscowym Polakom, wedle przepisw]. A beneficia kociow Greckich, ludziom teye Greckiey wiary dawane byd mai. [...] A ktokolwiek si komu o pewny dug zapisa, y do Grodu firma inscriptione [mocnym zapisem] odpowiada si podda dobrowolnie, bd przed mierci, abo iu y po mierci Krolewskiey: takowy kady, podug zapisu swego, niechay progressum iuris usitatum [nastpstw praw zwyczajnych] cierpi. A Panowie Starostowie bd powinni, vigore hujus Generalis Confoederationis, sine omni dilatione, juxta usitatam formam [moc teje konfederacji generalnej bez adnej zwoki wedle zwyczajnej formy] sdzi, odprawowa, y exekwowa takowe kauzy [sprawy], oprcz tych Wojewdztw, ktre sobie formam, sprawiedliwoci y exekucyi, specialem postanowili sub interregno [w czasie bezkrlewia], abo Jeszcze postanowi mai. Inscriptiones [Wpisy] wszelakie, et resignationes bonorum perpetuas, coram authenticis actis factas, et fiendas sub interregno [i wieczyste rezygnacje dbr, osobicie, prawdziwymi dokumentami dokonane i dziejce si w czasie bezkrlewia] spolnym tey Konfederacyi zezwoleniem, umacniamy, aby sub interregno poczwszy od dnia mierci Krolewskiey, nikomu in progressibus juris fatalia [w postpowaniu prawem oznaczonym], abo praescriptio [zapisie], nie szkodzia napotym do sprawiedliwoci iego. Take ktrzy mieli terminum brania pienidzy na przesze gody [Boe Narodzenie], abo na nowe lato [rok], abo na iaki czas iu przeszy: ci wszyscy aby byli powinni bra swe pienidze na pierwsze sdy, dali Pan Bg po obieraniu nowego Krla, abo na pierwsze leenie ksig. [...] sejm konwokacyjny 1573 roku projekt elekcji viritim podejmowaniu tak wanych postanowie przez zjazd senatorski - szczeglnie oburzony by Zamoyski - trzeba uzna, e w Kaskach dokonano mdrego kompromisu. Odoenie

terminu elekcji pozwolio przyj zasad, e to nie adne partykularne, choby najliczniej obesane zjazdy, tylko sejm bdzie decydowa o ksztacie elekcji. Tym samym prbowano zabezpieczy si przed niezgodnymi czy sprzecznymi interpretacjami, a nade wszystko przed podwjn elekcj, ktra zgubia poprzednio Wgrw. Konwokacja zebraa si w Warszawie w sam dzie Trzech Krli 1573 roku. Postanowienia jej stay si podstaw przeprowadzania wszystkich nastpnych elekcji i tym samym pocztkiem ksztatowania nowego prawa konstytucyjnego Rzeczypospolitej. Zgodzono si wic, e kadorazowy prymas bdzie interrexem. Niebezpiecznym natomiast byo wystpienie Zamoyskiego, ktry teraz, biorc asumpt z projektw Piotra Zborowskiego i Stanisawa Karnkowskiego, zaproponowa elekcj yiritim, czc j z obowizkiem uczestniczenia i z gosowaniem wikszoci. Postanowiono jednak ostatecznie, e na elekcj bdzie mg - ale nie musia - przyby kady szlachcic, ktry stanie do wyborw wraz ze swoim wojewdztwem. Upad jednak projekt Zamoyskiego, by gosowa wikszoci; elekcja miaa by jednomylna, przy czym nie ustalono, jak t jednomylno interpretowa, gosami indywidualnymi czy wojewdztw. Elekcja miaa si rozpocz 5 kwietnia pod Warszaw, dajc tym samym wiksze znaczenie tumom mazowieckiej szlachty katolickiej, ubogiej a rozrodzonej. Tym samym uwzgldniona zostaa wikszo postulatw obozu katolickiego, na ktrego przywdc wyrasta zrczny, elokwentny, umiejcy si szlachcie podoba biskup kujawski Stanisaw Karnkowski. Powoano rwnie specjalne komisje do opracowania dalszych szczegowych rozwiza, z ktrych pniej najwaniejszymi stan si uzgodnione ju w czasie elekcji artykuy henrycjaskie. Jedna z tych komisji zakoczya sw prac w 158

--------------------- Wielkie Bezkrlewie starcia midzy katolikami a protestantami konfederacja warszawska skandaliczne okolicznoci mierci Zygmunta Augusta czasie konwokacji - komisja przygotowujca projekt rozwizania spraw bezpieczestwa wewntrznego, w tym gwnie pokoju midzy "rnicymi si w wierze". Wok owej konfederacji warszawskiej, sawnego aktu uchwalonego 28 stycznia 1573 roku, naroso potem wiele nieporozumie i wtpliwoci. Strona katolicka wpierw czynnie wspdziaaa w jej przygotowaniu. Karnkowski przewodniczy komisji, ktra jredagowaa, katolicy bowiem byli rwnie zainteresowani w utrzymaniu pokoju religijnego, jak protestanci, niekiedy nawet bardziej. Szlachta katolicka nie miaa zamiaru atakowa protestanckich ssiadw, protestanci natomiast wci byli zdolni do

aktw agresji. Na przykad mieszczanie elblscy po mierci Zygmunta Augusta wygnali katolickich proboszczw, zagarnli kocioy, przywrcili wyczno kultu protestanckiego. W Krakowie w ostatnich latach Zygmunta Augusta i w czasie bezkrlewia to szlachta protestancka, pogardzajca studentami i mieszczanami, najczciej wywoywaa zajcia wyznaniowe, czy te w najlepszym razie dawaa si wcibskim i zoliwym akom do nich sprowokowa. Taktyka Karnkowskiego bya jednak prosta: przez udzia w redagowaniu tekstu konfederacji uczyni jmoliwienajznoniejsz, a potem jej nie podpisa. Tekst konfederacji dotyczy nie tylko spraw wyznaniowych. Celem jego byo generalnie zachowanie "porzdku i obrony Rzeczypospolitej", przeprowadzenie zgodnej i wsplnej elekcji, zapewnienie, e elekt "nam pierwej prawa, wszystkie przywileje i wolnoci nasze, ktre s i ktre mu podamy... poprzysic ma", a w szczeglnoci pokj wewntrzny "midzy rozerwanemi i rnemi ludmi w wierze i w naboestwie" oraz zewntrzny, nie cignc szlachty na wojn bez zgody sejmu. Podkrelono wyranie, e beneficja katolickie maj by dawane tylko katolikom, a prawosawne tylko prawosawnym. Stwierdzono, e poddani buntujcy si "pod pozorem religii" bd mogli zosta ukarani przez swych panw "tak w duchownych, jak i wieckich", nie objaniajc bliej, czy chodzi o duchowne i wieckie dobra, czy te sprawy. Spr o interpretacj tego zapisu trwa do dzisiaj; by moe dwuznaczno bya zamierzona. Zapowiadano rozwizanie na przyszym sejmie problemw spornych "midzy stanem duchownym a wieckim". Zatwierdzano postanowienia dotyczce wymiaru sprawiedliwoci i wanoci aktw prawnych dokonywanych w czasie bezkrlewia. Gwarantowano zwaszcza wano zawartych w tym czasie umw kupna i sprzeday dbr ziemskich oraz spaty zacignitych dugw. Wreszcie ustalono szczegowo, w jaki sposb postanowienia te bd egzekwowane. Za gdy ju konfederacja zostaa uchwalona, wikszo biskupw katolickich, z wyjtkiem tylko krakowskiego, Franciszka Krasiskiego, oraz cz katolickich senatorw wieckich odmwia jej podpisania. W tej sytuacji konfederacja zobowizywaa do jej przestrzegania i do egzekwowania jej postanowie tylko swoich sygnatariuszy. Jednej tylko sprawy konwokacja rozstrzygn nie zdoaa. Jan Dymitr Solikowski oraz wybijajcy si parlamentarzysta z Wielkopolski, protestant witosaw Orzelski zoyli przed ni wniosek o dochodzenie dotyczce okolicznoci mierci Zygmunta Augusta i losw zwok, pozostawionych dugo bez opieki i nawet bez przyzwoitego okrycia, a take losw pozostaych po zmarym monarsze skarbw. Mniszchowie oskareni zostali, najpewniej susznie, o ich rozkradzenie; jeden z ich godnych kompanw, Stanisaw Czarnotulski - nawet o otrucie krla. Ta ostatnia skarga nie miaa adnych podstaw i zaszkodzia tylko sumiennemu zreszt ledztwu. Szo ono jednak niewtpliwie zbyt daleko w ujawnianiu tragicznej degrengolady osobistej ostat159

Dzieje Polski i Litwy

nich lat ostatniego z Jagiellonw i krlewna Anna, najbardziej poszkodowana, ale i najbardziej zatroskana o dobr pami po bracie, podobno na prob Mniszchw przyczynia si do umorzenia postpowania sdowego. kwestie prawno-ustrojowe arcyksi Ernest plusy i minusy kandydatury habsburskiej Kandydaci do korony Miar dojrzaoci spoeczestwa szlacheckiego byo niewtpliwie skoncentrowanie si w pierwszych miesicach bezkrlewia na problematyce prawnoustrojowej, a nie na osobie kandydata. Wpierw ustalono, jak przeprowadzi elekcj, by nie dopuci do rozdwojenia spoeczestwa, do wojny domowej i upadku pastwa, szukajc cierpliwie, cho z trudem, akceptowanego przez wszystkich kompromisu. Zarazem prbowano dopracowa si rozwiza trwaych, nie prowizorycznych, ale wicych i poytecznych rwnie dla przyszych pokole. Potem dopiero mia nadej czas na prezentacj kandydatw, na waciw walk wyborcz, ktra na razie toczya si w cieniu, na marginesie decyzji organizacyjnych i ustrojowych. Jedynym jej wyrazem byy liczne pisma ulotne, broszury i rozprawy polityczne, nieraz na bardzo wysokim poziomie merytorycznym i literackim, wychodzce z bardzo rnych rodowisk. Pewien w niej udzia mieli oczywicie i posowie kandydatw zagranicznych. Od kilkunastu miesicy cesarz Maksymilian II stara si o zapewnienie korony polskiej jednemu ze swych synw, arcyksiciu Ernestowi. Kandydat sam by nie tyle umiarkowany, co letni, bez energii i charakteru. Zachowany w Brukseli, gdzie pod koniec ycia by namiestnikiem, inwentarz jego ruchomoci wymienia caymi stronami efektowne byskotki, natomiast spis posiadanych przez niego ksiek jest ubouchny, ukazuje zainteresowania dewocyjno-dynastyczne i zupeny brak informacji o jego niedoszym polskim krlestwie. Byby na pewno krlem posusznym i dlatego popierali go Commendone z Uchaskim. Przezorny Karnkowski, lepiej oceniajc realne szans Ernesta, wola si nie angaowa. Bowiem kandydatura ta popularna bya niemal wycznie wrd magnaterii. Decydoway tu dwie sprawy. W polityce midzynarodowej monarchia Habsburgw bya naturalnym sprzymierzecem Rzeczypospolitej. Dugotrwaa nieufno, wzmoona jeszcze na skutek obdnej polityki dynastycznej Bony na Wgrzech i rwnie obdnego flirtu poprzednikw Maksymiliana z Moskw, ustpowaa teraz, zwaszcza po wyganiciu Jagiellonw i Zapolyw, zrozumieniu, e obu ssiednich pastw nie dziel adne istotne kwestie, e zainteresowane s oba w powstrzymaniu agresji tureckiej. Stosunki gospodarcze byy znakomicie rozwinite i korzystne dla obu stron; magnateria, zaangaowana w handlu zagranicznym, umiaaje lepiej doceni. Poczenie obu pastw uni personaln skonna bya uzna za podane, zwaszcza e Habsburgowie jawnie sprzyjali arystokracji zarwno w swoich niemieckich i hiszpaskich krajach dziedzicznych, jak w Czechach i na Wgrzech. W Polsce magnaci wchodzili w skad stanu szlacheckiego, ktrego czonkowie formalnie byli rwni wobec prawa, w posiadociach habsburskich tworzyli na og stan osobny, znaczniejszy oczywicie ni zwyka szlachta i popierany przez monarchw przeciw szlachcie.

Lecz z punktu widzenia interesw caej, zjednoczonej Rzeczypospolitej kandydatura habsburska niosa istotne niebezpieczestwo. I w Niemczech, i na Wgrzech Habsburgowie prowadzili polityk dynastyczn, a nie narodow: celem ich bya wadza 160

Wielkie Bezkrlewie

"Polska nierzdem stoi" propaganda habsburska w Polsce kto konkurentem Habsburga? r absolutna, a nie jedno terytorialna. Najbardziej si bali zorganizowania wasnych poddanych, zwaszcza w zgromadzeniach stanowych. Uniemoliwili w swoim czasie zwikszenie kompetencji sejmu Rzeszy w sprawie tolerancji religijnej. Wybierajc zasad cuius regio eius religio, rzucili katolikw w krajach protestanckich na up ich wadcom, ale zwikszyli wadz wszystkich ksit Rzeszy - w tym i wasn - nad swymi poddanymi. Sabotowali wysiki nad zjednoczeniem Wgier, by peniej zapewni sobie wadz na ^Vc- ^ ^2. Fryz podstropowy z 2. pitra krugankw zamku krlewskiego na Wawelu, 1536 rok. ich skrawku zapewni nosusze-. ' . . . ,, . stwo wgierskiego kadubowego sejmu. Wprowadzili na Wgrzech i w Czechach elekcj vivente rege, co skutecznie paraliowao jakkolwiek moliwo zmian politycznych. Przykad za Rzeszy i Wgier wzbudza w Rzeczypospolitej uzasadnion obaw, e wybr Habsburga byby rwnoznaczny z rozbiorem pastwa, z oddaniem Moskwie ziem ruskich, a Brandenburgii - Prus Krlewskich. W dodatku wojny domowe w Rzeszy, powstanie w Niderlandach hiszpaskich, niepokoje na Wgrzech ukazyway, e pozornie silna wadza Habsburgw w istocie nie zapewnia pokoju wewntrznego, wrcz przeciwnie. Tote w odpowiedzi na argumenty prohabsburskich zwolennikw silnego pastwa jeden ze szlacheckich publicystw zapytywa ironicznie: "Chc nas rzdu uczy? Duej Polska w owym nierzdzie, jako go zowie, staa et floruit [i kwitna] et Germania w owym swym wielkim rzdzie kilkakro przewrcia kozek". Tak, w cakowicie odmiennym pocztkowo znaczeniu, rodzio si przysowie "Polska nierzdem stoi". W dodatku Habsburgowie prowadzili sw gr wyjtkowo niezrcznie. Ju pod koniec panowania Zygmunta Augusta ich wysacy nachodzili chorego krla z daniem wyznaczenia rakuskiego oczywicie nastpcy. Zaraz po mierci ostatniego z Jagiellonw ich nowy pose, opat Jan Cyrus, rozpocz agitacj tak jawn i tak nachaln, e zmusi senatorw do wydania wspomnianego wyej zakazu rozjedania si posw cudzoziemskich po caej Rzeczypospolitej oraz do wyznaczenia kademu z nich rezydencji, i to dobrze strzeonej. Lepiej ju reprezentowa interesy domu

austriackiego obrotny protestant, poprzednio tytularny biskup Piciukociow (wgierski Pecs), osiady wwczas i popularny w Polsce Andrzej Dudycz. Przeciwnicy domu rakuskiego nie mieli adnego powanego kandydata do korony. Jedyny yjcy siostrzeniec Augusta, krlewicz szwedzki Zygmunt Waza, wychowany przez matk jako katolik, mia lat dziewi; jego ojciec, krl Jan III, protestant zakamieniay, cho czsto wymieniany jako moliwy elekt, nie mia wielkich szans. Zmary krl wspomnia za ycia o moliwoci wyboru na swego nastpc lskiego Piasta, Fryderyka III, ksicia brzesko-legnickiego, lecz ten tymczasem zmar, pozostawiajc Dzieje Polski i Litwy

Ry. 133. Dziedziniec zamkowy w Brzegu. Rozbudowa renesansowa zamku miaa miejsce w latach 1544-1560. kandydatura "Piasta" Iwan IV Grony rzdy synowi Henrykowi XI, przesympatycznemu zreszt utracjuszowi i pijaczynie, co eliminowao go jednak cakowicie z walki o polsk koron. Mwiono te o "Piacie" w znaczeniu przenonym, to jest o kandydacie rodzimym; pono marzy o tym Firlej. Ale piastowskich kandydatw byoby wicej i zbyt zazdronie na siebie patrzyli, by taka propozycja miaa jakiekolwiek szans. W tej sytuacji niektrzy z dziaaczy szlacheckich, w tym podobno i Jan Zamoyski, zaczli przebkiwa o kandydaturze Iwana Gronego. Najwikszy despota w wczesnej Europie, wsawiony mordami opryczniny, najgroniejszy wrg Rzeczypospolitej jako kandydat do korony - to dla nas dzi koncepcja cakowicie niezrozumiaa. Ale podwczas przedstawiaa si ona odmiennie. Oprycznina z perspektywy polskiej moga si zdawa ruchem drobnoszlacheckim, wymierzonym przeciw bojarom i miastom. Wprawdzie nawet najradykalniejsi przedstawiciele szlachty nie propagowali podobnych metod, ale pocieszali si, e w Polsce Iwan nie musiaby cina tak wielu magnatw, a jak kilka gw poleci, to panom senatorom dobrze zrobi. Do mas szlacheckich trafiay rne argumenty, niekiedy zabawne. Opowiadano na przykad, jak Iwan wybiera sobie on, sprawdzajc dowiadczalnie jednej nocy walory wielu dziesitek kandydatek cignitych do Kremla. Do czynnej politycznie szlachty trafiay raczej powaniejsze argumenty polityczne. "Wytargowalibymy na Moskiewskim - pisa jeden z publicystw wczesnych - czego nam jeszcze do swobd i wolnoci naszych potrzeba, a od Raku-szanina trzeba si jeszcze ba, aby nam ich nie amano, Ry. 134. Iwan IV Grony. 162

Wielkie Bezkrlewie

antagonizm katolicko-

-hugenocki we Francji jako uczyniono Czechom, braciej naszej". Ale sam Iwan staraniom tym nie pomaga, posom szlacheckim dawa si tylko askawie prosi, a protestantom wrcz owiadcza: "Jest w waszej ziemi polskiej i litewskiej wiara Marcina Lutra, ludzie za ktr obrazy burz, tym si mnie za pana wzi nie widzi, lecz ja o tych niczego mwi nie bd, bo Pismo Boe nie jest na bro i na gniew, tylko na cicho i na pokor dane". Zapewne zdawa sobie zreszt spraw, e wielu z jego litewskich zwaszcza zwolennikw, z Radziwiami na czele, chce tylko zyska na czasie: najazd moskiewski na Litw w czasie bezkrlewia mgby mie skutki nieprzewidywalne. Ry. 135. Portret Henryka Walezego, mai. Francois duesnel, po 1574 roku (Muzeum Narodowe w Poznaniu). W tej sytuacji jedynym rozwizaniem dla antyhabsburskiego stronnictwa byo poparcie kandydatury krlewicza francuskiego, Henryka ksicia Andegawenii. Rozwaano tak moliwo od dawna. Zygmunt August sam wymienia przed laty, obok Habsburga, Piasta legnickiego i Szweda, krlewicza francuskiego jako jednego z czterech ewentualnych nastpcw. Na niespena dwa miesice przed mierci, ju po odbyciu ostatniej narady z siostr, rozmawiajc z Commendonem, jako jedynego kandydata do rki Anny i do polskiej korony wymieni wanie Henryka. Po 1570 roku kandydatura ta staa si szczeglnie atrakcyjna dla wrogw domu rakus-kiego i protestantw. W roku tym bowiem zawarty zosta midzy krlem Francji Karolem IX a jego hugenockimi, kalwiskimi poddanymi pokj w St.-Germain-en-Laye koczcy pierwszy, najkrwawszy okres wojen religijnych we Francji. Przywdca hugenotw, admira Kasper de Coligny, przyby na dwr krlewski i uzyska duy wpyw na Karola IX, wsplnie z nim planujc wznowienie wojny z Hiszpani i przyczenie do Francji Niderlandw, buntujcych si przeciw wadzy hiszpaskich Habsburgw. Koncepcja Coligny'ego popierana bya przez grup tak zwanych politykw, katolikw wyej cenicych interes Francji ni wymogi swego wyznania, wrd ktrych gwn rol gra wybitny dyplomata, protestantyzujcy biskup Walencji Jan de Monluc. Zakadaa ona nie tylko sojusz z Angli Elbiety Tudor, ale rwnie wspdziaanie z Turcj i pozyskanie korony polskiej, by zneutralizowa przynajmniej Habsburgw austriackich. Wrd zaufanych dworzan krlowej matki, Katarzyny Medycejskiej, rzdzcej w praktyce Francj znajdowa si karze Jan Krasowski, znany tam jako "Domino", 163

Dzieje Polski i Litwy

tajemnicza misja Jana de Balagny Dzie w. Bartomieja ryzykowne plany admiraa Coligny Ry. 136. Fragment nagrobka Walentego Dembiskiego w katedrze krakowskiej po 1584 roku.

podajcy si chyba bezzasadnie za kasztelanica podlaskiego. Postanowiono na wie o sabncym zdrowiu Zygmunta Augusta, e Krasowski wysany zostanie w strony rodzinne - kilka mil od Knyszyna - rzekomo z wizyt prywatn, w rzeczywistoci za po to, by przygotowa misj poficjalnego ju wysannika, Jana de Balagny, naturalnego syna Jana de Monluca. Domyla si moemy, e Domino nawiza jaki kontakt z otoczeniem umierajcego monarchy; wiemy, e uda si pniej na Litw, by tam kaptowa zwolennikw dla kandydata francuskiego. Uwaa si, e to on pozyska wwczas dla Henryka potny rd Zborowskich, w rzeczywistoci jednak nastpio to zapewne wczeniej, gdy ci wiecznie zadueni magnaci korzystali z usug krakowskiej filii florenckiego banku Soderinich, finansujcego rwnie wydatki swej rodaczki Katarzyny Medycejskiej i jej syna. Balagny natomiast nie dotar ju wprawdzie do umierajcego monarchy, lecz zjedna dla swego kandydata poparcie starego kanclerza Walentego Dembiskiego, jak mona mniema, dziaajcego zgodnie z wol samego krla. Ju dwanacie dni po mierci Zygmunta Augusta - 19 lipca, na owe czasy bardzo szybko, wiedziano o tym na dworze francuskim. W popiechu przygotowano dla Jana de Monluca listy uwierzytelniajce do Senatu Rzeczypospolitej oraz instrukcj opart na przekazanych przez Krasowskiego postulatach krgu Zborowskich. 17 sierpnia Monluc opuci Pary. Zmierza do Strasburga, gdzie wyznaczy spotkanie kilku znanym w Polsce protestanckim intelektualistom, ktrzy mieli wzi udzia w jego misji. Tam dosza go wie, e 24 sierpnia, w Dzie w. Bartomieja (tak czarny, e dotd mylnie Noc nazywany), dokonano w Paryu na rozkaz formalnie krla, a faktycznie krlowej matki, z udziaem Karola IX i kierujcego nominalnie akcj ksicia Henryka, krwawej rzezi hugenotw. Zgin Coligny, zginli magnaccy przywdcy obozu protestanckiego we Francji, ale zginy i tysice zwykych, ubogich czsto protestantw. Mordowano ich caymi rodzinami, podobno nawet niemowlta topiono w Sekwanie. Zdawao si, e to przekrela szans kandydatury francuskiej. Monluc otrzyma rozkaz powrotu do Parya. I ruszy w drog - do Polski. Ta dramatyczna decyzja wizaa si z sytuacj wewntrzn we Francji. Protestanci sami swym nicprzezornym postpowaniem doprowadzili do wybuchu. Tryumf hiszpaski pod Lepanto w 1571 roku, nieudana prba wmieszania si francuskich hugenotw w walki w Niderlandach wiosn 1572 roku, uchylanie si Elbiety angielskiej od wspdziaania, czynio wojn z Hiszpani nierealn, grozia ona bowiem militarn katastrof ju po kilku dniach walki. Za Coligny stawia ultimatum: wojna z Hiszpani lub kolejna wojna domowa. By go usun, by usun jawnie niemal spiskujcych 164

Wielkie Bezkrlewie Ry. 137. Bitwa pod Lepanto, fragment, mai. Tomasz Dolabella i warsztat, po 1632 roku (Krakw-Wawel) wyjazd Jana de Monluca

do Polski arystokratw hugenockich, Katarzyna musiaa si sprzymierzy ze stronnictwem katolickim, dysponujcym poparciem wadz Parya. A te wczeniej ju zaplanoway rze wszystkich protestantw. Dla obozu Monluca, obozu, ktry wedle jego sw pragn odrzuci wstrtne nazwy hugenotw i papistw, pozostawi tylko nazw Francuzw, bya to klska polityczna, kres marze o porozumieniu, prawdziwy pocztek nowej wojny domowej. A siedemdziesicioletni biskup Walencji nigdy w yciu, jako polityk i dyplomata, nie ponis jeszcze adnej klski. Opuci wic spiesznie Strasburg. Zamiast intelektualistw zwerbowa protestanckich rajtarw pod dowdztwem polskiego szlachcica, pukownika Krokowa z Prus Krlewskich. Katarzynie za wysa list potpiajcy rze barto-miejow jako powany bd polityczny. Sama zreszt si o tym rycho przekonaa, gdy hugenoccy mieszczanie, nie przejmujc si brakiem utytuowanych wodzw, chwycili zabro, gdy ksiciu Henrykowi przyszo na czele krlewskiej armii daremnie oblega potn stolic francuskich hugenotw, port La Rochelle nad Atlantykiem. A Monluc, przekonany, e potrafi doprowadzi do elekcji Henryka, nie kry, e skorzysta w peni ze swych odwoanych penomocnictw i uyje takich rodkw, jakie nie znajd uznania na dworze paryskim. Wielki dyplomata, wspaniay aktor sceny politycznej, wiedzia, co obiecuje. Zadziwiajce wieci nadsya do ojczyzny. Pisa o propagandzie hugenockiej, ktra a tutaj go dosiga i pitnowaa jako apostat, dotd rzekomego przyjaciela, a teraz chwalc rzezi swych niedawnych sprzymierzecw. Pisa o "500 psach sprowadzonych na to, by mnie ksay, ujadajcych noc i dzie, ktrym musz odpowiada". I odpowiada, 165

Dzieje Polski i Litwy

protestanckie sympatie biskupa Walencji podwjna gra Monluca uczestnicy elekcji cho nie zawsze przyznawa si w Paryu jak. Przedstawia si bowiem w Polsce otwarcie jako sympatyk protestantyzmu, nie nosi szat biskupich, jad miso w pitki, unika nuncjusza, nie chodzi do kociow katolickich i przestawa niemal wycznie z protestantami. Tumaczono to w Polsce dwulicowoci, na przykad bardzo surowo osdzi go sumienny kronikarz bezkrlewia witosaw Orzelski, lecz niewtpliwie Monluc pod tym wanie wzgldem by szczery. Za oszukanych mogliby si najwyej uwaa katolicy, ktrzy nie wiedzieli, e pose francuski jest wyklty przez papiea jako heretyk, pozbawiony swego tytularnego ju tylko biskupstwa i oczywicie w tej sytuacji nie moe si przedstawi nuncjuszowi. Niemniej istniay i wzgldy taktyczne. Monluc nie chcia, by Commendone dowiedzia si o obietnicach czynionych przeze polskim ewangelikom. Teraz bowiem on sam zaproponowa protestanckim senatorom, by wrd warunkw przedstawionych Henrykowi umieci daleko idce gwarancje wolnoci wyznania dla protestantw

francuskich. Rwnoczenie z jednej strony naciska na dwr francuski, aby natychmiast przerwa dziaania wojenne przeciw hugenotom, z drugiej rozwin szeroko zakrojon akcj dyplomatyczn, w wyniku ktrej na rzecz Henryka interweniowali w Polsce francuscy protestanci. By wrd nich midzy innymi Franciszek de La Noue, polityk umiarkowany, pacyfista od dawna niechtnie usposobiony wobec awanturniczej polityki hugenockiej magnaterii, w tym czasie dowdca oblonej La Rochelle, osobisty przyjaciel ksicia Andegawenii. Wysannicy polskich protestantw dotarli pod La Rochelle, mwili z Henrykiem, widzieli jego odwag osobist w czasie szturmw, ale mwili te z dowdc oblonych i wrcili peni uznania dla francuskiego kandydata na tron Rzeczypospolitej. Sprawi wreszcie Monluc, e niektre zbory protestanckie, jak na przykad potny i wpywowy zbr w Zurychu, zaczy si wycofywa z akcji przeciw ksiciu andegaweskiemu. Niewtpliwie istniao jakie tajne porozumienie midzy Monlukiem a protestantami, zrcznie przez niego zaaranowane, ale i uczciwie dotrzymane. Przygotowa grunt pod wybr swego kandydata dobrze. Wszystko jednak teraz miao zalee nie od podskrnego nurtu dyplomacji, ale od woli tumw szlacheckich. Zblia si dzie pierwszej wolnej elekcji. Na podwarszawskim polu 5 kwietnia 1573 roku na polach wsi Kamie, na prawym brzegu Wisy, nieco poniej Pragi, zebray si nieprzeliczone tumy. Ilo samej szlachty szacuje si na 40 ty., w tym okoo 10 ty. ciemnych Mazurw, a do tego dosza liczna suba. Zwykemu szlachcicowi pozwolono na dwudziestoosobowy orszak, magnat mg mie ludzi pidziesiciu. Do tego trzeba doda majcych prawo gosu reprezentantw miast krlewskich, Krakowa, Lwowa, Sandomierza, Poznania, Gdaska, Torunia, Elblga, Warszawy i Rygi, oczywicie te ze sub. W sumie 100 ty. uczestnikw elekcji to liczba chyba nie zawyona. Most Zygmunta Augusta, jeszcze dobrze nie wykoczony, gwarantowa poczenie z Warszaw, gdzie zarzdzajcy porzdkiem marszakowie koronny i litewski ulokowali senatorw. Reszta szlachty miaa wyznaczone kwatery w promieniu trzech mil od Kamienia. Potny namiot zwany "szop", ktry pomieci mg pono od 5 do 6 ty. ludzi, stanowi centrum obrad. Prcz tego kade wojewdztwo dla swoich elektorw budowao namiot osobny. 166

Wielkie Bezkrlewie

Przebudowa wystpienie Wilhelma z Romberka kandydaci "piastowscy" Obradowano bowiem wojewdztwami. Pocztkowo wysunito wprawdzie projekt, by gosowa wsplnie, "w kupie", jak wwczas mwiono. Sprzeciwi si temu Piotr Zborowski, proponujc gosowanie przez deputatw, po dziesiciu z kadego wojewdztwa. Protest Jana Zamoyskiego, jak zwykle operujcego niepodwaalnymi

argumentami prawnymi, uniemoliwi to rozsdne rozwizanie. Ale wobec koniecznoci oddania gosu w Senacie posom cudzoziemskim, ktrzy mieli zaleca swych kandydatw, deputaci pozostali w "szopie", by tych przemwie wysucha i zrelacjonowa je w wojewdztwach. Nie przysa poselstwa Iwan Grony. Relacja Michaa Haraburdy, polskiego posa do Moskwy, nie pozostawiaa wtpliwoci, e Grony polsk koron nie jest zainteresowany, pragnby jedynie wczy do swoich posiadoci Litw. Godzio to w kandydatur Ernesta, potwierdzajc podejrzenia, e Habsburgowie uzgodnili z Moskw podzia Rzeczypospolitej. Nie pomagaa wymowa cesarskiego ambasadora, wielkiego burgrabiegO krlestwa Czech - a wic nj- Ry. 138. Zamek rodziny Szafracw w Pieskowej Skale, wyszego tam rang dostojnika - Wilhel- renesansowa miaa miejsce w 4. wierci XVI wieku. ma z Romberka, powszechnie szanowanego, tolerancyjnego katolika, owdowiaego wwczas, ale wczeniej onatego z trzema pod rzd protestanckimi ksiniczkami, w tym z Zofi brandenbursk, wnuczk Zygmunta Starego. Przemawiajcy po czesku, uwaany za rodaka ("naszej krwi jest i naszego jzyka"), zdoby sobie olbrzymi popularno i by moe, gdyby, jak mu sugerowano, odway siej wyzyska i zdecydowa si poj Ann Jagiellonk, to sam woyby na skronie polsk koron. Wola jednak bezskutecznie zachwala Ernesta. Mwiono bowiem wiele o kandydaturze rodaka, "Piasta", ale nie byo innego powanego kandydata poza tym czeskim rodakiem. Wymieniano z Korony - Firleja, Kostk, askiego, Szafraca z Pieskowej Skay, z Litwy - Radziwia. Przeciwnicy Piasta dla zabawy dorzucali nazwiska nastpne, a wreszcie wsta Piotr Opaliski i z komiczn powag rzuci nazwisko drobnego szlachetki spod Bydgoszczy Wawrzyca Bandury Supskiego. Gdy miech ucich, zabra gos Zamoyski i stwierdzi, e skoro posw zagranicznych wyprasza si na czas gosowania z pola elekcyjnego, rodzimi kandydaci, jeli rzeczywicie aspiruj do korony, te je powinni opuci. Wniosek przyjto, ale w tej sytuacji aden z domniemanych Piastw kandydatury swej nie podtrzyma. 167

Dzieje Polski i Litwy

zrczna dziaalno propagandowa Jana de Monluca Ry. 139. Rapier, XVI wiek (Muzeum Narodowe w Krakowie). Czas pracowa zatem na korzy Henryka, eliminujc kontrkandydatw. Niemaa bya w tym zasuga biskupa Walencji. Zarwno jego argumenty, jak jego obietnice trafiay do szlachty, nawet do ciemnych Mazurw, ktrzy z trudem odrniali arcy-ksicia "Rdesta" od ksicia "gaweskiego", ale wrczane im zoto francuskie liczy umieli. Mwiono, e Monluc kama jak z nut, obiecywa wszystko, nie liczc si z realiami i e gdyby od niego zadano zotego mostu na Wile, to te by si zgodzi. Tak jednak nie byo. Skama Monluc tylko raz: gdy stwierdzi, e kandydat umie po acinie. Nie byo kamstwem, e dwr paryski mia powody, by podejrzewa istnienie sprzysie-nia

protestanckiego, e Rada Krlewska zgodzia si jedynie na stracenie magnackich przywdcw hugenockich wydajc wyrok na nich zgodnie z prawami Francji, reszty za dokonao paryskie posplstwo. Prawd byo te, e rola Henryka w przygotowaniu i dokonaniu rzezi bartomiejowej bya znikoma; prawd byo, e mimo modego wieku zasyn jako odwany i dowiadczony dowdca. Susznie te stwierdza pose, e Porta Ottomaska uzna elekcj ksicia francuskiego za akt dla niej przyjazny. Wrogowie kandydata wywodzcego si z Francji podkrelali, e jest to monarchia absolutna, ustrj wstrtny polskiej szlachcie. Monluc dawa jednak wasn interpretacj, zdecydowanie odmienn. Wiedzia, e Walezjusze marz o zaprowadzeniu absolutyzmu, ale nie s do tego zdolni. Stwierdza wic przed Polakami, e krl Francji jest zwizany prawem, a prawa zmieni nie moe bez zarejestrowania kadego swego edyktu przez parlament paryski, penicy rol sdu najwyszego. Wypowiedzi jego przed senatorami i szlacht, jak rwnie broszury, ktre kaza rozrzuca po Rzeczypospolitej, dajniezwykle ciekaw wykadni ustroju Francji, nawizujc do wczeniejszych pogldw z czasw Ludwika XII i Franciszka I, bdc jednak w pewnej mierze wyrazem nie tyle rzeczywistoci, ile pogldw samego Monluca. Akcja ta bowiem suy miaa nie tylko propagowaniu kandydatury Henryka. W zamyle Monluca miaa ona ksztatowa obrt wydarze zarwno w Polsce, jak we Francji. Std, nie na wszystkie warunki, jakie musia zaprzysic, zgadza si w peni - albo przynajmniej udawa, e si na nie zgodzi nie moe; wiele z nich zbienych byo z zaoeniami ustrojowymi, ktre chtnie by widzia we Francji. Z warunkw tych za najwaniejsze uzna trzeba artykuy henrycjaskie, penice de facto w dawnej Rzeczypospolitej rol politycznej ustawy zasadniczej, a zarazem 168

- Wielkie Bezkrlewie

zobowiza monarchy, zaprzysiganych pniej w czasie koronacji przez kadorazowego elekta. Krl uznawa wic w nich woln elekcj, zatwierdza usunicie ze swej tytulatury nazwy dziedzica, zobowizywa si, e bez zgody Senatu nie bdzie wypowiada wojny ani zawiera pokoju, bez zgody caego sejmu nakada podatkw ani zwoywa pospolitego ruszenia. Sejm mia by zwoywany co dwa lata. Midzy sejmami wadca winien by liczy si z opini staej rady senatorw-rezydentw. Ostatnim artykuem, ktry wzbudzi najwiksze kontrowersje, by przepis zezwalajcy w przypadku naruszenia praw i przywilejw przez monarch na wypowiedzenie mu posuszestwa. Przepis ten wyrasta z dawnych, redniowiecznych jeszcze praw i zwyczajw politycznych, sformuowany by jednak zbyt oglnikowo. Warto przypomnie, e niewiele wczeniej Orzechowski proponowa, by to prymas mg W takim przypadku upomnie monarch, Ry. 140.Morion, XVI wiek (Muzeum Narodowe w Krakowie). a dopiero potem uwolni poddanych z przysigi i zezwoli na opr zbrojny. Podobnego ograniczenia w artykuach henry ej askich zabrako. artykuy henrycjaskie

Artykuy henrycjaskie systematyzoway niejako najwaniejsze, wzowe problemy ustroju politycznego Rzeczypospolitej w duchu nie tyle szlacheckim - cho ich frazeologia zrcznie do de szlachty bya przykrojona - co senatorskim. Uzaleniay one bowiem monarch w wikszym stopniu od Senatu i senatorw-rezydentw ni od caego sejmu ze szlacheck Izb Poselsk. Zdaniem Stanisawa Pazy, wanie pod wpywem Zamoyskiego "nadano im charakter przywileju wystawionego przez krla na wzr dawnych. On to wycign przywilej mielnicki, z ktrego przejto koncepcj o wypowiedzeniu krlowi posuszestwa". Lecz projekt ten nie wszystkich zachwyci. Zawiedli si dawni dziaacze obozu egzekucyjnego, ktrzy pragnli generalnej reformy praw Rzeczypospolitej. Powoana w tym celu na konwokacji komisja reformy takiej nie przygotowaa. Szczeglnie zawiedzeni byli zwolennicy odebrania krlowi najwyszego sdownictwa, ktrego i tak sprawowa efektywnie ju nie mg: tu reforma bya konieczna, lecz w dniach elekcji na dokonanie tak wielkiego dziea zabrako ju czasu. Natomiast protestanci zdoali, po dugich sporach z duchowiestwem i czci senatorw katolickich, uzyska wczenie do tych artykuw potwierdzenia konfederacji warszawskiej. postulata polonica Odmienny charakter mia inny dokument, nie tylko aprobowany przez Monluca, ale zapewne przez niego zainicjowany. Byy to tak zwane postulata polonica zobowizanie wobec polskich protestantw, e przeladowania ich francuskich wspwyznawcw zostan zaniechane, wolno sumienia dozwolona w caej Francji, a wolno kultu ewangelickiego - w miejscach wyznaczonych, e winy zostan przebaczone, a skonfiskowane majtki hugenotom zwrcone. Wbrew powszechnemu mniemaniu nie zawieray one zobowizania, e sprawcy Dnia w. Bartomieja zostan ukarani, lecz jedynie oglnikow wzmiank o karaniu tych, ktrzy sprzeciwiaj si edyktom krlewskim. 169

Dzieje Polski i Litwy ----

pacta conventa 170 Ry. 141. Dokument elekcji Henryka Walezego z 16 maja 1573 roku (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Trzecim dokumentem byy pacta conventa - zobowizania elekta i jego brata, krla Francji, wobec Rzeczypospolitej. Przewidyway one, po pierwsze, wieczne przymierze obu krajw, w wypadku wojny pomoc dyplomatyczn Francji dla Polski, gdy za ta nie

odniesie skutku, pomoc w piechocie zacinej lub w pienidzach. Polska natomiast miaa w takim wypadku wysa na pomoc Francji kawaleri. Po drugie, elekt mia dostawi na wojn moskiewsk 4 ty. bitnej piechoty gaskoskiej i ywi j w Polsce przez 6 miesicy. Zwaywszy, e jednym z najwikszych problemw wewntrznych Francji byli zbyt liczni kandydaci do wojaczki, a awanturniczo gaskoskich d'Artagnanw wesza w przysowie, by to warunek oboplnie korzystny. Po trzecie, elekt mia wystawi wasn flot na Batyku, znw z korzyci dla interesw Francji w tym rejonie. Po czwarte, kupcy polscy mieli otrzyma prawo wolnego handlu z Francj, std za z Nowym wiatem i Aleksandri przez jeden z portw francuskich postawiony do ich dyspozycji. Bio to w Habsburgw: Hiszpania rocia sobie prawo do monopolu na handel amerykaski, kupcom innych krajw pozwalajc prowadzi go tylko za porednictwem Kadyksu. Po pite, Henryk mia dawa co roku na potrzeby Rzeczypospolitej 450 ty. florenw w zocie ze swoich francuskich dochodw. Suma ta bya wysoka, nie przewyszajca jednak dochodw Henryka z jego posiadoci oraz rent pieninych we Francji. Monluc zapomnia jednak, e Polacy licz w zocie, a we Francji waluta oparta jest na srebrze, ktre napywao wwczas do Europy w wielkich ilociach z kolonii hiszpaskich w Ameryce i z roku na rok taniao. Po szste, Henryk zobowizywa si spaci dugi Zygmunta Augusta i Rzeczypospolitej. Po sidme, mia sprowadzi uczonych z zagranicy na Akademi Krakowsk. Po sme, Wielkie Bezkrlewie

wybr Henryka Walezego na krla Polski skad poselstwa polskiego do Parya ksztaci wasnym kosztem stu Polakw na Sorbonie. Po dziewite, zobowiza si Monluc w jego imieniu nie nadawa urzdw w Rzeczypospolitej cudzoziemcom, dwr z Francji przywie nieliczny, ale po jakim czasie odesa wszystkich rodakw do ojczyzny - warunek ciki, bo kandydat ju przyrzek wiele stanowisk swym zaufanym, nie znajc za aciny, nie mg oby si w Polsce bez porednikw. Po dziesite, mia Henryk zatwierdzi wszystkie prawa i przywileje. Warunek dla modego i penego temperamentu kandydata najciszy - obietnic polubienia starej Anny Jagiellonki sformuowano tak, e Henryk mg si nim nie przejmowa. I oto 11 maja 1573 roku prymas Jakub Uchaski nominowa krlem Polski i wielkim ksiciem Litwy Henryka Walezego. Ostatni malkontenci protestanccy zebrani na Grochowie, z Firlejem i Sienickim, zjednani zostali ostatecznie dziki porednictwu Piotra Zborowskiego, a rwnie dziki probom prymasa i ustpliwoci Monluca, ktry zaprzysig, cho z oporami przeciw niektrym sformuowaniom, wszystkie ich dania. 16 maja nominacj Henryka ogosi z urzdu, jako marszaek wielki koronny, Jan Firlej, dotychczas zwolennik Jana szwedzkiego. piew TeDeum wstrzsn murami warszawskiego kocioa w. Jana, w ktrym na katolickiej mszy dzikczynnej obok senatorw duchownych zasiadali, dziki przekonywajcym argumentom Monluca, w braterskiej z nimi zgodzie, ich wieccy koledzy ewangelicy.

Rzeczpospolita miaa krla. Co wicej, miaa nowe ustawy zasadnicze. Ustawy byy uchwalone, krl wybrany w drodze trudnego, ale owocnego kompromisu. Nie grozi ju Polsce los bratnich Wgier, wnioski z niego wycignito. Wsplne pastwo polsko-litewskie, szlacheckie spoeczestwo zdao trudny polityczny egzamin dojrzaoci. Poselstwo polskie w Paryu Wybrano krla. Trzeba byo go jednak o tym zawiadomi i uzyska zgod na przedstawione mu warunki elekcji. Misja wana, a niewielu ju senatorw i deputatw pozostao w "szopie". Std dokonany szybko wybr zdawa si przypadkowy, a jednak reprezentowa dwie wane grupy politykw: ludzi ambitnych, z ktrymi naleao si liczy, i ludzi odpowiedzialnych, ktrzy dotrwali do koca. Przewodniczcym delegacji zosta przedstawiciel drugiej grupy, biskup poznaski Adam Konarski. Zwizany z Commendonem, zwolennik Ernesta pod warunkiem, e wniesie on Polsce lsk, by dowiadczonym dyplomat, a politykiem umiarkowanym. Nastpny po nim rang senatorsk by wojewoda sieradzki Olbracht aski, neofita peen wybujaych ambicji. Wrd pozostaych senatorw wyrnili si: Andrzej Grka, kasztelan midzyrzecki, protestant, wspautor wraz z jednym ze swoich dworzan, Henrykiem Girkiem, arcyciekawego dziennika tej podry; kasztelan sanocki Jan Herburt, znakomity znawca prawa polskiego, ktrego obarczono zadaniem kontrolowania pod tym wzgldem wypowiedzi poselskich, a wreszcie kasztelan raciski Stanisaw Kryski. Litw reprezentowa Mikoaj Radziwi Sierotka, marszaek nadworny, szlacht - przewanie senatorscy synowie z monych rodw, midzy innymi syn marszaka wielkiego koronnego Mikoaj Firlej, brat wojewody sandomierskiego Jan Zborowski i oczywicie kasztelanie chemski Jan Zamoyski. Kady z posw mia z gry okrelone, ilu ludzi moe wzi z sob na koszt Rzeczypospolitej, kady niemal zreszt wzi wicej, tak e samej szlachty, poza sub, byo w poselstwie okoo 250. 171

Dzieje Polski i Litwy -

powrt Monluca do Francji pierwsze przygotowania Henryka do podry Ry. 142. Poselstwo polskie w Paryu wg Jana Styki. W orszaku Zamoyskiego znalaz si midzy innymi o pi lat modszy jego ukochany krewniak, Stanisaw kiewski, zwany Zubem, czyli powabnym z powodu delikatnej, niemal dziewczcej urody. Poselstwo zbierao si powoli w Midzyrzeczu wielkopolskim. Cesarz zwleka z udzieleniem paszportw na przejazd przez Rzesz. aski i Sierotka, zniecierpliwieni, ruszyli przodem. Kryski wybra drog morsk z eskort kaprw gdaskich, lecz na skutek intryg nieprzyjaznym kaprom Gdasz-czan Duczycy zatrzymali okrty w Sundzie, posa uwizili, eglarzy za wymordowali. Tymczasem Monluc dawno przyby do Francji. wiadkiem jego przywitania z Henrykiem by jeden z owych modziecw, do ktrych ksztacenia w Paryu pacta conventa zobowizywayby elekta - Andrzej Lubieniecki, arianin. Biskup Walencji spotka si z wyrzutami, e za wiele obieca i za wiele warunkw poprzysig, na co wrczy Henrykowi dwa czerwone

zote, mwic: "Ty zapacisz jednym te wszystkie kondycje i ciary, a ja drugim obietnice". "Com ja - doda Lubieniecki - potem powiedzia panu Janowi Zamoyskiemu, starocie beskiemu, dla przestrogi, skoro posowie z Polski przyjechali do Parya, i bardzo mi za to dzikowa, bo si mia na pieczy i sprawy Rzeczypospolitej naszej, gdy i krl poprzysic kondycji dugo nie chcia, a drugie chcia znie". Nie czekajc na posw, elekt rozpocz dziaalno. Urodzony urzdnik, za biurkiem czu si najlepiej. Odpisywa na gratulacje, rozpocz korespondencj dyplomatyczn z Elbiet angielsk, Filipem hiszpaskim, sutanem Selimem. Ale rwnie kompletowa dwr i przygotowywa wyznaczone do Polski oddziay. Najpilniejsze byo ustalenie drogi do Polski. Myla pocztkowo o drodze morskiej dla siebie lub dla swej gaskoskiej piechoty, stara si zapewni w tym celu pomoc floty angielskiej, lecz stanowisko Duczykw stao tu na przeszkodzie. Rozwaa wic korzystn dyplomatycznie tras przez wane stolice - Wenecj i Wiede, ale w kocu najdogodniejsza okazaa si droga najkrtsza, przez Niemcy, cho znaczna jej cz biega przez kraje protestanckie. Tymczasem polskie poselstwo zbliao si do Parya. Pomimo pospiesznej jazdy przez Niemcy - kunszt prawniczy Herburta walnie dopomaga, gdy dano od nich paszportw - posowie nie zapominali o obowizkach politycznych: stanowili przecie w tej nadzwyczajnej sytuacji jeden z naczelnych organw pastwa, o szerokich kompetencjach, zwaszcza w dziedzinie polityki zagranicznej. Obok wystosowania w p drogi piknego listu aciskiego do elekta - autorem by Zamoyski - pisali do Senatu, przypominajc, e trzeba ksitom lennym, pruskiemu i kurlandzkiemu, 172

Wielkie Bezkrlewie wygld krla elekta trudne rokowania spr o konfederacj warszawsk wyznaczy zawczasu termin hodu, e trzeba te odnowi pakta midzynarodowe, jako zawierane podwczas w imieniu kadorazowego wadcy. Wyliczajc je, posowie powoali si na rejestr przechowywany w archiwum skarbu koronnego, ktry Zamoyski wzi ze sob do Francji, by przedoy go Henrykowi. Do Parya wjechali 19 sierpnia, na wozach, bo konie zdroone byy szybkjazd, a oni ju zwleka nie chcieli. Wita ich sam krl Karol IX i krlowa matka. Zaskoczony elekt, ktry chcia si dobrze przygotowa do trudnych rozmw, nie spieszy si z audiencj. Ujrzeli go dopiero po trzech dniach, 22 sierpnia: modego czowieka (za miesic dopiero mia skoczy 22 lata) - "susznego wzrostu, wysokiego, o szlachetnym wejrzeniu, askawym obejciu, doniach tak piknych, jakich nie mia aden mczyzna ani kobieta we Francji, okazujcego wiele godnoci w zachowaniu". Takim go widzia ambasador wenecki, ktry dodawa jeszcze: "Sposb ubierania si i wyszukane stroje sprawiaj, e zdaje si on delikatnym i zniewieciaym, gdy poza bogatymi sukniami, ktre nosi,

pokrytymi cakowicie zocistym haftem, drogimi kamieniami i perami najwyszej ceny, okazuje jeszcze nadzwyczajn dbao o sw bielizn i uoenie wosw. Ma zwykle na szyi podwjn koli z oprawionej w zoto ambry: chwieje si ona na jego piersi i wydaje sodki zapach. Lecz to, co najwicej, moim zdaniem, odbiera mu dostojestwo, to fakt, e uszy ma przekute jak kobieta (zwyczaj do powszechny wrd Francuzw), i to jeszcze nie zadowala sijednym kolczykiem w kadym uchu, lecz nosi po dwa ozdobione zwisajcymi z nich drogimi kamieniami i perami". By to zreszt zwyczaj, o czym nie wiedzia Wenccjanin, spopularyzowany we Francji przez hugenockich piratw z La Rochelle. Ambra za zwizana bya z uczuleniem Henryka na zapachy, a raczej smrody, ktrych pene byy brudne, pozbawione wszelkich urzdze sanitarnych paace francuskie. Dostrzeg jednak wenecki ambasador rwnie, e ksi Anjou jest "bystry w sprawach pastwowych i cierpliwy w rokowaniach". Przystpujc do owych rokowa, elekt wiedzia, e modyfikacja artykuw henrycjaskich jest nierealna i na pozr si z nimi zgadza, cho wyrazi swoje niezadowolenie z artykuu o wypowiedzeniu krlowi posuszestwa. Zalecenie polubienia Anny Jagiellonki skwitowa mao wicymi deklaracjami. Postulata polonica zostay zlekcewaone. Posom polskim pokazano si katolicyzmu, radosne obchody rocznicy Dnia w. Bartomieja w Paryu, i uczyniono im nadziej, e by moe Karol IX askawie si zgodzi na wolno kultu protestanckiego w caej Francji. Pozostae kwestie wczeniej rozstrzygn pokj, spiesznie zawarty z hugenotami pod murami La Rochelle, by uprzedzi polsk interwencj. Presti monarchii francuskiej zosta uratowany, a posowie polscy nie zaprztali sobie wicej t spraw gowy. Najistotniejsza wic pozostaa sprawa pactw conventw. Henryk poprowadzi rokowania osobicie. Rozpocz od sprawy na pozr marginalnej, wielkoci francuskiego dworu w Polsce. W odpowiedzi Zamoyski wyjani, jak mona zinterpretowa ten zapis w sposb dla elekta najkorzystniejszy. I wwczas Henryk poruszy spraw konfederacji warszawskiej. Nie bya ona dotd uznana przez polski episkopat. Biskup Konarski w jego imieniu zoy wic elektowi uroczyst protestacj. Nie przekrelaa ona konfederacji, ta bya bowiem dobrowolnym zwizkiem jej sygnatariuszy. Krl mg j poprzysic, to jest sam do niej przystpi, nie zmuszajc do tego biskupw - i tym samym te nie dajc 173

Dzieje Polski i Litwy -

"Jeli nie przysigniesz, nie bdziesz panowa" zaprzysienie przez Henryka pactw conventw 174 im praw do korzystania z jej dobrodziejstw. Henryk musia sobie z tego zdawa spraw, gdy ta forma ustrojowa wyksztacia si wanie w formie tak zwanych Pokojw Boych w redniowiecznej Francji i pniej dopiero, za porednictwem niemieckich lanfrydw i

czeskich pokojw ziemskich, staa si znana Polakom. Owiadczy jednak, e niczego sobie tak nie yczy, jak pokoju i zgody midzy swymi nowymi poddanymi, skoro za w tej sprawie zgody nie ma, on przysigi zoy nie moe. Rozpocza si wic ostra dyskusja - ale w onie samego poselstwa. A elekt czeka, cierpliwie zarazem prowadzc rokowania o rzecz pozornie mniej wan, ale dla niego najistotniejsz: o pienidze. Ry. 143. Wizerunek Henryka Walezego, miedzioryt Hieronima Vierixa, XVI/XVII wiek. Monluc zobowiza si bowiem, e Henryk przelewa bdzie do Polski swe dochody w sumie 450 ty. florenw rocznie i e spaci dugi Zygmunta Augusta, cznie 431 tysicy. W pierwszym wypadku posom wydawao si, e jedynym problemem bdzie decyzja, czy pienidze te przejm podskarbiowie koronny i litewski, zawiadujcy w zasadzie - bo podzia ten wwczas by jeszcze nieprecyzyjny - wydatkami Rzeczypospolitej, czy te podskarbi nadworny, zarzdzajcy wydatkami krla i dworu. W kadym jednak wypadku sumy te byyby pod kontrol odpowiedzialnego za nie ministra. Henryk natomiast chcia je przelewa do swojego skarbu osobistego, poza kontrol stanw Rzeczypospolitej. Zgadza si rwnie pokry tylko te dugi zmarego krla, ktre zacignite zostay na potrzeby pastwa, a nie jego poyczki na cele osobiste. Polacy ustpili - bo w tym momencie kcili si o konfederacj, a spraw istotnie wan, spraw finansow, zlekcewayli. I wtedy Henryk konfederacj zaprzysig. Legenda oplota pniej spr o konfederacj, legenda zakrywajca fakt, e w rokowaniach gr by elekt, a posowie polscy nie potrafili mu sprosta. Bohaterem jej zosta Jan Zborowski, ktry rzekomo owiadczy wwczas Henrykowi: "Si non jurabis, non regnabis" ("Jeli nie przysigniesz, nie bdziesz panowa"). Dyskusja bya rzeczywicie gorca i Jan Zborowski rzeczywicie odwanie konfederacji broni. Lecz diariusz rokowa takiej wypowiedzi nie zna, za inny ze wiadkw przekaza nam j inaczej. Zborowski mia rzekomo powiedzie: "Et nunc nisi id feceris, rex in Polonia non eris" ("A jeli teraz tego nie uczynisz, nie bdziesz krlem w Polsce"), a Henryk "i owszem to pokaza, e mu mia ona libera vox, jako eo actu pan Zborowski u wszystkich przyszed in maiorem auctoritatem". Uzgodniono interpretacj pactw conventw, warunki polskie elekt zaprzysig, czas by ju ruszy w drog. Lecz Henrykowi si nie spieszyo. Jego niezdecydowanie interpretowano rnie. Mwiono o niechci do korony, ktra daje niewiele wadzy -ale przecie majc 450 ty. rocznie do wasnej dyspozycji, 4 ty. gaskoskiej piechoty i flot francusk na Batyku, mg adnymi kondycjami si nie przejmowa. Mwiono te, e czeka na mier brata - ale Karol IX, cho zdrowie jego zaczynao ju szwanWielkie Bezkrlewie

kowa, by mocnej postury, mia syna z kochank, a crk z maonk i nie ustawa w wysikach, by spodzi szybko dziedzica. Pewne znaczenie miaa rwnie nieszczliwa mio Henryka do Marii de Conde. Istotne jednak byy znw pienidze. Termin corocznej wpaty upywa w grudniu, a kiesa Henryka bya pusta. Trzeba byo tak zaplanowa podr, by znale si w Polsce po Nowym Roku 1574. Na razie wic Katarzyna wyprawiaa wspaniae bale i festyny na cze polskich ambasadorw wiadectwem tego s po dzi dzie synne tapiserie Wale-

Zych przechowywane we florenc- Ry. 144. Morion paradny gwardii Henryka Walezego, ok. 1570 roku (Muzeum kich Uffiziach - a Henryk przygO- Czartoryskich w Krakowie). towywal dyplomatycznie podr przez Niemcy. Dopiero 12 listopada w Reims poegna si z bratem. Karol IX by przezibiony, poprzedniej nocy polowa z zasiadki na lisa i zmarz przy norze. Nikt jednak jeszcze nie podejrzewa, e bdzie to pocztek tragicznego koca. francuscy doradcy dworzanie Henryka W powolnej podry nowy elekt prowadzi trudne, nieraz burzliwe rokowania z protestanckimi przewanie wadcami niemieckich kraikw. Z Polakw najchtniej rozmawia w drodze z mdrym biskupem Konarskim i ujmujcym, penym charyzmy, cakowicie jednak nieodpowiedzialnym jako m stanu Olbrachtem askim. Wrd ludzi zaufanych, ktrych wzi w podr z Francji, by midzy innymi jego wychowawca, Ludwik Gonzaga ksi de Nevers, pasierb Katarzyny Habsburanki, pniejszej trzeciej ony Zygmunta Augusta, oraz inny Woch osiady we Francji, Albert de Gondi, ksi de Retz. Byli to zaufani Katarzyny Medycejskiej, ktrzy mieli czuwa nad jej synem. Zaufanymi Henryka byli natomiast dwaj znani poeci. Modszy z nich, manierysta Philippe Desportes, towarzysz orgii i hulanek Henryka, wsawi si melodyjnymi i penymi aru lirykami wznawiajcymi tradycje Petrarki; starszy, Guy de Faur du Pibrac, cieszy si opini wybitnego humanisty. Czyta on teraz w drodze i komentowa elektowi Polityk Arystotelesa, traktowan jako podrcznik sztuki rzdzenia, szczeglnie zreszt przystajcy do ustroju Rzeczypospolitej: Henryk zapozna si z nim ju wczeniej dziki ofiarowanemu mu rkopisowi dziea Marcina Kromera Polonia, dokadnemu i rzeczowemu opisowi jego nowego pastwa. Przygotowywa si do krlowania sumiennie. Liczy si z tym, e bdzie trwae. Sejm koronacyjny Stanli na wielkopolskiej granicy, w Midzyrzeczu, 24 stycznia 1574 roku. Przez przeszo ptora roku - 566 dni - Rzeczpospolita nie miaa krla. Teraz wita go acisk przemow, na czele delegacji Senatu i wspaniale odzianych chorgwi magnackich, 175

Dzieje Polski i Litwy zakcenie koronacji krlewskiej biskup Karnkowski, wyraajc nadziej, e dokona czynw rwnie wspaniaych jak we Francji. Elekt odpowiedzia krtko po wosku. Cztery dni pniej stan w Poznaniu na trzydniowy odpoczynek; tam wielkopolski protestant, Abraham Zbski, zacity niegdy wrg Zygmunta Augusta, wyrazi nadziej, e Henryk, w przeciwiestwie do swego poprzednika, nie bdzie rozpusty uprawia i godnoci nadawa ludziom niegodnym. Zwaywszy na skonnoci elekta, brzmiao to zachcajco: oznaczao, e Polacy sju

do tego przyzwyczajeni. Pamitajmy, e to przecie po Zygmuncie Augucie Sfor-zy wstpowa teraz na tron Henryk Medi-ci. Ich wychowanie narzucone przez mocne i zaborcze woskie matki, ich zamiowania, charaktery i metody dziaania byy niezwykle podobne. Ubierali si tylko odmiennie: w wczesnej Europie moda te zmieniaa si szybko. Ry. 145. Renesansowy ratusz w Poznaniu, z gotyckiego w latach 1550-1560. gruntownie przebudowany Jechali dalej przez Krnik ambitnego garbusa Stanisawa Grki, Kalisz, Krze-pice wytwornego kosmopolity Mikoaja Wolskiego, Czstochow, Rabsztyn Seweryna Bonera, Balice Jana Firleja -przez woci czoowych magnatw Korony - do Krakowa. Krl wjecha na Wawel wieczorem 18 lutego, po caodniowych, nucych uroczystociach u bram miasta i w samej stolicy. Koronacj wyznaczono ju na 21 lutego, wbrew protestom zebranych na sejm koronacyjny posw, dajcych wpierw sprawozdania z rokowa paryskich. Senat posw zlekceway, niewielu z nich nawet zmiecio si w katedrze, zapenionej urzdnikami, dyplomatami, klerem. Obrzd, zdaniem wyranie biorcych gr senatorw, mg obej si bez szlachty. I obywa si, pki nie nadesza pora na przysig. Uchaski odczyta wwczas formu tradycyjn, na ktr przysigali poprzedni krlowie. Henryk j powtrzy. Szmer rozleg si wrd protestantw. Firlej wymownym gestem pooy rk na koronie. Krl nie wiedzia w pierwszej chwili, o co chodzi; gdy si zorientowa, rzek gniewnie: "Jakom j poprzysig w Paryu, tak j teraz poprzysic chc". Biskupi protestowali nadal przeciw zaprzysieniu konfederacji warszawskiej. Dopiero Pibrac i Jan Chodkiewicz znaleli formu kompromisow. Po jej powtrzeniu przez Henryka, po uspokojeniu rozruchu w katedrze przez Firleja, Uchaski mg wreszcie uwieczy skronie Henryka polsk koron. Zajcia w katedrze byy dopiero pocztkiem burzliwego dnia. Po koronacji, w czasie uczty krlewskiej, Jan Zieleski, dworzanin Zygmunta Augusta, dostrzeg, 176

Wielkie Bezkrlewie

zajscia na uczcie po koronacji starcie Samuela Zborowskiego z Janem Tczyskim Ry. 146. Fryz podstropowy Historia ycia ludzkiego w Sali Poselskiej zamku krlewskiego na Wawelu, 1532 rok. e Jerzy Mniszech, krajczy koronny, stojc za krlem, przygotowuje mu misiwo. A przecie komisja badajca stosunki na dworze pod koniec ycia zmarego krla obciya Mniszchw mocno. Zieleski za by wiadkiem oskarenia. Trudno si dziwi, e uczciwy suga, widzc, jak podejrzany o udzia w otruciu poprzedniego krla

dworzanin podaje jedzenie nastpnemu, zareagowa z miejsca, ostrzegajc gono Henryka po wosku i dajc odsunicia krajczego. Skandal zatuszowano. Mniszcha krl odsun na krtko od obowizkw i po zbadaniu sprawy uniewinni, karcc Zieleskiego za wytoczenie sprawy "w niewaciwym czasie i bez dostatecznych powodw". Wyrok by jawnie niesprawiedliwy, ale Henryk wiedzia dobrze, jak opini ma jego matka, wiedzia, e wok umierajcego Zygmunta Augusta krcili sijej wysannicy Krasowski, Balagny - i wola ledztwa nie ryzykowa. Po uczcie odbywa si turniej. Uczestniczy w nim midzy innymi Samuel Zborow-ski, odwany, ale i porywczy rotmistrz, brat Piotra i Jana, ktry poczu si obraony przez sug kasztelana wojnickiego Jana Tczyskiego. Spr w rodzinie - bo kolejny z braci Zborowskich, Mikoaj, onaty by z siostr Tczyskiego - zakoczy si tragicznie. Opuszczajc Wawel, Samuel zaskoczony zosta na podjedzie do zamku przez Tczyskiego ze zbrojnym orszakiem. Pady pierwsze strzay. Bezbronny Samuel, w panice, czekanem wyrba sobie drog i uciek w miasto, nie baczc, e rani, lekko zreszt, kasztelana przemyskiego Andrzeja Wapowskiego. Lecz ranny, zamiast da si opatrzy, zanis natychmiast skarg do Henryka. Upyw krwi, zapewne i zakaenie, zrobiy swoje. Po kilku dniach Wapowski zmar. Z uczestnika zwady Samuel sta si winnym zbrodni, a krl mia nowy proces do rozstrzygnicia. Sd wspczesny zastanawiaby si najwyej, czy Samuel, dziaajc bezsprzecznie w obronie wasnej, przekroczy jej dozwolone prawem granice. W myl wczesnego prawa polskiego Samuel by winien zabjstwa, do tego pod bokiem krlewskim, i powinien by zapaci gow: liczy si skutek, nie intencja. Lecz na Zachodzie, dziki naukom Lutra o wierze i uczynkach, nastpowa powoli przeom, wpierw w prawodawstwie kalwiskiej Genewy, ktra tak wielki wpyw wywieraa na wydarze177

Dzieje Polski i Litwy

wyrok w sprawie Samuela Zborowskiego opr biskupw wobec postanowie konfederacji warszawskiej Ry. 147. Dziedziniec arkadowy zamku krlewskiego na Wawelu, lata 1507-1536. ni we Francji. Ponadto Henryk by wiele winien domowi Zborowskich. Uatwi mu spraw fakt, e Samuela nie ujto na miejscu zajcia: teraz nie mg by uwiziony przed zapadniciem wyroku. Przezornie zreszt uszed. W takiej sytuacji zapada zwykle wyrok banicji i infamii. Infamia odbieraa skazanemu cze, banicja rwnaa si mierci cywilnej. Banita mg by stracony bez sdu, mg te go zabi kady. Tak niegdy ojciec Samuela, Marcin Zborowski, zabi Dymitra Sanguszk. Henryk starannie rozway argumenty obu stron w procesie. Na szczcie przepisy starych statutw byy ze sob sprzeczne, aden za z nich nie pasowa dokadnie do tej

sprawy. Trzeba teraz je byo dokadnie przeanalizowa. Dopiero wic 10 marca krl wyda wyrok. Uzna, e Zborowski popeni zabjstwo, lecz "nie ze zdrady i namysu", lecz z porywczoci i przypadkiem. Zosta skazany na banicj i konfiskat dbr, ale nie na infami, nie straci wic czci i honoru. Wyrok, cho sprawiedliwy i przemylany, nie zadowoli nikogo. Prdzej jednak przyszo si z nim pogodzi Zborowskim. Samuel otrzyma swoj szans: mg zasuy si swemu krlowi i po otrzymaniu zgody od rodziny zabitego uzyska przebaczenie. Nie tylko jego win byo, e szansy tej nie wykorzysta. atwiej byo jednak rozstrzygn spraw Samuela, ni poradzi sobie z sejmem. Izba Poselska zajmowaa na og jednolite stanowisko: krl winien by potwierdzi pacta conventa i konfederacj warszawsk. W Senacie trwa rozam. Biskupi zgodnie teraz przeciwstawiali si konfederacji, majc poparcie czci senatorw katolickich. Aeby j utrci, zgadzali si na daleko nawet idc modyfikacj zobowiza Henryka - zarwno paktw, jak nawet artykuw ograniczajcych wadz krlewsk. Spodziewali si dziki tym ustpstwom pozyska pene poparcie monarchy. Senatorowie protestanccy twardo dali potwierdzenia i konfederacji, i paktw. Grupa umiarkowanych katolikw prbowaa wypracowa projekt kompromisowy. Andrzej 178

Wielkie Bezkrlewie

nowy styl krlowania Zborowski, ktry w przeciwiestwie do swych braci pozostawa przy wierze przodkw, proponowa rozwizanie terytorialne, stosowane w niemal wszystkich wczesnych kompromisach religijnych na Zachodzie. Konfederacja obowizywaaby jedynie w tych wojewdztwach i ziemiach, ktre do niej przystpi, ale artykuy i pakty pozostawayby nadal, bez adnych zmian, obowizujcym prawem w Rzeczypospolitej. Ta koncepcja miaa szans zyska uznanie wielu katolickich, nawet duchownych, przeciwnikw konfederacji. Inne byy jednak zamierzenia Henryka. Znajc tragiczne skutki wojen religijnych dla Francji, konfederacj ceni, lecz bardziej jeszcze obawia si prawa o wypowiedzeniu posuszestwa oraz staej rady senato-rw-rezydentw, czsto si zmieniajcych. Pragn prowadzi polityk dugofalow, konsekwentn, a dla przeciwnikw nieprzewidywaln. Nie rezygnowa te z konfrontacji z Habsburgami i nie pragn by kontrolowany przez ich zwolennikw. Sprzyja zreszt jego planom spr Ryc. 148. Samuel Zborowski wg Jana Matejki. midzy Senatem a Izb o rezydentw: posowie chcieli wprowadzi do ich grona rwnie swoich przedstawicieli. Czeka wic cierpliwie, uczestniczc pocztkowo w posiedzeniach Senatu, lecz straszliwie si na nich nudzi: nie umia po acinie, wic musia milcze, czego bardzo nie lubi. Wwczas to Anna Jagiellonka nazwaa go "krlem malowanym". Zamyka si wobec tego i pracowa, przygotowujc po kilkadziesit listw dziennie do francuskich wielmow i nowych poddanych. Od dawna na francuskim dworze pano wa zwyczaj, e krl o waniejszych sprawach pastwa donosi czsto wszystkim wa

nym osobistociom. Szczeglnie sobie ceniono jego rk i podpis, tote zawsze mia sekretarzy, ktrzy t rk i podpis biegle podrabiali. Ten zwyczaj wprowadzi teraz i do Polski; pniej rwnie Batory bdzie mia sekretarzy biegych w podrabianiu pisma. Dlatego Henryk nie mia wiele czasu nawet dla ministrw Rzeczypospolitej. Kanclerz Dembiski kiedy si utorowa sobie do niego drog. Plotki, nie zawsze nieuzasadnione, gosiy, i krl bawi si wesoo. Do dzi w Krakowie yje legenda, e jak w Paryu, wymyka si z zamku nocn por szuka w miecie przygd. Rzeczy wicie, byo to wjego stylu - podobnie jak nocna praca > przy biurku. Tote wanie spraw urzdniczych dotyczya jedyna, wyranie pod jego wpywem prze prowadzona na tym sejmie reforma. Zreorganizowano mianowicie kancelari koronn, zbliajc j do wzo rw francuskich i surowo zabraniajc obu piecztarzom wydawania jakichkolwiek dokumentw nie podpisa nych wpierw przez samego monarch. Ry. 149. Podpis Henryka Walezego. 179

Dzieje Polski i Litwy --Andrzej Opaliski pierwszym doradc krlewskim nominacje na opuszczone urzdy Henryk Walezy wobec Kocioa katolickiego Mody krl podejmowa decyzje kontrowersyjne, ale przewanie przemylane, cho nie zawsze samodzielnie. Z francuskich doradcw Retz wci gra pierwsze skrzypce. Do wielkiego znaczenia urasta jednak przedstawiciel nowego, wchodzcego dopiero w ycie polityczne pokolenia senatorw. Magnat wielkopolski Andrzej Opaliski, katolik umiarkowany, mia wwczas lat 33. Od 1570 roku marszaek nadworny, minister odpowiedzialny za bezpieczestwo krla i otoczenie krla, by w potrzebie typem polityka ostronego, mao energicznego, ale daleko patrzcego. W potrzebie, powtrzmy, bo swoje wiejskie ustronie ceni wyej ni karier przy boku wadcy. Nie lubi dziaa nieprzemylanych i pospiesznych, dziki czemu, wstrzymawszy si niedawno od ujcia Samuela Zborowskiego w czasie od przestpstwa prawem przepisanym, uratowa mu ycie. W potrzebie jednak wanie umia si zdoby na dziaanie energiczne i racjonalne - zwaszcza gdy trzeba byo broni autorytetu krla i spokoju Rzeczypospolitej. Przekonaniami politycznymi bliski by Henrykowi i urasta teraz na najwaniejszego z jego polskich doradcw. Po dugich i bezpodnych obradach sejm koronacyjny dobiega koca. Pozostawao rozdanie wakansw, a byy to wakanse nie byle jakie. Dugie bezkrlewie przerzedzio

Senat, w czasie sejmu zmar Jan Firlej, kumulujcy dotd bezprawnie urzdy wojewody krakowskiego i marszaka wielkiego koronnego. Franciszek Krasiski zoy wreszcie piecz podkanclersk, dzieron te nieprawnie, bo bya incompatibile z biskupstwem krakowskim. Wakowao niejedno bogate starostwo. Wic Andrzej Opaliski zosta teraz marszakiem wielkim, Andrzej Zborowski nadwornym, Piotr Zborowski wojewod krakowskim, wojewdztwo sandomierskie wzi po nim Jan Kostka, beskie otrzyma Andrzej Tczyski. M Krystyny Zborowskiej, Jan Chodkiewicz, zosta kasztelanem wileskim, a ukasz Kocielecki biskupem przemyskim. Starostwa natomiast nadawa Henryk, nie troszczc si nieraz o ich prawowitych posiadaczy. Tak Jan Zamoyski dosta cudzy Knyszyn, a Olbracht aski Lanckoron, tak rozdrapywano dobra Anny Jagiellonki. Nie ulega wtpliwoci, e celem tego byo pooenie kresu nadaniom doywotnim, wprowadzenie zasady, e czas nadania, jak we Francji, zaley tylko od woli monarchy. Siln rk pokaza Henryk rwnie w stosunku do Kocioa. Nowy nuncjusz Wincenty Laureo, nie grzeszcy zbytni inteligencj, gorco protestowa przeciw nominacji oskaronego o symoni Kocieleckiego i protestanta Piotra Zborowskiego, krl jednak puci te protesty mimo uszu. We Francji, ktra nie przyja uchwa soboru trydenckiego, symonia bya chlebem powszednim, a krl rozdawa wszelkie beneficja wedle swej woli. Teraz porzdki francuskie chcia Henryk zaprowadzi pod Wawelem. Rycho przekona si o tym prymas Uchaski, gdy chcia postawi przed sdem duchownym jednego z ksiy apostatw i uprowadzi go si wbrew stray marszakowskiej. Na rozkaz krla Opaliski kaza stray otoczy siedzib prymasa i zatoczy przed ni dziaa. Uchaski winia wyda, co wicej, musia przyby na Wawel i pokornie prosi Henryka o przebaczenie. Nie tylko katolicki prymas na upokorzenie zasuy. Nie zapomnia Henryk, e to na skutek intryg Gdaszczan Duczycy zatrzymali w Sundzie polskiego ambasadora i stracili polskich kaprw. Krnbrne miasto dostao rozkaz, by wytumaczy si przed krlem, admira kaprw Maciej Scharping - potwierdzenie listw kaperskich. Wszystkie te poczynania wywoay oczywicie przetaczajc si przez kraj fal protestw. Po wyroku w sprawie Samuela Zborowskiego zacza si walka na pira. 180

Wielkie Bezkrlewie Dziecko staropolskie W redniowieczu emocjonalny stosunek do dziecka byt w zaniku. Dziecko do dwch lat mniej wicej, bezsilne jeszcze i niedone, traktowane bytojako rzecz, a nie czowiek, i to rzecz atwo przemijajca, bo i miertelno dzieci bya ogromna. Pniej, jako may dorosy, obciane byo ponad miar. "Odkrycie dziecistwa", ktre na koniec XVI wieku datuje francuski badacz Philippe Aries, a jest ono szczeglnym przypadkiem odkrycia czowieka i czowieczestwa pod wpywem idei humanistycznych, w Polsce byo znacznie wczeniejsze ni na Zachodzie. Widoczne jest to w mnogoci nagrobkw dziecicych, pojawiajcych si u nas przynajmniej 40 lat wczeniej ni we Francji, czy w takich dzieach jak Treny Jana Kochanowskiego. S to wiadectwa wpierw niewtpliwie szczerego alu rodzicw - pojawienie si nowego obyczaju musi bowiem pyn z

gbokiego i prawdziwie przeytego blu - a pniej oczywicie konwenansu nowego, ale znaczcego istotny przeom w rozwoju dojrzaoci emocjonalnej spoeczestwa. Dziecko z czaszk z epitafium Rafaa Macieja Ocieskiego, zmarego w 1547 roku. Paskorzeba w krugankach klasztoru Dominikanw w Krakowie, wyk. Jan Maria Padovano czy si to z problemem metod wychowania maego dziecka i dbaoci o jego potrzeby. Mao zbadane wrd rodzin ubogich, gdzie siga musimy na przykad do wiadectwa wczesnych kold ("bo ubog bya, rbek z gowy zdja..."), w przypadku rodzin znaczniejszych najlepiej s widoczne na przykadzie wychowania religijnego. Rzadkie bowiem s takie informacje, jak listy hetmana Jana Sobieskiego do Parya, bo tam mu ona Francuzka, obyczajw polskich niewiadoma, urodzia syna. Dowiadujemy si z nich, e noworodkowi dawano kilka kropel wina, "eby by duy, mocny i na prac trway", i e preferowano spartaskie wychowanie, przebywanie czste na wieym powietrzu. Wychowanie zarwno chopcw, jak i dziewczt zaczynao si te bardzo wczenie od wyrabiania zmysowej satysfakcji z wrae estetycznych, adnej sukienki z frdzlami przyjemnymi w dotyku, z okazaoci i blasku kocioa, do ktrego malcw prowadzono nie tylko ze wzgldw cile wyznaniowych, z pikna muzyki, w tym i muzyki sowa, biblijnego i poetyckiego - poeci w tych czasach jeszcze o ni dba umieli - oraz pikna przyrody. Dopiero wyrobienie wraliwoci estetycznej pozwalao podoy niejako pod jej melodi zalecenia etyczne, ktrych przyswajanie w ten sposb przebiegao atwiej. Wychowanie dzieci nieco starszych, znacznie surowsze ni to zaleca wspczesna pedagogika, bicia i upokorze nie pozbawione, miao jednak pewien wart przypomnienia aspekt. Wanym bowiem jego elementem byy zarwno gry zespoowe, sportowe, cho odmienne od sportw dzisiejszych, jak teatr szkolny, zwaszcza w kolegiach jezuickich. O ile bowiem w bogatej, magnackiej czy szlacheckiej rodzinie wiedz szczegow mona byo zdobywa w domu, o tyle umiejtno gry w zespole, tak wana ze wzgldw spoecznych, bya domen szkoy. Ale rwnie wielki teatr polityczny, zjazdy, sejmy, sejmiki, mogy si tak szko dla widza stawa. Std przybywano na nie z chopaczkami niedorosymi, ktrzy niewiele z tego rozumieli, ale pami 181 Dzieje Polski i Litwy widowiska pozostawaa w ich podwiadomoci. To wczesne dziaanie wychowawcze byo jeszcze jednym wiadectwem priorytetu wpyww emocjonalnych, ksztatowania wpierw psychiki, a potem dopiero wiedzy, zasadniczego dla pojmowania wczesnych obowizkw rodzicielskich i nauczycielskich wobec dziecka. Nagrobek dziecka, Adryjanie migielski, on kwiateczek may, Na ktry oczy ludzkie kwitncy patrzay, Piotra Dunina crka, z Doroty spodzona, Crki twej, Katarzyna na imi rzeczona, Wnuczka twoja kochana, z ktrej sobie wiele Pociech obiecywali zacni rodziciele, Sprawcy nieba i ziemie winny dug oddaa, Z wiatem i rodzicami ju si poegnaa. Ukazaa si na wiat, jakoby nie bya. Ledwie ya dwie lecie, a ywot zbrzydzia. Ona,

ktra czstokro wdzicznie o tej dobie Najsodsze imi Jezus wiergotaa sobie. Ona, co rano wstawszy, pokarmu nie wzia, Wprzd z rodzicem od Boga paciorkiem pocza. Ona, ktrej z ust pikne sowa wynikay Opoczno, A.D.1619 wite, ktre rodzicw serca przeraay. Z ziemie wysza i znowu wraca si do ziemie, Cny dziadu, wnuczka twoja, Duninowe plemi. Ta skutkiem pokazaa, e ci miowaa, Gdy si prdko na on wiat za tob porwaa l dlatego nie indziej, tylko w twoim grobie Susznie jest pochowana. Niechaje przy tobie Ciao z ciaem wsp ley, a duch rozczony Z ciaem, w poczet aniow witych policzony, Rodzicom, krewnym swoim, tobie z anioami, Boga w Trjcy jednego baga modlitwami. A wy, smutni rodzice, ju si nie frasujcie l tym cikim wzdychaniem serc waszych nie psujcie. Bogu si podobaa, ju si wam nie wrci. Z inszej miary Bg to wam w pociech obrci. ucieczka Henryka Walezego Zjadliwe paszkwile na Zborowskich, na krla, na jego obyczaje i jego Francuzw znajdowano na murach miasta, w zamku, podobno nawet w ou monarchy. Dostao si niejednemu z francuskich awanturnikw, ktrzy, cho nieproszeni, za Henrykiem przybyli do Polski: uciekali z niej teraz jak niepyszni. Szlachta, zwaszcza maopolska, burzya si. dano gdzieniegdzie detronizacji krla, zdarzao si, e nie pozwalano starostom sdzi w jego imieniu. Gos jednak zabierali coraz czciej i coraz odwaniej jego zwolennicy. Milkli powoli krzykacze, spokj powraca, gdy nagle po Polsce rozesza si wie, e na wiadomo o mierci brata i odziedziczeniu francuskiej korony Henryk Walczy opuci potajemnie Krakw w nocy z 18 na 19 czerwca 1574 roku i przez Wiede i Wenecj wyruszy do ojczyzny. uzasadnienie wyjazdu pocig podkomorzego krakowskiego za krlem Po ucieczce Henryka Zawiadamiajc o opuszczeniu Polski krla szwedzkiego, pisa Henryk: "Postpilimy jak dobry ojciec rodziny, ktry kochajc po rwni i t sam ojcowsk mioci dwoje swoich dzieci, biey do tego, ktre najbardziej potrzebuje jego pomocy". To prawda. Francja bya chorym krajem, na skraju przepaci. Dramatyczne, pitnastoletnie w niej panowanie Henryka III dowiodo tego najpeniej. Lecz w Polsce ucieczka krla musiaa wywoa zrozumiae oburzenie. Nie wiedziano, e przedtem Senat odmwi zgody na jego rychy wyjazd. Nie wiedziano te, jak w podry do Francji, przez Wiede i Wenecj, dba wci Henryk o polskie interesy, jak francuska dyplomacja zaangaowana bya w zapewnienie spokoju opuszczonej przez swego krla

Rzeczypospolitej. I jak wiele determinacji, trudnej odwagi, a zarazem modzieczego ducha przygody byo w owej straceczej nocnej jedzie z Krakowa ku lskiej granicy. Po kraju roznosiy si wieci, jak Jan Tczyski, podkomorzy krakowski, obudzony w nocy, ruszy za Henrykiem w pocig, jak niemal go dopad w Owicimiu, jak dogna wreszcie w Pszczynie, ju na lsku cesarskim, jak Henryk obieca mu, e z Francji powrci, jak Tczyski doby szabli i ciwszy si w rami, na krew wasn przysig krlowi wierno. Tak dramatycznym, sarmackim gestem zakoczy si 182

Wielkie Bezkrlewie

pierwszy francuski epizod w naszych dziejach. Tak, po niespena piciu miesicach, po 146 dniach antraktu, powracao znw Wielkie Bezkrlewie. wiara w powrt Henryka Nie wszyscy zdawali sobie z tego spraw. Wielu byo legalistw wierzcych, e Henryk rzeczywicie powrci, na og zwolennikw utrzymania silnej wadzy krlewskiej w Polsce. Na Litwie przewodzi im teraz popularny kaznodzieja jezuicki Piotr Skarga, w Koronie opowiedzia si za Henrykiem wybitny publicysta Krzysztof War-szewicki, ale take Zborowscy i warcho Olbracht aski, ktry zamkn w wizieniu w spiskim Kiemarku sw prawowit maonk, podstarza Beat z Kocieleckich, i pojmie wkrtce jedn z modych dworek Katarzyny Medycejskiej. Podtrzymywa ich w tym Pibrac, kursujcy teraz midzy Polsk a Paryem nieoficjalny reprezentant interesw i planw Henryka. W samym Paryu jednak szerzya si legenda o dalekiej Polsce, dzikim, ubogim i niegocinnym kraju, o ktry nie warto zabiega. Pikny poetycko, cho niesychanie dla nas zoliwy wyraz da temu Philippe Desportes w zjadliwym Poegnaniu Polski, na ktre wkrtce wierszem aciskim odpowie sam Jan Kochanowski. droga powrotna Walezego do Francji Wielu jednak Polakw, nie majc wasnego kandydata na nastpc, pragno, oczekujc rzekomo na krla, odwlec tylko nieuniknion elekcj. Najpewniej poczuli si zwolennicy Habsburgw: ci jednak ani nie mogli uzgodni ze sob kandydata rodu, ani nie otrzymali zdecydowanego poparcia z Wiednia. Henryk w drodze do Francji rozmawia tam z cesarzem i poczyni mu jakie niejasne obietnice, dziki czemu Maksymilian obieca, e nie postawi kandydatury habsburskiej przed oficjalnym ogoszeniem bezkrlewia w Polsce, a Rzeczpospolita zyskaa czas na uregulowanie zaistniaej sytuacji. Sam krl mia nadziej, e zdoa utrzyma obie korony, przysyajc z Francji modszego brata, Franciszka Herkulesa, ktry po nim obj ju ksistwo Anjou. Gdyby to si okazao niemoliwe, nie mia zamiaru oficjalnie rezygnowa, stanowioby to bowiem niebezpieczny precedens we Francji, gdzie krlowi abdykowa nie byo wolno, ani oczywicie by zoonym z tronu pod jakimkolwiek bd pozorem, ale gdzie tron Walezjuszy zagroony by przez ambicje rodu de Guise, przywdcw katolickiego fundamentalizmu pochodzcych od Karola Wielkiego. Mia jednak krl w zanadrzu dwch kandydatw. Jednym by jego krewniak, Alfons d'Este ksi Ferrary, z ktrym

spotka si i zaprzyjani w Wenecji wracajc do Francji. Drugim, trzymanym na razie w rezerwie, by Stefan Batory. Do niego to wanie wysa wiernego swemu zbawcy i pozostajcego wci w jego subie Samuela Zborowskiego. W kraju pozbawionym wadzy centralnej obawiano si eksplozji bezprawia. Dobrze wiadczy o dojrzaoci spoeczestwa, e do tego nie doszo. Zdarzyy si jedynie dwa powaniejsze incydenty. W sierpniu Olbracht aski zbrojnie opanowa Lanckoron, przyznan mu co prawda przez Henryka, Ryc 150 zburzenie zboru kaiwinskiego w Krakowie w 1574 ale doywocie miaa na niej wdowa po poprzednim roku. 183

Dzieje Polski i Litwy

spalenie zboru kalwiskiego w Krakowie ultimatum dla zbiegego wadcy zjazd pod Styc celowe odwlekanie elekcji tenutariuszu i nadanie dla wojewody sieradzkiego mogo mie walor prawny dopiero po jej mierci. W padzierniku, korzystajc z tego, e szlachta zebrana bya na sejmiku w Proszowicach, tum Krakowian ze studentami na czele napad na zbr kalwiski zwany Brogiem na ulicy w. Jana. W pierwszym dniu zbr si obroni. W drugim zosta zdobyty i spalony, kosztownoci i zoone w nim depozyty zrabowano, ksigozbir rwnie spalono. W trzecim szlachta rozgonia tum i uratowaa ssiedni zbr ariaski. Kilku zapanych na gorcym uczynku, przypadkowych zreszt uczestnikw zaj stracono. Protestowaa szlachta na sejmikach, protestowali rwnie niektrzy biskupi z Uchaskim i Karnkowskim, zdajc sobie spraw, e wybuch nienawici wyznaniowych moe gdzie indziej obrci si przeciw katolikom. Jeden Hozjusz gono chwali winnych tumultu. Na utrzymaniu spokoju w znacznej mierze zawaya determinacja interrexa. Prymas Uchaski nie bawi si w rozwaania, czy jest bezkrlewie, lecz by problem rozstrzygn, zwoa na 24 sierpnia sejm do Warszawy, uznawany przez niektrych za konwokacyjny. Obesany tylko przez cz wojewdztw, bez Litwy, Inflant i Prus Krlewskich, adnych natychmiastowych rozwiza zaproponowa oczywicie nie mg, lecz po burzliwych obradach podj we wrzeniu 1574 roku decyzj najrozsdniejsz: wysa poselstwo do Henryka, naznaczajc mu termin powrotu na 12 maja 1575 roku. Odmowa uwaana by miaa za rezygnacj z korony i usprawiedliwiaby rozpoczcie nowej elekcji. W oznaczonym dniu 12 maja zebra si pod Styc w wojewdztwie sandomierskim zjazd szlachecki. adnej decyzji jednak podj nie zdoa. Piecztowa jedynie coraz bardziej widoczne rozdwojenie. Szlachta coraz odwaniej przeciwstawiaa si prohabsburskim magnatom, nawracaa do frazeologii z czasw wielkich sejmw

egzekucyjnych. Odzyska dawn energi schorowany Mikoaj Sienicki, wci otoczony powszechnym szacunkiem. Odzyskiwa zacz uznanie szlachty jego ssiad, Jan Zamoyski, skompromitowany wpierw zbyt dugim trwaniem przy Walezym. Utrzymanie szlachty w porzdku nie byo atwe. Pod Styc pokazaa si jej sia. Tysice woay zgodnie: "A do gard naszych nie chcemy Niemca". Przed szop senatorw stan w nocy krzy z dwoma napisami. Jeden gosi: "Kto cesarza mianuje, ten mier sobie gotuje", a drugi: "By by Fiedor jak Jagieo, dobrzeby nam z nim beo". Kandydatura sabego i nieudolnego syna Iwanowego bya kandydatur rozpaczy, gorsz jeszcze, ni niegdy kandydatura jego ojca. Tote przywdcy szlacheccy, nie majc wci wasnego wybraca, stanli w kocu na stanowisku, e zjazd stycki nie jest ani sejmem, ani elekcj, e nawet ogosi bezkrlewia nie moe. Tym samym wci kandydatura habsburska nie moga by oficjalnie zgoszona. Nie ulega wtpliwoci, e kryli si te za tym dyplomaci i stronnicy francuscy, ktrzy wiedzieli o tajnym porozumieniu midzy Henrykiem a Maksymilianem. Reyserem by tu najpewniej nie krzykliwy Zamoyski, ale Piotr Zborowski, od pocztku majcy popiera jednego z kandydatw Henryka. Gdy wzmaga si nacisk Senatu na natychmiastowe przystpienie do elekcji, gdy trway ju przesuchania posw obcych zalecajcych swych kandydatw, szlachta zdecydowaa si zerwa zjazd, usuwajc si do pobliskiego Sieciechowa wraz ze sprzyjajcymi jej nielicznymi magnatami. Zjazd w kocu rozszed si bez adnego rezultatu, zwaszcza e niezwykle dotd aktywna szlachta ruska na wie o tatarskim 184

Wielkie Bezkrlewie

:yl3..jS:,ES,'XM.PY.& najazd tatarski na Ru sejm konwokacyjny kandydaci do korony Ry. 151. Dokument Maksymiliana II, cesarza i krla polskiego elekta z 23 marca 1576 roku, potwierdzajcy artykuy henrycjaskie (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). najedzie pospieszya broni swoich domw. Inicjatywa zwoania ewentualnej konwokacji i elekcji pozostaa w gestii prymasa. Lecz duej ju zwleka nie byo mona. Pierwszy najazd tatarski okaza si rekonesansem. Gdy szlachta, przekonana, e niebezpieczestwo mino, rozjechaa si do domw, wtargny na Ru Czerwon i Podole potne krymskie czambuy pod samym chanem. Zanim zebrao si rycerstwo, uszli z ogromnym upem i licznym jasyrem, uprowadzajc podobno 50 ty. jecw i wielkie stada byda. "Wieczna sromota i nienagrodzona szkoda, Polaku" - pisa na wie o tym Jan Kochanowski, przestrzegajc, aby nie powstao nowe przysowie: "Polak przed szkod i po szkodzie gupi". Niepokojce wieci o prowokacjach moskiewskich dochodziy te z Inflant. Prymas zareagowa szybko. Pospiesznie zwoany na 3 padziernika do Warszawy sejm

konwokacyjny mia skad niezbyt reprezentacyjny i trudno nawet byo go za prawdziwy sejm uzna, lecz dziki temu naznaczono wreszcie termin prawdziwego sejmu elekcyjnego pod Warszaw na 7 listopada 1575 roku. Kandydatura cesarza zdawaa si mie najwiksze szans. Za Habsburgiem byli w wikszoci magnaci koronni i caa Litwa, ktr zapdzi do tego obozu strach przed Moskw. Szlachta koronna opowiadaa si za niesprecyzowan kandydatur "Piasta", lecz Piasta brakowao. Wymieniano Andrzeja Tczyskiego, wywodzcego si wedle rodowej legendy od przedpiastowskich wadcw lokalnych, oraz Jana Kostk, onatego z Zofi Odrowank ze Sprowy, wnuczk Piastw mazowieckich; obaj zwalczani jednak byli zaarcie przez Zborowskich. Wypyna raz jeszcze kandydatura penego waha Romberka, ktry jednak w kocu nie odway si konkurowa ze swoim wadc. 185

Dzieje Polski i Litwy -

kopoty ze znalezieniem "Piasta" Szlachta wybraa znw swoim marszakiem Mikoaja Sienickiego, ten jednak, schorowany, z nadweronym przez lata gosem, chtnie oddawa go Zamoyskiemu. Obrady i wotowanie zaczy si od szopy senatorskiej. Tam za Habsburg mia zdecydowan przewag. Przeszed na jego stron nawet wierny dotd Henrykowi Uchaski. Jeden tylko z biskupw, Karnkowski, opowiedzia si za rodakiem. Piotr Zborow-ski zaproponowa Wilhelma z Rom-berka, chcc zapewne tylko zyska na czasie. Jego brat Andrzej gosowa za Alfonsem z Ferrary i jako pierwszy mimochodem wspomnia o Batorym. Najmodszy ze Zborow-skich, Krzysztof, opowiedzia si za cesarzem. W sumie znaczna wikszo senatorw wotowaa za Habsburgiem, kilku za Piastem, kilku za Alfonsem, sporo jednak byo niezdecydowanych. Ryc. 152. Portret Anny Jagiellonki (kopia), orygina z 1587 roku (Krakw-Wawel). Przyszo teraz do gosowania w kole rycerskim. Sienicki dyrygowa nim sprawnie i energicznie, wzywajc do popiechu i omieszajc przeciwnikw, nawet tak znakomitych, jak przemawiajcy za cesarzem Jan Kochanowski. Lecz pomienn mow do zgromadzonych tumw wygosi kto inny: zapowiedziany wpierw przez Stanisawa kiewskiego jako reprezentant sejmiku wojewdztwa ruskiego Jan Za-moyski. Mawia podobno pniej cynicznie, e dwie oracje mu si w yciu uday: na elekcji Henryka, gdy kandydatur Piasta obali, i na owej grudniowej elekcji, gdy kandydatur Piasta przeforsowa. Rzeczywicie, zarwno ogromna wikszo szlachty, jak reprezentanci wikszoci miast, z wyjtkiem Gdaska, opowiedzieli si za kandydatur rodaka. C z tego, kiedy konkretnego Piasta nie byo. Senat daremnie dopomina si wymienienia jego nazwiska. Zwolennicy cesarza cofnli si pod mury Warszawy. Trway jeszcze bezpodne spory, gdy znie-

186

Wielkie Bezkrlewie

nominacja Maksymiliana Habsburga kandydatura Anny Jagiellonki i Stefana Batorego samodzielna elekcja przez szlacht zwoanie zjazdu do Jdrzejowa cierpliwiony Uchaski 12 grudnia nominowa krlem Maksymiliana, a Andrzej Opaliski z urzdu, jako marszaek wielki koronny, ogosi t nominacj w Warszawie. Na wie o tym wikszo Piastowcw sdzia, e trzeba zrezygnowa z dalszej walki. "Takemy byli boleni, jakoby nas poganie ju mieli wiza" - wspomina pniej Andrzej Lubieniecki. Nie wszyscy zreszt tak desperowali. Kandydatura tolerancyjnego, kulturalnego i ugodowego Maksymiliana bya do przyjcia. Ten "troch Hamlet", jak go nazwie po wiekach Wacaw Sobieski, przez cae ycie unika draliwych decyzji, rzdzi agodnie i pokj ceni nade wszystko. Ale by przecie Habsburgiem, gow dynastii zachannej, rzdom stanw nieprzyjaznej. A szlachta chciaa krla szlacheckiego, ktry byby strem praw i interesw Rzeczypospolitej. Lecz ci, co pod Warszaw pozostali, nie zamierzali si podda. Zamoyski, ktry dotd popiera Tczyskiego, wysun wic teraz projekt dotd przez niego zwalczany: wybra "infantk" Ann, uczyni j krlem, jak legendarn Wand, jak Jadwig, a Kostk i Tczyskiego przyda jako opiekunw. Zborowscy nie zwlekali ju z ujawnieniem swego wybraca - Stefana Batorego. Wadca Siedmiogrodu wieo umocni swoje panowanie lipcowym zwycistwem nad wgierskim rywalem do siedmiogrodzkiego tronu, Kasprem Bekieszem, i wsawiwszy si raz jeszcze jako znakomity wdz, otwarcie wystpi ze sw kandydatur. Przez swego lekarza, niegdy jeszcze Bonie sucego Jerzego Blandrat, pozyska jego ariaskich wspwyznawcw z Sienickim i kasztelanem bieckim Stanisawem Szafracem na czele, Zborowskich za zjedna midzy innymi przez opiek nad ich bratem marnotrawnym, Samuelem. A wreszcie, w czterdziestym trzecim roku ycia, wci by kawalerem. Najpewniej Wielkopolanin Stanisaw Przyjemski albo Stanisaw Szafraniec zgosi wniosek, aby wybra Ann Jagiellonk, a za ma jej przyda Batorego. Krlewna za, ktr cesarz te obieca wyda, ale za swego syna Ernesta, odpowiedziaa podobno, e woli by krlow ni krlewiczow. "Tedy zgodnie rozkazano - pisze Lubieniecki - Mikoajowi Sienickiemu herbu Bocza, podkomorzemu chemskiemu, marszakowi koa rycerskiego, aby krlewn za krlow, a Stefana Batorego za krla polskiego i ksi Ksistwa Litewskiego nominowa. Co te

uczyni Sienicki. A i by ewangelikiem, tedy po onej rzeczy bardzo piknej, ktr tam uczyni jako orator wielki i w rzeczach biegy, ktry od kilkunastu lat przedtem zawdy marszakiem poselskim bywa i wtenczas to by koa rycerskiego marszakiem, po onej mowie swej piknej i nabonej napomina wszystkich ze zami, aby Panu Bogu za jego ask podzikowali. I klknwszy pocz piewa Modlitw Pask po polsku Ojcze nasz etc., i tak dopiewa, a z nim klknli mao nie wszyscy. I katolicy piewali pacierz, a potem wstawszy dalsze rzeczy namawiali". Tak 14 grudnia 1575 roku dokonaa si rewolucja szlachecka. Bez Senatu, wbrew senatorom, nie liczc si z obowizujcym prawem, nie szanujc kompetencji magnackich urzdnikw i ministrw, szlachta uja wadz. Sienicki przej w praktyce funkcj interrexa, Zamoyski - kanclerza, przygotowujc poselstwo, wystosowujc instrukcj poselsk dla wysacw do Siedmiogrodu, wzywajc cesarza, by si wycofa z dalszej rywalizacji, redagujc pacta conventa i prowadzc rozmowy z posami Batorego. Nie byo jednak nawet dekretu elekcji: pod Warszaw pozostao tak niewielu wyborcw, e nie mia go kto podpisa. I czekajc na przybycie elekta, wodzowie szlachty koronnej zwoali j na 18 stycznia do Jdrzejowa. 187

Dzieje Polski i Litwy

kocioa farnego Ry. 153. Wiea bramna w Meggesz (Siedmiogrd), XV-XVI wiek. Cho bez Litwinw, ktrych nawet nie zaproszono, zjazd sta si wielkim tryumfem zwolennikw Batorego. Przewodnictwo formalnie obj najstarszy rang z ministrw, marszaek nadworny Andrzej Zborowski. Ratowao to legalizm uchwa zjazdu i fikcj jednomylnoci, zwaszcza e ceza-rianie, zaskoczeni biegiem wypadkw, nie umieli si zdoby na energiczn akcj, a doywajcy swoich dni Maksymilian atwo da sobie odebra inicjatyw. Przeja jnatomiast w Jdrzejowie grupa senatorska z Karnkowskim na czele. Utrcono projekt Sienickiego, by surowo kara cezarian nie uznajcych elekcji Stefana, kadc podwaliny pod porozumienie stronnictw i nie dopuszczajc do wojny domowej. Podpisano wreszcie dekret elekcji. W tym samym czasie, 8 lutego, w Meggesz w Siedmiogrodzie Batory zaprzysig pacta conyenta. Uporzdkowa swoje sprawy, przekaza wadz namiestnicz z tytuem wojewody bratu Krzyszto-fowi i przez Modawi, omijajc ziemie cesarskie oraz zanieone przecze karpackie, wyruszy do swego nowego krlestwa. Granice jego przekroczy pod niatyniem 30 marca 1576 roku. Po trzech latach i przeszo omiu miesicach, po kolejnych 6 1 8 dniach od ucieczki Henryka, dniach wielkiego [ dramatycznego egzaminu spoeczestwa, ko-Czyo si Wielkie Bezkrlewie. 188

Stefan Batory modo Stefana Batorego ksistwo Siedmiogrodu Sejm koronacyjny Stefan Batory z Somly urodzi si 27 wrzenia 1533 roku jako najmodszy z trzech synw Stefana starszego, wojewody, czyli palatyna Siedmiogrodu z ramienia Jana Zapolyi, oraz Katarzyny Telegdi. Osierocony w nastpnym roku przez ojca, wychowany zosta przez matk, a pniej pozostawa pod opiek najstarszego z braci, Andrzeja, rwnie modo zmarego. O wychowaniu tym niewiele wiemy. Tylko wietna acina jego listw i przemwie, wyrobiony charakter pisma, dua kultura literacka i wiedza polityczna, wojskowa oraz historyczna wiadcz, e mia dobrych nauczycieli. Ale wczenie te zacz si ksztaci w trudnej szkole ycia. Bawi jaki czas w Wiedniu, za pierwszym razem jako dworzanin, za drugim jako wizie Habsburgw; jedzi do Woch; pniejsza legenda, niezbyt godna zaufania, gosia, e kilka miesicy studiowa w Padwie, gdzie nawet z tej racji wystawiono mu pomniczek. Jego sympatia do innych Padewczykw, z ktrymi chtnie wsppracowa, jest jednak zastanawiajca. Po mierci Jana Zygmunta Zapolyi zosta 25 maja 1571 roku jednogonie okrzyknity jego nastpc. Przybra tytu "wadca" (princeps), oznaczajcy, e Siedmiogrd jest pastwem suwerennym; po polsku, niezbyt cile, tytu ten tumaczy si jako ksi. Przeciwstawia si w ten sposb pretensjom sutana i Habsburgw do zwierzchnoci nad ostatni woln dzielnic Wgier, nie czyni tego jednak zbyt ostentacyjnie. Zamknity z trzech stron ukiem Karpat, najwyszych tu i najdzikszych, z czwartej wyludnion i gdzieniegdzie bagnist puszt, rozcigajc si a po Cis, nad ktr ju wadali Turcy, Siedmiogrd, ubogi i dobrze strzeony przez natur, nie by dla ssiadw ani atwym, ani akomym kskiem. Pastewko to byo zreszt prawdziw mozaik jzykw, wiar i kultur. Zamieszkiway go trzy nacje cieszce si prawami politycznymi: Wgrzy, zmadziaryzowani Szeklerzy i niemieccy kolonici zwani tu Sasami, a pod ich rzdami - chopskie przewanie, rolnicze i pasterskie spoecznoci wooskie, sowackie, emkowskie i huculskie. Istniay cztery rwnouprawnione wyznania: katolickie, luteraskie, kalwiskie i ariaskie, obok chopskiego prawosawia. 189

Dzieje Polski i Litwy

przyjazd Batorego do Polski obrady sejmu konwokacyjnego

yy zreszt w cakowitej zgodzie: w niejednej miejscowoci odprawiano w kociele przemiennie po sobie naboestwa rnych obrzdkw. Kraj by niespokojny, ale Siedmiogrodzianie nie potrzebowali religijnego pretekstu, aby si bra za by. Tyle e Batory od pierwszych dni panowania mia cik rk i warchow tpi. Po pokonaniu Bekiesza poczuli j zwaszcza zawsze buntowniczy Szeklerzy. Ryc. 154. Portret Stefana Batorego. Miedzioryt Giacomo Franco, 1584 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Gdy opuciwszy na zawsze star ojczyzn zda przez modawskie yzne ziemie do nowej, zrealizowa, wydawaoby si, najwiksze marzenie swego ycia. Pamita jednak musimy, e podobnie jak Henryk by przede wszystkim Francuzem, tak Stefan by przede wszystkim Wgrem. Nie ulega wtpliwoci, e zjednoczenie rozbitej i ujarzmionej ojczyzny byo dla niego celem nadrzdnym. Tyle e interesy obu krajw byy i s zreszt dotd zbiene: nie byo i nie ma silnej i bezpiecznej Polski bez silnych i niepodlegych Wgier. W nadgranicznym niatyniu czeka na niego wysannik Karnkowskiego, Jan Dymitr Solikow-ski. O wierze Stefana mwiono rnie, biskup kujawski wola si upewni. Rozmowa odbya si w cztery oczy, lecz ojej treci wiadcz rezultaty. Bowiem to wanie za Batorego Karnkowski zosta arcybiskupem gnienieskim, Solikowski - lwowskim. Z polskiej ju ziemi elekt zwoa sejm koronacyjny do Krakowa. Jecha tam przez Halicz i Lww, ogldajc ziemie dotknite zeszorocznym najazdem tatarskim: tak zapoznawa si z jednym z bolesnych problemw swego nowego krlestwa. Std przez Przemyl i Tarnw dotar do Mogiy. W klasztorze Cystersw wita go opat Marcin Biaobrzeski, wybitny kaznodzieja, jeden z intelektualnych filarw reformacji katolickiej w Polsce, do niedawna jeszcze stronnik Maksymiliana, do ktrego jedzi by nawet w czasie bezkrlewia. Stefan odpocz u niego dni par: zyska w nim oddanego stronnika. Niedziel Wielkanocn witowa wic w Mogile; w wielkanocny poniedziaek, 23 kwietnia, wjecha do Krakowa. Tydzie pniej, po zalubinach pary krlewskiej, biskup Karnkowski w katedrze wawelskiej woy na skronie Anny i Stefana krlewskie korony. Sejm na elekta nie czeka, obradujc nieoficjalnie ju od trzech tygodni. Sytuacja wci nie bya wyjaniona, a czas nagli. Po dugim wahaniu cesarz zaprzysig pacta conyenta i rozpocz akcj dyplomatyczn przeciw Batoremu. Wspierali go elektorowie saski i brandenburski, prowadzi rokowania z Iwanem Gronym, dajcym od niego Litwy i Kijowa, mia wci za sob wielu senatorw, mia miasta Prus Krlewskich z Gdaskiem na czele i Litw, gdzie Stefana uzna tylko Jan Chodkiewicz. Uchaski z owicza dyrygowa cezarianami, zwoywa nowy sejm do Warszawy. Poblisk Lanckoron Olbracht aski obsadzi niemieck zaog. Rozpuszczano naj190

Stefan Batory

pojednanie z maksymilianistami

zmiany w elicie urzdniczej dziksze plotki o Batorym. Wkrtce nawet do dalekiej Szkocji dotara wie, e Polacy na krla wybrali renegata, porwanego std jako dziecko tureckiego basz, ktry teraz obala krzye, wznosi wszdzie pksiyce i tylko Gdask broni chrzecijastwa. Ry. 155. Jabko krlewskie z trumny Anny Jagiellonki, zmarej w 1596 roku (skarbiec katedralny na Wawelu). Sejm, w ktrym wobec braku wikszoci senatorw prym wioda bojowa teraz Izba Poselska, da dziaa energicznych przeciw cezarianom. Chodziio o precedens, o zapobieenie w przyszoci niezgodnym elekcjom przez ukaranie winnych. Lecz pod wzgldem prawnym nie byo bynajmniej jasne, ktra elekcja jest legalna, a zbrojna konfrontacja byaby ryzykowna. Szlacheckie pospolite ruszenie pod wodz Stanisawa Grki, wielkopolskiego magnata-lute-ranina, oraz Stanisawa Cikowskiego, maopolskiego szlachcica, byo bardziej krzykliwe ni niebezpieczne, chyba e dla swoich. Tysic wgierskich piechurw przyprowadzonych przez Stefana wystarczao na zdobycie Lanckorony askiego, ale nie na wojn domow. Krl zdecydowa si oponentw pozyska, a pospolite ruszenie wbrew prawu podzieli. Na prno Sienicki protestowa, tumaczy, i pospolite ruszenie miao suy, "aby nic nie przedsiwzito przeciw prawom". Znaleziono krlowi prawo, ktre mu pozwalao tego dokona. Przede wszystkim za pracowano nad znalezieniem formuy pojednania. Ordownikami jego byli Karnkowski i Zamoyski. Do zwolennikw Maksymiliana krl rozesa grzeczne listy. Topniay zreszt ich szeregi. Wpierw Opaliski, jeszcze przed przybyciem Batorego, wysun tez, e trzeba uzna tego krla, ktry jako pierwszy przybdzie do stolicy. Po koronacji nawiza kontakt ze Stefanem i w porozumieniu z nim pracowa dalej nad pojednaniem. Wykruszali si te litewscy magnaci. Wpierw, jak Radziwi Rudy, wyznaczyli Maksymilianowi termin przybycia do Polski, a gdy ten nie zosta dotrzymany - uznali Batorego. Izba nie bya nieprzejednana. W czasie jej obrad do gosu doszli bowiem zwolennicy reformy sdownictwa, powoania Trybunau Koronnego, ktry by uwolni krla od obowizkw najwyszego sdziego - reforma konieczna i na pewno waniejsza ni dorane represje. Przysza zatem pora, jak zwykle przy zakoczeniu sejmu, na ogoszenie przez krla decyzji personalnych. Ukarano tylko dwch, najbardziej zaartych cezarian. Stanisaw Sdziwj Czarnkowski utraci referendari koronn, Olbracht aski - starostwo lanckoroskie dzierone bezprawnie, ale wojewod sieradzkim pozosta. Wrd nominatw znalaz si Stanisaw Szafraniec, innowierca, przywdca szlachecki, ale zarazem irenista, zasuony dla pojednania stronnictw, ktry z kasztelani! bieckiej postpi na sandomiersk. Bieckdano Stanisawowi Cikowskiemu, gnieniesk- Janowi Zborowskiemu, krakowsk za, pierwszy wiecki urzd w pastwie, otrzyma jako zaszczytn emerytur zniedoniay stary kanclerz, Walenty Dembiski. Na jego miejsce awansowa podkanclerzy Piotr Dunin Wolski, a podkanclersk piecz mniejsz dano 191

Dzieje Polski i Litwy Janowi Zamoyskiemu, cho spodziewano si powszechnie, e otrzyma j Andrzej Zborowski albo syn starego kanclerza. Nominacje te zaskoczyy niejednego, wzbudziy opr zawiedzionych, day pocztek formowaniu si nowej opozycji. Znaczyy one jednak, e krl, szukajc sprawnych kandydatw na najwysze stanowiska w pastwie, nie boi si wybitnych indywidualnoci, ale e z istniejcymi ukadami nie zamierza si liczy. Nie wdziczno wobec Zborowskich bdzie nim teraz powodowa. Nie mia zamiaru realizowa polityki, jakiej spodziewa si po nim ich protektor, Henryk Walezy. Nowi ludzie dochodzili do gosu: Karnkowski i Solikowski, Zamoyski i Opaliski. Od nich zalee teraz miay losy Rzeczypospolitej. Wojna z Gdaskiem opr Gdaska wobec elekcji Batorego Po zamkniciu sejmu koronacyjnego Batory, na czele swojej wgierskiej piechoty, ruszy natychmiast do Warszawy. W Rawie spotka si z Opaliskim, za nim pospieszyli inni senatorowie wielkopolscy, nawet Czarnkowski stawi si pokornie. Uchaski wymawia si chorob; krl uprzejmie odpar, e wobec tego sam do niego ze swoimi Wgrami zajedzie, wic prymas pospiesznie wyzdrowia. Jan Chodkiewicz przyby z hodem magnatw litewskich. Gdask tylko trwa w cigym oporze, wobec tego krl zwoa na padziernik nowy sejm - do Torunia, "dla niepokojw, ktre si w tamtych stronach pokazuj", czyli dla rozprawienia si z Gdaskiem. Polityk gdask Batorego tylko na pozr jest atwo oceni. Rzecz jasna, intencje krla s zrozumiae. Chcia ukara potne miasto, ktre trwao zbyt dugo w oporze przeciw uznanemu ju przez wszystkich wadcy. Lecz jak wiadomo, dobrymi intencjami brukowane jest pieko. W polityce licz si rezultaty. koncepcje rozwizania konfliktu gdaskiego W otoczeniu Stefana wyoniy si dwie koncepcje. Pierwsz reprezentowa Zamoyski, ktry pragn, by buntownicze miasto protestanckie zjedna tak, jak zjednano buntowniczych magnatw katolickich - askawoci. Oczywicie zarzucano mu, e by przez Gdaszczan przekupiony. By moe. Niejeden wysoki urzdnik w niejednym europejskim kraju bra wwczas pienidze od petentw, ktrym sprzyja, i nie uwaano tego za rzecz nagann. Ale Zamoyski, cho idol szlachty, zna dobrze t Europ, ktrej si i chlub byy potne miasta. I takiej Europy chcia w Rzeczypospolitej. Po drugiej strome sta zwolennik upokorzenia Gdaska - Karnkowski, szermierz reformacji katolickiej, biskup diecezji, do ktrej Gdask nalea. Przedtem by Karnkowski zwolennikiem ugody - teraz nagle sta si zwolennikiem represji. Nieustpliwe stanowisko krla zaskoczyo Izb Poselsk zebranego w dniu 19 padziernika sejmu, zwaszcza gdy nadesza wie, e tydzie wczeniej zmar w Wiedniu Maksymilian II. Nastpc zosta syn jego Rudolf II, jeden z najbardziej kontrowersyjnych monarchw owych czasw, niezrwnowaony dziwak i neurastenik, bierny politycznie, ale zarazem wielki mecenas, Ry. 156. Piecz Stefana Batorego, 1581 rok (Muzeum ktry ze swJeJ ukochanej Pragi uczyni kulturaln stoCzartoryskich w Krakowie). lice Europy. W tej sytuacji Gdask musia si ukorzy

192

Stefan Batory i chcia si ukorzy, cho prbowa si jeszcze targowa o lepsze warunki, ale Batory, oboywszy nieposuszne miasto banicj, par do konfrontacji. Posowie, ktrzy chcieli radzi o Trybunale, dowiedzieli si, e wezwano ich, by uchwalili podatki na wojn. I to wojn nie z Tatarami, nie z Moskw, jak krl przyrzeka, lecz na wojn domow. Zaniepokojeni zadali, by to krl si wyliczy z dotychczasowych wydatkw, by odpoRy. 157. Brama Zielona w Gdasku, wzniesiona w latach 1564-1568. wiedzia, czemu nie egzekwuje zalegych czynszw z krlewszczyzn, by wyjani ostatecznie, co si stao ze "skarbami tykockimi" Zygmunta Augusta. Prno ironizowa przed IzbZamoyski: "Oto wam krl jegomo liczb czyni: w pitek jad ryby, a w sobot grzyby". Prno sam Batory krzycza do posw: "Sum rex vester, non fictus, neue pictus" ("Jestem waszym krlem, nie rzezanym ani malowanym"). Izba twardo staa przy tym, co jest dzi kadego parlamentu obowizkiem - przy kontroli budetu. I zgodzia si w kocu tylko na pospolite ruszenie, pod warunkiem, e tym razem nie zostanie ono podzielone. Podatkw adnych nie przyznaa. Ale krl by nieprzejednany. Zada od Gdaska poowy ca palowego, wydania artylerii, 300 ty. guldenw kontrybucji. Rozkaza aresztowa gdaskich posw, ktrzy gotowi byli do znacznych ustpstw, ale odwayli si te prosi o zagodzenie Statutw Karnkowskiego z czasw Zygmunta Augusta, ktrych zreszt i tak dotd nie przestrzegali. Potwierdzi dekret o banicji. Kaza konfiskowa towary gdaskie w caej Rzeczypospolitej. Handel wilany chcia skierowa do Elblga, przyznajc mu te przywileje, ktre mia dotd tylko Gdask. W tym celu trzeba byo poszerzy Nogat i przekopa Mierzej Wilan: nie zastanawia si za co. Rada Miejska Gdaska skonna bya dotd do daleko idcych ustpstw, ale teraz jej najbardziej ugodowi i najbardziej wpywowi czonkowie uwizieni zostali przez krla. Batory, niepomny dowiadcze Zygmunta Starego, uderzy w t grup spoeczn w Gdasku, ktra zawsze bya oparciem dla wadzy monarszej. Buntowniczy Trzeci Ordynek podnis znw gow. Rozpoczto w miecie zbrojenia, zacigajc onierzy w Niemczech. Dowdztwo na ldzie otrzyma dowiadczony w wojnach na terenie Niemiec Jan Winkelbruch von Koln. Rozbudowywano fortyfikacje. Spalono przedmiecia, spalono Sopot i Gdyni. Fanatyczny tum protestancki spali katolickie opactwo w Oliwie. Zniszczeniu uleg jego wspaniay ksigozbir. Dania, jak zwykle Polsce na morzu niechtna, przyrzeka pomoc zbrojn, przysyajc eskadr admiraa Eryka Munka. 30 duskich okrtw wojennych, w tym 19 galeonw, stano na redzie gdaskiej. Dzieje Polski i Litwy Uruchomiwszy wszystkie rezerwy finansowe, zacigajc na wszystkie strony poyczki, w tym u elektora brandenburskiego Jerzego Fryderyka, potrafi Batory wystawi niewielk si. zbrojn, ktra przez zim blokowaa Gdask od strony ldu. Pospiesznie zwoano sejmiki generalne, ktre wyraziy zgod na pobr. Synod duchowiestwa w Piotrkowie uchwali tak zwane subsidium charitativum - dobrowolne wsparcie na wojn

z protestanckim miastem. Stana niewielka, cho doborowa armia pod dowdztwem hetmana nadwornego Jana Zborowskiego i starosty puckiego Ernesta Weihera, cznie 1,3 ty. kawalerii i 700 piechoty. Znacznie liczniejsze oddziay von Kolna - 10 ty. niewprawnej miejskiej milicji oraz 3,8 ty. onierza regularnego, w tym tylko 800 kawalerii - prbujce zama blokad ldow i zdoby Tczew, zaskoczone zostay przez Zborowskiego 17 kwietnia 1577 roku na wskiej grobli nad Jeziorem Lubiszewskim. Atak chorgwi pancernych pooy trupem kilka tysicy buntownikw, okoo tysica poszo do niewoli, zdobyto wszystkie sztandary, tabory i dziaa. Wyrni si Mikoaj kiewski, starszy brat Stanisawa, dowdca chorgwi pancernej Jana Zamoyskiego, ciko ranny na polu walki. Klska nie otrzewia Gdaszczan, przeciwnie - rozpoczli nowe zacigi i sformowali nowe oddziay milicji. Siy polskie nadcigny pod miasto w czerwcu, za sabe jednak, Ry. 158. Ptportugat oblniczy Gdaska (awers . . irewers), 1577 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). bYJe szczelnie otoczy, prboway ostrzau artyleryjskiego od zachodu, z Gry Biskupiej. Weiher ustawi bateri na nieudane prby lewym brzegu Wisy, naprzeciw Wisoujcia. Lecz 29 czerwca w bitwie pod murami miasta Gdaszczanie zadali klsk gwnym siom krla Stefana, ktry sam sprawowa komend, a 3 lipca zdobyli bateri Weihera. Niewielka armia koronna musiaa cofn si od miasta, wracajc do blokady jego otoczenia od strony ldu. Ponowna prba ataku na Wisoujcie 20 sierpnia zakoczya si rwnie klsk. 6 kompanii piechoty zoyo bro pod murami twierdzy. Zgin jednak dowdca zbuntowanych, von Koln. dziaania polskiej floty wojennej Tymczasem w Elblgu, ktrego mieszczanie ochoczo korzystali z niespodziewanej szansy, formowa starosta Piotr Koczowski przy wspudziale Macieja Scharpinga polsk flot wojenn. Dziaania jej na Zalewie Wilanym i w delcie Wisy skutecznie paralioway handel gdaski w najlepszym dla niego okresie, po niwach, rwnoczenie zabezpieczajc eksport zboa przez Elblg. Straty finansowe Gdaszczan zaczy rosn. Wwczas eskadra duska, stojca dotd bezczynnie na redzie, zdecydowaa si wystpi do walki, lecz ekspedycja Munka na Zalew Wilany nie przyniosa rezultatw. Duczycy zagarnli pewn ilo niewielkich statkw handlowych, ale znacznie od nich sabsza eskadra Koczowskiego schronia si w porcie elblskim, a desant dusko-gdaski, prbujcy zdoby miasto, odrzucony zosta z duymi stratami przez pospiesznie przysan odsiecz kawaleryjsk. Pro wadzi j Kasper Bekiesz, niedawny 194

Stefan Batory

e, zaciga-a branden-wystawi ia Gdask generalne, wiestwa aritatiyum i miastem, /dztwem typuckie-

0 piecho 10 ty. onierza :e zama :ay przez iej grobli ncernych o tysica /, tabory brat Stayskiego, - rozpoicji. Siy ; jednak, yjskiego iteri na murami sprawo-musiaa onowna impanii ^anych, ewanej arpinga tecznie locze-aczy Jowaa irezulacznie desant i przez dawny polubowne rozwizanie konfliktu religia "instrumentum regni" wrg Batorego, teraz natomiast zjednany przez krla wierny poddany: ywy przykad, e askawo popaca. Ry. 159. Fragment obwarowa twierdzy Wisoujcie, lata 1562-1563. Do rozstrzygnicia wojny byo daleko, koszta jej, nie tylko finansowe, dla obu stron rosy, tymczasem alarmujce wieci nadchodziy z Inflant. Wojska Iwana wtargny w lipcu w gb prowincji, dopuszczajc si okruciestw, o ktrych gono si stao w caej wczesnej Europie. Pad Dynaburg (Dau-gaypils) nad Dwin, strzegcy drogi do Wilna, Moskale stanli nad Zatok Rysk. Inflanccy poddani bagali Stefana o ratunek, Litwini bili na alarm, mieszczanie zagroonej Rygi wzywali Gdaszczan do opamitania. Elektor Jerzy Fryderyk ofiarowa si z porednictwem pokojowym: otrzyma za to wkrtce administracj Prus Ksicych wobec nieuleczalnej choroby umysowej jego krewniaka, ksicia Albrechta modszego. Tylko on wynosi konkretne korzyci z tej bezsensownej wojny. Gdaszczanie krla przeprosili, pienidze dali i dawa dalej dobrowolnie mieli, i to duo, wojsko rozpucili. A statuty Karnkowskicgo na sejmie 1585 roku zostay cakowicie zniesione. Polityka kocielna krla Stefana Pierwsze ptora roku panowania day Batoremu lekcj, gorzk moe, ale potrzebn i zbawienn. Nie nalea on do ludzi, ktrzy nauki puszczaj mimo uszu; cho gwatowny i porywczy, umia wyciga wnioski z wasnych bdw. Przyzwyczajony, e w ojczystym Siedmiogrodzie dominowaa sia, a w znanych mu pastwach zachodnich wola wadcy, teraz uczy si metod dziaania waciwych w monarchii parlamentarnej, gdzie zgromadzenie stanowe, gdzie spoecznoci lokalne stanowiy istotn potg. Nigdy si z tym do koca nie pogodzi, ale dostosowa si do tego, cho z oporami, potrafi. W takim spoeczestwie trzeba byo mie silne oparcie. Od pocztku postanowi, e takim oparciem bdzie dla niego midzy innymi Koci. Nie silna wiara tu decydowaa. Dla Stefana, jak dla bardzo wielu wczesnych monarchw, religia bya "instru-mentum regni", narzdziem panowania, a religia katolicka bya narzdziem najmniej zawodnym. Gdy pniej, po mierci brata Krzysztofa, przekazywa wadz w Siedmiogrodzie bratankowi Zygmuntowi, poucza go, jak nam przekaza jezuicki kronikarz, e protestantyzm to wyznanie buntownicze, e tylko na katolikach moe si oprze silna wadza panujcego. W tym ujciu dogmatyczne rnice midzy wyznaniami nie miay

istotnego znaczenia. Wiedzc, jak grone s wojny religijne, dba o deklaracje dobrej woli w stosunku do protestantw, stanowicych wci jeszcze liczc si 195

Dzieje Polski i Litwy

Stefan Batory woj. siedmiogroazk *1477 t!534

Zygmunt ks. siedmiogrodzki *1572 t28ll 1613

Ry. 160. Drzewo genealogiczne Batorych. tolerancja krlewska alchemicy, astrologowie i czary stosunki Batorego z papiestwem mniejszo, nie byy to jednak deklaracje szczere. Gdy sysza o antyprotestanckim tumulcie - a takie zdarzay si coraz czciej - grzmia, e to ju ostatni raz, e na przyszo surowo bdzie kara. A nastpnym razem znw tylko grzmia teatralnie. W ten sposb zyska sobie niezbyt zasuon opini toleranta. A sam przecie przyznawa, e tej wymuszonej tolerancji uczy go "rozum i francuskie przykady". Rwnoczenie by przesdny. Swoje potrzeby duchowe, w sposb paradoksalny zczone z chciwoci, wyadowywa w protegowaniu astrologw i alchemikw, w wierze w czary. Podobny by pod tym wzgldem do Rudolfa II i wielu innych monarchw tej epoki. Prbowaa to wykorzysta Elbieta Tudor, wysyajc do Krakowa asa angielskiego wywiadu, samozwaczego "doktora" Johna Dee, skdind wybitnego uczonego, odgrywajcego wraz ze swym towarzyszem podry, ewidentnym oszustem, Edwardem Kelleyem rol alchemika. Krl by jednak podejrzliwy i obu Anglikw szybko si pozby. Podyli oczywicie do Pragi; w Czechach ywot zdemaskowanego Kelleya zakoczy si tragicznie, lecz Dee niejedn jeszcze usug odda swej wadczyni. Dyplomacja papieska rycho poznaa stanowisko krla Stefana i umiaa to wykorzysta. Porednikiem by tu bez wtpienia Karnkowski. Papie Grzegorz XIII, ktry pocztkowo popiera Maksymiliana, skorzysta ze mierci cesarza, by zmieni front. Nuncjusz Laureo, ktry w czasie elekcji zbyt otwarcie zaangaowa si by po stronie habsburskiej i pniej uciek do Wrocawia, otrzyma rozkaz powrotu do Polski, skd szybko zosta

odwoany. Nastpca jego, Giovanni Andrea Caligari, szed ju rka w rk z Batorym, ale zbyt otwarcie, zbyt mao dyplomatycznie prowadzi akcj anty-protestanck. Tote wkrtce zastpi go zrczniejszy i ostroniejszy Alberto Bolognetti, rycho powiernik najskrytszych marze Stefana i ordownik jego polityki w Rzymie. 196

Stefan Batory gregoriaska reforma kalendarza kopoty ze zoeniem obediencji Dziki poparciu krla zosta zreszt Bolognetti kardynaem wraz ze szwagrem Zamoyskiego Jerzym Radziwiem, w grudniu 1583 roku, wkrtce po nich otrzyma czerwony kapelusz bratanek Stefana, Andrzej Batory. Papie skonny by, przymykajc oczy na zalecenia soboru trydenckiego, dawa godno kardynalsk modym magnatom, lecz ustpliwo jego w sprawie godnoci kocielnych miaa pewne granice: gdy Jan Zamoy-ski forsowa nominacj Szymona ugowskiego na biskupstwo przemyskie, Stolica Apostolska zaoya stanowczy sprzeciw. Nie do bowiem, e kandydat syn z niezbyt przykadnego ycia, ale nadto zapisa swj majtek na rzecz utworzenia Akademii w Zamociu, co byo jawn sy-moni, witokupstwem zakazanym przez sobr. Ry. 161. Sferyczny zegar uniwersalny, pot. XVI wieku (Muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego). Wsppraca krla z papieem najlepiej uwidocznia si przy reformie kalendarza. Uywany dotd, jeszcze na rozkaz Juliusza Cezara opracowany, kalendarz juliaski rni si od czasu astronomicznego wprawdzie nieznacznie, ale po tylu wiekach zebrao si ju tego dni dziesi. Poprawa tej anomalii staa si odtd najwikszym marzeniem papiea. Opracowany na jego rozkaz nowy kalendarz, zwany odtd gregoriaskim, wszed ostatecznie w ycie w 1582 roku. Zmniejsza on nieznacznie liczb lat przestpnych i skraca rok 1582 o l O dni: po 4 dniu padziernika nastpowa od razu 15. Reform przyjy wwczas tylko Hiszpania, Portugalia, pastewka woskie i Rzeczpospolita. Protestanckie i prawosawne kraje odrzuciy j jako wymys papieski. Do tej pory Koci prawosawny uywa kalendarza juliaskiego. Ale Batory by nieugity, narzuci gregoriaski kalendarz nawet protestantom gdaskim, chcia go te pod koniec panowania narzuci Rydze, co jednak doprowadzio do gronych komplikacji. Nie znaczy to, aby nawizanie oficjalnych stosunkw midzy Batorym a Stolic Apostolsk byo zadaniem atwym. Papie nie yczy sobie zbytniej przewagi Habsburgw, ale wanie dlatego musia powanie liczy si z Francj. Za Henryk III nie zrezygnowa z korony polskiej i nie mg z niej zrezygnowa; musia wobec swych buntowniczych poddanych podtrzyma fikcj, e jest nadal legalnym krlem Polski, mimo i w tym okresie by jeszcze - nieoficjalnie - yczliwie usposobiony wobec

Batorego. Byo za w zwyczaju w pastwach katolickich, e kady nowy monarcha po wstpieniu na tron wysya do papiea poselstwo z obediencj, czyli z deklaracj posuszestwa gowie Kocioa. Misj t otrzyma w 1577 roku Pawe Uchaski, 197

Dzieje Polski i Litwy

synod piotrkowski w 1577 roku kryzys Akademii Krakowskiej Ry. 162. Portret profesora Akademii Krakowskiej Benedykta z Komi-na, przed 1559 rokiem (Muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego). bratanek prymasa, lecz podr pod rnymi pozorami przewleka. W rzeczywistoci chodzio o to, e ambasador francuski w Rzymie zdecydowanie protestowa przeciw przyjciu posa, jak powiada, "wadcy Siedmiogrodu" jako przedstawiciela Rzeczypospolitej. Prawie dwa lata trway nieoficjalne rokowania. W Krakowie przygotowywano ju sukurs dla Uchaskiego, do wyjazdu zbiera si Piotr Dunin Wolski, wieo przesunity z kancler-stwa na biskupstwo pockie, by kanclerstwo zwolni dla Zamoyskiego. A wreszcie 11 kwietnia 1579 roku Uchaski zoy papieowi audiencj na uroczystym konsystorzu, ambasadorowi Francji za zezwolono tylko wygosi protestacj na zamknitej audiencji prywatnej. Byo to wielkie i trudne zwycistwo polskiej dyplomacji w sprawie wprawdzie tylko prestiowej, lecz ukazujcej midzynarodowy autorytet krla Stefana i jego pastwa. Wczeniej jeszcze w Rzeczypospolitej pierwszym objawem zaufania rodzcego si midzy krlem i Kocioem byo zwoanie synodu prowincji polskiej. Nie doszo do takiego synodu za Zygmunta Augusta, papie-stwo obawiao si bowiem ukonstytuowania Kocioa narodowego, zwaszcza wobec dwuznacznego stanowiska ambitnego prymasa Uchaskiego. Teraz jednak Koci by silny, reformacja w odwrocie, ze starym, schorowanym i zrezygnowanym Uchaskim nikt si ju nie liczy. Synod zebra si wic w Piotrkowie wiosn 1577 roku, formalnie pod kierunkiem prymasa i nuncjusza, faktycznie zdominowany przez Karnkowskiego. Obradujcy w cieniu buntu gdaskiego, nie poprzesta na uchwaleniu subsydiw na wojn przeciw protestanckiemu miastu. Tryumfujca reformacja katolicka, dca do przywrcenia jednoci wiary w Rzeczypospolitej, widziaa w ewangelikach miast pruskich gwnych przeciwnikw. Rywalizacja z nimi musiaa si jednak rozpocz od wprowadzenia w ycie uchwa soboru trydenckiego, walki z symoni, poprawy obyczajw i poziomu intelektualnego kleru, upowszechnienia wizytacji biskupich, odbudowy kocielnego szkolnictwa. Niepokj ksiy budziy rwnie zabiegi szlachty o powoanie najwyszego trybunau sdowego: szo w tym wypadku o sdownictwo duchowne i o rozstrzyganie spraw midzy duchownymi i wieckimi. Trzeba doda, e pamitali te duchowni o potrzebach podupadajcej Akademii Krakowskiej, nie aujc dla niej na papierze grosza; w praktyce niewiele z tego Akademia ujrzaa.

Nie stary uniwersytet bowiem wynis najwicej korzyci z nowej polityki kocielnej i pastwowej. I nie to zawayo, e w czasie elekcji opowiedzia si on, zwaszcza pod wpywem rektora Jakuba Grskiego, po stronie cesarza. Pospieszyli przecie 198

Stefan Batory

gasncy blask krlewskiego mecenatu Batory a Jezuici profesorowie w por do Mogiy, owiadczyli w por, e zawsze byli po stronie Anny Jagiellonki, a Grski powita uroczycie elekta przy jego wjedzie do stolicy. Batory obiecywa umia, zreszt i w pactach conventach zaprzysig, e uczelni odnowi, a w czasie kampanii gdaskiej, z Malborka, uprzejmie te obietnice powtrzy. Ale w tym samym czasie, zapewne pod wpywem Zamoyskie-go, ju snu plany zaoenia w Krakowie uczelni konkurencyjnej, na wzr humanistycznego Kolegium Krlewskiego w Paryu, gdzie cignici z zagranicy najwybitniejsi uczeni europejscy wykadaliby teologi, prawo, medycyn, filozofi, matematyk, jzyki i literatur. Ry. 163. Oprawa ksiki z daru Anny Jagiellonki dla Akademii Krakowskiej, 1582 rok (Biblioteka Jagielloska w Krakowie). Projekt by oczywicie nierealny, nie tylko ze wzgldw finansowych. Pierwszy zaprotestowa Hozjusz, dla ktrego Kolegium paryskie byo wylgarni niedowiarkw i heretykw; pniej z urzdu, jako kanclerz uniwersytetu, biskup krakowski Piotr Myszkowski. Za nimi poszli kolejni nuncjusze i Jezuici. Batory si nie angaowa, odwiedzi tylko demonstracyjnie dwa razy Akademi. Pozostawi po sobie dobre wraenie: przejrza wszystkie ksiki w ubogiej bibliotece i rwnie ubogiemu akowi powiedzia: "Disce puer latine, ego te faciam moci panie" ("Ucz si, chopcze, aciny, zrobi ci szlachcicem"). Konkretniejsza ju bya Anna Jagiellonka, ofiarowujc gar klejnotw. Natomiast oddane przez krla do dyspozycji Akademii bogate probostwo w. Floriana na Kleparzu obieca jej ju Zygmunt August, a Stefan i tak nim nagrodzi swojego kaznodziej obozowego, schorowanego Stanisawa Sokoowskiego. Faworytem krla w tej dziedzinie byo Towarzystwo Jezusowe. Nie od razu zgosio ono akces do wsppracy, dopiero po mierci Maksymiliana. Ale od razu otrzymao odpowied konkretn i przychyln. Rrl-onierz szczeglnie sobie ceni zakon na dyscyplinie wojskowej oparty. Zyska dziki temu zastp znakomitych wsppracownikw. Pierwsze pokolenie Jezuitw polskich stanowili ludzie wybitni, odwani i ideowi, o wielkich walorach intelektualnych. Nalea do nich Marcin Laterna z Droho-bycza, nieoficjalny jeszcze kaznodzieja krlewski, ktry otworzy szereg wybitnych mwcw i gbokich, wnikliwych mylicieli na tym stanowisku, takich jak: Piotr Skarga za Zygmunta III, Fabian Birkowski za Wadysawa IV, Adrian Pikarski za 199

Dzieje Polski i Litwy

Szkolnictwo jezuickie W 1540 roku papie Pawe III zatwierdzi nowe zgromadzenie zakonne - Towarzystwo Jezusowe. Pocztkowo Jezuici nie zamierzali powica si w sposb szczeglny prowadzeniu szk, lecz z czasem docenili znaczenie wpywu na ksztatowanie modego pokolenia. W 1551 roku zaoyli w Rzymie pierwsz szko - Collegium Romanum, ktre stao si wzorem dla innych tego rodzaju placwek w caej Europie. Gwnym celem szkolnictwa jezuickiego byo ksztacenie w nowoczesnym duchu elity spoeczestwa, przygotowanie zarwno kandydatw do suby duszpasterskiej, jak i modziey pochodzcej z wyszych warstw spoecznych, ktrej przeznaczeniem w przyszoci miao by kierowanie pastwem. O tym, jak odpowiednio naucza i wychowywa, mwi Ignacy Loyola w Konstytucjach Towarzystwa Jezusowego: [...] Uniwersytety Towarzystwa przede wszystkim teologicznym studiom oddawa si bd i przez najodpowiedniejszych profesorw p/lnie bd wykfada to wszystko, co naley do nauki scholastycznej i Pisma witego, z pozytywnej za teologii zajmowa si bd temi zagadnieniami, ktre zgadzaj si z celem, jaki nam zosta wytknity. Poniewa za tak nauka teologii, jak jej praktyczne stosowanie, za naszych zwaszcza czasw, wymaga poznania nauk humanistycznych, jzykw aciskiego, greckiego i hebrajskiego, dlatego naley i dla tych nauk postara si o odpowiednich profesorw, i to w wystarczajcej liczbie. Naley rwnie wykada logik, fizyk i metafizyk, nauk moralnoci, a take i nauki matematyczne, o ile to bdzie odpowiednie do naszego celu. Nauki medyczne i prawnicze, jako e bardziej niezgodne z naszym Instytutem, nie bd wykadane na Uniwersytetach Towarzystwa, lub przynajmniej Towarzystwo samo na siebie nie bdzie brao tego ciaru, (przekad Stanisaw Bednarski) Godo zakonu Jezuitw z fasady kocioa w. Piotra i Pawa w Krakowie Pierwsze kolegium w Polsce zaoyli Jezuici w Braniewie w 1565 roku. Do koca XVI wieku powstao jeszcze 11 szk jezuickich. W 1575 roku utworzono odrbn prowincj polsk, w 1608 roku podzielono j na prowincje polsk i litewsk, do ktrej przyczono Warmi i Mazowsze. W poowie XVII stulecia istniao w obu tych prowincjach okoo 40 szk. Wojny kozackie, najazd szwedzki i wojna z Moskw podkopay materialne podstawy Towarzystwa i kolegia jezuickie przeyway w 2. poowie XVII wieku gboki kryzys: zamykano poszczeglne placwki, zmniejszya si liczba uczniw. Szkolnictwo jezuickie stawiao sobie za cel wyrobienie w uczniach pobonoci oraz cnt moralnych, za jakie uwaano karno i posuszestwo, sumienno, pilno, czysto obyczajw, skromno i ogad. Celem nauczania natomiast by rozwj zdolnoci umysowych poprzez nauki humanistyczne, oparte na studiowaniu jzykw i literatury klasycznej, aciskiej i greckiej, studium wymowy i filozofii; mniejsz wag przykadano do umiejtnoci praktycznych. Std nacisk kadziono na gruntown znajomo gramatyki aciskiej i greckiej oraz - nieobowizkowo - hebrajskiego, wykadano dialektyk i fizyk, take matematyk . Wielkie znaczenie miao ksztacenie w zakresie retoryki, przy czym

za wzr stawiano mowy Cycerona; uczono piewu, a take nieobowizkowo jzyka niemieckiego i ruskiego; wiedz modego czowieka dopeniay pobiene wiadomoci geograficzne, historyczne, filozoficzne. Uczniowie nie tylko suchali wykadw, przygotowywali wprawki pisemne, zarwno wierszem, jak i proz; wystpowali te publicznie - wan rol odgrywa teatr szkolny. W konwiktach jezuickich, podobnie jak w gimnazjach protestanckich, istnia jednolity plan nauczania, podzia na klasy, wiczenia i powtrki, a take - obok ksztacenia umysu - wychowanie moralne i religijne. Jezuickie kolegia stanowiy przeciwwag i skuteczn konkurencj dla szkolnictwa protestanckiego, przy czym do kolegiw uczszczali take innowiercy, ktrych nie zmuszano do uczestnictwa w praktykach religijnych. Szkoy jezuickie byy bezpatne, a zarwno program nauczania, jak intensywno i barwno ycia szkolnego skutecznie przycigay uczniw. Do kolegiw uczszczali przede wszystkim synowie szlacheccy, zwaszcza w wieku XVII, a take mieszczanie. Istniay trzy typy szk jezuickich: picioklasowa acisko - grecka (trzy klasy gramatyki, jedna poetyki i jedna retoryki) odpowiadajca szkole redniej, oraz szkoy o charakterze wyszej uczelni: picioklasowa acisko-grecka wzbogacona o kurs filozofii i picioklasowa acisko-grecka z kursem filozofii (trzy lata) i teologii (cztery lata), ktra moga posiada prawa akademii. Jezuici prowadzili ponadto seminaria nauczycielskie. Ich program obejmowa: dwuletni nowicjat i dwuletnie studia humanistyczne, na ktrych powtarzano poetyk

200

- Stefan Batory

SZWECJA

^ szkoy jezuickie powstae * w XVI wieku - szkoy jezuickie powstae w 1. p. XVI l wieku 1649 data powstania szkoy granica midzy prowincj - - polsk i litewsk Towarzystwa Jezusowego granice Rzeczypospolitej: __ w 1582 -- w 1634 Winnica

 1630 :amieniec Podolski _/

Kolegia jezuickie w Rzeczypospolitej powstae do pot. XVII wieku i retoryk, a take wiczono dydaktyk, co byo ewidentnym novum. Pierwsze seminarium nauczycielskie powstao w 1571 roku w Putusku, ponadto jeszcze w wieku XVI zaoono seminaria w Jarosawiu, Poznaniu i Dorpacie. W1579 roku jezuickie kolegium w Wilnie zostao przeksztacone przez Stefana Batorego w Akademi - szko wysz, tym rnic si od klasycznego uniwersytetu, e obejmowaa ona wycznie wydziay: teologiczny, filozoficzny i nauk humanistycznych.

Jakub Wujek Jana Kazimierza, Chryzostom Gobiowski za Jana III. Laterna stworzy t tradycj, czynic z dziaalnoci kaznodziejskiej wany element propagandy politycznej, oczywicie w duchu reformacji katolickiej, ale i w duchu wspierania planw monarchy oraz polskiej racji stanu. Innym wybitnym Jezuit polskim w subie Batorego by ksidz Jakub Wujek. Znakomicie wyksztacony filolog, przez Latern nazywany by nawet "polskim pCyceronem". Studiowa wpierw w rodzinnym Wgrowcu na Paukach, w szkole Cystersw, pniej w Krakowie, Wrocawiu, Wiedniu, Rzymie. Nie ustrzeg si w modoci pewnych sympatii protestanckich, porzuci je jednak pod wpywem Hozjuszowego Wyznania i sta si odtd zaartym wrogiem reformacji. Kolejno rektor kolegiw jezuickich w Poznaniu i Wilnie, std przez Batorego wysany zosta do Siedmiogrodu, 201

Dzieje Polski i Litwy Biblia Wujka Piotr Skarga kolegia jezuickie Ry. 164. Cerkiew w Biaogrodzie Julijskim (Alba Julia), 2. pot. XIII wieku. Wewntrz nagrobki Izabeli Jagiellonki i Jana Zygmunta Zapolyi. by poprowadzi nowo zaoone kolegium jezuickie w najwikszym miecie tego kraju, Koloszwarze, a zarazem dom zakonny w stolicy, Biaogrodzie Julijskim. By tam rwnie wychowawc krlewskiego bratanka, Zygmunta Batorego. Wychowanek mu si nie uda, wyrs na ponurego, nawet zbrodniczego psychopat, kolegium jako zbyt bojowe w tym penym dotd tolerancji kraju przetrwao tylko lat l O i Wu-jek musia wraca do Polski, by koczy rozpoczty jeszcze w 1584 roku przekad Biblii, ktry sta si chlub

naszej literatury - arcydzieo jzyka i stylu, peen werwy i poetyckiego liryzmu. Przez ostatnie lat dwiecie zapomniany, wpierw nieudolnie uwspczeniany, nastpnie zastpowany cikimi przekadami "filologicznymi", ostatnio dopiero zosta wznowiony, by przypomnie nam, jak piknym mwilimy dawniej jzykiem. Po wyjedzie ksidza Wujka do Siedmiogrodu na stanowisku rektora kolegium Jezuitw w Wilnie zastpi go Piotr Skarga, krewki Mazur, w tym czasie ju otoczony saw literack, autor nie tylko dzieka polemicznego O jednoci Kocioa Boego pod jednym pasterzem i o greckim od teje jednoci odstpieniu z 1577 roku, ale rwnie ywotw witych z 1579 roku - zapomnianego, wznawianego ostatnio tylko w zagodzonym polemicznie wyborze innego arcydziea polskiej prozy. Bowiem byo to dzieo drapiene, dla naszych czasw nawet zbyt drapiene, czsto ze szczegln pasj ukazujce przeladowania katolikw w krajach protestanckich. W Wilnie, gdzie dotd wsplnie i w zgodzie yli katolicy, prawosawni, ewangelicy, ydzi i mahometanie, taka nominacja miaa sens szczeglny: oznaczaa pocztek katolickiej ofensywy ideologicznej, co bez wtpienia zgodne byo z planami krla Stefana. Kolegia jezuickie byy szkoami przodujcymi pod wzgldem metod dydaktycznych i poziomu nauczania w caej wczesnej Europie. Jezuici zwracali szczegln uwag na wczenie do programu pimiennictwa staroytnego, tak wysoko cenionego przez humanistw, w jak najwikszym pocztkowo zakresie. Rwnie jezuicki podrcznik gramatyki aciskiej, osawiony pniej Alvar, w owym czasie stanowi due osignicie dydaktyczne. Dziki temu przycigali Jezuici do swoich szk nawet modzie protestanck, co zwykle koczyo si jej przejciem na katolicyzm. Gdy kolegium zdobyo ju odpowiedni renom, ograniczano lektur tekstw pogaskich, wprowadzajc w ich miejsce dziea Ojcw Kocioa. Due znaczenie miay rwnie amatorskie przedstawienia teatralne oraz wprowadzanie gier sportowych. Teatr bowiem rwnie uczy gra w druynie, opanowywa wasn indywidualno, podporzdkowujc j 202

----------------- ------ ------- ----- ----- Stefan Batory grupie. Szkoa jezuicka, podobnie zreszt jak wspczesne jej szkoy protestanckie, moe jedynie sprawniej i bardziej konsekwentnie, zwalczaa powszechn wwczas porywczo, zastpujc j oddaniem si na pastw emocji bardziej stadnych, a rwnoczenie kompromitowaa nie kontrolowany zapa, wygaszaa ognie tkwice w czowieku w imi przystosowania do spoeczestwa. Tego dziedzictwa, wygodnego dla nauczycieli i rodzicw, dla wadcw i generaw, nie udao si wspczesnej pedagogice dotd przezwyciy. Zwizek za wczesnych koncepcji politycz- Ryc;i65 Podpjs Anny Jagiellonki w tzw Ksidze krlewskiej (Bibiioteka nych z jezuick szko by powszechnie Jagielloska w Krakowie). rozumiany. "Pobono i cnota" miay sprzyja wychowaniu modziey szlacheckiej na dziaaczy i dygnitarzy dbaych o dobro pastwa, co otwarcie podnosiy listy pasterskie dotyczce otwarcia szkoy wileskiej. powoanie Akademii Wileskiej W kolegium wileskim, obok normalnego, picioklasowego kursu, powoano wkrtce katedr filozofii i matematyki, za w 1574 roku rozpoczto nauczanie teologii. W lad za

tym szy starania o przeksztacenie kolegium w uniwersytet. Batory oczywicie planom tym sprzyja: pedagogika jezuicka bliska bya jego koncepcjom politycznym. 7 lipca 1578 roku wyda przywilej, rwnajcy prawa wileskiej uczelni z Akademi Krakowsk. Na wiosn 1579 roku odwiedzi j osobicie. Podobno w imieniu studentw mow powitaln wygosi wwczas przed krlem syn kasztelana wileskiego, przyszy bohater spod Kircholmu, Jan Karol Chodkiewicz. Podobno sam krl przepowiedzia mu wwczas saw i wojenne tryumfy. Ostatecznie wystawi Stefan akt fundacyjny nowej Akademii l kwietnia 1579 roku mimo protestu podkanc-lerzego litewskiego, kalwina Ostafiego Woowicza, ktry pocztkowo nie chcia przyoy piastowanej przez siebie pieczci do dokumentu wieczcego tryumf intelektualny papizmu. "Heretyk to taki syn, co za duo i bez potrzeby myli, ergo, nie moe by dobrym onierzem" - takie sowa woya niegdy Zofia Kossak-Szczucka w usta najsawniejszego z wczesnych wychowankw tej uczelni, Chodkiewicza wanie, i utrafia tak znakomicie, e niektrzy historycy wzili to za wypowied autentyczn. profesorowie Akademii Wileskiej A krl Stefan dba przede wszystkim o dobrych onierzy - dla siebie i dla Kocioa, w ktrym uzna podpor swej wadzy. Std utworzenie uczelni, wzorowanej w swoim ustroju na rzymskiej uczelni jezuickiej, sawnym Collegium Romanum. Nowa Akademia tak samo nauczaa tylko teologii i sztuk wyzwolonych. Do ksztacenia nauczycieli, kaznodziejw, polemistw prawo wieckie i medycyna nie byy konieczne, std tych wydziaw w Wilnie zabrako. Przez pierwsze lata rektorowa tu Piotr Skarga, pki nie zosta przeniesiony do Krakowa; wykadali czsto cudzoziemcy - Hiszpan, Portugalczyk i trzej angielscy Jezuici. Jeden z nich, James Bosgrave, wrci nawet potajemnie do Anglii w 1580 roku, zosta tam zdemaskowany i po okrutnych torturach skazany na mier. Ocalia go interwencja Batorego i w 1585 roku pozwolono mu powrci 203

Dzieje Polski i Litwy -----------socyniamzm powrt protestantw do katolicyzmu FORTUNA ALBJ SZCZCIE, SEWERYNA BCZA.LSKIEGO, W Ktorey kto co ma rozumu, Obaezy to, e nikomu Fottuni nie ftuiy .wiernie, Kto i? mafz yi \ynicy pomiernie* KR A K O Drukarni lukifei Kupit, j. K, M, Ry. 166. Lutnista. Drzeworyt w Fortuna albo szczcie... Seweryna Bczalskiego, lata ok. 1644-1646 (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). do Wilna, sprawa jego ukazywaa jednak, jaka jest midzynarodowa funkcja nowej uczelni; pokojowa, odwana i zdecydowana dziaalno Jezuitw w krajach

protestanckich miaa wielkie znaczenie dla odrodzenia w nich katolicyzmu. Elbieta angielska wiedziaa, czego si obawia; niedugo ten sam problem wystpi i w Szwecji. Byoby jednak uproszczeniem widzie w tryumfie katolicyzmu jedynie skutki bezporedniej dziaalnoci Kocioa, Jezuitw i sprzyjajcego im monarchy. Odwrt od protestantyzmu zwizany by niewtpliwie z wypaleniem si buntowniczego aru wewntrznego, jaki cechowa pierwsze pokolenie reformatorw i pociga do niego dn zmian modzie. Protestantyzm sta si zorganizowanym Kocioem jak kady inny: konformistycznym i niechtnym kontestacji. Jedynie Bracia Polscy zachowali urok nowoci i miaoci, w duej mierze dziki reformom Fausta Socyna, Sieneczyka, ktry w 1579 roku osiad wpierw w Krakowie, potem w Lusawicach nad Dunajcem i sta si ideowym przywdc ruchu. Socyn by humanist i racjonalist, kadcym wielki nacisk na etyczne problemy religii i filozoficzne aspekty religijnego poznania. Dziki niemu wanie antytrynita-ryzm, odtd coraz czciej u nas socynianizmem nazywany, sta si jedynym wyznaniem reformowanym zdolnym intelektualnie sprosta dyspucie z odnowionym katolicyzmem, cen za to jednak byo odrzucenie radykalizmu dawnych plebej-skich ministrw i zawenie bazy spoecznej ruchu do nielicznego grona owieconej szlachty. Odwrt protestantyzmu najwidoczniejszy by w owym okresie na wschodnich kracach Rzeczypospolitej. Cerkiew prawosawna przeywaa tu istotny kryzys. Na prno knia Kurbski po przeniesieniu si do Rzeczypospolitej usiowa kultur prawosawn oywi. Zakrzepa w dawnych formuach, osaniajca si cerkiewn sowiaszczyzn, ktrej nawet rdzenni Rusini ju nie rozumieli, nie bya czsto zdolna konkurowa wrd ruskiej z pochodzenia, ale szybko polonizujcej si szlachty z protestantyzmem goszonym po polsku. Ale ju za Batorego ci protestanccy w jednym pokoleniu posesjonaci rzucali now wiar dla katolicyzmu. Niekiedy nawet bezporednio z prawosawia na katolicyzm przechodzili. Najgoniejsza bya konwersja Janusza Ostrogskiego, syna Konstantego, dokonana najpniej w 1579 roku. Dla ojca, wielkiego obrocy i protektora prawosawia, bya to tragedia osobista, cho nieprawd jest, jakoby za to syna przez czas jaki wizi. Samo jednak pojawienie si wieci podobnej byo znamiennym znakiem rewolucji umysowej, ktra pozbawiaa Ru koronn i litewsk jej elity intelektualnej. 204

Stefan Batory

Soffow IANA KOCHANOWSKIEGO. f $ tttac <* Polska kultura katolicka moga natomiast ofero wa jej coraz wicej. Muzyka polskiego renesansu, liczca si w wczesnej - i w dzisiejszej - Europie, doczekaa si w 1580 roku publikacji swego naj wspanialszego dziea: Melodii na Psaterz polski Mikoaja Gomki, wychowanka kapeli Zygmunta

Augusta, wwczas ju sucego Janowi Zamoyskiemu. Najznakomitsze dziea Jana Kochanow skiego - Odprawa posw greckich, Psaterz, Treny, Fraszki, Pieni - ukazay si drukiem w czasach Batorego, nawet jeli w znacznej czci pisane byy wczeniej. U starzejcego si pisarza znamienny zdawa si zwrot ku zainteresowaniom transcen dentalnym, bdcy nie tylko rezultatem wzmaga jcej si z wiekiem pobonoci, ale i narzuconej przez zmieniajcy si wiat tsknocie za rzeczami wiecznymi. Rwnoczenie jednak powstawaa, wydawana dopiero w czasach nastpnego panowa nia, wielka polska poezja metafizyczna. Rytmy abo wierszeposkie opublikowane zostay w 1601 roku pod nazwiskiem Mikoaja Spa Szarzyskiego, zmarego w 1581 roku. Kryj si wci w tym pew- ",",,_,,, _. ,. ... . 0 ^J-L^IRy. 167. Karta tytuowa Odprawy pos/owgrec/flcn Jana KoMikoaj Sp Szarzyski i Sebastian Grabowiecki ne tajemnice, autor na przykad zdawa si zna taj- chanowskiego, 1578 rok. ne plany Batorego sformuowane w 1582 roku, sawic krla, ktry "wskrzesi nasz saw". Wiele wskazuje na ich zwizek z krgiem Stanisawa kiewskiego. Niezalenie od tego jednak, kto by ich autorem, zaliczy je trzeba do szczytowych osigni europejskiej poezji tego okresu, w ktrej tragizm widziany jest przez pryzmat sprzecznoci renesansowych ideaw adu i pokoju z niepokojem barokowego wiata. Wczeniej, w 1590 roku opublikowany, a te w czasach batoriaskich pisany Setnik rymw duchownych Sebastiana Grabowieckiego saw nie dorwnuje Rytmom, a szkoda: wicej w nim radoci z pikna walki, z pikna czowieczego trudu i blu i z odrzuconego wprawdzie werbalnie, ale z mioci malowanego pikna wiata zmysowego, wicej w nim trudnej radoci, tak charakterystycznej dla penego, dojrzaego baroku, a u Grabowieckiego wyrastajcej zapewne z wpyww wczesnej poezji hiszpaskiej. 205 Trybuna szlachecki Wojna z agresj moskiewsk bya jednym z obowizkw Batorego w myl zaprzysionych przez niego pactw conventw. Wojna z Moskw, sawa rycerska bya jednym z marze krla wojownika. Wiedzia jednak, e bez pienidzy, bez uchwalonych podatkw wojny nie wygra. Oznaczao to za konieczno stanicia jeszcze raz przed sejmem i uzyskania zgody Izby Poselskiej na nowy pobr. Cho wybrany gosami szlacheckimi i uwaany za krla szlacheckiego, cho tradycj rodow, zwizkiem Batorych z Zapolyami i sw polityk w Siedmiogrodzie Dzieje Polski i Litwy

polityka personalna Batorego najblisi doradcy krla Ry. 168. Towarzysz pancerny z Wzornika ubiorw szlachty polskiej (Muzeum Narodowe w Poznaniu). zwizany z wgierskim, szlacheckim i antymagnac-kim ruchem, by jednak Batory bliszy arystokratycznym koncepcjom wadzy. W Senacie, w elicie intelektualnej i politycznej, widzia ostoj swego panowania, na senatorach si opiera. By to ju bowiem inny Senat. Dawno wymarli cyniczni nominaci Bony. Mdra polityka personalna Zygmunta Augusta, a zwaszcza rola wychowawcza kancelarii koronnej, zarodni prawych charakterw i talentw politycznych, wprowadzia do Senatu nowych ludzi. Karnkowski, Opaliski, Solikowski, Zamoyski reprezentowali to pokolenie, ktre teraz nie tylko ksztatowao losy Rzeczypospolitej, ale i odbudowywao szacunek dla Izby Wyszej. To w czasach ostatniego z Jagiellonw wojewod rawskim zosta Anzelm Gostomski, autor poczytnego Gospodarstwa opublikowanego w 1588 roku, wietnego merytorycznie i literacko podrcznika ekonomiki ziemiaskiej, tak wanego dla szlachty. Batory rwnie podnosi do nowych godnoci ludzi o autorytecie intelektualnym, zdobytym ju wczeniej. Wwczas to doczeka si wreszcie monoci wcielania w ycie swych teoretycznych koncepcji nowy biskup kamie-niecki i opat mogilski, Wawrzyniec Golicki, autor wydanej jeszcze w 1568 roku rozprawy De optima senatore (O najlepszym senatorze), najpopularniejszego chyba na Zachodzie, obok Kromerowej Historii Polski, dziea, ktre wedug niektrych historykw literatury i na Szekspira swj wpyw wywaro, i na doktryny polityczne wiodce w nastpnych pokoleniach do ideaw rewolucji angielskiej, a nawet formujcej si po dwustu latach demokracji amerykaskiej. Doda trzeba, e t Augustow jeszcze kadr umia Batory oceni i nagradza, ale na wszystkich szczeblach gospodarowa ni w sposb rabunkowy. Zaprzesta na przykad ksztacenia w Stambule tumaczy z jzykw wschodnich, co pniej spowoduje niejedn komplikacj dyplomatyczn. W pierwszych miesicach panowania najwikszy wpyw zdawali si mie na krla senatorowie wielkopolscy, Karnkowski i Opaliski. Wpyw Zamoyskiego rs wolniej. Jego zdroworozsdkowy stosunek do niepotrzebnej gdaskiej awantury musia zyska uznanie Stefana. Przede wszystkim potrzebowa jednak Zamoyskiego do manipulowania Izb Poselsk. Mwiono pniej, e krl nie powinien bez Zamoyskiego i na sejm, a Zamoyski bez krla na wojn. Byo jednak w tym wiele przesady. Szorstka, brutalna, onierska szczero krla czsto podobaa si szlachcie i szybko zdobywa on popularno. Wystarczy przejrze herbarze szlacheckie, by stwierdzi, jak wielu wwczas ochrzczono maych Stefanw. Krlowi bya potrzebna wiedza prawnicza Zamoyskiego, wana wobec legalizmu szlacheckiego. Pamita te trzeba, e Batory dopiero si uczy po polsku i nawet gdy si nauczy, to jako wietny mwca aciski, przywizujcy wielk wag do formy swoich wystpie, nie chcia si omiesza swoj aman polszczyzn. 206

Stefan Batory

drukarnia krlewska pogldy ustrojowe Jana Kochanowskiego pot. XVI wieku Rozumiejc wag propagandy, krl sam uprawia jej nie potrafi i tu chtnie Zamoyskim si wyrcza. W lutym 1577 roku wyda nowy przywilej dla krakowskiego drukarza Mikoaja Szarffenbergera, zobowizujc go do urzdzenia warsztatu typograficznego przy kancelarii krlewskiej. Nadzr nad ni otrzyma wanie Zamoyski. Tak narodzia si sawna, w naszych dziejach pierwsza, drukarnia polowa Batorego. Obsugiwa j dzielny czeladnik Walenty apka, ktrego jednak bardziej do wojaczki ni do kaszt cigno. W rezultacie za odwag otrzyma szlachectwo, herb Zamoyskich Jelita i nowe nazwisko apczyski. Drukarnia tajednak publikowaa nic tylko obwieszczenia urzdowe czy uniwersay krlewskie. Zamoyski umia inspirowa wybitnych pisarzy, by w dyskretny sposb propagowali gwne zaoenia polityki krlewskiej. Najlepszych za tego przykadw dostarcza wczesna twrczo Jana Kochanowskiego. Jak wielu innych przekonanych pniej do krla Stefana konserwatywnych regalistw, Kochanowski w czasie elekcji opowiedzia si za Maksymilianem. Jako typowy czowiek renesansu, ceni bowiem nade wszystko ad i harmoni. Nie rozumia waciwie nigdy buntowniczych egzekucjonistw, nie poj, e bezruch i zastj groniejsze s dla Rzeczypospolitej ni konflikt polityczny, postulujcy przecie nowe, lepsze rozwizania spoeczne, umoliwiajcy postp i rozwj. Tskni za silnym monarch, ktry swoim majestatem uspokoi wzburzone tumy i pozwoli mu pod lip pisa o sobtkach i dzbanach polewanych. Za wadc potnym, ktry zabezpieczy od moskiewskich i tatarskich barbarzycw wiecznie ponce kresy. I teraz wadc takiego ujrza w Batorym. Umia to wyzyska Jan Zamoyski. W 1577 roku zicio si jego marzenie: poj za on siedemnastoletni, dwa razy modsz od siebie Krystyn Radziwiwn, crk Mikoaja Czarnego, kalwink, ktr zreszt szybko nawrci na katolicyzm. Pragnc uwietni uroczystoci weselne, przypomnia si Kochanowskiemu z dawniejsz obietnic i dziki temu mg wkrtce, 12 stycznia 1578 roku, ugoci w Ujazdowie pod Warszaw par krlewsk, zapraszajc j zarazem na premier Odprawy posw greckich Jana z Czarnolasu. Wielki dzie dla polskiej literatury by rwnie dniem dyskretnej propagandy politycznej: dzieo ostrzegao przed nieprzezorn wojn, ale rwnie w sawnym chrze "Wy, ktrzy Pospolit Rzecz wadacie" przypominao monarsze O jego obowizkach. Ryc 169 portret Jana zamoyskiego, mai. Fedor Senkowicz, 2. W lad za tym poszed nastpny (Lwowska Galeria Obrazw, Oddzia w Olesku). 207

Dzieje Polski i Litwy

idea powoania trybunatu szlacheckiego zasady funkcjonowania i zakres kompetencji Trybunau Krlewskiego Ry. 170. Gmach Trybunau Koronnego w Lublinie, XVII-XVIII wiek. utwr Kochanowskiego, Dryas Zamchana, w ktrym nimfa lena sawica krla potpiaa swawol i prniactwo, "gadki niepotrzebne" i "wiary rne", dajc, aby niepokornym naoono "prawo kolca twarde". Oba te dziea opublikowane zostay natychmiast w drukarni kanclerskiej. Aluzje do prawa, do obowizkw wadcy, w tym wanie momencie miay wymow szczegln. Rwnoczenie niemal z wystawieniem Odprawy w Ujazdowie rozpoczyna si w Warszawie kolejny sejm, na ktrym, zgodnie z yczeniem krla przedstawionym Izbie przez Zamoyskiego, dwie tylko kwestie miay by rozpatrywane: wojna z Moskw i powoanie najwyszego trybunau sdowego. Trybuna taki by ostatni, nie zrealizowan dotd, czci programu egzekucyjnego. Przeciwny by mu niegdy Zygmunt August, ktry lubi demonstrowa sw dbao o wymiar sprawiedliwoci, ale wszystkiemu przecie nie mg podoa. Sprawy zalege latami pozostaway nie rozstrzygnite, co faworyzowao monych i bezwzgldnych. Wwczas to powstao przysowie: "Prawo jest jak pajczyna: bk si przebije, a na much wina". Dla magnatw byo to w gruncie rzeczy korzystne i nie spieszyli si z reform. Duchowiestwo rwnie sijej obawiao. Problem "compositio inter status", ukadu midzy stanami, zwaszcza duchownym i szlacheckim, najtrudniejszy by do rozstrzygnicia. Rwnie problemy regionalne - Prus Krlewskich, Litwy, przyczonych w 1569 roku do Korony litewskich niegdy wojewdztw kijowskiego, bracawskiego i woyskiego - nie mogy by atwo rozstrzygnite, gdy inne obowizyway tam prawa, nie znane sdziom z Korony dawnej. Tutaj biego prawnicza Zamoyskiego okazaa si szczeglnie potrzebna i dziki niej konstytucja sejmu warszawskiego z 3 marca 1578 roku powoywaa wreszcie Trybuna Koronny. Trybuna ten zasiada mia odtd na przemian w Piotrkowie i w Lublinie. Sprawy pruskie mu nie podlegay: nadal mia je rozpatrywa sejmik generalny Prus Krlewskich. Dla wojewdztw kijowskiego, woyskiego i bracawskiego utworzono na razie 208

- Stefan Batory

Jerzy Fryderyk Hohenzollern administratorem Prus Ksicych system podatkowy Rzeczypospolitej odrbny trybuna w ucku: po mierci Batorego, za zgod szlachty tych ziem, objte one zostay dziaaniem Trybunau Koronnego. Trybuna Litewski, zasiadajcy na przemian w Wilnie, Nowogrdku i Misku, utworzono dopiero w 1581 roku. Z kompetencji Trybunau Koronnego wyczono rwnie i pozostawiono sdom krlewskim sprawy o dobra i dochody krla oraz sprawy skarbu koronnego, niektre sprawy kryminalne i sprawy miejskie. Zatem do kompetencji Trybunau naleay sprawy

cywilne, te sprawy karne, ktre w pierwszej instancji rozpatrywane byy przez sdy grodzkie, oraz sprawy przeciw urzdnikom, ktrzy nie egzekwuj prawomocnych wyrokw sdowych. Sprawy, ktre podlegay dotd sdom duchownym - nawet draliwe sprawy o dziesiciny - zostay im pozostawione. Natomiast sprawy, w ktrych duchowiestwo byo jedn ze stron, mia rozpatrywa skad sdziowski zoony z szeciu duchownych i szeciu wieckich: gdyby nie uzgodnili swych stanowisk rozstrzygn mia sd sejmowy. Sdziowie zwani deputatami wybierani by mieli na sejmikach spord osiadej tam szlachty: jedenastu z Maopolski, szesnastu z Wielkopolski. Senatorowie otrzymali tylko bierne prawo wyborcze, jak zwyka szlachta, cho starali si, by zasiada w Trybunale z urzdu. Tak dokonana zostaa, rwnie w drodze mdrego kompromisu, ostatnia z reform budujcych gmach ustrojowy dawnej Rzeczypospolitej. Ry. 171. Talar koronny Stefana Batorego (awers i rewers), 1580 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Nie znaczy to, aby sejm przebiega bez spi i sporw. Ju na jego wstpie imieniem caego stanu rycerskiego Mikoaj Sienicki z Maopolski i Stanisaw Przyjemski z Wielkopolski wnieli protest przeciw powierzeniu administracji Prus Ksicych Jerzemu Fryderykowi Hohenzollernowi. Same stany Prus Ksicych bagay przecie Stefana, by wzi je pod swoj opiek i naznaczy swego gubernatora, daway za to znacznie wicej i szybciej, ni Brandenburczyk obieca. Posowie susznie zwrcili uwag, e ukad ten sprzeczny jest z traktatem krakowskim z 1525 roku i jako ukad midzynarodowy bez aprobaty Izby jest nielegalny. Batory mia jednak w zwizku z Brandenburgi swoje plany, ktrych zdradzi nie chcia. A Zamoyski, wyranie protestacji yczliwy, zachowa jej akt w swoim prywatnym archiwum. Odmiennie wygldaa sprawa wojny z Moskw. Przygotowani e j ej wymagao przede wszystkim pienidzy. Kampania gdaska wykazaa, czego brakuje wojsku Rzeczypospolitej. Nieliczna armia staa utrzymywana z kwarty, sawni kwarciani, nie moga oczywicie podoa kampanii dugiej i kosztownej. Konieczne byy podatki specjalne, zwane poborem. System podatkowy dawnej Rzeczypospolitej opiera si na sigajcej jeszcze przywileju koszyckiego zasadzie, e szlachcic winien jest krlowi dwa grosze z anu, i to nie wasnego, ale chopskiego. Byo to tak zwane anowe, uchwalane w zasadzie na rok. Ale istniao te, uchwalane i cigane w nadzwyczajnych wypadkach, takich jak 209

Dzieje Polski i Litwy

uniwersa krlewski z 1578 roku uchwalenie podatkw na wojn z Moskw wojna, anowe nadzwyczajne, zwane poborem. Byo ono znacznie wysze od anowego zwyczajnego, sigajc w drugiej poowie XVI wieku 30 groszy z anu przy poborze pojedynczym, bo wkrtce pojawi si i wielokrotne. any folwarczne byy od poboru zwolnione, ale ju szlachta zagrodowa go pacia. Zreszt sejm uchwala tylko oglne

zaoenia poboru, a szczegy ustala uniwersa krlewski, majcy charakter rozporzdzenia wykonawczego. Wanie uniwersa Batorego z 1578 roku sta si pniej wzorcem dla uniwersaw nastpnych i wanie od tego sejmu przyjo si, e pobr staje si w praktyce nowym, stale przez sejmy -jeli doszy - uchwalanym podatkiem. Szlachta oczywicie protestowaa, cho formalnie poboru nie pacia. Ale wiejska gospodarka funkcjonowaa jako pewna cao i zuboenie chopa automatycznie odbijao si na jakoci pracy paszczynianej, zwikszaniu si iloci anw pustych, z ktrych paszczyzny nikt nie odrabia itd. Sejm 1578 roku uchwali wic podatki na wojn, ale nie jednogonie. Niektre wojewdztwa si sprzeciwiy. Krl odwoa si do ich sejmikw i tam uchwalenie poboru przeprowadzi, cho te z oporami. Podobn polityk, lekcewaenie stanowiska krajowych reprezentacji stanowych i opieranie si raczej na prowincjonalnych, prowadzili wwczas z powodzeniem wadcy rodzcych si dopiero monarchii absolutnych. W Rzeczypospolitej jednak osabiaa ona w rezultacie wadz centraln, ktr stanowi przecie krl w sejmie. Ale nikt jeszcze nie zdawa sobie w peni sprawy z niebezpieczestwa podobnych precedensw. A najmniej krl, ktry w tym momencie mia przed sob cel jeden: wojn z Moskw. konflikt litewsko-moskiewski zbrojenia Iwana IV Gronego i podbj Syberii Wojskowe reformy krla Stefana Unia lubelska przyniosa zjednoczonej Rzeczypospolitej w spadku po Wielkim Ksistwie rywalizacj Wilna z Moskw o zjednoczenie Rusi. Od przeszo stu lat Wilno byo w defensywie. Upady sprzymierzone z nim kupieckie republiki Pskowa i Nowogrodu Wielkiego. Wczone zostay do Moskwy pozostae ksistwa Rusi Zaleskiej, twerskie iriazaskie. Trwa napr na ziemie litewskie i Inflanty. C z tego, e wojska Rzeczypospolitej zwyciay w polu, kiedy odwojowa zdobytych twierdz nie byy w stanie. Zygmunt August zwleka, jak pamitamy, z ofensyw - liczy na wewntrzny ferment w Moskwie, liczy na opozycj bojarsk, na ludzi takich jak Kurbski. Lecz okruciestwa Iwana trway, a buntu w Moskwie nie byo. Zbyt wielki by strach u jednych, zbyt silnie rozbudzona, terrorem zaspokajana nienawi i dza krwi u innych. Dowiadczenia wschodniego despotyzmu przenosi wielki ksi do renesansowej Europy, stajc u rde nowoczesnego totalitaryzmu, te ywicego si nienawici. Rwnoczenie Iwan si zbroi. Przez Narw, przez Archangielsk Duczycy, Holendrzy, Anglicy dostarczali mu nowoczesn bro, a zwaszcza cikie armaty. Napywali z Zachodu zacini onierze, w tym rwnie zdolni dowdcy. Powstaway warsztaty zbrojeniowe. W ziemi permskiej, po obu stronach Uralu, potny kupiecki rd Stroganoww kad podwaliny pod pniejsze zagbie przemysowe i od 1581 roku wysya najemnych Kozakw na podbj chanatu syberyjskiego: wdz tych Kozakw, ataman Jermak, stanie si wkrtce jednym z odchodzcych do legendy bohaterw na miar Corteza i Pizarra. Miast sabn, Iwan z kadym rokiem stawa si mocniejszy. I mocniejsze byy jego twierdze, kunsztowne fortyfikacje drewniano-ziemne, atwiej210

Stefan Batory sze do zbudowania, a odporniejsze na ogie artyleryjski ni redniowieczne wci mury zdobywanych przez niego miast litewskich. Za twierdz, o czym Batory przekona si pod Gdaskiem, onierze Rzeczypospolitej zdobywa nie umieli. Podstaw armii polskiej stanowia wci jazda. Wczeniej ju z lekkiej kawalerii zwiadowczej zmienia si ona w cik jazd pancern, druzgocc w polu znacznie liczniejsze armie przeciwnikw. Przekonali si o tym Gdaszczanie pod Lubi-szewem. Sekret tkwi w koniach i w zbroi. Cika kawaleria na Zachodzie walczya na koniach masywnych, mao zwrotnych, bo i wikszy ciar unie musiay. wczesna pena zbroja zachodnia waya do 65 kilogramw, tak zwana pzbroja -od 30 do 40. Zbroja husarska natomiast waya od 7 do 8 kilogramw, przy gruboci 5 do 7 milimetrw, co skutecznie wwczas chronio przed broni paln. Stae ulepszanie tej formacji wizao si z twrczym przetwarzaniem zdobyczy wschodniej, wyej wwczas stojcej sztuki wojennej, podpatrzonych u Turkw i Tatarw. Trwao ono przez cay wiek XVI. Ryc. 172. Bechter, 1580 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Rwnoczenie trwao ulepszanie rasy konia polskiego i metodjego ujedania. Szkolony "po husar-sku", czyli "przy ziemi" ko musia galopowa po wskiej ciece okoo 30 metrw: na jej kocach znajdoway si koa o rednicy trzech metrw, gdzie mia nawrci bez naruszenia ich obwodu. Struktura obrony potocznej na kresach, a pniej organizacja kwarcianych, czyli niewielkiej armii staej, zaci-nej zarazem, przyrwnywana jest przez historykw wojskowoci do struktury cechowej. Rotmistrz zacignity na sub przez krla czy wielkiego pana dysponujcego wasn chorgwi zaciga towarzyszy pancernych. Towarzysze dysponowa mieli wasnym sprztem dla piciu zbrojnych oraz wozem z zaprzgiem i wyposaeniem dla caego tego od-dziaku. Stanowili oni elitarn kadr staej armii, rekrutowan przewanie ze szlachty kresowej, bitnej i ofiarnej. Suyli w kwarcianych, ale i w chorgwiach magnatw, ktrzy mieli obowizek stawia si z nimi na pospolite ruszenie. Formacje te znakomicie si sprawdzay w walkach z najazdami tatarskimi Czy wooskimi: W Starciu W polu Z wojskami Ryc 173. Szabla przypisywana Stefanowi Batoremu, tzw.bato-typu zachodniego byy niezwycione. Ale do rowka, ok.1560 roku (Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie). 211

Dzieje Polski i Litwy -zdobywania twierdz oczywicie si nie nadaway. Saboci systemu bya wreszcie organizacja finansowania. Korona bya ustawicznie zaduona, od wpywa nieregularnie i niejedno krlewskie nadanie kwestionowane przez egzekucjonistw stawao si form dobrze oprocentowanej zapaty za poratowanie kasy wojskowej. Batory, wyksztacony wojskowo na Zachodzie, ale znajcy rwnie i wschodnie metody

walki, zna plusy i minusy tego rodzaju organizacji militarnej, cho nie zawsze docenia walory miaych akcji kawaleryjskich na rozlegych przestrzeniach wschodniej Europy. Susznie jednak uwaa, e powinien wzmocni armi Rzeczypospolitej, e bez sprawnej piechoty i silnej artylerii nie Ry. 174. Wizerunek konia paradnie przystrojonego z Wzornika ubiorw szlachty ma co sj kusj o odzyskanie polskiej (Muzeum Narodowe w Poznaniu). twierdz zdobytych przez Moskw, od tego za trzeba byo zacz dziaania wojenne. Musia wic rozpocz od nowych zacigw zagranicznych. Dysponowa swoimi Wgrami, piechurami sprawnymi w boju, ktrzy jednak cik mieli rk zarwno dla ludnoci cywilnej, jak dla pokonanych, o czym wiadczya rze poddajcych si Gdaszczan po bitwie pod Lubiszewem. Uzupenili ich niemieccy, a nawet szkoccy najemnicy. Podkreli trzeba lojaln pomoc wadz miejskich Gdaska. Ale chcia rwnie Batory wyzyska rodzime moliwoci, przystpujc do werbunku piechoty chopskiej i szkolenia kozackiej. piechota wybranieck Jedna z konstytucji minionego sejmu przewidywaa powoanie z dbr krlewskich piechoty chopskiej, zwanej wybranieck. W myl owych postanowie posiadacz co dwudziestego anu by zwolniony od paszczyzny i innych obcie w zamian za sub wojskow penion w polu w czasie wojny i w niedzielnych wiczeniach wojskowych w czasie pokoju. Posiadacze pozostaych dziewitnastu anw obowizani byli zoy si najego rynsztunek, odprawia za niego paszczyzn, a w czasie wojny uprawia jego rol. Krl chcia obj tym systemem wszystkich chopw, ale sejm si na to nie zgodzi, uwaajc, i nie bez racji, e zwikszy to znacznie ich obcienie. Tote piechota wybranieck nigdy nie zyskaa wikszego znaczenia. Od pocztku przeciwna jej bya wikszo tenutariuszy dbr krlewskich. W pierwszej kampanii Batorego uczestniczyo zaledwie szeciuset wybracw i cho sprawowali si dzielnie, ich braki w wyszkoleniu na tle sprawnej piechoty zawodowej byy zbyt race. Ale za to przesza wybranieck piechota do chopskiej legendy, mimo e jej powoanie byo jaskrawym przykadem bezlitosnego wyzysku chopa przez pastwo: legenda 212

- Stefan Batory

wybracw, ywa zwaszcza w XIX wieku, wicej zdziaaa dla obudzenia chopskiego patriotyzmu ni sami wybracy dla obrony ojczyzny. Ksztatujca si powoli Kozaczyzna zaporoska w 2. poowie XVI wieku ujawnia sijako solidarne spoeczestwo na wp rozbjnicze, na wp osiade. Ich obz, a zarazem wojskowy orodek organizacyjny, zwany Sicz, od czasw Dymitra Winiowie-ckiego zlokalizowany by na wyspie Dnieprowej Chortycy. Std na szybkich i zwrotnych odziach zwanych czajkami organizowali Kozacy pirackie wyprawy ku tureckim wybrzeom Morza Czarnego. Ldowe i morskie obrzea cywilizacji europejskiej roiy si wwczas od podobnych im spoeczestw pogranicza: hiszpaskich konkwistadorw, portugalskich fidalgos w Azji Wschodniej, rodkowoamerykaskich bukanierw i

flibustrierw, angielskich piratw, wgierskich hajdukw, chorwackich uskokw, irlandzkich gallowglasw: wspomnie te trzeba Kozakw doskich, osiadych midzy Moskw i Tatarszczyzn, oraz Kozakw uralskich, przenikajcych na Syberi. adne z tych spoeczestw me posiadao jednak takiej siy militarnej Ryc 175 ch)op z pjechoty wybranieckiej z Wzomika ubiorw i tak sprawnej organizacji, jakiej wkrtce miaa si szlachty polskiej (Muzeum Narodowe w Poznaniu), dopracowa Sicz zaporoska. plany Batorego wobec Kozakw Inni wadcy europejscy, w tym i sam Batory w Siedmiogrodzie, wykorzystywali czsto spoeczestwa pogranicza dla celw obronnych lub zaborczych. Warunkiem jednak podporzdkowania ich imponderabiliom pastwowym bya aktywna, a nawet agresywna polityka zagraniczna. Tych ludzi zdyscyplinowa moga tylko wojna. Ju Zygmunt August prbowa ich zorganizowa w jednostki regularne i wyzyska w wojnie z Moskw. Korzystajc z jego planw, Batory odby w 1578 roku, w czasie swej bytnoci we Lwowie, narad z przedstawicielami Siczy i zacign na swoj sub piciuset tak zwanych Kozakw rejestrowych. Za stay od mieli teraz walczy z Moskw, a w czasie pokoju strzec ziem ruskich przed najazdami Tatarw i ziem tureckich przed najazdami innych Kozakw. Dostali sprawnych i surowych dowdcw, surowy regulamin i sztandar z Biaym Orem. By im pokaza, jak wyglda onierska dyscyplina, kaza krl ci publicznie na lwowskim rynku Iwana Podkow, ktry samowolnie z Kozakami zaporoskimi prbowa najazdu na Modawi. organizacja wojsk artyleryjskich Artyleria wymagaa niewielu zmian zasadniczych. Zygmunt August zorganizowa jznakomicie, sprzt te miaa na wysokim poziomie - tyle e spoczywa on w zamkach i arsenaach. Aby go uruchomi, Batory zmieni jedynie zaprzgi dorane, wynajmowane wpierw osobno na kad wypraw, na stae zaprzgi skarbowe. Brako oddziaw saperskich, niezbdnych przy pracach oblniczych. Tu musia krl Stefan sprowadzi fachowych inynierw wojskowych z zagranicy i zorganizowa oddziay wyspecjalizowane w budowie mostw, ryciu podkopw, sypaniu umocnie polowych. Wreszcie 213

Dzieje Polski i Litwy

projekt antymoskiew-skiego sojuszu midzy Polsk a Szwecj uzyskanie posikw tatarskich

nowoci byo wykorzystanie kartografw, Batory bowiem planowa kad kampani w oparciu o mapy, tych za dla wschodnich terenw walk brakowao. Ry. 176. Baszta prochowa we Lwowie, lata 1554-1556. Nie byy to wic a tak wielkie reformy, o jakich mwia pniej legenda batoriaska. Ujawniao si teraz znakomite przygotowanie podstaw pod nowoczesn wojskowo przez Zygmunta Augusta, ujawniay si i dalekosine plany dalszych reform przygotowane przez przedwczenie zmarego monarch. Ostatni z Jagiellonw rozpatrywa jednak swoj polityk militarn w skomplikowanym kontekcie rzeczywistoci spoecznej, politycznej, gospodarczej, ktrej antynomie pogodzi trzeba byo w codziennym trudzie rzdzenia. Teraz za na czele pastwa stan czowiek wpatrzony zawsze w jeden cel - tym razem zwycistwo militarne nad Moskw - i gotw dla tego celu wszystko powici. Kampania poocka Wojn z Moskw planowa krl Stefan od pierwszych dni panowania. Natychmiast po koronacji wyprawi do Szwecji kasztelana sanockiego Jana Herburta z planem sojuszu przeciwko Moskwie. Plan zakada, e Rzeczpospolita w wyniku wsplnej wojny z Moskw zatrzyma cae Inflanty, ze szwedzk Estoni wcznie, Szwecja za pozyska Kareli po Morze Biae z Archangielskiem wcznie, Ingri z ujciem Newy i Nowogrd Wielki, cakowicie przecinajc w ten sposb wszelki kontakt Moskwy z Zachodem. Szwedzi mieliby dostarczy na wojn trzy tysice piechoty, zapewni wspdziaanie floty, dostawy amunicji i ywnoci dla wojska. Uderzenie z estoskiej bazy przy szwedzkim zapewnieniu dostaw i bezpieczestwa morskich linii komunikacyjnych umoliwioby zajcie Nowogrodu Wielkiego i cakowite odcicie wojsk Iwana w Inflantach. Krl Jan nie mia jednak ochoty angaowa si zbyt otwarcie po stronie szwagra. Plan szwedzki zakada wyzyskanie walk polsko-moskiewskich, by zyska nabytki terytorialne kosztem obu stron, midzy innymi zagarn Liwoni dla modszego z braci krlewskich, ksicia Karola Sudermaskiego. Polska cigle wydawaa si Szwedom groniejszym rywalem ni Moskwa. Lepiej przebiegay rokowania z Krymem. Chan Mohammed-Girej zgodzi si przysa Batoremu w sukurs niewielkie oddziaki tatarskie i zaatakowa zarazem moskiewskie posiadoci od poudnia. Zwizao to siy moskiewskie na poudniowo--wschodnim odcinku granicy z Rzeczpospolit i dao Batoremu mono koncentracji 214

------ Stefan Batory ryzykowna misja opaciskiego do Moskwy caej armii na pnocy. Tam wojska litewskie powoli przejmoway ju inicjatyw, oswobodziwszy Dynaburg i stolic Liwonii - Kies, czyli Wenden. Formalnie wci wojny nie byo, obowizywa rozejm. Iwan nigdy nie uzna przyczenia Inflant do Rzeczypospolitej i gosi, e wojuje tylko z inflanckimi Niemcami. Zaniepokojony jednak zbrojeniami Batorego, wysa poselstwo do Krakowa. Posowie zadali, by na wstpie krl, stojc z odkryt gow, zapyta o zdrowie "cara wszech

Rusi". Stefan przyj ich siedzc z gow nakryt i czeka na ich hod. Po chwili dramatycznego milczenia posw wyrzucono za drzwi. Ryc. 177. Portret Jana Herburta, ok. 1570 roku (Muzeum Narodowe w Krakowie). Oczywicie nie dyplomacja bya celem takich teatralnych przedstawie, ale propaganda i szpiegostwo. Wielkie poselstwa moskiewskie umiay robi wraenie, e ich wadca chce rokowa, a rwnoczenie zbiera informacje i kaptowa szpiegw. Iwan pisa do Stefana sniste listy, pene prb i grb, obelg i pochlebstw, przedziwne literacko pody umysu ju zdradzajcego objawy choroby psychicznej, a rwnoczenie bogatego rnorodnoci i barwnoci skojarze, zdolnoci do epatowania niezwykle efektownym, jeli nie efekciarskim stylem - podobnym w wymowie do modnego dzi malarstwa chorych umysowo. Batory na dyplomacji oszczdza, wysya poselstwa nieliczne, korespondowa przez gocw, styl mia suchy, zwizy i konkretny. Zakoczy zbrojenia, przyby z kocem wiosny 1579 roku do Wilna i wyprawi do Moskwy instygatora, czyli prokuratora Wielkiego Ksistwa Litewskiego, Bazylego opaci-skiego z wypowiedzeniem wojny. Misje do Moskwy byway wwczas ryzykowne, ryzykowniejsze nawet ni poselstwa do Sztokholmu czy Stambuu. Za Iwana nie szanowano nietykalnoci poselskiej. Niewiele wczeniej dyplomaci duscy zagroeni mierci podpisali tam podyktowany im traktat, pniej oczywicie nie uznany, wykorzystany za to przez Moskw w celach propagandowych. Batory jednak trzyma krtko swoich dyplomatw i nigdy by im takich ustpstw nie wybaczy. Przed rokiem wanie, wysyajc modego, pocztkujcego dyplomat, sawnego pniej Marcina Broniewskiego, na Krym, specjalnie zaznaczy: "Nie wtpimy za o pole naszym, jako o czowieku krwi szlacheckiej, choby mu te i cierpie co, i gardo na koniec pooy przyszo, e nic nad t instrukcj nasz si nie way". opaciski mia wszystko obserwowa, ale niczego nie wolno mu byo powiedzie poza wypowiedzeniem wojny obyczajem europejskim i owiad215

Dzieje Polski i Litwy czeniem, e Stefan sam staje na czele swej armii. Pose Rzeczypospolitej wiedzia, e w Moskwie stan przed jej wadc z broni w rku - to pewna mier, a jednak, zgodnie z europejskim, rycerskim obyczajem, wypowiedzia Iwanowi wojn z goym mieczem w doni. Wtrcony do wizienia, maltretowany, przeszed do legendy, do podrcznikw dyplomacji jako wzr godnego sprawowania obowizkw poselskich. Ale Iwan nie odway si go straci; po Ry. 178. Bazyli opaciski wrcza Iwanowi Gronemu list Stefana Batorego z wypopierwszych zwycistwach BatOwiedzeniem wojny. Drzeworyt z norymberskiej gazetki ulotnej z 1580 roku. regO wypuci jego posa i Z6ZWOli mu na powrt do kraju. koncentracja wojsk polskich i litewskich

Tymczasem armia Rzeczypospolitej gromadzia si w wirze, na pnocny wschd od Wilna. Batory zmobilizowa 56 ty. ludzi - si na owe czasy powan, w tym 30 ty. wojsk litewskich, ktrych cz stanowio jednak pospolite ruszenie. Przewaaa oczywicie jazda: wrd piechoty znajdowali si najemnicy niemieccy i szkoccy oraz Siedmiogrodzianie zwerbowani przez ksicia Krzysztofa Batorego, a pozostajcy pod komend Kaspra Bekiesza. Obok kilku maych ugrupowa, majcych gwnie zadania zwiadowcze, wydzieli krl oddzia jazdy i Kozakw z lekk artyleri, i odda nad nim dowdztwo Pilonowi Kmicie Czarnobylskiemu, miaemu zagoczykowi, ktry mia szachowa armi Iwana zbierajc si pod Smoleskiem. W Czerkasach na Ukrainie gromadziy si oddziay kozackie i posikowi Tatarzy z ordy biaogrodzkiej, organizowane przez starost Michaa Winiowieckiego. cele kampanii poockiej Krl dugo nie zdradza swoich planw, zwaszcza e do obozu wci przybywali nowi posowie moskiewscy, niby z propozycjami pokoju, w rzeczywistoci by przenikn jego zamiary. W ostatniej chwili na naradzie wojennej przeciwstawi si zarwno koncepcjom zbyt ostronym zdobywania zamku po zamku w Inflantach, jak odwaniej-szym marszu na Pskw, gdzie podobno znajdowa si sam Iwan na czele 40 ty. wojska. Poparty przez Zamoyskiego i Bekiesza, owiadczy, e celem operacji bdzie odzyskanie Poocka i wyparcie Moskali za Dwin. Pierwsze oddziay wyruszyy spod wiru 17 lipca. Teren by ciki: mode lasy, bagna, bezdroa i nieuytki. Moskale niszczyli od lat wszelkie osiedla pograniczne, by utrudni poruszanie si przez pas ziemi niczyjej. Rzsiste deszcze lipcowe, ktrych si nie spodziewa wychowany w cieplejszym klimacie Batory, opniay marsz. Krl sam, zapalony przecie myliwy, przywyky do trudw fizycznych, dawa przykad prostym onierzom, karczujc lasy i kadc si do snu pod goym niebem, na gazkach jedliny tylko. trasy marszu pod Potock Wojska Rzeczypospolitej poday pod Poock trzema kolumnami. Litewsk jazd dowodzili obaj hetmani - wielki, Mikoaj Radziwi Rudy, i polny, jego syn Krzysztof Radziwi Piorun. Celem ich byo oczyszczenie przedpola, zajcie mniejszych mos216

-- Stefan Batory

[ g-^ rejon koncentracji wojsk ; *-^ polskich i litewskich E trasa marszu wojsk polskich i litewskich f""'v umocnienia wok Poocka twierdze litewskie twierdze i umocnione punkty moskiewskie J^ twierdze moskiewskie zdo byte przez Polakw i Litwinw

oblenie Poocka kapitulacja twierdzy Ry. 179. Plan kampanii potockiej w 1579 roku. kiewskich forteczek i zabezpieczenie przeprawy przez Dwin. Batory sam poprowadzi gwne siy polskie i litewskie do Dzisny, gdzie przerzucono most ywowy i przeprawiono ca armi, ubezpieczan tymczasem od wschodu przez korpus hetmana wielkiego koronnego Mikoaja Mieleckiego. 11 sierpnia armia krla Stefana stana pod Poockiem. Twierdza pooona midzy Dwin a jej dopywem Pootbya do prymitywna. Okolona fos, waem i drewnianym ostrokoem oblepionym glin, broniona przez dwa zamki pooone na wzgrzach, z szeciotysiczn zaog, zostaaby atwo zdobyta w czasie normalnej w sierpniu sonecznej pogody. Deszcz jednak la bez przerwy i oblenie si przecigao. Przez dni kilkanacie polska, wgierska i szkocka piechota nadaremnie usiowaa podoy ogie pod umocnienia. Deszcz i gd dziesitkoway armi. W kadej zreszt chwili spodziewano si, e zgromadzone w pobliskim zamku Sok silne oddziay moskiewskie, pustoszce okolice i odcinajce dowz ywnoci, przyjd z odsiecz oblonym. Trzeba wic byo pozostawa w cigym pogotowiu. Wreszcie 29 sierpnia kotlarczyk ze Lwowa zdoa wznieci poar; otrzyma za to pniej szlachectwo i nazwisko Pootyski. Bezadna prba szturmu nic jednak nie daa, spory midzy Polakami i Wgrami utrudniay koordynacj dziaa, Batory z Zamoyskim w samym ogniu walki potrafili naraa swoje ycie, lecz nie mogli opanowa niekarnych onierzy. Noc ogie niemal zagas, ale rano rozniecono go na nowo. Ze zdobytych w poprzednim dniu pozycji polska artyleria rozpocza ostrza twierdzy. Zaoga zadaa od swoich dowdcw kapitulacji. Ci protestowali, obawiajc si, e za to Iwan straci ich kae pniej na mkach, chcieli nawet wysadzi si z twierdz w powietrze. Ale ich podwadni walczy ju duej nie mieli zamiaru. Otrzymali dogodne warunki: opucili twierdz z rodzinami, czeladzi i dobytkiem. Po szesnastu latach okupacji Poock wraca do Rzeczypospolitej. 217

Dzieje Polski i Litwy

zdobycie Sokola okruciestwa wojny Przyjcie moskiewskich warunkw kapitulacji le byo widziane przez onierzy. Dla najemnika dza upu graa istotn rol motywacyjn, std wola on nieraz naraa si w czasie szturmu, byle by pierwszym do rabunku. Kryy, nieuzasadnione zreszt, wieci o bogactwach Poocka, a tu pozwolono Moskalom mienie wywie. Zawiedzione wic nadzieje wyadoway si pod Sokoem. Twierdz wzi Mielecki szturmem. Nie dawano pardonu: zgino kilka tysicy obrocw, zrabowano wszystko doszcztnie.

Pono nawet byo sporo wypadkw wyrafinowanego okruciestwa w odwecie za znalezionych w Poocku ywcem ugotowanych polskich i litewskich onierzy. Wojna rodzi okruciestwo i widzi okruciestw wiele. Ta wojna niewtpliwie widziaa ich ponad europejsk miar: wci w Moskwie obowizyway wzorce Czyngis--chana. Od kilkunastu lat, od rozpoczcia walk w Inflantach, gazetki ulotne, gwnie w jzyku niemieckim, roznosiy o nich wieci, ukazyway nawet na mrocych krew w yach ilustracjach moskiewskie okruciestwa. Historyk jednak musi te informacje przyjmowa z pewn rezerw. I nie chodzi tu tylko o plotk zmylajc czy wyolbrzymiajc fakty. Od dwch tysicy lat, od czasw Herodota, obowizyway w historiografii schematy opisu dotyczce midzy innymi oble i udanych szturmw. Dziejopis Batorego, Niemiec z Prus Ksicych Rajnold Heidenstein, humanista w Padwie rwnie ksztacony, opisywa wic okruciestwa tej wojny czerpic pen rk ze staroytnych wzorw. Byo to zreszt mile widziane przez politykw i dowdcw, w rozpalaniu nienawici do wroga widzcych konkretn korzy propagandow, w opisie wasnych okrutnych czynw - przestrog dla tego wroga, by lepiej skapitulowa w por. Tote sygnalizujc owe opowieci o gotowaniu ywcem, darciu pasw ze skry, mordowaniu niemowlt i masowych gwatach, ktrych dzieje wojen batoriaskich s pene, trzeba ostrzec czytelnika, by im bez reszty nie wierzy. Spod Sokoa ruszono na moskiewskie zameczki na poudnie od Dwiny. Nieszczer-da pada prawie bez oporu; na wie o tym z Turowli ucieka zaoga. Dziea dopenia w padzierniku kapitulacja Suszy, gdzie znaleziono potny arsena prochu i amunicji. Gwne siy moskiewskie stay cay czas bezczynnie pod Pskowem i Nowogrodem Wielkim. Wzite byy w dwa ognie: Szwedzi, bezskutecznie zreszt, atakowali Narw. Natomiast silny zagon moskiewski prbowa ataku na mud, na radziwiowskie Bire; by to jednak atak do niemrawy i zarwno Iwan swoich wojewodw, jak niektrzy Polacy Radziwiw podejrzewali o tajne porozumienie, najpewniej niesusznie. Najcenniejsze byo jednak, chojeszRy. 180. Okruciestwa wojenne w Inflantach w Norymberdze w 1561 roku. '. Drzeworyt z niemieckiej gazetki wydanej cze nie w Peni docenione, dowiadczenie Filona Kmity, ktry 218

Stefan Batory nie tylko miaymi akcjami swojej jazdy trzyma w szachu potn armi moskiewsk pod Smoleskiem, ale przy sposobnoci spustoszy znaczny obszar kraju nieprzyjacielskiego. Kampania zakoczya si wic zwycisko. wieo odbudowana armia Rzeczypospolitej przesza trudny egzamin. Zda go rwnie jej wadca, nigdy dotd nie prowadzcy dziaa na tak wielk skal. Jako dowdca okaza si strategiem ostronym, moe nawet zbyt ostronym: tylko pogoda usprawiedliwiaa tak skromny cel dziaa jak Poock. Jako onierz budzi respekt osobistym powiceniem, znoszeniem trudw wojny i odwag pod kulami wroga. Spotykao si to nawet z krytyk: krl, dowdca

naczelny, naraa si nie powinien. Lecz dowdca, onierzom jeszcze nie znany, musi zdoby ich serca i zaufanie. I w tym, przed nastpnymi kampaniami, lea najwikszy chyba tryumf krla Stefana. A przecie to zaufanie teraz znw byo potrzebne. Czekay udrczone okupacj Inflanty, wyzwolenie ich wymagao kampanii nastpnej, nastpnego poboru, w rku i w paszczu zwanym deli. Ilustracja z Wzornika ubiorw szlachty polskiej (Muzeum Narodowe a wic nastpnej konstytucji sejmowej. Krl ruszy Ry. 181. wizerunek dowdcy wojskowego z buaw zatem do Warszawy. mier Kaspra Bekiesza Dotar do niej bez dawnego wroga, ale od niedawna w Poznaniu). najwierniejszego poddanego, wicej - najbliszego przyjaciela. Dzielny Kasper Bekiesz, obdarowany za swe czyny kamienic Pod Baranami w Krakowie i starostwem lanckoroskim, krtko cieszy si sw godnoci. Zmar nagle w Grodnie. Odwany i dumny, nie kania si przed nikim - nawet przed Bogiem. Pono mawia: "O niebo nie stoj, pieka si nie boj". By moe sowa te woyli mu w usta jezuiccy jego przeciwnicy, dobrze jednak oddaj one charakter duszy rogatej i szekspirowskiej, formalnie arianina, faktycznie nie mieszczcego si w adnych ramach libertyna. aden te cmentarz zwok jego nie chcia przyj. Stefan pochowa wic kaza przyjaciela na grze pod Wilnem, Bekieszow odtd zwanej. Wilia gr w 1838 roku podmya, pomnik zwalia, zwoki uniosa i znaleziono jedynie czaszk w czapce z tego aksamitu. Pozosta po nim w Polsce, poza legend, tylko popularny odtd strj wgierski: sukienny paszcz wcity w talii i podszyty futrem, zwany bekiesz. A synw jego, na rozkaz krla Stefana, wyksztacili Jezuici. Kampania wielkolucka Wgrzy w otoczeniu Stefana Batorego Po kampanii poockiej wzrastaa oczywicie popularno Batorego jako wodza i onierza - cho nie zawsze jako stratega - ale wzrastao i zaniepokojenie niektrymi poczynaniami krla. Niemaa w tym bya wina jego wgierskich rodakw, onierzy dzielnych, ale buntowniczych i niekarnych ("Wgier okropne stroi rebelije" - piewano jeszcze w XIX wieku w dworkach szlacheckich), a przede wszystkim cikich dla ludnoci. Pewn rol odgrywaa tu zazdro o wgierskich doradcw i przyjaci; 219

Dzieje Polski i Litwy

polityka

personalna krla najwaniejszym z nich po mierci Bekiesza sta si Franciszek Wesselenyi. Zastanawiay decyzje personalne: widzieli wszyscy, e krl foruje klan Radziwiw, w tym onatego z Radziwiwn Zamoyskiego, a odsuwa na bok spowinowaconych midzy sobZborowskich i Chodkiewiczw. W Wilnie, rozdajc litewskie godnoci, o Radziwiach i ich stronnikach wanie pamita: Krzysztof Piorun dosta podkanclerstwo i kasztelani trock, Mikoaj Sierotka - lask marszaka wielkiego. Kanclerzem wielkim i kasztelanem wileskim zosta Eustachy Woowicz, Jan Kiszka - starost mudzkim, a Filon Kmita - wojewod wci okupowanego przez Moskw Smoleska. Obaw budzia wreszcie pewna nonszalancja Batorego wobec obowizujcych praw i obyczajw politycznych, na przykad przyjcie hodu lennego ksicia Kurlandii Gotharda Kettlera nie na sejmie, ale w polu: prawda, e Kettler, na polu walki wsawiony, na taki hod onierza przed onierzem zasuy. nieudane maestwo z Ann Jagiellonk Najwiksze jednak zastrzeenia wzbudzay plotki o rozdwikach midzy krlem a krlow. Plotki na pewno przesadzone. Trudno si byo spodziewa, aby czterdziestodwuletni w dniu lubu maonek zapaa romantyczn mioci do starszej o dziesi lat ony. Anna nigdy nie wyrniaa si wrd sistr ani urod, ani intelektem, raczej przeciwnie. Wikszo ycia spdzia w Warszawie, prowincjonalnej miecinie, ktra jej zreszt wiele zawdziczaa. Trzeba przyzna, e dziki temu i Stefan spdza przy niej w Warszawie wiele czasu. To wwczas zacz si przyjmowa zwyczaj, e wikszo sejmw odbywa si w Warszawie. Istnia jednak do konkretny powd tych podejrze. Anna po dugim staropaniestwie wyranie spragniona bya mskich, byle legalnych pieszczot; podobno zdarzay jej si noce spdzone pod zamknitymi drzwiami komnaty ma. Batory natomiast nie zdradza zainteresowania kobietami, cho plotki, niekiedy znacznie pniejsze, posdzay go to o nielubnego syna w Grodnie, to o romans z leniczank, z ktrego rzekomo zrodzi si pniejszy Dymitr Samozwaniec. Tymczasem brak jakichkolwiek dowodw zainteresowania Stefana kobietami. Wiele wskazuje za na to, e otwarta, nie gojca si rana na udzie pogryzionym niegdy przez psa uniemoliwiaa mu stosunek seksualny bez uczucia dojmujcego blu. To wyjania, czemu ujciem dla temperamentu byy dla niego wojna, polowanie i alkohol. Krl si nie skary, Anna jednak lamentowaa publicznie. Zaczy kry wieci, e Zamoyski pcha Stefana do rozwodu, e z tym wanie wyprawi do papiea swego poprzednika na urzdzie kanclerskim, Piotra Dunina Wolskiego, ktry, jak pamitamy, mia wspomc i przyspieszy misj Pawa Uchaskiego. Kry si za tym te wyrany konflikt Zamoyskiego z krlowa o Knyszyn, odebrany jej Ry. 182. Talar lenny kurlandzki Gotharda Kettlera J B t l 3 > JJJ (awers i rewers), 1575 rok (Muzeum Narodowe zaufanemu i nadany starocie beskiemu przez krla Henw Krakowie). ryka. Ale miao rwnie swoj wag rozczarowanie Anny. 220

Stefan Batory

przygotowania do kampanii wielkotuckiej Krlowa z wasnego prawa, jak niegdy Jadwiga, usunita zostaa w cie. Przydany jej za maonka cudzoziemiec obj rzdy siln rk i zdobywa serca jej poddanych. Ry. 183. Portret Anny Jagiellonki, mai. Marcin Kober, 2. pot. XVI wieku (KrakwWawel). Ujawnio si to na sejmie zimowym, rozpocztym 23 listopada w Warszawie. Cho posowie wiadomi byli krcych pogosek i nie uchylali si od dania w pewnych sprawach wyjanie, co jest prawem i obowizkiem kadego parlamentu, przyjli jednak za dobr monet pomienn i efektown mow Zamoyskiego. Kanclerz wywodzi, e Iwan przecie nie zosta pokonany i nadal zbroi si przeciwko Rzeczypospolitej. Dodawa, e ciar obrony kraju mona czciowo przerzuci na zdobyte prowincje, wyczajc je spod stanowych przywilejw podatkowych. Uspokaja tych, co nie dostali nic za zasugi w poprzedniej kampanii, obiecujc, e dostan za nastpn. Nie uspokoi tylko obraonego hetmana Mieleckiego, ktry odjecha na swoje Podole i odmwi udziau w nastpnej kampanii. Ale posw uspokoi. Uchwalili nowy pobr na nastpn kampani, a z dbr krlewskich - podwjn kwart. Rwnie duchowiestwo zgodzio si na "subsidium charitativum". Prosili jedynie posowie krla, aby sam si nie naraa i przez namiestnikw wojn prowadzi. Batory tymczasem przygotowywa si do nowej kampanii. Odprawi poselstwo cesarskie z rk wycignit do zgody, z wyrzutami za dotychczasowe dziaania i z uznaniem dla zmienionych, dobrych obecnie intencji. Wyda edykt o typografii, zapowiadajcy ostre kary dla wszystkich, ktrzy by si wayli drukowa, malowa czy rytowa "przedmioty zwizek jaki z interesami Rzeczypospolitej majce, chociaby si w tym nawet nic nagannego nie znajdowao". Podobno, jeli wierzy wzmiance Bielskiego, zleci penienie obowizkw hetmaskich Janowi Zamoyskiemu. Kanclerz jednak przeywa wwczas tragedi osobist - mier ony w poogu, mier maej creczki. Batory zna sekrety psychiki ludzkiej - jak najspieszniej wezwa Zamoyskiego do siebie i pracami nad przygotowaniem wyprawy go obarczy. Niewtpliwie rozwaa ju powierzenie mu wadzy hetmaskiej, wczeniej jednak chcia go wyprbowa. 221

Dzieje Polski i Litwy

W drodze do Wilna krl odbiera wci nowe listy od Iwana. Wielki ksi Moskwy sa posaca za posacem, proszc o zawieszenie broni, obiecujc zwolnienie opaciskiego, zapowiadajc przysanie poselstwa. Batory odpowiada krtko, uprzejmie i zdecydowanie: posw moe przyj, ale w polu, bo dziaa wojennych nie zaniecha. Zdawa sobie spraw, e posacy wysyani s raczej na przeszpiegi ni na rokowania. Od dawna by uczulony na akcje obcego wywiadu w Rzeczypospolitej. Od roku blisko

obowizywa zakaz wysyania zapiecztowanych listw z obszarw nadgranicznych. Tote nie zaskoczya zapewne krla otrzymana w Wilnie w czerwcu 1579 roku wiadomo, e niejaki Hrehory Ocik, zbankrutowany przedstawiciel litewsko-ruskiego rodu magnackiego, znany hulaka i awanturnik, utrzymuje kontakty z posem moskiewskim Naszczokinem, na pozr handlujc z nim futrami, i e otrzyma ode piknego rumaka oraz listy Iwana. Na rozkaz Batorego, w nieobecnoci wojewody wileskiego Mikoaja Radziwia Rudego, ktremu ta sprawa formalnie podlegaa, grupa krlewskich dworzan natychmiast uja podejrzanego w Trokach i przeprowadzia rewizj w jego majtku. Okazao si wwczas, e Ocik bi faszyw monet, podrabia podpisy i pieczcie dostojnikw litewskich, porozumiewa si z Moskw. Pojmany nieformalnie, broniony by przez niektrych senatorw, rego (awers i rewers), 1586 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie Ry. 184. Talar koronny nagybaski Stefana Bato- uwaajcych, e tu "O szlacheck wolno idzie" i e w myl statutu litewskiego winien go sdzi sd sejmowy. Inni jednak uznali, e w czasie wojny winien by sdzony afera szpiegowska z Hrehorym Ocikiem prawem wojennym. Obaj Radziwiowie, Rudy i Piorun, zainteresowani byli zreszt w usuniciu niewygodnego wiadka, ktry wraz z nimi kokietowa Iwana ju w czasie bezkrlewia i mg wiedzie za duo. Na przesuchaniu Ocik przyzna si do winy, tumaczc jedynie, e jako bankrut chcia oszuka Iwana i wyudzi ode pienidze. Senatorowie tumaczenia tego nie przyjli do wiadomoci i wydali wyrok mierci, na rozkaz krla natychmiast wykonany. Uznano go za suszny. Nawet wierszowany Lament nieszczsnego Hrehorego Ocika za jego uczynek poczciwoci osdzonego i na gardo sdzonego pira plebejskiego poety Stanisawa Laurentiusa, opublikowany rycho w drukarni wileskiej Mikoaja Sierotki, nie wzbudzi wspczucia ani zaniepokojenia, w peni usprawiedliwiajc w oczach szlachty decyzj Batorego. Nikt jeszcze nie dostrzeg, e stworzya ona niebezpieczny precedens. A cz skonfiskowanej schedy po Ociku dosta syn Kaspra Bekiesza, Gabriel. rejony koncentracji i skad armii Rzeczypospolitej Tymczasem trway przygotowania do nowej kampanii. W niedziel 29 maja przed wielkim otarzem katedry wileskiej biskup mudzki Melchior Giedroy przypasa krlowi miecz i naoy mu czapk - dary od papiea Grzegorza XIII przywiezione przez Pawa Uchaskiego. Armia za koncentrowaa si w Czanikach, na poudniowy wschd od Poocka. Na 48 ty. onierzy prawie poowa bya z Korony. Dowdztwo 222

Stefan Batory

narada wojenna

w Czanikach trasy marszu pod Wielkie. uki J- 5 [Cj -, V. V Ry. 185. Trojak litewski Stefana Batorego (awers i rewers), 1582 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). krl sprawowa osobicie, lecz coraz wyraniej faworyzowa Zamoyskiego, cho byli przy wojsku dwaj hetmani koronni, polny - Mikoaj Sieniawski i nadworny - Jan Zborowski, zwycizca spod Lubiszewa; byli rwnie obaj hetmani litewscy, ojciec i syn, Mikoaj Rudy i Krzysztof Piorun Radziwiowie. Kanclerz wid wasnych l ty. jazdy i 944 piechurw, umundurowanych na czarno, na znak aoby po onie Krystynie. Komend nad nimi sprawowa jego szwagier, ukasz Dziayski. Podlegao Zamoyskiemu rwnie dalsze 4 ty. onierzy pod komend Jerzego Fa-rensbacha, oficera dowiadczonego, walczcego niegdy w gdaskich szeregach przeciw Batoremu. Zdawano sobie jednak spraw, e istotne nad nimi dowdztwo sprawuje wywiczony w walkach z Tatarami Stanisaw kiewski. Kanclerz zreszt wyranie budowa wasn kadr polityczn i wojskow. Znaleli si teraz w niej zarwno Jan Sieni-cki syn i Mikoaj Uhrowiecki, siostrzeniec Mikoaja Sieni-ckiego - protestanci, jak ukasz Serny, syn rajcy sandomierskiego, poprzednio walczcy w szeregach armii krlewskiej we Francji przeciw hugenotom. Zamoyskiemu to wreszcie powierzy Stefan ca urzdnicz dbao o przygotowanie kampanii, utrzymanie dyscypliny, sprawno zacigw, z jego kancelarii wanie wychodziy grone pisma wzywajce rotmistrzw i towarzyszy, by spieszyli do wojska. Lecz sprawa hetmastwa na pewno nie bya jeszcze przesdzona: powanym kandydatem zdawa si by Janusz Zbaraski, wojewoda bracawski, wybitny dowdca i dyplomata, przedstawiciel starego rodu ksicego, chlubicego si pochodzeniem od Olgierda. Na naradzie wojennej pod Czanikami 18 lipca wysuwano dwie koncepcje. Pierwsza to atak na Smolesk i zagroenie Moskwie, druga - zdobycie Pskowa i odcicie wojsk moskiewskich w Inflantach. Batory jednak wysun trzeci propozycj: atak na Wielkie uki, twierdz ziemno-drewnian na pnoc od Witebska, pooon w p drogi midzy Smoleskiem a Pskowem. Bya to decyzja na pewno zbyt ostrona wobec saboci przeciwnika w polu, spowodowana by moe pnym rozpoczciem kampanii, ale uniemoliwiajca rozstrzygnicie wojny w roku 1580. Stefan wietnie umia operowa piechot i artyleri, zna si na dziaaniach oblniczych, suby saperskie, kartograficzne, medyczne doskonali w swej armii bez przerwy, z wyprawy na wypraw, natomiast nie docenia i nie umia uy jazdy, nie dy do walnej bitwy, wola zdobywa twierdze. Ale tym samym wybiera typ walki lepiej odpowiadajcy umiejtnociom i wyposaeniu armii moskiewskiej. Pod Wielkie uki armi sw wyprawi w trzech kolumnach. Praw powierzy Janowi Zamoyskiemu. Poleci mu opanowa zamek Wieli nad grn Dwin. Trudniejsz okazaa si przeprawa przez pustacie graniczne, gdzie trzeba byo lasy rba, most przez jezioro zwane Witoldowym po dwustu latach odbudowywa, ni zdobycie 223

Dzieje Polski i Litwy

oblenie Wielkich uk twierdzy. Zapalona kulami ognistymi przez wgierskich artylerzystw, szturmowana przy unie poarw w nocy przez czarn piechot kanclerza, poddaa si o trzeciej nad ranem. Na wie o tym przyby pod Wieli Batory, kaza ponownie ustawi wojska jak do szturmu i ocenia pogldowo jego przebieg. Egzaminowa ucznia. Ry. 186. Zbroja po Krzysztofie Mikoaju Radziwille Piorunie, Wochy, ok. 1600 roku (Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie). Dalsza droga, rwnie mudna, lesista i botnista, wioda na Uwiat, ktry skapitulowa szybko. Rwnoczenie Mikoaj Do-rohostajski, wojewoda poocki, dobywa Newla na drodze z Poocka do Wielkich uk. I tu "hajduczkowie ziemi rzdnie oprztnwszy ogie zaoyli i zamek zapalili", ale wojewodowie w strachu przed gniewem Iwana podda si nie chcieli, wic ich wani onierze poddali forteczk i oddali si w niewol. Filon Kmita szala za ze swymi zagoczykami w rejonie Smoleska, gdzie zgromadzono, w oczekiwaniu na szturm tego miasta, najwiksze siy moskiewskie. W dwa tysice Kozakw przegna osiem tysicy, "wszelako gdy mu byli cicy winie wszystkie, ktre mia, po-siec musia". Na tyach wojsk Batorego pozostao jedynie Ozierzyszcze midzy Newlem a Witebskiem. Ale i ono poddao si wkrtce bez walki. Tymczasem gwne siy Rzeczypospolitej wyrbay si wreszcie z lasw i wyszy na otwart piaszczyst przestrze dwie mile od Wielkich uk, nad pync std ku pnocy, ku jezioru Ilme i Nowogrodowi Wielkiemu, owaci. Oblenie ich przeszo potem do legendy jako jedno z najwikszych polskich zwycistw w historii. Legenda to przesadzona. Twierdza ziemno-drewniana, z drewnianym za ni miastem, z gry skazana bya na zagad wobec przewagi naszej artylerii i sprawnoci prac oblniczych. Palisady oboone byy wprawdzie mokr darni, ale ich konstrukcja nie uatwiaa ostrzeliwania dzielnych piechurw polskich i wgierskich dar t zdzierajcych i podkadajcych ogie. Wyrni si zwaszcza Mazur Kasper Wieloch, "cho by postrzelony, a przecie szed z ogniem olep, a pali" -jak pisze Bielski. Za to te zosta wwczas przez krla nobilitowany, otrzyma nazwisko Wielkoucki i przypuszczony zosta przez Zamoyskiego - jako nie ostatni zreszt - do herbu Jelita. Gdy przekopano grobl spitrzajc wody rzeki owa i odsonita szeroki dostp do waw, zaoga nie nadaa z gaszeniem wci nowych ognisk. Rozdmuchane przez wiatr, ogarny wkrtce ca twierdz. Moskale zdecydowali si 224

Stefan Batory

oblenie Zawoocza zagony kawaleryjskie

rejon koncentracji wojsk polskich i litewskich trasa marszu gwnych wojsk Rzeczypospolitej trasa marszu wojsk wydzielonych pod dowdztwem: Jana Zamoyskiego Mikoaja Dorohostajskiego Janusza Zbaraskiego Mikoaja Radziwia O oblenie Wielkich uk twierdze litewskie 9 twierdze i umocnione punkty moskiewskie ^ twierdze moskiewskie zdobyte przez Polakw i Litwinw 3 VIII data zdobycia twierdzy --granica midzy Litw i Moskw w 1580 kapitulowa, zbyt pno jednak. Wgrzy walczyli ju w szacach i nie usuchali lub w walce nie dosyszeli rozkazu krlewskiego, by wsplnie z obrocami gasi szybko zamek; czelad niekarna rzucia si na rabunek i na rze Moskali. Niegaszony ogie doszed prochw. Wybuch zniszczy cakowicie twierdz oraz magazyny pene broni, amunicji i ywnoci. Zgino 200 Polakw i Wgrw, zgina wikszo obrocw. Podobno -jak twierdzi schlebiajcy kanclerzowi i piszcy pod jego dyktando Heidenstein -wzito wrd jecw kilka pa znakomitego rodu, wyrniajcych si piknoci, ktre krl odda pod opiek Zamoyskiemu, a ten, w trosce o ich cnot wrd rozpasanego onierstwa, kaza j e odesa do domu bez okupu. Bardzo to pikna opowie i na pewno wiadczy tylko o jednym - e kanclerz umia wyzyskiwa znajomo historykw staroytnych, by wasne cnoty reklamowa. Ry. 187. Plan kampanii wielkoluckiej w 1580 roku. Gorzej mu si udao nastpne oblenie, Zawoocza. Zamek pooony bardziej na zachd, nad rzek Wielik pync ku Pskowowi i jezioru Pejpus, "jako kaczka na wodzie siedzia". Std biegy bezpieczne i atwe szlaki wodne na pnoc. Zamoyski dziaa pierwszy raz samodzielnie, bo krl odjecha ju do Warszawy, aby zwoa nowy sejm i uzyska podatki na nastpn kampani. Pierwszy szturm prowadzony by z drewnianego pomostu i przynis krwawe jatki oblegajcym. Zgino ponad dwustu ludzi, kilkuset byo rannych. Batory, ogldajc twierdz rok pniej, krci gow. "By na mnie byo przyszo - mwi - nie kusibym si". Ale kanclerz zarzdzi budow drugiego mostu oraz licznych tratw i odzi, aby poprowadzi atak z kilku kierunkw rwnoczenie. Po dziesiciu dniach przygotowa, 23 padziernika, na sam widok Polakw wsiadajcych na odzie i tratwy zaoga kapitulowaa i tu take bez zgody wojewodw. Terror rozptany przez Iwana sta si postrachem monych, ale zwyky onierz mia ju go dosy. Od mozolnych oble waniejsze jednak byy miae kawaleryjskie wyprawy, ktre niosy ogie w gb pastw Iwanowych. Pierwsza z nich spod oblonych Wielkich uk ruszya na pobliski Toropiec, gdzie gromadzia si odsiecz. Wypraw 22*

Dzieje Polski i Litwy

zajcie Starej Russy Ry. 188. Oblenie Wielkich uk. Drzeworyt z gdaskiej gazetki z 1580 roku. prowadzi Janusz Zbaraski, a przodem szed z hufcem husarskim Samuel Zborow-ski. Mony banita poza granicami kraju mg otwarcie suy ojczynie, ale cho walczy dotd dzielnie, krl odmwi mu uaskawienia i rozkaza dalej czynem pokazywa, e na nie zasuy. Przyczyli si do niektrzy dworzanie krlewscy, wrd nich sawny siacz i znakomity szermierz, Marek So-bieski; Batory mawia podobno, e gdyby los Rzeczypospolitej zalea od jednego pojedynku, to wanie Sobie-skiego byby wystawi. Wsparci rycho przez Andrzeja Zborowskiego, kiewskiego i Farensbacha, rozpoczli bitw jeszcze zanim nadcign z gwnymi siami Zbaraski. Zwycistwo byo cakowite, pado piciuset nieprzyjaci, dwustu wzito, w tym sporo wanych osobistoci: w rce Polakw wpad midzy innymi w Naszczokin, co niegdy przekupi Ocika. Ju w zimie i wczesn wiosn pozostawiony na stray odbudowanej twierdzy wielkouckiej Filon Kmita podejmowa wyprawy podobne. Zaj midzy innymi Star Russ nad jeziorem Ilme, w pobliu Nowogrodu Wielkiego. miae te wypady pokazay, e najpewniejsz drog do szybkiego zakoczenia wojny stanowi nie mudne i kosztowne oblenia licznych przecie wci twierdz Iwana, ale kawaleryjskie zagony, docierajce w gb pastwa moskiewskiego. Kampania pskowska Zdobycie Wielkich uk nie rozstrzygno niczego. Przeamano jedynie na do szerokim froncie acuch twierdz nadgranicznych i przebyto w paru miejscach pustacie lece odogiem, a oddzielajce Litw od yznych i ludnych terenw pastwa moskiewskiego. Ale znaczna cz Inflant wci znajdowaa si w rkach wroga. Trzeba byo zwoa nowy sejm, uchwali nowy pobr i zorganizowa nowe zacigi. Ju spod Wielkich uk sa krl do senatorw listy z prob o wysunicie najdogodniejszego terminu. Rezultatem byo jednak zwoanie sejmu dopiero na 22 stycznia 1581 roku: poprzedni rozpocz si z kocem listopada. Zanosio si na kampani jeszcze bardziej opnion ni poprzednia. Zwycistwa Stefana zmieniy w znacznej mierze mentalno szlachty. Odywa duch rycerski. Mny krl cieszy si ogromnym autorytetem, ktry mu przyznawali nawet wrogowie. "Takim by panem - stwierdzi uczciwie po jego mierci skrzywdzony przeze ciko Andrzej Zborowski - i niejedno lwy wiodc, jako z aski boej nard 226

Stefan Batory polski, litewski moe lwy nazywa, ale by i jelenie wid, nie przegraby by z nimi". Szlachcie zabrako za wasnych wielkich przywdcw porywajcych tumy. Doywa swoich dni schorowany Sienicki. W sena-tory poszli Ossoliski, Szafraniec, Zamoyski. Nie dorwnywali im nastpcy, nawet dwaj popularni Wielkopolanie, Stanisaw Przyjemski i witosaw Orzelski. Ry. 189. Hem rycerski - przybica, XVI wiek (Muzeum Narodowe w Krakowie).

Wzmocniony Senat odzyska - przejciowo zreszt - swj autorytet. Tutaj te zachodziy zmiany, nie zawsze korzystne dla pastwa. Zmar Piotr Zborowski, lojalny wobec Stefana i utrzymujcy w ryzach zbyt krewkich czasem modszych braci. Powrci natomiast z Pragi miertelny wrg Zborowskich, wojewoda sieradzki Olbracht aski. Dopad Batorego w drodze z Wilna na sejm i z go gow, pokornie, skoni si u sa krlewskich. Stefan przyj go uprzejmie. aski by awanturnikiem, fantast, penym ambitnych a nierealnych mrzonek, lecz jego sieradzka szlachta poszaby za nim w ogie. Co w nim zreszt musiao by, skoro pozyskiwa zaufanie monarchw, nawet najbardziej podejrzliwych: Henryka, Rudolfa, Stefana, wkrtce i Elbiety. sejm 1581 roku Sejm jak zwykle otworzya propozycja od tronu wygoszona przez kanclerza. Zamoyski znw wygosi pomienn mow, w ktrej pochway odniesionych sukcesw mieszay si z konkretnymi postulatami i propozycjami. A wic wskaza, e jedynie odcicie Moskwy od Batyku moe przerwa dopyw do niej zachodniej broni, fachowcw, technologii. Dowodzi, e w tym celu konieczne jest uycie artylerii i piechoty, a wic zacig cudzoziemski, bez odpowiednio wysokich nakadw niemoliwy. Zada poboru trzykrotnego, po trzy zote z anu. Odmiennie posowie. Wojewdztwa Maopolski waciwej, krakowskie, sandomierskie i lubelskie, zaoponoway ostro, zgadzajc si na pobr zwyczajny i dajc przed uchwaleniem podatku rozpatrzenia rozlicznych postulatw poselskich dotyczcych spraw wewntrznych, ktre Batory, jak zwykle pochonity w danej chwili jedn jedyn spraw - wojn, chcia w ogle pomin. Ostatecznie uchwalono pobr podwjny, a w egnaniu poselskim Przyjemski jako marszaek Izby zgosi prob, aby to ju by pobr ostatni, biorc w obron gwnie rujnowanych podatkami chopw. Krl nie zamierza zreszt poprzestawa na podatkach. Wanym rdem dochodu Korony byy zawsze upy wielickie. Przez dugie lata urzd upnika czy Ryc 190 piecz stefana Batorego, 1578 rok (Muzeum z podskarbiostwem Hieronim Bueski, urzdnik Czartoryskich w Krakowie). 227

Dzieje Polski i Litwy -uczciwy i przezorny, ktry dochd z kopalni znacznie powikszy, nie zapominajc o inwestycjach i remontach. Na staro jednak zrezygnowa z penienia zbyt ju dla niego cikich obowizkw i po dwch latach, kiedy to rzdzi salinarni Prosper Provana, krl zdecydowa si je powierzy Sebastianowi Lubomirskiemu, obiecujcemu najwicej. By w tym cay Batory: potrzebowa szybko pienidzy i nie pyta, co potem. A potem urzdzenia kopalniane popaday w ruin, za fortuna Lubomirskich rosa. Gdy po wielu dziesicioleciach Stefan Czarniecki powiada zgryliwie: "Jam nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli", to dokuczy chcia wnukowi Sebastiana, Jerzemu Lubomirskiemu. Pienidze wic byy, szybkiemu rozpoczciu dziaa wojennych stana jednak na przeszkodzie dyplomacja. Nic nie wskrawszy w zeszym roku u krla, sa teraz Iwan do cesarza i papiea, rwnoczenie dajc do zrozumienia, e gotw jest ju odda

Inflanty cae bez dalszej wojny. Rudolf jak zwykle nie interesowa si polityk, a wrd jego doradcw Ry. 191. Portret Sebastiana Lubomirskiego, nieznany malarz, XVI wiek (Muzeum Zamoyski inteligentnie kaptowa dla Paac w Wilanowie). Polski wpywowych sprzymierzemisja Antoniego Possevino starcia graniczne 228 cw. Grzegorz XIII jednak da si oszuka obietnicom, e moskiewska Cerkiew uzna zwierzchno Rzymu, a Iwan przystpi do planowanej ligi antytureckiej. Wybitny Jezuita, Antonio Possevino, wysany zosta przez papiea z misj pojednawcz do Moskwy. Batory przepuci go bez przeszkd, rokowania weszy w decydujc faz i nic nie zdawao si sta na przeszkodzie zawarciu pokoju, gdy Krzysztof Dzierek, jeden z najwybitniejszych wwczas polskich dyplomatw, przywiz z Moskwy obszerny jak zwykle list Iwana - krl artowa, e opisuje dzieje od Adama - w ktrym wielki ksi wycofa si z dotychczasowych ustale i w praktyce zrywa rokowania. Rwnoczenie zaleni od Moskwy Tatarzy i Kozacy doscy najechali pas graniczny midzy Mohylewem a Orsz. Wkrtce za wylecia w powietrze - chyba nie przypadkiem potny magazyn prochu w Suszy pod Poockiem. Brak jego zaway pniej bardzo istotnie na dalszych losach kampanii. Wydawao si, e krtactwa Iwana oddaliy chwilowo niebezpieczestwo od jego granic. Pora bya spniona, w dodatku na dworze panowaa aoba. 9 czerwca przyby Stefan Batory

marsz na Pskw Jan Zamoyski hetmanem wielkim koronnym do Wilna Baltazar Batory z wiadomoci, e jego stryj, a brat Stefana, Krzysztof ksi Siedmiogrodu, zmar nagle. Krl odczu to bolenie. Ale krlom nie wolno zasklepia si w aobie. Krzysztof zadba w por, by sejm siedmiogrodzki wybra nastpc jego syna, dziewicioletniego Zygmunta. Trzeba byo uzyska zgod sutana, zaniepokojonego rosnc samodzielnoci Siedmiogrodu w oparciu o Polsk. Na szczcie w danym momencie Porta toczya wojn z Persj i nie bya zdolna do interwencji. Batory nie myla jednak rezygnowa. Jak obudzony ze snu, rozkaza przyspieszy przygotowania wojenne, do Iwana wysa krtk a dosadn odpowied i ruszy w pole. Ale widzc, e w tej sytuacji niewiele zdziaa starymi, powolnymi metodami, podj wreszcie istotn dla przebiegu wojny decyzj. Pozwoli Krzysztofowi Radziwiowi na czele trzech tysicy jazdy litewskiej, do ktrych wkrtce doczy Filon Kmita z dwoma

tysicami i oddziakiem litewskich Tatarw, ruszy komunikiem, czyli bez taborw, w rejon koncentracji gwnych si moskiewskich midzy Pskowem a Nowogrodem. Ry. 192. Portugal ruski Stefana Batorego (awers i rewers), 1586 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Dopiero 21 lipca gwne siy Rzeczypospolitej ruszyy z Poocka na pnoc. W Zawooczu 29 lipca odbya si rada wojenna. Tym razem krl sam wystpi ze miaym projektem uderzenia na Nowogrd Wielki. Dawna kupiecka republika, przywizana do swych mieszczaskich tradycji, ktrej ludno niedawno zdziesitkowana zostaa przez krwawe represje, czekaa Stefana jak wybawiciela. Droga z Wielkich uk wioda za do niej przez kraj gciej zaludniony, yzny i otwarty. Krl jednak da si przekona oponentom, e za pno i za daleko, e trzeba zacz od opanowania Pskowa, bliszego Inflant, lepiej natomiast ni Nowogrd obwarowanego, obsadzonego i zaopatrzonego. Zdobycie go wymagao dugotrwaego oblenia. Liczy si naleao z zimowaniem pod murami Pskowa. Sdzono zreszt, e bdzie to raczej demonstracja siy, ktra wymusi na Iwanie korzystny pokj. Dziki porednictwu Possevina trway bowiem nadal rokowania. Najwaniejsz decyzj oznajmi krl w drodze do Pskowa, 11 sierpnia, mianujc hetmanem wielkim koronnym Jana Zamoyskiego. Dla wielu postronnych obserwatorw mogo to by zaskoczeniem. Jan Zborowski czy Janusz Zbaraski wydawali si lepszymi kandydatami. Lecz Jan Zborowski ju przed wypraw odmwi przyjcia buawy, a Zbaraski, pan z panw, mocny majtkiem i pozycj rodow, zbytnio o to nie zabiega. Tymczasem Zamoyski by ju przez krla wyprbowany w polu i cieszy si jego zaufaniem, a awansu tego pragn na pewno bardziej ni pieczci. wieo przecie stara si po Piotrze Zborowskim o wojewdztwo krakowskie, ktrego z kanclerstwem czy nie byo wolno. Nie nominacja wic staa si dla znajcych stosunki na dworze zaskoczeniem, ale jej warunki. Kompetencje urzdu hetmaskiego byy dotychczas bardzo swobodnie okrelane przez panujcych. Jan Tarnowski mia 229

Dzieje Polski i Litwy

=-W A\ i C_J> rejon koncentracji wojsk polskich i litewskich \ \Lx- \ Sok (v ^^^ szlak zagonu Krzysztofa Radziwia Pioruna O j /

/^Newel

l! i Filona Kmily ^^ trasa marszu gwnych wojsk l/ Polock |/

Ozierzyszcze

Rzeczypospolitej O Dzisna* OSu /%

oblenie Pskowa

_!> rejon koncentracji wojsk moskiewskich _

> dziaania wojsk moskiewskich Rkhnbi sk 9 twierdze polskie iLusza O Wileb

fatbokie

twierdze moskiewskie

mimm przybliona granica zdobyczy polskich Czaniki xx do wiosny 1581 j

przybliona granica zdobyczy szwedzkich WIELKIE KSISTWO*^

do pocztku 1582 LITEWSKIE \0rsza

sssssjsfflij granica Rzeczypospolitej po rozejmie

*.,l.llll* w Jamie Zapoiskim w 1 582

Ry. 193. Plan kampanii pskowskiej w 1581 roku. hetmastwo urzdem doywotnim przybycie pod Pskw olbrzymie, by ponadto pierwszym hetmanem mianowanym doywotnio. Mielecki mia znacznie skromniejsze i by mianowany na czas nieokrelony, w zalenoci od woli krlewskiej. Zamoyski natomiast uzyska buaw wielk na tych samych warunkach, co Tarnowski i odtd sta si ona miaa ju do koca istnienia dawnej Rzeczypospolitej urzdem doywotnim; co wicej, po Janie Zborowskim nie byo ju nowych hetmanw nadwornych, urzd ten cakowicie zanikn. Wanie pod Pskowem, dziki czujnoci Zamoyskiego, tworzeniu przeze precedensw prawnych, na skutek jego surowoci i okruciestwa wobec niekarnych onierzy, a take skonnoci do wbijajcych si w pami teatralnych efektw, ksztatowa si model hetmana odtd obowizujcy, cho oponenci sarkali, e "klecha hetmani" - klecha, bo "rektorem by w Padwi". Przednie strae wojsk Rzeczypospolitej ujrzay Pskw 24 sierpnia. "O Jezu, to wielkiego co, by drugi Pary!" - wykrzykn na jego widok ksidz Jan Piotrowski, nieoceniony wiadek oblenia, ktre opisywa w swoich listach do Andrzeja Opali-

skiego. Pskw bowiem liczy okoo 30 ty. mieszkacw, ponadto 20 ty. zaogi. Skada si z czterech odrbnych twierdz, otoczonych grubymi na trzy i p metra murami, wieo wzmocnionymi, dugoci 10 km. Bronio ich 40 cikich dzia. Zapasy prochu, amunicji i ywnoci starczy mogy na wiele miesicy. Batory przyprowadzi pod twierdz, jakiej rwnej nie byo w caej Rzeczypospolitej, 47 ty. ludzi oraz drugie tyle ciurw i czeladzi, jedn z najwikszych armii w naszych dziejach, jednak zbyt szczup, by szczelnie zamkn piercie oblenia, 230

Stefan Batory

przedwczesny szturm przeduajce si oblenie dziaania Krzysztofa Radziwia Pioruna rokowania w jamie Zapolskim zwaszcza, by uniemoliwi komunikacj z nurtem rzeki susznie tu zwanej Wielik, a zarazem, by zapewni zaopatrzenie w ywno w zrujnowanym kraju. Na dobitek pobliska awra Peczerska w Estonii zagraaa tyom armii Batorego i std trzeba byo cz wojska wydzieli dla jej oblenia. Roboty oblnicze szy wolno. Dopiero 6 wrzenia stany szace i rozpocz si ostrza armatni. redniowieczne mury Pskowa okazay si Ryc. 194. Plan Pskowa wg miedziorytu z koca XVI wieku. niezbyt odporne na nowoytn artyleri, ale prochu byo za mao, by dokona wystarczajco wielkiego wyomu. Niecierpliwy krl zgodzi si zbyt wczenie na szturm. Prowadzony z ogromnym mstwem przez polsk, wgiersk i niemieck piechot oraz licznych szlacheckich ochotnikw - cuda opowiadano o skarbach Pskowa - doprowadzi do przejciowego zdobycia kilku baszt, ale zaama si na drugiej, nienaruszonej linii murw. Legy setki onierzy i wielu oficerw, wrd nich Gabriel Bekiesz. Prysy marzenia o szybkim zwycistwie. Trzeba si byo przygotowa na wiele miesicy oblenia, wiele miesicy w ziemiankach pod Pskowem. Cay ciar spad teraz na Zamoyskiego. Batory, w polu dzielny oficer, nie mia nigdy cierpliwoci potrzebnej do mudnych, codziennych prac obozowych, a tu trzeba byo dry podkopy, czsto zreszt niszczone przez zdeterminowanych obrocw, sypa szace, dozorowa porzdku, chroni si przed mrozem, ktry chwyci ju z kocem wrzenia. Pocztkowo pokadano nadziej w misji Possevina, ktry korespondowa spod Pskowa z Iwanem, nieskonnym jednak do adnych ustpstw, wic Possevino radzi oblenie zwin. Duch w wojsku upada, mnoyy si dezercje i burdy, srogo

karane przez Zamoyskiego. Wydawao si, e przyjdzie posucha rady Possevina, gdy 22 padziernika wjecha tryumfalnie do obozu na czele swej jazdy hetman polny litewski Krzysztof Radziwi. Jego rodzony ojciec, hetman wielki Mikoaj Rudy, wita go na mrozie z gow odkryt. Zasuy sobie syn na przydomek Pioruna. Jego onierze z dum kazali si nazywa Persjanami, goszc, e pod sam Persj byli. Nie byli wprawdzie pod Persj, ale byli w samym sercu kraju nieprzyjacielskiego, byli nad Wog, spustoszyli, zupili, w perzyn i zgliszcza obrcili szmat pastw Iwana, ktry ze swojego obozu widzia wzniecane przez nich poary - i strach go ogarn. Odtd rokowania potoczyy si sprawniej. Do pobliskiego Jamu Zapolskiego wysano delegacj polsk pod kierownictwem ksicia Zbaraskiego. Ochrania j doborowy oddzia kawalerii pod dowdztwem wsawionego w dotychczasowych walkach rotmistrza Mikoaja Zebrzydowskiego, l grudnia Batory powrci do kraju, pozostawiajc komend Zamoyskiemu, Possevino za uda si do Iwana. Hetman wielki pocztkowo by rokowaniom niechtny, pomstowa na naiwno Possevina, ale upad na duchu, 231

Dzieje Polski i Litwy

Ry. 195. Batory pod Pskowem, mai. Jan Matejko, 1872 rok (Muzeum Narodowe w Warszawie). warunki rozejmu kwestia tytulatury carskiej 232 gdy si dowiedzia o szwedzkich sukcesach w Estonii. Jan III umia korzysta z polskich zwycistw i znaczn cz Estonii - do ktrej przecie i Rzeczpospolita wysuwaa pretensje - odwojowa. 15 stycznia podpisano wreszcie dziesicioletni rozejm w Kiwerowej Horce pod Jamem Zapolskim, dziki porednictwu Possevina, ktry przejrza nareszcie i wzi stron polsk - do energicznie zreszt, bo nawet jednego z posw moskiewskich w gniewie za kark chwyci. Ogromne znaczenie miaa te biego dyplomatyczna i determinacja Janusza Zbaraskiego. W pewnym momencie Zamoyski pod Pskowem tak upad na duchu, e przez kiewskiego donis Zbaraskiemu, by zawar pokj za wszelk cen. Zbaraski owiadczy wwczas Moskalom, e ma rozkaz zerwa rokowania, jeli nie zaakceptuj jego warunkw. Zaakceptowali natychmiast: oni te byli u kresu wytrzymaoci. Eitwa odzyskiwaa Poock, Ozierzyszcze, Uwiat, Wieli, zwracano Moskwie natomiast Zawoocze i Wielkie uki. Iwan zrzek si wszelkich pretensji do Inflant, w zasadzie na rzecz Rzeczypospolitej, nie dotyczyo to jednak zamkw estoskich, przeciw czemu polscy posowie zaoyli protest. W tytulaturze Iwana pominito tytuy ksicia smoleskiego, cara astrachaskiego i kazaskiego. Dokument

wrczony posom polskim zawiera tytu wielkiego cara Moskwy, co ju byo istotnym polskim sukcesem, gdy Iwan tytuowa si dotd carem Wszech Rusi (nazwy Rosja wtedy jeszcze nie znano, pojawia si ona dopiero za Piotra I). Ale i tego tytuu carskiego dokument polski wrczony posom moskiewskim nie zawiera. Oddziay moskiewskie wycofujce si z Inflant miay otrzyma polskie podwody. Kampania pskowska dobiega koca. Czas by najwyszy. "Wiksza cz wojska wymara - pisa spod Pskowa ksidz Piotrowski - trzecia cz chora ley, tym, co zostali, od mrozu nosy, nogi odpadaj. - Stefan Batory

Z stray musz pachoki na wozach zmarze, na wp martwe do obozu odwozi. Pan Bg tedy niech bdzie pochwalon, e da tak wytrzymao, ktra sama wycisna na nieprzyjacielu ten pokj". Krl i kanclerz koszty kampanii pskowskiej sejm 1582 roku Inflanty wspln prowincj Polski i Litwy wzrost znaczenia sejmikw ziemskich Zakoczenie wojny nie koczyo kopotw krla, przeciwnie, przypominao o problemach wewntrznych, ktrych rozwizanie dotd odkadano. Tymczasem pozostay dugi, zwaszcza zalegy od, ktrego cz trzeba byo spaci natychmiast. Jeszcze przed zakoczeniem kampanii Batory zwoa wic sejmiki z prob o uchwalenie kolejnego poboru, nie czekajc na sejm walny. Pobr ten zosta uchwalony, cho bez entuzjazmu i z protestami przeciw nowym metodom. Na sejm jednak trzeba byo czeka do padziernika, bo krl na razie bawi w Inflantach, porzdkujc stosunki w wieo odzyskanej prowincji. Zwycistwo dum napenio szlacht, lecz duma ta pyna przede wszystkim z opowieci o wyczynach kawalerzystw litewskich. A cztery poematy im powicono, w tym Jezd do Moskwy samego Jana Kochanowskiego. "Krzysztof Radziwi znalaz wicej Homerw ni sam krl" - pisze susznie z tej racji Juliusz Nowak--Duewski. Niemile to jednak przyjmowano na dworze. Gdy sejm zebra si 4 padziernika w Warszawie i w witaniu poselskim przedoy konkretny program obrad, Zamoyski w mowie od tronu zaatakowa ostro Izb za brak podzikowania krlowi, rzekomy dowd czarnej niewdzicznoci. Izbie nie zaleao na gestach, tylko na rozwizywaniu istotnych problemw, wic ustpia i polecia witosawowi Orzelskiemu wygosi mow dzikczynn. Ale na tym skoczya si jej ustpliwo. Zadali posowie ostatecznego okrelenia uprawnie sdowych Korony, z nieufnoci przyjli projekty uregulowania sposobu elekcji, posdzano bowiem krla, e pragnie nastpstwa tronu

dla jednego z bratankw. Utrzymuje si pogld, e pieniactwo czci posw doprowadzio do zerwania sejmu. Raczej jednak trzeba powiedzie ostroniej, e rozszed si on przed czasem, gdy oczekiwania krla i Zamoyskiego rozeszy si z oczekiwaniami posw; kada ze stron chciaa radzi o czym innym. Ale zaatwi on sporo spraw wanych. Uregulowano kwesti przynalenoci Inflant, jako wsplnej prowincji zalenej od Korony i Litwy, cho pretensje litewskie jeszcze za Zygmunta III bd podnoszone. Zaatwiono ostatecznie spraw zalegego odu. Zatwierdzono nobilitacj zasuonych na wojnie onierzy. Rozdwik jednak midzy krlem a czci opozycji szlacheckiej przybiera na sile; przeciwnie w Senacie - poparcie dla Batorego roso. Stao si jasne, e wybrany jako krl szlachecki, staje si Stefan krlem senatorskim, krlem elity, e dobrani przeze na gwnych doradcw trybunowie szlachty, Zamoyski i Karnkowski, rka w rk id z dawnymi cezarianami, Opaliskim, askim, Radziwiami. Przemiany te napotkay jedynie umiarkowan opozycj wrd pogrobowcw dawnego ruchu egzekucyjnego, ktrzy zachowali autorytet osobisty wrd szlachty, ale porwa jej dla swojego programu ju nie potrafili. Wizao si to ze wzrostem znaczenia instytucji lokalnych, skdind nieuniknionym w tak wielkim pastwie. Wzrost znaczenia sejmikw i urzdnikw ziemskich spowodowa usprawnienie administracji lokalnych i zaspokoi prowincjonalne, parafiaskie ambicje szlacheckie. To wanie 233

Dzieje Polski i Litwy

budowa Zamocia Ryc. 196. Ratusz w Zamociu, koniec XVI wieku, przebudowany wiatach 1639-1651. Schody zewntrzne z XVIII wieku. umoliwiao ambitnym arywi-stom, takim jak Zamoyski, umiejtne lawirowanie - do czasu -"inter maiestatem et libertatem", midzy krlewsk racj stanu a szlacheckim ideaem wolnoci. Oszaamiajca kariera kaszte-lanica chemskiego nie bya czym wyjtkowym w Europie wczesnej. Faworyci Elbiety angielskiej, hrabiowie Leicester i Essex, przywdcy zwalczajcych si stronnictw we Francji, admira de Coligny i ksita de Guise, magnaci niderlandzcy Egmont i Wilhelm Oraski, wyrastajcy nieraz ponad swego cesarza a przecie mu wierny Romberk, kryjcy si jeszcze w cieniu gupkowatego Iwanowego syna Fiodora Borys Godunow - wszyscy s woj pozycj polityczn zawdziczali nie tylko asce krlewskiej, ale i schlebianiu tumom, wszyscy lawirowali midzy majestatem a wolnoci - a niektrzy z nich musieli wybra, i by to czsto dla nich wybr midzy koron a mieczem katowskim. Zamoyski jeszcze wybiera nie musia - ale ju fundamenta pod swoje panowanie, lokalne panowanie, zakada. Pozyskawszy najwaniejsze urzdy pastwowe, zorganizowawszy swe woci w ordynacj, musia kanclerz pomyle o godnej tak wielkiego pana rezydencji. Posadowi j w swoich ziemiach dziedzicznych, w dorzeczu grnego Wieprza, na nowym trakcie prowadzcym znad Batyku ku Morzu Czarnemu, w poowie drogi midzy Lublinem a

Lwowem; wkrtce na nim powstanie Tomaszw Zamoyskich i kiew kiewskich. By to zreszt czas licznych w caej Rzeczypospolitej magnackich fundacji miejskich, przewanie jednak niewielkich orodkw lokalnych, czsto na wp rolniczych, czsto wiekami wegetujcych, ale przecie wanych i potrzebnych wanie jako ogniwo porednie midzy miastem a wsi. Nie moemy te zapomina, e wiele z nich w czasach powsta wsawio si patriotyzmem swych mieszkacw, wiele te dlatego wanie zaborcy zdegradowali do rzdu wsi i wsiami kae im si nazywa dotd, tak jakby to widzimisi urzdnika, a nie tradycja historyczna i ukad urbanistyczny tworzyy z osady miasto. Ale Zamo mia by inny. W 1578 roku kanclerz zawar wstpn umow, na razie na budow paacu, z lwowskim architektem, Wochem z pochodzenia, Bernar-dem Morando. Rok pniej mia ju Morando gotowe plany nowego miasta, nazwa234

Stefan Batory

fundacja Akademii Zamojskiej Ry. 197. Kamienice na Rynku Wielkim w Zamociu, koniec XVI - XVII wiek. nego Zamociem, a powoanego do ycia przywilejem lokacyjnym z 10 kwietnia 1580 roku, zatwierdzonym przez krla 12 czerwca. W 1583 roku zaczy funkcjonowa wadze miejskie, odbyway si w Zamociu targi i jarmarki. W 1589 roku ukoczony zosta paac ordynacki, gdzie jednak ju od dwch lat rezydowa waciciel, w 1587 roku rozpoczta kolegiata, w 1591 -ratusz,w 1595-ufundowana Akademia Zamojska, ostatnie wielkie dzieo kanclerza, trzecia wysza uczelnia katolicka w Rzeczypospolitej, szkoa bez nadmiernych ambicji, ale wanie dlatego niezmiernie zasuona przy ksztaceniu kadry urzdniczej potrzebnej w tej czci Korony. Oczywicie ksztat dzisiejszy zabytkowego Zamocia powstawa powoli, waciwie przez cay wiek XVII, niemniej to wanie w ogniu wojen z Moskw, w blu po stracie ukochanej ony kreli kanclerz plany swoich marze, jedynych, jakie udao mu si w peni zrealizowa. A realizacja to bya rwnie jedyna w swoim rodzaju. Nawet w Europie renesansu, penej miast wyrosych z fantazji swych twrcw - i jake czsto szybko opuszczonych, popadajcych w ruin, gdy fantazje te nie umiay si liczy z rzeczywistoci - Zamo jest wyjtkowym przykadem dojrzaej myli urbanistycznej, a zarazem gospodarczej i spoecznej. Wyduony z zachodu na wschd ksztat miasta przecinaj dwie osie, polityczno-ideowa i gospodarcza. Naprzeciw paacu ordynackiego, po drugiej stronie wielkiego placu, wznosi si po prawej kolegiata Ry. 198. Kolegiata w Zamociu, lata 1587-1598. 235

Dzieje Polski i Litwy Ry. 199. Plan Zamocia.

ukad urbanistyczny Zamocia (dzi katedra), znakomite dzieo architektury pnorenesansowej czy te manierystycznej; jeli historycy sztuki spieraj si dzi, do jakiej szufladki dzieo zakwalifikowa, dowodzi to tylko, e twrca jego umia myle i tworzy samodzielnie. Po lewej, cofnity nieco w stosunku do kolegiaty gmach Akademii. Za nimi o nastpna: Rynek z ratuszem oraz dwoma mniejszymi placami, Rynkiem Solnym i Wodnym. Dalej zaczyna si rejon mniejszych wity, wrd ktrych, na poboczu, wznosz si synagoga i cerkiew. Wszystko otoczone najnowoczeniejszymi na owe czasy fortyfikacjami, ktre w nastpnym stuleciu nie raz chlubnie zdadz, egzamin. Plan czytelny, realizacja stawiajca miasto w rzdzie najpikniejszych planowych realizacji urbanistycznych wiata, ukazuje zarazem w peni ambitn, a przecie liczc si z realno-ciami osobowo jego twrcy. Podjcie tych planw umoliwione byo midzy innymi trwajc wci wspprac pomidzy krlem a kanclerzem. Owdowiay Zamoyski nie mia dotd dziedzica, czas by pomyle, mimo szczerej niewtpliwie aoby, o nowym oenku. Obowizek 236

Stefan Batory

zachowania rodu by wwczas wity. Tym razem sign Za-moyski jeszcze wyej, po rk Gryzeldy, crki Krzysztofa Batorego. 12 czerwca 1583 roku odbyo si w Krakowie wspaniae wesele, uwietnione tryumfem w stylu antycznym, na wzr modnych wwczas woskich "trionfi"; jeden z nich, wyprawiony przez Katarzyn Medycejsk dla polskich posw, mg Zamoyski oglda w Paryu. Barwne widowisko odbywao si na Rynku: Ry. 200. Budynek Akademii Zamojskiej, wzniesiony w latach 1639-1648, nastpnie turniej wpierw, pniej defilada, przebudowany wiatach 1752-1765 i ok. 1825. lub Jana Zamoyskiego z Gryzeld Batory pokaz upw i jecw moskiewskich, wreszcie parada przebieracw, wrd nich Mikoaj Wolski, miecznik koronny "po murzysku", Mikoaj Zebrzydowski, prowadzcy wz z alegori czasu i postaci Saturna, a wreszcie pikny "Zub", Stanisaw kiewski, przebrany w zielon sukni, gdy przedstawia mia bogini Dian. Za nim wjechay nimfy, Kupido i Venus, goszc chwa nowoecw.

ambicje hetmana "Przy tak wspaniaych widokach - pisa historyk wczesny - i zazdro te, ktra si wszdzie wcibi, miaa swe miejsce. Zaraone ni pode serca nie mogy znie tego, co innych kontentowao. Zdawao si niektrym, i Zamoyski, z krlem przez to maestwo spowinowacony, szuka wygrowania nad rwno szlacheck. Pomnaa ich podejrzenia tryumf z tak okazaoci odprawiony, jakiej oni nie pamitali. Std rne krla i Zamoyskiego wnosili zamysy, o ktrych ani si im nio". odnowienie linii pocztowej Sebastiana Montelupiego Zamysy te jednak istniay, cho domysy zazdronikw jak zwykle skierowane byy w niewaciw stron. Wgier na polskim tronie coraz wicej spraw wewntrznych Rzeczypospolitej zwala na barki kanclerza, gdy po zakoczeniu wojen z Moskw snu nowe wojenne plany. Krelone w ciszy gabinetw, powierzane nielicznym, nawet dzi wydaj si wielu badaczom dyskusyjne: w rdach polskich pozostay po nich niewielkie lady. Niemniej i z nich wynika, e w coraz wikszej mierze krl sam przygotowywa instrumenty do prowadzenia aktywnej polityki zagranicznej. Znamienne, e po latach zastoju przypomnia cenn inicjatyw Zygmunta Augusta, organizacj pastwowej linii pocztowej z Krakowa do Wenecji. Po mierci ostatniego z Jagiellonw jego poczmistrz, Sebastian Montelupi, prowadzi ledwie wegetujce przedsibiorstwo na wasny rachunek. Poczta sza dugo i odchodzia rzadko. Dopiero na stanowcze danie nuncjusza Bolognettiego krl Stefan, przywilejem niepoomskim z 28 stycznia 1583 roku, restytuowa oficjalnie lini weneck, przyznajc Montelupiemu na jej prowadzenie fundusze z ce krakowskich. plany wojny tureckiej Dobre stosunki z papiestwem, pozyskanie poparcia Kocioa i Jezuitw, linia pocztowa na danie nuncjusza - wszystko to miao suy nadrzdnemu celowi Batorego: wyzwoleniu ojczyzny. Wojna z Porta Ottomask bya marzeniem papiea Grzegorza XIII. W nim Batory znalaz sprzymierzeca. Dziaania te byy bez wtpienia zgodne z interesem Rzeczypospolitej. Sama geografia skazaa na przyja dwa narody 237

Dzieje Polski i Litwy

polska suba dyplomatyczna Ry. 201. Nagrobek rodziny Montelupich w kociele Mariackim w Krakowie, ok. 1600 i przed 1613 rokiem. oddzielone naturaln granic, a otoczone wsplnymi wrogami. Upadek Wgier zachwia rwnowag polityczn w tej czci Europy, pozbawi nas wyprbowanego sprzymierzeca. Lecz rol Wgier przeja w pewnej mierze monarchia Habsburgw, najmniej grony z naszych ssiadw, zwaszcza gdy osabo jej zainteresowanie sprawami Rzeszy. Teraz jednak monarchia Habsburgw znalaza si w osobliwej sytuacji. Chorobliwie za-|fj zdrosny o braci cesarz Rudolf nie dopuszcza ich do rzdw

w swych krlestwach elekcyjnych, w Czechach i na Wgrzech zachodnich, nie dopuszcza tam do elekcji vivente rege, ktrej tak w Polsce obawiaa si szlachta. Spodziewano si jednak rychej mierci schorowanego Rudolfa (jak zwykle w takich wypadkach, mia jeszcze y dugo). Trzy elekcje, czeska, wgierska i cesarska, nie przygo-towane wczeniej, mogy da przedziwne wyniki. I tu Batory widzia na pewno swoj szans, przynajmniej w kraju ojczystym - cho ktry z monarchw nie marzy wtedy o koronie cesarskiej? W kadym razie kokietowanie elektora brandenburskiego, jednego z siedmiu wyborcw cesarza, mogo by wanie na to obliczone. Prawdopodobniejsze sjednak przypuszczenia, e Batory myla o tronie wgierskim dla swego bratanka Zygmunta, a wydajc jego siostr Gryzeld za Zamoyskicgo, temu ostatniemu chcia powierzy trosk o losy Siedmiogrodu. Tak zacza si skomplikowana gra dyplomatyczna, a zarazem szpiegowska. Zamiary krla Stefana, ktre i dzi przecie dla historykw s niejasne, budziy zainteresowanie obcych wywiadw. Zwycistwo nad Iwanem podnioso presti Rzeczypospolitej i jej wadcy, kazao si z nim liczy nawet monarchom odlegych krajw. Polska suba dyplomatyczna na pewno nie bya w peni przygotowana do tak skomplikowanych zada, zwaszcza e Batory, skonniejszy do rozmw z pozycji siy ni do subtelnoci rokowa, zaniedba jej dalszy rozwj i ksztacenie. Gdy w 1583 roku papie Grzegorz XIII zapyta posa polskiego Stanisawa Reszk, czy dyplomacja polska stosuje szyfry, ten odpowiedzia przeczco, "nic bowiem nie sprawujemy, za co bymy si wstydac mieli". Papie nie zadowoli si tym naiwnym tumaczeniem i na przyszo kaza stosowa szyfr w relacjach z rozmw z nim odbywanych. Podobnych sytuacji byo wicej i nie raz przyczyniy si one do wymuszonego okolicznociami usprawnienia aparatu pastwowego Rzeczypospolitej. Tak wic plany Batorego, 238

Stefan Batory

ne er ej a-sr la h zi 1582 cho w rezultacie biegu wypadkw okazay si przedwczesne o sto lat - zrealizowa je przecie czciowo dopiero Jan III - stay si wielkim impulsem do unowoczenienia polskiej dyplomacji i wyprowadzenia jej znw na wielk scen europejsk. Teraz jednak jej bdy i niedomagania ujawni si miay w jednej z kluczowych dla naszych dziejw spraw kryminalnych, a zarazem politycznych - w dramacie rodu Zborowskich. Tragedia Samuela tuaczka Samuela Zborowskiego Zastarzay wyrok Henryka Walezego w sprawie Samuela Zborowskiego uczyni z niego nie tylko banit, ale rwnie czowieka zalenego od dobrej woli monarchy, ktry w razie jego powrotu do kraju w kadej chwili mg zarzdzi egzekucj bez dodatkowego

postpowania sdowego - cho prawo byo tu niejasne, jako e Henryk nie wyda wyroku infamii, utraty dobrej sawy. Oznaczao to jednak zarazem rosnc z kadym rokiem zaleno osobist od Walezego, nawet gdy przesta ju panowa w Polsce. Przyczyny tego mogyby zapewne nam wyjani rachunki florenckiego banku Soderinich. Wiemy, e po wyroku Henryka banita uda si do Siedmiogrodu i tam wszed w sub Batorego. Z jego zapewne ramienia znalaz si w Stambule; przynajmniej wywiad angielski donosi, e jest on w stolicy Turcji szpiegiem Batorego. Pniej to wanie Samuel, najpewniej na polecenie Henryka, zjedna swoich braci dla kandydatury Stefana na tron Rzeczypospolitej. On pierwszy zaznajamia elekta ze stosunkami w Polsce. Mia prawo liczy na jego wdziczno. kontakty Samuela z Henrykiem Walezym Batory jednak nie spieszy si z przebaczeniem. Teraz on mia w rku Samuela. Wykorzystywa jego usugi w wojnie z Moskw, znw obiecywa przebaczenie pod warunkiem, e Samuel wsawi si w walce - a potem nie dotrzymywa obietnic, wicej, dogadywa mu od sprzedawczykw ("meretricius"). Musia zapewne wiedzie o jego trwajcych zwizkach z Walezym, ktrych Samuel zreszt nie kry; w 1581 roku, gdy zawid si na obietnicach Stefana, wybiera si do Francji i tylko zgon ony zatrzyma go w kraju, przy synach. Wwczas Batory wykorzysta wiedz wojskow Zborowskiego do szkolenia wojskowego Kozakw zaporoskich w walkach z wojskiem regularnym, w wyprawach przeciw Turkom. On to wanie nauczy Kozakw zdobywa tureckie galery i dziaa, on wieo na ich czele zupi i spali Tehini. Oficjalnie krl odegnywa si od takich przedsiwzi, a jeli Kozacy chcieli dziaa na wasn rk - kara ich prowodyrw. Ale nie protestowa, gdy Kozacy oddawali si pod rozkazy szlacheckich dowdcw, ktrych mg kontrolowa i wykorzystywa do realizacji wasnych planw. Zapewne wic i akcje zaporoskie Samuela z nimi byy zwizane, tym bardziej, e zuchway banita coraz mielej, nie niepokojony przez nikogo, jedzi po kraju. Rozchodzce si po Europie wieci o rokowaniach Stefana z papiestwem, o przygotowywaniu ligi antytu-reckiej, powanie zaniepokoiy Henryka III. Walezy wci tytuowa si krlem Polski. Wola wybr Stefana, Ryc 202 piecz cesarza rzymskiego Rud0ifa ni wybr Habsburga: Batory by przecie lennikiem rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). 239

Dzieje Polski i Litwy

przyjaciela Francji, sutana. Ale gdy okaza si lennikiem niewiernym, sytuacja si zasadniczo zmienia. Wanie w tym czasie midzy Francj a Hiszpani toczya si niewypowiedziana wojna na dwch frontach: o zagarnit w 1580 roku przez Filipa II Portugali, prawa do ktrej rocia sobie matka Henryka, Katarzyna Medy-cejska, i o Niderlandy poudniowe, opanowane przejciowo przez brata Henryka, Franciszka Herkulesa d'Anjou. Powstanie ligi i jej wojna z Turcj po wanie odciyoby rwnie walczcego z Porta Filipa hiszpaskiego, ktry cae swe siy mgby zaangaowa przeciwko Francji - i przeciwko Anglii elbietaskiej. Tote nic dziwnego, e wanie w

tym czasie rni dziwni Anglicy zaczli odwiedza Polsk; Samuel Zborowski, wezwany zapewne do Parya, uzyska w 1582 roku audiencj u Henryka III, a dyplomaci francuscy w Wenecji i w Rzymie otrzymali polecenie bacznego ledzenia dyplomatw Batorego, jak rwnie Antoniego Possevina, ktry wci wierzy naiwnie w moliwo pozyskania Iwana do wsplnej z Batorym krucjaty przeciw Turcji i rozpowiada o tym zbyt gono. Ambasadorem francuskim w Wenecji by wtedy Andre-Paul Hurault de Maisse, dyplomata dowiadczony i przebiegy. Jego szczeglne zainteresowanie wzbudzia bytno w tym miecie Mikoaja Radziwia Sierotki, goszcego, i udaje si z pielgrzymk do Ziemi witej. Dyplomacie francuskiemu wydao si to podejrzane i w lutym 1583 roku przekaza swemu wadcy informacje, i Radziwi w imieniu krla Stefana proponuje Wenecji udzia w najedzie na posiadoci Porty Ottomaskiej, przewidujc atak w 50 ty. koni z dwch stron rwnoczenie. Zdaniem ambasadora francuskiego by to pomys papiea, ktry sprzyja Hiszpanii i chcia j odciy w czasie wojny z Francj. Wydaje si, e byo to rwnie zdanie wadz weneckich i dlatego, mimo surowego przestrzegania w Rzeczypospolitej w. Marka tajemnicy pastwowej, propozycje Sierotki zostay zakomunikowane francuskiemu dyplomacie. W wczesnych rdach polskich nie zachoway si informacje o zamierzeniach Batorego, dopiero za Zygmunta III ujawni je ze szczegami Zamoyski, pniej za jego sowa potwierdzi kiewski. Relacje ich zgodne s z tajnymi doniesieniami ambasadora francuskiego w Wenecji, co przesdza spraw, dowodzc, e Batory rzeczywicie snu takie plany. Wedle Zamoyskiego projektowali oni wwczas wraz z krlem wystawienie 30 ty. zbrojnej w kopie kawalerii, 15 ty. pieszych muszkieterw, 10 ty. zacinego wojska, w tym 850 oficerw - proporcja na owe czasy bardzo wysoka i wiadczca, e w planach tych uprzedzali oni pniejsze reformy wojskowe, dokonane w XVII wieku przez Szwedw i Holendrw. Z tak armi rzeczy wicie mona si byo pokusi nawet o opanowanie Konstantynopola, a na pewno o osignicie linii Dunaju, czyli wyzwolenie Wgier. Ry. 203. Strzelba z zamkiem koowym, wykonana dla Mikoaja Radziwia Sierotki, 1615 rok (Kra-kw-Wawel). Zamoyski i kiewski zgodnie stwierdzili, e plany te znao tylko czterech Polakw: oprcz nich i Radziwia Sierotki, rwnie Stanisaw Sobocki, kawaler maltaski, pose Stefana do Filipa II. C z tego, skoro natychmiast je zdradzili Wenecjanie. Pniej, gdy Sierotka bawi ju w Egipcie, ogldajc piramidy, lustrujc miejscowe stosunki i nie spieszc si zbytnio do Grobu witego, urzdnicy tureccy te patrzyli na niego podejrzliwie - wywiad francuski zapewne ich natychmiast powiadomi o wszystkim, a prcz tego przyszy wieci o wyprawie Zborowskiego do Tehini - ale, mimo rozwaania takiej moliwoci, zabjstwo litewskiego magnata 240

Stefan Batory

rozkaz pojmania Samuela

wysokiej rangi uznali za zbyt ryzykowne. Dziki temu Sierotka powrci zdrw i cay, by opublikowa wkrtce w aciskim przekadzie (polski orygina pozosta w rkopisie) swoj Peregrynacj do Ziemi witej, jedno z arcydzie polskiej literatury podrniczej. Na tym zreszt nie skoczyy si literackie konsekwencje planw krla Stefana. Sierotka wprawdzie uszed z yciem, ale zabili Turcy pod Stambuem innego Stefanowego wysaca, jeli nie szpiega, rzekomo konie skupujcego Jakuba Podlodowskiego, ktrego siostra, Dorota, bya on Jana Kochanowskiego. Powici wielki poeta szwagrowi ostatni swj wiersz-epitafium ("By wedle cnt i zacnoci / Grzebano umarych koci / Przystaoby lee tobie / W zotym, Podlodowski, grobie".), pojecha do Lublina u krla o pomst si upomnie i nic nie wskrawszy, zmar tam nag mierci 22 sierpnia 1584 roku. Tak to plany wojenne niosy za sob wydarzenia wane dla polskiej kultury. Za Stefan, zawiedziony wyranie w swoich staraniach o lig, zagroony szybk reakcj Porty, z caej sprawy chwilowo si wycofa i czym prdzej nawiza znw, z pewnymi zreszt trudnociami, poprawne stosunki ze Stambuem, zwracajc zdobyte przez Kozakw armaty i cinajc gowy zwykym uczestnikom napadu na Tehini. Przysza teraz pora na ich dowdc. Ry. 204. Buzdygan, XVI wiek (Krakw-Wawel). Samuel zdawa sobie chyba spraw, i piercie wok niego si zacienia. Szamota si w matni. Uleg pocztkowo intrygom najmodszego brata Krzysztofa, jawnego agenta habsburskiego, snujcego podobno plany zamachu na krla Stefana. Doszo bowiem do interesujcego zblienia stanowisk jurgieltnikw cesarskich i zwolennikw Henryka. Stanisaw Sdziwj Czarnkowski, najbardziej zaarty z habsburskich poplecznikw, zacz nagle gosi, e legalnym krlem jest wci Henryk. Urzdnicy cesarscy zaostrzyli konflikt siedmiogrodzko-habsburski, dotyczcy dbr szatmarskich rodu Batorych skonfiskowanych przez cesarza. Ale w Pradze, obok zwolennikw wspdziaania z Francj przeciw planom Batorego zjednoczenia i wyzwolenia Wgier, byli rwnie prohiszpascy politycy, stawiajcy przeciw Turcji. Z jednym z nich, Wratysawem z Pernstejna, mia Zamoyski cisy, acz bardzo poufny kontakt, dotyczcy nie znanych nam spraw. Tymczasem Krzysztof wytrwale odciga Samuela od suby Batoremu, wybijajc mu midzy innymi z gowy kozackie awantury, po czym pojecha z nim do Francji. Ale Batory ju w grudniu 1582 roku, a wic przed przybyciem Sierotki do Wenecji, wezwa do siebie Andrzeja Zborowskiego, owiadczajc mu, e wie o wizycie jego braci, Samuela i Krzysztofa, w Paryu. Uprzedzony przez nuncjusza Bolognettiego (wywiad papieski dziaa sprawnie), dowiedzia si rwnie o rozmowie Samuela z Henrykiem i powiedzia Andrzejowi jeszcze: "Wiemy o wszystkim, lecz cierpimy wiele". Samuel jednak nie chcia liczy na cierpliwo krlewsk, zwaszcza gdy Stefan wyda 5 grudnia 1583 roku na sejmie polecenie schwytania zuchwaego banity, ktrego tak dugo cierpia przy swoim boku. W tej sytuacji Zborowski zacz wpierw cakiem niepoczytalnie odgraa si kanclerzowi i krlowi, a potem nagle owiadczy, e wyjeda z Polski z synami na zawsze. By moe to przesdzio jego los. Zbyt wiele wiedzia. Jecha wanie do Woch, nie zachowujc adnej ostronoci i znw zbyt gono dajc upust swej nienawici, 241

Dzieje Polski i Litwy gdy w okolicach Krakowa, na terenie podlegym Zamoyskiemu jako krakowskiemu starocie, ujty zosta 11 maja 1584 roku w domu swej siostrzenicy Elbiety Wodkowej, w Piekarach nad Szreniaw koo Proszowic, przez ludzi Stanisawa kiewskiego i Mikoaja Uhrowieckiego, pod-starociego krakowskiego, ktrym asystowali ukasz Serny i Marcin Mroczek. Pogwacenie nietykalnoci domu szlacheckiego bdzie pniej jednym z gwnych punktw oskare wysuwanych przeciw Zamoyskiemu. Krl pono zaaprobowa natychmiastow egzekucj, wyrzek nawet sawne zdanie: "Zdechy pies nie ksa". W pniejszych odpisach, dokonywanych w czasie rokoszu Zebrzydowskiego, zachowaa si ostatnia rozmowa Zamoyskiego ze Zborowskim i opis egzekucji. Dokument to mocno podejrzany, zwaszcza e czsto ssiaduje z rkopisem dotyczcym ewidentnego faszerstwa rzekomego roRy. 205. Portret trumienny Stefana Batorego, ok. 1588 roku (skarbiec katedralny na Wawelu). koszu gliniaskiego przeciw Ludwikowi Wgierskiemu. Mg by jednak echem relacji bezporednich wiadkw tych wydarze, ktrzy wczeniej z Zamoyskim zwizani, po mierci kanclerza prbowali wykorzysta wspomnienie o Samuelu przeciw rzekomemu "tyranowi", Zygmuntowi III. Znaczenie tego dokumentu w ksztatowaniu opinii szlacheckiej na cae dziesiciolecia byo ogromne. ostatnia rozmowa midzy Zamoyskim a Samuelem Wedle tej wersji Zamoyski wszed do celi Samuela z nabitym pistoletem, woajc: "O Samusiu! Prawda, em ja mniejszy ni ty, em ci dosta!" Samuel odpowiedzia: "Grzechy moje day mnie w rce tobie, nie mstwo twoje". Wersja to do prawdopodobna. Szydercza chepliwo Zamoyskiego mieci si w tym, co wiemy o jego psychice i stylu wypowiedzi. Natomiast odpowied Samuela nosi wyrane pitno jego kalwiskiej wiary. Wicej zastrzee budzi nastpna cz relacji, dotyczca ostatniej rozmowy midzy prowadzonym na cicie Samuelem a kanclerzem, ktrzy mieli si spotka koo kocioa. Egzekucja odbya si bowiem u stp Baszty Senatorskiej zwanej Lubrank, w ktrej zapewne Samuela wiziono, z dala od najbliszego z wawelskich kociow, 242

Stefan Batory

a trudno przypuszcza, aby przed ni oprowadzano skazaca po Wawelu. Niemniej sama wymiana zda jest prawdopodobna: - Odpu mi, e ka ci traci. - Nie odpuszcz, bo niewinnie mnie tracisz.

- Na Boga ci prosz, odpu mi! - Odpuszczam, ale ci pozywam na straszliwy sd Boga ywego, przed ktrego majestatem dzi stan. Ten z tob rozsdzi, e mnie niewinnie tracisz! Znacznie mniej prawdopodobna jest wersja, jakoby Samuel wyzna, e bracia jego, Andrzej i Krzysztof, planowali zamach na krla Stefana w czasie polowania w Puszczy Niepoomskiej: zawiadomili go o tym w licie, on za przez lutnist Wojciecha Dugoraja odesa ten list Batoremu. Wspomniany bowiem list si zachowa i nic w nim takiego nie ma. Rwnie zreszt nieprawdopodobna jest wersja inna, wedle ktrej Dugoraj wykrad ten list Samuelowi i zwierzy si z tego dwm wgierskim panom o nazwiskach trudnych do zidentyfikowania. Trudno te uwierzy, aby bra W tym udzia Ry-206-Jan Zamoyski idcy odczyta wyrok mierci Samue. . _. .... owi Zborowskiemu wg Jana Matejki. Andrzej Zborowski, jako marszaek nadworny rzekomy spisek Zborowskich na ycie krla odpowiedzialny za bezpieczestwo osoby krlewskiej i speniajcy ten urzd uczciwie. Gdyby rzeczywicie planowa mier krla, to Batory dawno by ju by na tamtym wiecie. Jeden z rzekomych wiadkw oskarenia, ktry mia sysze trzech braci zmawiajcych si "na zborowskiej trawie" na ycie krla, Samuel aski, stryjeczny brat Olbrachta, odmwi zreszt pocztkowo wszelkich zezna w tej sprawie. Wszystkie te opowieci wygldaj na spreparowane po fakcie, w oparciu o wte poszlaki i oderwane relacje, aby usprawiedliwi egzekucj. Niektre z nich, zwaszcza dotyczce osoby Andrzeja, a lansowane przez Heidensteina, wskazuj tylko, jakimi sposobami chcia Zamoyski zohydzi cay rd Zborowskich. egzekucja Egzekucja odbya si rankiem 26 maja. Samuel wrczy Mroczkowi sw chust, by ten zbroczy j we krwi i odda jego synowi. Zoy gow na pniu i poprosiwszy, by kat czeka z uderzeniem, a trzy razy powie "Jezus", zmwi krtk modlitw. Gdy wyrzek wreszcie "Jezus" po raz trzeci, gos jego by tak przejmujcy, e kat rzuci miecz i uciek. Dopiero jeden z hajdukw wymierzy cios miertelny. Tak skoczy czowiek niezrwnowaony, namitny, nieszczliwy, zbyt saby, aby si oprze rozsnutej wok niego, przez obcych i swoich, niejasnej po dzi dzie intrydze politycznej. Niewtpliwie najbardziej winny by nie on sam, ale brat jego Krzysztof. Na pewno nie wykorzystano moliwoci ujawnienia caej intrygi, w ktr Samuel da si gupio zaplta, a ktr moe by pomg zdemaskowa, gdyby mu pozwolono zezna wszystko, co wiedzia. A moe wanie o to chodzio, by milcza na zawsze? Odpowiedzialno Zamoyskiego jest niewtpliwa i bya niewtpliwa dla wspczesnych, mimo jego wykrtnych tumacze. On to konsekwentnie Zborowskich tpi. 243

Dzieje Polski i Litwy

wrogo Zamoyskiego wobec Zborowskich legenda Samuela

pozwanie przed sd sejmowy Krzysztofa i Andrzeja Zborowskich Ry. 207. Kamienice na rynku w Lublinie, XVI-XVIII wiek, w gtbi Brama Krakowska. On wypowiedzia im wszystkim przedtem przyja, cho i Jan, i Andrzej, i starosta szydowiecki Mikoaj zachowywali si wobec niego i wobec krla zawsze lojalnie. Wiedziano, e teraz uderzy w najsabszego, Samuela, bo rzekomo ten znalaz si pod jego jurysdykcj starocisk, cho przedtem, gdy by podjego jurysdykcjhetmask, to go jako hetman nie tyka. Ale czy wolno win zdj z krla? Jeli chcia zastraszy warchow, to celu swojego nie osign. Jeli chcia uderzy w protestantw - bo i tego motywu si doszukiwano - to tylko wzmocni solidarno szlacheck i podejrzliwo wobec korony. Mona jedynie ubolewa, e nie zdoby si Batory na ujawnienie prawdy o midzynarodowych powizaniach Samuela, o jego misjach szpiegowskich, bez wzgldu na komplikacje. Wicej szkody przyniosa narastajca przez wieki legenda o niewinnie straconym banicie, legenda pogbiajca przepa midzy koron a narodem szlacheckim. A potem legenda o wielkim wadcy i nierzdnym narodzie, z ktrej zgubiono to, co byo w naszej tradycji najcenniejsze - praworzdno. "Zdechy pies nie ksa". Ale Samuel zacz ksa dopiero po mierci i ksa do dzi. Gdyby na tym si zakoczyo, by moe mier Samuela pozostaaby krwawym ostrzeeniem dla warchow, bez innych konsekwencji, podobnie jak wczeniej mier Ocika. Lecz gdy krl zwoa w sierpniu senatorw do Lublina, przedstawi im oskarenia pod adresem braci Zborowskich i oznajmi, e Krzysztofa i Andrzeja pozwie przed sd sejmowy. A przecie nawet dowody przeciw Krzysztofowi nie byy bynajmniej bezsporne, oskarenie za Andrzeja nie miao adnych podstaw. Jedynym skutkiem mogo by zniechcenie do krla wielu senatorw, w tym i Jana Zborowskiego, zawsze wobec niego lojalnego. Sam Krzysztof zarzuca starszemu bratu, e sprzyja wrogom swej familii. Tote wielu uczestnikw obrad niechtnych byo oskareniu. Nawet bliski Batoremu nowy arcybiskup lwowski, Jan Dymitr Solikowski, doradza poprzesta na napomnieniu winnych. To Zamoyski przepar zgod wikszoci na postawienie Zborowskich przed sdem sejmowym. Ale tym samym na plan dalszy zej musiay plany zagraniczne krla w najdogodniejszym dla nich momencie. W marcu 1584 roku zmar bowiem wreszcie Iwan Grony. Na dwa lata przed mierci zdy jeszcze zabi w ataku furii starszego ze swych synw, Iwana, nastpc 244

Stefan Batory

tronu zosta wic gupkowaty Fiodor; trzeci z synw, Dymitr, urodzony w 1582 lub 1583 roku, by jeszcze niemowlciem. Pora bya sposobna, by ostatecznie ukorzy Moskw, lecz konieczna bya zgoda sejmu, a sprawa Zborowskich ju w czasie sejmikw przysonia wszystko. sejmik proszowski Najburzliwszy przebieg mia sejmik proszowski. Tu Krzysztof Zborowski przywiz ciao brata w cynowej trumnie, tu przywiz te jego maego synka. W dramatycznej mowie oskara kanclerza, tyrana chciwego krwi szlacheckiej. Stwierdza, e Zamoyski nasa

na najtego zabjc. Zwolennicy jego krzykiem i terrorem prbowali zastraszy zwolennikw kanclerza. Gdy Spytek Jordan, powinowaty zreszt Samuela, wzi w obron Zamoyskiego, ujrza wymierzone ku sobie rusznice. Nie ulk si, potnym gosem przekrzycza przeciwnikw i mow zakoczy. Nastpnego dnia rusznice wymierzono znw w innego obroc kanclerza, Piotra Myszkowskiego, ale i wwczas nie doszo do rozlewu krwi. sejmik redzki Na sejmiku redzkim w Wielkopolsce ale swe wytoczy kasztelan gnienieski Jan Zborowski, a popar go Stanisaw Grka, ostatnio do Stefana zraony. Na sejmiku wiszeskim wojewdztwa ruskiego szwagier Zborowskich, Stanisaw Stadnicki zaatakowa krla i kanclerza wraz z ich rzekomymi planami ograniczania wolnej elekcji i forytowaniem Wgrw. Pilnujcy tu interesw przyjaciela kiewski mia pretensje do senatorw, zwaszcza do Solikowskiego, e nie wzili Zamoyskiego w obron, chyba jednak troch przesadzi. sejmikowe ataki na Zamoyskiego Inne sejmiki przebiegay wyjtkowo spokojnie. Na wielu z nich, mimo intensywnej propagandy przeciw kanclerzowi, licznych pism ulotnych i paszkwili ualajcych si nad Samuelem, w ogle jego sprawy nie wspomniano. Na innych rozpatrywano j w atmosferze odpowiedzialnoci, ale i pewnego zrozumiaego zaniepokojenia. Dobrze to wiadczy o rozsdku politycznym szlachty. Ci sami, co na poprzedniej elekcji gotowi byli wybra Gronego, argumentujc, e jeli kae ci kilka gw, to si nawet przyda, teraz zdali sobie spraw, e nad pochopnie cit gow nie mona przej do porzdku. Dobrze te wiadczy o tej szlachcie, e nie krla winia, lecz Zamoyskiego, i e rwnoczenie upomniaa si o podkomendnych Samuela, kozackich dowdcw, "ludzi rycerskich" -jak powiada na sejmiku wiszeskim krewniak Zamoyskiego Jan Herburt - rycerskich, cho nie herbowych, ktrych krl kaza by ci za to, e "terrorem pohacom byli". Sejm rozpocz siew Warszawie 15 stycznia 1585 roku. Z alternaty wypadao, e sejm 1585 roku marszakiem winien by Wielkopolanin: wybrano Stanisawa Pkosawskiego, dzielnego onierza, miego krlowi i Zamoyskiemu, obrad on jednak sprawnie prowadzi nie umia i w rezultacie pierwsze skrzypce w Izbie gra kronikarz minionego bezkrlewia witosaw Orzelski, protestant, bezstronny i obiektywny. Izba jednak moga co najwyej obserwowa przebieg obrad: w sdzie sejmowym zasiada jedynie krl z senatorami. Instygatorem koronnym, czyli prokuratorem mianowa Stefan Andrzeja Rzeczyckiego, biegego, a przede wszystkim posusznego prawnika. Obrady sdu cigny si zreszt dugo. Oskareni Andrzej i Krzysztof si nie stawili, a wrd ich obrocw, obok oczywicie Jana Zborowskiego, poczesne miejsce mia znany teolog i polemista kalwiski, Jakub Niemojewski. Dowody winy Krzysztofa byy jednak niezbite: konszachty z Iwanem, z Rudolfem II, dwa planowane zamachy na ycie krla i wiele innych. Najmocniej obciyy go zeznania Olbrachta i Samuela askich, 245

Dzieje Polski i Litwy mier staropolska Kolo mierci. Obraz w kociele w. Katarzyny w Krakowie, ok. p. XVII wieku W redniowieczu europejskim problemem emocjonalnym bya dla czowieka przede wszystkim mier wasna. Std Philippe Aries, francuski historyk niestrudzony w badaniu etapw tworzenia si dojrzaoci emocjonalnej naszej cywilizacji, mwi o redniowieczu jako o czasach "mierci swojej". Przygotowanie do niej, prawdziwa ,:;'%.**.:' '-. . ; '.: ; ":.-;' '.,' , *.{: :; ,; "ars moriendi" (sztuka umie rania), to przygotowanie reli gijne do chwili, kiedy dusza stanie przed sdem boym. Od XVI wieku zaintereso wanie mierci nabiera cha rakteru odmiennego, bardziej wieckiego, niekiedy filozo ficznego, niekiedy szukaj cego z luboci elementw makabrycznych, czcych je z erotyk w sposb proszcy si o komentarz psychoana lityka. Jest to ju, wedle Ariesa, "mier oswojona". A wreszcie pojawi si tenden cja, zwyciska w okresie ro mantyzmu, do eliminowania myli o wasnej mierci, do patrzenia na ni przez pryz mat mierci bliniego. To okres "mierci twojej". Jak w tym kontekcie wyglda mier staropolska? Analizujc polsk "ars moriendi" XV i XVI wieku, Maciej Wodarski zwrci uwag na przewaajce wci treci redniowieczne. Dotyczy to zreszt w wikszej mierze uj protestanckich. Ale s i ele menty nowe, teatralne, ktre przyczyni si wkrtce do ksztatowania obrazu "mierci twojej", oraz cechy humanistyczne, jak "rwnowaga duchowa, niemier telna chwaa". Filozofia humanizmu sprzyjaa laicyza cji postaw. Michel de Montaigne streci to w zdaniu, i "filozofowa znaczy uczy si umiera". Mikoaj Rej korzystajc z myli Seneki podkrela, e mier jest straszna "przyrodzeniu", ale sam rozum poucza, by si

jej nie lka. Std wanie, z przekonania, e wasn mierci trwoy si nie naley, rodzi si bl w obliczu "mierci twojej". Kochanowski daje mu wyraz najdojrzalszy i na t skal w Europie najwczeniejszy. Burzliwy wiek XVII przynosi jednak jeszcze jedno ujcie: mierci jako ucieczki w szczcie wieczne ze zego wiata. "Poszlimy do nieba; niech ziemi prag nie, komu pieka trzeba" - gosi napis nagrobny ma ych Daniowiczw, zmarych pod koniec XVI wieku. To wtek w barokowej Europie czsty. W RzeczyEpitafium Zofii Herburtowej z krugankw klasztoru Dominikanw pospolitej zczy si on z przejmujcym, niemal maniw Krakowie chejskim, dualizmem dobra i za. W spojrzeniu tym wiat jest zy i mier jest za, rzdz nimi bowiem inne bogi, pogaskie, Parki czy Libityna. Dopiero po mierci - jak w wypadku Zofii Herburtowej, "wdzicznej wymowy paniej, modej, urodziwej, z domu i ma zacnej, ale nieszczliwej" - dobry Bg wynagrodzi krzywdy wyrzdzone przez zy wiat. 246

Stefan Batory

sd nad Zborowskimi Krzysztof Zborowski skazany na infami i banicj cho ten ostatni wci baga, by ze wiadectwa jego zrezygnowa. Nic jednak nie pozwalao czy z t spraw Andrzeja, chyba to tylko, e nigdy si modszych braci nie wypar i stosunki serdeczne z nimi utrzymywa. Tote Rzeczycki zrezygnowa w kocu z postpowania przeciw niemu. Gdy wyszed na jaw zwizek sprawy Krzysztofa ze spraw Ocika, przeraeni Radziwiowie z gorycz wspominali, e Litwa przecie zgodzia si na cicie winnego bez wielkich ceregieli i stawiali to za przykad Koroniarzom. Sdzono jednak wedug prawa polskiego, dajc wszelkie szans oskaronemu i jego obrocom. Pomogo mu to niewiele, irytowao natomiast Stefana, ktry kilkakrotnie siga nawet do szabli, gdy obrona, jego zdaniem, posuwaa si za daleko. Najwiksz jego zo wzbudzi Zbigniew Ossoliski, syn Hieronima, a siostrzeniec Samuela, owiadczajc, e Krzysztof nie uznaje kompetencji sdu. Krl wwczas porwa si z miejsca i krzykn: "Albo uczycie mi sprawiedliwo, albo rozwicie mi rce skrpowane waszymi prawami, a sam pomszcz mojej krzywdy!"

22 lutego zapad w kocu wyrok. Krzysztof skazany zosta niemal jednogonie na infami, banicj, konfiskat dbr i utrat szlachectwa. Dla wielu senatorw gosowanie za wyrokiem byo tragedi. Karnkowski paka. Bohaterowie wojen z Moskw, wojewodowie smoleski - Kmita i poocki - Dorohostajski bagali krla o ask, nie tyle dla Krzysztofa, co dla dobrego imienia rodu Zborowskich. Nawet senatorowie przyznajcy, e Krzysztof by winien, przypominali, e za jego matactwa zapaci gow znacznie mniej winny Samuel. Susznie podnosili, e Samuel byby wanym wiadkiem w tym procesie, e zbyt pospiesznie usunito go ze wiata. Wyczuwao si te szczeglne zaniepokojenie rnowiercw. Krl usiowa tumaczy, e czeka na ukorzenie si przed nim Krzysztofa, na jego prob o ask. Przed senatorami zdawa si dy do pojednania. Ale gdy szeciu posw z arianinem Mikoajem Kazimierskim na czele zoyo przed nim protestacj, znw porwa si do korda, mimo e protestacja taka bya uznanym prawem skazanego i jego obrocw. Uagodzi go Orzelski, owiadczajc, i Izba Poselska stoi za krlem. Tylko sze gosw opozycji w sprawie bd co bd nie do koca wyjanionej - to niewiele, to potwierdzenie zaufania, jakim wikszo szlachty wci obdarzaa krla. Nawet Kazimierski zgosi si do zwyczajowego ucaowania rki monarchy, tyle e Stefan go ze zoci odtrci. Ale na rozpatrzenie nowych planw krla Stefana, planw wojny z Moskw, czasu ju nie stao. ziy stan zdrowia krla Przerwana epopeja Po sejmie, po burzy w sprawie Zborowskich i upadku wielkich planw, krl, wyzbyty nadziei, zdawa si popada w depresj. Zaniepokoio to Andrzeja Opaliskiego. Marszaek wielki koronny, nie tylko z urzdu, zna najlepiej stan zdrowia Batorego i jego na pozr tylko tward psychik. Postanowi wic odby z nim msk rozmow na temat nastpstwa tronu. Zaproponowa w niej udzielenie Zamoyskiemu szerokich penomocnictw, zabezpieczenie mu odpowiednich rodkw, przede wszystkim finansowych, by w razie bezkrlewia mg powstrzyma Zborowskich od zemsty, od rozptania wojny domowej i zabezpieczy koron dla jednego z bratankw Stefana, Andrzeja 247

Dzieje Polski i Litwy

budowa paacu w obzowie wybr Sykstusa V zagospodarowanie Inflant Jerzy Radziwi gubernatorem nowej prowincji

lub Baltazara. Ale Batory zdawa si ju nawet Zamoyskiemu nie wierzy. Skary si tylko, jak ciko krlowa niewdzicznemu narodowi. "Wszedem sam - mwi - w najndzniejszy czyciec, by mi nie szo o saw, pucibym to krlestwo, a miabym na takie jatki synowca da?" Ry. 208. Dwr krlewski w obzowie pod Krakowem wg drzeworytu z 1605 roku, wzniesiony w latach 1585-1587, rozbudowany w latach 1603-1605. Pojecha do Krakowa, ale niewiele czasu spdza na Wawelu. Zapragn nowej rezydencji. 8 lipca 1585 roku zawar umow z Santi Guccim, florenckim z pochodzenia, lecz od dawna w Polsce zadomowionym artyst, na wybudowanie mu do 24 sierpnia 1586 roku nowego paacu w obzowie, na miejscu starego zamku Kazimierza Wielkiego. Roboty przecigny si o rok duej i koca ich ju Stefan nie doczeka, ale obzowski paac sta si odtd drug obok Wawelu rezydencj krlewsk w Krakowie. W nim urodzi si przyszy Wadysaw IV. Zrujnowany w XIX wieku i przebudowany przez Austriakw na koszary, niszczeje nadal wraz z otoczeniem. W 1977 roku zburzono pod blokowiska oficyn dawnego dworku kuchmistrza koronnego, ktry zbudowano zapewne w czasach Batorego dla Dominika Alamaniego, wali si zabytkowy mur otaczajcy ogrody obzowskie, sawne niegdy, a dzi zamienione na boisko trzeciorzdnego klubu i na grzdki saaty. I to dzieo krla Stefana rwnie zaprzepaszczono. Budowa trwaa, a Batory, swoim zwyczajem, wymyka si do Puszczy Niepoom-skiej na forsowne polowania, pogarszajce jeszcze stan jego zdrowia. Mimo przestrg lekarzy pi wci duo. Spisa kolejny testament, znw w nim wyrzekajc na czyciec polski. Marnowa czas, mimo e do Krakowa przysza wiadomo o mierci papiea Grzegorza XIII, niechtnego jego moskiewskim planom, i wyborze Sykstusa V, ktry okaza si wkrtce bardziej skonny do ich popierania. Rokowania w tej sprawie, prowadzone w Rzymie przez wysanego tam natychmiast Solikowskiego, jakby pobudziy gasnc energi Stefana, lecz w ich trakcie na plan pierwszy wysuwa si zaczy sprawy inflanckie. Objty po rozejmie w Jamie Zapolskim kraj zniszczony by przez wojn straszliwie, cho nosi lady dawnej wietnoci. Sawny Dorpat, dzi estoskie Tartu, przyrwnywa ksidz Piotrowski do Torunia, podziwiajc kamienice, wszystkie murowane, ale zrujnowane przez nie umiejcych w nich gospodarowa moskiewskich najedcw. Oglda obrabowane groby biskupw w zrujnowanej katedrze, pikne organy i otarze w kociele farnym, zachowane dziki temu, e uczyniono tu magazyn i zarzucono owsem. Krl sam pocztkowo doglda zagospodarowania Inflant, przed odjazdem za na sejm 1582 roku mianowa tu gubernatorem Jerzego Radziwia, od niedawna biskupa wileskiego. Merytorycznie wybr by znakomity: Radziwi, gdziekolwiek obejmowa rzdy, okazywa si wietnym administratorem. Ale jako biskup, wychowanek Jezuitw, konwertyta, drani sam swoj obecnoci protestanck ludno Inflant, szlacht i potne ryskie mieszczastwo, zwaszcza e Batory otwarcie snu 248

-- Stefan Batory

zaoenie biskupstwa wendeskiego zatarg o Parnaw rozruchy w Rydze plany rekatolizacji kraju, planujc sprowadzenie nowych osadnikw z katolickich Niemiec poudniowych i z Flandrii, oraz zakadajc hojnie uposaone nowe biskupstwo wendeskie. Rwnie niechtnie patrzya szlachta tamtejsza na energicznie prowadzon akcj egzekucji dbr krlewskich i duchownych, od dawna przez ni zagarnitych, na ograniczenie paszczyzny i na prb zamiany powszechnie dotd stosowanych kar cielesnych na grzywny. Podobno sami chopi udali si do krla z prob o pozostawienie chosty: bali si, e grzywny paci bd, a bicie ich i tak nie ominie. Zatarg ze szlacht i mieszczastwem Inflant, niemieckojzycznymi protestantami, by grony rwnie z uwagi na otwarcie wrog Rzeczypospolitej polityk szwedzk i kreci polityk brandenbursk. Ju w czasie obejmowania Inflant doszo do zatargu o zagarnite przez Szwedw a przyznane Rzeczypospolitej zamki oraz o oblon przez Szwedw Parnaw. W wyniku rokowa z Zamoyskim szwedzki marszaek Pon-tus de la Gardie, "lekki bardzo, prawdziwy Francuz, do tego pijanica", jak go okreli ksidz Piotrowski, zgodzi si odstpi od Parnawy, lecz pozostaych zamkw nie wyda. Gdy rok pniej zmara Katarzyna Jagiellonka, nasiliy si szwedzkie, czsto tajne dziaania zmierzajce do podburzenia ludnoci Inflant przeciw katolickiemu wadcy, a rwnoczenie spr z Dani o spadek po zmarym niemal rwnoczenie krlewiczu Magnusie spowodowa nowe komplikacje. Pretensje duskie w kocu zostay spacone, a e pienidzy na to w skarbie nie byo, poyczy je Jerzy Fryderyk Hohenzollern i sporne tereny wzi w zastaw. W podminowanych Inflantach lada iskra moga wywoa wybuch i iskr t staa si prba wprowadzenia w Rydze kalendarza gregoriaskiego - kalendarza papieskiego, nie uznawanego przez protestantw. Przyj go wprawdzie Gdask, ale tam, po nieszczsnej wojnie z Batorym, patrycjat uj znw rzdy mocn rk i fanatykami protestanckimi wrd plebsu mg si nie przejmowa. Rzdzcy Ryg patrycjusze rwnie zaakceptowali nowy kalendarz, lecz prba narzucenia go na Boe Narodzenie

249 Ry. 209. Panorama Grodna, wg drzeworytu z XVI wieku. Dzieje Polski i Litwy

1584 roku i represje przeciw tym protestantom, ktrzy obchodzili je wedle rachuby juliaskiej, wywoay w miecie krwaw plebejsk rewolt. Nowi samozwaczy przywdcy miasta wypdzili gubernatora Radziwia i jego mieszczaskich sprzymierzecw, jednego z nich kazali ci i nawizali rokowania ze Szwecj, chcc

uzna zwierzchnictwo Jana III. Zanosio si na kolejn wojn z kolejnym protestanckim miastem. Batory ju pod koniec lata 1585 roku wyjecha na Litw, a w miar narastania kopotw z Inflantami pobyt swj tam przedua i stamtd prowadzi rokowania z papieem. Na Litwie zreszt, jak pisze Hei-denstein, "rad bawi, poniewa obywatele tameczni kochali go i do wszystkich jego zamysw wykonania z uprzejm chci dopomagali". Osiad w Grodnie, gdzie w obrbie starego zamku redniowiecznego powsta za jego czasw nowy paac renesansowy, Ry. 210. Nagrobek Stefana Batorego z kaplicy Mariackiej w katedrze krakowskiej, 1595 rok. dzieo najprawdopodobniej rwnie Santi Gucprzyjazd Batorego do Grodna ciego. Niespokojny duchem wadca, nie umiejcy nigdzie duej zagrza miejsca, przebywa najchtniej tu, w sercu rozlegych puszcz, gdzie mg polowa do woli. Z Grodna wanie prowadzi rokowania z Sykstusem V, zjednanym dla zuchwaego planu podboju Moskwy i wsplnego z ni uderzenia na Stambu. Po Solikowskim wysany z tym zosta do Rzymu Andrzej Batory. Zamoyski od rokowa by odsunity. Rwnie inne sprawy polityczne wymkny si z jego rk. Siedzia wic na dobrowolnym wygnaniu w Zamociu, powiksza jak mg swoje dobra, doglda pamitnikw pisanych pod jego dyktando przez usunego Heidensteina. W sprawie Zborow250

Stefan Batory

tajemnicze rokowania Sykstusem V plany wojen z Moskw i Turcj Ry. 211. Nagrobek Anny Jagiellonki z kaplicy Zygmuntowskiej w katedrze krakowskiej. skich krl si na nim zawid, a poza tym kanclerz reprezentowa raczej prohisz-pask opcj uderzenia bezporednio na Stambu. Wrd warunkw stawianych przez papiea by zreszt jeden, o ktrym Zamoyski, kokietujcy wci protestantw, nie mg si dowiedzie. Sykstus V da podobno wsplnej akcji nie tylko przeciw Turkom, ale i przeciw protestantom. Sprawa ta do tej pory wyglda tajemniczo. Mamy tu jednak dwa zgodne ze sob, a zupenie niezalene wiadectwa: arianina Andrzeja Lubienieckiego i Huraulta de la Maisse. W okresie wznowienia rokowa midzy Rzymem a Grodnem za Sykstusa V ambasador Henryka III pisa do swego pana, i papie chce ligi ze Stefanem gwnie po to, by wytpi herezj we Francji, Szwajcarii, Gryzonii i Anglii. To ostatnie byo zreszt po myli Batorego, wicej, w interesie Rzeczypospolitej: Anglia elbietaska staa si czoowym partnerem politycznym i gospodarczym Moskwy w zachodniej Europie. Po mierci za Batorego Hurault de la Maisse donosi, e papie auje monarchy, "ktry przyrzek nie tylko uzbroi si przeciw Turkowi, ale rwnie wygna wszystkie herezje z

tego krlestwa". Lubieniecki za twierdzi, e to wanie papie postawi swoje warunki: pomoc finansowa na wojn z Moskw i Turcj w zamian za eksterminacj protestantw w Polsce. Historyk protestancki wykaza zreszt wiele rozsdku, wskazujc, e to dyplomaci papiescy "panu, jakomy go znali, w sawie i w zocie nade wszystko si kochajcemu, bardzo zadali wielk w mylach walk", i dodajc: "Co on sam by zawar w mylach swych, to Pan Bg wie". Pan Bg moe i wiedzia, ale my nie wiemy i wiedzie ju chyba nigdy nie bdziemy. Wiemy natomiast, e krystalizoway si i nabieray rozmachu plany podbojw. Papie zaakceptowa projekt wojny z Moskw, a potem podboju Turcji. Obieca 25 ty. skudw. Wenecja i Florencja skonne byy do przymierza. Latem 1586 roku 251

Dzieje Polski i Litwy

krl rozpocz przygotowania do sejmu; Zamoyski si do nich nie miesza. Mimo to - a moe dziki temu -sejmiki wypady po myli Stefana. Szlachta gotowa bya uchwali nowy pobr na wojn z Moskw. Przychylnie przyja pomys nadania indygenatu, czyli polskiego szlachectwa Andrzejowi i Baltazarowi Batorym, co mogo pniej uatwi im drog do tronu. Wybrano posw sprzyjajcych polityce krlewskiej. Sejm przewidywany w styczniu 1587 roku zapowiada si jako wielki tryumf krla. I wwczas nagle rozesza si wie, e 12 grudnia zmar w Wilnie Stefan Batory. Ry. 212. Trumna Stefana Batorego w katedrze krakowskiej, 1587-1588, restaurowana w latach 1873-1874. Wie bya tak niespodziewana, e powszechnie wierzono w otrucie mier Stefana krla. Stefan mierci rychej si spodziewa, ale prawd o swym zdrowiu tai. Znao atorego j^ njewje|u zaufanych: na pewno Franciszek Wesselenyi, by moe Andrzej Opaliski. Krl jednak sam t chwil przyspieszy. Zachorowa nagle, zzibnity i przemoczony po kolejnym, zbyt forsownym polowaniu, leczy si trunkiem. Wyniki sekcji, dokadnie przeanalizowane przed kilkudziesiciu laty przez krakowskich profesorw medycyny, nie pozostawiaj wtpliwoci: nerki nie wytrzymay nadmiaru wina, mocnego wina wgierskiego, przed ktrym go lekarze ostrzegali, lecz ktrego - jak i polowania wyrzec si nie potrafi. Pozostawi po sobie legend. I pozostawi po sobie - jak piknie to okreli Jzef Szujski - "olbrzymi fundament niedokoczonego budynku. mier zabraa architekta - dodaje wielki historyk o wielkim krlu - nikt nie mg pj za jego pomysem, nikt nie posiada dosy energii po temu". Dzi wicej ni Szujski wiemy o bdach i porakach Stefana, tym bardziej jednak podziwiamy ow energi, w elazny upr i konsekwencj w deniu do celu. I wielko jego, wielko wadcy, poczon jake czsto z tragedi czowieka, tym lepiej zrozumie i uszanowa umiemy.

252

Zygmunt III Jan Zamoyski wobec bezkrlewia przeciwnicy hetmana Trzecia elekcja Wie o mierci krla Stefana zaskoczya wszystkich. Nawet najblisi mu, przed ktrymi stanu swego zdrowia nie tai, nie spodziewali si, e koniec bdzie tak szybki. Zaskoczony by nade wszystko Zamoyski. Odsunity w ostatnich miesicach od wpywu na bieg spraw istotnej wagi, spodziewa si wszystkiego - tylko nie bezkrlewia. Wiedzia, e przyjdzie mu teraz odpowiada na najcisze zarzuty. Lecz kanclerz nalea zawsze do ludzi, ktrzy odnajdywali si w przeciwnociach. Straci mir u szlachty koronnej z powodu stracenia Samuela - to prawda. Sdzi -jak si okazao, niesusznie - e tym samym zachowa go u Radziwiw. A zachowa go rzeczywicie w miastach, ktrym by zawsze przyjacielem. Wystosowa wic listy do potencjalnych sprzymierzecw. Nie tylko do Mikoaja Sierotki, nadal mu szczeglnie bliskiego psychicznie, nawet wrd wzajemnych sporw, i do jego krewniaka, Krzysztofa Pioruna. Ale rwnie do magistratw - Gdaska, Krlewca, Rygi i Lwowa. Musia jednak stawi czoo przeciwnikom na sejmiku wojewdztwa ruskiego w Wiszni, gdzie zaatakowa go ostro starosta niatyski Mikoaj Jazowiecki, za sejmik proszowski cakowicie by zdominowany przez stronnikw Zborowskich i nakaza - bezskutecznie zreszt wojewodzie Andrzejowi Tczyskiemu obsadzenie Wawelu, podlegajcego w zasadzie starocie krakowskiemu Mikoajowi Zebrzydowskiemu, wysunitemu niedawno na to stanowisko przez kanclerza. Sytuacja stawaa si niebezpieczna. Kanclerz i hetman, majcy komend nad wojskiem, atakowany by bezpardonowo na sejmikach, gdzie dochodzili do gosu jego przeciwnicy; w Wielkopolsce przewodzi im Stanisaw Grka. Nieszczsna sprawa Samuela teraz dopiero przynosi zacza gorzkie owoce. Znw grozia wojna domowa, zanim jeszcze zaczto wymienia kandydatw do tronu. W tej sytuacji prymas Karnkowski, cho dobiega ju siedemdziesitki, co oznaczao wwczas wiek sdziwy, wzi spraw w swe rce. Nie mia wyboru: nawet Opaliski, dotd zawsze czowiek kompromisu, trzyma si z boku, widzc, jak w jego stronach rodzinnych zwolennicy 253

Dzieje Polski i Litwy -

kunktatorska postawa prymasa Karnkowskiego polemiki wok dziea

Heidensteina Grki zdobywaj zdecydowan przewag. Nawet krlowa Anna, krlowa przecie z wasnego prawa, mogca teoretycznie nie zgodzi si na bezkrlewie i obj sama rzdy, rwnie zreszt schorowana, nie chciaa na razie odsania swoich planw. Na szczcie chorowa te pocztkowo Andrzej Zborowski, najpopularniejszy, najlepszy mwca z braci Samuela. Karnkowski nie lubi nigdy wysuwa si na plan pierwszy; wola dziaa, ale dziaa skutecznie, za kulisami wielkiej polityki. I teraz wybra rol pozornie biern, ucieczk w chorob. Doradzi Zamoyskiemu, by postpowa podobnie, by zlekceway warszawsk konwokacj, gdzie zbyt silni bd jego przeciwnicy. Zamoyski zyma si i dsa na prymasa, nie lubi takiej gry pozorw i podejrzewa, e Karnkowski jest wobec niego nieszczery. Ale posucha - i zachowa wadz hetmask, ktrej go chcia pozbawi wczeniej Jazowiecki, a na konwokacji Stanisaw Sdziwj Czarn-kowski; zachowa te kontrol nad wojskiem. Do Warszawy przesa list, w ktrym usprawiedliwia si, e wraz z wojewod kijowskim Konstantym Ostrogskim i brac-awskim - Januszem Zbaraskim musi strzec granic i prosi o pomoc finansow na zapacenie onierza. Obaj wojewodowie cieszyli si duym mirem wrd szlachty, nawet hetmanowi nieprzyjaznej, list ten wic, odczytany z pocztkiem sejmu, niemao dopomg w uspokojeniu nastrojw. Konwokacja rozpocza si 2 lutego 1587 roku - ale bez Litwinw. Jednych zatrzymay w domu siarczyste mrozy i nieprzejezdne drogi, inni grali obraonych na Koro-niarzy o poprzednie elekcje, niekiedy nawet przebkiwali o zerwaniu unii. Zdecydowania u nich na og nie byo, walczya raczej obawa przed Moskw z niechci do ewentualnego koronnego kandydata. Std najwczeniej pojawiy si tu wzmianki o Fiodorze, co, zdaniem niektrych, zabezpieczyoby ponc moskiewsk granic, albo o Habsburgu, popieranym przez Radziwiw. W tej sytuacji Karnkowski zwleka. A aktorem by znakomitym. Gdy oskarono go o zaniedbywanie obowizkw, wybuchn w Senacie paczem. Oskaryciele ucichli, "bo - jak zapisa anonimowy autor diariusza pisanego dla Marcina Kromera - i kogo by ten miy staruszek... nie poruszy?" Pod koniec lutego stawia siju w Warszawie znaczna cz Litwinw, co oywio debaty sejmowe. Zaczo si od osdu wieej historii. Ukazaa si mianowicie ksika Andrzeja Rzeczyckiego Actiones tres, relacjonujca spraw Zborowskich w duchu prokanclerskim, oraz dzieo Heidensteina De bello Moscovitico commentariorum libri sex. Rozgoryczenie Zborowskich byo zrozumiae, doczyo si jednak do tego i rozgoryczenie Litwinw. Heidenstein mianowicie ca zasug zwycistwa przypisa Batoremu, Zamoyskiemu i Koroniarzom, bagatelizujc zwaszcza synn "jezd do Moskwy" Krzysztofa Radziwia Pioruna. Dugo jeszcze toczy si bd dyskusje na ten temat. Zwaszcza Zamoyski stan do gorcej obrony dziea, ktrego by przecie wsptwrc. Przyzna wic, e jednostronno jego jest wynikiem wzorowania si na pamitnikarskich Komentarzach Juliusza Cezara. Dodawa, e kady przecie moe przedstawi tak wersj wydarze, jaka mu odpowiada. Debata w interesujcy do dzi sposb ukazaa problemy pisarstwa historycznego, bdzcego midzy Scyll prawdy obiektywnej a Charybd prawa do wasnego zdania, prawa do wolnoci sowa. Przypomnie za trzeba suszny osd Henryka Barycza, e dzieo Heidensteina, o charakterze "zarwno dokumentalno-informacyjnym, jak propagandowym", byo

254

Zygmunt

starszego awantury sejmowe zarazem "dzieem o wyranej tendencji osobisto--panegirycznej" i e tym samym byo wyrazem "przesilenia" i zmiany dawnego modelu historiografii renesansowej, przesunicia akcentu z dziejw pastwa na "wybitne jednostki historyczne". Najwiksze oburzenie budzio oczywicie przedstawienie przez Heidensteina sprawy Samuela i Krzysztofa Zborowskich. Zabra gos w tej sprawie zdrw wreszcie Andrzej Zborowski. Przeciwstawi si tendencjom wycznie panegirycznym, przyzna, e "co susznie w paniech ma by chwalone, to chwali, co te zganione, zgani". Ale rwnoczenie stwierdzi, e obowizkiem kadego, rwnie i dzie-jopisa, jest "oponowa Panu o wolnoci i dobra pospolite". I wanie z tej analizy wywid wniosek, w gruncie rzeczy kompromisowy, e nie tyle domaga si trzeba zemsty, co wynagrodzenia krzywd, "ratowania niewinnoci" rodu i utrzymania praw szlacheckich. Wikszo przeciwnikw kanclerza nie do kompromisu bya skonna. Gdy Stanisaw kiewski prbowa przypomina, jak to sam Zamoyski "zdawa spraw" z motyww swego postpowania na sejmie poprzednim, odpowiedzia mu ostro Grka. "Chcia pan o sobie spraw da - krzycza wojewoda poznaski - a jako? Z zapalonymi knoty, kurzyo si pod okny naszymi i pod dachami - w piwnicach, w sklepach peno hajdukw byo". To prawda. Sejm 1585 roku przyrwna mona do synnej sesji padziernikowej 1929 roku; wiadomo, e Pisudski by admiratorem Batorego. Tyle e hajducy w tre obrad nie ingerowali: Batory sam potrafi gromi zbyt odwanych posw. kiewski, ktremu mierci groono, zdecydowa si sejm opuci. Gdy Ryc' 213' Na9robek stanista(tm) kiewskiego " J w katedrze lwowskiej, po 1588 roku. wyjeda ju z miasta, rzuci na czekanem suga Jana Zborowskiego. Szczliwie chybi, ale na pytanie wojewodzica ruskiego: "A na mnie to?" - odpowiedzia publicznie: "A na ciebie, z kurwy synu!" "Wspomnijcie Waszmo - napisa kiewski wwczas do swych przeciwnikw - e si czasy mieni, co mnie teraz spotkao, moe niedugo kogo innego spotka". Gdy za kasztelan podlaski Marcin Leniowolski, zwizany z krlow Ann, usiowa Zamoyskiego broni, mowa jego gina w tumulcie protestw, mimo e sam Andrzej Zborowski napomina, mwic do posw: "Nie chcemy tego". Narasta bowiem rozdwik midzy posami, bojowymi i krzykliwymi, ktrzy "poczli markota, aja, zowic senatory otrami a zdrajcami Rzeczypospolitej", a Izb Wysz, gdzie coraz wicej byo politykw odpowiedzialnych, spokojnych, 255

Dzieje Polski i Litwy spr midzy Zamoyskim a Zborowskim zwolennicy kanclerza stronnicy Zborowskich Ry. 214. Stanisaw kiewski modszy. szukajcych drg kompromisu. Z poselskiego grona wyszy prowokacyjne dania pod adresem kanclerza, by zoy buaw, podda si sdowi oraz zezwoli na proskrypcj dzie Rzeczyckiego i Heiden-steina. Szlachecka za konfederacja generalna zawizana pod Warszaw, obok zatwierdzenia konfederacji warszawskiej z 1573 roku, zarzdzia rwnie na w. Stanisawa lustracj generaln caej szlachty zdolnej do broni i oddaa tymczasowe dowdztwo nad wojskami granicznymi wrogom Za-moyskiego: Janowi Herburtowi, Jerzemu Mnisz-chowi, Mikoajowi Jazowieckiemu. Z uwagi na potwierdzenie praw dysydentw nie podpisali jej biskupi, z wyjtkiem Golickiego; Solikowski, teatralnie rozdzierajc szaty, wzywa gromu niebios na sw gow, gdyby j podpisa. Natomiast Karn-kowski, ktry oczywicie znw zachorowa i wyjecha z Warszawy, chcc, aby wszed w ycie stanowicy element konfederacji wany a dyskusyjny akt kaptura generalnego, puci wie o wasnej mierci, wie tak sensacyjn, e odwrcia uwag od treci samego aktu i wikszo senatorw go podpisaa. Nic dziwnego, e pozornie nieprzemylane meandry polityki prymasa mogy budzi nieufno kanclerza. Dowiadczenia pierwszych dwch elekcji ukazyway, e popiech moe by niebezpieczny, e lepiej rozwiza wpierw wszystkie draliwe sprawy, ni radzi o kandydacie. Teraz jednak sposb elekcji by ustalony, kompetencje urzdw w czasie bezkrlewia znane i pozostawa tylko jeden spr - midzy Zamoyskim a Zborowskimi. Porednictwa prbowali neutralici, wojewoda sandomierski Stanisaw Szafraniec i kasztelan biecki Mikoaj Firlej. Zborowscy dali rehabilitacji Samuela i Krzysztofa, kary wiey dla Zamoyskiego i odszkodowania pieninego, cho dawali do zrozumienia, e z owej wiey mogliby zrezygnowa. Kanclerz nie chcia ustpi ani na krok. Rosy szeregi jego zwolennikw w Koronie. Coraz blisi byli mu Opaliski, Karnkow-ski i Konstanty Ostrogski. Przychylno Leniowolskiego oznaczaa wycignit do zgody rk krlowej. Do grona za oddanych zwolennikw kanclerza naleeli: Jan Dulski, podskarbi koronny, onaty z jego siostrzenic, starosta krakowski Mikoaj Zebrzydowski, wojewoda ruski Stanisaw kiewski starszy i jego synowie, Mikoaj i Stanisaw modszy, wreszcie wojewoda wendeski, Jerzy Farensbach, onierz dowiadczony, ktry zakoczy ugod spr kalendarzowy z Ryanami i armi blokujc zbuntowane miasto odda pod komend Zamoyskiego. Kanclerz zatem mia w rku wojsko i trzyma stolic - Zborowscy natomiast, w ktrych obozie brylowali Grka i Czarnkowski, mieli cesarskie pienidze, i to niemae. Chorobliwie podejrzliwy w stosunku do rodziny Rudolf II nie aowa guldenw i talarw, aby pozby si cho jednego ze swoich ambitnych braci. Agitowa te za nimi nowy nuncjusz papieski, Annibal z Kapui. 256

Zygmunt

sejm elekcyjny koo konwokacyjne i koio czarne niebezpieczestwo rokoszu zaegnane starcie zbrojne na polu elekcyjnym mediacja Golickiego i Szafraca Lecz osoby kandydatw wci byy mniej wane, ni spory domowe. Elekcja rozpoczta 30 czerwca, na krtko przed niwami, jak twierdzono, by odstrczy od niej szlacht, zgromadzia jednak pod Warszaw ogromne tumy, ty l/e e z dnia na dzie rzedniejce. Zwaszcza szlachta ubosza, zatroskana o gospodarstwa, niezdolna do pokrywania wci rosncych cen owsa i ywnoci, wracaa masowo do domu. Pozostali gwnie posesjonaci, tyle e podzieleni, obradujcy w cieniu potnych, zbrojnych orszakw magnackich i przywiedzionych wraz z nimi wojsk zacinych. Sam Zamoyski przyprowadzi do 6 ty. wojska, jego wrg Grka okoo 3 tysicy. Nawet prymas przywid 500 koni. Szlachta zgromadzia si tym razem w dwch zwanionych obozach zwanych koami. Sprzyjajce Zborowskim koo konwokacyjne zdominowane byo przez ociemniaego, zaciekego, wiernego teraz Habsburgom Czarnkowskiego. Koo antykonwoka-cyjne zwano te czarnym, od tradycyjnej ju barwy wojska i suby Zamoyskiego. Marszakiem jego zosta ssiad kanclerza, Pawe Orzechowski, niezwykle czynny by te Mikoaj kiewski. Litwini na pole elekcji pod Wol nie zjechali. Rozoyli si obozem po drugiej stronie Wisy, koo Kamienia, gdzie niegdy wybierano Henryka, owiadczyli, e wobec groby wybuchu wojny domowej w Koronie nie chc si miesza do walk midzy Polakami. Cztery tygodnie trway bezpodne rokowania. Obz Zborowskich si niecierpliwi, kanclerz czeka. Sdzi, e przecignie na swoj stron neutralistw. Przeciwnicy duej ju czeka nie chcieli. Czarnkowski rzuci haso rokoszu, sejmu konnego, wzorem wgierskim, ktry ju przestawa by wzorem odstraszajcym; zjazdy takie odbyway si nad potokiem Rakos pod Pesztem i std ich nazwa. Mia ten zjazd gra rol nadzwyczajnego sdu nad kanclerzem i innymi dostojnikami z czasw Batorego. Senatorowie rokoszu zabronili; nawet dotychczasowi neutralici mieli ju dosy prowokacji lepego jurgieltnika Habsburgw i zgodnie z oczekiwaniami Zamoyskiego coraz czciej czyli si z koem czarnym. Lecz mimo zakazu zwolennicy Zborowskich 27 lipca wyprowadzili wojsko w pole; by z nimi oczywicie Grka, ale i Stadniccy, Mikoaj Jazowiecki, kasztelan wojnicki Jan Tczyski, wojewoda trocki Jan Hlebowicz, knia Proski. W odpowiedzi na to naprzeciw uszykowali si onierze Zamoyskiego i jego adherentw: Ostrogskich, Myszkowskich, wojewody krakowskiego Andrzeja Tczyskiego, kasztelana

sandomierskiego Stanisawa Tarnowskiego, starosty sandomierskiego Stanisawa Pkosaw-skiego. Po 10 ty. ludzi z kadej strony gotowao si do boju. Od strzau w kierunku szopy senatorskiej wymierzonego zgin Brzeziski, kanonik kujawski; morderca gono woa: "Nie ciebie chciaem". Lada moment mogo doj do walki zbrojnej. Zamoyski mia lepszych onierzy, lecz gorsz pozy ej : wiatr miota im w oczy kurzem i pyem ze stratowanych doszcztnie bo Woli. Ale ponad 30 ty. ludzi, wedle oblicze prymasa, stao z boku, nie chcc si miesza do walki i nie chcc dopuci do walki. Legat papieski uciek do Warszawy i z wiey kocielnej spodziewa si oglda bitw. Chory Karnkowski stan w polu. Pragn wpierw uspokoi Zborowskich. Gdy zjawi si przed nim jako mediator Andrzej Tczyski, stronnik przecie Zamoyskiego, odprawi go ostrymi sowami. "aden z Karnkowskich - woa - u Tczyskiego mszy nie odprawia". Na mediatorw wybra arianina Szafraca i tolerancyjnego biskupa Golickiego. Ich to wysa do Zamoyskiego. Kanclerz opanowa gniew. Opanowa 257

Dzieje Polski i Litwy

pokus uderzenia na wroga. Mawia pniej, e gdyby na polu bitwy z obcym tak sprawnie uszykowa wojsko, a nie uderzy, sam siebie by kaza rzgami chosta. Ale teraz wyda rozkaz, by jeden z jego hufcw zawrci do obozu. Za tym przykadem poszed jeden z hufcw przeciwnika. W ten sposb, powoli, oprniao si pole niedoszej bitwy. Rozsdek zatryumfowa. Przystpiono do narad nad osobami kandydatw w nowej szopie, bo star, splamion krwi Brzeziskiego, prymas kaza spali. Habsburgw byo czterech. Kandydatury Macieja, wier wieku pniej nastpcy Rudolfa II, oraz sympatycznego skdind Ferdynanda tyrolskiego miay niewielkie szans. Sam cesarz wraz z nuncjuszem popiera arcyksicia Maksymiliana, koadiu-tora wielkiego mistrza zakonu krzyackiego. Za nim to wanie opowiedziao si teraz koo konwokacyjne. Zamoyski natomiast rozpocz tajne rokowania z arcyksiciem Ernestem, ktrego przed laty, jako "trybun ludu szlacheckiego", tak zwalcza. Teraz Ry. 215. Portret Zygmunta III, miedzioryt Egidiusa Sadelera, 1604 rok (Muzeum jednak, Sam magnat i senator, senatorNarodowe w Krakowie). skieg() krja ^ -^ me obawia Ale kandydaci do korony wrd szlachty kandydatura habsburska wci bya niepopularna i otwarcie z ni wystpowa nie chcia. Wiedzia te, cho trudno mu si byo z tym pogodzi, e tracc Samuela, straci wasne szans na koron. Wiedzia rwnie, e szans nie ma ani Alfons z Ferrary, znw wysunity, nieoficjalny kandydat tytuujcego si wci krlem Polski Henryka Walezego, ani aden z bratankw krla Stefana - czy to kardyna Andrzej, czy to mody i dzielny Baltazar Batory, obaj uchodzcy za kandydatw kanclerza. Wci stojcym za Wis Litwinom, z ktrych wielu gardowao za Fiodorem, dawa do zrozumienia, e kandydaturze tej sprzyja: te wiedzia, e nie ma ona szans. Natomiast do Maksymiliana prbowa Litwinw zachci Andrzej Zborow-ski. Nie

chcieli, krzyczeli: "Dajecie nam pana gwatem na szyje nasze!" Zborowski (ten "z krzyw szyj", jak zoliwie przypomnia Joachim Bielski, kontynuator kroniki ojca) odszczekn im wtedy: "A pjdcie precz panowie szyjowie do diaba". W tej sytuacji gosy Litwy byy dla maksymilianistw stracone. Tymczasem krlowa wdowa prowadzia po cichu wasn gr polityczn. Nie dla siebie: dla siostrzeca, krlewicza szwedzkiego Zygmunta. Wysaa Leniowolskiego 258

Zygmunt

kandydatura Zygmunta Wazy podwjna elekcja polsko-szwedzki spr o Estoni do Sztokholmu, by przekona jego ojca, starzejcego si i podejrzliwego Jana III. Krl szwedzki odgrywa rol niechtnego i przymuszonego okolicznociami, ale przecie z t ewentualnoci dawno si liczy. Pod Warszaw przyby jego pose, kanclerz Szwecji Eryk Sparre i przedstawi korzyci z elekcji szwedzkiego krlewicza, akcentujc zwaszcza wsplne panowanie nad Batykiem i wspln walk z Moskw. Tote coraz wicej szlachty przekonywao si do tej kandydatury. Opowiedzia si za Zygmuntem otwarcie sam prymas Karnkowski. Stanwszy w kole konwokacyjnym, gono owiadczy, e z Niemcem do domu nie wrci, po czym stawi si w kole czarnym i poczy swoich jezdnych z wojskiem Zamoyskiego. To samo uczynili inni neutralici z Opaliskim i Olbrachtem askim na czele. W tej sytuacji kanclerz, cho Zygmuntowi dotd niechtny, cho z Ann skcony, nie mia wyboru, zwaszcza gdy Karnkowski postawi mu ultimatum: albo Zygmunt, albo jedzie do domu i niech si kanclerz sam bije z uszykowanymi ju do walki Zborowskimi, ktrzy, co gorsza, zajli pole przez Karnkowskiego powicone. Na tym polu wanie powinna si bya odby elekcja. Obraony Zamoyski mg tylko schroni si w namiocie, rzekomo czuwajc nad bezpieczestwem gosowania. Na innym polu, w kole czarnym, w obecnoci ogromnej wikszoci senatorw, 19 sierpnia interrex nominowa krlewicza szwedzkiego Zygmunta Waz krlem Korony Polskiej i wielkim ksiciem Litwy, po czym, nagle ozdrowiay, wsiad na ko, ruszy do Warszawy zawiadomi krlow i odpiewa u w. Jana Te Deum. Natomiast Andrzej Zborowski, opuszczony przez wikszo zwolennikw, kaza jedynemu pozostaemu w kole konwokacyjnym biskupowi, nominatowi kijowskiemu, Jakubowi Woronieckiemu, ktry nawet przysigi senatorskiej jeszcze nie zoy, ogosi 22 sierpnia Maksymiliana. Rzeczpospolita miaa znw dwch krlw. Jeden wybrany zosta przez przewaajc wikszo, ogoszony przez interrexa, nominowany przez marszaka wielkiego

koronnego. Drugi natomiast obrany na miejscu prawem przepisanym przez ambitnych magnatw dysponujcych wasn si zbrojn i nie majcych ju nic do stracenia. Wojna domowa staa u progu. Wojna z Maksymilianem Reces sejmu elekcyjnego, spisany w kole czarnym natychmiast po elekcji Zygmunta, naznaczy dzie koronacji na 18 padziernika, Zamoyskiemu powierzy obron granic, zwoa zjazd powszechny dla Korony i Litwy na padziernik do Wilicy. Nastpnego dnia rozpoczy si szczegowe rokowania dotyczce pactw conventw elekta. Prowadzili je Zamoyski, Baranowski i Leniowolski. Punktem zapalnym bya sprawa Estonii. Zamoyski upiera si, by j przekaza Rzeczypospolitej, Sparre mia polecenie, by w tej sprawie nie ustpowa. Daleka od Polski prowincja, dla Sztokholmu bya szacem bronicym bezpieczestwa serca Szwecji, tote upr kanclerza w tej sprawie rozumiano w obozie szwedzkim jako jego z wol. Ale pamita przecie trzeba, e Zamoyski nalea do niewielu w wczesnej Polsce mw stanu doceniajcych znaczenie Batyku dla politycznego i gospodarczego rozwoju Rzeczypospolitej. Ostatecznie Sparre ustpi, cho ze znamiennym zastrzeeniem: za dotrzymanie tego punktu caym swym majtkiem rczya krlowa Anna. Wrd innych punktw, obok przymierza Rzeczypospolitej ze Szwecj, wymieni trzeba zobowizania, e synowie 259

Dzieje Polski i Litwy

J< n' a l

Ry. 216. Widok Krakowa z miedziorytu w CMtates orbis terrarum Jerzego Brauna i Franciszka Hoghenberga, 1576 rok. warunki elekcji Zygmunta strategiczne znaczenie Krakowa przestarzae fortyfikacje stoiicy

Zygmunta otrzymaj zaopatrzenie w Szwecji, crki za w Rzeczypospolitej, elekt do Szwecji nie wyjedzie bez zgody stanw, wystawi flot na Batyku i pi twierdz, dugi zapaci, prawa Rzeczypospolitej potwierdzi, prawa rnowiercw zachowa i cudzoziemcw na dworze, poza kilkoma Szwedami, zatrudnia nie bdzie. Kanclerz Zamoyski, cho w targach ze Sparrem bra udzia, nie podpisa ani aktu elekcji, ani odezwy do narodu wzywajcej do uznania Zygmunta. Ale ju 27 sierpnia w 2 ty. koni i 700 piechoty ruszy spiesznym marszem zabezpieczy dla stolic, tak blisk rubieom pastw habsburskich. Podjwszy po drodze ze skarbu kwarcianego w Rawie Mazowieckiej 80 ty. z. na obron granic, 8 wrzenia stan w Krakowie, witany radonie przez mieszczan. W czasie elekcji posowie krakowscy oddali bez wahania swoje gosy za Zygmuntem, ale i Zamoyski, ktry nieraz ju da dowd swej przychylnoci dla miast, by im bliski. Co wicej, nasilaa si rywalizacja Krakowa z habsburskim przecie teraz Wrocawiem. Istniay jednak wewntrz krakowskiej aglomeracji ostre napicia midzy polskim w ogromnej wikszoci mieszczastwem rdmiecia a niemieckimi czsto rzemielnikami z przedmie, zwaszcza z Garbar, pooonych od zachodu, za Bram Szewsk, i okalajcych koci Karmelitw na Piasku. Krakw ponadto nie mia nowoczesnych fortyfikacji. Stare mury miejskie broniy tylko redniowiecznego rdmiecia. Dwa pozostae miasta aglomeracji stoecznej Kazimierz, a zwaszcza Kleparz - oraz liczne i ludne przedmiecia byy w praktyce bezbronne. Na prno Stanisaw Sarnicki, kalwiski polemista i historyk, bliski Zamoyskiemu, w ktrego orszaku odwiedzi niegdy Pary, wzywa Batorego do budowy nowoczesnych fortyfikacji wok stolicy; znakomite jego Ksigi hetmaskie, w ktrych si tego domaga, pozostaj dalej, ku naszemu wstydowi, w rkopisie. Tote pierwsz czynnoci hetmana byo pospieszne obwarowanie miasta. Pozostawiwszy tu cz wojska, ruszy nastpnie do Wilicy. 260

Zygmunt III zjazd wilicki Zwoany na pocztek padziernika zjazd wilicki mia, podobnie jak poprzednio jdrzejowski, uprawomocni decyzje sejmu elekcyjnego. Obradowa pod murami miasta, bo Krzysztof Zborowski niespodziewanie Wilic opanowa i onierzami austriackimi obsadzi, a rwnoczenie Andrzej Zborowski schwyta i uwizi kasztelana sandomierskiego Stanisawa Tarnowskiego. W tej sytuacji nawet dotychczasowi neutralici, ktrzy planowali uniewanienie obu elekcji i zgodne wysunicie trzeciego kandydata, opowiedzieli si przeciw Zborowskim, zwaszcza gdy przysza wie, ogoszona w Krakowie z ambony przez Piotra Skarg, e Zygmunt przyby ju do Gdaska. Zjazd potwierdzi wic postanowienia elekcji, zarzdzi pospolite ruszenie i wysa do Maksymiliana poselstwo z daniem rezygnacji, natychmiast zreszt uwizione. zaprzysienie

pactw conventw przez Maksymiliana Arcyksi ju 27 wrzenia w Oomucu zaprzysig uzgodnione wczeniej przez jego posw w kole konwokacyjnym pacta conventa. Obok przymierza Rzeczypospolitej z cesarstwem, wystawienia kilku zamkw pogranicznych i potwierdzenia praw rnowiercw, zawieray one i punkty odmienne od paktw Zygmunta. Wojna miaa teraz by wytoczona Turcji, a z Moskw przeciw niej zawarte przymierze, zatarg z cesarstwem o Prusy i Inflanty zakoczony, dostojestwa wojskowe w Rzeszy i Hiszpanii dla szlachty otwarte. Wreszcie zobowizywali si Habsburgowie wpaci 800 ty. florenw, sum zawrotn, z tego 200 ty. zaraz po elekcji, a drugie 200 ty. po koronacji. Oczywicie pierwsza rata wci pozostawaa na papierze, mimo e ponad miesic od elekcji ju min: Rudolf nie mia ju pienidzy, a zreszt jeli mia, wola je wydawa na dowiadczenia alchemiczne i na pomnaanie swoich wspaniaych zbiorw sztuki. W otoczeniu habsburskiego pretendenta cieray si dwie koncepcje. Mikoaj Sierotka i kardyna Jerzy Radziwiowie radzili mu ruszy na Wielkopolsk, poczy si Z armi Ry. 217. Srebrny kur Bractwa Strzeleckiego, 1565 rok (Muzeum Historyczne Miasta Krakowa). 261

Dzieje Polski i Litwy

Stanisawa Grki, przeci drog Zygmuntowi podajcemu ju z Opaliskim na Piotrkw i Krakw, zaj Gniezno i tam si koronowa. Przewayli jednak zwolennicy marszu na nieodleg stolic. Wprost z Oomuca arcyksi ruszy przez Opaw, Racibrz, Gliwice i Bytom w granice Maopolski. Prowadzi 2 ty. jazdy niemieckiej, 2 ty. piechoty, wosk gwardi przyboczn, 500 pieszych i 300 koni. W Olkuszu gromadzili si jego polscy zwolennicy, wrd nich 1,5 ty. ludzi Krzysztofa Zborowskiego cignitych z Wilicy i resztki rozbitego po drodze oddziaku Spytka Jordana, okoo 360 ludzi. NapotRyc. 218. Oblenie Krakowa przez wojska Maksymiliana w 1587 roku wg miedziorytu kali po drodze bohaterski opr z koca XVI wieku. obrocw granicznych zamkw. dziaania militarne Hawryty Houbka Do legendy przeszed obroca Olsztyna, Kasper Karliski, ktry pono wasnego synka prowadzonego przed szturmujcymi zamek Austriakami powici. Do legendy przeszli te obrocy Rabsztyna, Kozak Hawryo Houbek i olkuscy grnicy. "Sa do niego Maksymilian - zapisa Bielski - aby mu zamek podda, obiecujc mu to dobrze nagrodzi. Ale Houbek (jako te by zej gby) powiedzia, e ju innych midzy Polaki zdradziec nie masz, oprcz tych, ktrzy s u niego". Maksymilian nie prowadzi cikiej artylerii, niewiele mia piechoty i Rabsztyna nie zdoby. Dziki temu Houbek mg

pniej przecina jego linie komunikacyjne ze lskiem, ktry rwnoczenie pustoszony by przez inne oddziaki kozackie. oblenie Krakowa 14 padziernika armia Maksymiliana stana nieca mil na pnoc od Krakowa. Po dwch dniach podesza pod szace bronice Kleparza i Garbar, sypane pospiesznie, dniami i nocami, pod czujnym okiem Mikoaja Zebrzydowskiego. Za nimi, w redniowiecznych, ale wci potnych murach wok bram Szewskiej i Floriaskiej, znajdowaa si druga linia obrony. Na tym najbardziej naraonym odcinku komend obj sam hetman wielki. Zebrzydowski, kierujc obron Wawelu, dysponowa cik artyleri, osaniajc z poudniowej flanki Garbary. Farensbach trzyma umocnienia Kazimierza; jego zadaniem byo niedopuszczenie maksymilianistw na prawy brzeg Wisy. Miasto nie byo jednak przygotowane w peni do obrony i std na widok armii austriackiej wszcz si tu popoch. Pretendent nie wyzyska zaskoczenia. Bez artylerii i prawie bez piechoty nie mg si wiele po szturmie na mury Krakowa spodziewa. Oczekujc wic na przybycie Grki, stan w Mogile i tu zwoa zjazd swoich zwolennikw, na wzr zjazdu wilickiego przeciwnikw. zjazd mogilski Zjazd mogilski odbywa si w pocztkach listopada, ale niewielu maksymilianistw zdoa zgromadzi. Ledwie szedziesiciu szlachty podpisao si na dokumencie 262

Zygmunt l

szturm od strony Garbar rze niemieckich mieszczan kocowym. Prby rokowania z pozostajcymi w Krakowie senatorami oczywicie nic nie day, prby zbudowania mostu na Wile w Mogile i odcicia Krakowa od dostaw z Podkarpacia i Rusi rwnie. Gdy wic nareszcie Grka przyprowadzi swe wojska, w tym osiem cikich dzia oblniczych, gdy i Jazowiecki poczy z arcy-ksiciem sw jazd, Maksymilian wyda rozkaz przystpienia do walki. Austriacy liczyli na sprzyjajcych im niemieckich rzemielnikw zamieszkaych na Garbarach. Noc z 23 na 24 listopada dwa oddziaki muszkieterw przekrady si przez sabo strzeone szace i ukryy w ich domach. Rano, korzystajc z gstej mgy, piechota Krzysztofa Zborowskiego niespodziewanie zaatakowaa obrocw Garbar od strony kocioa Karmelitw, a ukryci muszkieterzy uderzyli na Bram Szewsk. Od poudnia niemiecka piechota szturmowaa mury miejskie w rejonie klasztoru Franciszkanw. W krytycznym momencie, widzc ucieczk swoich onierzy z pola bitwy, sam Zamoyski chwyci porzucony sztandar i zawrciwszy pierzchajcych, na ich czele star si z wrogiem. Krzysztof Zborowski ujrza znan sobie czarn sylwetk hetmana na czele atakujcych i pierwszy zaci konia w popochu. A wtedy na piechot Zborow-skich i artyleri Grki ruszya szara hetmaskich chorgwi pancernych Marka Sobie-skiego i Jana Myszkowskiego. 8 dzia wojewody poznaskiego wpado w rce

zwycizcw. Odzyskano utracone szace, lecz Zamoyski wstrzyma w tym momencie swoj jazd. Przed szacami stao przecie 4 ty. kawalerzystw Maksymiliana, wci gronych w polu. Wdz ostrony, nigdy ryzykowa nie lubi; wiedzia, e miasto jest ocalone. Za wszystko zapaci teraz mieli niemieccy mieszczanie. Piechota polska, za zgod Zamoyskiego, rozpocza oczyszczanie Garbar. Wycigano z domw i mordowano zarwno skrytych tam niemieckich piechurw, jak i niemieckich rzemielnikw. Rozszalay si namitnoci i w rdmieciu; posplstwo kijami mordowao Bogu ducha winnych niemieckich z pochodzenia ssiadw. Dopiero wieczorem hetman powstrzyma spontaniczn rze, by samemu nakaza egzekucj 28 ocalaych Niemcw. Naliczono 1564 trupw, woda w Rudawie bya od krwi czerwona. Wielu rannych, czsto 263 Ry. 219. Rota hajdukw w pochodzie, fragment Rolki sztokholmskiej, ok. 1606 roku (Zamek Krlewski w Warszawie). Dzieje Polski i Litwy

e p. ri konajcych, uwiz do Mogiy Maksymilian. Uniemoliwio mu to spieszny odwrt, a i Zamoyski nie chcia ryzykowa ataku na jego pozycje: kaza tylko spali Garbary, odwrt wojsk by oczyci przedpole i uniemoliwi powtrne zaskoczenie, oraz pospiesznie pogrzea symi lana j^ zaj-,jtyc[^ ^y unikn zarazy. Po kilku dniach, 30 listopada, arcyksi zrezygnowa. Opuci Mogi i ruszy ku lskiej granicy. Zygmunta droga do Polski dziecistwo Zygmunta Wazy Zygmunt Waza, syn Jana, podwczas ksicia Finlandii, i Katarzyny Jagiellonki, urodzi si 20 czerwca 1566 roku na zamku Gripsholm, gdzie rodzicw jego uwizi tragiczny i okrutny krl Szwecji, starszy brat Jana, Eryk XIV. Groba mierci wisiaa wwczas nad ojcem Zygmunta, groba wydania w rce Iwana Gronego - nad jego matk. Jeli dowiadczenia prenatalne wywieraj wpyw na charakter dziecka, to przyszemu krlowi los ich nie szczdzi. Niewiele jednak chyba z mrocznych komnat Gripsholmu zapamita. Mia dwa lata, gdy szwedzcy magnaci obalili Eryka i jego ojcu oddali koron. Wzrasta teraz jako krlewicz i nastpca tronu. Jako nastpca dwch tronw, gdy wiedzc o sabncym zdrowiu Zygmunta Augusta, Jan III zezwoli onie na wychowanie syna po katolicku, by wzmocni jego szans na polsk koron. Wiele mwiono pniej o katolicyzmie Zygmunta. Oskarano go czsto o fanatyzm, przeciwstawiajc rzekomej tolerancyjnoci Batorego. Nic bardziej faszywego. Wad

cw - i nie tylko wadcw - nie po sowach naley sdzi, ale po czynach. Dla Batorego katolicyzm by narzdziem panowania. Uy wa tego narzdzia biegle i cynicznie. Dla Zygmunta katolicyzm by potrzeb serca. Wychowany w smutnym i surowym rodo wisku protestanckim, przez twardego i bez wzgldnego ojca, ale rwnie przez dobr i kochajc matk, katolicyzm kojarzy prze de wszystkim z serdecznoci macierzysk. Dlatego te mia zawsze otwarte serce dla kobiet - nie tylko zreszt lubnych maonek, bo i poktnymi romansami nie gardzi. Oj ciec zaciy na charakterze syna, penym skrytoci i melancholii, na usposobieniu, dla postronnych wyniosym, dla bliskich krle wiczowi raczej niemiaym, penym komp leksw. Z wychowania w protestanckim roRyc7220. Portret z^^^ dowisku pozosta mu indywidualizm introvan uther, 1568 rok (Krakw-Wawei). wertyka, nie lubicego i nie rozumiejcego 264

Zygmunt emocji stadnych, tak charakterystycznych dla polskiego katolicyzmu. Matka przekazaa mu najlepsze cechy swego charakteru: yczliwo dla ludzi, zdolno przebaczania, nieraz a przesadn u pniejszego wadcy dwch krlestw, wreszcie stao przekona nawet w przeciw-nociach. Polscy Jezuici, ktrzy ksztatowali jego wiar, byli ludmi zdolnymi i odwanymi. Nie byo im lekko wrd szwedzkiego wiata tryumfujcego luteranizmu. To wanie protestancka nietolerancja - ktrej przykadem byo czsto postpowanie Zygmuntowego ojca - sprawia, e syn protestanckich postaw nie lubi. Gorcy katolik, protestanckiej nietolerancji, protestanckiej pogardy dla inaczej wierzcych naladowa nie umia. Nauczycieli mia, jkn szwedzkie stosunki, niezych. Obok polskich Jezuitw wyrni si tu szlachcic z Inflant, Arnold Grothusen, ktry przyby pniej z wychowankiem do Polski i tu ycia dokona. Zygmunt by chyba pilnym, cho niezbyt zdolnym uczniem. Do koca ycia po zosta dyletantem. Zna oczywicie kilka jzy kw, dobrze wada jzykiem matki, odznacza si te du kultur artystyczn i gustem na mia r swej epoki, podobny w tym do Rudolfa II.

Wyksztacenia politycznego jednak nie otrzy ma, Arystotelesa, jak Walczy w drodze do Pol ski, nie wkuwa, a najchtniej ucieka do prac manualnych. By biegym zotnikiem, dotd bo wiem zachoway si wykonane przeze jubiler skie cacka, z zapaem para si alchemi, znako mity by w grze w pik, przypominajcej dzi siejszego tenisa. Ryc 221. Portret Anny Wazwny, 1. wier XVII wieku (Muzeum Matka zmara, gdy Zygmunt mia lat siedem- Narodowe w warszawie). nacie. Najblisz mu osob staa si wwczas Anna Wazwna modsza siostra, Anna, dziewczyna z sercem i charakterem, wychowana po mierci Katarzyny jako protestantka. Rnica wiary nigdy nie stana midzy rodzestwem. Anna przybya z Zygmuntem do Polski i osiada w Golubiu na Mazowszu chemiskim. Nie wysza za m, wsawia si mecenatem artystycznym, pasjonowaa si botanik i zielarstwem, wspierajc brata politycznie i opiekujc si emigrantami ze Szwecji. Zmara w 1625 roku. Ojciec by dla Zygmunta obcy i daleki, a rwnoczenie pozostawa najwyszym autorytetem, krpujcym rozwj wasnej osobowoci; to wanie zaciy na bdach pierwszych lat panowania w Polsce. Dwr w Sztokholmie stawa si za dla krlewicza 265

Dzieje Polski i Litwy coraz bardziej obcy, zwaszcza gdy pojawia si na nim moda macocha i o dwadziecia trzy lata modszy brat przyrodni, Jan ksi Ostrogotw. warunki traktatu kalmarskiego ldowanie Zygmunta w Gdasku zaprzysienie pactw conventw Nie wiemy, jaki mia udzia w dyplomatycznych zabie gach Jana III i Eryka Sparre. Szwecja bya monarchi kons tytucyjn; nawet tak despotyczny wadca jak Jan III musia liczy si z wol stanw. Std ju w maju 1587 roku wypra cowano w Yadstena plan uoenia stosunkw midzy obo ma krajami. Wybr Zygmunta na tron polski nie by zatem zaskoczeniem. Jan III czeka nawet z synem i crk na wie o tym w najbliszym Gdaska porcie szwedzkim w Kalmarze. Jednake wobec poselstwa polskiego z Leniowolskim na czele, ktre przybyo tu 5 wrzenia, udawa niezdecydowanego, dawa si prosi i Leniowolskiemu, i Zygmuntowi, i Annie, twardo stojcej przy bracie. Po czte

rech dniach Leniowolski przedstawi ultimatum - albo szybka decyzja, albo powrt do Polski bez elekta. Wwczas dopiero Jan III przesta gra komedi, ale odjedajcemu do Polski synowi przedoy do podpisania 15 wrzenia tak zwany traktat kalmarski. Przewidywa on, e przysza unia personalna midzy Szwecj a Polsk trwa bdzie do Ry. 222. Fragment acucha Zygmunta ni, Wiochy, mierci Zygmunta. Wwczasjego syn starszy zostanie dexvi wiek (Krakw-wawel). sygnowany na tron szwedzki, a modszy - na polski. Gdy Zygmunt zostanie krlem Szwecji, bdzie odwiedza kraj co najmniej raz na trzy lata. W jego nieobecnoci rzdy bdzie sprawowa rada, zoona z szeciu czonkw mianowanych przez krla i jednego wybraca jego stryja, Karola ksicia sudermaskiego. Zygmunt gwarantowa nienaruszalno granic krlestwa, dotychczasowe prawa stanw z uchwalaniem praw i podatkw wcznie, oraz wydatkowanie sum z tych podatkw wycznie w Szwecji. Wwczas dopiero, po odczekaniu jeszcze ponad ty godnia z powodu niepomylnych wiatrw, 27 wrzenia flota wiozca Zygmunta odbia z Kalmaru, by nastpnego dnia ujrze Hel, a po dwch dniach stan na redzie gdaskiej. Nie oznaczao to koca kopotw. Jan III nakaza synowi nie wysiada na ld, pki Polacy nie zrezygnuj z Estonii. Mimo fatalnej pogody i morskiej choroby Zyg munt trzyma si dzielnie dni kilka i zdoa wytargowa odoenie inkorporacji Estonii do czasu, a sam zasidzie na szwedzkim tronie. Inne sprawy sporne, jak wielko szwedzkiego dworu w Krakowie i zgoda stanw na wyjazdy do Szwecji, nie miay na razie wikszego znaczenia. Zwaywszy, e Jan III gra dalej niezadowolonego i wzywa listami syna do powrotu do Szwecji, trzeba uzna, e elekt zaczyna smakowa w wieo pozyskanej niezalenoci i samodzielnie rozgrywa gr polityczn ze swymi nowymi poddanymi. 7 padziernika zaprzysig wic pacta conventa w klasztorze Cystersw w Oliwie. Uprzedzony wczeniej, e biskupi bd protestowa przeciw zaprzysieniu przeze konfederacji warszawskiej, nie zwrci na to po prostu uwagi - klkn i przysig na wszystko. Pobyt w Gdasku trwa dni par, ale nie byy to dni stracone. Elekt zjedna dla siebie najwiksze i najbogatsze miasto Rzeczypospolitej. Odtd konflikty z Koron 266

Zygmunt

zdarzay si tu coraz rzadziej, a w cikich chwilach Gdask zawsze dochowywa wiernoci. witosaw Orzel-ski powiz wic do Krakowa prob o odoenie koronacji - ostatecznie wyznaczono jna 15 listopada - a 20 padziernika orszak elekta ruszy na poudnie. W Kwidzynie elekt wystosowa do Zamoyskiego wasnorczny, serdeczny list, pisany piknpolsz-czyzn, z podzikowaniem za dotychczasowe usugi. "Takich uczynnoci - pisa Zygmunt - gdybymy Wmci wdzicznoci wszelak krlewsk a

raczej przyjacielsk oddawa nie mieli, nie jedno by dobrzy ludzie ganili, ale i Pan Bg nie bogosawiby nam, na czym my wszystko zasadzamy". W Malborku powita nowego monarch Andrzej Opaliski. Jak zwykle dy on do pogodzenia stronnictw, do zjednania maksymilianistw i uniknicia dalszej wojny domowej. Tym ... . . Ry. 223. Portal kamienicy Dziekaskiej przy ul. Kanoniczej 21 w Krakowie, ok. samym dziaania jego rozmijay si 15g2 ro|<u z deniami Zamoyskiego. Kanclerz droga Zygmunta do Krakowa wjazd do pragn swoich i Zygmunta wrogw zgnie si, jak zgnit niegdy Samuela. Cakiem jednak nieprawdopodobna wydaje si, zbyt czsto brana przez historykw na serio, interpretacja Heidensteina. Stwierdzi on, e Opaliski zawar by poprzednio ugod z Janem Zborowskim. W razie zwycistwa Maksymiliana Zborowski mia zaatwi Opaliskiemu przebaczenie, a potem razem z nim zgnie Grk. Natomiast w razie zwycistwa Zygmunta przebaczenie Zborowskiemu mia wyjedna Opaliski, a potem wsplnie mieli niszczy Zamoyskiego. Dlatego Opaliski rzekomo ju od pierwszej chwili judzi Zygmunta przeciw kanclerzowi. Caa ta opowie wyglda na wymys Zamoyskiego, ktry chcia usprawiedliwi swoje zachowanie wobec modego wadcy, bowiem od pocztku to Zygmunt by dla kanclerza uprzejmy, a kanclerz wobec Zygmunta niegrzeczny. Zreszt Opaliski dugo na razie z elektem nie zabawi - wrci do Wielkopolski jedna mu zwolennikw i spotkali si ponownie dopiero w dalszej drodze. Tymczasem w czycy powita krla Stanisaw Karnkowski, w Piotrkowie -Anna Jagiellonka i wie o rozproszeniu pospolitego ruszenia pod Przedborzem przez maksymilianistw. Odesa wic Zygmunt siostr pod opiek ciotki do Warszawy, a sam, troch kluczc w oczekiwaniu na dokadniejsze informacje, przez Nowe Miasto nad Pilic i Nowy Korczyn, gdzie przekroczy Wis, dotar 9 grudnia 1587 roku do Krakowa. Pod murami Kazimierza wita krla po polsku Golicki; Zygmunt odpowiedzia rwnie po polsku. Na wschd od miasta rozciga si obz Zamoyskiego. Krl musia przyj defilad, obejrze upy. Po omiu przeszo godzinach dotarli pod Bram 267

Dzieje Polski i Litwy

"niema mara" obrady sejmu koronacyjnego konflikt o Estoni starcia na pograniczu lskim z wojskami Maksymiliana Floriask, by rozpocz uroczysty przejazd ulic Floriask, Rynkiem, Grodzk na Wawel. A tu trzeba byo wysucha jeszcze snistej mowy aciskiej kardynaa Batorego i dugiego przemwienia kanclerza. Polskie gadulstwo zmogo Zygmunta, jak

przedtem zmogo Henryka. Nie mia ju si, odpowiedzia Zamoyskiemu krtko. Zamoyski odwrci si do Leniowolskiego i gono spyta: "A cecie to nam za niem mar ze Szwecji przywieli?" Elekt jednak nie chcia by niem mar. Bardzo szybko zorientowa si, e sejm podzielony jest w dwch sprawach: Estonii i konfederacji warszawskiej. Karnkowski i Opaliski przewodzili teraz tym, ktrzy chcieli uzna ukady gdaskie i spraw Estonii odoy, ale protestowali przeciw, jak mwiono, "obwarowaniu" konfederacji warszawskiej aktami wykonawczymi, ktre by zapewniy rnowiercom skuteczn ochron prawn. Zamoyski upiera si przy inkorporacji Estonii i popiera dania rnowiercw. Krl w sprawie konfederacji nie zabiera gosu, ale jawnie demonstrowa sw yczliwo wobec rnowiercw. Natomiast w sprawie Estonii by nieustpliwy. Na rozpocztym 10 grudnia sejmie koronacyjnym odda wprawdzie przezornie gos w sprawie Estonii swoim szwedzkim rodakom, ale nikt nie wtpi, e obaj wyraali jego opini: zarwno Eryk Sparre, jak Tur Bielke, ktry owiadczy nawet, e krl raczej powrci do ojczyzny ni sprzeniewierzy si sowu danemu ojcu i stanom szwedzkim. Zamoyski wybuchn. Przypomnia ucieczk Henryka, przypomnia, e w tej sytuacji miejsce Walezego zaj godny monarcha. Zrozumiano to jako grob nowej elekcji. Opaliski rzuci to kanclerzowi w oczy, piecztujc rozbrat z dotychczasowym sprzymierzecem. Ogromna wikszo zebranych miaa jednak do jaowych sporw. I gdy Leniowolski przypomnia kompromisow formu z Gdaska, uznano, e jest ona wystarczajca. Zygmunt wytrwa, adnego zobowizania w sprawie Estonii nie zoy, opar si te daniom biskupw, by nie zaprzysiga pokoju wyznaniowego, a gdy w tej sprawie wszcz si tumult w samej katedrze, czeka spokojnie klczc, a senatorowie arcybiskupa uspokoj, przysig zoy i koron z rk Karnkowskiego otrzyma. Inna sprawa zreszt wysuwaa si teraz na plan pierwszy. Wojna z Maksymilianem trwaa. Jego onierze upili kraj w okolicach Krzepie i Wielunia, na poudniu zajli Lubowl, wgierski zamek na Spiszu zastawiony Polsce przed niespena dwustu laty. Ale polscy zwolennicy ju opuszczali habsburskie szeregi. Na krlewskie przebaczenie czekali midzy innymi Jan Zborowski, Mikoaj Jazowiecki, Spytek Jordan. Kanclerz na askawo krlewsk si zyma, zapomina, e jest te hetmanem, z wyruszeniem w pole zwleka. Czeka na rozdawnictwo awansw, upomina si o wynagrodzenie dla swoich protegowanych. Zanosio si na spr z marszakiem wielkim o jedno ze starostw, ale ukadny Opaliski dla witej zgody zrezygnowa. Co wicej, gdy przyszo do uchwalenia dla hetmana specjalnych penomocnictw na wypraw przeciw Maksymilianowi, nie oponowa. Dziki temu sejm obradowa dalej, zachowujc pozory zgody - ale dwory szlacheckie now konstytucj zabezpieczy przed interwencj starocisk, by aden nowy Zamoyski nie mg w nich szuka nowego Samuela - i hetman ruszy na wojn. 268 Byczyna Nadchodzi rok 1588, "rok cudowny", przepowiadany w XV wieku przez sawnego Regiomontana; rok, w ktrym "zczeni pjd w gr, imperia si zni i wszdzie Zygmunt l

"asekuracja hetmaska" zakres wadzy hetmana dowiadczenia wojskowe Jana Zamoyskiego Ry. 224. Piecz Zygmunta III, 1591 rok (Muzeum Czar-toryskich w Krakowie). bdzie wielki lament". Habsburgowie przygotowywali si do decydujcej rozprawy o wadz nad wiatem, nie tylko w Polsce. Zagroone byo panowanie Henryka III: fanatyczna katolicka wita Liga i Unia, z jurgieltni-kiem hiszpaskim, Henrykiem de Guise na czele, zmierzaa do wcignicia Francji w wojn Hiszpanii z Elbiet Tudor, oddania francuskich portw na usugi gotujcej si do ataku na Angli Wielkiej Armadzie. Polski teatr wojny by marginalny obok tamtego wielkiego przedsiwzicia; co wicej, przeniesienie tu konfliktu byo dla Habsburgw niemiym zaskoczeniem. Przecie jeszcze niedawno Batory gotw by udzieli wszelkiej pomocy Filipowi hiszpaskiemu przeciw heretyckiej krlowej, ktra miaa zaopatrywa Moskali w bro i najemnikw. Tym spieszniej wic, jak wiedziano po obu stronach, trzeba byo ten konflikt zakoczy. Dlatego ju 18 stycznia Zygmunt III wystawi Zamoyskiemu specjalne penomocnictwa, tak zwan "asekuracj hetmask", zatwierdzon przez sejm koronacyjny i wpisan do jego konstytucji. Nadaway one hetmanowi nadzwyczajn, niemal dyktatorsk wadz wojskow i cywiln celem odparcia rakuskiego najazdu, pozwalajc mu midzy innymi na prowadzenie rokowa, ktrych tre miaa by komunikowana tylko senatorom znajdujcym si przy wojsku, oraz na zawieranie w polu umw midzynarodowych, zwanych pniej traktatami hetmaskimi, cho formalnie miay one charakter rozejmw, jako porozumienia tymczasowe. Drugi raz penomocnictwa takie zostan udzielone w 1590 roku, kiedy to Zamoyski otrzyma zezwolenie na prowadzenie wojny z Turcj i Tatarami wedle wasnej woli oraz na zawieranie z nimi w nagych wypadkach, gdy nie ma czasu na odwoanie si do sejmu, umw i traktatw. Naduywanie tej wadzy przez hetmana wzbudzi wwczas oburzenie jego przeciwnikw, penomocnictwa zostan odwoane na sejmie 1590/1591 roku, znw udzielone na wypraw przeciw Tatarom w 1595 roku i odtd stan si staym skadnikiem wadzy hetmaskiej. Tak, z uoglnienia jednorazowych penomocnictw na wypraw przeciw Maksymilianowi, uatwionych do tego faktem, e Zamoyski dziery i piecz, i buaw, zrodzi si kolejny, i to bardzo istotny element ustroju dawnej Rzeczypospolitej, fundament politycznej potgi hetmaskiej, pniej nieraz z krlewsk porwnywanej i nawet nad ni stawianej. Nie zdawano sobie jednak wwczas sprawy z ich przyszego znaczenia, za Zygmunt III mg mie wprawdzie zastrzeenia - i bdzie je mia nieraz - do urzdniczej dziaalnoci kanclerza Zamoyskiego, ale wiary w wiedz wojskow hetmana Zamoyskiego nie straci nigdy. Sam hetman wiary tej w peni nie podziela. Miaa to by przecie pierwsza jego samodzielna kampania. Wsawi si ju jako znakomity organizator wojska, jego wiedza teoretyczna bya ogromna, ale w polu, w walnej bitwie nie dowodzi nigdy. Wic egnajc si z Senatem, po komediancku, ze zami, woa, e ca fortun utraci, a teraz wystawia na szwank to, co mu jeszcze zostao - sw saw. A biadania na ze

przygotowanie wyprawy, na brak pienidzy, rynsztunku, broni, nawet na z pogod wyrazi w licie do Opaliskiego. Mimo wszystko jemu wci najbardziej ufa. 269

Dzieje Polski i Litwy

Polacy Niemcy lzacy Morawianie Wgrzy ;~"~i piechota leli arkabuzeria jazda: UD husaria C2D lekka jazda LZJ rajtaria punkt dowodzenia: r* wojsk polskich P wojsk austriackich Jaszkowice EIZ3 d!!!

Byczyna

Ry. 225. Plan bitwy pod Byczyna.

wymarsz Zamoyskiego z Krakowa bitwa pod Byczyna ryzykowny manewr 270 13 stycznia wyruszy z Krakowa prowadzc szeciotysiczn armi. Maszerowa szybko. Siy jego rosy. Po tygodniu by ju pod Wieluniem, skd pospiesznie wycofywa si na lsk Maksymilian. Arcyksi liczy na to, e wdz polski nie odway si naruszy granicy krajw Korony Czeskiej. Lecz Zamoyski wanie dlatego dosta nie ograniczone niczym penomocnictwa. Wtargn na lsk, wysa przodem konnic Houbka i Jana Grzymality Zamoyskiego - z innych Zamoyskich, nawet nie krewniaka. Rozgromi po drodze husari Stanisawa Stadnickiego, sawnego Diaba acuckiego, i 24 stycznia dopad pretendenta pod Byczyna. Wojska arcyksicia zajmoway dogodn pozy ej obronn, przy gwnym trakcie, chronione z boku przez bagna i moczary. Siy byy prawie rwne, po okoo 6 ty.

zbrojnych. Na naradzie wojennej Pkosawski i Farensbach argumentowali za odoeniem bitwy, przekonywali, e dzie si koczy, e tak silnej pozycji wroga nie przeamie si przed zachodem soca. kiewski opowiedzia si za natychmiastowym atakiem. Hetman wyj zegarek, pokaza, e jest jeszcze pi godzin do zmierzchu i przypomnia, e onierze jeszcze nie wiedz o posikach, ktre wieo otrzyma arcyksi; gdy si dowiedz, ostygn w zapale. Teraz kiewski przej inicjatyw. On to zaproponowa manewr miay, ale ryzykowny: przemarsz grobl wrd bagien, aby zaj Austriakw z flanki, z korzystnym wiatrem, i odci od murw Byczyny. Zaskoczyo to cakowicie dowodzcego armi arcyksic Andrzeja Zborowskiego. Zanim zdy przegrupowa swe siy, ujrza polsk konnic na lewej flance. Po zmroonej grudzie zwaliy si na Niemcw chorgwie Jana Zamoyskiego i Houbka. Pierwsza szara zakoczya si jednak klsk: T

Zygmunt

bohaterstwo Stanisawa kiewskiego poleg Houbek, rozproszyli si jego Kozacy. Panika grozia w centrum, gdzie sam hetman dowodzi. Znw w swej czarnej zbroi musia da w pierwszej linii przykad mstwa onierzom. Za nim wkraczali do boju Wgrzy dowodzeni przez Baltazara Batorego, a po nich Stanisaw kiewski poprowadzi cik jazd hetmask do decydujcego ataku. W twardej i zacitej walce przeama szeregi wroga, wasn rk zdoby t chorgiew cesarsk z czarnym orem, do dzi przechowywan w skarbcu koronnym na Wawelu. W chwil pniej trafia go w nog zabkana kula. Ciko rannego zniesiono z pola bitwy. Ale ju sam Zamoyski wprowadza do boju gwne swoje siy. Rozpierzchli si nieprzyjacielscy onierze, przez dwie mile cigani, tratowani, rbani przez Polakw. Arcyksicia niemal si uprowadzili jego oficerowie do Byczyny. W cigu p godziny bitwa przyniosa Zamoyskiemu cakowite zwycistwo. Ale bya to bitwa bratobjcza. Na polu doliczono si 1,2 ty. trupw ostrzyonych po niemiecku, a 1,8 ty. po polsku czy wgiersku, w ogromnej wikszoci sucych Maksymilianowi. Maksymilian i jego polscy stronnicy w niewoli hetmana Zwyciskie wojsko, nie czekajc nawet na rozkazy, uderzyo na mury Byczyny, zaczo wyamywa siekierami bramy. Hetman szturm wstrzyma, gdy otrzyma wiadomo, e arcyksi chce przysa parlamentariuszy. Przybyych, w tym dwch Polakw, Stanisawa Cioka i Aleksandra Proskiego, przyj ostro, skrzycza za tytuowanie Maksymiliana krlem i na kartce wyrwanej z notatnika napisa stanowczy list do

arcyksicia. Zada zrzeczenia si przeze tytuu krlewskiego i oddania si w niewol Rzeczypospolitej, zapewnia bezpieczestwo osobiste, traktowanie godne jego stanowiska. Prostym onierzom gwarantowa wolno osobist, w tym Niemcom natychmiast, Polakom - po zoeniu przysigi na wierno Zygmuntowi. Oficerom cudzoziemskim oferowa wolno za wykupem, znaczniejszym Polakom - uwizienie do chwili decyzji krla i Senatu z zachowaniem ycia i czci. Przyrzeka wstawi si za nimi osobicie, gdyby konfiskowano ich dobra. Natomiast kosztownoci i bro przy nich znalezione, zgodnie z prawem wojennym, staway si upem zwycizcw. Arcyksi nie mia wyboru. Przyj warunki Zamoyskiego. Opuci w nocy miasto i odda si w niewol. Wraz z nim w niewol poszli Stanisaw Grka, Andrzej Zborow-ski, Aleksander knia Proski, Jakub Woroniecki, Stanisaw Sdziwj Czarnkowski, Krzysztof Warszewicki. Ze znaczniejszych polskich maksymilianistw tylko Diabe Stadnicki zdoa umkn. Wielu prostych onierzy czy skromniejszych uczestnikw wydarze, ocalonych z bitwy, na dugo teraz musiao opuci ojczyzn. Adam Czahrowski, dwudziestoparoletni podkomendny Stad-nickiego, suy dalej cesarzowi, walczc przeciwko Turkom pod Egrem, gdzie Ry. 226. Maksymilian wzity do niewoli przez Jana Zamoyskiego pod Byczyn, wg Jana Matejki. 271

Dzieje Polski i Litwy

Adam Czahrowski Bartosz Paprocki spalenie Byczyny polonizowanie si szlachty ruskiej by moe spotka si z najwikszym wczesnym wgierskim poet, Balintem Balas-sim. Powrci do kraju dopiero w 1596 roku z tomikiem Trenw, chropawych onierskich wierszy, wrd ktrych urocza duma Powiedz wdziczna kobzo moja do zudzenia przypominaa jeden z najpikniejszych wierszy Balassiego; kto z czyjego tekstu korzysta, nigdy zapewne si nie dowiemy, cho przypuszczenie Tadeusza Mikulskiego, e podstaw dla obu bya anonimowa pie kresowa, wydaje si nader prawdopodobne. Bartosz Paprocki, wczeniej klient Samuela Zborowskiego, ktremu dedykowa swojego Hetmana z 1578 roku i sawi jego rd w Herbach rycerstwa polskiego z 1584 roku, penych zreszt jeszcze pochwa pod adresem Zamoyskich, pozosta wierny braciom Samuela i ich kandydatowi. Osiad na Morawach, potem w Czechach, wydawa nastpne swoje dziea po czesku i wszed chlubnie do czeskiej literatury. Ale jednak po kilkunastu latach wrci na ziemi ojczyst, by na niej umrze. A zwycizcy radowali si i z owocw wiktorii korzystali. Zdobyto kilkanacie dzia, kilkanacie chorgwi, wojsko obowio si upem znalezionym przy jecach, obrabowano i pniej spalono rwnie Byczyn. Przy blaskach uny z poncego miasta, w paradnej kolasie, arcyksi opuszcza krlestwo swego brata, by spdzi nastpne miesice w polskiej niewoli. Wraz z nim opuszczao lsk bydo okolicznych

wieniakw. "A owiec najwicej - jak pisa Bielski - ktrych tak wiele byo, e w Wieluniu owc natenczas po jednym groszu sprzedawano star, a mod po pgroszku". Tak lscy chopi zapacili za polskie zwycistwo. Ku pacyfikacji Zwycistwo pod Byczyn zdawao si koczy okres niepewnoci, zabezpiecza wadz modego krla, umoliwia podjcie na nowo aktywnej polityki zagranicznej. Warunkiem byo zgodne wspdziaanie szlachty i senatorw z Zygmuntem III. Nie byo ku temu istotnych przeszkd ustrojowych. Artykuy henrycjaskie i pacta conven-ta zaaprobowane zostay w zasadzie przez elekta; sprawa dalekiej Estonii znaczenia wikszego nie miaa. Ucich konflikt szlachecko-magnacki. Autorytet Senatu rs. Litwini na sejmie koronacyjnym zyskali udzia w zarzdzaniu Inflantami oraz zatwierdzenie trzeciego statutu litewskiego. Polacy wprawdzie sarkali na projekt podziau terytorialnego Inflant i na nastpnym sejmie uzyskali, e bdzie to wsplna prowincja Litwy i Korony; sarkali na statut, e zamyka przed nimi moliwoci osiedlania si i pozyskiwania dostojestw w Wielkim Ksistwie, ale litewski separatyzm wyranie osab. Dowodem tego by choby jzyk trzeciego statutu, formalnie ruski, ale przesiknity polszczyzn. Gdy po wierwieczu przetumaczono go na polski, "wystarczyo | omal -jak pisze Stanisaw Kutrzeba - przy przekadzie zmienia kocwki i dwiki". | Ziemie ukrainne zrastay si z Maopolsk, ktrej cz teraz oficjalnie stanowiy.] Ruska szlachta polonizowaa si i przechodzia coraz czciej na katolicyzm, polskil chop kolonizowa nadawane magnatom ukrainne starostwa - i szed si modli do] cerkwi. Rzeczpospolita zrastaa si powoli w jedn cao, nie tylko pastwow, alej i kulturaln oraz gospodarcz. wiadomo polityczna nie zawsze j ednak dotrzymywaa kroku przemianom porn tycznym. Szlachecka dojrzao polityczna, dziki ktrej w Koronie, a zwaszcza! w dawnej Maopolsce wytworzyo si wiadome swoich de spoeczestwo oby272

Zygmunt l

narodziny idei wolnoci szlacheckich niewola Maksymiliana Ry. 227. Ikona zwzierunkiem Chrystusa Pantokratora, pot. XVI wieku. watelskie, nie zawsze moga by przeniesiona do innych dzielnic. Parafiaskie postawy ubogiej szlachty mazowieckiej czy podlaskiej byway rwnie grone, co poddacza mentalno, wci czsta midzy innymi na wschodnich kracach Wielkiego Ksistwa. Ale i dojrzalsze politycznie rodowiska szlacheckie w niebezpieczny sposb formuoway dania pod adresem aparatu wadzy, w mniejszej teraz mierze poczuwajc si do wspodpowiedzialnoci za jej sprawowanie. W pewnym stopniu zaway tu wzrost znaczenia Senatu, ktry przejmowa odpowiedzialno za rzdy. Ale przecie ten Senat by coraz bardziej podzielony. Na przejciu do formy ustrojowej,

ktrej niektrzy historycy nadali nazw oligarchii magnackiej, stawao si widoczne, e nazwa ta winna by uywana w liczbie mnogiej, e tworzy si zaczy rne, skcone ze sob oligarchie magnackie. A rwnoczenie nie zmalaa aktywno polityczna szlachty, zmienia tylko charakter na bardziej roszczeniowy. Teraz senator, pragncy ugruntowa swoj pozycj polityczn, nie we wasnej grupie spoecznej musia o to zabiega, ale wrd szlachty. Za roszczenia szlacheckie w znacznej mierze wynikay z niepokoju, z braku poczucia bezpieczestwa zarwno osobistego, jak majtkowego. Zarazem z braku zaufania do wadzy, e to bezpieczestwo zapewni, z braku zaufania do senatorw, ktrzy niegdy uwaani za strw praw, teraz zbyt jawnie dbali tylko o wasne interesy, o czym wiadczyy coraz bardziej zawie meandry ich polityki. Ten wanie brak zaufania w poczeniu z idealizacjprzeszoci sprawi, e wszelkie prby ustrojowego zapewnienia owego bezpieczestwa przyjmowane byy jako zamach na gwarantujce je rzekomo lepiej, istniejce ju wolnoci szlacheckie. Niemaa bya w tym wina Zamoyskiego. Po sprawie Zborowskich pragn odbudowa swj wizerunek jako stra szlacheckich wanie wolnoci i nie mia, po zabezpieczajcym granice zwycistwie, innego sposobu, ni sugerowa, e strzee ich przed wrogiem wewntrznym - przed krlem. Jego postpowanie po Byczynie byo symptomatyczne. Omin wielkim ukiem Krakw i pody z jecami do Zamocia. Umieci ich w swoich dobrach - arcyksicia w Krasnymstawie - i nie pozwala nikomu si 273

Dzieje Polski i Litwy

sprawa amnestii dla maksymi-lianistw rokowania pokojowe z Habsburgami z nimi komunikowa, nawet Opaliskiemu, ktry specjalnie po to do przyjecha, cho sam wiele rozmawia z Maksymilianem i wiele wina wypi z Grk, zanim go, roz-pitego i schorowanego, nie zwolni na zo Opaliskiemu, a bez zgody krlewskiej. Pewne znaczenie miaa tu oczywicie sprawa okupu, jako e Zamoyski groszem nigdy nie gardzi, ale w wikszej mierze szo o wpyw na polityk zagraniczn, o ksztat nieuniknionej ugody z cesarzem. Ry. 228. Zamek krlewski w Bdzinie, ok. po). XIV wieku, odbudowany w 1. pot. XIX wieku i w latach 1952-1956. Rudolf, a raczej jego dyplomaci, pocztkowo byli nieprzejednani. Zmienili nastawienie pod koniec lata i nie mona si oprze wraeniu, e uczynili to po klsce Wielkiej Armady. Gwiazda Habsburgw w Europie gasa, trzeba byo szuka nowych sojuszy i odnawia dawne. Papie Sykstus V po Byczynie uzna Zygmunta III, nie czekajc nawet na poselstwo obedien-cyjne. Nowy legat, Ippolito Aldobrandini, wysany zosta do Polski, by poredniczy w zawardu pokqju KanclerZ; w ktrego rkach leao kierowanie dyplomacj, a ktry ponadto jako hetman wci dysponowa sw asekuracj dajc mu prawo taki pokj zawrze, dziaa jednak opieszale, jeli nie

wrcz podejrzanie. Wiemy zreszt, e prowadzi w tym czasie rokowania ze swym winiem, chcc wcign za jego porednictwem cesarza do wojny z Moskw. Ale z drugiej strony jego wojska pozostajce na granicy lskiej wci j przekraczay w poszukiwaniu upu, co rokowa nie uatwiao. Wreszcie ostro przeciwstawia si kanclerz, w czym by zgodny z Ann Jagiellonk, jakiejkolwiek amnestii dla maksymilianistw. Krl prbowa wic go odsun od polityki zagranicznej. Wpierw przyzna mu w czerwcu starostwo dorpackie, bogate, ale pooone daleko od dotychczasowych woci Zamoyskiego, zmuszajce go wic do zmiany orientacji terytorialnej swych dziaa, do zainteresowania si zagroeniem moskiewskim, a dziesi dni pniej posun go na oprnione po mierci Andrzeja Tczyskiego wojewdztwo krakowskie, incompatibile z urzdem kanclerskim. Zamoyski, ktry za Batorego o to wojewdztwo zabiega, teraz zaszczytnej emerytury nie przyj, ale prace nad traktatem przyspieszy, zwaszcza gdy krl zdecydowa si da buaw poln wraz ze starostwem hrubieszowskim Stanisawowi kiewskiemu i gdy zwoa na stycze 1589 roku sejm, ktry otrzyma pniej nazw pacyfikacyjnego. Rozmowy pokojowe toczyy si na lskiej granicy, midzy polskim Bdzinem a czeskim wwczas Bytomiem, gdzie mieszkali komisarze. W imieniu Rudolfa prowadzili je dostojnicy z Czech, Moraw, lska, Wgier i Austrii pod przewodem samego Romberka, cho najwikszy ich ciar spoczywa na biskupie oomunieckim Stanisawie Pawowskim. W skad delegacji polskiej, wyznaczonej przez zjazd senatorw 274

Zygmunt III

traktat bytomsko--bdziski sejm pacyfikacyjny w 1591 roku plan reformy elekcji plan organizacji Kozakw w Piotrkowie, obok Zamoyskiego, ktry dugo wieci nieobecnoci, bo wola doglda sejmikw, obok bardzo tu czynnego Opaliskiego, wchodzili wojewodowie: rawski Stanisaw Gostomski, woyski Janusz Ostrogski, brzesko-litewski Krzysztof Zeno-wicz i biskup kujawski Hieronim Rozraewski. Ich dzieem by traktat bytomsko-b-dziski zawarty 9 marca 1589 roku. Uzgodniono, e Maksymilian zrzeknie si tytuu krlewskiego i po zwolnieniu z niewoli potwierdzi to przysig, cesarz wyrzeknie si wtrcania w sprawy Rzeczypospolitej i popierania banitw, Lubowla zostanie zwrcona, dawna przyja odnowiona, Rudolf nie bdzie zawiera adnych ukadw z Moskw przeciw Rzeczypospolitej i Szwecji. Traktat mia zosta zaprzysiony przez obu monarchw, wszystkich arcyksit, przedstawicieli obu pastw Rzeczypospolitej i wszystkich pastw Rudolfa. Ze strony polskiej formalnoci zostay dopenione w terminie, strona habsburska nie bya w tym zgodna. Zaczo si w Pradze od drobnych zoliwoci: tylko przedstawiciele Czech, wymieniajc tytuy Zygmunta, uznali go za

ksicia pruskiego i inflanckiego, austriaccy i morawscy odmwili. Wgrzy w ogle nie stawili si na przysig. Ocigano si ze zwrotem Lubowli. Gdy Maksymilian odzyska wreszcie wolno, przysigi nie zoy i dalej si krlem polskim tytuowa. Wszystko to mwio raczej o bezhoowiu pod rzdami Rudolfa, o samowoli jego braci i doradcw politycznych, ni o zej woli samego cesarza. Zanim jeszcze traktat podpisano, rozpocz w Warszawie 6 marca obrady sejm pacyfikacyjny. Zamoyski zoy sprawozdanie z rokowa, otrzyma za to podzikowanie i przedoy z kolei plan reformy elekcji. Plan by szczegowy i generalnie rozsdny. Omawia struktur naczelnych organw pastwa w czasie bezkrlewia, przewidywa uproszczenie i przyspieszenie procedury, zaostrzenie dyscypliny, okrela porzdek obrad, eliminowa niemal do zera moliwo obcej ingerencji. Mia wielu zwolennikw, jednake kontrowersj wzbudzay dwie sprawy. Po pierwsze, projekt wyklucza od kandydowania cudzoziemcw, z wyjtkiem tych, co byli "krwie i jzyka sowieskiego". Po drugie, nie zawiera zastrzee dotyczcych wyznania kandydata. Biskupi dali, by by on katolikiem. Postanowienie takie miaoby sens tylko prestiowy, inna kandydatura i tak bya nierealna. danie wyczenia cudzoziemcw -poza Czechami i Moskalami godzio w Habsburgw i miao z kolei sens dorany, na przyszo zbyt wizao wyborcw. Zamoyski jednak ustpowa nawet w drobiazgach nie umia, a majc wci wielkie poparcie w sejmie, uchwalenie okrojonego projektu uniemoliwi. Nie udao si rwnie przeprowadzi jeszcze innej wanej reformy, co do ktrej krl i hetman byli zgodni. Chodzio o Kozakw, ktrzy znw najechali dzierawy ottomaskie, znaczc swj szlak mordami, zniszczeniami i grabie. Stambu zareagowa ostro. Grozi nowy konflikt militarny. Zamoyski pielgnowa w myli plany krla Stefana, lecz moment nie sprzyja ich realizacji. By za Kozacy stali si wojskowo przydatni, trzeba ich byo wzi w karby, narzuci wojskow dyscyplin. Ale plan takiego zorganizowania Kozaczyzny spotka si z zarzutem, e hetman chce dalszego wzmocnienia swej wadzy w niecnych zapewne celach. Uchwalono tylko wysanie na Ni komisarzy, by ukarali winnych. Zamoyski zaoy protest - owiadczy, e w tych warunkach za bezpieczestwo kresw nie odpowiada. Najblisze lata miay wykaza, i mia racj. Na osod pozwolono mu dobra swoje zorganizowa w ordynacj, niepodzielny i niezbywalny kompleks majtkowy, dziedziczony zawsze przez 275

Dzieje Polski i Litwy

PRZE fcT* S K A

',.';

granice ordynacji miasto dobra odziedziczone | dobra nabyte przed 1580

pochodzenie poszczeglnych woci: O odziedziczone przez Jana Zamoyskiego O dawne krlewszczyzny nabyte od prywatnych wacicieli j dobra nabyte w latach 1580-1589 j dobra nabyte w latach 1590-1599 | | dobra nabyte w latach 1600-1605 tereny zalesione

Ry. 229. Mapa dbr wchodzcych w skad ordynacji Jana Zamoyskiego. ordynacja Zamoyskiego jedynego spadkobierc w ustalonej prawnie kolejnoci. Bya to w Rzeczypospolitej druga ordynacja, po wczeniejszej o dziesi lat Radziwiowskiej, znak rosncego znaczenia wielkich fortun magnackich. amnestia dla zwolennikw Maksymiliana Istotnym dzieem tego sejmu bya natomiast pacyfikacja, czyli po prostu amnestia. Dawni zwolennicy Maksymiliana, zarwno winiowie, jak banici, odzyskiwali prawa polityczne oraz wolno i prawo powrotu do ojczyzny po zoeniu przysigi. W przypadku jej niedotrzymania grozia im kara pienina, tak zwana kaucja, w wysokoci 200 ty. z. Pene przebaczenie otrzymali midzy innymi Jan Zborowski i Stanisaw Grka. Jedynie Andrzej Zborowski utraci urzd marszaka nadwornego: w trosce o bezpieczestwo krlewskie mia go odtd zastpowa wielkopolski protestant Stanisaw Przyjemski, polecony Zygmuntowi przez Opaliskiego. 276

Zygmunt

najazd Tatarw na Ru i Podole spotkanie Zygmunta z ojcem w Rewlu plan powrotu Zygmunta do Szwecji opozycja szwedzka Koczy si dramatyczny okres zagroenia zewntrznego i sporw wewntrznych. Na pozr znw mdry kompromis uspokoi sytuacj. Ale napicia ostatnich lat przeoray

wiadomo spoeczn i nie day si tak atwo wymaza z pamici, zwaszcza e nowe zagroenie przyszo od strony najmniej spodziewanej: od modego krla. Sejm inkwizycyjny Z Warszawy ruszy Zygmunt III do estoskiego Rewia, gdzie oczekiwa go ojciec. Od dawna ju Jan III ubiega si o zgod stanw Rzeczypospolitej na ten wyjazd; sejm pacyfikacyjny jej wreszcie udzieli. W Wilnie jednak otrzyma krl wiadomo o niespodziewanym najedzie ordy na Podole i Ru Czerwon. Tatarzy zaoyli kosz pod Tarnopolem i stamtd upili kraj okoliczny. Prowadzi ich midzy innymi renegat, Jan Bielecki, pniej wsawiony poematem Sowackiego, mszczc si za krzywdy doznane od magnatw. Zgin dzielny rotmistrz Jakub Stru, ponad 60 ty. ludzi poszo w jasyr. To grone kozackie najazdy, ktrym na ostatnim sejmie zaradzi nie chciano, sprawiy, e w Stambule postanowiono spuci ze smyczy ordycw i zagrozi Polsce wojn. Ale zawinia i dyplomacja Rzeczypospolitej, a moe raczej pustki w jej skarbie: nie mona byo bowiem po wstpieniu na tron nowego wadcy wysa poselstwa wielkiego z darami i potwierdzeniem sojuszu, co uznane zostao w Turcji za akt nieprzyjazny. Krl otrzyma wic w Wilnie bagalny list Zamoyskiego, wzywajcy go do przerwania podry, kontynuowa j jednak. W Rewlu czeka przecie na niego i na towarzyszcych mu senatorw Rzeczypospolitej grony Jan III. Oficjalnie miano radzi o wsppracy obu pastw, o wsplnej wojnie z Moskw: zagroona Szwecja bagaa o polsk pomoc. Zamiast tego Zygmunt owiadczy, e chce wrci do ojczyzny. Ta dramatyczna decyzja wywoaa gwatowne protesty senatorw polskich, litewskich i szwedzkich i do dzi wywouje sowa potpienia rzucane przez polskich historykw, zwaszcza gdy ujawnione zostay w peni tajne rokowania Zygmunta z Ernestem. Powinnimy j jednak zrozumie. Jecha mody Waza do ojczyzny matki jako do kraju wymarzonego, nie pierwszy i nie ostatni, ktry w Polsce spodziewa si "szklanych domw". Spotka si z grubiastwem i z lekcewaeniem ju na samym wstpie. Widzia wok potpiecze swary i brudne intrygi. I czsto nie mia czym zapaci za obiad. Skarb nadworny wieci pustkami. Ani wojska, ani dyplomatw, ani dworu nie byo czym opaci. Krl skary si, e "ustawiczne wrzaski, woania, upominania si zapaty od onierzy z zamku, od sug swoich, od furmanw na koniec odnosi". To zrozumiae, e nauczy si lepiej ocenia smutn pnocn dyscyplin swej pierwszej ojczyzny, e za ni zatskni. Tam za jego nieobecno bya niebezpieczna. Opozycja przybieraa na sile. Ambitny stryj marzy o koronie. By moe nawet krtki pobyt w Szwecji wystarczyby Zygmuntowi, by lepiej zorganizowa swoich zwolennikw, pozyska nowych i zapewni sobie nastpstwo tronu. Wanie dlatego bali si jego powrotu szwedzcy senatorowie. Nie yczyli sobie po mierci Jana III nowego silnego wadcy. Chcieli w jego imieniu rzdzi sami. Ich to sprzeciw, wicej, groba rokoszu wojsk szwedzkich stacjonujcych w Estonii sprawia, e obaj Wazowie od planu tego odstpili. Z t chwil sprawa przyszego panowania Zygmunta w Szwecji zostaa przesdzona. Krl wrci do Polski, jego stary i schorowany ojciec - do Szwecji. Nie zobaczyli si ju nigdy. 277

Dzieje Polski i Litwy

Nastpne miesice w dziejach Rzeczypospolitej to dramatyczne starcie si nie tylko dwch rnych racji, ale i dwch sposobw uprawiania polityki. Dziaaniom jawnym, oficjalnym, przy otwartej kurtynie, towarzyszy nasilenie si dziaa tajnych, rokowa podejrzanych i skry wanych przed opini publiczn, a przecie jej powoli odsanianych, dotd nie wiadomo, czy przez nieprzemylan, czy przez wiadom niedyskrecj. Dla tej opinii wie o nich czsto stawaa si szokiem. To prawda, e tre rokowa bya bulwersujca, ale wnioskowa z niej o opiniach gwnych aktorw nie mona. W dyplomacji kamie si czsto i oszukuje chtnie. Dotd nie wiemy, kto w skomplikowanej grze, zainicjowanej i prowadzonej przez szwedzkich dworzan Zygmunta, mia by oszukany. To pewne jednak, e dla dyplomacji polskiej, dotd nawet od szyfrw si odegnujcej, toryskich w Krakowie). Ry. 230. Piecz Zygmunta ni, 1593 rok (Muzeum Czar- a najchtniej dziaajcej z pozycji siy, byy to metody nieznane i potpienia godne, std te, niezalenie od intencji Zygmunta, przyczyniy si do poderwania jego autorytetu. tajne rokowania Zygmunta z Habsburgami Fakty s tu nieubagane. 15 maja 1589 roku, a wic przed wypraw do Rewia, szwedzki dworzanin Zygmunta III, Gustaw Brahe, przygotowa list krlewski do arcy-ksicia Ernesta Habsburga zawiadamiajcy, e krl nosi si z zamiarem zrzeczenia si tronu polskiego i Ernestowi zaoferowa moe poparcie jego stara o nastpstwo. List powiz do arcyksicia inflancki szlachcic Lambert Wrader. Odpowied Ernesta, udzielona po rozmowie z Rudolfem II, bya ostrona. Chcia przede wszystkim pozna warunki Zygmunta. Krl przedstawi je w czerwcu: Estonia i Inflanty cae dla Szwecji, sojusz przeciwko Moskwie, polubienie Anny Wazwny przez Ernesta. Rozmowy prowadzone byy podobno w najgbszej tajemnicy, ale bardzo szybko jakie niejasne o nich wieci doszy Zamoyskiego oraz Zebrzydowskiego, ktry we wrzeniu towarzyszy wracajcemu do ojczyzny Maksymilianowi. Co wicej, Zebrzydowski by przekonany, e wiedzia te co o tym Maksymilian i dlatego odmwi przysigi, liczc na oprnienie polskiego tronu. plan zrzeczenia si tronu polskiego polityczne koncepcje Jana Zamoyskiego Kady niemal z historykw polskich opisujcych te wydarzenia przedstawia odmienn interpretacj tych rokowa, niech i nam bdzie to dozwolone. Nie ulega wtpliwoci, e Zygmunt szczerze chcia powrci do Szwecji i w tej sytuacji danie zobowiza od Ernesta, kandydata, ktry mg by milszy Zamoyskiemu ni Maksymilian, byo rzecz rozsdn. Inna rzecz to niedyskrecje szwedzkich chyba dworzan Zygmunta - i kryjca si za tym szwedzka polityka, zmierzajca do zaangaowania, w szwedzkim interesie, Rzeczypospolitej w konflikt z Moskw. To za, zwaywszy, e wojna z dwoma wrogami naraz byaby mao realna, ma bezporedni zwizek z planami Zamoyskiego. Wierny koncepcjom krla Stefana - i wasnym ukrainnym interesom - kanclerz gwnego wroga widzia wci w Porcie Ottomaskiej. Jego marzenia o podboju ksistw naddunajskich i

wyzwoleniu Konstantynopola mogy si wydawa niepowanymi fantazjami, by jednak na tyle realist, e warunkiem wstpnym sta si dla sojusz z cesarzem. Dlatego przeciwstawi si snutym od roku projektom maestwa 278

Zygmunt

Zygmunta z protestantk, ksiniczk holsztysk Krystyn (ktra potem wysza za Karola suderma-skiego i powia mu syna, Gustawa Adolfa). Maestwo to wzmocnioby pozycj Szwecji na Batyku i zagrozioby od poudnia szwedzkiej rywalce, Danii, ktra przecie i polskim planom na Batyku nieraz si przeciwstawiaa. Maestwu z protestantk- cho obrcone ono by miao przeciw Danii, czoowej wtedy protestanckiej sile w pnocnej Europie - przeciwni jednak byli zarwno Karnkow-ski, jak Opaliski. Wic w czasie rokowa bytom-sko-bdziskich Zamoyski, z ich zgod niewtpliwie, zaproponowa Austriakom, by now krlow Polski zostaa siostra stryjeczna cesarza, jedna z crek arcyksicia styryjskiego Karola. Tote wszelkiego rodzaju plotki i prowokacje, znw rozbudzajce podejrzliwo Zamoyskiego wobec Habsburgw, mogy by tylko na rk dyplomatom szwedzkim, a rwnie i samemu Zygmuntowi, o interesy swego przyszego krlestwa szczerze si troszczcemu. niepokoje na poudniowej granicy Jeli takie byy zamiary wrogw wojny z Turcj, to polscy maksymilianici uatwili im ich realizacj. Rya 231 Jedziec turecki wg d(tm)w^tu 2 xv"wieku-Syszc wieci z Rewia, gosili teraz, e Zygmunt odjecha ju do Szwecji i oskarali Zamoyskiego, e w porozumieniu z Turcj i Siedmiogrodem gromadzi wojsko, by albo dla siebie, albo dla Baltazara Batorego zagarn koron; e temu mia suy najazd tatarski, przez kanclerza rzekomo spowodowany i wyolbrzymiony. Pocztkowo niezbyt im dawano wiar. Sejmiki koronne pospiesznie sypny groszem i hetman stan na czele 6 ty. regularnego wojska wzmocnionego przez 4 ty. Kozakw i uzupenianego wci przez nowe zacigi. Tatarzy - z upem i jasyrem - wrcili wic pospiesznie w swoje strony, wojska tureckie z Modawii, po demonstracyjnym zupie-niu i spaleniu granicznego Sniatynia, wycofay si rwnie na lee zimowe i hospodar modawski, zwyczajowo penicy rol porednika w rokowaniach, zawiadomi o gotowoci Turkw do rozmw. Do Stambuu ruszyo wic nareszcie oczekiwane tam poselstwo wielkie, na ktrego czele stan Pawe Uchaski. niebezpieczestwo wojny z Turcj Postawiony na rozdrou Zamoyski prbowa znale wyjcie z sytuacji, w ktrej grozia wci wojna z potg tureck, a Habsburgom ufa nie mona byo. Namawia do pogotowia wojennego, nie wyklucza wojny prewencyjnej celem opanowania Modawii i Wooszczyzny. "Radniej u Dunaja ni u Lwowa si krzepi" - pisa do Karnkowskiego w padzierniku. Ale ju w listopadzie w licie do Zygmunta III wskazywa, e umiejtna dyplomacja i apwki umoliwi mog odroczenie nieuniknionego konfliktu z Porta, a tymczasem przygotowan przeciw niej armi mona by rzuci na wschd, wymusi "suszne z Moskw zjednoczenie" i wsplnie potem walczy z ottomask potg.

Trafnie na pewno wskazywa, e aby Kozakw uspokoi, trzeba im da "zabaw". Ale naiwnie brzmiay propozycje, aby sojusznikw szuka wrd protestantw, zwaszcza niemieckich; chodzio o powrt do planw maestwa 279

Dzieje Polski i Litwy

Zamoyski ordownikiem wojny z Turcj sejm 1590 roku wybuch konfliktu midzy Zamoyskim a krlem Jerzy Radziwi biskupem krakowskim z Krystyn, czyli wyeliminowanie arcyksiniczki. Cay plan by nierealny i nie naley si dziwi wrogom kanclerza, ktrzy widzieli w tym podejrzan ch wzmocnienia pozostajcej pod jego rozkazami armii. Lecz gdy 21 marca 1590 roku, ju w czasie obrad sejmowych, przyby ze Stambuu podczaszy chemski Mikoaj Czyowski donoszc o mierci Uchaskiego w trakcie misji i o daniach Porty - 300 ty. talarw rocznie haraczu lub przyjcie islamu, Zamoyski znw si opowiedzia za wojn przeciw Turcji, i to jak! Wysuwajc projekt uchwalenia na ten cel nowego podatku, pogw-nego, pad na klczki, potem na twarz, krzyczc, by sejm zaprzesta wreszcie ktni, by ratowa ojczyzn. Pogwne uchwalono i wtedy Zamoyski znw rozpocz agitacj przeciw Habsburgom, co wicej, coraz wyraniej formuowa swoje podejrzenia o tajne z nimi porozumienie pod adresem Zygmunta III. Krl ostrzeg go przez Lenio-wolskiego, e ma dosy, e gotw jest odjecha do Szwecji. Rezultatem byo nasilenie si agitacji za ewentualnymi kandydatami - popieranym przez Zamoyskiego Andrzejem Batorym i milszym Karnkowskiemu Maksymilianem, oraz mnoce si zjazdy szlacheckie, buntownicze i skcone. Krl nie mia innego wyjcia, ni zwoa na 2 grudnia nastpny sejm. Obradowa on pocztkowo spokojnie. Kanclerz jakby si uspokoi. Osign swj gwny cel: wyczenie Maksymiliana od prawa obieralnoci, i przechodzi do problemw nastpnych, gdy wyonia si sprawa pieczci mniejszej. Piastowa j dotychczas przy Zamoyskim Wojciech Baranowski, lepo mu posuszny, sumienny urzdnik bez indywidualnoci. Krl mia tego dosy, nada Baranowskiemu biskupstwo pockie, ktrego z podkanclerstwem czy nie byo wolno, a podkanclerzym mianowa Jana Tarnowskiego, dotychczasowego referendarza koronnego. Byo to w zasadzie pogwacenie prawa. W skomplikowanym polskim systemie ustrojowym jeden z piecztarzy musia by wieckim, drugi duchownym; duchownym rwnie by zawsze sekretarz wielki, w praktyce kierujcy prac kancelarii - i to wanie sekretarz wielki, ktrym by wwczas czowiek Zamoyskiego Piotr Tylicki, na mocy starego statutu Aleksandra mia bezwarunkowe pierwszestwo do otrzymania zoonej przez duchownego pieczci. Nikt tego prawa, od dawna nie stosowanego, nie pamita - ale Zamoyski pamita. Publicznie, w Senacie, nazwa Zygmunta tyranem. Krl chwyci za

miecz. Krzykn: "Duej dumy tego czowieka znosi nie mam zamiaru!" - i obraony opuci sal obrad. Wprawdzie pniej kanclerz si zreflektowa, krla przeprosi, ale rozbrat midzy nimi sta si faktem nieodwracalnym. A pod koniec sejmu krl otrzyma informacj, e 6 grudnia arcyksi Ernest podpisa tzw. asekuracj, tajne zobowizanie, i jeli zostanie wybrany jego nastpc, to interesw Zygmunta i Rzeczypospolitej bdzie przestrzega. Kanclerz zosta o tym uprzedzony. Zwolennicy Ernesta usiowali przecign go na swoj stron. On jednak prowadzi gr ryzykown i rwnie tajemnicz. Zapewne chcia skorzysta z rozdwojenia midzy zwolennikami Habsburgw, ale tajemnic pozostaje, czy myla o koronie dla siebie, czy dla kardynaa Andrzeja Batorego. Dla tego ostatniego nie zdoa uzyska nawet biskupstwa krakowskiego: krl przesun na nie z Wilna kardynaa Jerzego Radziwia, chcc stworzy precedens, e Litwin moe zosta senatorem koronnym. Prbowa stworzy podobny precedens i na Litwie, forsujc na wileskie biskupstwo Koroniarza, Bernarda Maciejowskiego, ale sprzeciw litewskich magnatw by zbyt silny. Nawet w tak dramatycznych chwilach Zygmunt 280

Zygmunt

stronnictwo popularystw prowadzi konsekwentnie polityk jednoczenia swych poddanych wobec zajtrzajcej istniejce rnice polityki kanclerza. II, mai. Marcin Kober, 1591 rok (Krakw-Wawel). I bliski by sukcesu. W polityce midzynarodowej osign uspokojenie konfliktw z wszystkimi ssiadami. W styczniu 1591 roku podpisany zosta rozejm z Moskw, przeduajcy porozumienie z Jamu Zapolskiego o dalsze dziesi lat. W padzierniku zawarty zosta wreszcie traktat midzy Muradem III a Zygmuntem. Turcy si uspokoili widzc polepszenie stosunkw polsko--habsburskich. W maju w Wiedniu zawarte zostao maestwo Zygmunta III z Ann Habsbur-ank, crk Karola styryjskiego; krla reprezentowa Albrecht Radziwi. Tym samym zmienia si i polityka dworu cesarskiego: Rudolf opowiedzia si przeciw pretensjom Maksymiliana i przeciwko wszelkim prbom wprowadzenia Habsburga si na tron Ry. 232. Portret Zygmunta Rzeczypospolitej. Tyle e Rudolf by zmienny, a rzdzce u jego boku czeskie koterie magnackie - skcone. Lecz trwa ferment w kraju, w znacznej mierze na skutek polityki kanclerza. Jego zwolennicy, teraz w zgodzie ze zwolennikami Maksymiliana, formowali nowy obz polityczny, tak zwanych popularystw, wyzyskujc tumult antyprotestancki w Krakowie w maju 1591 roku i zwalczajc projekt maestwa Zygmunta z Ann. Gdy za maestwo zostao zawarte, na jeden z licznych zjazdw opozycji, w czerwcu 1592 roku w Jdrzejowie, przyby pose Maksymiliana i odsoni przed szlacht cao rokowa pomidzy Ernestem a Zygmuntem III. Wybuchna burza. Zjazd zada "inkwizycji", czyli ledztwa, a take ukarania doradcw krlewskich. Zamoyski popar jdrzejowskie uchway, piszc do Zygmunta:

Polacy mawiali z krlami swoimi otworzycie, nie okrywajc nic, a zawsze im statecznie wiary dotrzymywali; w inszvch ziemiach i pastwach, w ktrych milczeniem i jedwabnymi slwki wszystko pokrywano szkodliwie, nieraz dlugo duszony ogie splonywal. Zygmunt przey chwile depresji, najciszej chyba w czasach jego panowania. Szczerze znw chyba chcia powrci do Szwecji. Podnosi go na duchu nowy nuncjusz papieski, Germanik Malaspina, dcy do pogodzenia stronnictw, odwodzili od planw 281

Dzieje Polski i Litwy -

sejm inkwizycyjny pojednanie krla z Za-moyskim daleko-wzroczno Zygmunta III wyjazdu Radziwiowie, wskazujc, e w rezultacie utraci moe obie korony. Zwoanie sejmu byo nieuniknione. A sejm ten, zwany inkwizycyjnym, obradujcy od 7 wrzenia do 19 padziernika 1592 roku pod lask witosawa Orzelskiego, mg jedynie prbowa niedonej ataniny. Wyszy na jaw dalsze szczegy rokowa krla z Habsburgami, sam Zygmunt zreszt przyzna si do zamiaru opuszczenia Polski i ugody z Ernestem, podkrelajc, e nie uczyni niczego, co byoby ze szkod dla Rzeczypospolitej. Wyszo te na jaw, e bardzo wielu senatorw o tych rokowaniach wiedziao. Zamoyski otwarcie da inkwizycji, to jest ledztwa i kary dla doradcw Zygmunta, Karnkowski kluczy, jeden Opaliski sprytnie zada, by przed rozpoczciem ledztwa okrelono jego porzdek, przepisy, kompetencje prowadzcych itd., co mimo protestw Zamoyskiego przeduyo obrady, a przepisowy okres szeciu tygodni min i trzeba byo sejm zamyka. Po jego zakoczeniu Malaspina doprowadzi do formalnego pojednania si Zygmunta z Zamoyskim. W suchej, konkretnej rozmowie nie poruszano spraw draliwych, jedynie ustalano oglne linie przyszej polityki krla, ktry w Polsce pozosta i polskimi sprawami znw by szczerze przejty. Minione lata podkopay oczywicie jego autorytet. Mody czowiek, z dala od ojczyzny, nie przywyky do samodzielnoci, rzucony w obce mu i czsto niechtne rodowisko, popenia bdy, nieraz bardzo grone. Pniej przez cae ycie ciko je odrabia. Ale przecie nie stary wyga Zamoyski, ktry zmienia plany z miesica na miesic, tylko mody wadca reprezentowa wierno okrelonej linii politycznej. To on zdawa sobie spraw, e zarwno dla Polski, jak dla Szwecji najgroniejszym wrogiem jest Moskwa i trzeba tak pokierowa obrotem spraw, by na innych granicach panowa spokj i aby, niezalenie od tego, kto w Polsce bdzie panowa, wojna z Moskw - wojna, ktr moemy nazwa prewencyjn -czya oba narody. Nie sprawy personalne byy najwaniejsze, nawet nie osoba monarchy, lecz zapobieenie burzy ze wschodu, ktr trafnie przeczu. I historia zbyt pno przyznaa mu racj. mier Jana III Wazy

wyjazd Zygmunta do ojczyzny Droga do Szwecji Z pocztkiem 1593 roku nadesza do Krakowa wie, e w listopadzie roku poprzedniego zmar w Sztokholmie Jan III Waza. Zygmunt III by odtd krlem Szwedw, Gotw i Wandalw. Zwoa sejm Rzeczypospolitej do Warszawy na pocztek maja, w instrukcji na sejmiki przedstawi konieczno objcia osobicie dziedzicznego krlestwa. Sejmiki decyzj zaaproboway, sejm pobr i pogwne na koszta wyprawy przyzna, wadze na czas nieobecnoci krla prymasowi powierzy i jeszcze raz przypomnia pretensje do Estonii. 14 sierpnia, Wis, przypyn Zygmunt wraz z orszakiem z Warszawy do Gdaska. Towarzyszya mu krlowa Anna, pozostawiwszy niedawno urodzon creczk pod opiek Anny Jagiellonki, towarzyszyo kilku senatorw, z oboma podkanclerzymi, koronnym Janem Tarnowskim i litewskim Gabrielem Wojn, podskarbim koronnym Mikoajem Daniowiczem i paroma modymi magnatami; wkrtce przyby z Inflant wojewoda sieradzki Olbracht aski. Krg Zamoyskiego reprezentowa wierny mu siacz, jeden zreszt z najtszych intelektw w jego otoczeniu, Marek Sobieski. W orszaku znalaz si rwnie nuncjusz Malaspina. 282

Zygmunt

tumult gdaski pechowa podr do Szwecji pastwo szwedzkie Ry. 233. Sala Zimowa (Mata Sala Rady) w ratuszu gdaskim (Muzeum Historii Miasta Gdaska). Patrycjuszowskie wadze miasta, Zygmuntowi yczliwe, przyjy go wspaniale. Inaczej niemiecki i protestancki motoch. Tumult rozpoczty nad Motaw zwad midzy dwoma hajdukami Opaliskiego a gdaskim bosmanem przenis si pod okna rezydencji krlewskiej. Zygmunt zbliy si do okna, by go uspokoi, przytom-niejsza krlowa Anna zdoaa jednak odcign ma w por, zanim pady dwa strzay z tumu. Tumult trwa, obecni w Gdasku Polacy mordowani byli na ulicach przez Gdaszczan, "ktrzy - pisze Joachim Bielski - tak bardzo zakrwawione jakie i ze serce na Polaki mieli, e gdzie jedno kogo w polskich szatach ujrzeli, tedy go zabili, a nawet najmniejszemu chopiciu nie przepucili". Zawayy by moe plotki, e koci Mariacki w Gdasku ma zosta odebrany luteranom i zwrcony katolikom, jak to wieo uczyniono z kocioami w Elblgu i Toruniu. Rajcy gdascy rozruch opanowali i bardzo si pniej starali "jakoby sobie krla przejednali, ale im to krl na inszy czas odoy". Zygmunt ceni sobie Gdask, zna jego si i docenia jego znaczenie dla Rzeczypospolitej, co go zreszt zbliao z Zamoyskim. Kilka lat pniej pose polski do Elbiety, Pawe Dziayski,

zagrozi nawet Anglii wojn, jeli krlowa nie przestanie represjonowa gdaskiego handlu, i cel swj osign. C wic dziwnego, e i tym razem doszo do porozumienia. Odjazd do Szwecji opnia si z powodu przeciwnych wiatrw. Wyruszono 16 wrzenia, lecz flota zapdzona zostaa na Hel, gdzie znw kilka dni stracono. Wreszcie prbowano pod wiatr przebi si do Kalmaru, lecz wwczas gwatowna burza rozproszya flot. Wiele statkw potono, wielu ludzi zgino. Lecz okrt krlewski zapdzony zosta w kocu przez wiatry w szkery pod Sztokholmem, gdzie na bratanka czeka ju sprawujcy od roku prawie faktyczne rzdy Karol ksi sudermaski. W porwnaniu z Polsk, Szwecja bya prymitywnym, ubogim krajem, niemal bez miast i bez rzemiosa. Sztokholm, rezydencja wadz pastwowych, nie przekracza 6 ty. mieszkacw. Pooona na pnoc od niego stoeczna Uppsala suya ju tylko 283

Dzieje Polski i Litwy

antagonizm iuterasko--katolicki w Szwecji kompromis midzy Zygmuntem a Karolem sudermaskim Ry. 234. Ore szwedzkie (awers i rewers), 1596 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). uroczystociom pastwowym. Granice byy odmienne ni dzisiaj. Prowincje poudniowe - Skania, Blekinge i Halland naleay do Danii, Bohusland i pooone na pnocny zachd od Sztokholmu, zbliajce si do brzegw Batyku Jamtland i Harjedalen - do poczonej z Dani Norwegii. Natomiast naleaa do Szwecji caa Finlandia w jej historycznych granicach (sprzed sowieckiej agresji w 1940 roku). Jedyne bogactwo kraju, obok drewna, stanowiy rudy metali. Mieszczanie stanowili 5% ludnoci, nie przenoszcej 2 min, chopi 91%. Wadz prawodawcz mia od XIV wieku szwedzki sejm, riksdag, w ktrym reprezentowane byo pi stanw: monowadcy, szlachta, mieszczanie, duchowiestwo i wolni kmiecie. Ci ostatni, bogatsi od niejednego polskiego szlachcica, prowadzcy wasn gospodark folwarczn i uzaleniajcy od siebie masy ubogiej ludnoci wiejskiej, posiadali ponad poow ziemi uprawnej. Czynne prawo wyborcze miao poniej 3% dorosych mczyzn, czyli w przyblieniu proporcjonalnie tyle samo, co w wczesnej Anglii i przynajmniej trzy razy mniej ni w Rzeczypospolitej. Znaczna cz wadzy wykonawczej sprawowana bya przez magnack rad krlewsk o redniowiecznej wci strukturze, nie wchodzc w skad sejmu. Std pozorny tylko paradoks szwedzkiego ustroju, e ta magnacka rada reprezentowaa w nim element demokracji, za sejm bywa przewanie narzdziem w rkach tych monarchw, ktrzy dyli do wzmocnienia swej wadzy. Nie uatwiao to bynajmniej sytuacji Zygmunta. Rzdzcym wyznaniem by luteranizm. Jan III usiowa wprowadzi w nim pewne zmiany, zbliajce ceremonie kocielne do katolickich, ale wielkiego znaczenia to nie miao, rozbudzio tylko z jednej strony niewczesne nadzieje Rzymu, z drugiej - podejrzliwo protestanckiego kleru, a zwaszcza magnackich nabywcw sekularyzowanych dbr kocielnych. W marcu 1593 roku obradowa w Uppsali zjazd kleru, magnaterii i szlachty, zwoany bez zgody krla pod paszczykiem synodu, ktry odrzuci msza Jana III, zakaza razjeszcze kultu katolickiego w Szwecji,

co wiza miao rwnie orszak Zygmunta, wybra arcybiskupa Uppsali, zada zawarcia pokoju z Moskw i wysun pod adresem krla szereg da finansowych. Lutowy sejm koronacyjny w Uppsali przebiega nie bez dramatycznych incydentw. Niech budzia obecno Malaspiny, ktry jednake trzyma si na uboczu: dzi, gdy namitnoci wyznaniowe osaby, historycy szwedzcy doceniaj jego zasugi w dziedzinie nawizania szwedzko-woskich stosunkw kulturalnych. Tajemnicza prba zamachu stanu czy te zastraszenia Zygmunta, by nie zezwala na publiczny kult katolicki w Szwecji, zakoczona pojmaniem ksicia sudermaskiego przez polskich onierzy, nie osabia pozycji Karola. Ostatecznie zawarto kompromis: w nieobecnoci krla rzdzi miaa Szwecj Rada, ktrej szeciu czonkw mianowa Zygmunt, a sidmego Karol. Sejm mg by zwoywany tylko przez krla i obradowa w jego 284

Zygmunt

koronacja Zygmunta i Anny druga wyprawa Zygmunta do Szwecji bitwa pod Linkping i detronizacja inkorporacja Estonii do Rzeczypospolitej obecnoci. 19 lutego 1594 roku Zygmunt potwierdzi wszystkie szwedzkie prawa i przywileje. Wwczas dopiero w uppsalskiej katedrze luteraski arcybiskup dokona koronacji Zygmunta i Anny. Krl po koronacji ruszy na objazd Szwecji, lecz niepokojce wieci z Modawii i Ukrainy przynagliy go do powrotu. 20 sierpnia by ju w Gdasku. Wpyw na sprawy szwedzkie praktycznie utraci. Wbrew zakazowi, we wrzeniu 1595 roku zebra si riksdag i zakaza obecnoci w Szwecji katolikw. Rozwizany zosta ostatni klasztor Brygidek w Yadstena, prne centrum katolickiej kultury; przeorysza i wypdzone siostry schroniy si w Gdasku i w Lublinie. Zawarcie przez Karola pokj u z Moskw osabiao wi obu kraj w, j ak miaa by walka ze wsplnym wrogiem. Sejm warszawski 1596 roku wysa do Szwecji posw, ktrzy w imieniu Rzeczypospolitej przypomnieli ksiciu Karolowi i jego stronnikom o obowizku posuszestwa krlowi. Otrzymali tylko pikne obietnice. Ale riksdag z 1597 roku wezwa Zygmunta, by przyby do ojczyzny uporzdkowa jej sprawy. Sejm warszawski z wiosny 1598 roku na wyjazd zezwoli i pienidze na jego koszta uchwali. Bya to ju jednak cakiem inna wyprawa: z zacinym wojskiem. Wojewoda wendeski, Jerzy Farensbach, prowadzi 4 ty. najemnej piechoty. Wsawi si Samuel aski, ktry "samodwunast" opanowa Sztokholm. Lecz gwne siy krlewskie ldoway na poudniu i od Kalmara powoli posuway si na pnoc. Rozmowy z Karolem nic nie day. Samorzutnie, bez rozkazu dowdcw rozpoczta 5 padziernika bitwa pod Linkping tylko dlatego nie doprowadzia do klski Zygmunta, e Karol przerwa natarcie. Ale krl

musia wznowi rokowania i po czterech dniach podpisa ukad ze stryjem. Zobowiza si oddali od siebie i pozostawi w Szwecji swych szwedzkich doradcw, ktrym Karol gwarantowa bezpieczestwo (gwarancji tych zreszt nie dotrzyma), przebaczy zbuntowanym, odesa wojska cudzoziemskie i rozpuci szwedzkie. Tekst ugody uznawa wprawdzie, e Szwedzi winni s Zygmuntowi posuszestwo, ale byy to tylko czcze deklaracje. Wrci do Gdaska jako pokonany. Ojczyzn sw na zawsze utraci. Riksdag z pocztku 1599 roku zada jego powrotu do Szwecji w cigu czterech miesicy, nastpny w lipcu zoy go z tronu i ofiarowa koron czteroletniemu krlewiczowi Wadysawowi pod warunkiem, e przybdzie do Szwecji i zostanie luteraninem. W 1600 roku wadz chciano przekaza ksiciu Janowi, przyrodniemu bratu Zygmunta, a gdy ten jej nie przyj, Karol ksi sudermaski wybrany zosta krlem Szwecji w 1604 roku. Obsadzony polsk zaog Kalmar kapitulowa ju w maju 1599 roku, opr zwolennikw Zygmunta w Finlandii zaama si szybko, jego szwedzcy doradcy poszli na szafot, jego szwedzcy stronnicy, jeli uj zdoali, osiedli w Rzeczypospolitej. W tej sytuacji dekret Zygmunta III z 4 czerwca 1600 roku inkorporujcy wreszcie Estoni by ju tylko czczym gestem. Unia personalna zostaa zerwana. Rozpoczynaa si wojna o Inflanty. 285 Dzikie Pola Sprawy batyckie, dla krla istotne, dla spoecznoci szlacheckiej schodzi jednak zaczy w ostatnich kilku latach XVI stulecia na plan drugi. Wiecznie dotd ponce, rozbjnicze i yzne kresy poudniowo-wschodnie domagay si nie tylko gospodarskiej rki, ale i umiejtnej dyplomacji wspartej odpowiedni si wojskow. Przy tym podstawowym problemem stawaa si powoli nie obca agresja, ale wewntrzna rewolta. Dzieje Polski i Litwy -

Duma ukrainna Adama Czahrowskiego Ruiny zamku w Kudrycach na Ukrainie, 1. wier XVII wieku Powiedz wdziczna kobzo moja, Umie-li co duma twoja? Jest co w wiecie pikniejszego Nad czowieka rycerskiego. C nad pograniczne kraje Kdy, skoro ld roztaje, Ujrzysz pola nieprzejrzane Mod traw przyodziane; Ujrzysz dbrowy rozwite, Ujrzysz ptactwo rozmaite, Zwierza stada niezliczone l roje ryb niezowione... Lub przez nieminione progi Dnieprowy Kozak ubogi Cznem pynie nie bez strachu, Chudoju yw saamachu. Usarz zasi w mocnej zbroi Warownym obozem stoi: Ktry po szczupym obiedzie Stra zarazem sw zawiedzie. Wtem prbuje w kole koni, Lub kopij piercie goni: A kiedy za trwoga przyjdzie, Z trzaskiem z obozu wynijdzie. Pod wietnemi chorgwiami, Gony trb i bbnami, Biey pochylony lasem, Dia sawy, dla zysku czasem. Tam md harce swoje zwodzi, A za we krwi czsto brodzi. Paasz kadzie w poszw krwawy, Cedzc za krew za rkawy.

Drugiego te bystra strzaa W sercu skrwawionem ostaa; Trzeci komi podeptany Polega czasem bez rany... Boe! ktry masz w swej pieczy Ludu rycerskiego rzeczy: Chudy onierz prosi Ciebie, Odpa mu t ndz w niebie. ekspansja gospodarcza szlachty polskiej na ziemiach ukrainnych podolskie dobra Zamoyskiego Tereny, ktre dla dawnej Litwy, tej sprzed unii lubelskiej, stanowiy dalekie i mao interesujce zaplecze, po unii otwarte zostay dla kolonizacji i gospodarki folwarcznej. Miejscowi magnaci, wielkie z nazwisk rody - ksice, bo tytuy principes dziedziczce po swych przodkach, Ruryku i Giedyminie - zyskay teraz sprawniejsz opiek Korony i mono cignicia na swoje tereny nowych osadnikw. Czsto byli to zbiegli chopi, nieposuszni poddani, korzystajcy z kilku czy kilkunastu lat wolnizny, zwolnienia od danin i paszczyzny na czas zagospodarowania nowych ziem - a potem znw zbuntowani, znw dalej na wschd ruszajcy. Ale ich gospodarstwa pozostaway i przycigay nowych. Pomidzy nimi powstaway nowe miasta, niewielkie, ale liczne centra gospodarcze. Tak Zamoyski w centrum swoich nowych ziem na wschodnich kracach wojewdztwa podolskiego ufundowa Szarogrd, tak i inni magnaci, miejscowi czy tu rozprzestrzeniajcy swe woci, zagospodarowali dotychczasowe pustacie. Czsto zreszt nie byy to tereny cakowicie puste. W jarach, w stepach, nawet na terenach zagroonych stale przez Tatarw ya ludno wolna dotd, a obecnie zmuszana do paszczyzny. ya tu i szlachta, adnych pergaminw nie majca, a teraz niejednokrotnie wyzuwana przez nowych wacicieli ze swych terenw lub obracana w poddastwo. I dla nich czsto, jak dla najbardziej niespokojnych elementw wrd poddanych, ostatnim schronieniem stawaa si Sicz kozacka. 286

- Zygmunt awanturnicze ycie Kozakw Niowi awanturnicy byli nie tylko staym zagroeniem dla Turkw i Tatarw, nie tylko ewentualn tarcz przed ich najazdami, ale i problemem ekonomicznym, zwaszcza dla wielkiej wasnoci magnackiej. Rozwj latyfundiw, rozwj gospodarczy caego terenu nad Dniestrem, Bohem i Dnieprem wymaga rk do pracy. Bez paszczyzny byyby to

dalej Dzikie Pola. A najlepsi, najenergiczniejsi, najsprawniejsi chopscy synowie woleli z Kozakami upi Oczakowy i Tehinie, ni pracowa na paskiem. Prby organizacji czci Kozakw w oddziay regularne, tak zwanych rejestrowych, daway niewiele. od, nawet gdyby by wyszy i wypacany regularnie, upw nie mg zastpi - i nie mg te zastpi smaku wielkiej przygody. A represje mogy tylko sprowokowa do buntu. Tak zacza si epoka wielkich rebelii kozackich, bo przez Kozakw kierowanych, ale podrywajcych do boju ludzi z terenw nieraz bardzo odlegych od kozackiego Niu. Pierwsza z nich rozpocza si pod koniec 1591 roku. Na czele niepatnych Kozakw rejestrowych, ktrzy uderzyli na Bia Cerkiew i z pomoc mieszczan zdobyli oraz zupili zamek, stan szlachcic z Podlasia, Krzysztof Kosiski, zasuony wojskowo i obdarzony za to majtnociami nad rzek Rosi, ale wkrtce wyzuty z nich przez Ostrogskich. Poraka Kozakw pod Pitkiem koo ytomierza w bitwie z pospolitym ruszeniem szlachty lokalnej zmusia ich do rokowa, wkrtce jednak Kosiski, tym razem z Siczy, rozpocz znw dziaania nie tylko wojskowe, ale i dyplomatyczne, szukajc pomocy w Moskwie oraz u Tatarw. Pod Czerkasami jednak zamordowany zosta zdradziecko przez sugi Aleksandra Winiowieckiego, a jego rejestrowi, po pewnych ustpstwach i wypaceniu zalegego odu, wrcili do suby. Prbowano nie tylko rokowa. Pod wpywem wieci z Ukrainy sejm warszawski 1593 roku uchwali surow konstytucj skierowan przeciw kozackiej swawoli, ale pozostaa ona na papierze. Postanowili to wykorzysta doradcy Rudolfa II. W 1594 roku jego wysannik na Zaporoe, Erich Lassota von Steblau, zwerbowa Kozakw do walki z Turcj. Otrzymali cesarskie sztandary i z nimi wyprawili si na wybrzea czarnomorskie i na Modawi, odciajc nieco walczcych na Wgrzech z Porta poddanych cesarza. Diariusz Lassoty z tej podry naley do najciekawszych rde nawietlajcych wczesn histori Kozaczyzny. Wmieszanie si cesarskich dyplomatw w sprawy ukrainne byo jednym z rezultatw rozpocztej znw wojny midzy Rudolfem II a doywajcym swoich dni Amura-tem III. Std prby prowokacji antytureckich, majce wcign Rzeczpospolit w wojn przeciwko Porcie w najmniej dogodnym momencie, gdy wayy si szwedzkie losy Zygmunta. Zamoyski w tej sytuacji, by Turcj przekona o dobrych wobec niej intencjach wadz Rzeczypospolitej, przepuci w sierpniu 1594 roku przez Pokucie Tatarw dcych na Wgry. Dwa miesice pniej jednak jego stary przeciwnik Mikoaj Jazowiecki, z namowy agenta papieskiego, wyprawi si z Kozakami na Krym. Za dyplomaci austriaccy pozyskali sprzymierzeca w postaci Zygmunta Batorego, ktry uzna cesarskie zwierzchnictwo, sprzymierzy si z hospodarem wooskim, Michaem Walecznym i osadzi w 1595 roku w Modawii posusznego sobie Stefana Razvana. Wszystko to dziao si w czasie, gdy sejm z 1595 roku powanie rozwaa sojusz z Habsburgami przeciwko Turcji, stawia jednak warunki konkretne i konkretnych da gwarancji: Austriacy chcieli stworzy fakty dokonane, wcign Polsk do wojny z Turcj, a sami wycign z niej wszystkie korzyci. Dzieje Polski i Litwy

Zamoyski zareagowa zdecydowanie. Pozyska znw od sejmu specjalne penomocnictwa, od krla woln rk, zgromadzi 7 ty. wojska i wraz z kiewskim

oraz Jakubem Potockim ruszy ku granicom Modawii, gdy rwnoczenie od poudnia na Wooszczyzn wkraczaa armia wysana przez nowego sutana, Muhamme-da III. Hetman odmwi pomocy obu hospodarom Ry. 235. Wybr atamana kozackiego na Siczy. j Zygmuntowi Batoremu. wyprawa Zamoyskiego pod Cecor zwierzchnictwo polskie nad Modawi Celem jego byo opanowanie i uzalenienie Modawii. Kandydatem jego na hospodara by Jeremi Mohia, modawski magnat, spowinowacony z ukrainnymi rodami z Rzeczypospolitej . Rozbi wic Zamoyski pod Cecor obz warowny, dobrze ubezpieczony, i czeka. Armia turecka poprzestaa na podboju Wooszczyzny. Jedynie chan tatarski z sandakbejem, tureckim zarzdc okrgu granicznego, podeszli z ordami pod Cecor, ale wszelkie prby zdobycia obozu polskiego przynosiy im tylko due straty. Rezultatem sta si nowy traktat hetmaski, zawarty przez Zamoyskiego z sandakbejem 22 padziernika, w ktrym Turcy uznawali wadz Mohiy i prawa polskie do Modawii. Zwycistwo Jakuba Potockiego nad Siedmiogrodzianami, prbujcymi znw wprowadzi do Jass Razvana, przesdzio spraw. Mohia kaza Razvana wbi na pal, a z Polsk zawar traktat, uznajcy jej zwierzchnictwo nad Modawi i otwierajcy ten kraj dla polskiej kolonizacji. A w 1598 roku Jan Szczsny Herburt uzyska w Stambule zatwierdzenie tego traktatu, zgod sutana na polsk obecno w Modawii: odtd krl polski bdzie na stanowisko hospodara prezentowa takiego kandydata, "ktry by umia przyja pomidzy Panami... przestrzega", a sutan przele mu chorgiew. By to szczytowy moment polskich sukcesw w Modawii. Uwiadomi miay one - cho lekcj t po kilku latach trzeba byo powtrzy - dyplomatom cesarskim, e sojusz z Rzeczpospolitnie moe by zawierany pod dyktat Austrii. Bezporednio jednak wykorzystane nie zostay, cho jedenastoletnie - z przerwami - rzdy Mohiy zapewniy Koronie wzgldny spokj na tej granicy. Zlikwidowa bowiem trzeba byo skutki agitacji cesarskiej na Ukrainie i znw uspokoi Kozakw. powstanie Semena Nalewajki Poudniowo-wschodnie kresy Korony byy stale terenem niespokojnym, gwnie ze wzgldu na stae zatargi wielkich magnatw z drobniejsz szlacht i Kozakami. Std ruchawki takie jak Kosiskiego, majce charakter jego prywatnej wojny z Ostrog-skim i Winiowieckim. Taki charakter mia rwnie pocztkowo atak Kozakw Seme-na Nalewajki, powracajcego ze suby u Habsburgw, na dobra Marcina Kalinow-skiego, ktry mu niegdy zamordowa ojca, a nastpnie na Szarogrd Zamoyskiego na Bracawszczynie. Pniej doczyli si do niego Zaporocy, ktrych ataman, Hre-hory oboda, podporzdkowa sobie formalnie Nalewajk. Dzieje tej rebelii obfituj 288

- Zygmunt

charakter pierwszych powsta kozackich walki kiewskiego z Kozakami Ry. 236. Cerkiew Trzech Hierarchw w Jassach (Modawia), we wntrzu grobowiec fundatora, hospodara Vasilego upu, 2. pot. XVII wieku. w momenty niejasne i intencje przywdcw niewyjanione. Niewtpliwie oboda, w kocu przez Kozakw zamordowany, reprezentowa tendencje bardziej pojednawcze w porwnaniu z Nalewajk, ktry upi i pali miasta, zapdzajc si a do Mohylewa w Wielkim Ksistwie Litewskim, a wedle kiewskiego odgraa si, e nawet Krakw zdobdzie. Prby nadawania przez pniejszych historykw znamion spoecznych czy narodowych tej ruchawce s w znacznej mierze przesadzone. Narodowo ukraiska jeszcze si nie wyonia, tradycyjna wiadomo narodowa ruska czya pniejszych Ukraicw i Biaorusinw, a nosicielami tej tradycji wci byli magnaci, tacy jak Ostrogscy i Winiowieccy. Ruch Nalewajki by ruchem rozbjniczym, przemieszczaniem si band zbrojnych rabusiw po sabo bronionych terenach wschodnich, a spoeczne motywy napywu do niezadowolonych elementw, nie tylko kresowych, nie wykraczay poza normalne, z reguy przecie spoeczne uzasadnienie wszelkich przestpstw przeciw wasnoci. Po rozwizaniu spraw modawskich przeciw Nalewajce wyruszy z wojskiem koronnym Stanisaw kiewski. Wyrusza peen dobrej woli, chci uspokojenia kraju raczej dyplomacj ni mieczem. Gdy knia Ryski, Rusin i prawosawny, kaza ci pidziesiciu "hultajstwa", ktrzy pustoszyli jego dobra, kiewski pisa: "Ja do tego czasu, oprcz tych co w potrzebie legli, zachowaem rce swe od ich krwi. Wolabym, aliby rzec mona, putrida membra [zgnie czonki] leczy, nili obcina. Ale te i kniaziu Ryskiemu nie dziwowa, jako wszystkiej tamtej ziemi, tak osobliwie jemu do ywego dojli". Lecz poinformowany o konszachtach kozackich z Turcj, Tatarami i Habsburgami, nie ufa ani przywdcom, z ktrymi rokowa, ani ludnoci. "Wszystka Ukraina skozaczaa - dodawa - zdradziec, szpiegw peno". Ugania si wic za Nalewajk po caej Ukrainie, a w maju 1596 roku dopad go na uroczysku soonickim i rozpocz oblenie taboru. 289

Dzieje Polski i Litwy

Ekspansja polska w Modawii i na Wooszczynie "Kondycyje, na ktre przysigali hospodarowie oba, Hieronim wooski [modawski] i Symeon Mohia brat Hieronimw hospodar multaski [wooski] teraniejszy" [hetmanowi Janowi Zamoyskiemu 1600]. 1. Przesta na obediencyj, ktr i Rzpta i K[rl]J[ego]M[o] na sejmie uchwalili, ut interim et in posterim [aby obecnie i w przyszoci] jeli si wicej Rzptej nie bdzie

zdao, ma kady z nich po 40 000 czerwonych zotych do Rawy jednym razem co rok dawa. 2. Trzy tysice onierza narodu polskiego kady z nich chowa i paci im, w Multaniech po 25 z usarzom na straw i na ywno, kozakom po z 20. W Wooszech usarzom po z 18 i na ywno. Kozakom po z 15. 3. Na zamkach praesidia [zaogi] polskie. A starszy ich jurent in Nomen Mttis Regi Poloniae [przysigaj na Imi Majestatu Krla Polski]. 4. Ludziom narodu polskiego zasuonym w tych ziemiach opatrzenie dawa. A tak tych, jako i tych ktrzyby lub przez oenienie lub przez kupno osiadoci tam dostawali, nie inszym jedno prawem polskim sdzi, take ktrzyby indygenata [obywatelstwo miejscowe] mieli. 5. Hieronim zaraz numerabit [wyliczy] na zapat onierzom polskich z 80 000. Te obie prowincyje wolne od trybutu cesarza tureckiego przez pakta teraniejsze. Wizerunek hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego rze Kozakw pod Soonic meandry polityki Batorych w Siedmiogrodzie Wydarzenia, ktre pod Soonic nastpiy, nie s bynajmniej jasne. Wiadomo, e Kozacy, ostrzeliwani z cikich dzia, skapitulowali, wydali Nalewajk, ktry zosta city pniej w Warszawie, wydali dziaa i chorgwie dane im wczeniej przez Rudolfa II, oraz wszelk bro, a nastpnie warunkw kapitulacji nie dotrzymano i wielu z nich wymordowano. Joachim Bielski przypisa to zgodzie hetmana polnego na wydanie towarzyszcym mu panom ukrainnym ich zbiegych poddanych, na co czer zacza znw si broni. Wiary godni ej sza jest jednak wersja samego kiewskiego, e to wgierska i ukraiska piechota rzucia si do rabunku taboru i mordowania Kozakw, czemu daremnie stara si zapobiec. Wiemy skdind, e kiewski mia mikkie serce i dyscypliny czsto utrzyma nie umia, co stao si w kocu przyczyn jego zguby. Wiemy te, e oczekiwano od niego w Warszawie srogoci, a nie litoci wobec kapitulujcych, wic takie tumaczenie tym bardziej jest prawdopodobne. Niemniej wydarzenia soonickie rzuciy cie na jego dobre imi, cho sam na wp Rusin, w cerkwi zapewne ochrzczony, bronicy praw ruskiego jzyka i ruskich tradycji na Kijowszczynie, przyjaciel prawosawia, zasuy na lepsze traktowanie przez historykw ukraiskich. Nie pchna zreszt rze soonicka pozostaych Kozakw do buntu. Wikszo Zaporocw wczeniej opucia Nalewajk i gdy przyszo znw walczy w Modawii, oddali si pod rozkazy Zamoyskiego. Modawskie wydarzenia zwizane byy z krt i nieprzewidywaln polityk Zygmunta Batorego. Bratanek krla Stefana przerzuca si od okruciestwa do rezygnacji. W 1594 roku, w ramach represjonowania rzekomej opozycji, kaza zamordowa swego brata stryjecznego, popularnego w Polsce Baltazara; w 1598 roku ustpi Siedmiogrd Maksymilianowi w zamian za ksistwo opolsko-raciborskie na lsku, potem si wycofa i znw Siedmiogrd opanowa, po czym odstpi go kardynaowi Andrzejowi Batoremu. Ale nuncjusz Malaspina upi czujno kardynaa, ktry da si zaskoczy poczonym siom cesarskim i wooskim pod Michaem Walecznym. Andrzej Batory

290

Zygmunt l

wyprawa Zamoyskiego do Modawii w 1600 roku ponis klsk i zosta zamordowany w ucieczce, Micha opanowa Siedmiogrd, wypdzi z Jass Mohi i opanowa Modawi. Zamoyski wwczas, nie otrzymawszy nawet zgody sejmu, zgromadzi wojska Rzeczypospolitej, wasne i innych magnatw ukrainnych, wtargn do Modawii i na Wooszczyzn, osadzi znw w Jassach Jeremiego Mohi, a wadz w Bukareszcie powierzy jego bratu Szymonowi. Michaa, ktry uciek do Siedmiogrodu, spotkaa tam mier na rozkaz cesarskiego generaa. Sukces swj zawdzicza Zamoyski w znacznej mierze zacigom kozackim. Tote nic dziwnego, e sejm warszawski 1601 roku, w obliczu rozpocztej wojny w Inflantach, w nadziei wyzyskania Kozakw przeciw Szwedom, rehabilitowa generalnie ich poczynania, nada now organizacj i zapewni gwarancje majtkowe dla nich samych i dla ich rodzin. Rozpoczo to okres zgodnej na og wsppracy wadz koronnych z Zaporoem, zwaszcza gdy wadz tam zdoby nowy ataman Piotr Kona-szewiczSahajdaczny, nie zlikwidowao jednak przyczyn napicia spoecznego na Ukrainie, tym bardziej e doszed nowy problem: unia brzeska. unia brzeska Od dawna Koci prawosawny w Rzeczypospolitej by gboko podzielony. Biskupi coraz bardziej upodabniali si do dostojnikw wieckich i pod wpywem kultury polskiej marzyli o stanowisku politycznym bliskim biskupom katolickim. Prby odrodzenia wychodziy od bractw cerkiewnych we Lwowie i Wilnie, majcych znaczny stopie samodzielnoci, odkd niechtni Rzeczypospolitej patriarchowie antiocheski i konstantynopolitaski podnieli je do godnoci stauropigii, uniezaleniajc od biskupw. Wizi z patriarchatem konstantynopolitaskim osaby jednak po utworzeniu podlegej mu formalnie metropolii kijowskiej, cho erygowanie w 1589 roku patriarchatu w Moskwie za zgod Konstantynopola znw skomplikowao spraw. Cz biskupw prawosawnych zerwaa wwczas z Konstantynopolem i wysaa swych przedstawicieli do papiea, przedkadajc projekt unii Kocioa prawosawnego w Rzeczypospolitej z Rzymem na zasadzie zachowania prawosawnej liturgii, jzyka cerkiewnosowiaskiego, maestwa ksiy oraz wprowadzenia unickich biskupw do Senatu. Unia ta zostaa wstpnie ogoszona przez biskupw ruskich i papiea w Rzymie w przeddzie wigilii Boego Narodzenia 1595 roku i ostatecznie, po dugich rokowaniach, zawarta w Brzeciu Litewskim w 1596 roku, mimo protestu dwch prawosawnych biskupw i Konstantego Ostrog-skiego, zrazu jej przychylnego. Byo to pocignicie nieprzemylane. Z punktu widzenia ruskiej hierarchii duchownej moga si unia wydawa sukcesem. Obiecywaa jej miejsca W Senacie, Ryc 237 Hetman kozacki pjotr Konaszewicz-Sahajdaczny, drzeworyt zapewniaa ruskiej szlachcie pene rw- z 2. pot. xvii wieku.

291

Dzieje Polski i Litwy nouprawnienie, zdawaa si zapobiega jej dalszej polonizacji i katolicyzacji za cen formalnego tylko uznania wadzy dalekiego papiea. Ale unia ta zawioda nadzieje wanie na skutek braku powizania z codziennoci. Obie strony obiecyway wicej, ni mogy dotrzyma. Ruska twierdzia, e reprezentuje ca prawosawn spoeczno, rzymska gwarantowaa pene rwnouprawnienie wcznie z krzesami senatorskimi bez uzgodnienia tego z Senatem i Izb Poselsk, z opini szlacheck. W rezultacie biskupi uniccy w Senacie nigdy nie zasiedli. Prba pjcia za daleko wywoaa konflikt, ktrego przedtem nie byo. Prawosawie w Rzeczypospolitej rozpado si na uni i dyzuni. Zaarta polemika prowadzona przez obie strony, przewanie po polsku, przyczynia si do rozwoju prawosawnej, dotd podupadej, a teraz bojowej i prnej kultury. Mimo i przeladowa dyzunitw w zasadzie nie byo, raczej to wanie unici padali ofiar tumultw i samosdw wyznaniowych, to przeciwnicy unii coraz czciej ogldali si nie tylko na polskich protestantw, z ktrymi nawizali wspprac, ale na Moskw i na Kozakw. Jeszcze w czasie trwania synodu brzeskieRyc. 238. Wiea Korniakta w cerkwi wooskiej we Lwowie, lata gO Nalewjko pod wpywem SWOJegO brata, 1572-1578, grna cz w 1695 roku. popa; spOwiednika ksicia Konstantego Ostrogskiego, prbowa si przedstawia jako obroca prawosawia. Bya to grona zapo wied na przyszo. Lecz rwnie kultura unicka nie gwarantowaa trwaego zjed noczenia. Formalna zgodno wyznaniowa nie jest rwnoznaczna z jednoci kultu row. Obrzdek dla tej ostatniej waniejszy jest od dogmatu. A obrzdek ten, grzzncy dotd w marazmie, traccy licznych adeptw, teraz, wstrznity tragedi podziau, odrodzi si w walce szkodliwej dla jednoci Rzeczypospolitej. Wojna o Inflanty tolerancyjna polityka Zygmunta III Dotychczasowa polityka Zygmunta III stawiaa krla w Rzeczypospolitej ponad podziaami wyznaniowymi, w sytuacji bezstronnego arbitra. Z czasem jednak coraz trudniej byo mu takie stanowisko utrzyma. Czynic si mecenasem rnowierczych da, Zamoyski utosamia je z obron swobd szlacheckich, a swobody te uniemoliwiay jakkolwiek konsekwentn polityk pastwow. Pki jednak trwaa formalna unia personalna polsko-szwedzka, demonstracja tolerancyjnoci moga si zdawa najlepszym rozwizaniem, umoliwiajcym katolickiemu monarsze zachowanie autorytetu w protestanckim kraju, a rwnie autorytetu wrd swoich protestanckich i prawosawnych poddanych. 292

- Zygmunt

. !'( Ii A Rachuby te okazay si ponne. Dla lutera-nizmu szwedzkiego tolerancja bya zagroeniem, obecno nuncjusza w orszaku Zygmunta - wyzwaniem, ksztacenie katolickich ksiy szwedzkich i fiskich w kolegiach jezuickich w Polsce przygotowywaniem agresji. Jeszcze Drzed oficja- Rya 239' TrJak miasta RY9i (awers i rewers), 1590 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Marcina Laterny nym zerwaniem tej unii mnoyy si akty agresji, jak na przykad zamordowanie przez mier szwedzkich protestantw Marcina Laterny. Identycznie reagowali protestanccy mieszczanie Rygi i szlachta z Inflant na swobod dziaania tam kleru katolickiego i kolegiumjezuickiego. Podobnie jak dyzunici uciekali si do aktw gwatu, odrzucajc wszelkie formy wspistnienia. Tote przejawem szlachetnych zudze by projekt porozumienia z Moskw wysunity po mierci w 1598 roku Fiodora, ostatniego z Rurykowiczw moskiewskich, przez Jana Zamoyskiego, Krzysztofa Radziwia Pioruna i kanclerza wielkiego litewskiego, Lwa Sapieh. Proponowali oni, by z nastpc Fiodora, ambitnym i penym energii Borysem Godunowem, wynegocjowa uni obu pastw. Za zgod sejmu 1600 roku przedoyo wic poselstwo Lwa Sapiehy w Moskwie nastpujcy projekt: przymierze przeciw wsplnym wrogom, wsplna dyplomacja, wsplna mennica, wsplna flota, wsplny skarb wojenny w Kijowie, rwnouprawnienie wyzna katolickiego i prawosawnego w obu krajach, wolno osiedlania si, zwizkw maeskich, szkolnictwo Rzeczypospolitej otwarte dla moskiewskiej modziey, po mierci Zygmunta i Borysa elek- Ryc 240 Po|1ret Jana Karo|a chodkiewicza, nieznany malarz polski, po 1620 roku CJa wsplnego monarchy. (Muzeum Paac w Wilanowie). 293

Dzieje Polski i Litwy

poselstwo Lwa Sapiehy do Moskwy Ry. 241. K/rcholm, mai. Wojciech Kossak, 1925 rok (Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie). Po faktycznym zerwaniu ze Szwecjprba zblienia z Moskw nasuwaa si sama, ale warunki przedstawione przez Polakw byy w danej chwili utopijne. Strona moskiewska odrzucia z miejsca tolerancj, wolno wyznania, maestwa, wsplne urzdy i instytucje - wszystko, co mogo trwale zjednoczy, podniosa pretensje do Inflant i przecigaa rokowania, czekajc, co zaoferuje Karol sudermaski. Ale rwnie od niego

wysacy Borysa dali zbyt wiele, wic po dugich rokowaniach Lew Sapieha wynegocjowa wreszcie rozejm przeszo dwudziestoletni, do 1622 roku. Gdy go podpisywano, trwaa ju wojna w Inflantach. Po opanowaniu Estonii Karol sudermaski zgromadzi w niej 24 ty. onierzy, sprawujc nad nimi osobiste dowdztwo. Siy Rzeczypospolitej byy nieliczne. Wprawdzie dekret inkorporacji Estonii sprawi, e sejm uchwali pobr na wojn, lecz jeszcze nie rozpoczto zacigw, gdy wojska szwedzkie ruszyy na poudnie, a w Liwonii wybucho powstanie protestanckiej 294

Zygmunt

walki polsko--szwedzkie w Inflantach szlachty przeciw Zygmuntowi. Uderzenie skierowane zostao na Parnaw nad Zatok Rysk, wany port uatwiajcy komunikacj ze Szwecj, a potem dalej na wschd, gdzie pady twierdze Felin, Karkus, a wreszcie i Dorpat. Na pocztku 1601 roku Szwedzi dotarli do Dwiny i zagrozili Rydze. Hetman Krzysztof Radziwi Piorun mia zaledwie 5,6 ty. ludzi, w tym 5 ty. kawalerii, lecz w tej sytuacji musia ryzykowa i odrzuciwszy Szwedw oblegajcych twierdze nad Dwin, rwnoczenie miaym zagonem na pnocy odzyska Karkus i zagrozi Estonii. Prba szwedzkiego desantu pod Ryg i opanowania stolicy Inflant rozbia si o opr twierdzy Dyjament, strzegcej ujcia Dwiny. Pierwszy etap kampanii, mimo wstpnego zaskoczenia i powanych strat terytorialnych, zakoczy si sukcesem nielicznej armii litewskiej, na pomoc ktrej cigno ju z Korony 20 ty. ludzi pod dowdztwem Jana Zamoyskiego, z udziaem Stanisawa 295

Dzieje Polski i Litwy

rj kierunki uderze wojsk szwedzkich kierunki ucieczki rozbitych " " *" wojsk szwedzkich Karol IX [."rzn piechota polsko-litewska f""W"i czelad obozowa jazda polsko-litewska: H3 husaria fT"l rajtarzy rwn chorgwie lekkie L^ obz polski CHH piechota szwedzka fc^3 jazda szwedzka _ _, stanowiska pierwszego l _ _ J rzutu wojsk szwedzkich przed bitw kierunki uderze i -+ pocigu wojsk polsko-litewskich przeprawa i droga " "*" rajtarw kurlandzkich na pole bitwy ks. Luneburski

Brandt Mansfeld Lennartsson Chodkiewicz Dbrowa cki Sapieha Wojna artyleria polska artyleria szwedzka

Ry. 242. Plan bitwy pod Kircholmem. sukcesy militarne Zamoyskiego w Inflantach wyprawa Karola IX do Inflant kiewskiego i pocztkowo w obecnoci samego Zygmunta III. W cigu niespena roku hetman wielki koronny, mimo szedziesitki, sam wasnym przykadem zagrzewajcy do walki i naraajcy si na niebezpieczestwo, czsto sam z wasnej kasy opacajcy zalegy jak zwykle od, a rwnoczenie prowadzcy kapitaln, niezwykle zoliw korespondencj z ksiciem Karolem, odzyska prawie caLiwoni, z wyjtkiem Paraawy i Dorpatu, oraz zdoby wikszo twierdz estoskich, z kluczowym Biaym Kamieniem na czele. Broniy si tu przed nim ju tylko portowe miasta: Rewel, Hapsal i Narwa. Pn jesieni 1602 roku Zamoyski, ktremu trudy kampanii day si we znaki, przekaza naczelne dowdztwo hetmanowi polnemu litewskiemu Janowi Karolowi Chodkiewiczowi, ktry na wiosn 1603 roku odzyska Dorpat. Armia Rzeczypospolitej dominowaa zdecydowanie w polu, jednak zdobycie pozostaych twierdz bez floty, artylerii i piechoty byo ponad jej siy, zwaszcza wobec masowej dezercji, gdy od i zaopatrzenie, jak zwykle, nie nadchodziy w por. Tymczasem ksi sudermaski, obrany w 1604 roku krlem Szwecji jako Karol IX, przygotowa now ekspedycj. W sierpniu 1605 roku desanty szwedzkie wyldoway w Rewlu i Parnawie i po serii marszw i kontrmarszw, majcych za zadanie wymanewrowa stojcego w Dorpacie Chodkiewicza, ruszyy w kierunku Rygi, by zczy si z dziaajcym na jej przedpolach korpusem Mansfelda i rozpocz oblenie miasta. Spiesznym marszem, w 3,5 ty. konnicy, do ktrych na polu bitwy doczyo si 300 jedcw kurlandzkich, hetman zabieg Karolowi drog pod Kircholmem nad Dwin, okoo 15 km powyej Rygi. Armia szwedzka liczya 14 ty. onierza, 296

Zygmunt III

bitwa pod Kircholmem w tym jednak wiele piechoty i lekkiej kawalerii, niezdolnej sprosta husarii. Atak jej bez wikszego trudu przeama szwedzkie szeregi, pado do 9 ty. nieprzyjaci, sam Karol w ostatniej chwili uratowa si przed pogoni, uciekajc na okrt szwedzki. Zwycistwo przeszo do historii jako jeden z najwikszych polskich sukcesw militarnych, cho husarska bro pancerna, odpowiednik wspczesnych czogw, bya nie do pokonania dla znacznie liczniejszej, ale znacznie gorzej uzbrojonej i wyszkolonej armii szwedzkiej. Znaczenia za istotnego nie miao: bez panowania na morzu i regularnego pokrywania kosztw wojny na ldzie, zadanie decydujcego ciosu zamknitym za murami twierdz Szwedom nie byo realne. Tymczasem wydarzenia w kraju i kryzys polityczny w pastwie moskiewskim odwrciy w inn stron uwag Zygmunta III, a rywalizacja z Dani zwizaa siy szwedzkie. osabienie wadzy wykonawczej zwolennicy wzmocnienia wadzy krlewskiej publicystyka Piotra Skargi Regalici Od lat kilkudziesiciu, od wielkich sejmw egzekucyjnych, wadza krlewska w Polsce bya w defensywie. Malay jej uprawnienia i co wicej - mala jej autorytet. Poszerza si zakres swobd jednostki i uprawnie sejmu, lecz wszelkie prby wykorzystania tego procesu do usprawnienia machiny pastwowej okazay si bezskuteczne. Im bardziej rozpaczliwie starano si dokona jakich reform, tym bardziej mnoyy si podejrzenia to pod adresem krla, to pod adresem potnego kanclerza. Tymczasem zagroenie zewntrzne narastao, a brak konsekwentnej polityki zagranicznej nie pozwala mu skutecznie zapobiega, za pustki w skarbie uniemoliwiay wykorzystanie czasowych, choby i najwikszych tryumfw militarnych. A rwnoczenie trwaa tsknota za dawnymi, wyidealizowanymi czasami. W tej atmosferze wok osoby Zygmunta III zaczo si gromadzi grono politykw zmierzajcych do odwrcenia owego trendu, do przywrcenia wadzy krlewskiej jej blasku sprzed stulecia. Nazwano ich regalistami. Najwaniejszym z nich by oczywicie doywajcy dni swoich - zmar w 1603 roku prymas Karnkowski, pozornie zmienny i niestay, kluczcy midzy stronnictwami, lecz jednak zdecydowanie coraz bardziej przeciwny temu, co uwaa za wynaturzenia demokracji szlacheckiej. Da temu wyraz w 1596 roku, publikujc trak-tacik polityczny Exorbitancyje i naprawa koa poselskiego. Pogldy jego podzielali biskupi: kujawski Hieronim Rozraewski, ucki Bernard Maciejewski oraz krakowski, kardyna Jerzy Radziwi, znakomity administrator, ktry nie tylko wprowadzi w peni w swej diecezji trudne reformy soboru trydenckiego, ale podnis jej dochodowo, midzy innymi kadc podwaliny pod pniejsze Zagbie Staropolskie w Grach witokrzyskich. Radziwi zmar jednak modo, w 1600 roku, za w Kociele katolickim gwn rol

zaczli odgrywa Jezuici, wrd ktrych pozycja Piotra Skargi, od 1588 roku kaznodziei nadwornego Zygmunta III, bya szczeglnie eksponowana. W wczesnym dorobku Skargi najwiksze znaczenie, nie tylko zreszt polityczne, miay po wielekro wznawiane Kazania na niedziel i wita z 1595 roku. W ich drugim wydaniu z 1597 roku ukazay si synne Kazania sejmowe. By on jednak rwnie autorem wielu pism okolicznociowych, w ktrych polemika wyznaniowa w coraz wikszej mierze ustpowaa problemom obywatelskim, w pierwszym rzdzie 297

Dzieje Polski i Litwy --onierskim, problemom obrony ojczyzny, ktrych ukoronowaniem stanie si cenione niezwykle przez kiewskiego onierskie naboestwo z 1606 roku. biata i czarna legenda Piotra Skargi Skarga, syn mieszczanina z Grjca, jest kolejn wielk legend dziejw polskich. Funkcjonuje w niej w dwch wcieleniach, ktre niekoniecznie musiayby by z sob sprzeczne, gdyby byy prawdziwe. Pierwsze z nich to niezomny patriota, prorok wieszczcy upadek Polski, jeli nie wyrzeknie si ona swoich bdw, przy czym dla kadej formacji historycznej s to bdy inne, od osabienia wadzy krlewskiej zaczwszy, na ucisku chopa skoczywszy. Drugi Skarga z legendy to kontrreformacyjny fanatyk, zwolennik przeladowania rnowiercw, ktry opta sabego krla i w ten sposb, uniemoliwiwszy narodowe pojednanie, sam przyczyni si do tego upadku, ktrym tak straszy. Obie legendy s faszywe. Faktem jest bezspornym, e Skarga by przeciwnikiem ustawowego zagwarantowania tolerancji religijnej i zwolennikiem denia do wyznaniowej jednoci. Lecz obawa przed politycznymi skutkami rozdwojenia religijnego bya wwczas powszechna. Ch zaradzenia mu zrodzia oczywicie, jak dzi wiemy, skutki przeciwne spodziewanym. Byo to jednak stanowisko polityczne, a nie tylko wyznaniowe i nie jest ono sprzeczne z innymi ideami wyraonymi przez Skarg, lecz logicznie si z nimi czy. KAZANIA PRZYGODNE. ZINEMIDROBNIEYfzcmi pracami, o ronych rzcczah wfzelakim ftanom nalesacych. XPlOTRASKARGI, SocitJtaos IES v. Teru*, t "iifm Sieirfyrlt. Cum Gucia & Priuilegio S. R. M. W KRAKOWIE, W Drulam Andrpi* Piiirtmuc/yU TjftfrtifU Knli I. M. Roku Pi/kitgi, l t l t. Idee te za rwnie logicznie wynikaj, jeli chodzi o ich aspekt polityczny, z przyjcia przez Skarg koncepcji regalistw. Jeli bowiem powrci trzeba do konstrukcji politycznych ze schyku redniowiecza, cofn przemiany, to dotyczy one musz nie

tylko uprawnie krlewskich, ale i mentalnoci grupy spoecznej, ktra monarchom te uprawnienia odebraa - szlachty. Innymi sowy, szlachta znw musi sta si rycerstwem. Tylko powrt do cnt rycerskich, porzucenie za ideaw ziemiaskich moe zbawi ojczyzn. W ogniu walk z Turcj, Moskw, Tatarami, Szwecj taka propozycja dziwi nie moe. W nowoytnej Europie bya ona jednak anachronizmem, czsto zreszt niepotrzebnym. Pod Pskowem, pod Kircholmem cnt rycerskich nie zabrako, ofiary krwi szlachta nie szczdzia. Ofiary daremnej, bo brako prochu, armat i piechoty, brako odu i ywnoci dla wojska. Skarga nie dostrzeg, e wojowanie stao si zawodem, e wymagao fachowoci, wiedzy i wiczenia. Nie dostrzeg, e historii nie da si cofn. Tote jego program wzmocnienia wadzy krlewskiej, zniesienia wolnej elekcji, obalenia przywilejw szlacheckich z "nemi-nem captivabimus" na czele, zniesienia sdownictwa patry-monialnego szlachty nad chopami i zapewnienia im apelacji do sdw krlewskich jest tylko czci programu poprawy moralnej spoeczestwa, do ktrego naley te zapobieenie zepsuciu moralnemu szerzonemu przez heretykw. Nawet wyzysk chopa jest w gruncie rzeczy dlatego potpiony, e wskutek niego szlachta yje zbyt wygodnie i o cnotach rycerskich zapomina. Ry. 243. Karta tytuowa Kaza przygodnych... Piotra Nie bY Skara zreszt1 samPodobne koncepcje przyjSkargi, 1610 rok. mowane byy czsto w koach szlachcie niechtnych, a od 298

Zygmunt

pogldy polityczne Jana Jurkowskiego myl Sebastiana Petrycego z Pilzna i Jakuba Grskiego Ry. 244. Kazanie Skargi, mai. Jan Matejko, 1864 rok (Muzeum Narodowe w Warszawie). wojny odlegych. Jan Jurkowski, syn pilzneskiego mieszczanina, regalista zdeklarowany, wyraa idee podobne. Tragedia opolskim Scilurusie i trzech synach koronnych ojczyzny polskiej z 1604 roku przedstawiaa dylemat, czy lepszy jest rycerski, a zupenie papierowy Herkules, czy gardzcy wiatem i jego marnociami Diogenes, czy te korzystajcy z tych marnoci z rozkosz Parys. Pesymistyczna, cho okraszona gorzkim humorem tragedia plebejska koresponduje tu z pesymizmem drobnomieszcza-skim Skargi, nie prezentujc w gruncie rzeczy adnego realnego rozwizania. Regali-styczni pisarze odsaniaj ca utopijno programu zwolennikw Zygmunta III.

Najrealniej jeszcze wrd nich patrzy na Rzeczpospolit przedstawiciel starszego pokolenia, Sebastian Petrycy z Pilzna, lekarz i filozof, wyksztacony w Krakowie i Padwie, a osiady we Lwowie, tumacz i komentator Arystotelesa, ktrego Ekonomik, Polityk i Etyk wyda kolejno w 1601, 1605 i 1618 roku z wasnymi "przydatkami" stanowicymi najciekawszy chyba obraz mieszczaskiej myli politycznej owej doby. Petrycy by zwolennikiem monarchii absolutnej na wzr francuski: katolickiej, ale Koci sobie podporzdkowujcej, zwizanej prawami naturalnymi, do ktrych naley wasno, wolno i bezpieczestwo ("niewolstwu co podobnego jest, nie by przespiecznym domu, nie by pewien swej majtnoci"). Zygmuntowi jednak nie schlebia: nie brak u niego krytyki pod adresem cudzoziemskiego dworu, z zagranicy pochodzcej krlowej. Pisarz zdecydowanie anty szlachecki, opowiada si jednak za pozostawieniem przy krlu "rady paskiej": w skad jej wchodziliby "ludzie wielcy, ktrzy si na wietle Rzeczypospolitej dowcipem, prac, dostatkiem bawi". Pogldy takie, odwoujce si do modelu rzdw senatorskich, nie byy wwczas rzadkoci, cho czsto wzoroway si na pomysach dawniejszych: podobnie rzecz ujmowaa na przykad Rada Paska - dokonana jeszcze za Zygmunta Augusta przez kolejnego Padew-czyka, Jakuba Grskiego, przerbka traktatu pisarza hiszpaskiego Ceriola, ktra dopiero po 30 latach od napisania, w 1597 roku wydana zostaa drukiem. Podobny 299

Dzieje Polski i Litwy

te charakter polityczny nosiy pne traktaty ukasza Grnickiego i Jana Januszowskiego, a w nastpnych dziesicioleciach kontynuatorem ich myli stanie si Szymon Starowolski. Utopijny charakter tego programu, ktrego baz spoeczn mia by sojusz mieszczasko-magnacki, kry si w saboci mieszczastwa, rozbitego wyznaniowe, pozbawionego wsplnej reprezentacji i wsplnoty interesw, skoro najpotniejsze z miast, Gdask, bogacio si kosztem innych, oraz w rozbiciu magnaterii, niezdolnej do wypracowania jednolitego programu wobec coraz bardziej zanarchizowanych roszcze szlacheckich. Cz tylko wieckich magnatw popieraa polityk Zygmunta III, a i to miao charakter raczej personalnego zwizku ni akceptacji konkretnego programu. Do grona zwolennikw monarchy naleeli na pewno w tym okresie, po mierci Andrzeja Opaliskiego w 1593 roku, kanclerz wielki litewski Lew Sapieha, referendarz koronny Feliks (Szczsny) Kryski, pniejszy kanc1626 roku (Muzeum Uniwersytetu Jagielloskiego). Ryc. 245. Portret Sebastiana Petrycego, nieznany malarz krakowski, po ]erz^ Qraz MJk:OJaj Radziwi Sierotka politycy zdyscyplinowani i wierni. Obok charakter dworu Zygmunta III nich byli i dworscy karierowicze, typu szczeglnie znienawidzonego przez opozycj Andrzeja Boboli, od 1609 roku podkomorzego koronnego. Opozycja ta oburzaa si

szczeglnie na wzrastajc rol Jezuitw przy dworze i na licznych tam cudzoziemcw, Niemcw i Szwedw. Nienawi wzbudzaa te ochmistrzyni dworu, Niemka Urszula Gienger-Meierin, uwaana za szar eminencj, z lekk chyba przesad; cho surowa i ponura, nieraz nawet krlewiczowi Wadysawowi rzgi nie aowaa. Najistotniejsze znaczenie mieli jednak dwaj nastpcy Opaliskiego i Zebrzydowskiego na stanowisku marszaka wielkiego koronnego: Zygmunt Myszkowski i Mikoaj Wolski, bliscy szczeglnie krlowi ze wzgldu raczej na ich formacj kulturow, ni na polityk, ktra i dla nich obu, i w gruncie rzeczy dla Zygmunta nie zaliczaa si do najmilszych zaj yciowych. Myszkowscy Dom Myszkowskich lepiej na pewno zapisa si w polskiej kulturze, ni w polityce. Twrc jego wielkoci by biskup Piotr, protektor Kochanowskiego, ale i Gianki. To dla niego i dla jego bratanka, rwnie Piotra, wznis Santi Gucci na przeomie panowania Stefana i Zygmunta zamek Mirw w Ksiu Wielkim, pen uroku i majestatu rezydencj wiejsk. Z uwagi nie tylko na architektur, ale i na usytuowanie by to podrcznikowy wrcz przykad nowego stosunku do antynomii natury i kultury, tak 300

Zygmunt III

mecenat Mikoaja Wolskiego charakterystycznego dla barokowego ksztatowania przestrzeni. Modszy z bratankw biskupa, Zygmunt, zwiza si z manierystycznym dworem Gon-zagw w Mantui, przyjty zosta przez nich do nazwiska i herbu, a od papiea Klemensa VIII otrzyma tytu margrabiego. Stao si to kolejnym kamieniem obrazy dla szlachty - Jan Zamoyski wiedzia, co robi, gdy odrzuca wszelkie tytuy cudzoziemskie. Gonzaga Myszkowski zaoy ponadto nastpn magnack ordynacj z siedzib w Piczowie, gdzie wznis wspania, nie zachowan obecnie rezydencj. W 1603 roku Zygmunt III mianowa go marszakiem wielkim koronnym, mimo protestw Zamoyskiego, ktry na tym stanowisku widzia Marka Sobieskiego. Ry. 246. Wizerunek Gonzagi Myszkowskiego, miedzioryt po 1602 roku (Muzeum Narodowe w Krakowie). Do podobnej formacji kulturowej zalicza si starosta krzepicki, Mikoaj Wolski. Bliska mu bya zarwno kultura Woch, jak i Hiszpanii, wiele lat bowiem spdzi w tych krajach, bliska rwnie atmosfera praskiego dworu Rudolfa II. Z samym cesarzem czyo go nie tylko poparcie kandydatury habsburskiej na tron polski, ale i zamiowanie do alchemii i nauk tajemnych. On to protegowa na cesarskim dworze Michaa Sdziwoja, najwybitniejszego z polskich alchemikw. Angielski badacz kultury dworu Rudolfa, R.J.W. Evans, twierdzi nawet z tej racji, e "istnia wewntrzny zwizek pomidzy habsbursk parti w Polsce a naukami tajemnymi". Gdy doszo do zblienia Zygmunta III z Habsburgami, Wolski z

Sdziwojem wrcili do Polski i wsplnie z Zygmuntem III dokonywali dowiadcze alchemicznych, co po mierci Gonzagi Myszkowskiego dao starocie krzepickiemu marszakostwo. Ale zasyn Wolski rwnie jako inspirator i mecenas kultury. Chwali go Petrycy, i zamki w Krzepicach i Rabsztynie "poamawszy stare mury, odnowi ciosami, obrazami, supami ozdobi, robienie klenic weneckich krysztaowych, mosidzu z miedzi czynienia z cudzych ziem do Polski przywid". Jego dzieem bya przede wszystkim dokonana w 1604 roku fundacja kocioa i klasztoru Kameduw na Srebrnej Grze koo Krakowa. Zasyn te jako waciciel znakomitej galerii malarstwa, ktry pod koniec ycia, w swym testamencie, nakaza wszystkie "wszetecz-ne" w niej dziea spali, a malowane na cianach jego komnatki, ktre go "do grzechu przywodziy", zamalowa (ale dopiero po jego mierci). Testamentu tego, cytowanego czsto jako wyraz kontrreformacyjnej nietolerancji wobec sztuki, nie sposb jednak bra zbyt serio; wtpliwe, czy spadkobiercy usuchali, a mnogo seksownych pnagich aniokw w barokowych kocioach wiadczy, e tolerancja wczesnego Kocioa w tej mierze bya znacznie wiksza, ni w naszym stuleciu. Tego rodzaju ludzie wytyczali nowe drogi polskiej kulturze, zbliajc j do kultury Europy aciskiej, lecz ich rola polityczna bya marginalna. 301

Dzieje Polski i Litwy --rzekomy absolutyzm Zygmunta III autorytet i pozycja Jana Zamoyskiego Ry. 247. Klasztor Kamedutw na Srebrnej Grze (nad Bielanami) pod Krakowem, lata 1605-1642. Trzeba zreszt zgodzi si ze zdaniem Wadysawa Konopczyskiego, e Zygmunt "wychowany w konstytucyjnej (jak na owe czasy) Szwecji... nie brzydzi si sejmowaniem. Za niczyjego panowania nie zjeday si sejmy tyle razy i tak czsto; co waniejsza, nigdy z tak obfitym rezultatem". I dodaje Konopczyski: "Ten okrzyczany absolutysta widzia jasno potrzeb uzdrowienia sejmw i spraw t w licznych porusza uniwersaach". Jeli krl chtny by do przyjcia czego z programu absolu-tystw - to jedynie zapewniania dziedzicznego tronu w Polsce swemu pierworodnemu, Wadysawowi, urodzonemu w 1595 roku w obzowie. By to syn dotd jedyny; krlowa Anna, powszechnie aowana, zmara w 1598 roku wraz z yjcym chwil tylko synkiem Krzysztofem. Po przeciwnej stronic natomiast uformowa si obz sprawny i na politycznych sprawach skoncentrowany. Autorytet starzejcego si kanclerza nadal by ogromny; zachowa go nawet u tak czsto zawiedzionego krla, cho nie jako kanclerz, bo urzdnikiem bywa niezbyt sumiennym, lecz jako hetman. Nie tylko woltom politycznym zawdzicza Zamoyski uznanie dawnych wrogw, ale i konkretnym sukcesom. Przybywajc na sejm 1601 roku w aureoli bohatera wyprawy wooskiej, przywitany zosta w imieniu Izby Poselskiej hodem zoonym przez siostrzeca Zborowskich,

Zbigniewa Ossoliskiego. Przygotowujc wojn szwedzk, nakania do sypnicia groszem - sam dobry przykad dajc - luteraskie miasta Prus Krlewskich, Gdask i Toru, jak rwnie Ryg. Wwczas to wypowiedzia synne zdania o tolerancji: "Kiedy by to mogo by, abycie wszyscy byli papienikami, dabym za to poowic zdrowia mojego, aby drug poowic yjc, cieszy si z tej witej jednoci. Ale jeli kto wam gwat bdzie czyni, dam wszystko zdrowie przy was, abym na t niewol nie patrzy". Jak w tej sytuacji mieszczasko-regalistyczny, a zarazem jawnie katolicki program Skargi i Petrycego mg znale wystarczajce poparcie w miastach Rzeczypospolitej? 302

------ Zygmunt

stronnicy polityczni Zamoyskiego Kanclerz jednak si starza. Coraz dusze byy okresy, w ktrych przestawa interesowa si sprawami pastwowymi, a nawet ywsz dziaalnoci gospodarcz, coraz rzadsze okresy nerwowego oywienia; wnoszc z niektrych portretw, mg to by skutek powikszenia tarczycy. Ster obozu przejmowali wierni mu nastpcy: hetman polny Stanisaw kiewski, starosta krakowski Mikoaj Zebrzydowski, w latach 1596-1601 odpowiedzialny za bezpieczestwo kraju i krlajako marszaek wielki koronny, pniej przesunity na wojewdztwo krakowskie, wreszcie wojewoda lubelski Marek Sobieski. Nie zawsze suchali do koca jego napomnie; Zamoyski nie ba si w swym otoczeniu ludzi majcych wasne zdanie. Gdy kanclerz w pocztkach dziaalnoci Dymitra Samozwaca odnis si do niego nieprzychylnie, wojewoda krakowski udzieli pretendentowi wszelkiej - i to urzdowej - pomocy. Ale w stosunku do krla dziaali solidarnie i uwidocznio si to na sejmie 1605 roku. antyhabsbur-ska polityka Zamoyskiego Sejm zoony by w momencie krytycznym: Szwedzi w Inflantach, Dymitr wojujcy ju w pastwie moskiewskim, margrabia brandenburski ubiegajcy si o kuratel i nastpstwo w Prusiech po nieuleczalnie chorym Albrechcie II, nowe niepokoje w Modawii. W tej sytuacji obz kanclerski cay nacisk pooy na zwalczanie planowanego maestwa Zygmunta III z siostr pierwszej ony, KonstancjHabsburank. W warunkach zagroenia przez Szwecj, wobec niepewnej wci sytuacji nad Dunajem, przy rwnoczesnym przejciu przez Polsk inicjatywy w Moskwie, maestwo to miao wiele stron korzystnych. Nie naley zapomina, e Habsburanki byy wychowywane na dobre ony i umiay stworzy atmosfer rodzinn, o czym ju Zygmunt si przekona. Lecz Zamoyski uwika si za bardzo w antyhabsbursk polityk. Nie mg wyrzec si dawnych uprzedze i lkw. Wzmg antyhabsbursk agitacj, coraz jawniej oskara krla o przygotowywanie reform pastwa w duchu absolutnym, o ch utworzenia osobnego stanu arystokratycznego, ograniczenia kompetencji sejmu, wprowadzenia staych podatkw i staej armii. Stronnicy jego przypominali, e w oczach Kocioa maestwo z siostr zmarej ony to kazirodztwo: argument szczeglnie stosowny dla opozycji, ktra obwiniaa krla o bigoteri i nietolerancj. Ale kady pretekst by dobry

do rozptania nowej kampanii przeciw Zygmuntowi. I tylko nieliczni zoliwcy odwaali si szepta po ktach, e winne tu byo starostwo Pierwsi Polacy w Ameryce \ Pod koniec wrzenia 1608 roku statek "Mary and Margaret" przywiz do istniejcej od roku angielskiej kolonii i Virginii w Ameryce Pnocnej 70 nowych osadnikw, wrd nich 8 Niemcw i Polakw. Wiemy, e jako Niemcw j uznawano czterech z nich - w tym by jeden Szwajcar - a Polakw byo przynajmniej trzech, moe czterech. ' Niemcy byli szklarzami, Polacy smolarzami: z drewna ywicznego wyrabiali smo, ug, terpentyn, dziegie i inne produkty chemiczne, potrzebne zwaszcza w okrtownictwie. Polacy ci zwizani byli ze synnym kapitanem ' Johnem Smithem, energicznym gubernatorem, ktremu moda kolonia zawdziczaa przetrwanie. Smith walczy) j by poprzednio w armii Zygmunta Batorego, bratanka krla Stefana, wzity za do niewoli przez Tatarw, i uciek z niej, by przez Moskw i Polsk wrci do ojczyzny. Wtedy to zapewne pozna sowiask chat ; z wielkich pni i jako synn "log cabin" wprowadzi j do Ameryki. On rwnie, w zwizku ze sprowadzeniem j polskich smolarzy, ywi nadziej na uruchomienie tego przemysu w Ameryce. Nadzieje te zawiody: brak ; wielkich lasw iglastych, rozproszenie drzew iglastych w lasach mieszanych czyniy caimprez nieopacaln l ze wzgldu na koszta transportu. Polacy, z wyjtkiem jednego, zginli zapewne w wielkiej masakrze kolonistw i przez Indian w 1622 roku. Legendy mwice, e byy ich dziesitki, e strajkowali w obronie swoich praw \ wyborczych, zanim jeszcze odbyway si tam jakiekolwiek wybory, nie maj adnych podstaw. 303

Dzieje Polski i Litwy

program krlewski na sejm 1605 roku sejmik w Bezie i opozycyjne stanowisko Zamoyskiego sejm 1605 roku Ry. 248. Kareta z Konstancj Habsburank, fragment Rolki sztokholmskiej, ok. 1606 roku (Zamek Krlewski w Warszawie). brodnickie, ktre trzymaa wieo zmara siostra Zamoyskiego Zofia Dziayska, a Zygmunt da je teraz nie jej bratu, tylko swej siostrze, Annie, opiekunce tak houbionych przez kanclerza protestantw.

Program swj nakreli krl w instrukcji na sejmiki. Prosi o pobr na wojn ze Szwedami, przedkada problem administracji Prus Ksicych, ukazywa korzyci z popierania Dymitra, odwoujc si jednak w tej sprawie do sejmu. Ostro, niezbyt dyplomatycznie pitnowa zbytek szlachty, susznie natomiast - swawol oniersk, nieposzanowanie prawa, zajazdy, naruszanie przez magnateri traktatw midzynarodowych. Reform politycznych dotyczya krytyka niedochodzenia do skutku sejmw z powodu oporu mniejszoci Izby Poselskiej, krpowanej instrukcjami sejmikowymi. O nowym maestwie krlewskim mowy w instrukcji krlewskiej nie byo. Pierwszy sejmik zebra si w Bezie. Tak decyzj podj Tylicki, mianowany w 1598 roku podkanclerzym, gdy Tarnowski postpi na biskupstwo poznaskie, a po kilku latach nawet na arcybiskupstwo gnienieskie. Na sejmiku tym zjawi si sam kanclerz, ostro atakujc Zygmunta, co udao mu si te przemyci do instrukcji poselskiej. Krl wic by winien, e sejmy nie dochodz, krl odpowiada za niedonie prowadzon wojn w Inflantach i brak na ni pienidzy, krl odpowiada za niepokoje graniczne i amanie traktatw, krl wreszcie zechcia zawrze "obrzydliwe" maestwo. Wrd innych kanclerza pomysw wystarczy wspomnie ten, by przyjcie tytuu zagranicznego kara mierci. Instrukcja bya dzieem zaciekej demagogii zawiedzionego polityka. Mimo rozpowszechniania w kraju, wpywu wielkiego nie wywara. Sejm zebra si w Warszawie w styczniu 1605 roku. Zwolennicy kanclerza poprowadzili natarcie na krla w Senacie. kiewski przypomnia nawet, e "w inszych narodach pany swe kozikami koa", co byo aluzj do zabjstwa Henryka Walezego. Zebrzydowski usiowa agodzi spr, godzi krla z kanclerzem. Sam Zamoyski 304

- Zygmunt III

lub Zygmunta III z Konstancj Habsburank tajemnicze okolicznoci mierci Dymitra znw wygosi mow teatraln, ale konkretn. Problemy szczegowe - dyscypliny wojskowej, bilansu handlowego itp. - prbowa nawietli rozsdnie. Konsekwentny w tym jednym, domaga si zaprzestania interwencji w pastwie moskiewskim, odsunicia zagroenia tureckiego. Ale sojusz z Habsburgami, drugie maestwo habsburskie potpi. Nadaremnie. 11 grudnia w Krakowie kardyna Bernard Maciejowski udzieli lubu trzydziestodziewicioletniemu Zygmuntowi i siedemnastoletniej Konstancji, a Piotr Tylicki - teraz ju wierny krlowi biskup kujawski - woy na skronie Konstancji

krlewsk koron. Miao to by dobre, szczliwe maestwo, a Konstancja umiaa swoje habsburskie koneksje rodzinne wykorzystywa dla dobra swych poddanych, cho do wielkiej polityki si nie mieszaa. Jej obecno, mimo pocztkowej nieufnoci szlachty, wpyna na zmieniajcy si stosunek do osoby krla, wzrost zaufania spoecznego, uspokoia te samego Zygmunta. Krl przejdzie jeszcze jedn cik prb, gdy naga mier Zamoyskiego, 3 czerwca 1605 roku, pozbawi opozycj przywdcy, ktry, cho nieraz nieznony, nigdy si nie posuwa za daleko; gdy rokosz, tyle razy gaszony, przecie wybuchnie. Ale przejdzie j zwycisko. Dymitr Samozwaniec 15 maja 1591 roku w Ugliczu pod Moskw rozesza si wie, e bawicy w tym miecie omioletni carewicz Dymitr, najmodszy syn Iwana Gronego, brat panujcego Fiodora, zosta zamordowany. W ruchawce wszcztej przez krewnych jego matki, Marii z Nagojw, zgino sporo podejrzanych, lecz ledztwo podjte przez przysan z Moskwy komisj wersji zabjstwa nie potwierdzio. Rzekomo Dymitr, bawic si z innymi dziemi, dosta ataku padaczki, upad i zrani si miertelnie trzymanym w rku noykiem. Wersja brzmiaa prawdopodobnie - nie moemy wykluczy, e starannie j przygotowano - i zostaa na pozr powszechnie przyjta. Wydarzenie za byo na rk sprawujcemu istotn wadz w pastwie moskiewskim szwagrowi Fiodora, Borysowi Godunowowi. I gdy siedem lat pniej Fiodor zmar, Godunow bez wikszych przeszkd przywdzia czapk Monomacha. Lecz wkrtce w jego pastwach zacza si szerzy wie, e Dymitr nie zgin, e matka, obawiajc si zamordowania carewicza, podstawia na jego miejsce inne dziecko, a syna ukrya. Widziano w tym intryg starych, wywodzcych si od Ruryka rodw bojarskich, zwaszcza Romanoww i Szuj-skich. Wzmogo to podejrzliwo Borysa, pchno go na drog przeladowania domniemanej opozycji i poszukiwania rzekomego Dymitra, powikszajc jeszcze napicie w kraju spowodowane straszliw klsk godu w latach 1601-1603. Lecz owego Dymitra nie byo ju w pastwie moskiewskim. Objawi si natomiast w poowie 1603 roku w Koronie, w dobrach ukraiskich, ruskich z pochodzenia, Ry. 249. Dymitr Samozwaniec. 305

Dzieje Polski i Litwy

1640-1664 i carewicz czy samozwaniec? Dymitr Samozwaniec w Samborze a prawosawnych jeszcze z wyznania magnatw, kniaziw Adama i Konstantego Winiowieckich. Kim by naprawd - nie wiadomo. Jeden z wiarygodnych niemieckich wiadkw wydarze utrzymywa, i by to nielubny syn Stefana Batorego. Cudzoziemski dla Moskali akcent Dymitra, jego obecno w orszaku Lwa Sapiehy w Moskwie w 1600 roku - wersj t by potwierdzay. Natomiast ledztwo zarzdzone w Moskwie przez

Godunowa dziwnie szybko wykazao, e by to niejaki Griszka Otriepiew, zbiegy do Polski czernie, czyli mnich. Znaleli si nawet wiadkowie, ktrzy go przeprowadzili przez granic. Nam, ktrzy wiemy, co byy warte wszelkiego rodzaju procesy moskiewskie, zwaszcza jeli podejrzani zbyt atwo i gadko przyznawali si do winy, pozostaje wzruszy ramionami. Zamoyski z miejsca cudowne ocalenie Dymitra uzna za komedijak z Plau-ta czy Terencjusza, ale Zamoyski, jak zwykle, nie chcia adnego mieszania si w sprawy moskiewskie (na granicy z Moskw, mwili zoliwi, nie dziery adnego starostwa tak wanego jak Dorpat zagroony przez Szwedw czy Szarogrd najedany przez Tatarw). To prawda, e ostatnie stulecia widziay zbyt wielu rzekomych krlw czy krlewiczw cudownie ocalonych: w Anglii dzieci Edwarda IV, w Portugalii krla Sebastiana, ktry poleg w 1578 roku w walce z Marokaczykami, w Polsce te kryy niegdy wieci o ocaleniu Warneczyka. Ale cudowne ocalenie i odnalezienie Gustawa Eriksona byo przecie faktem, sam Borys Godunow houbi go czas jaki na swoim dworze i chcia mu da za on crk swoj Kseni, swatan przedtem Zygmuntowi III. A w samozwaniec, "impostor", jak w Polsce mwiono, mia pewne cechy Dymi tr prawdziwego: znami na twarzy, jedno rami nisze. Mia rwnie w sobie wynios, prawdziwie krlewsk dum, jednajc mu zaufanie nawet takich ludzi, ktrzy niejednego prawdziwego krla znali. I mia bezsprzecznie nieprzecitn wiedz i zdolnoci. A legitymowa si rwnie prawdziwym zotym krzyem, ofiarowanym niegdy Dymitrowi przez jego ojca chrzestnego, kniazia Iwana mcisawskiego, z wyrytymi ich imionami. Czy by prawdziwym Dymitrem, czy te tylko wspaniaym aktorem, wiedzie nigdy na pewno nie bdziemy. Wiemy tylko na pewno, e wraz z jego pojawieniem si na scenie rozpocz si jeden z najbardziej pasjonujcych dramatw dziejowych. Z pocztkiem 1604 roku pojawi si w Dymitr w Samborze, na dworze wojewody sandomierskiego Jerzego Mniszcha, znanego nam z podejrzanych pocztkw kariery 306

Zygmunt za Zygmunta Augusta. Zawar z nim ugod, e w zamian za pomoc w odzyskaniu tronu moskiewskiego polubi jego crk Maryn. W marcu by ju w Krakowie. Wraz z nim w stolicy pojawio si kilkunastu synw bojarskich oraz poselstwo Kozakw doskich, ktrzy publicznie uznali w nim prawdziwego carewicza. Pretendent pozyska rwnie poparcie Jezuitw, obiecujc przejcie na katolicyzm. Zygmunt III zasign w tej sytuacji rady senatorw; tylko prymas Tarnowski i wojewoda Zebrzydowski radzili Dymitra poprze. Krl jednak przyj go na audiencji prywatnej 1 zezwoli na prowadzenie akcji na terenie Rzeczypospolitej i na wyko rzystanie prywatnej pomocy polskich magnatw. Czy bra na serio jego obiet nice ustpstw terytorialnych, unii, sprowadzenia do Moskwy Jezuitw

- nie wiadomo. Raczej ta decyzja bya zwizana z chci osabienia pastwa moskiewskiego, ktre Zygmunt kon sekwentnie uwaa za najgroniej szego wroga Polski i Szwecji - cho pozbawiony tronu szwedzkiego, nie przestawa myle o swej ojczynie. W kocu sierpnia pod Glinianami koo Lwowa zebraa si niewielka _. ".. n . . .. .. . . . . . ., t , . , Ry. 251. Portret Maryny Mniszcnowny w stroju lubnym, szkoa lwowska, po armia Dymitra pod wodz Jerzego 1606 roku (Krakw-Wawei). Mniszcha: 2,5 ty. ludzi, w tym jedynie 580 husarzy. Std wyruszyli na wschd. Po drodze doczyo si do nich prawie pierwsza dymitriada 2 ty. Kozakw doskich. W padzierniku przeszli Dniepr i znaleli si w granicach pastwa moskiewskiego. Oddziay wojskowe strzegce granicy przechodziy na ich stron, bojarzy uznawali Dymitra, chopi garnli si pod jego sztandary, twierdze otwieray swe bramy. Nawet niespodziewany opr Nowogrodu Siewierskiego i klska w styczniu poniesiona pod Dobryniczami nie przerway napywu ochotnikw. Gdy przysza wie, e 13 (a 23 wedug nowej rachuby gregoriaskiej) kwietnia zmar nagle Borys Godunow, najpewniej na apopleksj, wojska jego masowo zaczy przechodzi na stron Samozwaca. Rewolta w Moskwie obalia krtkotrwae rzdy syna i nastpcy Borysa, Fiodora Godunowa, on sam wraz z matk zgin, a siostra jego Ksenia zamknita zostaa w klasztorze. 20 (30) czerwca Dymitr wkroczy do Moskwy, rozpoznany zosta przez sw domnieman matk, po czym w soborze Uspieskim 307

Dzieje Polski i Litwy

rzdy Dymitra w Moskwie wesele i mier Dymitra Samozwaca Mikoaj Zebrzydowski woy na skronie czapk Monomacha, przybra tytu cara wszech Rusi, sprowadzi do stolicy sw narzeczon Maryn Mniszchwn i polubi j w maju 1606 roku. Rzdy Dymitra trway krtko, lecz w dziejach Moskwy stanowiy istotny przeom. Z jednej bowiem strony sta si on tam reprezentantem zachodniej, co znaczyo gwnie polskiej, kultury politycznej. Polskie zwyczaje, polskie urzdy suyy bez wtpienia do ksztatowania nowej kultury politycznej, duma bojarska traktowana na ksztat polskiego Senatu zdobywaa wpyw na rzdy. A rzdy te byy nadspodziewanie askawe, co zreszt zgubi miao Dymitra, gdy na wzr Zygmunta III przebaczy knujcym spiski polityczne Szujskim. Ale rwnie gdy wydawa edykty nieco agodzce ciki los ludnoci wiejskiej. Natomiast sprowadza do Moskwy Jezuitw nie mia oczywicie zamiaru, a wobec poselstwa polskiego Aleksandra Gosiewskiego i Mikoaja

Olenickiego zachowywa si wyniole, swarzy si z nimi o tytuy, ktre przybra, w tym i nowy aciski tytu "imperator Russiae". A rwnoczenie przez swych agentw w Polsce popiera ruch rokoszowy w jego pocztkach i myla podobno sam o polskiej koronie. Zbiera zreszt potn armi na wojn, ale nie zdradza, na jak. By moe wanie na pomoc rokoszanom. Nie zmieniao to faktu, e dla wielu swoich poddanych Dymitr zdawa si polsk marionetk na tronie, a pogld ten dotd pokutuje w rosyjskiej historiografii. Niemao si do tego przyczynio butne postpowanie Jerzego Mniszcha i przybyego z nim na wesele crki orszaku, liczcego pono 2,5 ty. ludzi. Uatwio to agitacj Szujskim, Wszczli w Moskwie rozruch, skierowany przeciw Polakom z otoczenia Dymitra gosili, e przybysze z Rzeczypospolitej chc wymordowa cara i bojarw. 17 maj; wtargnli spiskowcy na Kreml. Zgin Dymitr, a zwoki jego spalono, za prochy wy strzelono z armaty. Wieci, zapewne przesadne, gosiy, e 2 ty. zaskoczonych Polak\ zgino w czasie rzezi dokonanej przez tum. Posowie z orszakiem zdoali si obronie Jerzy Mniszech z crk dosta si do niewoli. Wasyl Szujski obrany zosta carem. Rokosz Zebrzydowskiego Na 7 marca 1606 roku zwoa Zygmunt III kolejny sejm, na ktrym zamierza prz forsowa utworzenie staej armii, zabezpieczenie staych dochodw skarbu public nego i uderzenie na Szwecj w porozumieniu z Dymitrem. Rwnoczenie pragr krl usprawni procedur sejmowania przez wyeliminowanie skrajnych naduy, p: testw mniejszoci zrywajcych sejmy. Przeciw temu wanie, przeciw zasadzie go wania wikszoci, zaprotestowa na sejmiku proszowskim Mikoaj Zebrzydows Po mierci Zamoyskiego wojewoda krakowski wyrasta na czoow posta o zycji. Koncepcje jego jednak byy pogmatwane i mao precyzyjne. Gorcy kato zasyn z fundacji Kalwarii koo rodzinnych Zebrzydowic, jednego z najpikniejsz architektonicznie i krajobrazowo zaoe wczesnych. Sam w paszczu pielgrzyr dawa przykad ptnikom, co wkrtce jego przeciwnicy skwituj szyderczo: "Zeb dowski, ubrawszy si jak na deszcz w pacht, okpi chopy Kalwari, a rokos szlacht". Ale przeczulony w swej ambicji, obrazi si na Jezuitw o rzekom al w jednym z kaza, a na krla o dom na Wawelu przyznany komu innemu, i rozpc propagand za skierowanym przeciw monarsze rokoszem, konnym zjazdem sza ckim w polu, zwoujc go rwnoczenie z sejmem do Stycy. 308

Zygmunt Ry. 252. Mons Calvariae. Panorama Kalwarii Zebrzydowskiej, miedzioryt kolorowany Jerzego Brauna, 1617 rok (Biblioteka Jagielloska w Krakowie). regalici i rokoszanie zjazd szlachty pod Styc

Poza Maopolsk waciw sejmiki nie przyniosy jednak opozycji sukcesu. Posowie wielkopolscy zajmowali stanowisko umiarkowane, ruscy i mazowieccy - czsto prokrlewskie. Na Litwie natomiast na przywdc rokoszan wyrasta Janusz Radziwi, syn niedawno zmarego Pioruna. W Senacie regalici przewaali zdecydowanie, liczbowo i intelektualnie. W Izbie szlachta przedoya wprawdzie szereg tak zwanych "egzorbitancji", zaale na niezgodne z prawem dziaania, lecz wyjanienia krlewskie uspokoiy wikszo posw. Rnowiercy jedynie domagali si "procesu" konfederacji warszawskiej, to jest prawnego zabezpieczenia przeciw tumultom wyznaniowym i ich sprawcom. Krl gotw by w tej sprawie pj im na rk, ale w ostatniej chwili, na skutek stanowczego wystpienia Skargi, wycofa si. To przesdzio spraw. Sejm zerwany zosta przez rnowiercw Radziwia i maopolskich opozycjonistw Zebrzydowskiego, poczonych przedziwnym sojuszem tylko przez polityczn lepot Skargi i nadmiern w tym przypadku, wbrew wasnemu lepszemu rozumieniu, ustpliwo Zygmunta. Tymczasem pod Styc gromadzili si ju szlacheccy krzykacze z Zebrzydowskim na czele. Widzc, e sejmu nie da si wykorzysta, zwoali zjazd nastpny - na czerwiec do Lublina. Tam gardowano duo o absolutyzmie, o praktykach z Habsburgami, o chci koronowania krlewicza Wadysawa, ale adnego realnego programu wypracowa nie zdoano. Gr brali przywdcy rnowiercw z Radziwiem i Diabem Stadnickim na czele; ten ostatni w gos krzycza o Zygmuncie: "Za krla go nie mam 309

Dzieje Polski i Litwy -i innego chc". Ale dawnych Zamoyszczykw zabrako, poza Zebrzydowskim i Janem Szczsnym Herburtem, lepszym literatem ni politykiem. kiewski, Tylicki, Baranowski opowiedzieli si po stronie krla. kiewski wraz z Januszem Ostrog-skim przybyli do Stycy tylko po to, by stanowisko krla przedstawi i rokoszowi zapobiec. Daremnie. Styczanie, zastygli Ry. 253. Klasztor Bernardynw w Kalwarii Zebrzydowskiej, lata 1603-1609. w oporze zwoali na sier pie waciwy rokosz do Koprzywnicy pod Sandomierzem. Krl odpowiedzia, zwoujc z Krakowa zjazd szlachty i senatorw do Wilicy. zjazd koprzywnicki i zjazd wilicki Oba zjazdy obradoway rwnolegle. Zjazd w Koprzywnicy by znacznie liczniej obesany, ale wicej tu byo ciekawskich, ni uczestnikw. cign ich Zebrzydowski obiecujc ujawni tajne plany krla, okazao si jednak, e nie mia nic do ujawnienia. Zjazd wilicki wypracowa potwierdzony przez krla program kompromisowy - to znaczy rezygnujcy z wszelkich reform. Zjazd sandomierski w odpowiedzi uzupeni ten program o danie oddalenia z dworu Jezuitw, cudzoziemcw i nuncjusza, o skasowanie unii brzeskiej, powoanie trybunau sdzcego rzekome "praktyki" krlewskie itd. Podejmowana czasami prba przedstawienia tych uchwa jako programu szlacheckiego, kontynuacji programu egzekucyjnego, nie wytrzymuje krytyki. Co

najwyej powtarzajce si gosy o zoeniu krla z tronu, mimo wymieniania innych kandydatw z Gabrielem Batorym na czele, mogy doprowadzi do istotnych zmian ustrojowych, wzmocnienia republikaskich instytucji pastwowych i zlikwidowania w ten sposb paraliujcej dwuwadzy sabego krla i sabego sejmu. Ale po obu stronach narasta ju kult zotej wolnoci, a dla jego wyznawcw kada silna wadza bya niebezpieczna, paraliowanie si za wzajemne dwch sabych - wolnoci tej gwarancj. Otwarcie wyrazi to Zbigniew Ossoliski. ukorzenie si przywdcw rokoszan przed krlem Krl zrozumia to wczeniej i by temu zapobiec, zdecydowa si rozwiza konflikt si. Ruszy z wojskiem ku rokoszanom. Uchodzcych dopad pod Janowcem nad Wis. Stadnicki zdy si przeprawi, ale Zebrzydowski i Radziwi byli zdani na ask Zygmunta: starcie zbrojne nie rokowao im adnych szans, wojsko ich zreszt, przewanie zacine hufce magnackie ze szlachty zoone, bi si nie chciao. Rwnie wdz regalistw, kiewski, pragn za wszelk cen walki unikn. 7 padziernika 1606 roku Zebrzydowski i Radziwi stawili si kornie przed Zygmuntem, owiadczyli, e wszystko czynili dla krlewskiego dobra, e bd mu odtd wierni. Monarcha przypuci ich do ucaowania rki. Rokoszanie rozeszli si do domw. Wymuszony pokj nie mg by stabilny. Ca zim trwaa walka na pira. Obok przecigania si na pikne hasa, budzcego suszny szacunek dla szlachetnych intencji, 310

- Zygmunt Pie bojowa rokoszan Szlachta i mieszczanie polscy z Wzornika ubiorw szlachty polskiej (Muzeum Narodowe w Poznaniu) Kto chce nam skarby wydrze, Nie wydrze, nie wydrze, nie wydrze! Trwogi si ba, trwogi si ba, trwogi si ba! Nic si nie ba! Moc na moc! Bromy, bromy, bromy! Niechaj nas znaj! Nas niewiele, A ich wiele: Bi, bi, bi, siec, broni, A nieprzyjaci gromi! Kto wykroci, kto wykroci? Nie ugro, nie ugro, Ale si sro. Nie dba, broni, A skarbw chroni! Wygrajnie wygraj! Niechaj nas znaj!

uchway sejm 1607 rok ale, niestety, nie dla poczucia realizmu obu stron, nie brak byo i wietnych czsto literacko, lecz absolutnie niepolitycznych inwektyw; korespondencja Diaba acuckiego Stanisawa Stadnickiego z Hieronimem Jazowieckim moe suy za przykad temperamentu polemicznego naszych przodkw. Gdy za krl zwoa kolejny sejm do Warszawy na 7 maja 1607 roku, znw nie zjawili si na rokoszanie, ktrzy wczeniej zoyli zjazd pod Jdrzejowem. Pomimo to na sejmie panowa duch kompromisu. Najpeniej uosabia go kiewski, odrzucajc wprawdzie i artykuy wilickie, i rokoszowe, uznajc zajedyninstytucjwadndo podejmowania uchwa politycznych wanie sejm, ale postulujc, aby "bra z oboich coby do ochrony i naprawy praw naleao". W tym duchu szy te konstytucje przez sejm uchwalone. Potwierdzono i rozwinito artykuy wilickie. Uchwalono rozbudow floty i twierdz granicznych. Powcignito pretensje duchowiestwa, proponujc nowy sposb na rozwizanie jego sporw ze szlacht, zwaszcza o dziesiciny, i zobowizano je do podatkw oraz ekspedycji na wojn. Wprowadzono nowe przepisy dotyczce kontroli urzdu podskarbiskiego i skarbu Rzeczypospolitej. Rozwizano rwnie szereg drobniejszych a nabrzmiaych problemw, dotyczcych nieprawnych przywilejw, obsady opactw itd. Zadouczyniono w ten sposb wielu rozsdnym postulatom rokoszan. Ale nie skoniono ich do rokowa i trzeba przyzna racj zdaniu Szujskiego, e "nie chcieli oni naprawy Rzeczypospolitej, chcieli owadnicia ni". Wojna domowa bya nieunikniona. Or musia rozstrzygn. Rozstrzygn 6 lipca 1607 roku pod Guzowem. Cika to bya decyzja dla krlewskich dowdcw, dla krlewskich onierzy. Wzbraniali si przed waln bitw, unikali 31

Dzieje Polski i Litwy -Hieronim Jazowiecki, wojewoda podolski do Stanisawa Stadnickiego, 1606 rok Niecnotliwy czowiecze, acucki krzywoprzysico i zdrajco pana swego! Targne si na mi i na saw moje pisaniem jakimsi, ktre, udajesz, e do mnie posa. To nieprawda. Nakade na mnie kaiumniej, czego ani cnot, ktrej nie masz, ani miae, ani prawd, ktra w uciech twoich nigdy nie postaa (gdy ojca swego diaba naladujesz, bo ci synem jego ochrzcili ludzie), nie pokaesz. Swoje zbrodnie, co sam czynisz, na mnie kadziesz, a moja cnota jako zoto w ogniu tak si wyczyszcza, bo cho ty przez gardo twoje faszywie i niecnotliwie na mnie powiedasz, postpki moje inaksze s. Ty za choby te inaczej mwi chcia, przyrodzenie twoje niecnotliwe tego nie dopuci. A kto w Polsce mg by taki niecnota jako ty? Tylko rwnego tobie widziaem Nalewajka, ktremu co si stao, to da li Bg i tobie. Nie nowina przeciwko panu swemu, pomazacowi boemu, wszetecznie mwi, posuszestwo wypowieda, krzywoprzysic by, ludzi cnotliwych i zacnych, tak przy Krlu Jegomoci bdcych, jak i nie bdcych, na sawie, czci szczypa i szczeka jako jadowity pies, paskwiliusze niecnotliwe wydawa, co czynie nie sub praetextu libertatis [pod pozorem wolnoci], ale tylko aby mg jako zodziej po jarmarkach cokolwiek ulapi. Uszy, nosy ludziom

lacheckim urzynasz, lacht zabijasz niewinnie (o czym dobrze wiedz Pastwo Krzeszowie), paniom uczciwym w maszkarach [maskach] jzyki urzynasz, dla poytku swego ojca swej ony pojmae, ugod uczyniwszy, najechae dom lachecki Korniaktw, tam jako pldrowa, o tym wiedz wszyscy. Owa wiary i cnoty nikomu nie dochowae [...] Pienidze kujesz i do Konstantynopola talery na frymark [wymian] za czerwone zote odsyasz, e twj suga raz jako pies z pcherzem ucieka), co go goniono z Konstantynopola a do Wooch, l teraz sklep by si znalaz pod ziemi murowany w acucie i chopi przykowani, ktrzy wiata nie widz co pienidze kuj. A kt by twe niecnoty wyliczy? [...] Z niecnotnie chc si dalej wdawa. Rycerzem si czynisz, a nie jeste nim, i sam Pan Bg serce odejmie, kiedy tego napotrzebniej bdzie, i jako yw nigdy adnego Turczyna ani Tatarzyna nie zabi, jedno lacht cnotliw zabijasz... ""J bitwa pod Guzowem jej poprzednio jak mogli. Dugo wierzyli w rozstrzygnicie polityczne. Gdy doszo do bitwy - nie chcieli zabija. Dwustu tylko rokoszan pado, i to gwnie od strzaw piechoty do najemnikw Radziwia, bo szlachta tylko pazowaa szablami, wstrzymaa si od pocigu za uciekajcymi. Ale tryumf nad niekarn cib rokoszow by zupeny. Zdobyto wszystkie dziaa i chorgwie, wzito wielu jecw. Z przywdcw tylko Zebrzydowski i Radziwi salwowali si ucieczk. Zdobyto wane dokumenty, odsaniajce zwaszcza ich knowania z Siedmiogrodem. Ale sdu nad wichrzycielami nie zoono. Krl mia mikkie serce. kiewski, zwycizca spod Guzowa, rwnie. On pierwszy walczy o przebaczenie dla pokonanych, wrd ktrych znaleli si zreszt ludzie mu bliscy: Herburtwna bya jego on, siostra jej wysza za Zebrzydowskiego. Nie to jednak decydowao. Hetman 312 Ry. 254. Chorgiew husarska, fragment Rolki sztokholmskiej, ok. 1606 roku (Zamek Krlewski w Warszawie). ------- Zygmunt

powstanie Bootnikowa pojawienie si drugiego Samozwaca Lisowczycy poselstwo Wasyla Szujskiego w Krakowie widzia moliwo kompromisu. Pragn zgody. Sdzi, e nieudany rokosz sta si lekcj wystarczajc. To prawda. Lekcja bya na dugo skuteczna i dla rokoszan, i dla krla. Ostatecznie te za zbyt krwaw nie mona jej uwaa: w innych wczesnych

pastwach europejskich bunty i rokosze zdarzay si znacznie czciej i znacznie wicej krwi przeleway. Wskutek tego jednak zabrako u nas reformy pastwa, potrzebnej choby po to, by w nastpnych pokoleniach lekcji tej nie trzeba byo powtarza. kiewski na Kremlu mier Dymitra i wstpienie na tron Wasyla Szujskiego nie mogy spotka si z naleytym odzewem ze strony wadz Rzeczypospolitej w pierwszych miesicach rokoszu Zebrzydowskiego, pomimo wymordowania wielu Polakw i uwizienia poselstwa. Szczliwie pastwem moskiewskim targaa jeszcze wiksza burza. Iwan Bootnikow, chop z pochodzenia, wzity do niewoli przez Tatarw i Turkom na galer sprzedany, po ucieczce z niewoli przez Wochy, Niemcy i Polsk, gdzie widzia, o ile si tam lepiej wieniakom yje, wrci w rodzinne, nadwoanskie strony nie po to, by znw da si zaku w jarzmo paszczyniane. Powstanie jego, w ktrym wzili udzia rwnie Kozacy doscy, drobna szlachta, tak zwani ludzie posadzcy, czyli z miejskich podegrodzi, wstrzsno krajem i zagrozio nawet stolicy, angaujc wszystkie siy Wasyla przez wiele miesicy roku 1606 i 1607. Schwytany, olepiony i stracony, rzuci jednak Bootnikow zarzewie dalszych buntw, ktrym sprzyjao rwnie rozgoryczenie mas ludowych, ich zawiedzione nadzieje po mierci miego im Dymitra. Dawni jego plebejscy stronnicy rozpoczli w 1607 roku nowe powstanie, na ktrego czele stan udajcy znw cudem ocalonego z rk mordercw cara, tym razem niewtpliwy szalbierz, Dymitr Samozwaniec II. Niepodobny nawet do carewicza z wygldu, niemniej trafiajcy do rozgoryczonych mas, a zwaszcza do Kozakw doskich, Samozwaniec w, podobno kreatura jednego z polskich urzdnikw Dymitra Samozwaca I, Mikoaja Miechowieckiego, zwrci si o pomoc do Polakw. Nie brako wrd nich niespokojnych duchw, na wojnie wychowanych, za od, stale zalegy, sucych, nie brako rokoszan uciekajcych przed krlewsk sprawiedliwoci, nie wiedzcych jeszcze, e bdzie ona niegrona. Cae chorgwie przechodziy na od szalbierza, a raczej na dawan przez niego woln rk w upieniu ludnoci. Wyrni si wrd nich rycho Aleksander Lisowski, twrca formacji zwanej lisowskimi Kozakami, lub po prostu Lisowczykami, zabijakw penych odwagi, fantazji i okruciestwa, przemierzajcych miao olbrzymie przestrzenie wschodniej Europy, a po Ocean Lodowaty, w pogoni za upem i saw. Gwne siy szalbierza jednak, rosnce z kadym dniem w si, ruszyy na Moskw i po kilku zwycistwach w polu stany w lecie 1608 roku niemal u jej wrt, we wsi Tuszyno. Wasyl Szujski zdawa sobie spraw z narastajcego niebezpieczestwa. Cho susznie oburzony na Zygmunta o spuszczenie ze smyczy Dymitra Samozwaca II, wiedzia, e w tej sytuacji konflikt z Rzeczpospolit musi jako uagodzi. Wysa zaraz do Zygmunta poselstwo, ktre przybyo do Krakowa w grudniu 1606 roku ze skarg na zerwanie wanego przecie do 622 roku rozejmu i z propozycj jego odnowienia. Krl wic wyprawi do Moskwy, gdzie wci wiziono poprzednie poselstwo Olenickiego i Gosiewskiego, posw nowych - Stanisawa Witowskiego i Jana Druckiego Sokoli313

Dzieje Polski i Litwy

spoeczne uwarunkowania dymitriad traktat szwedzko--moskiewski w Wyborgu dynastyczne plany Zygmun ta Wazy Ry. 255. Piecz Zygmunta Czartoryskich w Krakowie). 1621 rok (Muzeum skiego. Zada mieli wpierw zwolnienia zatrzymanych, w tym rwnie Maryny i jej ojca, a nastpnie traktowa o trway pokj, jednak na warunkach terytorialnych nie do przyjcia przez Moskw, a jeli akceptowa rozejm, to tylko na dwa lata. Ostatecznie stan rozejm na 3 lata i 11 miesicy, do 30 czerwca 1612 roku, na warunkach w praktyce podyktowanych przez Szuj skiego, z niewtpliwym pogwaceniem nietykalnoci poselskiej, tote nie zosta on zatwierdzony przez Zygmunta III. Posowie Rzeczypospolitej nie kryli, e zawarli go tylko "dla oswobodzenia samych siebie i innych ludzi". Jako rzeczywicie pozwolono im wrci do kraju z Maryn i Jerzym Mniszchami, ale gdy wracali, ogarna ich wysana przez Dymitra II chorgiew Aleksandra Zborowskiego, syna Samuela, i uwioza do Tuszyna Maryn. Tam w dzie odegraa ona komedi rozpoznania cudownie ocalonego ma, a w nocy, potajemnie, wzia z nim lub. Zygmunt III stan przed trudn decyzj. Interwencja polska w Moskwie trwaa i mimo zobowiza podjtych przez posw nie byo sposobu, by j powstrzyma. Po co zreszt? By mie na karku t mas awanturnikw, potencjalnych nowysh rokoszan, bez adnego zawodu poza onierskim, na zatrudnienie ktrych przeciw Karolowi sudermaskiemu brako pienidzy? Problem zbyt licznej szlachty istnia wtedy zreszt w niejednym kraju europejskim i w wielu z nich, by unikn wojen domowych, jawnie woano o aktywniejsz polityk kolonialn, by szlacht wanie zatrudni poza granicami metropolii. W Polsce ju do koca XVI wieku, od traktatw Piotra Grabowskiego i Jzefa Wereszczyskiego, zaczy si podnosi gosy, od jakiego czasu szczeglnie liczne, e polskie Indie s tu za polskimi granicami. Zamoyski chcia je widzie w imperium osmaskim, Zygmunt - w Moskwie. Tote ju w padzierniku 1607 roku, przebaczajc Zebrzydowskiemu, postawi krl warunek, e "gdzieby do Moskwy bya kiedy ekspedycja, znaczny poczet eby na ni stawi". Poczyy si z tym problemy szwedzkie. Wasyl rwnoczenie z rokowaniami z Rzeczpospolit prbowa porozumie si z Karolem. Ostatecznie 10 marca 1609 roku zawarto traktat w Wyborgu, ktry poszerza granice Szwecji o tereny wieo opanowane i postulowa wspln polityk wobec Rzeczypospolitej, w tym przysanie do Moskwy piciotysicznego korpusu posikowego. Jak za Batorego, Szwedzi umiejtnie wykorzystywali wojny Rzeczypospolitej z Moskw dla poszerzenia wasnych posiadoci. wieo, korzystajc z odejcia polskich niepatnych chorgwi do Tuszyna, opanowali cae prawie Inflanty po Dwin, zagraajc znw Rydze. Utrzymuje si mniemanie, e idc na Moskw, traktowa j Zygmunt III jako etap poredni w drodze do Sztokholmu. Wydaje si jednak, e ju w tym czasie podtrzymywa pretensje do szwedzkiej korony tylko jako pewien atut w grze dyplomatycznej. W Rzeczypospolitej szermowa dziedzicznymi prawami krlewicza Wadysawa: w grze o jego koronacj za ycia ojca zrzeczenie si tych praw i zawarcie

dziki temu pokoju ze Szwecj byoby pewnym argumentem. Henrykowi Wisnerowi, niestra314

-------------------- Zygmunt l dzonemu w badaniu trudno dostpnych dokumentw, zawdziczamy rewelacyjn wiadomo, niestety z drugiej rki. Ot w listopadzie 1608 roku Krzysztof Radziwi pisa do swego brata Janusza, rokoszanina, e "krl snad myli z Karo-lusem przymierze uczyniwszy, wszystk swoj moc na Moskw obrci i krlewicza na to pastwo osadzi". Rwnie i inne porednie przekazy zdawayby si potwierdza t wiadomo. Pamitajmy, e Zygmunt do koca ycia czu si Szwedem i o kraju tym myla nie tylko w kategoriach dynastycznych, rwnie w kategoriach szczerego patriotyzmu. Jeszcze w 1610 roku bdzie si stara, wbrew wasnym dynastycznym interesom, odwrci groc Szwecji wojn z Dani. Tote ch uznania przez niego szwedzkiego status quo dla dobra Rzeczypospolitej i dla syna w 1608 roku bya bardzo prawdopodobna. Szwedzi woleli jednak skuba Inflanty w porozumieniu z Wasylem. Pozostawao tylko jedno: otwarta, i to szybka interwencja w Moskwie, aby uprzedzi Karola i zagarn J i i i ' ' m^^:'^',':^'^ i^'<:~,.'^ . "' T. . i.,-1' ' <.. " -' >':''", '-..- CO Si aa - DO W przyczenie caego pan- Ryc 256 Wizerunek onierza polskiego, drzeworyt w Pobudce zacnym Stwa moskiewskiego Zygmunt, W gruncie synom Korony Polskiej... Wojciecha Rakowskiego, 1620 rok (Muzeum rzeczy realista, nigdy chyba nie wierzy. Czartorvskich w Krakowie). narodziny Jana Kazimierza Trudno zreszt byoby z tym wystpowa publicznie. Cho z pocztkiem 1609 roku plany wojny zaczynay si ju krystalizowa, cho z Moskwy, od bojarw, przychodziy sygnay, e niektrzy z nich chtnie by widzieli krlewicza na tronie, warszawski sejm w styczniu i lutym tych spraw nie porusza. Waniejsze byo uchwalenie amnestii dla rokoszan i ponowne zawarowanie wolnoci wyznania dyzunitom. Mia zreszt krl pewien pretekst do rozpoczcia dziaa bez zgody sejmu: postanowienia pactw conventw, ktre zobowizay go do odzyskania utraconych niegdy prowincji, a zatem i Smoleska. Powrci wic do Krakowa, gdzie tymczasem Konstancja powia mu syna, Jana Kazimierza. Do chrztu trzyma go Janusz Ostrogski, teraz ju pierwszy senator wiecki Rzeczypospolitej, kasztelan krakowski, i po chrzcinach "pod rauszem ofiarowa Jego Krlewskiej Moci l ty. czeka na t ekspedycj". wyprawa krla na Smolesk 28 maja 1609 roku ruszy krl na Litw, nie kryjc ju celw tej podry. Krakw, gdzie w ostatnich latach, po szybkim odbudowaniu spalonej w 1595 roku czci zamku,

przebywa najczciej, pozostawi pod opiekMikoja Zebrzydowskiego. Ale krlowa z dziemi i dwr ruszyy z nim do Wilna, ktre na kilkanacie miesicy stawao si faktyczn stolic Rzeczypospolitej. 315

Dzieje Polski i Litwy

obz wojsk cudzoziemskich obz wojsk moskiewskich piechota GLJ jazda Niemcy, Szwedzi, Francuzi Moskale Polacy -* kierunki uderze wojsk polskich kierunki odwrotw: "- -* wojsk moskiewskich (tm) ~*- wojsk cudzoziemskich poty i zasieki K - Kozacy D - Dunikowski P -Porycki -kiewski S - Stru Sz - Szujski Z - Zborowski G - De la Gardle

stanowisko Stanisawa kiewskiego wobec wojny moskiewskiej oblenie Smoleska Ry. 257. Plan bitwy pod Kuszynem. Dowdztwo naczelne wyprawy obj mia hetman polny - stanowisko wielkiego wci wakowao w Koronie - Stanisaw kiewski. Niezbyt chtny tej wojnie, na ktr stawi si zreszt z opnieniem na wyrany rozkaz krlewski, uwaa jednak, e najwaniejszy jest interes pastwa i uspokajajc swoje sumienie, pisa w zwizku z tym ju wczeniej do Lwa Sapiehy: "O sprawiedliwo, suszno, to jest z naszej strony, cho to niektrym inaczej si zda, nie patrzybym ja na to, byle jedno byo dobrze Rzeczypospolitej". Lecz dobro to widzia w zjednoczeniu obu narodw sowiaskich, gdy tymczasem wikszo senatorw, opowiedziawszy si za wojn, mylaa tylko o odzyskaniu utraconych prowincji i ewentualnie o nowych, tym realniejszych, im skromniejszych nabytkach. We wrzeniu armia krlewska pod osobistym dowdztwem Zygmunta stana pod murami Smoleska. Krl prowadzi 12 ty. jazdy, 5 ty. piechoty i 10 ty. Kozakw zaporoskich. Nie byo to za wiele. Potna twierdza, za grubymi skryta murami, dysponujca siln artyleri, wydawaa si nie do zdobycia. kiewski proponowa zrezygnowa z oblenia i i na Moskw, gdzie wielu bojarw, w obawie przed "worem [zodziejem] tuszyskim", Dymitrem Samozwacem II, gotowa bya uzna Wadysawa za cara. Krl jednak konsekwentnie wola trzyma smoleskiego wrbla w garci, ni apa moskiewskiego kanarka na dachu. Szeregi jego zreszt rosy. Gdy przyprowadzili mu pierwsze swoje oddziay polscy pukownicy spod Tuszyna, "wr" musia si wycofa,

a wwczas do obozu przybywali kolejni. Tym samym jednak wloky si pertraktacje z bojarami, ktrzy gotowi byli przyj krlewicza, zagroenie Moskwy bowiem malao. W otoczeniu Zygmunta cieray si rne koncepcje: i na Moskw czy koczy ze Smoleskiem. Zdecydowa nieprzyjaciel. Gdy nadeszy wreszcie obiecane szwedzkie posiki, Dymitr Szujski, brat Wasyla, ruszy na odsiecz Smoleska. Prowadzi 316

- Zygmunt

bitwa pod Kuszynem Wadysaw Waza carem moskiewskim 36 ty. wojska, w znacznej czci obcych najemnikw, Niemcw, Szwedw i Francuzw. Naprzeciw mu wyruszy kiewski na czele 2 ty. jazdy i l ty. piechoty, waciwie duego podjazdu. Cz z nich musia zreszt zostawi pod Carowym Zajmiszczem, silnie obsadzon twierdz. czyli si z nim jednak niektrzy tuszyscy pukownicy. Syszc, e hetman koronny jest w niebezpieczestwie, przyprowadzi mu swj puk Aleksander Zborowski, mimo e to wanie obecny hetman uj przed laty i poprowadzi na mier jego ojca Samuela. Wczesnym rankiem 4 lipca, prowadzc zaledwie 6,5 ty. jazdy polskiej, kilkaset piechoty i 2 dziaa, ktre si zreszt spniay, ujrza kiewski przed sob obz nieprzyjacielski pod wsi Kuszynem, skryty za murkami, potami, zasiekami. Nie mg wyzyska zaskoczenia i uderzy na picych, musia czeka na dziaa. Przez ten czas jednak zainicjowa rokowania z przywdcami nie rwcych si do walki najemnikw. Nie szara kawaleryjska miaa teraz decydowa, ale trudne zmagania w niekorzystnym terenie. Lecz wyszo bojowa znakomicie wyszkolonych polskich oddziaw ujawnia si w peni wanie tutaj. W cikiej walce lego do 15 ty. Moskali; najemnicy obcy, trzymajc si od bitwy z dala, skapitulowali. Dwa dni pniej zaoga Carowego Zajmiszcza uznaa Wadysawa za cara. kiewski obieca jej, bez uzgodnienia z krlem i senatorami, e granice nie zostan zmienione, a oblenie Smoleska bdzie zdjte. Potem ruszy na Moskw. Miesic pniej stan pod jej murami. Miesic jeszcze, miesic trudnych rokowa, i przejmowa nad miastem i pastwem caym rzdy w imieniu nowego cara Wadysawa Zygmuntowicza. Zygmunt ukadu nie aprobowa. Twardo postawi spraw: bez Smoleska i twierdz nadgranicznych bezpieczestwo Rzeczypospolitej nie bdzie zapewnione. Wybr Wadysawa w zasadzie akceptowa, lecz ostateczne jego uznanie odsya do sejmu. Stawia wasne warunki. Nie ukrywa zreszt, e sam chciaby wpierw rzdy obj w Moskwie w imieniu pitnastoletniego syna i e boi si o jego losy w pastwie, ktre tyle przewrotw i tylu carw nagle ycie koczcych ostatnio widziao. Gotw by sam przej panowanie nad Moskw. Wydaje si, e gra na zwok. Chcia wpierw zdoby Smolesk. Zdoby go 13 czerwca 1611 roku, po 21 miesicach oblenia. Ale byo ju za pno. mier Dymitra Samozwaca II omielia wrogw Zygmunta: Maryna z synkiem szalbierza wkrtce te marnie zginie. Zawiedziony kiewski opuci Moskw,

uwoc jecw i pozostawiajc na Kremlu polsk zaog pod dowdztwem Gosiewskiego, a wwczas w Ni-nym Nowogrodzie wybucho powstanie pod wodzrzenika Ry. 258. Bitwa pod Moskw wg Juliusza Kossaka. 317

Dzieje Polski i Litwy

tryumf hetmana kiewskiego kapitulacja polskiej zaogi Kremla konfederacje niepatnych onierzy Ry. 259. Ksita Szujscy przed krlem Zygmuntem III na sejmie warszawskim w 1611 roku, miedzioryt Tomasza Makowskiego, po 1611 roku (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Kumy Minina i kniazia Dymitra Poarskiego. Opanowali Moskw, rozpoczli oblenie Kremla. Sejm zoony w Warszawie, obradujcy od koca wrzenia do pocztku listopada 1611 roku, by wiadkiem tryumfu i rezygnacji. Tryumfu hetmana, ktry przywid swych jecw: Wasyla, Dymitra oraz Iwana Szujskich, kniazia Wasyla Golicyna, patriarch Filareta Romanowa i przekaza zdobyte sztandary. Rezygnacji, bo uchwalony pobr nie pozwala na dalsze, do energiczne prowadzenie wojny, a szeregi bojarw yczliwych jeszcze Wadysawowi topniay z dniem kadym. Sza wprawdzie wyprawa po wyprawie z posikami i zaopatrzeniem dla Kremla, ale piercie oblenia si zacienia i gd wreszcie zawita. Zjedzono konie i szczury, zjedzono rzemienie i traw, a w kocu zaczto je trupy. 6 listopada 1612 roku kapitulowali polscy obrocy Kremla, cho susznie obawiali si okrutnej zemsty. Mimo obietnic Poarskiego, wielu Polakw wymordowano w mkach. Za 21 lutego 1613 roku w Moskwie sobr ziemski wybra nowym carem Michaa Romanowa, syna uwizionego patriarchy Filareta. A w Rzeczypospolitej szaleli niepatni onierze. Obrocy Kremla i Inflant, zdobywcy Smoleska zawizywali konfederacje i upiestwem pragnli wymusi zwrot nalenego im odu. Zaczli jeszcze na Kremlu od upienia skarbca carw. Ci, ktrym si udao wczeniej z tymi skarbami do kraju powrci, zaczli teraz upi wspobywateli. Z trudnoci i dopiero w 1615 roku udao si konfederacje rozwiza, konfederatw rozbroi. Nie wszystkich zreszt. Kilkudziesiciu skazano za rozboje na banicj, kilku na mier, ale wielu, bezkarnych, rozbijao si nadal. 318

Zygmunt S 319 Ry. 260. Polska i Litwa w 1. p. XVII wieku. Dzieje Polski i Litwy wyprawa Jana Karola Chodkiewicza na Moskw rozejm w Dywilinie Pocztek i progres wojny moskiewskiej XVII stulecie wiekiem wojen Trzeba byo koczy t wojn. Kolejne wyprawy zaamyway si jeszcze przed Moskw. Powodoway tylko jeszcze wiksze zniszczenie kraju i narastanie nienawici do Polakw. Rozpoczy si rokowania. Aby przed wymagan rezygnacj krlewicza z praw do panowania w Moskwie (na ktr si zreszt nie zgodzi) stworzy fakty dokonane, spisano traktat pokojowy, w myl ktrego cesarz (imperator) Rusi Wadysaw Zygmuntowicz odstpowa krlowi Zygmuntowi III ksistwa smoleskie i sie-wierskie. Odrzucia go kancelaria koronna, zadaa zmiany tytulatury. Podpisa go Wadysaw ostatecznie jako wielki ksi moskiewski. Ostatni prb podporzdkowania pastwa moskiewskiego staa si wielka wyprawa Wadysawa na Moskw. Naczelne dowdztwo sprawowa stary hetman Chodkie-wicz, usiujcy narzuci dyscyplin faworytom krlewicza, wrd ktrych szczeglnie niechlubn rol odgrywali modzi Kazanowscy, wyrnili si natomiast mstwem i rozwag Jakub Sobieski, syn Marka, oraz Jerzy Ossoliski, syn Zbigniewa. Jesie 1617 roku przyniosa pewne sukcesy i wojsko zimowao na terenie nieprzyjacielskim, nie niszczc swego kraju, ale na wiosennym sejmie 1618 roku nawet dotychczasowi zwolennicy interwencji zadali jak najszybszego zakoczenia tej wojny. Poniewa siy polskie byy zbyt szczupe, Lew Sapieha sprowadzi na pomoc 20 ty. Zaporocw z atamanem Konaszewiczem-Sahjdacznym na czele. Umoliwio to szturm na Moskw w nocy z 10 na 11 padziernika. Mimo wysadzenia bramy przez dzielnego kawalera maltaskiego, Bartomieja Nowodworskiego, potem fundatora znanej szkoy redniej w Krakowie, miasta zdoby nie zdoano, ale Moskali skoniono do znacznych ustpstw. Podpisany ostatecznie czternastoletni rozejm dywiliski z 11 grudnia 1618 roku pozostawia we wadaniu Rzeczypospolitej Smolesk, Siewierz i Czernihw. Odzyskano w przyblieniu to, co straci Zygmunt Stary. Jego wnuk - ale za jak cen! - zrealizowa to, czego z waciwym mu realizmem po tej wojnie oczekiwa. Rzeczpospolita osigna swj najwikszy rozrost terytorialny: 950 ty. km2, zamieszkanych przez okoo 10 min ludnoci. Hetman kiewski odjecha ju wczeniej do swojej kwi. Gdy nie mg wywalczy tego, o czym marzy, bratniej unii dwch narodw, midzy ktrymi wyrasta teraz mur nienawici, zasiad do przelania swoich marze i alw na papier. Tak powsta Pocztek i progres wojny moskiewskiej, pisany z pasj i namitnoci, skrytymi pod pozornie beznamitnym opisem, pamitnik wasnych czynw i wasnych zudze

- dostojne w stylu, szlachetne w ocenie dzieo dojrzaej refleksji, godnie wieczce odchodzc razem z nim w przeszo ideologi polskiego renesansu. Sarmaci i libertyni "Pokj - szczliwo, ale bojowanie - byt nasz podniebny" - pisa Mikoaj Sp Szarzyski. Po spokojnych czasach jagielloskich, gdy rzadkie wojny dotykay tylko obrzey kraju, nadchodzi wiek cigych wojen, coraz bardziej w gb kraju sigajcych, a wesp z nimi niepokojw zewntrznych, rokoszu, buntw kozackich, konfederacji wojskowych. Zwycistwa okryway wprawdzie saw sarmacki or, ale skierowanie najwikszej energii, najtszych umysw ku sprawom wojennym powodowao niebezpieczny regres w myleniu kategoriami polityki wewntrznej. miae unowoczenianie metod walki z wrogiem zewntrznym nie pocigno za sob unowoczeniania 320

Zygmunt

Ry. 261. Mapa Krlestwa Polskiego z atlasu Abramusa Orteliusa Theatrum orbis terrarum, 1574 rok (Instytut Geografii Uniwersytetu Jagielloskiego). niedowad rzdw sejmowych metod porozumienia wewntrznego. Kryzysy polityczne, takie jak rokosz Zebrzydowskiego, uwaano za wynik chci wprowadzenia zmian destabilizujcych sprawdzon konstrukcj ustrojow i usiowano rozwizywa przez petryfikacj istniejcych form pastwowych i parlamentarnych, przez podkrelenie ich obrzdowego i nienaruszalnego "sacrum", co wkrtce z zasady jednomylnoci stworzy miao paraliujcy hamulec - liberum veto. Dopki obiektem sejmowych i sejmikowych ceremonii nabonych byo rozwizywanie starych problemw, dopty rutyna i tradycja nie byy tak niebezpieczne, pomagay nawet znale najlepsze doranie rozwizanie. Lecz niezdolne byy do zaegnania nowych konfliktw, rozstrzygnicia nowych problemw politycznych i spoecznych, przede wszystkim niezdolne do zasypania pogbiajcej si przepaci midzy dwoma koegzystujcymi w pastwie wiatami wschodniego i zachodniego chrzecijastwa, ktrych spr obdarzy sarmacki barok niespodziewanym bogactwem wyobrani artystycznej, ale kultur polityczn Rzeczypospolitej obciy obustronn podejrzliwoci i nieufnoci. Podejrzliwo i nieufno nadal te otaczaa dwr krlewski. Dawna obawa przed skutkami elekcji vivente rege usprawiedliwiona bya obrotem spraw w pastwach habsburskich, lecz rwnoczenie sprawiaa, e w niejednym interesy krla rozmijay si z interesami Rzeczypospolitej. Nieufno zreszt bya obustronna. Prno kiewski zapewnia na sejmie, e jeli krlewicz Wadysaw wychowany zostanie zgodnie

321

Dzieje Polski i Litwy z obyczajem Rzeczypospolitej, to korona go nie minie. Za wiele, nie tylko wrd rokoszan, byo opinii przeciwnych, by Zygmunt nie czu niepokoju. Rwnoczenie jednak krl by wci podstawowym, sakralnym wzem spajajcym Rzeczpospolitwjedno. Wymogi dotyczce rozumu i charakteru monarchy najpeniej odzwierciedlay szacunek dla korony, wito jej instytucji. Oswoiy one opini sarmackz obrazem wadcy, ktry swej wadzy nie naduywa i po ojcowsku odnosi si do poddanych. "Panie mj - to najwikszy tytu u swobodnych" - zwraca si niegdy do krla Kochanowski. Tote mawiano, e krl polski to krl krlw, bo wolnym rozkazuje, a krlowie absolutni to krlowie osw. Ten paternalistyczny model monarchy le oczywicie pasowa do modych ludzi, takich jak Walezy czy Zygmunt III w pierwszych latach panowania, tote nie tylko Ry. 262. Portret Tomasza Zamoyskiego, malarz niezna- Ograniczonej lotnoci umysowej pierwszego Z Wazw ny, ok. 1605 roku (Muzeum Narodowe w Warszawie). na polskim tronie naley przypisa fakt, e dugo musia zamach na Zygmunta l walczy o zaufanie poddanych. Dopiero dowiadczenia rokoszu, a moe nawet bardziej porokoszowa askawo oraz odzyskanie Smoleska przekonay znaczn cz opinii szlacheckiej. Zygmunt uczy si dugo; by zrozumie imponderabilia polityczne, musia je solidnie przetrawi, lecz raz wyuczon lekcj pamita dobrze, a przyrodzona dobro i poczucie humoru jednay mu serca. Gdy may Bogusaw Radziwi, syn Janusza, odmwi ucaowania rki krlewskiej, powiadajc, e jest to czowiek jak inni, Zygmunt rozemia si tylko i nie pozwoli zmusza dziecka, mwic: "Dajcie mu pokj. Rokoszanin jest". C wic dziwnego, e rozbroi w kocu najbardziej zatwardziae serca szlacheckie i gdy w 1620 roku szlachcic kalwiski Micha Piekarski usiowa go zamordowa, poruszenie w kraju ukazao, e osoba krlewska przez wszystkich uwaana jest za wit. wzrost autorytetu krlewskiego Niemniej kompleksy pozostay. Prba wydania Historii Dugosza, pozostajcej dalej w rkopisie, przez byego rokoszanina Jana Szczsnego Herburta, spowodowaa stanowczy zakaz kontynuacji; Dugosz zbyt jasno da do zrozumienia, co sdzi o wiernoci maeskiej Zofii Jagieowej, praprababki Zygmunta. Skonfiskowane zostao dzieo modego, wybijajcego si syna bojarskiego, Szymona Starowolskiego o Zygmuncie I, gdy wspomniane w nim zostay skromne pocztki dynastii Wazw. Wraliwo krla bya jednak przesadna i jego autorytet osobisty rs teraz z kadym rokiem, a autorytet jego korony przez czas cay mia charakter sakralny. patriotyzm lokalny

Nie znaczy to, e nie odczuwano rwnie potrzeby innego, nie tylko instytucjonalnego wza czcego Rzeczpospolit, zwaszcza e wci pamitano o dawnych podziaach, wci ani Mazur, ani Prusak z Prus Krlewskich, ani lzak spod Owicimia nie by nazywany Polakiem, nie mwic ju o Litwinach czy Rusinach. Nie jzyk gra tu gwn rol, ale odrbnoci regionalne. Zdrowe do nich przywizanie, budujce wpierw patriotyzm na szczeblu lokalnym jako fundament patriotyzmu szerszego, wymagao jednak rwnie uznania praw tej szerszej ojczyzny, a w tym celu jako j trzeba byo nazwa. Przed problemem tym staway w XVI i XVII wieku i inne jedno322

Zygmunt l

czce si pastwa, i inne czce si w jedno narody; std powszechny by nawrt do dawnych okrele z czasw jednoci rzymskiej, do zapomnianych w redniowieczu nazw Hiszpanii, Brytanii, Belgii. Tak nazw dla narodw Rzeczypospolitej staa si nazwa Sarmacja. Przypomniana ju w pocztkach poprzedniego wieku midzy innymi przez Miechowit, uywana przez Bielskiego, spopularyzowana jednak zostaa w czasach Wielkiego Bezkrlewia i rzdw Batorego przez Macieja Stryjkowskiego, historyka nie najwyszej rangi, ale konsekwentnie przypominajcego, e redniowieczne dzieje Litwy i Rusi s czci dziejw Rzeczypospolitej. I cho z historycznego punktu widzenia koncepcja jednoci dziejw sarmackich bya nieudana, to geograficzne jej ujcie przez Stryjkowskiego wychodzio naprzeciw rzeczywistym potrzebom spoecznym, dowartociowujc szlacht litewsk i rusk jako penoprawnych gospodarzy wsplnej sarmackiej Rzeczypospolitej. Tak rodzio si nowe zjawisko zwane sarmatyzmem - zarazem ideologia pastwowa, styl ycia i zesp skojarze skadajcych si na specyficzn sarma-ck wyobrani. Podobne zjawiska wystpoway w tym czasie i u innych narodw europejskich w rnym nateniu; najwicej analogii mona by znale na Wgrzech i W Hiszpanii. Specyfik sar- Ry. 263. Portret Stanisawa Tczyskiego, nieznany malarz polski, przed , , , , 1634 rokiem (Krakw-Wawel). matyzmu byo to, ze w znacznej mierze wyrasta on z renesansowych, humanistycznych korzeni, z wiary w ad i harmoni jako ideay rwnie polityczne, ale i ze zrozumienia, czsto przesadnie eksponowanego, e s to ideay zagroone przez niepotrzebne, a niebezpieczne zmiany. ideolodzy sarmatyzmu Nie zawsze jego czoowi ideolodzy poprzestawali na schlebianiu szlachcie. Kapelan i historyk Lisowczykw, Franciszkanin Wojciech Dembocki, z osawionym Wywodem jedynowasnegopastwa wiata, dziwacznym pomnikiem sarmackiej pychy, by w owych czasach postaci niewtpliwie barwni interesujc, ale jednak marginaln. Bardziej dla tej kultury charakterystyczni byli kapani, tacy jak Fabian Birkowski, wpierw profesor literatury greckiej i rzymskiej na Akademii Krakowskiej, pniej Dominikanin i kaznodzieja krlewicza Wadysawa, znany z kaza i mw pogrze-

323

Dzieje Polski i Litwy Ry. 264. Piecz Urbana VIII, 1636 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). bowych, wyraajcych znaczn dojrzao pogldw politycznych i zrozumienie potrzeb Rzeczypospolitej. Z zakonu Jezuitw wyszli kontynuatorzy renesansowego spojrzenia na kultur antyczn jako zwornik ideowy spoeczestwa sarmackiego. Nalea do nich wybitny lingwista, Grzegorz Knapski, ktrego Thesaurus polono-latino-graecus wydany w Krakowie u Cezarego w 1621 roku i inne pisma filologiczne przez dwa wieki byy podstaw polskiej wiedzy w tym zakresie i dotd s kopalni znakomicie ujtego materiau jzykowego. Saw najwiksz zdoby jednak inny Jezuita, profesor Akademii Wileskiej, Maciej Kazimierz Sarbiewski, ostatni w kulturze europejskiej i jeden z najwikszych poeta nowoaciski, uwieczony laurem przez papiea Urbana VIII w 1623 roku, piewca istotnych wartoci patriotycznych i politycznych, ale i pikna kultury czy krajobrazu ojczystego na mod horacjask. Wysoki poziom jezuickich uczonych w tym okresie budzi zreszt niepokj starych rodowisk uczelnianych, jak Akademia Jan Broek Krakowska. Jej sawny profesor, matematyk i astrolog Jan Broek wsawi si polemicznym Gratisem z 1625 roku, bezlitonie szkolnictwo jezuickie atakujcym z pozycji bardzo tradycyjnych. Nie mona zaprzeczy, e spoeczestwo sarmackie byo spoeczestwem obywatelskim. Model wychowania, nie tylko w rodzinach szlacheckich, by dla chopcw modelem ofiarnego ycia dla spoecznoci, od najmniejszej, rodzinnej, przez powiatow i wojewdzk czy te miejsk lub gromadzk, po spoeczno caej Rzeczypospolitej. Suyo mu rwnie szkolnictwo siedemnastowieczne, nie tylko jezuickie. Model ten jednak zakada aktywno defensywn, aktywno w obronie wartoci, i to gwnie wartoci stadnych, a nie tworzenia wartoci nowych, bro za Boe indywidualnych. Jedynie Bracia Polscy si mu przeciwstawiali i std wanie oni byli najgorcej zwalczani, rwnie przez inne wyznania protestanckie. Trendy te ujawniay si ju w okresie Wielkiego Bezkrlewia, lecz polityka Batorego i modego Zygmunta III, dwch jake odmiennych indywidualistw, stadnym modelom zachowania niechtnych, spowodowaa jeszcze ich nasilenie i zwizanie z postawami budzcymi nieufno wobec krla. Jezuicki model wychowawczy, ktry wanie w czasach Zygmunta III szeroko si rozprzestrzeni w caej Rzeczypospolitej, zakada jednak rwnie przewag oddziaywania estetycznego nad racjonalRyc. 265. Drzeworyt z karty tytuowej Poezji Macieja Kazi- nYm- Pi?kno sowa> Pi(?kno obrzdu, pikno rzeby mierz Sarbiewskiego, 1632 rok. i architektury urabia miao takie, a nie inne reakcje 324

Zygmunt

Ry. 266. Koci Jezuitw w Niewieu, lata 1586-1593. architektura kociow jezuickich etyczne. Nowe prdy artystyczne przenikay tu szybko. W architekturze kocielnej Europy ich pierwszym przykadem by jezuicki koci II Gesu w Rzymie ukoczony w 1584 roku, drugim - koci Jezuitw w Niewieu, fundacja Radziwia Sierotki, rozpoczta wkrtce po ukoczeniu rzymskiego pierwowzoru. Krakowski koci Jezuitw pod wezwaniem w. Piotra i Pawa, ktrego budow rozpoczto w 1597 roku, powstawa wolniej, ale ju w trakcie budowy stawa si wzorem dla nastpnych. Mani ery styczne i barokowe budowle sakralne, zarwno kocioy, jak kaplice i klasztory, stay si wanie wwczas trwaym elementem polskiego krajobrazu, ale -jak widzielimy na przykadzie Bielan i Kalwarii, a take zespow takich jak Alwernia Koryciskich czy karmelicka Czerna koo Krzeszowic, fundacja ostatniej z Tczyskich - elementem podkrelajcym jedno kocielnej i magnackiej formacji kulturowej. Nie do koca jednak. Magnaci, bogatsza szlachta mogli wznosi kocioy, dobudowywa do nich liczne kaplice, fundowa klasztory, umieszcza w nich liczne pomniki grobowe i epitafia Z Czar- Ryc 267 Koci0) Jezuitw w. Piotra i Pawa w Krakowie, lata 1597 nego marmuru, tak charakterystyczne dla ok. 1630. 325

Dzieje Polski i Litwy sztuki polskiej tego okresu, lecz orodkiem ycia coraz czciej stawa si dwr szlachecki i paac magnacki. Wbrew Skardze model ycia ziemiaskiego tryumfowa, cho dla ubogiego szlachcica czciej w marzeniach ni w rzeczywistoci. Dwr magnacki stawa si teraz rwnie domem dla onierza zacinego albo dla sugi zwanego rkodajnym - bo mu chlebodawca, jako szlachcicowi, rk podawa, a gdy zasuy na chost, otrzymywa j na awie Ry. 268. Zamek Kmitw w Nowym Winiczu, od koca XVI wieku przeszed w posiakilimkiem przykrytej. Powstadanie rodziny Lubomirskich, przebudowany w latach 1615-1621. way te lub si rozbudowyway rezydencje magnackie w pierwszej poowie stulecia wielkie rezydencje magnackie. Lubomirscy przebudowali Winicz Kmitw w nowoczesn na owe czasy barokow rezydencj w latach 1615-1621. Tczyscy, a potem Opaliscy zagarnli Rytwiany, niegdy gniazdo Zborowskich. Zamek w Krasiczynie wzniesiony zosta w latach 1592-1614. Krzysztof Ossoliski w latach 1621 -1641 wybudowa koo Ujazdu w Sandomierskiem wspaniay Krzytopr,

rezydencj legendami otoczon i cho dzi w ruinie, imponujc wci majestatem i czyteln koncepcj ideow. Nieco pniej Koniecpolscy rozpoczli budow ukoczonego w 1641 roku paacu w Podhorcach. ledzc rwnolegle rozwj architektury i funkcji tych oraz innych rezydencji magnackich, widzie mona, jak Ry. 269. Ruiny zamku Krzytopr w Ujedzie, wzniesionego przez Krzysztofa Ossoliskiego w latach 1621-1641. 326 Zygmunt

przeniesienie rezydencji krlewskiej do Warszawy rozwj urbanistyczny Warszawy od pnego renesansu do penego, dojrzaego baroku wiedzie droga korespondujca z rozwojem funkcji politycznych magnackiego dworu i rozwojem magnackiego latyfundium. Nie wszystkie jednak senatorskie rody najwikszy nacisk kady na swoje prowincjonalne rezydencje, bdce architektonicznym wyrazem przewagi politycznej na okrelonym terytorium. Ci, ktrzy budowa pragnli swe znaczenie w skali caej Rzeczypospolitej, a nawet w skali midzynarodowej, pragnli te zwiza swe losy z osob wadcy i w jego otoczeniu ustali sw siedzib. Okazj za dla nich stao si przeniesienie krlewskiej rezydencji do Warszawy, co nastpio w 1611 roku, po powrocie dworu z Wilna do Korony. Ry. 270. Zamek Krasickich w Krasiczynie, lata 1592-1614. Warszawa bya ju od dawna miejscem odbywania sejmw, a siedzib krlewsk- pod koniec panowania Zygmunta Augusta i nieraz w czasie rzdw Batorego. Obaj ci krlowie jednak wdrowali chtnie, a jeli gdzie si duej zatrzymywali - to na Litwie. Zygmunt III by domatorem i dobrze si czu na Wawelu. Krakowski zamek wiele mu zawdzicza. Warto zwrci uwag na drobny pozornie fragment jego wawelskich inwestycji, krlewsk komnatk poczon okienkiem z paacow kaplic, wzr bowiem tu by specyficzny: Eskurial Filipa II. Nawet poar zamku w 1595 roku nie zmieni jeszcze stoecznych funkcji Krakowa: krl przenis si na krtko wpierw do paacu kardynaa Radziwia, nastpnie do wasnego na obzowie. Dopiero wic rok 1611 mona przyj za dat przeniesienia krlewskiej rezydencji do Warszawy, cho Krakw pozostawa stolic nadal i wiele stoecznych funkcji zachowa. Za przeniesienie to uzasadnione byo nie szwedzk, ale moskiewsk polityk Zygmunta. Jako orodek miejski Warszawa miaa wwczas znaczenie drugorzdne. Mieszczastwo jej w skali Rzeczypospolitej nie grao wikszej roli ani gospodarczej, ani kulturalnej. Zamek ksit mazowieckich, rozbudowany przez Bon i Ann Jagiellonk, dominowa nad miastem. Ale wanie dlatego byo tu miejsce na mia urbanistyczn koncepcj miasta rezydencjonalnego, miasta paacw i dworw magnackich wok krlewskiej siedziby; w Krakowie z trudnoci dawao sieje wtoczy w istniejc

zabudow. Teraz na poudnie i zachd od Starego Miasta rozbudowywa si zacza, gwnie wzdu Miodowej i Krakowskiego Przedmiecia, dzielnica magnackich rezydencji. Wojna z Turcj staa si pretekstem do okolenia caej tej aglomeracji ziemnymi fortyfikacjami bastionowymi. Poza nimi powstay jurydyki magnackie, 327

Dzieje Polski i Litwy Lww stolic kulturaln Rzeczypospolitej Ry. 271. Kaplica Boimw we Lwowie, lata 1609-1615. tereny wyczone spod prawodawstwa miejskiego i podporzdkowane swym wacicielom, dziki czemu ich produkcja rzemielnicza nie podlegaa ograniczeniom cechowym: Grzybw, Leszno, Kapitulna, Tamka, za Wis - Praga. Koncepcja miaa charakter przemylany i odpowiadajcy potrzebom zarwno krla, jak magnackich inwestorw: nad jej realizacj czuwa nowy starosta warszawski, onaty z dwork Konstancji i z krlow zwizany, Stefan Dobrogost Grzybowski, a pniej jego syn i nastpca na tym urzdzie, Jan. Rycho te, wczeniej ni inne miasta, doczekaa si Warszawa przewodnika turystycznego z prawdziwego zdarzenia, i to pisanego wierszem. Wyda go w 1643 roku muzyk z kapeli Zygmunta III Adam Jarzbski. Pniej dopiero, w 1647 roku, zostay wydane Stoecznego miasta Krakowa kocioy i klejnoty, przypisane Piotrowi Hiacyntowi Pruszczowi. Ale wrd wierszowanych przewodnikw po kraju wymieni trzeba te najwczeniejszy i artystycznie najdojrzalszy: jest to Flis Sebastiana Klonowica, rajcy i burmistrza Lublina, opis podry Wis do Gdaska opublikowany w 1595 roku. Na mapie kulturalnej wczesnej Polski Warszawa ustpowaa miejsca innym miastom. Stolic kulturaln kraju mona by suszniej nazwa Lww. W tym wanie okresie powstaway naj wierniej sze z jego zabytkw: kaplice Kampianw i Boimw, kocioy Bernardynw i Jezuitw, liczne pnorenesansowe i barokowe kamienice, czciowo i cerkiew wooska. Miasto nie posiadao wyszej uczelni, ale katolicka szkoa katedralna, ktrej wychowankami byli Mikoaj Sp Szarzyski i Stanisaw kiewski, oraz prawosawna szkoa Bractwa Lwowskiego stay na wysokim poziomie. Ze Lwowa pochodzi jeden z naj wietniej szych pisarzy mieszczaskich, Szymon Szymonowie, pniej zwizany z pobliskim Zamociem, autor Sielanek (1614), oraz modo zmary w 1629 roku Szymon Zimorowic, domniemany autor zbiorku Roxolanki, to jest ruskie panny... - penych niezwykego uroku wierszy o piknie kobiecoci. Wyda je pomiertnie w 1654 roku brat jego Jzef Bartomiej, sam poeta, historyk Lwowa i jego burmistrz; niektrzy z historykw literatury j emu wanie przypisuj autorstwo Roxolanek. Lww, miasto kilku nacji i kilku wyzna, stara si w tym czasie zachowa midzy nimi trudny pokj, mcony niekiedy przez zaburzenia antysemickie i spory midzy acinnikami a prawosawnymi. Wadze miasta jednak umiay im zapobiega. Kultura miejska, od Lwowa do protestanckiego Gdaska, wykazywaa cechy podobne, wanie na szlaku pomidzy tymi miastami najlepiej rozwinite. Bogactwo

328

Zygmunt

architektury, czsto bogactwo detalu suyo tym samym celom, co przepych rezydencji magnackiej: podniesieniu splendoru miasta, jak choby Arsena czy Zota Brama w Gdasku z pierwszego dwudziestolecia XVII wieku, lub uwietnieniu waciciela i inwestora, jak wspaniae kamienice mieszczaskie Przyby-w w Kazimierzu Dolnym czy Orsettich w Jarosawiu z tego samego okresu. Duma patrycjuszowska wci jeszcze nie ustpowaa szlacheckiej, a nawet magnackiej; pomylno mieszczaska wci jeszcze pozwalaa na dawanie jej adekwatnego wyrazu artystycznego, bdcego mieszczaskim odpowiednikiem dumy rodowej magnatw i uroszcze sar-mackiej szlachty. Jak kada kultura prna i twrcza, kultura sarmacka nie moga si ogranicza do akceptacji, opisu i upikszenia istniejcej rzeczywistoci, do aprobowania przyjtych WZOrcW. Kontestacja Ry. 272. Nagrobek Marcina Kampiana z kaplicy Kampianw w katedrze jest motorem kadego postpu, a w dzie- lwowskiei. P 1629 rokudzinie kultury jest to szczeglnie widoczne. Za tendencje kontestacyjne wanie w czasach Zygmunta III stay si zasadnicz czci kultury staropolskiej. zwycistwo katolicyzmu Na najwyszych szczeblach spoeczestwa, w krgach magnackich, wyrazem tego, podobnie jak w innych krajach Europy magnackiej, sta si libertynizm. Przeminy bowiem czasy, gdy protestantyzm wyraa nowe idee i pozwala przeciwstawia si uznanym, kocielnym wzorcom. Sam zastygy we wasnych wzorcach, nie odpowiada zwaszcza buntowniczej modziey. Std w kadym pokoleniu ubywao mu adeptw i z wielkich rodw magnackich trwaa przy nim tylko biraska ga Radziwiw oraz wielkopolski rd Leszczyskich. Podobnie zreszt dziao si z prawosawiem po przyjciu katolicyzmu przez Ostrogskich i Winiowieckich. W pierwszym pokoleniu synowie neofitw byli jeszcze czsto ukadnymi katolikami, ksztaconymi w szkoach jezuickich lub w Akademii Krakowskiej, w drugim jednak doczali do oglnego trendu i rozpoczynali nauk, jak kady szanujcy si europejski arystokrata, od "Wielkiej Podry" po Europie Zachodniej, w ktrej gwn rol grao poznanie Woch i otarcie si o Uniwersytet w Padwie, kolebk europejskiego libertynizmu. libertynizm Siedemnastowieczny libertynizm zrodzi si w krgach ludzi modych, dcych do peni ycia, do zakosztowania wszystkich jego radoci, ze swobod seksualn na czele. Prby rnych, zwaszcza jednak marksizujcych historykw, by ich ideologi ograniczy do przesanek filozoficznych, z gry skazane s na niepowodzenie. Widoczne jest to w dziaalnoci tak zwanej szkoy nocy w Anglii, krgw marszaka de Bassompierre'a i Teophile'a de Viau we Francji. W Polsce istotne znaczenie mia tu krg braci Zbaraskich. 329

Dzieje Polski i Litwy

Jerzy i Krzysztof Zbarascy Jerzy i Krzysztof, ostatni przedstawiciele ksicego rodu litewskiego, szczeglnie znienawidzeni przez Jezuitw, studiowali w Padwie w 1592 roku; podobnie jak cz ich towarzyszy zabaw - w pierwszym dziesicioleciu XVII wieku. Zwizani z Padw byli midzy innymi Aleksander i Samuel Zborowscy, synowie Samuela banity. Grono to byo wesoe i namitne. Pozostay po nich swawolne wiersze w Padwie pisane, tak swawolne, e nikt nie odway si opublikowa ich w caoci. Nawet sekcje zwok w synnym prosektorium na Uniwersytecie Padewskim wywoyway u nich wycznie refleksje obsceniczne. Gdy jeden z nich, zwizany te z krgiem krlewicza Wadysawa, Stefan Pac, zamierza si eni, Jerzy Zbaraski odwodzi go od tego, piszc: "Wzywam ci do Wenecji, aby tam ad societatem Wene-rze wzi posiek i poegna si z wolnoci tam gdzie wolno yje". Ry. 273. Koci Bernardynw we Lwowie, lata 1600-1621. Posdzano Zbaraskich, e unikaj maestwa i godz si z wymarciem rodu - zarzut wwczas powany, obowizek prokreacji by wity. Wiele z tego mona zoy na karb jezuickiej werwy polemicznej; jeden ze Zbaraskich sportretowany nawet zosta w wczesnym dramacie jezuickim jako "Antitemiusz", arystokratyczny ateista i libertyn. Naprawd jednak nie byli oni ani ateistami, ani zaprzysigymi wrogami maestwa. Jerzy Zbaraski sprowadzi midzy innymi z Wenecji wsawiony cudami obraz Matki Boskiej do Mylenic, a kaplica grobowa ich fundacji w krakowskim kociele Dominikanw naley do najwspanialszych pomnikw polskiego baroku. Facecji Jerzego w licie do Paca nie sposb bra powanie; utrzymane sone w znanej konwencji szlacheckiego artu, ktry przetrwa dugo i odrodzi si jeszcze w Strasznym dworze Moniuszki. Krzysztof za, zakochany w Zofii Sieniawskiej, dosta kosza, gdy panna posza do klasztoru i przysig si nie eni. Przyjaciel Zbaraskich, rwnie Padewczyk i rwnie oskarany o niemoralny ywot, Adam kiewski, synowiec hetmana, wykaza si podobn uczuciowoci, popeniajc dramatyczne samobjstwo w obecnoci ukochanej, ktrej rki mu odmwiono. Atmosfera libertyska i wenecka sprzyjaa nie tylko chwilowym rozkoszom, czsto take rodzia gbokie i namitne przywizanie uczuciowe, co wwczas uwaano za niemoralne. Cho tryumf idei libertyskich przypada na drug poow stulecia, jego czoowi adepci, jak Jan Sobieski i Bogusaw Radziwi, wanie w tych czasach byli wychowani, a pierwszy zbiorek najwybitniejszego wrd nich poety, Kanikua Jana Andrzeja Morsztyna, pochodzi z 1647 roku. 330

------------- Zygmunt l

l-wiecznej Europie niczym nowym, by tam zdoby wysokie kwalifikacje :iy take inne, nowe, niekoniecznie "e uniwersytety w Padwie i Bolonii, poziomu medycyny i matematyki, studiowao w wieku XVI okoo 1400 Polakw, w wieku XVII - jak mona sdzi na podstawie metryki nacji polskiej - prawie 2 ty. Obok znanej szkoy prawa na uniwersytecie w Bolonii, coraz czciej modzie udawaa si do Rzymu, centrum nauki prawa kanonicznego i miasta staroytnych zabytkw. Studia tam daway nie tylko solidne wyksztacenie, lecz czyy si z moliwoci praktyki przy kurii rzymskiej, a w perspektywie uatwiay karier zawodow. Rzym kusi take piknym pooeniem i wspaniaymi budowlami. Podobne cechy skaniay podrnikw do odwiedzenia Neapolu, ktry pod koniec XVI stulecia by elaznym punktem na turystycznej mapie Italii. Specyficzna bya pozycja Wenecji, odwiedzanej przede wszystkim dla zapoznania si z tamtejszym ustrojem. Oprcz walorw turystycznych i renomy uczelni w 1. poowie XVII wieku istnia, jak pisze Henryk Barycz, pewien podzia, wynikajcy z reprezentowanego wiatopogldu. Zwolennicy nowych idei j - kontrreformacji, absolutyzmu, kultury dworskiej - z reguy odwiedzali l Rzym, Florencj i Neapol. Wy-l znawcy wolnoci religijnej, wie-j ckiego charakteru pastwa udawali i si do Padwy i wzoru ustroju re-jj publikaskiego - Wenecji. ^3 Rozwj reformacji czy si z po-lsia dziaem uczelni, odrbnych dla katolikw i protestantw. Ci ostatni y to papie Pius IV wprowadzi nakaz stpi odpyw studentw rnowierczych modziey nauk na uniwersytetach arego z 1540 roku. Jednake najwicej o okoo 50 osb rocznie. Do najbardziej wiec, Wittenberga i Frankfurt nad Odr. Tybingi, Wittenbergi, Frankfurtu, Lipska; a Wiede, ktry, podobnie jak Lipsk, byt czsto pierwszym etapem w drodze na poudnie. Kontakty z uczelniami francuskimi i szwajcarskimi byy pocztkowo sporadyczne, ich nasilenie nastpio w 2. poowie wieku. W cigu 28 lat istnienia synnego stras-burskiego Gimnazjum Jana Sturma uczyo si w nim 56 Polakw, przede wszystkim protestantw. Dla wikszoci jego uczniw Strasburg by tylko jednym z etapw przygotowujcych do studiw uniwersyteckich, szczeglnie w Szwajcarii i poudniowych Niemczech. Polacy docierali take do uczelni francuskich: w Paryu, a zwaszcza w synnym z nauk prawnych Orleanie. W tym okresie wzroso take zainteresowanie uczelniami szwajcarskimi, zwaszcza Bazyle a take Zurychem, dokd chtnie udawaa si modzie z rodzin protestanckich. Lata czterdzieste XVI stulecia cechuje nowe zjawisko, charakterystyczne dla caej prawie Europy, w tym rwnie dla Polski - podr po Europie modych synw szlacheckich. W 2. poowie XVI wieku i nastpnym stuleciu zapanowaa wrcz moda na podre zagraniczne modziey szlacheckiej i magnackiej. Peregrynacje te nie miay przynie formalnego wyksztacenia, lecz wiedz praktyczn, orientacj w rozmaitych przedmiotach i naukach uzyskan poprzez dorywcze studia w rnych orodkach. Modzie szlachecka nie potrzebowaa stopnia naukowego, ktry parweniuszowi otwiera drog do kariery; waniejsze byo dowiadczenie, nauka jzykw, zwaszcza woskiego, potem francuskiego i niemieckiego, powierzchowny polor, obycie. W sumie na przeomie stuleci rocznie w podr udawao si okoo 100 modych ludzi. Byli to najczciej modziecy w wieku od 12 do 14 lat, ktrzy wyruszali w wiat pod opiek preceptora, stra i nauczyciela zarazem, by niekiedy przez kilka lat poznawa najpikniejsze i najsynniejsze miasta Europy. Marszruty takich wypraw znane s dzi dziki diariuszom - dziennikom, w ktrych zapisywano wydarzenia bdce udziaem

podrnikw, take ciekawostki, opisy miejsc i obyczajw. Najczciej jedono do Italii, popularne byy take Szwajcaria i Francja. Rzeczpospolita Babiska Atmosfera swobodnego artu, zawsze przecie przeciwstawiajcego si owej "niewoli niemieckiej", bo moliwego tylko w atmosferze stanowej wolnoci, widoczna bya rwnie w kulturze szlachty majtniejszej, posesjonatw. Z 1587 roku pochodzi pierwsza wiadomo o istnieniu ju wczeniej w Babinie na Lubelszczynie, w dworze Pszon-kw, stowarzyszenia znanego pod nazw Rzeczypospolitej Babiskiej, opartego na zasadzie "kady czowiek kamc", ktra z dowcipnego garstwa tworzya podstaw gry towarzyskiej, wyszydzajcej i w karykatur przetwarzajcej rzeczywisto obyczajow! ustrojow. Regestr tego towarzystwa, prowadzony od 1601 roku, pozostaje dla nas gwnym rdem do dziejw owego grona i dziejw polskiego humoru. Ba-biczycy chlubili si, e do ich krgu naleeli niegdy Rej, Kochanowski, Sp Szarzyski i Pa-procki, cho trzeba to chyba policzy na karb realizacji ich zasad. Przez dwr Pszonkw przewino si jednak na pewno sporo wczesnych znakomitoci z Mikoajem Wolskim, Jakubem Sobieskim, modymi Andrzejem Morsztynem i Wespazjanem Kochowskim na czele. Podobne artobliwe rzeczypospolite powstaway rwnie i po innych dworach, na przykad w Waniowie, niewiele jednak o nich informacji przetrwao. Rwnie W 2. poowie XVI wieku pojawia Ryc. 276. Kaplica Myszkowskich przy kociele Dominikanw w Krasi, a w pierwszej XVII rozkwita literatura, kowie, lata 1603-1614. 333

- Zygmunt

spadkobiercy antyhabsburskiej polityki Zamoyskiego Ry. 274. Kamienice Mikoaja i Krzysztofa Przybyww Kazimierzu Dolnym, 1615 rok. Na uwag rwnie zasuguje teoretyczny podkad li-bertynizmu Zbaraskich, dysputy w ich krakowskim paacu z kanonikami i profesorami Akademii, publiczne wystpienie Jerzego w obronie Samuela Bolestraszyckiego, tumacza ksiki francuskiego libertyna, dziea spalonego z rozkazu sdu. "Chociem jest katolik - uzasadnia swoje stanowisko ksi - i nim, da Bg, umr, jednak non sa-crifulus [nie witoszek] ani ysy obrazek, bo co libertati mea sed non religione pertinet [wolnoci mojej, a nie religii dotyczy], gotowem przeciwko temu stan et immori circa libertatem [i umrze za wolno]". W polityce za kontynuowali Zbarascy antyhabsbursk polityk Zamoyskiego, co w pocztkach wojny trzydziestoletniej szczeglnie do nich zrazio Zygmunta III. I znw warto przytoczy tu dosadne okrelenie, tym razem ksicia Krzysztofa. "Juemy u Austryjakw - pisa on w 1623 roku - wiksz czci w rku. Posidzieli ten cesarz, do

czego my mu pomagamy, i poamie te Wgry i Lutry [...] bdziem mieli wiar katolick, ale te i niewol niemieck. A bez tego mogliby by Polacy jako i pierwsi w niebie". 331 Ry. 275. Zamek Leszczyskich w Baranowie Sandomierskim, po 1569 roku oraz lata 1591-1606. Dzieje Polski i Litwy

Naukowe peregrynacje Podre po wiecie w poszukiwaniu nauki i dowiadczenia nie byy w XVI-wiecznej Europie niczym nowym, l w poprzednich stuleciach modzi ludzie udawali si do krajw zachodnich, by tam zdoby wysokie kwalifikacje i dyplom renomowanego uniwersytetu. Teraz jednak zainteresowanie budziy take inne, nowe, niekoniecznie akademickie orodki nauki i kultury. Popularnoci cieszyy si nadal stare uniwersytety w Padwie i Bolonii. Na Uniwersytecie Padewskim, syncym przede wszystkim z wysokiego poziomu medycyny i matematyki, KRLESTWO s POLSKIE Krakw szlak podry synw wojewody mazowieckiego Stanisawa Kryskiego w latach 15841587, przebieg trasy z Warszawy do Dillingen nieznany szlak podry Jasia Lugowskiego w latach 1638-1643 Je Szlaki podry synw wojewody mazowieckiego Stanisawa Kryskiego oraz Jasia Lugowskiego studiowao w wieku XVI okoo 1400 Polakw, w wieku XVI l - jak mona sdzi na podstawie metryki nacji polskiej - prawie 2 ty. Obok znanej szkoy prawa na uniwersytecie w Bolonii, coraz czciej modzie udawaa si do Rzymu, centrum nauki prawa kanonicznego i miasta staroytnych zabytkw. Studia tam daway nie tylko solidne wyksztacenie, lecz czyy si z moliwoci praktyki przy kurii rzymskiej, a w perspektywie uatwiay karier zawodow. Rzym kusi take piknym pooeniem i wspaniaymi budowlami. Podobne cechy skaniay podrnikw do odwiedzenia Neapolu, ktry pod koniec XVI stulecia by elaznym punktem na turystycznej mapie Italii. Specyficzna bya pozycja Wenecji, odwiedzanej przede wszystkim dla zapoznania si z tamtejszym ustrojem. Oprcz walorw turystycznych i renomy uczelni w 1. poowie XVII wieku istnia, jak pisze Henryk Barycz, pewien podzia, wynikajcy z reprezentowanego wiatopogldu. Zwolennicy nowych idei - kontrreformacji, absolutyzmu, kultury dworskiej - z reguy odwiedzali Rzym, Florencj i Neapol. Wyznawcy wolnoci religijnej, wieckiego charakteru pastwa udawali si do Padwy i wzoru ustroju republikaskiego - Wenecji. Rozwj reformacji czy si z podziaem uczelni, odrbnych dla katolikw i protestantw. Ci ostatni nadal studiowali we Woszech, ale w drugiej poowie stulecia, kiedy to papie Pius IV wprowadzi nakaz skadania wyznania wiary przez promowanych i kadr profesorsk, nastpi odpyw studentw rnowierczych z uniwersytetw italskich. Wzmogo si zainteresowanie polskiej modziey nauk na uniwersytetach niemieckich, mimo zakazu

sformuowanego w edykcie Zygmunta Starego z 1540 roku. Jednake najwicej studentw z Polski udawao si tam w 2. poowie XVI stulecia - rednio okoo 50 osb rocznie. Do najbardziej popularnych miast uniwersyteckich naleay: Ingolstadt, Lipsk, Krlewiec, Wittenberga i Frankfurt nad Odr. Wybr uczelni zwizany by z wyznaniem: protestanci udawali si do Tybingi, Wittenbergi, Frankfurtu, Lipska; katolicy - do Heidelbergu, Kolonii i Ingolstadtu. Szczegln rol spenia Wiede, ktry, podobnie jak Lipsk, by 332

- Zygmunt

czsto pierwszym etapem w drodze na poudnie. Kontakty z uczelniami francuskimi i szwajcarskimi byy pocztkowo sporadyczne, ich nasilenie nastpio w 2. poowie wieku. W cigu 28 lat istnienia synnego stras-burskiego Gimnazjum Jana Sturma uczyo si w nim 56 Polakw, przede wszystkim protestantw. Dla wikszoci jego uczniw Strasburg by tylko jednym z etapw przygotowujcych do studiw uniwersyteckich, ', szczeglnie w Szwajcarii i poudniowych Niemczech. Polacy docierali take do uczelni francuskich: w Paryu, a zwaszcza w synnym z nauk prawnych Orleanie. W tym okresie wzroso take zainteresowanie uczelniami szwajcarskimi, zwaszcza Bazyle a take Zurychem, dokd chtnie udawaa si modzie z rodzin protestanckich. Lata czterdzieste XVI stulecia cechuje nowe zjawisko, charakterystyczne dla caej prawie Europy, w tym rwnie dla Polski - podr po Europie modych synw szlacheckich. W 2. poowie XVI wieku i nastpnym stuleciu zapanowaa wrcz moda na podre zagraniczne modziey . szlacheckiej i magnackiej. Peregrynacje te nie miaty przynie formalnego wyksztacenia, lecz wiedz prak-: tyczn, orientacj w rozmaitych przedmiotach i naukach uzyskan poprzez dorywcze studia w rnych orodkach. Modzie szlachecka nie potrzebowaa stopnia naukowego, ktry parweniuszowi otwiera drog do kariery; waniejsze byo dowiadczenie, nauka jzykw, zwaszcza woskiego, potem francuskiego i niemieckiego, powierzchowny polor, obycie. W sumie na przeomie stuleci rocznie w podr udawao si okoo 100 modych ludzi. Byli to najczciej modziecy w wieku od 12 do 14 lat, ktrzy wyruszali w wiat pod opiek preceptora, stra i nauczyciela zarazem, by niekiedy przez kilka lat poznawa najpikniejsze i najsynniejsze miasta Europy. Marszruty takich wypraw znane s dzi dziki diariuszom - dziennikom, w ktrych zapisywano wydarzenia bdce udziaem podrnikw, take ciekawostki, opisy miejsc i obyczajw. Najczciej jedono do Italii, popularne byy take Szwajcaria i Francja. Babiska Atmosfera swobodnego artu, zawsze przecie przeciwstawiajcego si owej "niewoli niemieckiej", bo moliwego tylko w atmosferze stanowej wolnoci, widoczna Rzeczpospolita bya rwnie w kulturze szlachty majtniejszej, posesjonatw. Z 1587 roku pochodzi pierwsza wiadomo o istnieniu ju wczeniej w Babinie na Lubelszczynie, w dworze Pszon-kw, stowarzyszenia znanego pod nazw Rzeczypospolitej Babiskiej, opartego na zasadzie "kady czowiek kamc", ktra z

dowcipnego garstwa tworzya podstaw gry towarzyskiej, wyszydzajcej i w karykatur przetwarzajcej rzeczywisto obyczaj ow i ustrojow. Regestr tego towarzystwa, prowadzony od 1601 roku, pozostaje dla nas gwnym rdem do dziejw owego grona i dziejw polskiego humoru. Ba-biczycy chlubili si, e do ich krgu naleeli niegdy Rej, Kochanowski, Sp Szarzyski i Pa-procki, cho trzeba to chyba policzy na karb realizacji ich zasad. Przez dwrPszonkw przewino si jednak na pewno sporo wczesnych znakomitoci z Mikoajem Wolskim, Jakubem Sobieskim, modymi Andrzejem Morsztynem i Wespazjanem Kochowskim na czele. Podobne artobliwe rzeczypospolite powstaway rwnie i po innych dworach, na przykad w Waniowie, niewiele jednak o nich informacji przetrwao. Rwnie W 2. poowie XVI wieku pojawia Ryc. 276. Kaplica Myszkowskich przy kociele Dominikanw w Krasi, a w pierwszej XVII rozkwita literatura, kowie, lata 1603-1614. 333

Dzieje Polski i Litwy

,1A fC* ktrej nadawano rne nazwy: plebejskiej, mieszczaskiej czy - najsuszniej chyba sowizdrzalskiej. Literatura to przewanie anonimowa, cho znamy podstawowy krg jej autorw, tak zwanych klechw, ubogich nauczycieli parafialnych oraz rybatw, czyli wdrownych aktorw i pokrewnych im niebieskich ptakw, nie mieszczcych si w sztywnych ramach struktur stanowych. W wikszoci pochodzili z chopstwa albo z mieszczastwa i susznie, z uwagi na sw i sytuacj spoeczn, okrelani byli j ako plebe; je, nawet jeli niektrzy z nich wyszli z sze regw zdeklasowanej szlachty. Wbrew za strzeeniom Janusza Tazbira, ktry podkre, l, niewtpliwie zreszt istniejcy, wpyw ^ osobowy i ideowy szlachty na literatur sowizdrzalsk, przyznalibymy racj histo: rykom literatury polskiej, a zwaszcza Stanii; sawowi Grzeszczukowi. Ukaza on, e 4 zwizki kultury szlacheckiej z sowizdrzalsk s zwizkami o charakterze wiadomego .. ,. ...... ,,,;, przeciwstawienia, e konstruuj one "wiat

Ry. 277. Czasu wiosny zabawa, drzeworyt w Oekonomia^o na Pak"> "nobilituj antybohatera"; W for-porzdek zabaw ziemiaskich... Wadysawa S. Jeowskiego, 1648 rok mi komedii, Satyry, fraszki atakuj wiat literatura sarmatyzmu (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). ideaw szlacheckich, preferujc - po libertysku - ycie wesoe, swobodne i urozmaicone. Atak na wszelkie wizi spoeczne, normalny w literaturze tego typu istniejcej w wielu krajach wczesnej Europy, w Rzeczypospolitej by ze szczegln si skierowany przeciwko ideaom rycerskim, wyszydzonym do cna, gwnie przez realistyczne ukazanie ycia onierskiego w zabawnych, szwejkowskich avant le mot, dramacikach z czasw Zygmunta III i jego licznych wojen. Natomiast rustykalny model ziemiaskich ideaw, pomimo formalnie ostrej krytyki wyzysku chopa, pozostaje nienaruszony. Nawet "lamenty chopskie na pany", stay element tej literatury, kad za wzr dawnych rycerzy i ziemian, ktrzy chodzc w szarych szatach i unikajc zbytkw, nie potrzebowali ucieka si do wyzysku biednych kmiotkw. Tak, zaprzeczajc same sobie, w protecie i przeciwiestwach spotykaj si dwie skrajnoci, spotykaj si pogldy pobonego kaznodziei Piotra Skargi i swawolnych piewcw swobody obyczajowej. Gdy wanie w przeciwiestwach, charakterystycznych przecie dla kultury barokowej, objawia si rwnie jedno kultury sarmackiej. Od kozackich najazdw do chocimskich watw Po stumieniu pierwszych powsta kozackich w kocu XVI wieku, pocztek XVII przynis ukrainnym swawolnikom okres najwikszego rozkwitu i sukcesw ich Zygmunt

awanturnicze wyprawy Kozakw na ziemie tureckie interwencje magnatw polskich w Modawii paramilitarnej organizacji - okres zwany heroiczn dob Kozaczyzny. Przez lat kilkanacie nikt niemal w Rzeczypospolitej nie prbowa skutecznie zapobiega najazdom Kozakw na ziemie Porty Ottomaskiej. W 1606 roku najechali Kili i Akerman, zdobyli i zupili Warn. W 1608 roku zdobyli Perekop na Krymie. W 1609 znw pokusili si, tym razem bez powodzenia, o Kili, Akerman i Izmai. W 1612 rozgromili pod Bia Cerkwi wracajcych z jasyrem Tatarw, odbili 5 ty. jecw. W 1613 roku Synopa i Trapezunt w Azji Mniejszej, w 1615 przedmiecia Stambuu i klska floty tureckiej w starciu z czajkami, w 1616 Kaffa, dawna kolonia genueska na Krymie, w 1617 roku znw Trapezunt - taki by plon heroicznej doby, plon zbjeckich wypraw pod wodz najwybitniejszego z kozackich hetmanw, Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego. Przeszy do legendy ukrainnej i ukraiskiej, zapadniay jeszcze w XIX

wieku wyobrani romantycznych poetw Sowackiego, Zaleskiego. Ale przed wadzami Rzeczypospolitej stawiay gron perspektyw wojny z Turcj. Realnie rzecz biorc, wadze te nie miay wyboru. Wojny w oparciu o zacig krajowy pozostawiay na lodzie po kadej kampanii rzesz awanturnikw nie majcych ju w praktyce innego zawodu ni onierski. Czsto niepatni, zawizywali konfederacje upice kraj. Inni i tego pretekstu nie potrzebowali, by zapada gdzie w spokojnym dotd powiecie na lee zimowe i da od jego mieszkacw utrzymania. Tak przetrwali niejeden okres spokoju sawni Lisowczycy, postrach zarwno dla swoich, jak dla obcych. Inni wreszcie zacigali si na sub w prywatnych wojskach magnackich. Ale wielcy panowie te nie dla parady ich potrzebowali. Zwaszcza Modawia zdawaa im si akomym kskiem. W 1612 roku, gdy Stefan Toma zoy z tronu przyjaznego Polsce hospodara modawskiego, Konstantego Mohi, wtargn do Modawii Stefan Potocki, przedstawiciel nowego, popieranego przez Zygmunta III rodu, lecz ponis klsk pod Sasowym Rogiem. W 1616 roku kolejna polska interwencja, Samuela Koreckiego i Michaa Winiowieckiego po stronie ich szwagra, Aleksandra Mohiy, rwnie zakoczya si porak. Korecki, pojmany, znalaz si po raz pierwszy w tureckiej niewoli. Najazdy te przewayy szal. Na Polsk ruszy Iskander pasza (Skinderbasz u nas zwany) w 50 ty. onierza. Zastpi mu drog kiewski z ponad dwukrotnie mniej licznym wojskiem: Kozacy, na ktrych liczy, zawiedli. Nie odway si wyda bitwy, podpisa z Turkami ukad w Bu-szy, zobowizujc si do nieinterwen-ej i w sprawy ksistw naddunajskich i Siedmiogrodu, do powcignicia Kozakw, zburzenia granicznej fortecy, Berszady, nalecej do Jerzego Zbaraskiego. Ksi Jerzy sam, nie chcc naraa kruchego pokoju, kaza Berszad spali, ale to hetmanowi popamita. A Sahajdaczny rwnie zobowiza si wyprawy kozackie wstrzyma i zgodzi si na ograniczenie rejestru do l ty. Kozakw - co nie przeszkodzio mu wkrtce poprowadzi pod Moskw 20 ty. Rok pniej Ry. 278. Kozak wg drzeworytu z XVII wieku. 335

Dzieje Polski i Litwy

o Brze Litewski Pisk o

o Lub<Sn Kazimierz Czemihw o o Baturyn Zamo

(p Lubny Berszada Kijw Ostrg ytomierz Brody o o Lww o Biaa Cerkiew P KawoKilmejki Korsu Czkasy Krzemieniec Gliniany Ztoczw Zbara Mart "l Halicz Tarnopol Midzyb Ochmatw o . Koomyja Orynin Kamieniec e . , Podolski Szarogrd Bracaw o Sotia AtlriariorjBlj,: Rzeczpospolita j__[ pastwa zalene od Turcji miejsca i daty waniejszych bitew: .: z Turkami z Tatarami ze zbuntowanymi Kozakami iasta i okolice zniszczone przez Kozakw wyprawa i odwrt hetmana Stanisawa kiewskiego spodCecoryw1620

Ry. 279. Kresy poudniowo-wschodnie Rzeczypospolitej w 1. pot. XVII wieku. znw przyszo kiewskiemu ze sabymi wojskami zastpi drog nowemu turecko-tatarskiemu najazdowi pod Oryninem w pobliu Kamieca Podolskiego. Na prno. Turcy jego obozu nie zdobywali, ale pod ich oson Tatarzy spustoszyli Woy i Podole, uprowadzili jasyr i wzili wielkie upy, a hetman sta musia bezczynnie. Zygmunt

ataki na Stanisawa kiewskiego

sojusz polsko-habsburski wybuch wojny trzydziestoletniej Posypaa si lawina oskare. Ruska szlachta poczua si oszukana przez wodza, krajana, ssiada, ktry mia strzec ich woci, a pozwoli je upi. Niewybredny paszkwil, pisany zapewne przez autora zwizanego ze Zbaraskimi, bez ogrdek szarpa dobre imi hetmana, omiesza jego stosunki rodzinne, wymiewa si nawet z wygldu tego, ktry ju chyba tylko na urgowisko nazywany by nadal, jak w modoci, Zubem. Co jednak z prawdy kryo si w lapidarnym stwierdzeniu, e "wojowa ka chopu zgrzybiaemu". Wzi go w obron krl, ktry wieo nada by mu wakujc od mierci Zamoyskiego buaw wielk, nada, jak niegdy Batory Zamoyskiemu, piecz wielk koronn. Ale cho nierwnie szlachetniejszy jako czowiek, cho wielki pisarz, kiewski ani jako polityk, ani nawet jako onierz Zamoyskim nie by. A tymczasem szalaa u ssiadw nowa burza, bezporednio dotykajca granic Rzeczypospolitej. Zmary wreszcie w 1612 roku cesarz Rudolf przekaza wczeniej po niewoli swoje trzy tylko formalnie elekcyjne trony modszemu bratu Maciejowi. Umoliwio to nawizanie normalnych stosunkw dyplomatycznych z nowym cesarzem, wadajcym teraz swymi pastwami z Wiednia, z pominiciem zmiennej czeskiej kamaryli, ktra za Rudolfa i w jego imieniu rzdzia domen Habsburgw. W 1613 roku zawarty zosta midzy Zygmuntem i Maciejem sojusz, dajcy midzy innymi prawo kademu z monarchw werbowa wojska w krajach drugiego. Starzejcy si Maciej nastpc swoim uczyni brata stryjecznego, Ferdynanda styryjskiego, brata krlowej polskiej Konstancji. Tron czeski odstpi mu ju w 1617 roku, gdy o wynik elekcji w tym kraju obawia si najbardziej: Czechy miay znaczn wikszo protestanck, a Ferdynand by arliwym katolikiem. Jako wkrtce po objciu przez namiestnikw Ferdynanda rzdw w Pradze czeska opozycja zacza wiele krzycze o przeladowaniach jezuickich i domaga si potwierdzenia wolnoci sumienia, ktr jednak protestanci rozumieli jako ograniczenie praw mniejszoci 337 Ry. 280. Monaster fundacji braci Grzegorza i Jeremiego Mohiw w Suczewita (Sucevita, Rumunia), 2. p. XVII wieku. Dzieje Polski i Litwy -Ry. 281. Kolegiata w kwi, lata 1606-1618. Ry. 282. Nagrobek Jerzego Zbaraskiego w kociele Dominikanw w Krakowie, ok. 1630 roku. katolickiej. Midzy innymi kamieniem obrazy staa si owiatowa dziaalno Jezuitw w Czechach i protest Kocioa katolickiego przeciw budowie zborw protestanckich na nalecym do niego terenie. Doszo w kocu do tego, e zebrani w Pradze czescy protestanci, przewanie niemieckojzyczni, wyrzucili z okna paacu na Hradczanach namiestnikw Ferdynanda (nazywali si oni Marti-nic i Slavata), powoali rewolucyjny

rzd, a kierownictwo powierzyli tak zwanym dyrektorom, arystokratom takim, jak na przykad hrabia von Thurn. Te zdarzenia czeska historiografia uparcie traktuje jako narodowe powstanie czeskie w obronie wolnoci sumienia; wystarczy przyjrze si nazwiskom gwnych aktorw, by wiedzie, co o tym sdzi. Jednym z pierwszych posuni dyrektorw byo uchwalenie czego w rodzaju konstytucji, wzorowanej na artykuach henrycja-skich, z tym jednak, e gwarancje dla protestantw zostay zastpione gwarancjami dla tych katolikw, ktrzy przysign, e nie bd uznawa papiea; pozostaych miano wypdzi z kraju. Ferdynanda zoono z tronu i na jego miejsce wybrano krlem Czech elektora Fryderyka Wittelsbacha, kalwiskiego hrabiego, palatyna Renu, onatego z angielsk ksiniczk Elbiet. Wydawao si, e dni Habsburgw s policzone. Wprawdzie po mierci Macieja Ferdynand zosta w 1619 roku wybrany cesarzem, ale Czechy byy dla stracone, a nawet austriackie jego posiadoci, gdzie byo wiele szlachty protestanckiej, podniosy jawny bunt, na wschd za od nich szala nowy wojewoda siedmiogrodzki, protestant Bethlen Gabor (Gabriel Beth-len), lennik turecki, w porozumieniu z Porta dzia-ajcy. Szukajc rozpaczliwie pomocy, Ferdynand zwrci si rwnie do swego polskiego szwagra. Gotw by obieca wiele. Rysowaa 338

Zygmunt

si szansa odzyskania lska. Trway tajne rokowania, o ktrych oczywicie, jak zwykle w Polsce, wszyscy wiedzieli. A rwnoczenie trway zacigi habsburskie w Koronie: Lisow-czycy przeszli na od Habsburgw. Zaprotestowaa opozycja magnacka. W latach 1619-1620, kiedy wayy si losy powstania czeskiego, jej nowy przywdca, Jerzy Zbaraski, listami i oracjami do szlachty wojewdztwa krakowskiego podburza j przeciw interwencji Lisowczykw w Czechach i przeciw proaustria-ckiej polityce Zygmunta III. Wwczas to wanie opublikowa synn broszur Septuaginta graves et arduae rationes (Siedemdziesit powanych i wzniosych racji), skierowan przeciw polskiej interwencji w Czechach. Wok tej broszury naroso wiele nieporozumie, a do potpiania rzekomo antynarodowej, bo przeciwnej odzyskaniu lska, polityki magnatw. Pomijajc jednak fakt, e odzyskanie go za pomoc Habsburgom byoby siedemnastowiecznym odpowiednikiem marszu na Zaolzie, pamita trzeba, e w momencie tym Polska, zaangaowana militarnie na wschodzie i pnocy, bya zbyt saba, by podejmowa wojn przeciw Czechom i Siedmiogrodowi, a w konsekwencji i przeciwko Porcie Ottomaskiej. Wystarczajco to tumaczy intencje Zbaraskiego. I ten sam RYC- 283- Nagrobek Stanisawa kiewskiego w kolegiacie , j i 4.1 4. j w kwi, lata 30. XVII wieku. strach przed skutkami interwencji, przed now

wojn z poudnia i zachodu, wyraay sejmikowe protesty przeciw akcjom Lisowczykw na Wgrzech Grnych (dzisiejszej Sowacji) i na Morawach, przeciw amaniu pokoju, "ktrego nikt wedug praw naszych bez zgody wszystkich stanw ama nie moe". najazd Lisowczykw na Siedmiogrd Tymczasem Lisowczycy szaleli na Wgrzech, pokonali Siedmiogrodzian i odcinajc mu odwrt, zmusili Bethlena do odejcia spod cesarskiej stolicy; ta "pierwsza odsiecz Wiednia" w 1619 roku nadesza w momencie krytycznym i odtd Ferdynand II zacz odzyskiwa swobod dziaania. Zawar sojusz z ksiciem bawarskim Maksymilianem Wittelsbachem, obieca przenie na niego godno elektorsk dzieron dotd przez jego krewniaka z Palatynatu i przygotowywa si zacz w 1620 roku do odzyskania Pragi. Lisowczycy wkroczyli na Morawy, upic dalej jego poddanych, bez rnicy wyznania. Wyjtkowo w Holeszowie, gdy wyszed naprzeciw nim z procesj proboszcz Jan Sarkander, Polak, umczony pniej przez protestantw a niedawno kanonizowany, oszczdzili miasto, ale nie jego okolice. Bethlen zwrci si o pomoc do zwierzchnika swojego, sutana. Turcja zakoczya wanie wojn z Persji siy jej gotowe byy do interwencji. Uprzedzi o tym Polakw 339

Dzieje Polski i Litwy

wyprawa Stanisawa kiewskiego pod Cecor bohaterska mier hetmana Ry. 284. Zamek w Chocimiu, XV-XVII wiek. hospodar modawski Gratiani, obiecujc w razie tureckiego najazdu doczy swoje siy do armii Rzeczypospolitej. Stary, siedemdziesiciotrzyletni kiewski zebra pograniczne hufce, w tym i wojska niechtnych mu czsto magnatw: Koreckiego, ktry niedawno uciek ze Stambuu, Strusia, Kalinowskiego, Kazanowskich. Przy boku mia syna Jana, bratanka ukasza i zicia, hetmana polnego Stanisawa Koniec-polskiego. Ale prowadzi niewiele ponad 7 ty. ludzi. Zawiedli Kozacy na skutek intryg patriarchy Konstantynopola, ktry, zaleny od Stambuu a Moskwie przychylny, teraz ich przeciw Polsce i przeciw yczliwemu Polsce Sahajdacznemu podjudza. Gratiani zdoa zebra ledwie 600 jezdnych. Stanli 7 wrzenia w starych, sprzed wier wieku okopach Zamoyskiego pod Cecor. Nadcignli Turcy, Tatarzy i Siedmiogrodzianie. Pierwsze dni oblenia nie przyniosy Polakom sukcesw w polu, ale w okopach bronili si szczliwie. Nie byo jednak zgody i karnoci w obozie. Gratiani chcia uj i zgin z rki rodaka. Kozacy zaporoscy i lisowscy zaczli rabunek od modawskich namiotw. Z Polakw Korecki pierwszy da przykad niesubordynacji. Hetman zarzdzi odwrt w taborze. Pod oson wozw, krok

po kroku, polska armia podaa do granicznego Dniestru. Ju by niedaleko, ju gwne siy tureckie zrezygnoway z pocigu, ale gdy niekarna szlachta zapragna odebra Kozakom i ciurom obozowym upy, wszcz si popoch i tabor si rozerwa pod okiem tatarskich zagoczykw. Odwrt zamieni si w klsk. Sdziwy hetman odmwi ucieczki i 6 padziernika 1620 roku wybra raczej mier bohatersk ni hab. Syn jego, synowiec i zi oraz wielu innych dowdcw dostao si do tureckiej niewoli. Bez wojska, bez hetmanw, granice Korony stay dla Turkw otworem. Zwoany natychmiast sejm obradowa od 3 listopada do 11 grudnia. W trakcie obrad przysza wie, e 8 listopada armia austriacko-bawarska na Biaej Grze pod Prag dopada armi czesk i niemal bez walki zmusia j do bezadnej i haniebnej 340

Zygmunt ucieczki, za potna Praga kapitulowaa natychmiast. Fryderyk, "krl zimowy", uciek do swojego Palatynatu. Rzeczpospolita uratowaa Habsburgw, lecz za jak cen! Tote polityka krlewska bya na sejmie ostro atakowana, grosza jednak nie poskpiono, a zamach Piekarskiego na Zygmunta powszechnie potpiono. Sejm uchwali pobr wystarczajcy na wystawienie 60 ty. wojska, wysa posw do pastw chrzecijaskich z prob o pomoc i zadba o zjednanie Kozakw. Pomoc innych monarchw nie miaa wielkiego znaczenia, poza cesarsk kampani przeciw Bethlenowi, ktra uratowaa Maopolsk od najazdu i poza uzyskaniem przez Jerzego Ossoliskiego zgody na zacigi w Anglii, zbyt dalekiej, by zdyy w por. Ale Jakub I obieca mu rwnie interwencj dyplomatyczn, ktra przyczynia si do tego, e jecy, poza zamordowanym Koreckim, po kilku latach wrcili ze Stambuu do kraju. W lipcu 1621 roku Jan Karol Chodkiewicz zacign warowny obz pod chocimskim zamkiem ju po drugiej stronie Dniestru, w Modawii. Armia regularna Rzeczypospolitej liczya 35 ty. onierza, Sahajdaczny przywid m Kozakw, rachowan na 40 tysicy. Nominalne dowdztwo sprawowa krlewicz Wadysaw, obecny w obozie, ale prawie przez cay czas oblenia chory. Mody sutan Osman prowadzi 100 ty. Turkw i 20 ty. Tatarw. Armia Rzeczypospolitej nie tylko przetrzymaa dugie oblenie, ale zdolna bya do czstych zaskakujcych wycieczek i wygrywania bitew w polu. Koczya si pasza, brako poywienia, skoczy si proch i amunicja (o czym Turcy nie wiedzieli); zmar 24 wrzenia hetman Chodkiewicz i komend obj Stanisaw Lubomirski, a Polacy i Kozacy bronili si nadal, za za Dniestrem gromadzio si pospolite ruszenie z krlem Zygmuntem na czele. Nigdy dotd jeszcze pady szach nie ustpi kroku wrogowi, ilekro pokaza si w polu - Turcy zwyciali. Lecz teraz zwyciy nie potrafili. Ry. 285. Pnorenesansowy miecz krlewicza Wadysawa " ,, ., , i<i i ' i i iii Wazy, ofiarowany hetmanowi zaporoskiemu Piotrowi Kona9 padziernika podpisano pokj hetmaski, traktat szewyiczowi.Sanyajdacznemu, L bitwie pod Chocimiem w polu zawarty imieniem tymczasowego hetmana w 1621 roku (Krakw-Wawei). Lubomirskiego przez polskich komisarzy, Stanisawa

urawiskiego kasztelana beskiego i Jakuba Sobieskiego wojewodzica lubelskiego. Traktat utwierdza "starodawne przymierze", przewidywa pohamowanie Kozakw pokj z Turcj i Tatarw, mianowanie hospodarw sucych pokojowi midzy oboma pastwami, wysanie poselstwa wielkiego do Stambuu. 341 Dzieje Polski i Litwy

echa zwycistwa chocimskiego poselstwo Krzysztofa Zbaraskiego w Stambule Polacy odzieryli pole bitwy. Osman ustpi z niego pierwszy, by wkrtce, zoony z tronu, wasn gow okupi hab islamu. Krlewicz Wadysaw, najmniej zasuony, zyska opini obrocy chrzecijastwa i Sowiaszczyzny. Iwan Gonduli, czoowy poeta bohaterskiego Dubrownika nad Adriatykiem, sawi go w epopei, Osman nazwanej, ale mstwu Polakw powiconej. Za kilka lat, w czasie podroy po Europie Zachodniej, przyjmowany by Wadysaw wszdzie, a zwaszcza w Wenecji i w Rzymie z honorami, jak na krlewicza, i to z monarchii elekcyjnej, wykraczajcymi poza protok dyplomatyczny. Turcy, dotd niezwycieni na ldzie, byli te dotd Wielk Trwog Europy. Teraz ni by przestali. Dyplomaci obcy donosili ze Stambuu po Chocimiu, e Turcy nikogo si nie boj - prcz Polakw. A gdy nowy sutan Mustafa i jego wielki wezyr usiowali uzyska rewizj warunkw traktatu, ruszy z wielkim poselstwem do Stambuu koniuszy koronny - bo krl krzesa dla niego w Senacie nie znalaz - ksi Krzysztof Zbaraski; sypn wasnym przewanie groszem, przekupi kogo trzeba, pozyska pomoc dyplomatyczn posw Wielkiej Brytanii i Francji i po dugich rokowaniach zawar pokj, wieczystym nazwany, w 1624 roku. Gustaw Adolf polityka Gustawa Adolfa Karol sudermaski zmar 30 padziernika 1611 roku. Tron szwedzki obj syn jego i Krystyny holsztyskiej, Gustaw Adolf, wwczas niespena siedemnastoletni. Otrzyma od ojca w spadku trzy wojny - z Dani, Moskw i Rzeczpospolit. W 1613 roku kompromisem zakoczy wojn z Dani, uderzy na Moskw i korzystajc z jej zaangaowania w wojn z Zygmuntem III, zmusi do zawarcia korzystnego dla Szwecji traktatu w Stobowie. Mia rce rozwizane i przeduajc na razie rozejm zawarty w Inflantach, czeka tylko na sposobno, by zaatakowa polskiego stryjecznego brata. Pierwsz tak prb podj w 1617 roku. Niespodziewane desanty szwedzkie zajy porty w Parnawie, Windawie i Dyjamencie, blokujc Ryg, ktra jednak nie daa si zaskoczy. Odsiecz przyprowadzona przez Krzysztofa Radziwia, syna Pioruna, wieo mianowanego hetmanem polnym litewskim, bya zbyt szczupa, by odzyska wszystkie utracone twierdze, tote hetman zgodzi si na nowy rozejm trzyletni, pozostawiajcy Szwedom ze zdobyczy tylko Parnaw.

Waciwa wojna rozpocza si po jego wyganiciu, w momencie dla Rzeczypospolitej najniedo-godniejszym, w 1621 roku. Gdy Chodkiewicz broni Chocimia przed Turkami, Gustaw Adolf na czele 24 ty. ludzi ldowa wanie blisko ujcia Dwiny. Rygi bronio 300 ludzi, Dyjamentu -150. Radziwi sta za Dwinna czele 1,5 ty. onierzy. Nie mia szans w polu. Ryga kapitulowaa 25 wrzenia, Dyja-ment - 5 padziernika. 10 dni pniej gwne siy szwedzkie zajy stolic Kurlandii, Mitaw. W roku Ry. 286. Gustaw Adolf. 342

--- Zygmunt

klska pod Waimojz Batyk morzem wewntrznym Szwecji spisek Krzysztofa Radziwia nastpnym Radziwi zdoa nawet przejciowo odzyska Mitaw. Wyczerpanej Rzeczypospolitej nie sta byo na efektywne prowadzenie wojny. W lipcu Radziwi zawar ze Szwedami rozejm wany do koca czerwca 1625 roku, pozostawiajc w ich rkach ca Liwoni nadmorsk wraz z Ryg. Po wyganiciu rozejmu Gustaw Adolf ponownie wyldowa pod Ryg. Przeciw sobie mia nowego, po Chodkiewiczu, hetmana wielkiego litewskiego, starego kanclerza Lwa Sapieh, ktry adnego dowiadczenia wojennego dotd nie mia. Niemal bez oporu Szwedzi zagarnli Mitaw i radzi-wiowskie Bire na Litwie, a na pnocy Dorpat. 1593 rok (Muzeum CzartoSam Radziwi mg tylko prowadzi - znakomicie Ryc 287 piecz Zygmunta zreszt ze szczupymi siami wojn podjazdow, ryskich w Krakowie), ktra zmusia Gustawa Adolfa do odwrotu. Tropem jego pody z gwnymi siami litewskimi Lew Sapieha, ktry jednak 17 stycznia 1626 roku zaskoczony zosta przez Gustawa Adolfa pod Walmojz, midzy Birami a Ryg, i ponis cakowit klsk. Wystarczao to krlowi Szwecji, by zabezpieczy zdobycze w Inflantach. Uda si znw do ojczyzny, a w Inflantach do koca wojny praktycznie nic si ju nie dziao. Koncepcja szwedzka bya czytelna, a plany Gustawa atwe do przewidzenia. Uboga Szwecja nie mogaby sama ponosi kosztw cigych kampanii. Wojna musiaa si opaca, i to szybko. Ten rejon Europy by zbyt ubogi, by upy wojenne ywiy wojn. Bogactwo jego natomiast stanowi handel batycki. Szwecja dya wic do zamiany Batyku w swoje morze wewntrzne. Po opanowaniu ujcia Newy i Narwy, odciciu Moskwy od Batyku, po opanowaniu ujcia Dwiny i zyskaniu kontroli nad handlem litewskim przysza kolej na ujcie Wisy. Zygmunt III nie mia zudze i wiedzia, e pokj ze Szwecjjest nierealny. Kilkakrotnie w ostatnich latach prbowa rokowa, ktre by przynajmniej przekonay opini publiczn

w Rzeczypospolitej, e dy do jakiej ugody, za kadym jednak razem dyplomaci Gustawa Adolfa stawiali wstpne warunki nie do przyjcia lub na miejsce rokowa nie przybywali. Jasnym byo, e nie pretensje Zygmunta do korony szwedzkiej, lecz pretensje Gustawa Adolfa do wadania nad Batykiem s przyczyn wojny. Tymczasem opozycja magnacka w Rzeczypospolitej ca win przypisywaa krlowi. Hetman Krzysztof Radziwi, przedkadajc memoria ukazujcy koszty wojny ze Szwecj, otwarcie owiadcza, e zwycistwo byoby grone dla Rzeczypospolitej, bo wzmocnioby wadz krlewsk, a rwnoczenie, potajemnie, pertraktowa z kardynaem Richelieu przez swoich dworzan, Krzysztofa Arciszewskiego i Piotra Kochlew-skiego, proponujc detronizacj Zygmunta i powoanie na tron Polski ksicia Gastona orleaskiego. Zygmunt, cho dotd Radziwiom yczliwy, cho wczeniej mianowa samego Krzysztofa hetmanem polnym, a jego brata Janusza, eksrokoszanina, kasztelanem wileskim, zanim jeszcze zosta powiadomiony o wszystkim przez wywiad habsburski, odsun si od najzdolniejszego z litewskich dowdcw. Dlatego wanie 343

Dzieje Polski i Litwy

rejony koncentracji: wojsk polskich wojsk szwedzkich gwne dziaania wojsk polskich: dziaania wojsk pruskich w 1627 waniejsze bitwy

PRUSY Ktrzyn

KSICE

o Olsztyn

iradniea

gieehanw

Ry. 288. Waniejsze dziaania militarne na terenie Prus w czasie wojny polskoszwedzkiej w latach 1626-1629. niech magnaterii do wojny ze Szwecj buaw wielk litewsk dosta wierny, ale niedony Lew Sapieha. Ale rwnie magnaci w Koronie byli w ten spisek zamieszani, a Jerzy Zbaraski, teraz pierwszy senator wiecki, kasztelan krakowski, proponowa nawet, by Zygmunt za odszkodowanie pienine od Rzeczypospolitej zrezygnowa z wcigania jej w wojn ze Szwecj, naiwnie sdzc, e umoliwi to pokj nad Batykiem. Uniemoliwili tylko, snute przez Zygmunta w porozumieniu z Hiszpani, plany wsplnego ataku na sam Szwecj i zapobieenia w por szwedzkiej agresji na Polsk. A tymczasem Gustaw Adolf si zbroi. Geniusz militarny krla Szwecji w znacznej mierze wynika z jego zdolnoci organizacyjnych. Przygotowanie ju w 1623 roku blisko czterdziestotysicznej armii, w ktrej jedynie 4,8 ty. piechoty stanowili najemnicy cudzoziemscy, przewyszao 344

Zygmunt

reformy wojskowe Gustawa Adolfa organizacja polskiej floty wojennej ldowanie Szwedw w Prusiech niemal dwukrotnie, w przeliczeniu na liczb ludnoci, moliwoci mobilizacyjne innych pastw europejskich. Waniejsze jednak byy zmiany w organizacji si zbrojnych. W piechocie wzorowane byy one na reformach Maurycego Oraskiego, namiestnika Rzeczypospolitej Zjednoczonych Prowincji (Holandii), ktry sawnym hiszpaskim falangom muszkieterw i pikinierw, liczcym po 6 ty. ludzi pod jednym oficerem, przeciwstawi oddziay mniejsze, z wieloma oficerami i podoficerami. W armii Gustawa Adolfa podstawow jednostk stawaa si kompania zoona ze 150 ludzi. Batalion liczy cztery kompanie, regiment - 2 bataliony, brygada - 3 regimenty. Z reform krla Francji Henryka IV przyjo si ju na zachodzie uywanie w polu lekkiej, szybkostrzelnej artylerii, wspdziaajcej z piechot. Wreszcie 8 szwedzkich regimentw kawalerii uzbrojonych zostao na mod polsk; Szwedzi umieli wykorzysta dowiadczenia spod Kircholmu. Za przewaga na morzu gwarantowaa Gustawowi Adolfowi mono dziaania szybkiego i z zaskoczenia. Pomimo tego w wojnie

inflanckiej jeszcze nie ryzykowa, od swoich baz nadmorskich si nie oddala, bitwy walnej unika, chyba e, jak pod Walmojz, mia absolutn pewno zwycistwa. Przewidujc, e Gustaw Adolf, ktry demonstrowa ju raz potg floty szwedzkiej na redzie gdaskiej w 1623 roku, uderzy teraz na Pomorze Gdaskie, Zygmunt III podnis stan liczebny tutejszych garnizonw do 3 ty. ludzi, przystpi do fortyfiko-wania Pucka i Malborka oraz rozpoczju w 1622 roku budow okrtw wojennych; w 1626 roku byo ich 6. Organizatorem floty zosta Szkot, James Murray. Przygotowania te znane byy jednak Szwedom, std Gustaw Adolf zdecydowa si uderzy na Pomorze od strony Krlewca. Ksitami w Prusiech stali si w 1618 roku, po mierci obkanego Albrechta II, margrabiowie brandenburscy, w tym czasie Jerzy Wilhelm, szwagier krla Szwecji. 8 lipca 1626 roku Szwedzi ldowali pod Pilaw, portem wojennym strzegcym Krlewca, gdzie nie napotkali adnego oporu. 15 ty. onierzy szwedzkich spiesznym marszem podyo na zachd, zajmujc wpierw Malbork, nastpnie Tczew i Gniew, a wreszcie Puck i stajc u bram Gdaska, ktrego 345 Ry. 289. Widok Gdaska (fragment), mai. Jan Krieg, ok. 1616 roku (Muzeum Narodowe w Gdasku). Dzieje Polski i Litwy -wadze, udzc najedcw rokowaniami i czekajc na odsiecz, gotowe byy jednak do obrony miasta. Siy polskie zbieray si pospiesznie pod Grudzidzem: 8 ty. kawalerii i 3 ty. piechoty. Dowdztwo obj osobicie Zygmunt III. Celem bezporednim byo odzyskanie Gniewa. W trakcie oblenia tej twierdzy nadszed sam Gustaw Adolf z odsiecz i odrzuci Polakw od Gniewa, tym samym jednak znaleli si oni blisko Gdaska. Gdy za Gustaw Adolf powrci na zim do Szwecji, sdzc, e kampania jesienna jest ju zakoczona, hetman Koniecpolski przyprowadzi na Pomorze z Podola 4 ty. kwarcianych, obj naczelne dowdztwo i w marcu 1627 roku dziki rwnoczesnemu uderzeniu z ldu i morza - by to chrzest bojw; niewielkiej floty polskiej - odzyska Pud W tym jednak momencie nadeszy wie e w rejonie Chojnic pojawi si korpus nii mieckich najemnikw zwerbowanych przi Szwedw; Koniecpolski spiesznym niL szem dopad ich w Hamersztynie (dzi Cz ne) i po trzech dniach zmusi do kapitua' W maju Gustaw Adolf przyby znw Ry. 290. Katownia z Wie Wiziennw cigu murw miejskich Gda- PmS Ksicych i Z atwoci zniweczyw ska, xv-xvii wiek. prb, teatraln raczej ni rzeczywi przeciwstawienia mu si Jerzego Wilhe blokada morska Gdaska bitwa pod Oliw lennika przecie Rzeczypospolitej, ruszy z ca swoj si na Gdask. Koniecpi zastpi mu drog pod Lubiszewem, na miejscu bitwy stoczonej tu przed laty. Szv zyskali przewag w polu, lecz ich krl zosta ciko ranny, dziki czemu Koniecp utrzyma swoj pozycj i Gdask by ocalony. Blokowaa go tylko od strony r szwedzka eskadra zoona z 6 trzystutonowych galeonw. Rankiem 28 list admira polski, Arend

Dickmann, Lubeczanin z pochodzenia, zauway, e < szwedzkie si rozdzieliy i ca polsk eskadr, 10 okrtw, pchn do Zakoczya si ona cakowitym zwycistwem. Jeden z okrtw szwedzkich zosta przez aborda - szturm na jego pokad; drugi, by nie dozna tego sameg wysadzony zosta przez samych Szwedw w powietrze, pozostae cztery uci> Piawy. Zwycistwo swoje, mimo wikszej siy ognia szwedzkich gal zawdzicza Dickmann - ktry zgin w bitwie, podobnie jak admira szw zaskoczeniu i miaej decyzji abordaowania. Blokada Gdaska zostaa prze z uwagi na spnion por nie miao to jednak znaczenia gospodarczego. Zagroenie Pomorza, wstrzymanie handlu gdaskiego zmobilizowao W cigu czternastu miesicy, od koca 1627 do pocztku 1629 roku, odby 346

Zygmunt

zgoda sejmu na podatki zwycistwa Habsburgw w wojnie trzydziestoletniej pomoc wojskowa Habsburgw w walkach ze Szwedami sejmy i kady sypn groszem, dajc na wojn w sumie 16 poborw - 3 min z., wicej ni wszystkie sejmy Batorego. Wci to byo mao. Napr szwedzki trwa. Atak Gustawa Adolfa na Gdask w sierpniu 1628 roku zosta wprawdzie odparty, ale Szwedzi zatopili dwa polskie okrty. W padzierniku armia szwedzka niespodziewanie zdobya Brodnic, gdzie znajdowaa si cz skarbu koronnego. Tymczasem w Niemczech wojna, trzydziestoletni pniej nazwana, przybieraa obrt coraz korzystniejszy dla Habsburgw. Po opanowaniu Palatynatu i wypdzeniu Fryderyka Zimowego spraw protestanck podnis krl Danii, Chrystian IV, lecz ponis klsk w walce z siami cesarskimi, ktre prowadzi jeden z najwybitniejszych strategw epoki, Flamand, hrabia Johannes Tserclaes von Tilly. Gwn rol w obozie katolickim odgrywa jednak czeski magnat, Oldfich z Valdstajnu, zwany przez Niemcw Wallensteinem. On to, uwielbiany przez onierzy, ktrym pozwala y z wojny, i to y dobrze, zreorganizowa armi i by ojcem jej sukcesw. Echa wojny dobrze byo sycha na caej granicy zachodniej Korony. W 1627 roku, gdy wdz protestancki Ernst von Mansfeld, uchodzc przed Wallensteinem, znalaz si na lsku, powanie obawiano si o los Krakowa. Ale Mansfeld zmar na Wgrzech, a niedobitki jego armii, prbujc przebi si przez Wielkopolsk i poczy z Gustawem Adolfem, rozbite zostay przez pospolite ruszenie poznaskie. Std, gdy Zygmunt III zdecydowa si zawrze nowe przymierze z cesarzem i wezwa na pomoc jego onierzy, protesty, nawet wrd zakamieniaych wrogw habsburskiego absolutyzmu,

nie byy wielkie. W myl ukadu nieliczna flota polska miaa by oddana pod rozkazy Wallensteina, ktry tymczasem zdoby Meklemburgi, wypdzi jej sowiaskich z rodowodu ksit i mianowany przez cesarza admiraem Batyku, gotowa flot przeciw pastwom protestanckim. Na Pomorze natomiast przybywa silny korpus piechoty niemieckiej, bez ktrej odzyskanie utraconych twierdz byo mao realne. Kampania 1629 roku rozwiaa jednak nadzieje na poytek z tej transakcji. Flota polska zniszczaa w Wismarze, a kampani rozstrzygnli nie Niemcy dowodzeni przez hrabiego Arnima, tylko Koniecpolski. Udao mu si wywabi Gustawa Adolfa z Kwidzyna i w jego okolicy 25 czerwca zaskoczy armi szwedzk. Atak cikiej polskiej kawalerii pod Trzcian rozbija kolejno rozcignite w marszu dywizje szwedzkie, a wpad na gwne siy Gustawa Adolfa, rozbite rwnie i cigane a do Sztumu. Krl szwedzki, ranny w plecy, uszed bez kapelusza, miecza i pistoletu, podobno nawet chwilowo by pojmany (p- Ry. 291. Bitwa pod Oliw, drzeworyt z XVII wieku. 347

Dzieje Polski i Litwy

Marcin Szyszkowski, biskup krakowski do Zygmunta III, Kielce, 15 lutego 1627 roku Najjaniejszy Miociwy krlu, Panie a Panie mj Miociwy. Nie daem zna WKMci co si na lsku przy granicy Pastw WKMci dzieje, bom rozumia, e pan starosta ywiecki oznajmi o wszystkim Jej KMci, poniewasz Psczyna, ktr lud Manssfedw [armia protestancka w subie elektora palatyna reskiego] wzi, niedaleko od majtnoci ywieckiej i, jako mi dano zna, zabiegi byy Slzakw a do ywca i pan Sunot ssiad ywiecki, ktrego Bielsk, umkn si by ku ywcowi, drudzy Slzacy gdzieindziej, a do majtnoci mych, to do Xistwa Siewierskiego, to do Lipowca. Dopiero teraz z listu Xa skolastyka krakowskiego wyrozumiaem, e WKM nie mia o tym dostatecznej wiadomoci, Ultima Januarij [Ostatniego stycznia] w niedziel noc Manssfeldczykowie zbieeli [dognali] Ferensbeka [Wadysaw Wolmar Farensbach z Inflant, wwczas w subie cesarskiej] i bez wszelkiej obrony pojmali go, pta i chopsk sukni na wrzuciwszy, pienidzy przy nim kilkanacie tysicy talerw wzili. Stamtd do drugich miasteczek poli, take je pobrali, jako WKM wyrozumiesz z listu Jareckiego, sugi i poddanego mego Xsistwa Siewierskiego, ktry mi pisze jakoby i brata pana Doninowego w Karnowie pojma miano. Niewiem jakiego si jusz sam pokoju w majtnociach naszych spodziewa mamy, kiedy z nami Manssfeldczykowie granic, a to jest w podziwianiu wielkim u ludzi, e Cesarz tak maego wojska nieprzyjacielskiego nie znosi. Byo przy Manssfeldzie omdziesit koni pod imieniem Polakw, teraz do Krakowa przyjachali, midzy nimi znaczniejszy niejaki Zaborowski Litwin z upickiego powiatu, niegupi, by chorym kornetu [oddziau] jego wasnego, pod ktrym byo piset czowieka, s midzy nimi Inflancicy i Kurlandcycy i Polacy; powiada ten Zaborowski, e ze dwunastu tysicy, ktre Massfeld do Wgier przyprowadzi jazdy i piechoty, nie zostao jedno cztery tysice wszystkich, od godu i chorb zawzitych zeszy. O co si Manssfeld barzo na Gaborego [Gabora Bethlena

ksicia Siedmiogrodu] frasowa i z frasunku w drog si ku Wenecyjej puci, chcc si tam porozumie z posem angielskim i francuskim, i w drodze umar, a namiestnik jego Waymer w Wgrzech. A gdy Bethlen Gabor uczyniwszy inducias [rozejm] ruszy si ku Liwoczy, lud Manssfeldczykw poszed za dwiema kollonelami [pukownikami], niejakim panem z Dubna, Czechem, a drugim Baucem krla duskiego [poddanym], i przyszli tu do Opawy, Cieszyna i inszych miejsc, i ci to Ferensbeka pojmali, i Bethlen Gabor wzi 18 dzia po Manssfeldzie, prochy, kule i wszystk munici, nawet powiada i acuchw kilka, co by zostawi przy tych kolonelach, szaty jego i cokolwiek jeno zostao byo tych rupieci. Kiedy mu si upominali, aby im to wszystko powraca jako obieca, odpowiedzia im, e poyczy by Massfeldowi tysica czerwonych zotych, niewiedziaby gdzieby si mia tego upomina, ale dobrze je sobie nagrodzi. Ta omdziesit koni przyjechaa z nim bya do Koszyc, bo im by obieca zapaci; ale chcia eby mu suyli, ale niechcieli tego adn miar; i tak dawszy im dwadziecia talerw na straw i paszport, kaza im precz. O dziwnym skpstwie jego powiadaj w tym obejciu jego z sob. Na Psczynie przy Ferensbeku pojmano i hetmana psczyskiego, czowieka dobrego, ktry upatrujc przedtym te niebespieczestwa, i majc nieco pienidzy, wywiz do Krakowa. Teraz, jako mi pisz powinni jego wyciskaj na nim Manssfelcykowie, do Opawy go z Ferensbekiem zawiozwszy, aby po pienidze do Krakowa posa, a na zamku psczyskim zostawili jedno dwiecie piechoty. Pisz mi take niektrzy ssiedzi Slzacy, e poddani ich bardziej sobie chwal panowanie Manssfeldcykw, bo jedno po wolu bior ze wsi, a po dwanacie groszy na tydzie od kmieci, a nisz Ferensbekowe, ktry od kadego kmiecia na tydzie po taleru twardym bra. Niegodne suby me i wierne poddastwo w Miociw ask WKMci unienie oddaj. Z K[ie]lec 15 Febr. [lutego] 1627 Waszej Krlewskiej Mci Pana Mego Miociwego uniony poddany i wierny suga Marcin Szyszkowski biskup krakowski.

dyplomacja francuska i angielska wobec konfliktu polsko--szwedzkiego rozejm w Altmarku niej, jak pamitamy, Sienkiewicz kae si tym chwali panu Zagobie). Jednake nie udao si wyzyska zwycistwa z powodu maej efektywnoci cesarskiej piechoty i graniczcego ze zdrad postpowania jej dowdcw. W tej sytuacji obie strony chtnie przyjy starania Francji i Wielkiej Brytanii o doprowadzenie przynajmniej do zawieszenia broni. Francji chodzio o pchnicie Gustawa Adolfa przeciwko zwyciskiemu cesarzowi; krl Wielkiej Brytanii, Jakub I, pragn i w Niemczech doprowadzi do takiego pokoju, ktry by jego ziciowi zwrci Palatynat. Wysannicy obu tych pastw zjechali si wic z polskimi i szwedzkimi dyplomatami w Altmarku (Starym Targu) pod Gdaskiem. Francj kardynaa de Richelieu reprezentowa niechtny Polsce baron Charnace, krla Jakuba - Sir Thomas Roe, wyprbowany przyjaciel, ten sam, ktry po Cecorze stara si w Stambule o uwolnienie polskich bracw. Warunki podpisanego 26 wrzenia 1629 roku szecioletniego rozejmu byy cikie. Szwedzi zatrzymywali w swoich rkach znaczn cz zdobyczy, z Elblgiem, Piaw, Braniewem i Kajped; Malbork, Sztum i Gow przekazywali tymczasowo nie Polsce, lecz elektorowi. Osobnym traktatem zawartym z Gdaskiem w lutym roku nastpnego

Szwedzi zawarowali sobie procent od ca w tym porcie opacanego i zakaz budowy oraz stacjonowania tame floty wojennej. Wojna bya przegrana. Ale zwycizca niewiele ju ycia mia przed sob. Wyldowa w Niemczech 6 lipca 1630 roku, za francuskie pienidze zgromadzi armi, hula z ni po Niemczech 348

Zygmunt przez przeszo dwa lata, wygrywajc bitw za bitw, a wreszcie 16 listopada 1632 roku, prowadzc zwycisk szar na armi Wallensteina pod Liitzen na przedmieciach Lipska, zgin mierci rycersk. Ostatnie lata Zygmunta III straty gospodarcze Rozejm altmarski, cho piecztowa klsk, pozwala rwnoczenie odetchn krajowi, tak srogo przez ostatnie lata gnbionemu wojnami. Nie docieray one jeszcze daleko w gb Rzeczypospolitej, rozgryway si na jej rubieach, ale rzucay cie na ycie wewntrzne rwnie przez obecno skonfederowanych, albo i nie, ale rwnie niekarnych oddziaw w caym kraju. "Stacje onierskie", przeciwko ktrym protestowa wyrastajcy na czoowego publicyst sarmackiego Szymon Starowolski, stay si prawdziw plag owych lat. Wstrzymanie za na wiele miesicy handlu gdaskiego przynioso olbrzymie straty finansowe. Wedle oblicze Jana Seredyki sigay one 30 min, z tego 21 min z strat poniosa szlachta. Upad cakowicie przemys tekstylny w Gdasku, jedna trzecia wsi na Pomorzu zostaa zniszczona. Do tego doczya zaraza, zwaszcza na Mazowszu, pustoszca wielkie poacie kraju. (jfll&fj&ki^lM&fy OS,,,..,, <i.!f". ,X'.-;5V1-...t.-/. \/:, _. ."/ T -^ ,-, .-.> / ; i, hmni &t~'(Lml*(.&&i ffaHti , *f"%'^ -5 ^'S^\'$$''jti}<:;tMxa;. tofamfa ~1*-~- "^-u-iWMM^; 'Hcrnidn?! &&,L,&&: O <^jf^^^^xdiusl^fiscr^.:^..^t^^^^S'"lifi IjnaWtiilM Cf M*hl IKtK _-&W<Atf "-OyWB,',' Ifu r<^C Ale trzeba te pamita o olbrzymich kosztach bezporednich, o podatkach, ktrych szlachta nie szczdzia. W ostatnich latach panowania Zygmunta III szesnacie kolejnych sejmw szczliwie "doszo", jak wwczas mwiono, czyli owocnie zakoczyo obrady, nowe konstytucje i podatki uchwalajc w wysokoci nigdy w dziejach Rzeczypospolitej nie widzianej. Wobec rosncej liczby pustek, z ktrych oczywicie podatku nikt nie paci, uchwalono nawet w 1629 roku podatek nowy, podymne, pacone nie od roli, ale od domu miesz-

tfoifa rL^M fr*Wxtiitldi ***L. *.**!(L" ''"' ::*: *R1 *(tm)*(tm)"T '/- (tm)^J ,i s ^ ~*vrp'*jsm ffgl^fatyfjftojj^ ^ kalnego, obciajce domy chopw i szlachty zagrodowej. Gorzkie dowiadczenia owocoway, chocia szlachta gupiaa nie z wasnej winy. Coraz trudniej jej byo O kosztowne ksztacenie Sy- Ryc 392. Dokument pokoju altmarskiego, podpisanego 26 wrzenia 1629 roku nw za granic, a nawet w kraju, (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). 349

T Dzieje Polski i Litwy -------walki z Tatarami i Kozakami Jakub Zadzik coraz trudniej wyskroba pienidze na ksiki. W niejednym dworze szlacheckim zastpi je teraz miay rkopimienne "silvae rerum", czyli "lasy rzeczy" lub "ksigi pamitnicze", w ktrych przepis na piecze, nekrolog krewniaka i prognostyk dla dziecka ssiadoway z informacj polityczn lub nowym swawolnym wierszem ktrego z libertyskich poetw. Ry. 293. Szelg koronny Zygmunta III (awers i rewers), 1592 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Szczciem byo, e uspokojono wszystkie granice. Nawet na poudniowym wschodzie, cho z wielkim wysikiem, utrzymywano jaki taki porzdek. Wprawdzie intrygi moskiewskie i carogrodzkie na Ukrainie trway, wprawdzie nieraz przyszo Kozakw uspokaja w toku najzacitszych walk ze Szwedami, to przecie w osobie Stanisawa Ko-niecpolskiego Rzeczpospolita zyskaa jednego z najwikszych swoich hetmanw, pierwszego, ktry umia skutecznie przeciwstawia si tatarskim najazdom i kozackim roszczeniom. Zanim stawi czoo Gustawowi Adolfowi, zwyciy w 1624 roku ord pod Martynowem i wielu bracw uwolni, a w 1625 roku dopad buntujcych si znowu Kozakw pod Kurukowem, narzuci ordynacj ograniczajc rejestr na odzie Rzeczypospolitej bdcych do 6 ty. i zatwierdzi nowego umiarkowanego hetmana, Michaa Doroszenk. Gdy za ponownie w 1630 roku Kozacy podbechtani przez Moskw podnieli bunt, dopad ich pod Perejasawiem na Zadnieprzu, w 6 ty. zamkn 40 ty. w taborze i zmusi do wydania przywdcw oraz do przyjcia nowej ugody, powikszajcej rejestr do 8 ty., agodzc surowo drobnymi ustpstwami. Dzielnie

sekundowa mu wwczas Stefan Chmielecki, wsawiony zagoczyk, regimentarz wojsk ukrainnych, a od 1629 roku z drobnego szlachetki wojewoda kijowski, zwycizca spod Biaej Cerkwi w 1627 roku i spod Monasterzysk i Bursztyna w 1629 roku, zwolennik interwencji polskiej na Krymie, ktrej sam, z Kozakami, popierajc miego Polsce pretendenta do tronu chanw, z powodzeniem prbowa. Tote gdy Szymon Starowolski z publicystyki przerzuci si na biografie, wydajc kolejno dziea o polskich pisarzach, sarmackich mwcach - czyli politykach - i sarmackich wojownikach, pochwa Chmieleckiego wanie to ostatnie dzieo zakoczy. Popularno Zygmunta III w tym czasie wyranie wzrosa. Na sejmie listopadowym 1629 roku nastpio pojednanie z opozycj, z Jerzym Zbaraskim i nawet z Krzysztofem Radziwiem. Podobnie dwa nastpne sejmy, lutowy 1631 i marcowy 1632 roku, przebiegay bez wikszych konfliktw. Niemaa w tym bya zasuga nowego kanclerza wielkiego koronnego, biskupa chemiskiego Jakuba Zadzika. Krl mia dobr rk do dobrych, nie tylko sumiennych, ale i lotnych urzdnikw; takich chtnie wynosi na najwysze stanowiska, nawet jeli, jak w tym wypadku, ich szlachectwo byo wtpliwe. Poprzednicy Zadzika jednak nie zawsze stali na wysokoci zadania. Na sejmie 1626 roku kanclerz Wacaw Leszczyski zgosi nawet projekt, by za ycia ojca 350

- Zygmunt

sprawa uposaenia dzieci krlewskich dokona elekcji jego nastpcy, krlewicza Jana Kazimierza. Wywoao to burz wrd szlachty, zirytowany Jerzy Zbaraski nosi si pono z planem wyboru - oczywicie po mierci Zygmunta -samego Gustawa Adolfa, ale krl si od Leszczyskiego odci i szlacht uspokoi, poprzestajc na planach reformy elekcji. Problem jednak pozosta. Dotyczy on oczywicie nie tylko wyboru krla, ale caego krlewskiego potomstwa. Monarcha tak wielkiego pastwa nie mia przecie adnego majtku osobistego. Dobra rodzinne w Szwecji utraci bezpowrotnie. A po Wadysawie i Janie Kazimierzu dochowa si Zygmunt licznego jeszcze potomstwa: Jana Alberta, Karola Ferdynanda, Aleksandra Karola, Anny Katarzyny Konstancji. Trzeba byo im zapewni przyszo. Jan Albert zosta wic biskupem warmiskim, Karol Ferdynand wrocawskim, a krlowa Konstancja, znacznie modsza od ma, zabezpieczona zostaa nadaniem jej Ryc 294' Kaplica Wazw przy kate(tee krakowskieJ'lata 16641676. starostwa ywieckiego. Wywoao to oczywicie protesty, zwaszcza e nie zawsze byo zgodne z obowizujcymi prawami, tote krl, jak zawsze trzewy realista poprzestajcy na maym, wola nie drani szlachty projektami wielkich reform, byle zabezpieczy byt dzieciom. Tote ustpujc przed daniami kolejnych sejmw w 1631 i w 1632 roku, ustpujc im nawet krlewskie regale mennicze, uzyska ich zgod na uposaenie potomstwa.

Ale pozostawaa wci sprawa nastpstwa. Krlewicz Wadysaw niejednokrotnie budzi niepokj ojca. Sabego by zdrowia, a zamiowania jego wykraczay poza normy moralne przyjte na dworze warszawskim. le bardzo mwiono o jego przyjani z Kazanowskimi. W czasie wyprawy na Moskw Jerzy Ossoliski zapisa, e wanie w obawie przed plotkami nie chcia nigdy sam 351

Dzieje Polski i Litwy

Zygmunt III Waza krl polski i szwedzki *20VM566 t30IV1632|

.""" Anna . ,-,, .*.,-,, ,.s.(tm)*.. .* c. Karola arcyks. austriackiego *16XI11573 <x>31V159Z f* " '^W t10111598 Karoia arcyks. austriackiego r\diu:d dik.yr\s. aubiilauwcuu 24 XI11588 oo 11 XI11605

Anna Mari *23V1593 19111600 Katarzyna +19 IV1594 t15V1594 Katarzyna * IX1596 t2 V11597 Wadysaw IV krl polski, ski raciborski * 9 V11595 120 V1648 Krzysztof 10111598 t10IH598

Anna Katarzyna Konstancja T VII11619 tBX1651 Anna Konstancja *2011616 124V1616 Jan Kazimierz krl polski,

kardyna * 22 II11609 1-16X111672 Aleksander Karol + 14X11814 119 X11634 Karol Ferdynari bp wrocawsk' i pocki 13X1613 t9V1655 Jan Albert bp warmiski i krakowski, kardyna * 25 V1612 129 XI11634 Cecylia Renata c. Ferdynanda II ces. rzymskiego' * 16 VI11611 12IX 1637 , t 24 I11644 Ludwika Maria c. Karoia l Gonzagi ks. de Never 18 VII11611 oo 10 II11646 t10V1667

Maria Anna Izabela *8I1642 t7111642

Ry. 295, Drzewo genealogiczne polskiej linii Wazw. modo Wadysawa IV zabiegi o sukcesj Wazw w Polsce zostawa z krlewiczem w namiocie. W pewnym momencie przebkiwano nawet o projektach egzorcyzmowania krlewicza. Ale ceni te Wadysaw damskie wdziki, wymykajc si z warszawskiego zamku i tacujc na miecie. Wiemy, e pozostawi przynajmniej jednego nielubnego syna, Wadysawa Konstantego de Yasenau. Istnieje przypuszczenie, e synem jego by rwnie awanturnik znany jako Kostka-Napierski, cho tu, moim zdaniem, ojcostwo Zygmunta III jest bardziej prawdopodobne. Ponadto krlewicz uchodzi za sympatyka protestantw. Std zwalczany by przez cz katolikw, ktrzy liczyli na niech Konstancji do pasierba i jej pragnienie osadzenia na tronie swojego pierworodnego, Jana Kazimierza. Sama Konstancja jednak nigdy takich planw nie ujawniaa. Wiedziaa, e w kraju, gdzie decyduje wolna elekcja, nic tak nie moe zaszkodzi dynastii, jak wewntrzne spory. Niewtpliwie ostatnie lata ycia Zygmunta sprawie sukcesji byy powicone. Ustatkowa si troch Wadysaw, zacz powanie myle o zjednaniu szlachty, umia wykorzysta swoje protestanckie kontakty, nie tylko po to, by nie traci szans na utopijn koron szwedzk, ktrej by formalnie dziedzicem, ale rwnie, aby pozyska Krzysztofa Radziwia i doprowadzi do jego teatralnego pojednania z Zygmuntem. Tymczasem zmieniaa si scena polityczna. Zmar w 1630 roku marszaek wielki koronny Mikoaj Wolski. Zmar wkrtce po nim Andrzej Lipski, biskup krakowski, 352

Zygmunt

mier Konstancji Habsburanki Ry. 296. Alegoria rzdw Zygmunta III, ryt. Schelte Bolswert, 1. poi. XVII wieku (Muzeum Narodowe w Krakowie). wybitny prawnik, czoowy w tym czasie regalista. Zmar mzg opozycji, kasztelan krakowski Jerzy Zbaraski. Odchodzio pokolenie Zygmunta. Odesza wreszcie l O lipca 1631 roku krlowa Konstancja. Dostaa udaru sonecznego, idc z go gow w procesji Boego Ciaa; gupi lekarz kaza j woy do wanny z zimn wod. Miaa zaledwie 42 lata. Krl by chory - i po jej mierci ju si nie podnis. Wspomina on w serdecznych sowach - a czasem zapomina, e jej nie ma i pyta ochmistrzyni Urszuli, czemu 353 Ry. 297. Dukat stokrotny koronny Zygmunta III (awers i rewers), 1621 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Dzieje Polski i Litwy

Ry. 298. Zygmunt III na katafalku, malarz nadworny, 1632 rok (Krakw-Wawel). mier Zygmunta chodzi w aobie, czemu Konstancja nie przysza. Oywi si nieco na swoim ostatnim sejmie w marcu 1632 roku. Otoczony picioma synami, zaproszonymi po raz pierwszy na obrady, paka przecie, gdy Konstancj wspomniano i do paczu rwnie sejmujcych pobudzi. Ale sucha te niespokojnie wieci o nowych rokowaniach Szwedw z Moskw, o planach wsplnego najazdu na Rzeczpospolit. Niespokojn mia staro. A po sejmie, tknity czciowym paraliem, niewiele ju mg uczyni. Zdy jeszcze podj wan i trafn jak zwykle decyzj: da podskarbiostwo nadworne Jerzemu Ossoliskiemu. Przekaza Wadysawowi swe prawa do szwedzkiej korony i zmar po trzech dniach mczarni 30 kwietnia 1632 roku nad ranem, szczerze opakiwany przez poddanych, ktrzy nie pamitali mu ju bdw modoci. By dobrym czowiekiem, ale w zych czasach wystarczy to nie mogo. Przey wielkie tryumfy i wielkie klski. I zostawi po sobie pami rwnie pen sprzecznoci, jak bieg dziejw na scenie, na ktrej, zbyt prostoduszny, by cokolwiek z powodzeniem udawa, zagra dobrze nie umia. 354

Wadysaw IV

charakter i zamiowania Wadysawa IV miae plany polityczne nowego krla Elekt i jego plany mier Zygmunta III otwieraa przed Rzeczpospolit nowe bezkrlewie, tym razem jednak ani nie grozia wojna domowa, ani nawet zbyt dugi stan niepewnoci. Trzydziestosiedmioletni "krl szwedzki", jak od razu Wadysaw zacz si tytuowa, by, niestety, kandydatem jedynym i przez wszystkich w praktyce uznanym; nawet jego skryci przeciwnicy nie odwayli si swych planw otwarcie ujawni. Na pozr bezporedni, otwarty, tolerancyjny, chtnie i umiejtnie nawizywa kontakty nie tylko polityczne. W czasie swej wielkiej podry, gdy jako pan Snopkowski (bo herbem Wazw by wanie snopek) przed omiu laty zwiedzi Niemcy, Niderlandy i Wochy, rwnie swobodnie i serdecznie rozprawia z papieem Urbanem VIII, z portretujcym go mistrzem Rubensem i z alpejskim chopkiem. Strzemy si jednak dobrodusznych grubasw, zwaszcza z zamiowaniem do teatru. Po pradziadku bowiem, Zygmuncie Starym, odziedziczy Wadysaw Zygmunt nie tylko tusz, ale i umiejtno dysymulacji, skonno do skrywania swych prawdziwych zamiarw i osaniania ich rzekomymi. Szkoda tylko, e nie odziedziczy jego wytrwaoci i realizmu, plany Wadysawa bowiem byway raczej zuchwae ni odwane, ale usiowanie ich realizacji trwao zazwyczaj tylko do pierwszych przeciwnoci. Jeszcze przed mierci ojca wyprbowywa krlewicz swoje umiejtnoci w grze dyplomatycznej na przedstawicielu Jerzego Wilhelma brandenbursko-pruskiego w Polsce, Piotrze Bergmannie, opowiadajc mu, e chtnie zrezygnuje z korony szwedzkiej i przyjmie wdzicznie porednictwo elektora, ktrego siostra, Maria Eleonora, bya on Gustawa Adolfa. Rwnoczenie za obiecywa wujowi cesarzowi i jego wodzowi Wallensteinowi, e przybdzie im na pomoc przeciw Szwedom na czele kilkutysicznej polskiej armii. Ta druga ewentualno bya zapewne blisza jego prawdziwym zamiarom, nigdy bowiem nie pozby si zudze, i ma szans uzyska szwedzk koron. Tote zaraz po mierci ojca, przejmujc po nim szwedzkie dziedziczne tytuy, wysa do cesarza Jezuit, ojca Henicjusza, z propozycj tyle 355

Dzieje Polski i Litwy

sejm konwokacyjny 1632 roku dysydenci i dyzunici Ry. 299. Piecz Wadysawa IV, 1633 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). skomplikowan, co nierealn. Owiadczajc, e nigdy "nie mg zy si z Polsk", proponowa, e zostanie krlem szwedzkim, a dopki Gustaw Adolf nie odda mu caego

krlestwa, zadowoli si Finlandi, Estoni i Inflantami oraz ksistwem wirtemberskim w Niemczech Zachodnich, braciom za przeznacza: Janowi Kazimierzowi tron Rzeczypospolitej, Karolowi Ferdynandowi biskupstwo kamieskie na Pomorzu, Janowi Albertowi biskupstwo oomunieckie, za Aleksandrowi Karolowi Pomorze i Brandenburgi. Projekt, ukryty na szczcie Wadysawa w archiwach habsburskich, zaszczytu jego myli politycznej nie przynosi. Pan Zagoba - a raczej twrca jego postaci - trafnie wyczu ducha epoki, gdy ofiarowa krlowi szwedzkiemu Niderlandy. Fakt, e krlewicz dy do utrzymania sojuszu z Habsburgami, gdy za rok wygasa rozejm z Moskw, a za trzy - ze Szwecj, dobrze wiadczyby wprawdzie o zrozumieniu niebezpieczestw grocych Rzeczypospolitej, lecz warunki przedstawione przez Wadysawa wskazyway, e nie o Rzeczpospolit mu szo, ale o dynasti Wazw. W tej sytuacji nie mona si dziwi, e szlachta, zorientowana dobrze w sytuacji, do tego krla i do innych monarchw wychodzcych z podobnych przesanek podchodzia nieufnie. Prymasem by od 1626 roku Jan Wyk, pochodzcy z uboszej szlachty dobry znawca prawa kanonicznego, sumienny administrator, sowem czowiek po myli i w gucie Zygmunta III. Urzd interrexa sprawowa wic rwnie sumiennie, co urzd prymasa, i rwnie bez polotu. Na l maja zwoa rad Senatu, ktra zadbaa o opatrzenie granic, hetmanowi Koniecpolskiemu zezwolia na zacignicie w tym celu Lisowczy-kw, jak zwykle swawolcych po wojewdztwach granicznych, i wyznaczya sejmiki na 3 czerwca, sejm konwokacyjny na 22 czerwca do Warszawy. Przebieg sejmikw nie pozostawia wtpliwoci, e elekcja bdzie jednomylna. Wprawdzie wojewoda sieradzki odway si przed szlacht co przebkiwa o kandydacie zagranicznym i nawet potem udao mu si uj z yciem spod szlacheckich szabel, ale pniej nikt ju si nie kwapi z powtrzeniem tego dowiadczenia. Na sejmie konwokacyjnym przychodzia kolej na marszaka z Litwy: wybrano przyjaciela Wadysawa, kalwina Krzysztofa Radziwia, ktry, cho hetman polny, adnej godnoci senatorskiej nie posiada, mg wic zasiada w poselskim gronie. Niemniej, gdy przystpiono do rozpatrywania egzorbitancji, narusze prawa, ktrym czas byby zapobiec, pierwsze z da brzmiao, by krl bez zgody stanw nie mg rozpocz wojny ofensywnej, a gdyby chcia to prawo zama, hetmanom nie byoby wolno wojska prowadzi, a podskarbiom pienidzy na ten cel wypaci. Najbardziej kontrowersyjnym punktem stay si sprawy wyznaniowe. Dysydenci i dyzunici, coraz mniej liczni, zwaszcza wrd magnaterii, ale coraz bardziej wskutek tego haaliwi, zgodnie wystpowali o zagwarantowanie rwnoci praw z katolikami oraz o zwrot Cerkwi greckiej majtkw i godnoci kocielnych przejtych przez unitw. Wrd kilkunastu szczegowych ich postulatw warto wymieni danie, aby zabjca popa lub ministra ponosi tak sam kar, jak zabjca szlachcica, choby zabity by 356

Wadysaw IV

nieszlacheckiego pochodzenia; aby krl przysig, e bdzie dawa urzdy i dygnitarstwa zasuonym dysydentom i dyzunitom; by przeniesiono gdzie indziej szkoy katolickie z Wilna i z Lublina, ktrych uczniowie byli sprawcami tumultw, a wreszcie by ustanowiono w Koronie i na Litwie dwch obrocw wasnoci cerkiewnej i zborowej, a przy dworze -ajenta czuwajcego nad interesami rnicych si w wierze. Protesty katolikw wieckich uniemoliwiy zaatwienie tych postulatw w wikszej nawet mierze ni protesty biskupw. Jedynie kilka spraw podniesionych przez dyzu-nitw zaatwiono, a kilka pozwolono odesa na sejmiki relacyjne. Udao si rwnie duchowiestwu, cho z wikszym ju trudem, odrzuci cz da zmierzajcych do uzyskania dbr i przywilejw kleru i dcych do ograniczenia roli Jezuitw oraz Ryc 30Q Portret konny kro|ewicza Wadysawa Zygmunta na tle bitwy chocimskiej, krg Piotra moliwoci kocielnego Pawia Rubensa, po 1625 roku (Krakw-Wawel). awansu plebejuszy. Lecz nabrzmiae od dawna problemy ukadu midzy stanami, szlacheckim i duchownym, nie rozstrzygnite od czasw Stefana Batorego, pozostay na wokandzie i rozwizane by miay przez sejm koronacyjny. niewykorzystana szansa poszerzenia uczestnikw elekcji Trzy poselstwa wystpiy o dopuszczenie do elekcji: Kozakw, kwarcianych i elektora jako ksicia w Prusiech. Kozakom odpowiedziano, e s rzeczywicie czci organizmu Rzeczypospolitej, ale tak, jak wosy i paznokcie, ktre si obcina. Kwarcianym odmwiono nieco grzeczniej. Posa pruskiego przywitano wrcz niegrzecznie, mimo e szo o realizacj prawa zagwarantowanego jeszcze traktatem krakowskim. Tak, po raz kolejny, zaprzepaszczono szans bliszego, cho symbolicznego, zwizania Kozaczyzny i Prus z Rzeczpospolit. 357

-y-'

Dzieje Polski i Litwy

Ry. 301. Piecz Jakuba Sobieskiego, 1641 rok (Muzeum Czartoryskich w Krakowie). Ry. 302. Katedra ormiaska we Lwowie, XIV-XVIII wiek. Poraka rnowiercw na konwokacji szczeglnie zaniepokoia Krzysztofa Radziwia. Zjechawszy si w Piszu z elektorem, proponowa mu dziaanie w celu zjednoczenia innowiercw i Kozakw we wsplnej sprawie, z rwnoczesnym staraniem o pomoc dyplomatyczn Anglii, Danii i Szwecji. Zwaywszy, e rwnoczenie zachca Gustawa Adolfa, by wysun swoj kandydatur w czasie elekcji, zobowizujc si jednak, e elekt przyczy do Rzeczypospolitej Inflanty, Prusy i lsk, trzeba stwierdzi, e radziwiowskie poczucie realizmu niewiele rnio si od wazowskiego, tyle e plan hetmana mg doprowadzi do nastpnej podwjnej elekcji i wojny domowej. Tote Henryk Wisner wysuwa w zwizku z tym tez, e hetman dziaa z przyzwoleniem

Wadysawa. Jest to moliwe, kandydatura Gustawa Adolfa bya bowiem cakowicie nierealna, ale udzenie go tak ewentualnoci mogo zapewni pastwu spokj od strony Inflant i Niemiec, upionych w tym czasie bez litoci przez wojska szwedzkiego Wazy. Dopiero po przybyciu na pole elekcyjne zorientowa si pose szwedzki, e nie ma sensu zgasza kandydatury swego monarchy i poprzesta na oglnikowym zaleceniu takiego krla, ktry pokj midzy oboma krajami zachowa. Gdy 27 wrzenia rozpocz si pod Warszaw sejm elekcyjny, to jedno tylko kandydatura Wadysawa - nie podlegao adnej dyskusji. Zalecay go poselstwa cesarskie i papieskie, sam wystawi poselstwo, w ktrym obok czterech jego modszych braci znaleli si wybitni i szanowani senatorowie, a oprcz tego, otwarcie, na miejscu, nad przebiegiem elekcji czuwa. Spory jednak rozpoczy si ju przy wyborze marszaka. Po paru dniach dopiero zgodzono si na Jakuba Sobieskiego, dowiadczonego parlamentarzyst, umiejcego przy tym podoba si szlachcie. Powtrzono stanowczo danie, by krl nie mg sam rozpoczyna wojny ofensywnej. Zaatakowano znw z rnych stron pozycje Kocioa katolickiego. Dyzu-nitw uspokoi Wadysaw, obiecujc im 358

Wadysaw IV

sprawy wyznaniowe na sejmie elekcyjnym speni niemal wszystkie ich postulaty. W sporze o zabezpieczenie praw dysydentw padao z obu stron wiele ostrych i niedyplomatycznych argumentw. Znamienny by gos Andrzeja Reja, kalwina, i "stan ewanielikw jest jako Akademii Krakowskiej: duo maj praw, ale te prawa katolicy nogami depcz"; przytyk to by do Jezuitw, ktrych szkolnictwo skutecznie konkurowao z podupadajc Akademi. W kocu jednak Sobieski powoa deputacj, w ktrej protestantw reprezentowa jedyny w ich gronie senator Rafa Leszczyski, wojewoda beski, a ta przygotowaa wczony do pactow conventw projekt konstytucji uniewaniajcej wszelkie protestacje przeciw pokojowi religijnemu. Istotniejszym jeszcze by spr dotyczcy projektowanego przez znaczn cz szlachty katolickiej zakazu alienacji dbr ziemskich na rzecz Kocioa. Wyoniono w tym celu inn deputacj, ktrej przewodniczy Stanisaw Albrecht Radziwi, kanclerz wielki litewski, katolik fanatyczny, wyej w tym wypadku cenicy sobie interes swego wyznania ni dobro Rzeczypospolitej. Tote pomstujc w swoim pamitniku, znakomitym zreszt rdle dla czasw Wadysawa, na "gorszych od heretykw" wspwyznawcw dbajcych wicej o dobro Rzeczypospolitej ni Kocioa, zdoa uzyska odoenie tej sprawy na sejm koronacyjny. Spory byy tak gorce, e gdy przyszed naznaczony dzie elekcji, nic nie byo jeszcze gotowe. Jedno natomiast przeszo gadko: wyboru Wadysawa dokonano w p godziny.

Ale ju pacta conventa stay si przedmiotem kilkudniowych narad. Formuowano je w cieniu nowej wojny: Moskwa wypowiedziaa rozejm, wojewoda smoleski Aleksander Go-siewski apelowa o szybk pomoc. Nie brako i tu gosw chccych jak najbardziej ograniczy podatki i zepchn cay ciar obrony kraju na krla, a Krzysztof Radziwi musia si upomina, aby uchwalaniem symbolicznych zaledwie sum na zbrojenia nie podawano si na pomiewisko. Ostatecznie obciono krla w pactach conYentach obowizkiem bu- Ryc 303 portret konny Wadysawa IV, miedzioryt Wilhelma Hondiusa, 1641 rok (Muzeum dowy floty, rozbudowy Narodowe w Krakowie). 359

Dzieje Polski i Litwy --Ry. 304. Wjazd Jerzego Ossoliskiego do Rzymu w 1633 roku, Szkota woska, 2. wier XVII wieku (Krakw-Wawel) pacta corwenta sejm koronacyjny i jego uchway artylerii i ufundowania szkoy artyleryjskiej oraz budowy zamkw nadgranicznych. Inne punkty powtarzay pacta krlw poprzednich i postanowienia konstytucji sejmowych: pokj midzy rnicymi si w wierze, sprawiedliwo dla dyzunitw, utrzymanie pokoju z ssiadami, mennica dla Rzeczypospolitej, zakaz zacigania wojsk cudzoziemskich bez zgody stanw i trzymania cudzoziemcw przy dworze, obsadzanie wakujcych godnoci i dostojestw w cigu szeciu tygodni z uwzgldnieniem zakazu ich czenia w okrelonych prawem wypadkach itd. Sejm koronacyjny, "wrzaskliwy i nieprzyzwoity" zdaniem Stanisawa Albrechta Radziwia, obradujcy w lutym i marcu 1633 roku w Krakowie, dopeni formalnoci. Podatki na wojn uchwali, ale jak zwykle nie byo to na miar potrzeb: krl nowy musia wic ojcowsk koron zastawi, a podobno (wedug Radziwia) za 90 ty. z zgodzi si, by elektor hod zoy z Prus Ksicych nie osobicie, lecz przez posw - precedens grony, bo osabiajcy sakralny charakter zwizku lennego, zwaszcza e towarzyszyy mu i inne, konkretne ustpstwa. Ugoda z dyzunitami zapewnia im wolno kultu, uznanie ich hierarchii i bractw, zabezpieczenie wadania posiadanymi ju przez nich cerkwiami, szkoami, drukarniami, pozwolenie na budow i zakadanie nastpnych, powoanie komisji, ktra w miastach krlewskich rozdzieli sporne cerkwie i monastery proporcjonalnie do liczby wiernych. Ugoda midzy stanami zawieraa zagodzony nieco pniej zakaz nabywania ziemi przez zakony, zniosa apelacje do Rzymu przysugujce dotychczas duchownym, ktrzy popenili przestpstwo, ustalia, e kler bdzie mg domaga si dziesicin tylko na podstawie dokumentu fundacyjnego, a nie wasnych ksig beneficjalnych. Wanym byo stwierdzenie, e ustpstwa wobec dyzunitw oraz sprawa stosunkw midzy stanem wieckim i duchownym, jako doty360

Wadysaw IV

poselstwo Jerzego Ossoliskiego do Rzymu czce praw i majtkw Kocioa, winny by uzgodnione z papieem. Jerzy Ossoliski, podskarbi koronny, wysany zosta w tym celu z poselstwem obediencyjnym do Rzymu. Poselstwo to przeszo do historii jako jedna z najwspanialszych misji wyprawionych kiedykolwiek przez Rzeczpospolit. Krl nie mg oczywicie pokry jej kosztw, cho stara si odwdziczy Ossoliskiemu jak mg, nie tylko tradycyjnie starostwem, mianowicie bydgoskim, ale i picioma arrasami wawelskimi z serii Dzieje Mojesza. Pose za do swojego orszaku wybra z kolei majtnych modych magnatw, ktrzy sami koszta wyjazdu ponosili. Nic dziwnego, e wypad on imponujco i dugo jeszcze w caej Europie kryy wieci o koniach sarmackich gubicych na rzymskim bruku zote podkowy. Rezultaty poselstwa warte byy tych kosztownych a propagandowo udanych efektw. Zatwierdzona zostaa umowa z dyzunitami, w tym rwnie rozwikanie wieego konfliktu z nie uznajcymi zwierzchnictwa Rzymu Ormianami ze Lwowa, zatwierdzony ukad midzy stanami, zatwierdzone rwnie planowane jeszcze przez Zygmunta III powoanie Zakonu Rycerzy Niepokalanej Dziewicy w Polsce, potwierdzona kwestionowana ostatnio zaleno diecezji wrocawskiej od archidiecezji gnienieskiej, zakazano Jezuitom nauczania tych przedmiotw, ktre byy wykadane w Akademii Krakowskiej, pchnito te nieco naprzd prestiow kwesti beatyfikacji i kanonizacji kilku Polakw. Znamiennym byo, e upomnia si rwnie Ossoliski o wiksze rozpowszechnienie kultu witej Teresy z Avila, bowiem wielka Karmelitanka hiszpaska reprezentowaa inny, gbszy i bardziej indywidualny typ pobonoci ni Jezuici, a kult jej stwarza wskutek tego, zwaszcza dla kobiet, moliwo stosowania w Rzeczypospolitej odmiennych ni jezuickie metod wychowawczych. 361

Dzieje Polski i Litwy

Ossoliski opuci tryumfalnie Rzym 23 grudnia 1633 roku. W tym samym czasie pod Smoleskiem rozgryway si wydarzenia, ktre miay przynie Rzeczypospolitej jeden z najwikszych tryumfw militarnych w jej dziejach. Wojna smoleska atak Moskali na Smolesk Micha Romanw od dawna przygotowywa si do wojny z Rzeczpospolit. Ro-zejm dywiliski wygasa w 1633 roku i w tym terminie Moskale spodziewali si osign pen gotowo militarn w oparciu o planowane zacigi i dostawy sprztu z Europy Zachodniej oraz wieo utworzony przemys zbrojeniowy i wyszkolon na wzr zachodni piechot. mier Zygmunta III zaskoczya jednak moskiewskich dowdcw w trakcie reform militarnych; zacigi cudzoziemskie, wobec popytu na onierza w trakcie

wojny trzydziestoletniej, szy niesporo, a chwila zdawaa si sposobna. Nie czekajc na pen gotowo, 30 wrzenia 1632 roku armia moskiewska przekroczya granice Litwy. Na jej czele sta wojewoda Michai Szein (Szehin), wsawiony w 1610 i w 1611 roku obron Smoleska, teraz jednak znacznie ju starszy i ostroniej szy w dziaaniach. siy moskiewskie i polskie Postawiono przed nim jako cel gwny zdobycie Smoleska. Prowadzi ponad 25 ty. ludzi, w tym 18 ty. piechoty, 18 dzia oblniczych, 92 lekkie dziaa polowe i 7 modzierzy. W Smolesku znajdowao si okoo l ,6 ty. onierzy regularnych, grupa szlachty i mieszczan, w sumie nie wicej ni 3 ty. ludzi zdolnych do obrony murw. Mury to jednak byy inne ni za czasw, gdy Szein ich broni: wzmocnione potnym waem z palisad oraz piciobastionow "fortalicj zygmuntowsk", a przede wszystkim 170 dziaami. Tyle e ku i prochu oraz ywnoci byo nie za wiele. Szein nie odway si na szturm przed zim, nie zdoa nawet zamkn blokady: hetman polny Krzysztof Radziwi z niewielkimi siami stan w pobliu twierdzy l lutego 1633 roku i w marcu podesa obrocom posiki, w sumie 1350 ludzi, ywno, proch i kule. Obradujcy w tym samym czasie sejm koronacyjny zaj si przygotowaniem i organizacj nowych zacigw, 24 ty. onierza, wrd ktrych miao by 11 700 piechoty, 2450 dragonw, 1700 rajtarw, 2770 husarzy. Krl sam decydowa o skadzie armii i std tak znaczna liczba piechoty. Dotychczasowe dowiadczenie wojskowe Wadysawa obejmowao Chocim, gdzie chorowa wprawdzie, ale zaobserwowa problemy oblnicze mg, a take symboliczny udzia w walkach na Pomorzu oraz wizyt u Ambroego Spinoli, hiszpaskiego wodza oblegajcego Bred w 1624 roku. Krtka to bya wizyta i kurtuazyjna tylko, Spinola nawet jej nie odnotowa w swej korespondencji z Bruksel. Tak wic doRyc. 305. Kopiejka moskiewska krlewicza Wadysawa jako cara MOS- wiadcze WOJ skowych krla przecenia nie kwy (awers i rewers), po 1610 roku (Muzeum Narodowe w Krakowie). naley. Mia zreszt do dyspozycji dowd362

-- Wadysaw IV

kontratak-16-19 X D'Ebert Mattison Szein Prozorowski Arciszewski Radziwi Kozacy

__ umocnione obozy wojsk polskich E i!M umocnione obozy wojsk moskiewskich fortyfikacje, szace, umocnienia ziemne dziaania wojsk polskich: wprowadzenie posikw do miasta - 7 IX atak na pozycje Mattisona - 21 IX atak na pozycje Prozorowskiego - 28 IX dyslokacja wojsk polskich i atak na obz Szeina 16-19 X dziaania wojsk moskiewskich: kontratak 21IX kontratak 28 IX odwrt Prozorowskiego - 28 IX - 3 X

blokada i oblenie Smoleska odsiecz Wadysawa IV Ry. 306. Plan dziaa wojennych pod Smoleskiem w jesieni 1633 roku. cw znakomitych. Wprawdzie Koniecpolski, wobec rwnoczesnego zagroenia tureckiego, strzec musia poudniowych granic, lecz Krzysztof Radziwi ustpowa mu talentami wojskowymi niewiele, a ponadto powrci z zagranicy jego dawny podkomendny, artylerzysta wybitny, Eliasz Arciszewski, brat sawnego Krzysztofa, w tym czasie wojujcego w subie holenderskiej w Brazylii. Zima bya cika i lepiej j zniosa schowana w murach Smoleska zaoga, ni wojska moskiewskie, cierpice od mrozu, chorb i godu. Dopiero po wzmocnieniu nowymi posikami, w wyniku ktrych stan na czele 30 ty. onierzy ze 158 dziaami, po dugotrwaym ostrzale artyleryjskim murw, Szein zdoby si 17 lipca na szturm, bohatersko przez obrocw odparty. Zanim zdecydowa si na jego ponowienie, nadcign i poczy si 30 sierpnia z Radziwiem sam Wadysaw IV. Twierdza smoleska pooona bya na lewym, poudniowym brzegu Dniepru. Most czy j z brzegiem prawym, na ktrym, na Grze Pokrowskiej, znajdowa si silnie ufortyfikowany mniejszy obz moskiewski pukownika George'a Mattisona. Gwne siy Szeina rozoone byy na poudniowy wschd od miasta. Osania je przed polsk odsiecz knia Szymon Prozorowski, stojcy na zachd od Smoleska. Wadysaw, nie dysponujc na razie przewag wystarczajc, by wyda bitw gwnym siom moskiewskim, uderzy na Prozorowskiego i Mattisona, spdzi ich z czci szacw i otworzy sobie dostp do mostu, wprowadzajc przeze nowe posiki do miasta. Gdy za nadeszy cikie dziaa i przybyo kilka tysicy Kozakw zaporoskich, atak polski na pozycje Mattisona doprowadzi 21 wrzenia do rozgromienia czci jego 363

Dzieje Polski i Litwy -

Ry. 307. Wadysaw IV odbierajcy w dniu 1 marca 1634 roku hod Michaia Szeina po zwycistwie pod Smoleskiem, nieznany malarz polski, po 1634 roku (Muzeum Narodowe w Krakowie). kapitulacja Szeina oddziaw i wycofania reszty za Dniepr, do gwnego obozu. Z t chwil oblenie Smoleska zostao zdjte. Kolejna bitwa 28 wrzenia odrzucia spod miasta Prozorowskiego. Armia Szeina skoncentrowana w obozie na wschd od miasta zaskoczona zostaa 18 padziernika przez gwne siy polskie, ktre cicho opuciy obz i po dwch dniach marszu przez lasy odciy jedyn drog odwrotu do Moskwy. 19 padziernika rozegraa si ostatnia, decydujca bitwa, w ktrej sam Wadysaw stan na czele piechoty i zagroony przez wroga, uratowany zosta w ostatniej chwili dziki kontratakowi husarii, zbyt nielicznej, niestety, by w tym dniu zakoczy ostatecznym tryumfem wielomiesiczne zmagania. Szein broni si jeszcze przez ca niemal zim, kapitulowa wedle Radziwia dopiero 20 lutego 1634 roku na honorowych warunkach. onierze jego zachowali bro rczn, sztandary na moment tylko skonili przed Wadysawem, wydali artyleri, amunicj i sprzt obozowy, zoyli przysig, e w tej wojnie nie zacign si ju przeciw Rzeczypospolitej. Zwycistwo odniesione zostao dziki wytrwaoci onierza, ale i na skutek kunktatorstwa Szeina, ktry zwleka wpierw ze szturmem, pniej z wydaniem bitwy, wreszcie z odwrotem. Osobista rola Wadysawa, poza okazanym w boju mstwem, wydaje si nika. W operacjach tego typu decydujc bya rola znakomicie przygotowanej caej kadry dowdczej. Brak za dostatecznej iloci cikiej kawalerii raczej przeduy oczekiwanie na zwycistwo, ni je uatwi. Dalsze dziaania szy lamazarnie. Siedem tygodni nie wystarczyo, by odzyska Bia, bronion zaledwie przez l ty. onierzy. Szczliwie rozpoczy si rozmowy pokojowe. 14 czerwca 1634 roku, po dalszych siedmiu tygodniach rokowa, podpisano nad rzeczk Polanwk pokj midzy Rzeczpospolit a Wielkim Ksistwem Moskiewskim. Wadysaw wyrzeka si pretensji do tronu carw i zobowizywa si zwr364

- Wadysaw IV

pokj polanowski zagroenie ze strony Turcji ci dokument elekcyjny wystawiony po Kuszynie przez bojarw - tak mao go zreszt ceniono w Warszawie, e zagin gdzie i nie udao si go odnale. Moskwa rezygnowaa - z drobnymi korekturami granicznymi - z ziem utraconych w poprzedniej wojnie: nawet nie zdobyta Biaa wracaa do Litwy. Prcz tego zapaci miaa 200 ty. rubli srebrem odszkodowania. Wobec oglnych kosztw wojny, ktre wedle oblicze Anny Filipczak-Kocur wyniosy 4,3 min z, bya to jednak kropla w morzu. Wadysaw z alem rezygnowa z kolejnego ze swoich ksiycowych tytuw monarszych. Nie mia jednak wyjcia. Na poudniu rozpoczynaa si nowa wojna. Niebezpieczestwa zaegnane

Sutan Amurat IV nalea do padyszachw pokojowych, ale i ulegajcych naciskom rodowiska. Pose moskiewski w 1632 roku usiowa skoni go do wystpienia przeciwko Rzeczypospolitej i uzyska jedynie mgliste obietnice. Bardziej skory do dziaania by wojowniczy bejlerbej nadgranicznej Sylistrii, Abazy pasza. Zasaniajc si w licie do Koniecpolskiego najazdami kozackimi i rozkazem ze Stambuu, by je ukrci, wysa na Polsk ord budziack koczujc midzy dolnym Prutem a dolnym Dnie-strem i delt Dunaju. Lecz Koniecpolski czuwa z kwarcianymi. Przegna ord spod Kamieca do Modawii, tam pod Sasowym Rogiem j dopad, 4 lipca 1633 roku rozgromi, upy i jecw odebra. Za Tatarami ruszy jednak na Podole sam Abazy pasza. Prowadzi podobno ponad 25 ty. Turkw, Tatarw i Woochw; niektre polskie rda, ze zwyk w owych czasach skonnoci do przesady, mwiy nawet o 55 ty. napastnikw. Koniecpolski mia 4600 kwarcianych i 6 ty. wojsk prywatnych Stanisawa Lubomirskiego, 365

Dzieje Polski i Litwy

niedosza wojna i pokj z Turcj Winiowieckich i Tomasza Zamoy-skiego. Zajwszy fortyfikacje naprdce usypane pod Kamiecem, stawi napastnikom czoo. Szturm turecki zaama si pod ogniem obrocw 22 padziernika ze znacznymi stratami. Niebezpieczestwo wojny jednak dalej istniao, wic Wadysaw IV, chcc zyska na czasie, wyprawi z poselstwem do Stambuu Aleksandra Trzebiskiego, podkomorzego lwowskiego, z propozycj odnowienia pokoju. Amurat przyj go gniewnie, postawi warunki nie do przyjcia: przejcie na islam, haracz doroczny, zburzenie zamkw granicznych i wygubienie Kozakw. Trzebiski postawi si hardo, powiedzia, i warunkami tymi si brzydzi i nie widzi innego wyjcia ni wojna. Amurat ruszy wic do Adrianopola, gdzie zawsze przed wojn z Polsk nastpowaa koncentracja si tureckich, ale wielki wezyr Murta-zy pasza prbowa jeszcze spraw zaagodzi i odsyajc Trzebiskiego do Warszawy, posa wraz z nim swojego przedstawiciela, Szahina ag. Ryc. 308. Mury obronne Kamieca, umocnienia Bramy Polskiej, XVII wiek. W Warszawie obradowa wanie kolejny sejm. Po zwycistwie smoleskim armia bya jeszcze pod broni, nastroje wojenne wzrosy, do miano tureckich naciskw. Pojednawcze wystpienie Szahina agi uznano za niewystarczajce. Sejm uchwali podatki na wojn. 50 ty. onierzy, wraz ze cigajcymi powoli z pnocy oddziaami, gromadzio si pod Kamiecem. Z Ukrainy przybyo 12 ty. Kozakw. Wadysaw IV poda wanie do obozu, by samemu stan na czele najpotniejszej armii, jak Rzeczpospolita wystawia w tym stuleciu, gdy we Lwowie dosza go wie, e 19 wrzenia Stanisaw Koniecpolski zawar pokj hetmaski z Szahinem ag. Pokj, zatwierdzony nastpnie przez sutana, powtarza korzystne dla Rzeczypospolitej postanowienia poprzednich traktatw polskoottomaskich, w szczeglnoci zobowizanie powstrzymania Tatarw i Kozakw od upieczych najazdw, a nawet przewidywa przeniesienie ordy budziackiej na inne

tereny, zapewnia wolno handlu i normalne, przyjazne stosunki dyplomatyczne. Demonstracja siy, ku zmartwieniu zreszt Wadysawa, zapewnia korzystny pokj bez wojny. Dwa traktaty pokojowe zawarte z gronymi nieprzyjacimi u samego progu panowania dobrze wryy. Ale pozostawa wrg trzeci, Szwecja. Termin rozejmu altmar366 Wadysaw IV

uciliwa obecno Szwedw w Prusiech reformy wojskowe Wadysawa IV Ry. 309. Armaty z artylerii Wadysawa IV z herbami Wazw i Habsburgw, 1633 lewa oraz 1638 rok prawa (Krakw-Wawel). skiego upywa w 1635 roku. Szczliwie na czele wojsk szwedzkich za nasz zachodnigranic nie byo ju nieobliczalnego Gustawa Adolfa. Po jego onierskiej mierci, kilka miesicy zaledwie po zgonie Zygmunta III, szwedzk lini Wazw reprezentowaa ju tylko crka Gustawa Adolfa, Krystyna, w szstym roku ycia krlowa. Ster rzdw przej w praktyce dowiadczony kanclerz Axel Oxenstierna. Wadysaw IV udzi si wci, e zdoa w tej sytuacji uzyska jakie korzyci, jeli nie dla siebie, to dla brata. Wci wysuwa nowe, ale zawsze rwnie nierealne projekty: wpierw aby samemu poj wdow po Gustawie Adolfie, pniej aby Jana Kazimierza oeni z Krystyn, ale nastpc ich na tronie szwedzkim uczyni wasnego, nie narodzonego jeszcze syna, ktrego wychowa na protestanta. Szwedzki sejm rozwia brutalnie jego nadziej, nie tylko odsdzajc polsk lini Wazw od jakichkolwiek praw, ale uznajc nawet za zdrad stanu jakiekolwiek o tych prawach przypominanie. Pozostaway tylko zbrojenia. Zapowiadaa si wojna znacznie trudniejsza ni wojny poprzednie. Szwedzi zajmowali szereg twierdz w Prusiech Krlewskich i Ksicych. Wybierali na mocy rozejmu altmarskiego co z portw pomorskich, wschodniopruskich i kurlandzkich. Trzymali w rku ujcie Dwiny, Niemna i Odry, kontrolujc cz eksportu litewskiego i wielkopolskiego. Korzystali ze strachliwej nieufnoci elektora brandenburskiego, zarazem ksicia w Prusiech, Jerzego Wilhelma. Kraj by wyczerpany, eksport zboa od rekordowej w 1618 roku iloci ponad 116 ty. asztw spada bezustannie: w 1634 roku niewiele przekroczy 71 tysicy. A taktyka szwedzka w Polsce polegaa na trwaniu w twierdzach, paraliujcym nie tyle polsk armi, ile polsk gospodark, oraz na unikaniu walnej bitwy. Przy niedostatku artylerii, braku wyszkolonej piechoty, cakowitym braku floty, najostroniejsi przewidywali wojn co najmniej kilkuletni.

Wadysaw IV rozpocz wwczas reorganizacj wojska, kadc gwny nacisk na artyleri, flot wojenn, piechot tak zwanego autoramentu cudzoziemskiego oraz fortyfikacje. Z najwikszym rozmachem przystpi do budowy floty wojennej. Pomocy udzieli mu jeden z najbogatszych kupcw i armatorw gdaskich, kalwin (co w luteraskim miecie miao okrelon wymow) Jerzy Hewel, ktry przekaza na kredyt krlowi 11 statkw. Przebudowa ich na flot wojenn bya jednak do kosztowna, podobnie jak zacigi marynarzy, Gdaszczan lub Kaszubw. Krl planowa dalsze zakupy, podobno nawet myla o cigniciu z Holandii Krzysztofa Arciszewskicgo, arianina i banity, niegdy kierownika wywiadu wojskowego hetmana Krzysztofa 367

Dzieje Polski i Litwy

Krzysztof Arciszewski Krzysztof Arciszewski Urodzony w 1592 roku w wielkopolskiej rodzinie ariaskiej, w 1623 roku wraz ze starszym bratem Eliaszem zamordowa Kaspra Jaru-zela Brzenickiego, ktry prawniczymi oszustwami wyzu jego rodzicw z ojcowizny. Skazany na banicj, cho osaniany przez hetmana Krzysztofa Radziwia, musia opuci ojczyzn. Uda si do Holandii, gdzie walczy pod Bred i jako pierwszy zapewne Polak prbowa w stroju nurka bada dno morskie. Przez jaki czas suy we Francji, w czasie oblenia protestanckiej twierdzy ,' La Rochelle przez wojska kardynaa de Richelieu. Zapltany w spisek orleaski przeciw Zygmuntowi III, zdecydowa si opuci Europ i przyj szar oficersk w armii holenderskiej walczcej przeciw Portugalczykom w Brazylii. Tam wsawi si jako znakomity artylerzysta, odnis kilka spektakularnych zwycistw i sukcesw oblniczych. Powrciwszy do Amsterdamu, zasta zaproszenie Wadysawa IV do powrotu do Polski i suby pod jego rozkazami. Rwnoczenie jednak otrzyma wiadomo o nasileniu si tumultw i zarzdze antyprotestanckich, za holenderska mieszczaska Kompania Zachodnioindyjska chciaa koniecznie zatrzyma go w swej subie. Wybito w Amsterdamie medal na jego cze, powierzono mu naczelne dowdztwo si holenderskich w Brazylii z tytuem admiraa i generaa artylerii. Zgodzi si. Nie przewidzia oporu arystokratycznych wadz holenderskich w Brazylii, a zwaszcza jej gubernatora, hrabiego Maurycego de Nassau. Polski arianin, dbajcy o dobre stosunki z miejscow ludnoci, uwalniajcy nawet od niewolnictwa zbiegych z plantacji do dungli Murzynw, przeciwstawiajcy si rabunkowej eksploatacji kraju, by dla nich zbyt gronym przeciwnikiem. Aresztowany na rozkaz gubernatora i odesany do Holandii, powrci do Polski, by w pierwszej fazie wojen kozackich wspdziaa w odbudowie artylerii koronnej i zasuy si, zwaszcza pod Zborowem. Zmar w czasie szwedzkiego "potopu" w 1656 roku. Krzysztof Arciszewski do Wadysawa IV, Amsterdam, 1 wrzenia 1637 roku [...] Jam ci nigdy dobrym aryjanem nie by. Od dawnych lat, za ekscesy moje, ktre z czowieczej ndzy i gupstwa na mi przypaday.

aryjanie mnie z kongregacyj swych wyczyli, a susznie [...]. Jednake i urodziem si z rodzicw aryjaskich i lubom z Ichmociami panami Ewangielikami, naboestwa ich take za zbawienne majc, obrzdki Boe tu odprawowa, tedy przecie, wedle rozumu i sumienia mego [...] znam to, e o Bogu aryjanie czyciej myl, ni religie insze; e jelibym mia o to na inkwizycyj w Polsce przychodzi - na nieszczcie swoje do ojczyzny wracabym si. [...] Jeeli tedy kto na wiecie, tedym te i ja by ciekaw chcie wiedzie coby by Bg? Lecz w tym ratowa mi nie mogy wszystkie kupy ani pogaskich filozofw, ani chrzecijaskich teologantw. Wszechmocnoci, mdroci, sprawiedliwoci, Opatrznoci Boskiej i rzdw Jego napatrzyem si oczyma, namacaem si rkoma, jako i wszyscy insi, co troszeczk tylko rozumu mieli, ale o Istnoci Jego dokadniem si niczego dowiedzie nie mg. A na ostatek, nie tylko o tak wielkiej rzeczy, nikt mnie informowa nie mg; czembym by sam? i czem bya dusza moja? nie rzekc, ebym mia wiedzie, coby by Bg? A jeli to przechodzio umys mj, a podobno i oglnoludzki, co za wina moja? Zawszem si brzydzi kwestiami o religi i nie wdawaem si w nie [...]. Dawno si ju temu dziwujoczy moje na wiecie, e kiedy Bg lekko i krtko ktre prowincyje kara chce, to polityckie tylko kwestie jakie na nie przypuszcza, ale kiedy okrutnie i z gruntu kara ich chce, to kwestie o religi diabu wznieca kae [...]. Wiem, e matk Korony Polskiej jest religia katolicka [...]. Lecz jeliby Ichmo tym si kontentowa nie raczyli i oprcz powinnoci ciaa i tego co mam, albo umiem na wiecie, dalej i w sumienie te (ktre nie ludziom, ale Bogu samemu naley i przeciwko woli, i podobaniu memu mnie samemu panuje), gwat mi czyni zechcieli, nie wiedziabym coby czyni i ja na obroty Ichmoci przyjeda nie miabym po co [...]. Jeli to wszystko ze, co nie z katolickiej paszy, toby i ze stajen wygna potrzeba konie tureckie, na ktrych i sami Ichmo ksia biskupi przecie jed, a nie dziw! bo lepsze bywaj ni z jezuickiego stada [...]. [...] najnisze poddastwo oddaj w Miociw lask Waszej Krlewskiej Moci, Pana Mego miociwego. Krzysztof Arciszewski Krzysztof Arciszewski Radziwia, pniej wsawionego w walkach przeciw Portugalczykom w Brazylii. Jemu wanie podlegaaby tworzca si polska flota wojenna. Arciszewski nie zdoby jednak nigdy znaczcego dowiadczenia eglarskiego, poza dziaaniami przybrzenymi, wspomagajcymi akcje jego oddziaw ldowych w Brazylii. Nadany 368

Wadysaw IV

budowa twierdzy Kudak przygotowania do wojny ze Szwecj mu w Holandii tytu admiraa mia znaczenie wycznie honorowe. By natomiast znakomitym artylerzyst i pniej zreszt, w tej wanie dziedzinie, mia odda ojczynie znaczne usugi. Samo jednak wysunicie wwczas jego kandydatury wskazuje na inspirujc rol Krzysztofa Radziwia, ktry zapewne wraz z Koniecpolskim by prawdziwym autorem i promotorem reform wojskowych. Do reform tych zaliczy rwnie naley reorganizacj i wzmocnienie artylerii. Zaczto od szkolenia kadry: w 1634 i 1635 roku opublikowano Artykuy przesawnej artylerii, pierwszy wojskowy regulamin dla tej broni. Zorganizowano warsztaty artyleryjskie, ujednolicono kaliber, co uatwio zaopatrzenie w amunicj, przetapiajc w tym celu stare, czsto zdobyczne na Moskwie armaty. Uchwalenie przez sejm tzw. nowej kwarty pozwolio znacznie zwikszy liczb dzia, czsto jednak rdzewiejcych w arsenaach. Reorganizacja sza bowiem wolno. Dopiero par lat pniej, po przybyciu do Polski Krzysztofa Arciszew-skiego, stworzono dla urzd "starszego nad armat koronn" i umoliwiono mu kompletowanie kadr dowdczych. Wtedy to wraz z nim przyby z Holandii Kazimierz Siemionowicz, inynier i wynalazca, ktry wsawi si nowymi osigniciami w dziedzinie techniki rakietowej. Ry. 310. Talar koronny Wadysawa IV (awers i rewers), 1633 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Nie od razu rwnie zrealizowano zaplanowane wwczas inwestycje forteczne nad morzem i na Ukrainie. Do najsawniejszych naley wzniesienie fortu Wadysawowo na Pwyspie Helskim; mao kto wie, e wprawdzie pamitk po tym jest obecna nazwa Wadysawowo, lecz znajduje si ono w innym miejscu. Twierdza Kudak natomiast, u porohw Dnieprowych, miaa uniemoliwi Kozakom wypywanie czajkami na Morze Czarne, na upiecze wyprawy przeciw Turkom. Jeszcze w trakcie budowy zosta pierwszy Kudak przez Kozakw zburzony, a obrocw wymordowano. Odbudowano go jednak, a obron powierzono jednemu z najsynniejszych artylerzystw polskich, "jednookiemu cyklopowi" Pawowi Grodzickiemu. Dla Kozakw za znalaz Koniecpolski inne zajcie: sprowadzi cz z nich z czajkami nad Batyk i uy przeciwko Szwedom. Przygotowania wojenne szy wic pen par. Sejm im sprzyja, na pocztku 1635 roku uchwali nowe podatki na wojn. Same koszta przygotowa wyniosy tylko w Koronie 3150 ty. z. Ale rwnoczenie dyplomaci polscy nie ustawali w wysikach, by uzyska poparcie zagraniczne rwnie w ewentualnych rokowaniach pokojowych. Dyplomacja habsburska zainteresowana bya oczywicie we wznowieniu wojny polsko-szwedzkiej, by odciy wojska cesarskie walczce w Niemczech. W zawarciu pokoju lub przynajmniej utrzymaniu rozejmu zainteresowana bya Francja kardynaa de Richelieu, dotd wspomagajca tylko Szwecj finansowo. Rwnie Wielka Brytania, ostatnio

Rzeczypospolitej nieraz yczliwa, oferowaa swoje porednictwo. Zwaszcza misje Janusza Radziwia w Anglii, Belgii i Holandii, Jana Zawadzkiego 369

Dzieje Polski i Litwy w Anglii i Szkocji oraz Gerarda Den-hoffa w Danii, podejmowane w 1633 roku, byy wiadectwem pojednawczego stanowiska ministrw Rzeczypospolitej, chocia krl, wci udzcy si miraem szwedzkiej korony, par do wojny. Gotw by nawet zawrze maestwo z protestantk, Elbiet hrabiank Palatynatu, siostrzenic krla Wielkiej Brytanii Karola I, byle mc zacign w Anglii flot. W tym celu pojecha do Anglii Aleksander Przypkowski. Ze rde szkockich wynika, e rozmowy dotyczce zacigu statkw byy w tym kraju do zaawansowane. W lipcu 1635 roku sam Wadysaw IV z licznym dworem ruszy do Prus Ksicych, formalnie po to, aby rozstrzygn spory wewntrzne midzy urzdniczym stronnictwem elektorskim a szlacheck i mieszczask opozycj, faktycznie - aby pozostawi tu wojsko bronice polskiego lenna zarwno przed szwedzkim najedc, jak przed wasnym panujcym i na czele Ry. 311. Portiera z herbem Korab biskupa Jakuba Zadzika, 1633 rok (katedra tutejszych wadz postawi SWOJegO krakowska). namiestnika, Jerzego Ossoliskiego. bitwa pod Nrdlingen Pocztkowo wydawao si, e wojny nie da si unikn, parli do niej bowiem Szwedzi ufni w potg swej sprawdzonej wielokrotnie armii. Lecz w 1634 roku poczyy si nad Dunajem armie dwch Ferdynandw Habsburgw. Jeden z nich, syn cesarski, cioteczny brat Wadysawa IV, by krlem Czech i Wgier, drugi, kardyna--infant, namiestnikiem Niderlandw hiszpaskich, ju wtedy potocznie zwanych Belgi. W dwudniowej krwawej bitwie pod Nrdlingen, 5/6 wrzenia, cesarscy zdruzgotali niepokonanych dotd Szwedw. W odpowiedzi na to wojska francuskie ruszyy do walki przeciw Niemcom nad Renem, przeciw Hiszpanom w Belgii, a dyplomaci francuscy przybyli do Warszawy i Sztokholmu, by za wszelk cen doprowadzi do pokoju Rzeczypospolitej z osabion Szwecj. Za wysiki dyplomatw francuskich wsparte zostay przez Angli, Holandi, a zwaszcza przez zaniepokojon szczeglnie polsk obecnoci w Prusiech Ksicych Brandenburgi. rozejrn w Sztumdorfie W tej sytuacji Szwedzi musieli si ugi. 24 maja w Sztumdorfie (dzi Sztumska Wie) rozpoczy si rokowania. Delegacja polska, ktrej przewodzi po raz ostatni wystpujcy na tym stanowisku kanclerz Jakub Zadzik, biskup nominat krakowski, zadaa przede wszystkim ustpienia Szwedw z Prus i Inflant z Estoni. Godzia si jedynie na czasowe zawieszenie praw Wadysawa i Jana Kazimierza do korony 370

Wadysaw IV

koszty wojen prowadzonych przez Rzeczpospolit Ry. 312. Donatywa gdaska dziesiciodukatowa Wadysawa IV (awers i rewers), 1635 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). szwedzkiej na rzecz krlowej Krystyny, dajc dla polskich Wazw nastpstwa po niej. Zgadzaa si na rozejm dwunastoletni, gdy Szwedzi proponowali lat 30. Rokowania byy burzliwe, przerywane prowokacjami wojennymi. Radziwi zdoby kilka zamkw szwedzkich w Inflantach, Szwedzi napadli na flot polsk pod Puckiem, Kozacy zdobyli statek szwedzki pod Piaw. W samym Sztumdorfie, gdy Szwedzi kazali niespodziewanie uderzy w trby i bbny, zaatakowali ich husarze; Zadzik i kilku dyplomatw obcych, chcc rozdzieli walczcych, mao nie zostali stratowani. W kocu jednak zaczto precyzowa warunki rozejmu, gwnie dziki staraniom posa francuskiego, Klaudiusza de Mesmes hrabiego d'Avaux. Polacy ustpili w sprawie Inflant, cho dugo toczyy si boje o tolerancj dla pozostaych tam katolikw, na ktr Szwedzi nie zezwalali. Zgodzili si natomiast Szwedzi ustpi z obojga Prus i zrezygnowa z wybieranego tam ca, ktre w cigu minionego szeciolecia przynioso im okoo 11 min z. Wrd pomniejszych postanowie traktatu warto wspomnie o zezwoleniu na powrt do Szwecji emigrantw, ktrzy wierno dla Zygmunta III okupili wygnaniem, ale czsto w Polsce zaaklimatyzowa si nie zdoali i za poprzedniego panowania do szlachectwa polskiego nie zostali dopuszczeni; dopiero teraz ci z nich, ktrzy u nas pozostali, mogli uzyska pene szlacheckie przywileje. Rozejm zawarty zosta na 26 i p roku i na ten czas prawa Wadysawa do korony szwedzkiej zostay zawieszone. Krl traktowa to jako osobist klsk, ale musia si z tym pogodzi. Dla Rzeczypospolitej by to jednake kolejny tryumf, cho nie mniej kosztowny ni dwa poprzednie. Wystarczya demonstracja siy. Susznie pisa do Krzysztofa Radziwia Andrzej Rej, "e nam wrcono, czego bymy nie wywojowali za pi lat". Niezgodny pokj Szczliwe zakoczenie trzech gronych konfliktw zbrojnych stawiao przed spoeczestwem i przed wadzami Rzeczypospolitej trudne zadanie odbudowy gospodarczej i zaegnania konfliktw wewntrznych, wynikajcych gwnie z demobilizacji, z koniecznoci rozwizania problemw swawolnego najemnego onierza, w tym rwnie problemw Kozaczyzny, a wreszcie i zadanie popacenia dugw krla i Rzeczypospolitej, w czasach wojennej gotowoci narosych. W samych tylko minionych szeciu latach koszta wojny i koszta paconego Szwedom ca stanowiy zawrotn na owe czasy sum - 23 min z. Eksport zboa wci spada. Ponadto koszta wojenne opacane by musiay, w znacznej mierze za granic, pienidzem kruszcowym, podobnie jak co wybierane przez Szwedw. Rezultatem bya zarwno destabilizacja 371

Dzieje Polski i Litwy

1634 wyroby przemysowe: tekstylia, uzbrojenie, amunicja, klej, papier

towary kolonialne: cytryny, pomaracze, cukier, migday, rodzynki, cynamon, pieprz, kminek ryby i tran: led, dorsz, fladra

trunki: wino, rniod, wdka, piwo sl pody rolinno-hodowlane: konie, krowy sonina, oleje, sery, kasza, pszenica opa, surowce, chemikalia: wgie drewno, mied, terpentyna, rt

utra i skry: lisie, sobole, cielce, krowi owcze Ry. 313. Eksport i import towarw przez Gdask w latach 1634 oraz 1641. nadwerenie gospodarki i handlu polskiego dynastyczna polityka Wadysawa IV rynku powodowana brakiem podstawowego rodka wymiany, jak hutawka cen, powikszajca poczucie zagroenia i niepewnoci. Nie naley si zatem dziwi, e sejmy, uchwalajce dotd wysokie podatki na cele wojenne, bacznie si przyglday ich wydatkowaniu, ograniczay je do sum rzeczywicie koniecznych, by wymusi korzystny pokj i sprzeciwiay si odsyaniu podatkowych spraw na sejmiki, ktrymi atwiej byo manipulowa. Pokj by bowiem Rzeczypospolitej potrzebny, wicej, niezbdny, by odbudowa chylc si do upadku gospodark. Kraju rolniczego, yjcego z produkcji i eksportu surowcw, potrzebujcego wielu towarw importowanych, wyrobw rodzcego si na Zachodzie przemysu, ale i towarw konsumpcyjnych, nie tylko krajowych, ale i takich na przykad, jak masowo sprowadzane z pastw morskich ledzie, nie sta byo na dugie i kosztowne zbrojenia. Rozumieli to szlacheccy parlamentarzyci, ale nie Wadysaw IV. Wychowany zosta, podobnie jak inni wadcy tego stulecia, w przekonaniu, e jest prawowitym wacicielem swojego pastwa i e to dynastyczne interesy, a nie interes spoeczny, winny przewodzi jego polityce. Wychowany zosta ponadto na Szweda. Odzyskanie ojczyzny ojca, ktrej nigdy nawet nie widzia, byo priorytetem jego polityki. Nie potrafi rezygnowa. I std, podporzdkowujc wszystko swej utopijnej linii politycznej, pogbia i bez tego ju gbok nieufno spoeczestwa szlacheckiego do wadzy krlewskiej i do idei monarchicznej. Do tego polityce Wadysawa IV brakowao konsekwencji, czego wyrazem bya choby sprawa ce gdaskich i strzegcej ich wybierania floty. Sejm nadzwyczajny obradujcy

pod koniec 1635 roku w Warszawie, ktry ratyfikowa rozejm ze Szwecj, przyzna} bowiem krlowi, w zamian za poniesione przez niego wydatki i dugi zacignite na obron Rzeczypospolitej, prawo do pobierania przez dwa lata ca w Gdasku, Kajpedzie, Libawie, Windawie i Pilawie, a wic rwnie w portach kurlandzkich 372

------- Wadysaw IV i pruskich. Zreszt porty te miay niewielkie w porwnaniu z Gdaskiem znaczenie, zwaszcza gdy wzrost opat celnych spowodowa zmniejszenie ich obrotw. co gdaskie Co gdaskie wynosi miao 3,5% wartoci clonego towaru. Za czasw szwedzkich wynosio ono 5,5%, z tym jednak, e 2% szo do kasy miasta Gdaska, ktrego wadze oczywicie dbay o jego regularne opacanie. Teraz nie byy w tym zainteresowane, natomiast zdecydoway si prawa krlewskie wykupi za 800 ty. z, z ktrych zreszt zapaciy zaledwie 450 ty., a wic okoo 1/8 spodziewanych przez dwa lata dochodw. Tote na pocztku 1637 roku Wadysaw IV znw odczu brak gotwki i co naoy ponownie. Poparty pocztkowo przez szlacht, ktrej tumaczono, e co to posuy obronie granic, poskromieniu Kozakw i zlikwidowaniu trapicych wie stacji onierskich, poleci okrtom floty krlewskiej wybieranie ce w porcie gdaskim. Sprzeczne to byo zarwno z przywilejami Gdaska, jak z wczeniejszymi przyrzeczeniami Wadysawa, zwaszcza z realizacj poprzedniej umowy z miastem, za ktr przecie wzi ju czciow zapat. Trudno si dziwi protestom Gdaszczan i skutecznej kampanii propagandowej rozptanej przez nich w caej Rzeczypospolitej, a rwnie za granic. Do interwencji skonna bya w pierwszym rzdzie Dania, bowiem spadek eksportu droejcego zboa polskiego na rzecz ywnoci z innych rejonw wiata oznacza spadek duskich dochodw z ca sun-dzkiego. l grudnia 1637 roku okrty duskie wpyny do portu gdaskiego, opanoway dwa strzegce ca okrty polskie, zaog uwiziy i wybieranie ca udaremniy, tumaczc zaskoczonym Gdaszcza-nom, e broni wolnoci eglugi. Zebrany w marcu 163 8 roku sejm, zajty in- Ryc 314 Alegoria icznoci Gdaska z Polsk. Malowido na stropie Sali Czerwonej w ratuszu nymi sprawami, krla nie gdaskim, 1608 rok (Muzeum Historyczne Miasta Gdaska). 373

Dzieje Polski i Litwy --

popar, wystpi przeciw Gdaszczanom nie pozwoli, zastrzeg konieczno swej aprobaty dla zacigania wojsk cudzoziemskich. Wprawdzie Duczycy oddali zagarnite okrty, ale nie byo ju mowy o cach gdaskich, a pozostajce w gestii krla co w Piawie niewarte byo nowych ustpstw wobec elektora, zwaszcza e Duczycy

represjonowali opacajce je statki i cay handel z Piawy przenis si do Gdaska. Pozostae okrty wojenne, na ktrych utrzymanie brako teraz pienidzy, krl usiowa wykorzysta jako statki handlowe, lecz przedsiwzicie to zakoczyo si katastrofami oraz bankructwem i okrty trzeba byo sprzeda ze strat. Dziaania Wadysawa na og ocenione zostay pozytywnie przez historykw jego panowania. Zastanowi si jednak naley, czy dobre intencje mog usprawiedliwi brak konsekwencji w dziaaniu, nieuwzgldnienie rachunku ekonomicznego, nieliczenie si z opini spoeczn, ktrej meandrw przewidywa rwnie nie potrafi. By to jaskrawy przykad woluntaryzmu, poczony ponadto z brakiem dugofalowej linii politycznej. Szarpa si Wadysaw, zmienia plany, rezygnowa z nich i znw je podnosi, ale wytrwa przy nich nigdy nie umia. Troch dzia rdzewiejcych w magazynach i fortw nadmorskich, opuszczonych i piaskiem zasypywanych, to za mao, by wysoko oceni jego reformy wojskowe. Gdyby byy co wicej warte, nie Ry. 315. Donatywa toruska piciodukatowawtady- doszoby do katastrofy ostatnich dni panowania. sawa IV (awers i rewers), 1645 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). Podobnie wygldaa sprawa j ego polityki wewntrznej. Tutaj jednak krla atwiej usprawiedliwi, cho uzna jej Wadysaw IV politycznym protektorem protestantw za zrczn nie sposb. Nie umia Wadysaw stworzy silnego zaplecza dla swoich planw. Prawda, e w nowej sytuacji zawodziy stare recepty. W czasach Zygmunta III krlewicz uwaany by, i susznie, za przyjaciela protestantw. W niejednej monarchii konstytucyjnej nastpca tronu - a przecie mimo formalnej elekcyjnoci taka wanie bya wwczas jego rola - pomaga krlewskiemu ojcu uspokoi opozycj uchodzc za jej rzecznika. Tylko e protestancka opozycja wanie w czasach Wadysawa powoli przestawaa si liczy. Za Zygmunta III, wbrew utartej opinii, nie byo adnych znaczcych magnackich konwersji. Ale ostatni z koronnych liczcych si magnatw protestanckich, Rafa Leszczyski, zmar w 1636 roku, a jego syn i dziedzic, Bogusaw, natychmiast przyj katolicyzm. Tote biskupi katoliccy coraz mniej skonni byli do ustpstw wobec protestantw i na popieranie ich przez krla patrzyli do podejrzliwie. zamknicie Akademii w Rakowie Rnowiercy sami nieraz uatwiali im spraw. W zimie 1637/1638 roku uczniowie ariaskiej szkoy z Rakowa, szumnie zwanej Akademi, sprofanowali graniczny krzy wystawiony przez proboszcza ssiedniej parafii. Biskup krakowski, ktrym niedawno zosta Jakub Zadzik, odwoa si do sejmikw, proszowskiego i opatowskiego, a te wniosy spraw na sd sejmowy w marcu 1638 roku. Rezultatem by nakaz zamknicia 374 Wadysaw IV

co!loquium charitativum szkoy, zlikwidowania aria-skiego zboru i drukarni, ukarania nauczycieli. Natomiast sprofanowanie zwok protestanckiego burmistrza Wilna uszo uczniom tamtejszej jezuickiej uczelni bezkarnie.

Ry. 316. Sd nad arianami. Plafon w paacu biskupim w Kielcach, warsztat Tomasza Dolabelli, ok. 1641 roku (Muzeum Narodowe w Kielcach). W padzierniku 1639 roku doszo do nowego tumultu w Wilnie. Kilku uczniw szkoy kalwiskiej ostrzelao z uku od strony zboru klasztor Franciszkanek i koci w. Michaa. Jedna ze strza trafia wieczcy fasad posg witego. W cigu nastpnych dwch dni studenci Akademii w odwecie atakowali zbr i inne budynki rnowiercze. Zbr ocala dziki piechocie Krzysztofa Radziwia, ale zgin przy tym zakrystian kocioa akademickiego. A wyrok sejmowy tym razem nakazywa zburzenie zboru jako pooonego midzy dwoma kocioami i przeniesienie ewangelickich naboestw w Wilnie na cmentarz. Krl oba wyroki zatwierdzi, ale pocz szuka rodkw zaradczych na narastanie ducha agresji po obu stronach. rodkiem takim miaa sta si zwoana z inicjatywy Wadysawa, na zaproszenie prymasa Macieja ubieskiego, na 28 sierpnia 1645 roku do Torunia, "rozmowa przyjacielska" (collouium charitativum) - wsplne obrady rnowiercw i katolikw. Toru zosta wybrany jako jeden z trzech, obok Gdaska i Elblga, gwnych orodkw luteranizmu; zwaszcza znajdujce si w tych miastach gimnazja akademickie niewiele odbiegay od katolickich uniwersytetw, cigajc nawet modzie rnowiercz z krajw ssiednich: Wgier, Czech, lska. Dotd jednak luteranie, rekrutujcy si gwnie z niemieckiego mieszczastwa, nie stwarzali takich problemw jak szlachecka opozycja kalwiska i kada akcja wzmacniajca zwizek obu gazi reformacji bya oczywistym bdem. I ta konferencja nie daa oczywicie, mimo trzymiesicznych obrad, adnego rezultatu, poza stwierdzeniem zasadniczej niezgodnoci stanowisk midzy katolikami a protestantami i rwnoczenie wzmocnieniem jednoci tych ostatnich. Wicej, konferencja prowadzona bya w atmosferze wzajemnej wrogoci. Jeden z jej uczestnikw owiadczy nawet pniej, i collouium to nie byo charitatiyum, lecz irritativum. Problem rnowiercw zaostrza si w miar jak dysydenci sabli, stawali si coraz atwiejszym celem atakw, a rwnoczenie sami wykazywali coraz wiksz nerwowo. Natomiast problem dyzunicki narasta, gdy wraz ze zmianami na kresach 375

Dzieje Polski i Litwy -

Ry. 317. Paac biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika w Kielcach, lata 1637-1641. prawosawie coraz bardziej si identyfikowao z oporem przeciwko rozszerzaniu si wielkich latyfundiw magnackich kosztem wasnoci drobnoszlacheckiej i wzmoonego wyzysku chopa. rozwj latyfundiw magnackich kolonizacja kresw poudniowo--wschodnich By to proces widoczny w caej Rzeczypospolitej. Koszta i zniszczenia wojenne w poczeniu z oglnoeuropejskim kryzysem gospodarczym powodoway wszdzie ruin

drobnej wasnoci, rozwijanie si wielkich majtkw, odporniejszych, bo dysponujcych wikszymi rezerwami ekonomicznymi oraz wikszym udziaem w procesie decyzyjnym zarwno oglnopastwowym, jak lokalnym. Nowe fortuny magnackie w innych rejonach wci ssiadoway z wasnoci drobno- i rednioszlacheck, ich waciciele potrzebowali poparcia tej szlachty na sejmikach, nie tylko by utrzyma wpyw na rzdy lokalne i na wybory posw na sejm, ale rwnie by zapewni dla swych synw lokalne urzdy lub poselskie mandaty stanowice wci wprowadzenie do kariery senatorskiej. Na Ukrainie jednak powstaway olbrzymie latyfundia Winio-wieckich, Koniecpolskich, Potockich, Kalinowskich, zasiedlajce dotychczasowe pustki osadnicze lub tereny zamieszkane dotd przez woln praktycznie ludno, ktra teraz, zapdzana w poddastwo, zarzdzana bya do tego przez porednikw, podsta-rocich i arendarzy, wzmagajcych wyzysk do granic nie tylko tu przedtem nie znanych, ale i obcych innym ziemiom Rzeczypospolitej. Na Woyniu, po zasiedleniu pustek, paszczyzna wzrosa do 5 dni w tygodniu, a na Ukrainie, cho wci bya znacznie nisza, rwnie powoli wzrastaa w miar postpw kolonizacji. Polonizacja i katolicyzacja magnaterii oraz bogatszej szlachty zrywaa do reszty dotychczasowe wizi midzystanowe. Doczy si do tego problem kozacki. Ni peen by awanturnikw nie ujtych w adnym rejestrze i gotowych zawsze do rabunku, jeli nie swoich, 376

Wadysaw IV

powstanie kozackie Pawluka polityka "twardej rki" wobec Kozakw to obcych. Za Kozacy rejestrowi, mimo zwikszania ich liczby, wchon wszystkich nie mogli. Im zreszt byo ich wicej, tym trudniej byo o regularne wypaty wci zalegego odu. Za minione wojny pokazay Kozakom, e s potrzebni, jak dawniej pod Chocimiem, tak teraz pod Smoleskiem i na Zalewie Wilanym. Tote nie odbudowano jeszcze Kudaku, a ju wybucha nastpna rebelia. Rozpocz j w 1637 roku na Zaporou Pawe Michnowicz zwany Pawlukiem, tytuujcy si hetmanem. Rozlaa si szeroko, zwaszcza na Zadnieprzu, pustoszc dobra Winiowieckich. Niepatne wojsko, prowadzone przez hetmana polnego koronnego Mikoaja Potockiego, nie chciao wpierw walczy. Natomiast Kozacy rejestrowi dochowali wiernoci Rzeczypospolitej. Pod Kumejkami koo Kaniowa 16 grudnia nieliczna armia Potockiego, po cikiej walce z zaporosk piechot i po cikich stratach, odniosa zwycistwo, Kozacy jednak okopali sipodBorowici dugo bronili. Dopiero porednictwo Adama Kisiela, ruskiego i prawosawnego magnata, majcego wci znaczny autorytet na Ukrainie, skonio zbuntowanych do wydania Pawluka, ktrego pniej stracono w Warszawie, i do opuszczenia obozu oraz wymusio na nich

rezygnacj z wypraw na Turcj w zamian za generalny pardon. W ich imieniu podpisa kapitulacj pisarz wojsk zaporoskich Bohdan Chmielnicki. W marcu zebra si w Warszawie kolejny sejm. Posowie rozarci byli przeciw Kozakom. Dawno miny czasy batoriaskie, kiedy to szlachta upominaa si o ich gowy jako "ludzi rycerskich, ktrzy terrorem pohacom byli". Na wniosek Koniecpolskiego sejm uchwali surow Ordynacj wojska zaporoskiego rejestrowego w subie Rzeczypospolitej bdcego i odebra pozostaym Kozakom wszystkie dotychczasowe prawa, przywileje, prerogatywy i dochody, a take znis odrbn nad nimi jurysdykcj, nakazujc traktowa ich jako "w chopy obrcone posplstwo". Ostatnia szansa kompromisowego rozwizania kozackiego problemu bezpowrotnie zostaa stracona. Pozostawaa tylko polityka represji. Tote nowe wiosenne powstanie na Ukrainie utopione zostao we krwi. Po wysieczeniu do nogi taboru kozackiego, ktry Ry. 318. Medal Wadysawa IV z wizerunkiem Gdaska (awers i rewers), wyk. Sebastian Dadler, 1642 rok (Muzeum Narodowe w Krakowie). 377 Dzieje Polski i Litwy -

"ztoty pokj" na Ukrainie si zda w maju na ask kwarcianych, i po cikich walkach, w ktrych obok wojsk Potockiego wzia udzia prywatna armia Jeremiego Wisniowieckiego, obleni Kozacy wzici zostali godem. Pozwolono im jedynie wysa posw do krla z probami, by cho cz dawnych praw im pozostawiono. Nie wskrali niczego. Na Ukrainie pod okiem kwarcianych i magnackich zacinych zapanowa na 10 lat nowy porzdek, pniej "zotym pokojem" nazwany. Ale zotym nie dla Kozakw, ktrym zabroniono nawet w stepach polowa i ryb w rzekach owi. Tysice ich opuciy wic Ukrain. Udawali si nad Don, a stamtd nawet na Syberi, wspdziaajc w jej opanowaniu przez Moskw, zacignici, jak gosiy carskie rozkazy, na warunkach, "na jakie si zgodz". Niektrzy zacigali si nawet w sub szacha perskiego. Tylko w Rzeczypospolitej suby godziwej dla nich nie byo. Problemy rodzinne bracia Wadysawa IV Polityka krlewska prbowaa podporzdkowa Rzeczpospolit interesom dynastii Wazw. Dla dynastii tej jednak nadchodziy lata tragiczne, lata dramatw rodzinnych i zawiedzionych nadziei. Obejmujc rzdy mia Wadysaw IV czterech modszych braci. Jednake najmodszy z nich, najzdolniejszy i najbardziej przesiknity polskim obyczajem, ulubieniec Zygmunta III, dwudziestoletni zaledwie Aleksander Karol, zmar nagle 19 listopada 1634 roku, a zaraz po nim, 29 grudnia, zmar o dwa lata starszy Jan Albert, biskup krakowski i kardyna. Pozostali przy yciu Jan Kazimierz, formalnie tylko stranik koronny, Karol Ferdynand biskup wrocawski, pniej pocki, trzymajcy si na uboczu, oraz niezamna modziutka siostra, Anna Katarzyna Konstancja. Sam za krl w czterdziestym roku ycia wci nie by onaty. Snu wprawdzie rne pla

ny matrymonialne, mniej lub bardziej fanta styczne, lecz w 1634 roku pozna pikn Lwowiank, Jadwig uszkowsk, i zakocha si bez pamici. Romans trwa dugo i Jadwika, jakj nazywano, trzsa dworem, pki nie trzeba byo ugi si przed koniecznoci dyplomatyczn. Wybrank staa si w 1637 roku siostra cioteczna krla, arcyksiniczka Cecylia Renata, crka zmarego w tyme roku Ferdynanda II a siostra nowego cesarza, niedawnego zwycizcy spod Nrdlingen, Ferdynanda III. Panna moda nie bya ani pikna, ani wedle wczesnych poj moda: miaa 26 lat. lub odby si 12 wrzenia. Koronacja po raz pierwszy miaa miejsce w War szawie, a nie w Krakowie, co wzbudzio zreszt sprzeciw posw i konstytucja nastpnego sejmu tego zakazaa: Krakw wci uwaany by za formaln stolic pastwa. Dwa i p roku pRyc. 319. Jan Kazimierz. niej, l kwietnia 1640 roku, urodzi si wreszcie 378

Wadysaw IV

wojenne przygody Jana Kazimierza podre i mioci Jana Kazimierza Ry. 320. Strzelba koowa z herbem Wazw, 1. poi. XVII wieku (Krakw-Wawel). dugo oczekiwany krlewicz Zygmunt Kazimierz, nazwany imionami dziadka i stryja. Jadwika musiaa dwr opuci i wydana zostaa przez krla za m za starost w puszczaskim, litewskim Mereczu, gdzie Wadysaw wiele czasu spdza na polowaniach. Najwiksze kopoty sprawia krlewskiemu bratu Jan Kazimierz. Ambitny i niecierpliwy krlewicz mia modo urozmaicon. W czasach panowania ojca wcha proch pod Malborkiem. Pniej wzi udzia na czele puku piechoty w walkach pod Smoleskiem. Wykaza tam zarwno odwag, jak tolerancj w stosunku do wyczynw swoich onierzy. Poprosi te niespodziewanie Krzysztofa Radziwia o rk jego crki, oczywicie protestantki. Hetman okaza si bojaliwszy od przodkw, ktrzy siostr bez skrupuw wydali za Zygmunta Augusta, i crki krlewiczowi odmwi. Potem Jan

Kazimierz wyprawi si przeciw Turkom, lecz we Lwowie zachorowa na osp, ktra go na stae oszpecia. Niedosza wojna zakoczya si wic bez jego udziau. Kolejne za zabiegi o rk ksiniczki Anny Caraffa, bogatej Neapolitanki, znw spezy na niczym. Nie mia nic do roboty w Polsce, ruszy wic na dwr wiedeski, szuka szczcia u cesarskiego wuja. Otrzyma regiment kirasjerw i polecenie, by w Lotaryngii walczy z Francuzami. Ponis jednak klsk i regiment utraci. Tymczasem Wadysaw zawar ze Szwedami rozejm w Sztumdorfie i nie wypadao polskiemu Wazie walczy przeciw sprzymierzecom Szwedw, Francuzom. Trzeba byo wrci do Polski. Krtka podr do Niderlandw pozwolia mu tylko pogbi wiedz wojskow. Wadysaw IV nadaremnie usiowa zapewni bratu cho skrawek ziemi, by mg tam samodzielnie sprawowa rzdy. Umar wanie w 1637 roku ostatni ksi pomorski, Bogusaw XIV, ktry od Korony trzyma jako lenno ziemie lborsk i bytowsk, nadane niegdy jego przodkowi przez Kazimierza Jagielloczyka za pomoc w walce z Krzyakami. Krl chcia je nada teraz bratu, lecz sejm si sprzeciwi i wczy obie ziemie do wojewdztwa pomorskiego. Na niczym spezy rwnie prby zdobycia dla lenna kurlan-dzkiego. Misja do Wiednia, gdzie w imieniu brata zalubi Cecyli Renat i zawiz jna koronacj do Warszawy, wzmoga jeszcze w krlewiczu pragnienie stabilizacji. Wybrank jego staa si teraz Lukrecja Gyllenstierna, pikna panna, ktra wsawia si wygraniem turnieju uczniczego w Wiedniu, dziedziczka sawnego w dziejach Szwecji nazwiska, lecz miernej fortuny, jako e ojciec jej straci wszystko, dochowujc wiernoci Zygmuntowi III. Wadysaw IV nie poczuwa si jednak do obowizku wdzicznoci i bratu eni si z ni nie zezwoli, zgodzi si natomiast wyprawi go za granic, przez Wiede do Woch i Hiszpanii. Tym razem los zdawa si do krlewicza umiecha. Krl Hiszpanii, niewtpliwie po naradach jego dyplomatw z Habsburgami austriackimi, obiecywa dalekiemu 379

Dzieje Polski i Litwy

arty dworskie P. Grzybowski, starosta warszawski, syn P. [kasztelana] lubelskiego, 1639 poj nadobn i urodziw pann z fracimeru krlowej [...] pann Guldnstern, a sam by szczurzy i pikolomini [bardzo may]. Matk mia Niemk, ktra im wesela sprawowaa przenosiny, a w dworze sapieyskim przed Bram Krakowsk. Byo i Krlestwo na tych przenosinach. Tam gdy matka pana modego najbardziej] dodawa[a] ochoty gociom, rzeki jej cicho dworzanin jeden, p. Bdowski te sowa: "Mcia Pani, mam ci przestrzec w jednej bardzo potrzebny sprawie, na ktrej sia zaley, ktry nie bdziesz wiedziaa, bdzie le, ale ja nie powiem, a mi W[asza] M[io] lubujesz milcze i dasz mi w zastawie piercionek. Wszak mi znasz". Ona, rozumiejc, e co pilnego miao by, nie tylko dala piercionek z chci, ale i zaprzysiga si milcze, byle jada Boga przestrzeg. A on prawi: "A wszak dzisiaj Mcia P., bdpokadziny syna WM z p. mod pierwszy raz". Na co rzeka: "Tak jest". ,,Napomni[j] e WM t swoj synow, aby w w czas, gdy syn WM na ni wjedzie {jako to bywa), aby, mwi, nie kichna, bo jak ta

panna dua kichnie, to syn WM z niej zleci, a na ziemi, i szyje zamie, albo si szkodliwie stucze, ja jako przyjaciel przestrzega[m]". Niemka podzikowaa z prostoty za przestrog. Acz obaczywszy si, pocza si gniewa i piercionka upomina. Ktrego gdy zaraz nie wraca, ogosia t rzecz na swj wstyd i na ludzi miech. hiszpaskie mirae uwizienie Jana Kazimierza we Francji poselstwo Krzysztofa Gosiewskiego do Parya polskiemu krewniakowi stanowisko wicekrla Portugalii. Kraj ten, poczony wwczas z Hiszpani uni personaln, w praktyce pozbawiony samodzielnoci, trzy lata pniej zrzuci hiszpaskie jarzmo i z pomoc francusk, po dwudziestu latach walk, wywalczy pen niepodlego pod narodow dynasti. Krlewicz polski mia uspokoi panujcy tam ferment, zadouczyni portugalskim aspiracjom do wikszej samodzielnoci i przeci francuskie intrygi, ale zarazem pooy kres instrumentalnemu traktowaniu Portugalii przez rzdzcw Madrycie dworsk hiszpask kamaryl. Na habsburskich dworach byli wic zarwno zwolennicy, jak przeciwnicy tej nominacji. Stosunki Wiednia z Warszaw wanie wwczas byy nie najlepsze. Sam Wadysaw IV, ktry w 1638 roku wyprawi si na leczenie do wd w Baden pod Wiedniem i przy sposobnoci chcia si zobaczy z cesarzem, osign to dopiero po dugich zabiegach i potraktowany zosta niezbyt grzecznie, jak ubogi petent, ktry to upomina si o posad dla brata, to o posag ony, a sam niewiele znaczy. Krtki pobyt Jana Kazimierza w Wiedniu rwnie bez incydentw si nie oby. Ale wieci o podry krlewicza doszy rycho do Francji i wywoay zrozumiae zaniepokojenie doskonale o wszystkim poinformowanego - domyla si tylko moemy skd - zakamieniaego wroga Habsburgw, rzdzcego Francj kardynaa de Richelieu. Gdy polski krlewicz na genueskim statku pody z pocztkiem lata 1638 roku wzdu poudniowych wybrzey Francji do Barcelony, lokalne wadze francuskie dostay polecenie, by go przy pierwszej sposobnoci aresztowa. Pogoda nie sprzyjaa podry morskiej. Jan Kazimierz ciekaw by zreszt Francji. Dwukrotnie wysiada na ld i za drugim razem zatrzymany, znalaz si we francuskim wizieniu, zapewne nie bez wspudziau genueskiego kapitana i genueskich, zwizanych z madryck kamaryl wadz, ktre pniej wyranie bojkotoway starania naiwnego genueskiego ambasadora w Paryu o zwolnienie krlewicza. W niewoli, we francuskich zamkach Salon, Sisteron i Yincennes, przey Jan Kazimierz prawie dwa lata. Dugie, upokarzajce krla i Rzeczpospolit rokowania, poselstwo Krzysztofa Gosiewskiego do Parya, zobowizania krla, Senatu, Izby Poselskiej, Gosiewskiego i samego Jana Kazimierza, i nie bd wystpowa przeciwko Francji nigdy zreszt nie traktowane na serio i nie dotrzymane - doprowadziy wreszcie do uwolnienia krlewicza. Wrd oficjalnych wizyt poegnalnych i poficjalnych kocowych rozmw znalaz jeszcze Jan Kazimierz czas na poznanie dalekiej krewnej krla Francji, Marii Ludwiki Gonzagi i na poddanie si urokowi jej przewrotnego nieco intelektu. czya ich zreszt wsplna nienawi do kardynaa de Richelieu. 380

---------- Wadysaw IV ostatni hotd pruski Ry. 321. Zalubiny Wadysawa IV z Mar/ Ludwik Gonzag w Fontainebleau koo Parya, drzeworyt Abrahama Boss, po 1645 roku (Muzeum Narodowe w Krakowie). Z Parya ruszy Jan Kazimierz do Brukseli, zarzdzanej przez wspzwycizc spod Nrdlingen, kardynaa-infanta Ferdynanda, brata krla Hiszpanii. Witany po krlewsku, usiowa - wbrew zobowizaniom paryskim - znale sobie jeszcze miejsce w subie hiszpaskiej. Ale o rzdach w Lizbonie nie byo ju mowy. W Madrycie tymczasem zapady odmienne, niefortunne w skutkach decyzje dotyczce tego kraju. Przez Hamburg i Gdask przyszo wraca bezrobotnemu krlewiczowi do Polski, by znw pdzi czas w kulturalnym, pozbawionym perspektyw nierbstwie. Sejm zgodzi si dla formalnie na zaopatrzenie w Rzeczypospolitej, zastrzegajc jedynie, e nie na jej granicach, ale niczego konkretnego nie uchwali. Jedyna z pozostaych przy yciu sistr krlewskich, bo inne zmary w dziecistwie Anna Katarzyna Konstancja - bya w tym czasie wci niezamn. Gdy zmar w 1640 elektor brandenburski, Jerzy Wilhelm, krl mia nadziej , e j ego syn i nastpca, Fryderyk Wilhelm, pojmie krlewn za on. Nowy ksi przyby do Warszawy 7 padziernika 1641 roku, zoy hod Wadysawowi, ostatni hod pruski, ale do oczekiwanych owiadczyn si nie kwapi. Ostatecznie wysza Anna Katarzyna Konstancja w czerwcu nastpnego 1642 roku za Filipa Wilhelma Wittelsbacha z Neuburga w Bawarii, przez grzeczno tylko tytuowanego elektorem palatynem, bo prawdziwego palatyna by krewnym, jednego z mniej liczcych si ksit Rzeszy. Ale te i krl Polski coraz mniej si liczy na arenie europejskiej. Lecz sytuacja midzynarodowa zmieniaa si z miesica na miesic. W listopadzie pod Breitenfeld armia szwedzka odniosa efektowne zwycistwo nad cesarsk. Polska przyja znw stawaa si dla obozu habsburskiego cenna; Jan Kazimierz, ktry trzy lata cae wytrzyma w kraju bezczynnie, znw postanowi uciec za granic. Wiosn 381

Dzieje Polski i Litwy

Jan Kazimierz Jezuit i kardynaem mier Cecylii Renaty Maria Ludwika Gonzaga Ry. 322. Zamek krlewski w Warszawie, od 1611 roku gwna rezydencja krlewska. Zniszczony w czasie II wojny wiatowej, zosta) odbudowany w 1. p. lat 70. XX wieku. 1643 roku ruszy z maym orszakiem wpierw do Baden pod Wiedniem, a stamtd do Woch. Po miesicu przysza wiadomo, e potajemnie, bez zgody Wadysawa, wstpi w Loreto do zakonu Jezuitw. Do czasu. Przez dwa lata dawa si prosi bratu i senatorom, by raczy wystpi z zakonu, papieowi - by zechcia za to przyj kapelusz kardynalski bez obowizku wyszych wice. Przyj go wreszcie - i z miejsca

upomnia si w Rzymie ostro o monarsze honory. A walczc o swoje miejsce wrd monych tego wiata, spokojnie prowadzi rwnie wielk polityk, popiera nowe ambitne plany Wadysawa. Tymczasem koniunktura midzynarodowa trwaa i widoczna bya nawet w polityce dynastycznej krla. Zmara 24 marca 1644 roku Cecylia Renata. Dla Wadysawa, niezbyt troszczcego si o on, bya to okazja do wykorzystania zmieniajcej si szybko sytuacji. Wpierw zadba o porozumienie dotyczce posagu zmarej, zabezpieczonego tymczasowo na majtkach ziemskich w Czechach. Zdoa w maju 1645 roku uzyska przeniesienie ich na ksistwo opolsko-raciborskie, jako dziedziczne w rodzie Wazw. Mg osign wicej, nawet moliwo przekazania go Rzeczypospolitej w razie wyganicia dynastii. Habsburgowie w danym momencie przyparci byli do muru. Ale Wadysaw, jak zwykle, myla o dynastii, nie o Rzeczypospolitej. Uzyska od Habsburgw co chcia i posa do Parya wietne poselstwo po now on - Mari Ludwik Gonzag, niemod ju wtedy, dobiegajc lat 35, ale wci niezwykle aktywn. Nastpca kardynaa de Richelieu, kardyna Mazarini, pozbywa si jej z ulg: ambitna ponad miar, biega w intrygach politycznych, bya zbyt niebezpieczn przeciwniczk. Tote poselstwo polskie po now krlow zostao przyjte w padzierniku 1645 roku w Paryu wspaniale, a cho panna moda bya bardzo dalek krewn krla Francji, kontrakt maeski potraktowany zosta jako traktat midzynarodowy, peen wielkich sw, ale niewielu konkretw. 382

- Wadysaw IV A Jan Kazimierz w purpurze kardynalskiej powrci do Warszawy. Czyby myla o odegraniu przy nowej krlowej podobnej roli, jak we Francji odgrywa przy wdowie po Ludwiku XIII, Annie Austriaczce, kardyna Mazarini, podobno potajemnie jej polubiony? Wadysaw przecie coraz czciej chorowa, a krlewicz by nieletni. Lecz wszystkie te plany zawaliy si, gdy 9 stycznia 1647 roku zmar Zygmunt Kazimierz. Dwr i kraj dwr krlewski Wazw Przeciwstawienie dworu i kraju wystpowao czsto w Europie rodzcego si absolutyzmu i walczcych z nim instytucji stanowych. Niejeden wadca ze swego dworu czyni orodek intryg politycznych, zmierzajcych do ugruntowania dynastycznej, a nie narodowej hierarchii wartoci w polityce pastwa. Niejeden te poprzestawa formalnie na promowaniu dworskiej koncepcji kultury, przygotowujcej podobn, cho powolniejsz a lepiej zaplanowan reform ustroju. Polscy Wazowie podobnej szansy nie mieli, ale ich usiowania szy rwnie w kierunku ograniczenia sejmowadz-twa przez

tworzenie wskiej elity rzdzcej, magnacko-urzdniczej, ktrej orodkiem byby dwr krlewski. I tu jednak polityka Wadysawa IV bya niekonsekwentna. Powodw byo wiele. Dawniejsi historycy kadli nacisk na brak rodkw finansowych, wystarczajcych, by znaczcy w skali pastwa dwr stworzy i utrzyma. Badania Wadysawa Czapliskiego wykazay jednak, e dochody osobiste Wadysawa -z ce, up solnych, ekonomii krlewskich, palowego, starostw itd. - wcale nie byy takie niskie i wynosiy co najmniej, przy bardzo ostronych obliczeniach, l 310 ty. z rocznie, nie liczc dochodw niestaych, a i te byy pokane. W 1636 roku Gdask ofiarowa Wadysawowi ponad 400 ty., Krlewiec okoo 200 ty. Dugi krlewskiego skarbu prywatnego, za zgod sejmu, pacone byway przez skarb pastwa; tylko dla czci panowania wynioso to okoo 2,5 min z. Za doroczne stae koszta utrzymania dworu znw bez wydatkw nadzwyczajnych - wynosiy mniej ni p miliona. Mimo to krl by stale zaduony, co byo wynikiem zarwno nieprzemylanych przedsiwzi i zej gospodarki, jak nieuczciwoci krlewskiego otoczenia. Ale i te dugi nie przekraczay normy europejskiej; inni monarchowie rwnie w dugach tonli, a dwory ich byszczay. Pewn rol graa tu rwnie pna stabilizacja i nie najlepsze pniej poycie wpierw Ryc 323 Portret Marii Ludwiki Gonzagi 1653 rok (Muzeum Czarto_ z Cecyli Renat, nastpnie z Mari Ludwik ryskich w Krakowie). 383

Dzieje Polski i Litwy

kolumna Zygmunta Ry. 324. Kaplica Wazw przy katedrze wileskiej, lata 1626-1636, odnowiona w 1689 roku. (czy, jak j w Polsce nazywano, podobno przez cze dla nie uywanego tu wwczas witego imienia Marii, Ludwik Mari). Zreszt charakter Wadysawa adnemu porzdkowi podda si nie potrafi. ywioem jego byo polowanie i seks. Ucieka przy kadej sposobnoci do Merecza, jak Zygmunt August do Knyszyna, a Batory do Grodna. Tyle e w Me-reczu byy nie tylko lasy, ale rwnie pikna starocina. To nie znaczy, e na niej poprzestawa. W Warszawie, na oczach wszystkich, przey niejedn przygod. I nie poprzestawa te na lasach mereckich. Pod sam Warszaw, w Nieporcie, w rejonie myliwskim, znajdowa si drewniany paac przez jednego z francuskich podrnikw nazwany nawet "arcydzieem ciesioki", z dodatkiem, i jest to "adnie uoony stos drewna do podpaki" - ulubiona rezydencja obu krlewskich braci Wazw. Sam za zamek warszawski, cho nieco rozbudowany, mia charakter bardziej kameralny ni Wawel i na centrum efektownego ycia dworskiego si nie nadawa, zwaszcza ze wzgldu na prowincjonalny wci aspekt nowej stolicy. Z inwestycji artystycznych, zaplanowanych, aby doda jej blasku, najwiksze znaczenie zyskaa kolumna Zygmunta. Stanowi ona miaa fragment wikszego zaoenia, na rzymskich wzorach modelowanej drogi tryumfalnej Wazw. Umoliwi jej fundacj sejm, ktry w 1643 roku uchwali spacenie dugw krlewskich, dziki czemu Wadysaw mg w nastpnym roku wykupi domki zakonu Bernardynek pooone na miejscu

dzisiejszego placu Zamkowego i przystpi do prac nad wzniesieniem pomnika. Nie bez przeszkd. Dla nuncjusza papieskiego, ktrym by wwczas Mario Filonardi, kamieniem obrazy sta si zarwno fakt kupczenia wasnoci Kocioa, jak wznoszenie pomnika osobie wieckiej. Z jego inicjatywy biskup poznaski, do ktrego diecezji naleaa Warszawa, zagrozi kltw winnym rozbirki budynkw. W odpowiedzi krl postawi stra przed mieszkaniem nuncjusza, nie dopuszczajc do niego nikogo. Odmwi przyjcia jego przeprosin. Filonardi musia opuci Polsk. A kolumn ustawiono 14 wrzenia 1644 roku, za posg na niej umieszczono i rusztowania rozebrano dziesi dni pniej. W roku nastpnym, po bitwie pod Breitenfeld i ugodzie Wadysawa z Habsburgami, papie, pocztkowo obraony, przysa nowego nuncjusza. Kolumna staa si symbolem wsplnego pastwa, dzi, jak i wwczas goszcym jego chwa, a take symbolem nieustpliwoci narodu, ktry przed obc 384

Wadysaw IV

interwencj si nie ugina i ktry, po trzystu latach, kolumn zburzon przez niemieckich barbarzycw z gruzw podnis. Sawa dynastii goszona bya nie tylko w kamieniu i spiu. Cho wczeni historycy dziejw Wadysawa -Stanisaw Kobierzycki piszcy o jego krlewiczow-skich latach czy Eberhard Wassenberg, dworzanin Cecylii Renaty - nie naleeli do czoowych przedstawicieli swego fachu, to przecie pozostawali jeszcze poeci. Zmar w 1640 roku czterdziestopicioletni zaledwie Ry. 325. Przyjcie postw szwedzkich i mediatorw cudzoziemskich przez krla Wlady-Sarbiewski konsekwentnie slaw IV' Plafon w Patacu biskupim w Kielcach, warsztat Tomasza Dolabelli, ok. 1641 roku ' r (Muzeum Narodowe w Kielcach), goszcy chwa Wazw, literaci w subie dynastii ale jego miejsce zaj epicki poeta szlachecki, Samuel Twardowski. Wanie w czasach Wadysawa IV powstay jego poematy: Przewona legacyja... Krzysztofa Zbaraskiego... do cesarza tureckiego Mustafy... i Szczliwa moskiewska expedycyja Najjaniejszego Wadysawa IV krla, a wydany wkrtce po mierci monarchy poemat o jego zwycistwach tak oburzy posa moskiewskiego, e na jego danie spalono nawet w 1649 roku w Warszawie kilkanacie kart ksiki. Pdzlem za sawi obu Wazw Tomasz Dolabella z Belluno, przebywajcy w Polsce od 1602 roku. Niektre z jego obrazw historycznych, zdobicych niegdy zamek warszawski, dzi nie zachowanych, rwnie wywoay oburzenie moskiewskich posw. teatr i opera Pasj samego Wadysawa, obok polowania, by jednak teatr, i to teatr woski. Za Zygmunta III rozwija si w Rzeczypospolitej teatr jezuicki, byway tu trupy obce, niemieckie, angielskie, lecz dopiero w czasie swej europejskiej podry w 1624/1625

roku pozna wczesny krlewicz woski teatr i oper i si w nich rozkocha. Tote jeszcze za ycia ojca, w 1628 roku, doprowadzi do pierwszego znanego wystawienia opery w naszym kraju. Bya to Galatea z muzyk Orlandiego Santi. W 1635 roku w Warszawie, po przystosowaniu jednej z sal zamkowych do przedstawie teatralnych, wystawiono Judyt Andrea Salvadoriego. Za tym poszy coraz liczniejsze przedstawienia nastpne. Teatr dworski by jednak rzecz kosztown. W czasie swego pobytu w Krakowie krl prbowa nawet bezskutecznie przerzuci na wadze miasta koszta przedstawienia i przerobienia starego spichlerza na sal teatraln, ostatecznie jednak odbyo si wszystko na zamku niepoomskim. Nie mona si oprze wraeniu, e te gusta Wadysawa nie znajdoway jeszcze wwczas oddwiku w spoeczestwie, ktre wolao teatr innego rodzaju - realistyczny, religijny i humanistyczny teatr jezuicki lub rubaszny teatr plebejski, ktrego wyrazem bya midzy innymi wystawiona 385

Dzieje Polski i Litwy

Kawaleria Bogosawionej i Niepokalanej Matki Boskiej dworzanie Wadysawa IV Ry. 236. Paac Koniecpolskich w Podhorcach, lata 1637-1641, rozbudowany w latach 1752-1763. w 1633 roku na szlacheckim dworze komedia Piotra Baryki Z chopa krl, osnuta na niemiertelnym motywie, rwnoczenie przecie wykorzystanym przez Calderona w jego arcydziele ycie jest snem, ktrego akcja rozgrywa si w Polsce przypominajc krlom, jakie s skutki przenoszenia wasnych dz nad dobro spoeczne. Ale do takiego teatru nie doroso wwczas ani nasze spoeczestwo, ani nasi krlowie. Dopiero Jzef Szujski, nie przypadkiem historyk, kongenialnie przyswoi literaturze polskiej to dzieo Calderona. Prbowa Wadysaw i innego teatru. Modne stay si w tym czasie w Europie widowiskowe fundacje zakonw rycerskich, czyli orderw, wwczas bowiem te dwa okrelenia byy jednoznaczne. Takie bractwo orderowe, "Kawaleri pod tytuem imienia Bogosawionej i Niepokalanej Matki Boej wszystkiego chrzecijastwa", pragn zaoy ju Zygmunt III, a Ossoliski, jak pamitamy, uzyska na to zgod w Rzymie. Z okazji lubu z Cecyli Renat odgrzeba Wadysaw stary projekt. W myl jego postanowie wielkim mistrzem zakonu byby krl polski, czonkami - 72 kawalerw z Rzeczypospolitej i 24 zagranicznych. Celemjch byaby suba ojczynie i wyznaniu katolickiemu. Na czonkw zaoycieli powoa krl, obok Jana Kazimierza, 8 magnatw z Korony i 4 z Litwy. Odmwili jednak stanowczo najwaniejsi z nich: Stanisaw Koniecpolski, Stanisaw Lubomirski, Jakub Sobieski i sam Jan Kazimierz. Zaprotestowa przywdca kalwinw Krzysztof Radziwi. Protestoway sejmiki w imi rwnoci szlacheckiej. Projekt upad, a Wadysaw obieca, e do niego nie wrci. Mona to byo przewidzie z gry i nie angaowa si niepotrzebnie w beznadziejn imprez. Dziwnie by zreszt wygldaa ona na dworze modym, swawolnym i kosmopolitycznym. Najwaniejsz na nim osob by przyjaciel modoci Wadysawa, chtny zawsze do

pomagania mu w korzystaniu z uciech tego wiata i w trwonieniu pienidzy, Adam Kazanowski. Fraucymer od czasw Konstancji by niemiecki, z Cecyli Renat tylko nieco odmodnia. Krl z pierwsz on rozmawia wycznie po niemiecku. Jan Kazimierz nosi si z niemiecka i dopiero po wstpieniu na tron przywdzia po raz pierwszy strj polski. Tote wpyw na sprawy dworskie zyskali szybko pochodzcy ze szlachty inflanckiej Denhoffowie: Gerard starosta kocierski, pniej marszaek 386

Wadysaw IV

dworu krlowej i wojewoda pomorski, rwnie towarzysz modoci Wadysawa, Denhoffowie oraz Kasper, wojewoda sieradzki, ktrzy nawet nie mwili dobrze po polsku. miech wzbudzi kiedy Gerard, woajc: "Nie acie waszmocie na krlow, Krl Jegomo si o to gniewa, kiedy Waszmocie azicie na krlow". Ta niemczyzna, utosamiana przez Krzysztofa Opaliskiego z "gruboci jak olendersk", bya atwym celem licznych artw dworskich i tylko may Zygmunt Kazimierz oburza si, gdy do mwiono po niemiecku, woajc, e jest Polakiem. Odbijali od tego dworu nieliczni senatorowie, ktrzy wierno swemu wadcy rozumieli nie jako pobaanie jego zachciankom, ale jako suenie jego pastwu. Najbliej dworu by oczywicie ukasz Opaliski starszy, marszaek nadworny, a od Opaiiscy 1630 roku wielki koronny, odpowiedzialny za bezpieczestwo krla i jego otoczenia, urzdnik sumienny i posuszny, w przeciwiestwie do modych krewniakw, zwaszcza zgryliwego Krzysztofa, wojewody poznaskiego, znakomitego satyryka, pitnujcego ze szczeglnym arem te wszystkie wady spoeczne, ktre tkwiy i w nim samym. Brat Krzysztofa, ukasz modszy, by to polityk bliski krlowi i pisarz polityczny mniej byskotliwy, ale lepiej rozumiejcy potrzeby spoeczne, zwaszcza potrzeby miast, i tu susznie krytyczny wobec istniejcego stanu rzeczy. Jerzy Ossoliski Najwiksze znaczenie mia jeden z najwikszych polskich mw stanu nie tylko tego stulecia, Jerzy Ossoliski, kolejno podskarbi nadworny, podkanclerzy, a od 1643 roku kanclerz wielki koronny, dyplomata dowiadczony, w wiecie byway, zwolennik wzmocnienia wadzy krlewskiej opartej na wsppracy z magnackim Senatem oraz ukrcenia szlacheckiej swawoli, w praktyce w tym czasie wpierw znakomity gospodarz, nastpnie elastyczny kierownik polskiej polityki zagranicznej, speniajcy wiernie polecenia Wadysawa, oczywicie jeli je uwaa za suszne i realne. Czsto bya to syzyfowa praca, jak chociaby jego namiestnictwo w Prusiech Ksicych, ktrego owoce zostay zmarnowane przez pniejsze ustpstwa krlewskie. Drugim z kierownikw polityki polskiej by hetman wielki koronny Stanisaw Koniecpolski, zarazem od 1633 roku kasztelan krakowski, czyli pierwszy senator wiecki Rzeczypospolitej, jeden z najbogatszych magnatw Korony. Zwolennik silnej rki w stosunku do Kozakw, umia im narzuci swoj wol i bez ich pomocy gromi Tatarw. Z jego to inicjatywy - i za jego pienidze -powstaa twierdza Kudak i wspaniaa

rezydencja w Podhorcach, ale powstaa rwnie manufaktura jedwabna i weniana w Brodach. Z magnatw koronnych najwiksze znaczenie mieli Jakub Sobieski, od 1641 roku wojewoda ruski, oraz Stanisaw Lubomir- Ryc 327 p|a|<jeta z portretem Jerzego Ossoliskiego, wyk. Jan Bass, ski, zwycizca spod Chocimia, ktry za 1648 rok (Krakw-Wawel). 387

Dzieje Polski i Litwy ----------------------------------------wzrost potgi politycznej magnatw Wadysawa z wojewdztwa ru skiego postpi na wojewdztwo i starostwo krakowskie. Ich to indy widualnoci sprawiy, e dwa te wojewdztwa, niegdy ostoja nie zalenej, hardo stawiajcej si se natorom szlachty, szy teraz na pasku magnackich przywdcw. Proces ten nie by nieodwracalny, przykadem wojewdztwo siera dzkie, za Batorego lepo idce za Olbrachtem askim, teraz wobec magnatw znacznie bardziej nie ufne. Niemniej przewaga autoryteRyc. 328. Synagoga w Brodach, xvii wiek. tu senatorskiego stawaa si wi doczna i na innych terenach Korony, z wyjtkiem Mazowsza i Podlasia, gdzie przewaali wrd szlachty regalici. Za na Litwie, gdzie niepodwaalny by autorytet takich magnatw jak Stanisaw Albrecht Radziwi wrd katolikw, czy Krzysztof Radziwi, a pniej jego syn i nastpca na stanowisku hetmana Janusz wrd ewangelikw, rzdy senatorskie zdaway si szlachcie oczywistoci. upadek kultury politycznej W wielu wojewdztwach jednak wizao si to z narastaniem abstrakcyjnej nieco nieufnoci politycznej wrd szlachty. Obiektem tej nieufnoci byway poprzednio okrelone instytucje, sytuacje i penomocnictwa, takie jak wadza hetmaska w rkach Zamoyskiego czy tajna dyplomacja modego Zygmunta III. Ze spadkiem kultury politycznej - nie zawinionym przez szlacht, ktra musiaa posya synw na wojn zamiast na uniwersytety zagraniczne - coraz bardziej narastaa nieufno do zmian jako do rda wszelkiego za, i coraz wikszego znaczenia nabieray irracjonalne postawy obronne wobec niezrozumianej rzeczywistoci. Badacz sejmu wadysawowskiego, Jan Dzigielewski, uj to trafnie: "W gronie autentycznych przywdcw szlacheckich f...] coraz bardziej ubywao ludzi podatnych na argumenty i odpowiedzialnych, a przybywao formalistw, we wszystkim widzcych zagroenie". Tym samym za trudna stawaa si

sytuacja ludzi, ktrzy widzieli zagroenie prawdziwe i starali si mu zaradzi. Takim zagroeniem, mimo "zotego pokoju" na Ukrainie i zwycistw Koniecpolskiego, bya wci sytuacja na kresach poudniowo-wschodnich. Ze starcia szlacheckiej nieufnoci i niepokoju magnackich mw stanu o los ojczyzny zrodzi si teraz katastrofa planw, ktre miay ojczyzn ocali, a przyniosy jej nowe klski. Plany wojny tureckiej Od pokoju hetmaskiego, ktry zawar by Koniecpolski w 1634 roku z Szahinem ag, stosunki polsko-tureckie ukaday si dobrze. "Wielkie poselstwo" Wojciecha Miaskowskiego w 1640 roku, mimo trudnych jak zwykle i dramatycznych rokowa, doprowadzio do zatwierdzenia dawnych paktw i odnowienia pokoju. Kudak trzyma w szachu Kozakw, Turcy nie spuszczali ordycw ze smyczy. Najazd ich w 1644 roku Koniecpolski odpar z atwoci wrcz podejrzan. Nigdy wczeniej nie udawao 388

Wadysaw IV

sukcesy militarne hetmana Koniecpolskiego si dopa szybkich i nieprzewidywalnych Tatarw u progu wyprawy grabieczej; dopiero obcieni upem mogli by docignici. Teraz za Koniecpolski dokadnie wiedzia, ktrdy pocign i zada im pod Ochmatowem klsk straszliw. Domyla si tylko mona, e Wysoka Porta rewanowaa si mu za Kudak stosownymi informacjami. Do tego czasu jedynym sposobem powstrzymania Tatarw byy doroczne upominki, czyli po prostu haracz pacony im przez Rzeczpospolit. Teraz si to skoczyo. Krl haraczu odmwi, Koniecpolski wysun propozycje przepdzenia Tatarw z Krymu. Nie bya to utopia. Ju wczeniej zdarzao si, e sami Kozacy, w subie pretendenta do tronu chanw, zajmowali przejciowo pwysep. Za straty ludnociowe ponoszone w wyniku najazdw tatarskich i uprowadzania jasyru byy ogromne. Dla samej Rusi Czerwonej wynosiy one w l. poowie XVII wieku, wedle oblicze Maurycego Horna, 300 ty. ludzi. A zatem likwidacja ord tatarskich rozoonych nad Morzem Czarnym w pobliu naszych granic, krymskiej, oczakowskiej i budziackiej, byaby rozwizaniem najkorzystniejszym. Nasuwao si jednak pytanie, co dalej. Nie tylko ordy podlegay Stambuowi, ale na Krymie i u ujcia Dniestru znajdoway si tureckie twierdze i stacjonowaa turecka flota. Za zaludnienie i utrzymanie zdobytych ziem nastrczaoby przez wiele, lat powane problemy finansowe i ludnociowe. Dlatego projektowa Koniecpolski przymierze z Moskw i ustpienie jej czci zdobyczy, z Krymem wcznie, wysoko cenic moskiewskie dowiadczenia kolonizacyjne w chanatach nadwoaskich i na Syberii. Takie antytatarskie przymierze rzeczywicie zostao zawarte, ale dopiero we wrzeniu 1647 roku przez wysanego do Moskwy wojewod

kijowskiego Adama Kisiela; co wicej, w rezultacie, pod koniec rzdw Wadysawa IV, Rzeczpospolita udzielia pomocy Moskwie przeciw kolejnemu najazdowi tatarskiemu. Wadysaw IV, duch wci niespokojny, podchwyci z zapaem plany wojenne. Przez minione lata wci wysuwa jakie nowe, jeszcze bardziej nierealne projekty: atowysRyc 329 Portret ukasza Opaliskiego, nieznany malarz polski, ok. 1640 roku tpienia wsplnie Z Francj przeciw (Muzeum Czartorysklch w Krakowie). 389

Dzieje Polski i Litwy ----------------------------------------wiedeskim krewniakom, by zagarn lsk dla syna, a to wsplnego z krlem Danii Chrystianem IV, rwnym mu fantast, ataku na Szwecj. Wojna - owszem, uwaa krl, ale od razu z Turcj i co najmniej o Modawi, a najlepiej o Konstantynopol jako tron dziedziczny dla Wazw, dla syna. Rozpocza si oywiona akcja dyplomatyczna wrd Sowian poudniowych, Serbw i Bugarw, ktrych przedstawiciele nawiedzali dwr warszawski, sawili Wadysawa i Polskja-ko nadziej ucinionych, przedmurze chrzecijastwa. Nawet prawosawni mnisi greccy z klasztornej republiki na pwyspie Athos trafiali wwczas ze swymi probami o wyzwolenie Grecji do krla Polski. Rwnoczenie jednak w miertelnym niebezpieczestwie znalazo si inne przedmurze. Posiadoci Republiki Weneckiej, tak bliskiej szlacheckim ideaom ustrojowym, wciskay si gboko w posiadoci ottomaskie. Pad wprawdzie pod koniec XVI wieku Cypr, lecz pozostaa w rkach weneckich Kreta, Ry. 330. Arsena krlewski we Lwowie, wzniesony z inicjatywy Wtady- a wenecka Dalmacja wraz Z niepodleg sostawa IV w latach 1638-1650. r t>-t wojna Turcji z Wenecj wiask Republik w. Baeja w Dubrowniku i nieujarzmionymi, dzielnymi gralami z Czarnogry odcinay turczc si szybko Boni od Adriatyku, co wicej, staway si ostoj dzielnych morskich korsarzy i grskich partyzantw, ktrzy, jak nasi Kozacy, w rabunku mahometaskich miast i statkw szukali swej misji dziejowej. Wysoka Porta zdecydowaa si wic rozpocz wojn z Wenecj, wpierw o Kret. W cikich walkach w latach 1645-1648 Turcy opanowywali, jedn po drugiej, potne weneckie twierdze na Krecie i greckie wntrze wyspy. Jedynie wenecka stolica Krety, Kandia, wytrzymaa bohatersko nieprzerwane niemal oblenie przez lat ponad 20 - do 1669 roku. weneckie prby wcignicia Polski do wojny z Turcj Dogasaa powoli wojna trzydziestoletnia, wci jednak gwne siy hiszpaskie zaangaowane byy w wojn z Francj, z tej wic strony Wenecjanie na pomoc adn liczy nie mogli. Pomoc papiestwa miaa znaczenie moralne i finansowe, ale akurat na brak rodkw finansowych Wenecja uskara si nie moga. A wic Polska bya jej jedyn potencjaln sojuszniczk. Ambasador wenecki, Giovanni Tiepolo, wysany formalnie tylko do Krakowa na uroczystoci koronacyjne Ludwiki Marii, otrzyma jednak nieformalne polecenie, by wykorzysta polsk pomoc w wojnie z Turcj. Lecz chodzio w pierwszej mierze nie o polsk interwencj wojskow, tylko o szybkie wykorzystanie Kozakw do napadw na tureckie porty. Przedstawiciele Wenecji udzili si, e zamiast rabowa, Kozacy bd niszczy tureckie okrty i stocznie, utrudniajc flocie wojennej

Wysokiej Porty dziaania na Krecie. Za to otrzymaliby od weneckiego rzdu konkretne sumy na zbrojenia i budow czajek. 390

Wadysaw IV nierozwizany problem kozacki Z punktu widzenia interesw Rzeczypospolitej byo to szalestwo. Susznie stwierdzi najwybitniejszy znawca problemw kozackich, Zbigniew Wjcik, e w 1638 roku zaprzepaszczono ostatni szans porozumienia, ostatni szans wbudowania Kozaczyzny w konstrukcj ustrj ow i spoeczn Rzeczypospolitej. Wybrano wwczas drog represji i na tej drodze posunito si ju zbyt daleko, by z niej zawrci. Zbyt wiele bowiem cikich krzywd naroso na Ukrainie, by teraz Kozakom mona byo zaufa. Rozumia to znakomicie Koniecpolski, sam nie bez winy jako krzywdziciel. Planowa uycie armii regularnej, a nie kozackich czajek. Wiedzia, e Kozacy prbuj porozumie si przeciw Polsce z Tatarami i przed tym ostrzega. Ju w 1645 roku nawoywa na sejmie, by z tatarsk "sromot" raz skoczy. Posowie zachowali si obojtnie. Wadysaw IV zatem rozpocz zbrojenia i przygotowania dyplomatyczne na wasn rk. Wspdziaa z nim Tiepolo, wspdziaa nuncjusz papieski, a gwnym agentem krla by Kapucyn Walerian Magni, posta tajemnicza i niezbyt godna zaufania, ktrym Wadysaw, niestety, zbyt czsto go obdarza. Ale najwiksz animatork planw wojny tureckiej staa si nowa krlowa. Ambitna i niecierpliwa Ludwika Maria miaa teraz okazj pomci na tureckich sprzymierzecach swojej ojczyzny wszystkie upokorzenia, jakich doznaa w Paryu. Zgodzia si zaangaowa swj majtek osobisty, zgodzia si podpisywa jako krlowa te umowy midzynarodowe, jakich krlowi podpisywa nie byo wolno. Formalnie zreszt byy to wci umowy prywatne. mier hetmana Koniecpol-skiego Stanisaw Koniecpolski, jako jedyny z projektantw wojny, rozumowa realistycznie; jako jedyny mg do niej przekona opini publiczn, jako jedyny mg jpopro-wadzi zwycisko. Ale dobrze po pidziesitce hetman poj now on, Zofi z Opaliskich, siostr Krzysztofa i ukasza modszego. Nie przey miodowego miesica: zmar na serce 12 marca 1646 roku. A w kwietniu, przed wyjazdem do Krakowa na koronacj Ludwiki Marii, zacz si gromadzi Senat. Poinformowani szczegowo o planach krlewskich, nie miarkowanych teraz i nie firmowanych przez Koniecpol-skiego, senatorowie zaprotestowali zdecydowanie. Kanclerz wielki koronny, Jerzy Ossoliski, owiadczy, e nie bdzie piecztowa listw zapowiednich na wojn. Popar go kanclerz litewski, Stanisaw Albrecht Radziwi. Sprzeciwi si te wojnie pierwszy z ministrw, marszaek wielki ukasz Opaliski starszy, sprzeciwi si nowy wojewoda ruski Jeremi Winio-wiecki i - listownie - wojewoda krakowski, Stanisaw Lubomir-ski, dobrze wiedzcy, co znaczy moc turecka. Protestowa nowy kasztelan krakowski, Jakub So-bieski, i usysza od krla tyle sw zelywych, i rwnie umar na serce, a nowego hetmana wielkiego, Mikoaja Potockiego, te wojnie przeciwnego, nie przekonaa nawet

nadana mu po mierci Sobieskiego kasztelania krakowska. Wiele pisano O tym, e to Ry. 331. Siedemnastowieczne lufy armatnie na zamku krlewskim na Wawelu. 391

Dzieje Polski i Litwy mier krlewicza Zygmunta Kazimierza niepokoje na Ukrainie mier Wadysawa IV osawione "krlewita ukrainne" dla wasnych egoistycznych celw forsoway ekspansj na Wschd. Ale wanie te krlewita w decydujcej chwili okazay wicej poczucia realizmu i odpowiedzialnoci za pastwo ni para krlewska. Pomimo to krl nie rezygnowa. W kwietniu prbowa ugody z poselstwem kozackim przybyym do Warszawy. W tajnych naradach uczestniczyo tylko czterech zaufanych senatorw. Obieca krl Kozakom wiele. Upowani ich do zbroje, da na nie pienidze, powikszy rejestr. Mia wci wrd nich autorytet. A gdy wchodzcy w skad poselstwa Bohdan Chmielnicki poskary si, i go podstaroci Koniecpolskich wyzu z ojcowizny, Wadysaw odrzek podobno: "Czy ty nie onierz?" Na prno. Ostateczny cios projektom krlewskim zada sejm jesienny 1646 roku. Posowie zgodnie zadali rozpuszczenia zacigw, bezprawnie, bez zgody sejmu dokonanych. Mimo protestw Wadysawa sejm konstytucj odnon uchwali i nowych zacigw bez zgody stanw zakaza, cudzoziemcw od boku krlewskiego poleci odsun, gwardi krlewsk zmniejszy. Prbowa jeszcze krl obej postanowienia sejmowe, zacigi kontynuowa. Ale sejm wiosenny 1647 roku zacz si od wyproszenia z Polski Tiepola, a pniej, cho wskutek intryg Krzysztofa Opaliskiego skcony, w jednym by zgodny: aby dugw krlowej, zacignitych na wojn, nie paci. Za 9 stycznia zmar nagle na szalejc w Warszawie biegunk siedmioletni Zygmunt Kazimierz. Wadysaw IV zamkn si w sobie. Od dawna ju chory, wiedzia, e nie dla siebie pragnie zaszczytw i podbojw, ale dla jedynego syna. Teraz zosta sam. I uciek na Litw. A Ukraina wrzaa. Nieprzemylane, niemoliwe do spenienia obietnice, wyolbrzymiane jeszcze przez wie gminn, przynosiy plon zowrogi. Alarmujce wieci dochodziy do magnatw koronnych. Aleksander Koniecpolski, syn hetmana, ruszy wic w stepy, w stron Oczakowa, a Jeremi Winiowiecki - nad krymsk granic, w stron Kudaku i pustej w zimie Chortycy. Lecz z wiosn zebray si tam tumy zbiegw z Ukrainy. W ich imieniu Bohdan Chmielnicki uda si z prob o pomoc do krymskiego chana. O niepokojach zasysza Wadysaw, kaza z Chmielnickim rozmawia, zabroni zbrojnej interwencji, do ktrej armia, po rozpuszczeniu zacigw i wydaniu francuskim werbownikom licznych zezwole na zacigi w Polsce, nie bya przygotowana. Wbrew wyranym rozkazom krlewskim hetman Potocki rozdzieli swoje siy, wysa przodem syna, Stefana, ktry osaczony pod tymi Wodami w kwietniu, ponis 16 maja klsk i ciko ranny zmar w niewoli tatarskiej.

Na wie o walkach na Dzikich Polach Wadysaw ponowi zakaz wystpie zbrojnych i przygotowywa si zacz do wyjazdu na Ukrain. Liczy wci na swj autorytet u Kozakw. Nie wiedzia, e Potocki znw nie usucha jego rozkazw, nie wycofa si w por, co doprowadzi miao do klski korsuskiej. Ale krl ju jej nie doy. Spieszc do Korony, nie mg sobie darowa polowania w ukochanym Mereczu. Spdzi z koza zbyt ostronego wonic i sam popdza konie po wybojach. Wieczorem dosta ataku kamicy nerkowej i blu odka. Zaordynowane lekarstwo, zamiast pomc, dobio pacjenta. Podyktowa testament. Zmar w nocy z 19 na 20 maja. Mia 53 lata. Tak odszed krl, ktry przez cae ycie bezsilnie si szamota i nigdy nie potrafi pogodzi si ze swoj bezsilnoci, krl peen dobrych intencji i wspaniaych planw, z ktrych kady zamienia si w klsk. 392

393 Zakoczenie W XVI wiek wkraczaa Korona Krlestwa Polskiego jako monarchia stanowa, uni personaln z Wielkim Ksistwem Litewskim zwizana. W 2. poow XVII stulecia - jako demokracja szlachecka, uni realn poczona z Litw w jedn a niepodzieln Rzeczpospolit. W XVI wieku przesza przez burz polityczn, rozptan przez szlacht, ktra rozerwaa sojusz midzy tronem a magnackim Senatem i wywalczya sobie udzia w rzdach. W pocztkach wieku XVII staa si widowni wzrostu znaczenia magnaterii, ktra nauczya si schlebia szlachcie i instytucje demokracji szlacheckiej wykorzystywa dla wasnych celw, ale wewntrznie skcona, nigdy nie wrcia do jednolitej polityki, uprawianej przez Senat jeszcze u progu czasw zygmuntow-skich. Za w pogarszajcej si sytuacji wewntrznej i midzynarodowej brak siy, brak elity, ktra by wprowadzia ad i konsekwencj w poczynania polityczne, dawa si odczu szczeglnie. Dwie przyczyny upadku dawnej Rzeczypospolitej, ktry przecie wanie w czasach Wadysawa IV sta si przewidywalny, historycy wysuwaj zazwyczaj na plan pierwszy: liberum veto i woln elekcj. Lecz w 1. poowie XVII wieku zasada jednomylnoci nie bya jeszcze bezwzgldnym hamulcem przemian; bya raczej skutkiem nieufnoci do tronu, ni przyczyn inercji politycznej. Jeli sejmy nie dochodziy z powodu formalnego oporu maej grupki posw, ktra ju za Batorego potrafia sparaliowa obrady, oznaczao to, e grupka ta czua za sob silne poparcie w caej Izbie i w szlacheckim spoeczestwie, e droga kompromisu, tak miego szlachcie "ucierania" pogldw, nie zostaa wykorzystana. Krlowie na og umiejtnie jej prbowali, a jeli nawet mody Zygmunt III popenia tu bdy, to uczy si chtnie i z biegiem lat sta si znakomitym znawc taktyki parlamentarnej. Odmiennie wolna elekcja. Tu zbieg nieszczliwych przypadkw poczy si z nieuniknionym konfliktem interesu pastwowego i interesu dynastycznego. Sprbujmy sobie wyobrazi dzieje Rzeczypospolitej, gdyby Karol IX zostawi syna i Henryk Dzieje Polski i Litwy

Walezy musia na Wawelu pozosta. Lub gdyby Batory zdoa odnie kolejny sukces militarny, zatrze pami o sprawie Zborowskich i pozostawi tron bratankowi. Zasada priorytetu kandydata dynastycznego gboko wwczas bya ugruntowana. Ale nie na tyle, by Zygmunt III, a pniej Wadysaw IV nie odczuwali niepokoju o los potomka. Wystarczyo to, aby forsowa polityk dynastyczn, polityk nieprzemylan, bo powikszajc nieufno "inter maiestatem et libertatem", midzy tronem a wolnoci, paraliujc plany koniecznych reform politycznych. Istotniejsze jednak byo pogarszanie si sy tuacji gospodarczej i spoecznej. Nie tylko kosz towne wojny tu zawayy, cho negowa ich roli nie sposb. Jeszcze w czasach Zygmunta Sta rego dystans midzy Polsk a wikszoci kra jw Europy Zachodniej nie by poraajcy. Lecz rozwj gospodarki folwarcznej, masowe zasto sowanie taniej robocizny paszczynianej pod ciy produkcj miejsk, spowodoway masowy odpyw kapitaw na wie, uatwiy konkurencj tanim towarom zagranicznym. Polityka celna w wieku rodzcego si merkantylizmu w prak tyce nie istniaa. Jeli prbowano, jak za Wady sawa IV, nowe ca wprowadza, to nie w in teresie krajowego producenta, lecz w wsko Ry. 332. Apoteoza Wadysawa iv. Karta z dziea Wadysaw iv, pojtym interesie fiskalnym, bez jakiejkolwiek krl polski i szwedzki Samuela Twardowskiego, 1649 rok. prby przewidywania nastpstw ekonomicznych. Std upadek produkcji miejskiej, krpowanej do tego wci przez ograniczenia cechowe. Przeamujce je magnackie jurydyki odgryway pozytywn rol ekonomiczn, ale utrudniay czenie si miejskich aglomeracji w jednolite organizmy spoeczne, ktre na scenie politycznej mogyby zaistnie i na bieg rozwoju wpywa. Przeniesienie stolicy do Warszawy w 1611 roku byo z tego punktu widzenia decyzj szczeglnie nieprzemylan. Prowincjonalne miasto, o nikym znaczeniu produkcyjnym, yjce handlem wilanym, a wic zainteresowane utrwalaniem istniejcego kierunku gospodarczego, nie mogo zapewni, tak jak stara stolica, zwizku dysponentw politycznych z innymi ni zboowe problemami gospodarczymi i ze wiadomym swych celw, dojrzaym politycznie mieszczastwem. Poza tym badania Arnolda Toynbee nad prawidowociami rozwoju cywilizacji wykazay, e stolica pooona w rodku pastwa to zastj cywilizacyjny i polityczny, brak priorytetw rozwojowych, militarnych i kulturowych. Stolica na kracach pastwa, jak Londyn, Pary, Kopenhaga, Wiede - to wybr okrelonej drogi rozwojowej, skazanie decydentw na konsekwencj w postpowaniu. Tylko dwa poza Krakowem miasta miay wwczas 394 - Zakoczenie w Polsce takie warunki: Gdask i Lww. Kade z nich wymusioby odmienn drog rozwojow. Ale kade skazaoby na konsekwencj.

O problemie chopskim w Rzeczypospolitej pisano wiele, ale wszystkie te rozwaania, nawet pod pirem znakomitych historykw, miay cel raczej polityczny ni badawczy: wczy chopw do walki o odzyskanie niepodlegoci, a potem o przebudow pastwa. Std "zota legenda chopw polskich", tak piknie przedstawiona przez Franciszka Ziejk, jest tylko legend. Wie polska nie bya nigdy organizmem jednolitym, cho prawa stanowe jako tak j traktoway. Podzia na gospodarzy i bezrolnych - a przecie ci ostatni w praktyce robili na paskim - by czsto waniejszy ni podzia na dwr i wie. A znaczny procent bezrolnej i zagrodowej szlachty podziay te jeszcze zaciera. Tak samo jak znaczna liczba miasteczek, chopskich w praktyce, krlewskich i prywatnych, ktrych mieszkacy yli z roli, ale mieli przywileje mieszczaskie i paszczyzny nie odrabiali, zaciera rnice midzy miastem a wsi. Wreszcie paszczyzna bya powinnoci dominuj c, ale nie j edyn, zwaszcza na pnocno-zachod-nich, najlepiej rozwinitych gospodarczo terenach. Rozwj form ekonomicznych i spoecznych na wsi nie by bowiem konsekwentny. Tam, gdzie usiowano w jakie ramy go wtoczy - na Ukrainie - musiao to doprowadzi do wybuchu rozpaczy. Gdzie indziej by miarkowany przez du swobod wyboru, pync, niestety, nie tyle z liberalnego prawa, ile ze spowodowanego inercj wadzy wykonawczej bezprawia. Ale nie na najniszym szczeblu. Zachowane nieliczne ksigi sdowe wiejskie ukazuj nam obraz spoecznoci solidarnych i samorzdnych, umiejcych zachowa porzdek na swym terenie bez ingerencji z zewntrz. Podobnie liczne spoecznoci ydowskie, pomimo nasilania si pod wpywem Kocioa kontrreformacji wystpie i tumultw antysemickich, wczeniej nie znanych w tej skali, potrafiy zachowa znaczny stopie samodzielnoci i samorzdnie, odpowiedzialnie regulowa swoje sprawy. Rwnie, skoro potrafimy dzi doceni wartoci artystyczne baroku, trudno mwi o regresie w kulturze, trudno mwi rwnie o jej stanowym charakterze wobec przenikania si elementw kultury chopskiej, szlacheckiej i mieszczaskiej, od stroju zaczynajc, na pieniach koczc. Istotna bya tu rola Kocioa. Istotna i dwuznaczna. Z jednej strony sztuka kocielna i artystyczna strona obrzdw sprzyjay tworzeniu si jednolitej wiadomoci artystycznej. Z drugiej - kontrreformacyjna nietolerancja suya jake czsto potpieniu wszelkiej innoci, wszelkiego nowatorstwa, zwaszcza e niekiedy elementy kultury mieszczaskiej, utosamianej z protestantyzmem, traktowane byy jako "grubo olenderska". Wielkoci kultury tej stawao si natomiast miae stawianie czoa przeciwnociom spoecznym i politycznym, raz gbokie, jak w pismach reformatorw od Modrzewskiego zaczwszy na Starowolskim skoczywszy, kiedy indziej szydercze, zarwno pod pirem sowizdrzaw, jak w Babinie. Rozwj kultury polskiej w jednym natomiast wzgldzie niebezpieczny by dla wsplnego pastwa, wcigajc w orbit polskoci elity litewskie i ruskie, a tym samym pogbiajc na wschodzie sprzecznoci spoeczne i nadajc im charakter narodowy. Nie mogo temu przeciwdziaa szkolnictwo ze wzgldu na swj charakter wyznaniowy. Wida to byo zwaszcza na szczeblu wyszym, gdzie obok Akademii Krakowskiej pojawiy si nowe uczelnie, czasem efemeryczne, jak Akademia Lubraskiego w Poznaniu. Lecz jezuicka Akademia Wileska i tolerancyjna, dostarczajca dobrych fachowcw Akademia Zamojska wpisay si na dugo w edukacyjn map Rzeczypospolitej, 395

Dzieje Polski i Litwy podobnie zresztjak protestanckie gimnazja akademickie i prawosawne czy unickie szkoy katedralne. Szkolnictwo ydowskie na najwyszym szczeblu tworzyo uczelnie znakomite, lecz rwnie efemeryczne, skoncentrowane bowiem wok okrelonego mistrza, po jego mierci rozpraszajce si i odywajce nieraz w innym miecie. Na niszym szczeblu wci kwitny katolickie szkoy parafialne. W niejednym zaktku Rzeczypospolitej kady chopiec wiejski mia szans opanowa sztuk czytania i pisania. Wrd ludnoci ydowskiej, wyej pod tym wzgldem zorganizowanej, umiejtno ta bya regu. Kryzys polityczny by wic faktem. Zagroenie zewntrzne narastao. Zagroenie wewntrzne pod koniec okresu wybuchno z ca, nieoczekiwan moc. Fundamenty jednak byy trwae, cho budynek pastwa wymaga zdecydowanego wzmocnienia. Od nastpnych pokole zalee miao, czy zadaniu temu sprostaj. 396 Zestawienie wybranej literatury Zestawienie wybranej literatury Poniszy spis obejmuje jedynie' wydawnictwa ksikowe, z pominiciem artykuw. Wobec obfitoci odnonych publikacji pomylany jest jako wskazwka dla czytelnika, ale ujawni ma rwnie preferencje autora. Pozycje dotyczce nie wicej ni dwch panowa rejestrowane s pod pierwszym z nich. Wypada jednak nadmieni, e informacje, ktrych hrak w podanej literaturze, zaczerpnite rwnie zostafy z rkopisw Biblioteki Jagielloskiej i Biblioteki Czartotyskich w Krakowie, Archiwum Gwnego Akt Dawnych w Warszawie, Krlewskiego Archiwum w Brukseli, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Paryu i Pastwowego Archiwum w Genui. rda Akta sejmikowe wojewdztw poznaskiego i kaliskiego, wyd. W. Dworzaczek, t. l, Pozna 1957 Akta sejmikowe wojewdztwa krakowskiego, wyd. St. Kulrzeba, A. Przybo, t. 1-4, Krakw 1932 Bielski M., Bielski J., Kronika, t. l, Sanok 1856 Collectanea z dziejopisw tureckich do historyi polskiej sucych, wyd. J,J.S. Skowski, t. 1-2, Warszawa 1824-1825 Dyplomaci w dawnych czasach. Relacje staropolskie z XVI-XVlll stulecia, wyd. A. Przybo, R. elewski, Krakw 1959 Filozofia i myl spoeczna XVI wieku, wyd. L. Szczucki, Warszawa 1878 Filozofia i myl spoeczna XVII wieku, wyd. Zb. Ogonowski, cz. l -2, Warszawa 1979 Grnicki ., Pisma, opra. R. Pollak, t. 1-2, Warszawa 1961 Helikon sarmacki. Wtki i tematy polskiej poezji barokowej, wyd. A. Yincenz, Biblioteka Narodowa ser. l, nr 259, Wrocaw 1989 / w odmianach czasu smak jest. Antologia polskiej poezji epoki baroku, wyd. J. Sokoowska, Warszawa 1991 Jagiellonki polskie w XVI wieku. Obraz rodziny i dworu Zygmunta l i Zygmunta Augusta Krlw Polskich, wyd. A. Przcdzieeki, t. 1-5, Krakw 1868-1878

Jzcfowiez J.T., Kronika miasta Lwowa od roku 1634 do 1690, tum. M. Piwockiego, Lww 1854 Lwowskie inwentarze biblioteczne w epoce renesansu, wyd. J. Skoczek, Lww 1939 Malewska H., Listy staropolskie z epoki Wazw, Warszawa 1959 Paprocki B., Herby rycerstwa polskiego, Krakw 1858 Patrzc na rozmaite wiata tego sprawy. Antologia polskiej poezji renesansowej, wyd. J. Sokoowska, Warszawa 1984 Polska XVI wieku pod wzgldem geograftcznostatysiycznym, wyd. A. Pawiski, A. Jabonowski, t. 1-13, Warszawa 1883-1913 Stryjkowski M., O pocztkach, wywodach, dzielnocicich, sprawach rycerskich i domowych slawnego narodu litewskiego, emojdzkiego i ruskiego, opra. J. Radziszewska, Warszawa 1978 Testamenty ewangelikw reformowanych w Wie/kim Ksistwie Litewskim, wyd. U. Augustyniak, Warszawa 1992 Uchasciana, czyli zbir dokumentw wyjaniajcych ycie i dziaalno Jakuba Uchaskiego, t. l -5, Warszawa 1884-1895 Opracowania Angyal E., wiat sowiaskiego baroku, Warszawa 1972 Backvis C., Szkice o kulturze staropolskiej, wyd. A. Bicrnacki, Warszawa 1975 Baaban M., Dzieje ydw w Krakowie i na Kazimierzu 1304-1868; t. l (1304-1655), Krakw 1931, reprint 1991 Banaszak M., Z dziejw dyplomacji watykaskiej. Poselstwa obediencyjne w latach 1534-1605, 1. 1-3, Warszawa 1975 Barycz H., Historia Uniwersytetu Jagielloskiego w dobie humanizmu, Krakw 1935 Barycz H., Spojrzenia w przeszo polsko-wosk, Wrocaw 1965 Barycz H., W blaskach epoki Odrodzenia, Warszawa 1968 Barycz H., Z dziejw polskich wdrwek naukowych za granic, Wrocaw 1969 Bogucka M., Gdask jako orodek produkcyjny w XlV-XVll wieku. Warszawa 1954 Bogucka M., Gdaskie rzemioso tekstylne od XVI do poowy XVII wieku, Wrocaw 1958 Chrzanowski T., Wdrwki po Sarmacji europejskiej, Krakw 1988 Dziechciska H., Biografistyka staropolska w latach 1476-1627 (kierunki i odmiany), w: Studia Staropolskie, t. 32, Wrocaw 1971 Gbarowicz M., Pocztki malarstwa historycznego w Polsce, Wrocaw 1981 Grski K., Zarys dziejw duchowoci w Polsce, Krakw 1986 Grzeszezuk St., Biazeskie zwierciado, Krakw 1970 Halccki O., Dzieje unii jagielloskiej, t. 2, Krakw 1920 Hernas Cz., Barok, Warszawa 1973 i wydania nastpne Historia dyplomacji polskiej, t. 1-2, pod red, M. Biskupa i Zb. Wjcika, Warszawa 19801982 Historia sejmu polskiego, t. 1-2, pod red. J. Michatskiego, Warszawa 1984 Hubert W., Wojny batyckie, Bydgoszcz b.d. Jobert A., Od Lutra do Mohyly. Polska wobec kryzysu chrzecijastwa 1.517-1648, Warszawa 1994 Kamler M., wiat przestpczy w Polsce XVI i XVII stulecia, Warszawa 1991 Karpiski A., Kobieta w miecie polskim w drugiej poowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 1995 Konopczyski W., Dzieje Polski nowoytnej, t. l, Warszawa 1986 Konopczyski W., Liberum veto. Studium porwnawczo-historyczne, Krakw 1918 Kot St., Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej Zachodu, Krakw 1919 Kozakiewiczowic H.L, Renesans w Polsce, Warszawa 1987 Krawczyk A., Historiografia krytyczna. Formowanie si nowoytnej postawy nauko\vej w polskim pimiennictwie' historycznym XVII w., Lublin 1994

Lecler J., Historia tolerancji w wieku reformacji, t. 1-2, Warszawa 1964 Lepszy K., Dzieje jloly polskiej, Gdask 1947 Leniak Fr, Wielkorzdcy krakowscy XVI-XVIII wieku. Gospodarze zamku wawelskiego i majtku wielkorzdowego, Krakw 1996 Maciszcwski J., Szlachta polska i jej pastwo, Warszawa 1969 Mczak A., Sukiennictwo wielkopolskie XIV-XVli wieku, Warszawa 1956 Nowak-Duewski J., Okolicznociowa poezja polityczna w Polsce, t. 2 - Czasy Zygmuntowskie, t. 3 - Pierwsi krlowie elekcyjni, t. 4 - Zygmunt III, t. 5 - Dwaj mlodsi Wazowie, Warszawa 1966-1972 Pajewski J., Buczitk i koncerz. Z dziejw wojen polsko-tureckich, Warszawa 1963 Paucki W., Drogi i bezdroa skarbowoci polskiej XVI i pierwszej polowy XVII wieku, Wrocaw 1974 Pawiski A., Rzdy sejmikowe w Polsce 1572-1795 na tle stosunkw wojewdztw kujawskich, opra. H. Olszcwski, Warszawa 1978 Piroyski J., Z dziejw obiegu informacji w Europie XVI wieku. Nowiny z Polski w kolekcji Jana Jakuba Wieka w Zurychu 2 la! 1560-1587, Krakw 1995 Pisarze staropolscy. Sylwetki, pod red. St. Grzeszczuka, t. 12, Warszawa 1991-1997 397 Dzieje Polski i Litwy Polska i Wgry- w kulturze i cywilizacji europejskiej, pod red. J. Wyrozumskiego, Krakw 1997 Polska suba dyplomatyczna XVl-XVlll wieku, pod red. Zb. Wjcika, Warszawa 1966 Polska w epoce Odrodzenia. Pastwo, spoeczestwo, kultura, pod red. A. Wyczaskiego, Warszawa 1970 Pr/cdziecki R., Diplomattc Yentures and Adventnres. Some Experience$ of British Envoys a! the Court of Poland, London 1953 Rawita-Gawroski Fr., Geneza i rozwj idei Kozactwa i Kozaczyzny w XVI w, Warszawa-Krakw b.d. Rembowski A., Konfederacja i rokosz, Warszawa 1896 Roek M., Zlolv wiek. Szkice o .sztuce renesansowej, Krakw 1991 Sajkowski A., Od Sierotki do Rybekt. W krgu radziwiilowskiego mecenatu, Pozna ! 965 Sajkowski A., Wloskie przygody Polakw, Warszawa 1973 Sajkowski A., W .stron Wiednia. Dole i niedole wojenne w wietle listw i pamitnikw, Pozna 1984 Schramm G., Der polnische Adei und die Reformation, 1548-1607, Wiesbaden 1965 Senat w Polsce. Dzieje i teraniejszo, pod red. K.. Matwijowskiego, J. Pietrzaka, Warszawa 1993 Skowron R., Dyplomaci polscy w Hiszpanii w XVI i XVI! wieku, Krakw 1997 Skowron R., Kalendarium dziejw Wawelu do roku 1905, Krakw 1990 Sobociski W., Pakta konwcnta. Studium z dziejw prawa polskiego, Krakw 1939 Sokoowska J., Spory o barok. Warszawa 1971 Szujski J., Dzieje Polski podlttg ostatnich bada, i. 2-3, Krakw 1862-1864 Sreniowski St., Zbiegostwo chopw w dawnej Polsce jako zagadnienie ustroju spoecznego, Warszawa 1948 Tarnowski St., Pisarze polityczni XVI wieku, Krakw 1886 Tazbir J., Pastwo bez .stosw. Szkice z dziejw tolerancji w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 1967 Tomkiewicz W., Z dziejw polskiego mecenatu arystvcznego w wieku XVII, Wrocaw 1952 Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonw, Warszawa 1968 Wisner II., Krl i car. Rzeczpospolita i Moskwa w XVI i wieku XVII, Warszawa 1995 Wochy a Polska - wzajemne spojrzenia, pod red. J. Okonia, d 1998 Wjcik Zb., Historia powszechna XVl-XVll wieku, wyd. IV, Warszawa 1991 Wyc/aski A., Polska

Rzeezajjospo/it szlacheck. Warszawa 1965 Wyczaski A., Polska w Europie XVI stulecia. Warszawa 1973 Wyczaski A., Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce w latach 1500-1580, Warszawa 1960 Za)czkowski A., Gwne elementy kultury szlacheckie/' w Polsce, Wrocaw 1961 Zientara B., Dzieje maopolskiego hutnictwa elaznego XIV-XVII wieku. Warszawa 1954 Zins H., Polska w oczach Anglikw XIV-XVI w., Warszawa 1974 Ziomek J., Renesans, Warszawa 1976 i wydania nastpne od D., Ideay edukacyjne doby staropolskiej. Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i siedemnastego wieku, Pozna 1990 Rozdzia I. Zygmunt Stary rda Actu Tomidana. Epistolae, legationes, responsa, actiones, res gestae, Serenissimi Principis Sigisrnundi..., t. 1-16, Posnaniae-Vratislaviae-Craeuviac 1852-1960 Deejusz J.L., Ksiga o czasach krla Zygmunta, Warszawa 1960 Drcwnowski J., Mikoaj Kopernik w wietle swej korespondencji, w: Studia Copernicana t. l 8, Wrocaw 1978 Listy polskie XVI wieku, pod red. K. Rymuta, t. l - Listy z lal 15251548, Krakw 1998 Regesta Copernicana, wyd. M. Biskup, Wrocaw 1973 Wapowski B., Kroniki. Cz ostatnia: czasv podlugoszow-e obejmujca, wyd. J. Szujski, w: Scriptores rerum polonicarum t. 2, Krakw !874 Opracowania Bochnak A., Kaplica ZYgmuntowska, Warszawa 1960 Bogucka M., Kona S/orza, Wars/awa 1998 Bogucka M., Hod Pruski, Warszawa 1985 Bona Sforza regina de. Polonia e duchessa di Bari. Saggi e documenti, Bari 1984 Dcmbiska A., Zygmunt 1. Zarys dziejw wewntrzno-politycznych w latach 1540-1548, Pozna 1948 Dobrzeniecki T., Tryptyk z Plawna, Warszawa 1954 l lartleb K., Jan Zambocki, dworzanin i sekretarz JK.M, Warszawa 1937 ilartleb K., Jan z Ocieszyna Ocieski, jego dziaalno polityczna i diariusz podry do Rzymu 1501-1548, Lww 1917 Kieszkowski J., Kanclerz Krzysztof Szydlowiecki, Krakw 1912 Kolankowski L., Zygmunt August wielki ksi Litwy do roku 1548, Lww 1913 Krzy/anowski J., W wieku Reja i S tuczyka. Szkice z dziejw Odrodzenia w Polsce, Warszawa 1958 Misig-Bochcska A., Gowy wawelskie, Warszawa 1953 Nowak Z., Jan Dantyszek, portret renesansowego humanisty, Wrocaw 1982 Pociecha W., Krlowa Bona, t. 1-4, Pozna 1949-1958 Spieralski Z., Jan Tarnowski I48K-I56I, Warszawa 1977 Sloria di Bari, pod red. F. Tateo, cz. 2, 3, Roma-Bari 1990-1992 S uch cni-Grabo wsk a A., Monarchia dwu ostatnich Jagiellonw a ruch egzekucyjny, cz. l - Geneza egzekucji dbr, Wrocaw 1974 Sucheni-Grabowska A., Odbudowa domeny krlewskiej w Polsce 1504-1548, Wrocaw 1967 Urus/czak W., Sejm walny koronny w latach 1506-1540, Warszawa 1980 Walicki M., Renesansowy poliptyk wieniawski. Warszawa 1960 Wilska M., Blazen na dworze Jagiellonw, Warszawa 1998 Wojciechowski Z., Zygmunt Stary (1506-1548), wyd. II, Warszawa 1979 Wyczaski A., Dogoni Europ. Dzieje narodu i pastwa polskiego, Krakw 1987 Wyczaski A., Francja wobec pastw jagielloskich w latach 1515-1529, Wrocaw 1954 Rozdzia II. Zygmunt August rda

Diariusz lubelskiego sejmu unii. Rok 1569, wyd. A.T. Dziayski, w: rzdlopisma do dziejw unii, c/. 3, Pozna 1856 Diariusz sejmu lubelskiego 1566 roku, wyd. I. Kaniewska, Krakw 1980 398 Zestawienie wybranej literatury Diariusz sejmu walnego warszawskiego z roku 1556/1557, wyd. St. Bodniak, Krnik 1939 Diariusze sejmu walnego koronnego piotrkowskiego 1562 i warszawskiego 1563, wyd. A.T. Dziayski, w: Zrzdlopisma do dziejw unii, c/. 2, oddz. l, Pozna l 861 Dnevnik Ijublianskago sjejma 1569 goc/a, wyd. M. Kojaowicz, Petersburg ] 869 Dyaryusz sejmu piotrkowskiego 1565 r., opra. W. Chomc,towski, Biblioteka Ordynacji Krasiskich 1868 Dyaryusze sejmw koronnych 1548, 1553 i 1570 r., wyd. J. Szujski, w: Scriptores rcrum polonicarum, t. l, Krakw 1872 Dzienniki sejmw walnych koronnych... 1555 i 1558 r. w Piotrkowie zoonych, wyd. T. Lubomirski, Krakw 1869 Kromer M., Historyja prawdziwa o przygodzie aosnej ksicia ftnlandzkiego Jana i krlewny polskiej Katarzyny, wyd. J. Mack, Olsztyn 1974 Kurylowicz M., Witkowski W., Rozprawa Jana Zamoyskiego o senacie rzymskim. Tekst aciski, pr/cekad oraz komentarz historyczno-prawny, Lublin 1977 Or/echowski St., Kroniki, Sanok 1856 Orzechowski St., Polskie dialogi polityczne (Rozmowa okoio egzekucyjej i Quincunx), 1563-1564, wyd. J. o, objani St. Kot, Krakw 1919 Przyuski J., Leges sen statuta ac Privilegia Regni Poloniae, Cracoviae 1553 Listy krla Zygmunta Augusta do Radziwiw, wyd. I. Kaniowska, Krakw 1999 Opracowania Bodniak St., Kongres szczeciski na tle batyckiej polityki polskiej, Krakw 1929 Chr/anowski I., Marcin Bielski, Studyum literackie, Warszawa 1906 Cynarski St., Zygmunt August, Wrocaw 1988 Dcmbiska A., Polityczna walka o egzekucj dhr krlewskich w latach 1554/1564, Wars/awa 1935 Gobiowski E., Zygmunt August. ywot ostatniego z Jagiellonw, Warszawa 1976 Gr/ybowski K., Teoria reprezentacji w Polsce epoki Odrodzenia, Warszawa 1959 Halecki O., Zgoda Sandomierska 1570 r., Warszawa 1915 Hartleb K., Biblioteka Zygmunta Augusta, Lww 1928 Jasnowski J., Mikolaj Czarny Radziwil (1515-15651, Warszawa 1939 Kanicwska I., Maopolska reprezentacja sejmowa za czasw Zygmunta Augusta 15481572, Warszawa 1974 Kot St., Andrzej Frycz Modrzewski, Krakw 1923 Kowalska II., Dzialalno reformatorska Jana aski ego w Polsce 1556-1560, Wrocaw 1969 Kuchowic/ Zb., Barbara Radziwiwna, d 1976 Maek J., Prusy Ksice a Prusy Krlewskie w latach 1525-1548, Warszawa 1976 Pajewski J., Wgierska polityka Polski w polowie XVI wieku (1546-1571), Krakw 1932 Piroyski L, Sejm warszawski 1570, Krakw 1972 Suchcni-Grabowska A., Spory krlw ze szlacht w zlotym wieku. Dzieje narodu i pastwa polskiego, Krakw 1988 Sucheni-Grabowska A., Zygmunt August krl polski i

wielki ksi litewski 1520-1562, Warszawa 1996 Tomczak A., Walenty Dembiski, Toru 1963 Urban W., Chopi wobec reformacji w Malopolsce w drugiej poowie XVI w., Krakw 1959 Urban W., Epizod reformacyjny. Dzieje narodu i pastwa polskiego, Krakw 1988 Wicrzbowski T., Jakub Uchaski arcybiskup gnienieski (1502-1581), Warszawa 1895 Windakicwicz St.. Padwa, Krakw 1891 Rozdzia III. Wielkie Bezkrlewie rda Girk H., Grka A., Diariusz poselstwa polskiego do Francji po Henryka Walezego w 1573 r., wyd. A. Przybo, R. elewski, Wrocaw 1963 Orzelski w., Bezkrlewia ksig omioro, przekad W. Spasowic/a, t. 1-4, Petersburg 1856-1858 Pisma polityczne z czasw pierwszego bezkrlewia, wyd. .1. Czubek, Krakw 1906 Opracowania Dubas-Urwanowicz E., Koronne zjazdy szlacheckie w dwch pierwszych bezkrlewiach po mierci Zygmunta Augusta, Biaystok 1998 Gruszccki St., Walka o wadz w Rzeczypospolite/ Polskiej po wyganiciu dynastii Jagiellonw (1572-1573), Warszawa 1969 Grzybowski St., Henryk Waiezy, Wrocaw 1985 Henr; Ul et son temps, Ed.R. Sauzct, Paris 1992 Korolko M., Klejnot swobodnego sumienia. Polemika wokl konfederacji warszawskiej w lalach 1573-1648, Warszawa 1974 Paza St., Prby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrlewia (1572-1573), Krakw 1969 Paza St., Wielkie Bezkrlewie. Dzieje narodu i pastwa polskiego, Krakw 1988 Salmonowic/ St., Konfederacja warszawska 1573, Warszawa !985 Scrwaski M., Henryk III Walczy w Polsce, stosunki polsko-francuskie w lalach 15661576, Krakw 1976 Sobieskl W., Polska a hugonoci po nocy w. Bartlomieja, Krakw 1910 Sobieski W., Trybun ludu szlacheckiego. Pisma historyczne, Warszawa 1978 Zakrzewski W., Po ucieczce Henryka. Dzieje bezkrlewia 1574-1575, Krakw 1878 Rozdzia IV. Stefan Batory rda Akta Metryki koronnej co waniejsze z czasw Stefana Batorego, wyd. A. Pawiski, w: rdu Dziejowe, t. 11, Wars/awa 1882 Archiwum Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana wielkiego koronnego, t. 1-4, Wars/awa 1909, Krakw 1948 Diariusze .sejmowe r. 1585, wyd. A. C/uczyski, w: Scriptores rerum poloniearum, t. 18, Krakw 1901 Diariusze sejmowe r. 1597, wyd. E. Barwiski, w: Scriptores rerum polonicarum, t. 20, Krakw 1907 Dyjaryjusze sejmowe r. 1587, wyd. A. Sokoowski, Krakw 1887 Ilcidcnstein R., Pamitniki o wojnie moskiewskiej, tum. J. Czubka, Lww 1894 Pamitniki do ycia t spraw Samuela t Krzysztofa Zborowskich, wyd. . Pauli, Lww 1896 Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Pskw, Krakw l 884 Possevino A., Mo,scovia, tum. A. Warkotscha, Warszawa 1988 Przywilej lokacyjny Zamocia z 1580 r., wyd. R. S/czygic, Lublin 1980 Sprawy wojenne krla Stefana Batorego, wyd. I. Polkowski, Krakw 1887 Stefan Batory pod Gdaskiem, wyd. A. Pawiski, w: rdla Dziejowe, 1. 3, Warszawa 1877 399 Dzieje Polski i Litwy

Opracowania Ba/ylow L., Siedmiogrd a Polska 1576-1613, Warszawa 1967 Bcsala J., Stefan Batory, Warszawa 1992 Boski J.. Mikoaj Sp Szarzyski a pocztki polskiego baroku, Krakw 1967 Bogucka M., Anna Jagiellonka. Wrocaw 1994 Dopieraa K.., Stosunki dyplomatyczne Polski z Turcj za Stefana Batorego, Warszawa 1986 Evans R.J. W., Rudolf 11 and his World. A Study in Intellectual History 1576-1612, Thamcs and Hudson 1997 Gr/.ybowski St., Jan Zamoyski, Warszawa 1994 Grzybowski St., Krl i kanclerz- Dzieje narodu i pastwa polskiego, Krakw 1988 Korolko M., Jan Kochanowski. ywot i sprawy. Materiay, komentarze, przypuszczenia, Warszawa 1985 Kraushar Al., Czary na dworze Batorego. Kartka z dziejw mistycyzmu w XVI wieku jako przyczynek do charakterystyki krla Stefana, Krakw 1888 Kraushar Al., Olbracht aski wojewoda sieradzki. Wizerunek historyczny na tle dziejw Polski XVI wieku, t. l -2, Warszawa 1882 empicki St., Mecenat Wielkiego Kanclerza. Studia o Janie Zamoyskim, wybr i wstp St. Grzybowski, Warszawa 1980 Makkai L., Stefan Baton- w Siedmiogrodzie, Warszawa 1961 Radziszewska J., Maciej Stryjkowski, historyk-poeta z epoki Odrodzenia, Katowice 1978 Scrczyk W., Iwan Grony, Wrocaw 1977 Skrynnikow R., Iwan Grony, Warszawa 1979 liwiski A., Jan Zamoyski kanclerz i hetman wielki koronny, Warszawa 1947 Tarnawski A., Dziaalno gospodarcza Jana Zamoyskiego, Lww 1935 Tarnowski St.Jan Kochanowski, Krakw 1888 Rozd/ia V. Zygmunt III rda Broniewski M., Apokrisis abo odpowied na ksiki o synodzie brzeskim 1596, wyd. J. Dugosz, J. Byliski, Wrocaw 1994 Chodkiewicz J.K., Korespondencja, wyd. W. Chomctowski, Warszawa 1875 Dyaryusze i akta sejmowe z r. 1591-1592, wyd. E. Barwiski, w: Scriptores rerum polonica rum, t. 21, Krakw 1911 Dyaryusze sejmowe r. 1587. Sejmy konwokacyjny i elekcyjny, wyd. A. Sokoowski, w: Scriptores rerum polonicarum t. 11, ' Krakw 1887 Dyaryusze sejmowe r. 1597, wyd. E. Barwiski, w: Scriptores rerum polonicarum, t. 20, Krakw 1907 Ksicia Krzysztofa Radziwilla hetmana polnego W. Ks. Litewskiego sprawy wojenne i polityczne 1621-1632, Pary 1859 Listy ksicia Jerzego Zbaraskiego kasztelana krakowskiego z lat 1621-1631, wyd. A. Sokoowski, Krakw l 880 Listy Wtadyslawa IVdo Krzysztofa Radziwilla... 1612-1632, wyd. A. Muchliski, Krakw 1867 Moskwa w rkach Polakw. Pamitniki dowdcw- i oficerw garnizonu polskiego w Moskwie w latach 1610-1612, opra. M. Kubala, T. cior, Kryspinw 1995 Ossoliski J., Pamitnik 1595-1620, Wrocaw 1952

Pisma polityczne z czasw rokoszu Zebrzydowskiego, wyd. .1. Czubek, t. 1-3, Krakw 1916-1918 Podr krlewicza Wladyslawa Wazy do krajw Europy Zachodniej w latach 1624-1625 w w-ietle wczesnych relacji, opra. A. Pr/ybo. Krakw 1977 Skarga P.. Kazania sejmowe, wyd. j. Tazbir, Biblioteka Narodowa, ser. l, nr 70, Wrocaw 1972 Sobieski J., Peregrynacja po Europie (1607-1613). Droga do Baden (1638), wyd. J. Dugosz, Wrocaw 1991 "Spisek orleaski" w latach 1626-1628, wyd. U. Augustyniak, W. Sokoowski, Warszawa 1990 Slarowolski Sz., Polska albo opisanie poloenia Krlestwa Polskiego, prze. i wyd. A. Piskado, Krakw 1976 Yalasske Mezirici \v pametech tricetilete valky, wyd. F. Dosta, Ostrava 1962 kiewski St., Listy, wyd. T. Lubomirski, Krakw 1868 kiewski St., Pisma, wyd. A. Biclowski, Lww 1861 kiewski St.. Pocztek i progres wojny moskiewskiej, wyd. J. Maciszewski, Warszawa 1966 Opracowania Bcsala J., Stanisaw kiewski, Warszawa 1988 Baranowski B., Polska a Tatarszczyzna w latach 1624-1629, d 1948 Bugaj R., Michal Sdziwj (l 556-~l636), Wrocaw 1968 Byliski J., Sejm z roku 1611, Wrocaw 1970 Chrocicki J.A., Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe, sztuki w epoce Wazw 15871668, Warszawa 1983. Cicliocki M., Mediacja Francji w rozejmie altmarskim, Krakw 1929 Dobrowolska W., Ksita Zbarascy w walce z hetmanem lkiewskim, Krakw 1930 Filipczak-Kocur A., Skarb koronny za Zygmunta Ul Wazy, Opole f 985 Grski K., Matka Mortska, Krakw 1971 Herbst St., Wojna inflancka 1600-1602, Warszawa 1938 Janiszewska-Mincer B., Rzeczpospolita Polska w latach 1600-1603, Bydgoszcz 1984 Jarmiski L., Bez uycia sily. Dziaalno polityczna protestantw w Rzeczypospolitej u schyku XVI wieku, Warszawa 1992 Lepszy K., Oblenie Krakowa przez arcyksicia Maksymiliana, Krakw i 929 Lepszy K., Rzeczpospolita Polska w dobie sejmu inkwizycyjnego (l589-1592), Krakw 1939 Lepszy K., Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III, Krakw 1929 Maciszewski J., Polska a Moskwa 16031618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej, Warszawa 1968 Maeurek J., eskepowstani r. 1618-1620 a Polsko, Brno 1937 Magnuszewski WL, Z dziejw elcarw polskich, Stanislaw Stroynowski, lisowski zagoczyk, przywdca i legislator, Po/na !978 Mierzwa E.A., Anglia a Polska w pierwszej poowie XVI! wieku, Warszawa 1986 Niemcewicz J.U., Dzieje panowania Zygmunta III, t. 1-3, Warszawa 1819 Opaliski E., Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587-1652, Warszawa 1995 Podhorodeeki L., Wazowie w Polsce, Warszawa 1985 Rzoca J., Rzeczpospolita Polska w latach 1596-1599, Opole 1990 Scredyka J., Parlamentarzyci drugiej polowy panowania Zygmunta Ul Wazy, Opole 1978 Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta 111 (16291632), Opole 1978 Scrwaski M., Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej, Pozna 1986 400 Zestawienie wybranej literatury Sobieski W., Henryk IV wobec Polski i Szwecji. Krakw 1907

Sobicski W., Nienawi wyznaniowa tumw za Zygmunta IH-go, Warszawa 1902 Sobieski W., Pamitny sejm, Krakw 1913 Strzelecki A., Sejm 2 r. 1605, Krakw 1921 Suwam F r., Przyczyny i skutki klski cecorskiej. Krakw 1930 Tyszkowski K., Gustaw Adolf wobec Polski i Moskwy (1611-1616), Lww 1930 Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodw sowiaskich, pod red. R. Lunego, Fr. Ziejki i A. Kpiskiego, Krakw 1994 Wcdgwood C.V., The Thirty Years War, Harmondsworth 1961 Wisncr H., Zygmunt III Waza, Wrocaw 1991 Rozdzia VI. Wadysaw IV rda Akta do dziejw Polski na morzu, 1632-1648, t. 7, cz. l, wyd. W. Czapliski, Gdask 1951 Jarzbski A., Gociniec abo krtkie opisanie Warszawy, opra. W. Tomkiewicz, Warszawa 1974 Listy Krzysztofa Opaliskiego do brata ukasza 1641-1653, wyd. M. Pcczyski, A. Sajkowski, Wrocaw 1957 Ogier K., Dziennik podry do Polski 16351636, tum. E. Jdrkiewicza, wstp i objanienia W. Czapliskiego, t. 1-2, Gdask "l 950-1953 Owicim St., Dyaryusz 1643-1651, w: Scriptores rerum polonicaritm, t. 19, wyd. W. Czcrmak, Krakw 1907 Pamitniki o Koniccpolskich. Przyczynek do dziejw polskich XVII wieku, wyd. St. Przycki, Lww 1842 Radziwi A.Sl., Pamitnik o dziejach w Polsce, przc. A. Przybo, R. elewski, t. 1-3, Warszawa 1980 Yorbek-Lettow M., Skarbnica pamici. Pamitnik lekarza krla Wladyslawa IV, pod red. W.Czapliskiego, Wrocaw 1968 Wielka lega/a Wojciecha Miaskowskiego do Turcji w 1640 r., wyd. A. Przybo, Krakw 1985 Wladyslawa krla polskiego W, Xicia lit. etc. listy i inne pisma urzdowe..., wyd. A. Grabowski, Krakw 1845 Opracowania Czapliski W., Polska a Batyk w latach 1632-1648, Wrocaw 1952 Czapliski W., Wadysaw IV i jego czasy, Warszawa 1972 Czermak W., Plany wojny tureckiej Wadysawa IV, Krakw 1895 Dzigiclewski J., Izba poselska w systemie wladzy Rzeczypospolitej w czasach Wladyslawa IV, Warszawa 1992 Dzigiclcwski J., O tolerancj dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Wladyslawa IV, Warszawa 1992 Filipczak-Koczur A., Skarb koronny za W'ladvslawa IV, Opole 1991 Godziszewski W., Polska a Moskwa za Wladyslawa IV, Krakw 1930 Kaczorowski W., Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrlewia 1632 r., Opole 1986 Kraushar AL, Dzieje Krzysztofa z Arciszewa Arciszewskiego, t. 1-2. Petersburg l 892-1893 Kubala L., Jerzv Ossoliski, Warszawa 1924 Leszczyski J.," Wadysaw IV a lsk w latach 1644-1648, Wrocaw 1969 Makowski T., Poselstwo Jerzego Ossoliskiego do Rzvmn w roku 1633, Warszawa 1966 Serwaski M., Francja wobec Polski w dobie wojny trzydziestoletniej, Pozna 1986 SzeUigowski A., Rozkad Rzeszy i Polska za panowania Wladyslawa IV, Krakw 1907 Szmydki R., Zbiory artystyczne krlewicza Jana Kazimierza w Warszawie i Nieporcie okoo roku 1643, Warszawa 1993 Targosz-Kretowa K.. Teatr dworski Wladyslawa IV (1635-1648), Krakw 1965 Tomkiewicz WL, Wizie kardynaa, Warszawa 1957 Wisncr

I, Wadysaw IV Waza, Wrocaw 1995 Wyczawski O.ILE. OFM, Biskup Piotr Gemhicki 1585-1657, Krakw 1957 Publikacje wykorzystane przy sporzdzaniu schematw, planw, map i wykresw Numery stron w poniszym zestawieniu dotycz tomu 4. Wielkiej Historii Polski. Atlas Historyczny Polski, wyd. l. Warszawa 1967 - slr. 276 Bogucka M., Handel zagraniczny Gdaska w pierwszej poowic XVII wieku, Wrocaw, Warszawa, Krakw 1970 - str. 52, 372 Chlapowski K., Realizacja reform egzekucji dbr (1563-1665). Sprawa zastaww krlewszczyzn maopolskich, Warszawa 1984 - str. 129 Kolarski H., Wojsko polsko-iitewskie podczas wqjnv inflanckiej 1576-1582, cz. 1-4, "Studia i materiay do historii wojskowoci", t. 16-18-slr. 217.225, 230 Plcwczyski M., Byczy/m 1588, Warszawa 1994 - str. 270 Plewczyski M., bertyn 1531. Warszawa 1994 - slr. 71 Samsonowiez H., Przemiany strefy batyckiej w X1II-XVI wieku, "Roczniki dziejw spoecznych i gospodarczych" 1986, t. 37 - str. 52 Suchcni-Grabowska A., Zygmunt August krl Polski i wielki ksi litewski 1520-1562, Warszawa 1996 - str. 136, 143 Wyczaski A., Studia nad folwarkiem szlacheckim w Polsce w latach 1500-1580, Warszawa 1960 - str. i 6 Zarys dziejw wojskowoci w Polsce do 1864, t. l, pod red. J. Sikorskiego, Warszawa 1965 - str. 230, 296, 3 16. 344, 363 / dziejw szkolnictwa jezuickiego w Polsce. Wybr artykuw, opra. J. Paszenda, Krakw 1994 - str. 201 401 Dzieje Polski i Litwy

Indeks osb

Abazy pas/a (-/.m. 1634), bclcrbcj Sylistrii 365 Alamani Dominik (/m. 1595), kuchmistrz koronny 248 Albrccht Alcybiadcs (1522-1557), margrabia na Kulmbach 91 Albrecht Hohenzollern (1490-1568), wielki mistrz zakonu krzyackiego, ksi pruski 28, 30, 56, 57, 59-63, 87, 88, 91-93,98,99, 101, 120. 124, 125. 141 Albrccht II (1553-1618), ksi pruski 195, 303. 345 Aldobrandini Ippolito - patrz Klemens VIII Aleksander Jagielloezyk (1461-1506), wielki ksi litewski, krl polski 9-12, 23, 27, 33, 43, 78, 280 Aleksander Karol (1614-1634), ksi polski 351, 356, 378 Aleksander Macedoski (Wielki) (356-323 p,n.e.), krl macedoski 41, 69 Aleksander VI Borgia (ok. 1430-1503), papie/23 Alfons d'Estc (1533-1597). ksi Ferrary 183. 186, 258 Amurat III (1546-1595), sutan turecki 287 Amurat l V (16121640), sutan turecki 365, 366 Anna(1498/I500 - 1557), ksiniczka mazowiecka 66, 153 Anna (1503-1547), krlowa wgierska, czeska i rzymska 31.100 Anna (1515-1520). ksiniczka polska 32 Anna Austriaczka (1601-1666), krlowa francuska 383 Anna Ilabsburanka (1573-1598), krlowa polska i szwedzka 281-283.285,302 Anna Jagiellonka (1523-1596), krl polski 47, 102, 103, 127. 128, 140, 152, 154. 160, 163. 167. 171, 173, 179, 180, 186,

187. 190, 191, 199,203,220,221,251,254.255, 159,267, 274, 282, 327 Anna Katarzyna Konstancja (1619-1651), ksiniczka polska 351. 378,381 Anna Wazwna (1568-1625), ksiniczka szwedzka 265, 266, 278, 304 Anna Zofia (1527-1591). ksiniczka pruska, ksina mcklemburska 88 Anna d"F.ste z Ferrary (zm. 1607), ksiniczka woska 88 Anna z Radziwiw (14761522), ksina mazowiecka 65 Annibal z Kaptii (ok. 1544-1595), nuncjusz papieski 256 Andrzej (XV-XVI w.) malarz nadworny 79 Anuehna z Brzozowa (XVI w.), szlachcianka polska 110 Arciszewski Eliasz (ok. 1590 - po 1655), oticer artylerii 363, 368 Arciszcwski Krzysztof) 1592-1656), genera artylerii, starszy nad armat koronn 343, 363, 367-369 Aries Philippe (1914-1984), historyk francuski 181, 246 Arnim Johann Georg (1583-1641) pukownik niemiecki 347 Arystoteles (384-322 p.n.e.), filozof grecki 41, 135, 175, 265, 299 Awicenna (980-1037), filozof arabski, lekarz 24 Bainville Jacues (1879-1936), historyk francuski 7, 8 Bajda (XVI w.), wplcgendarny przywdca kozacki 105 Balagny Jan dc (ok. 1545 - ?), dyplomata francuski 164, 177 Balassi Balint (1554-1594), poeta i humanista wgierski 272 Bandura Supski Wawrzyniec (XVI w.), szlachcic polski 167 Baranowski Wojciech (1548-1615), podkanclerzy koronny, biskup pocki, arcybiskup gnienieski 259, 280. 310 Barbara (1571-1615), crka Barbary Gianki i Zygmunta Augusta 152 Barbara Radziwiwna (1520-1551), krlowa polska 84, 88, 89, 91-93,96,98,99, 101, 103, 105, 116. 152 Bartosz z Kazimierza (XV-XVI w.), kamieniarz i rzebiarz 10 Barycz Henryk (1901 -1994), historyk 254, 332 Baryka Piotr (l. p. XVII w.), komediopisarz 386 Bass Jan (ok. 1600 - zm. po 1656), rytownik niemiecki 387 Bassompierre Franciszek (1579-1646), marszaek, pisarz francuski 329 Batory Andrzej (zm. 1536). ksi siedmiogrodzki 189 Batory Andrzej (zm. 1599), biskup warmiski, kardyna, ksi siedmiogrodzki 197, 247. 250, 252, 258, 268, 280, 290 Batory Baltazar (zm. 1594), ksi siedmiogrodzki 229,248, 252, 258,270.271,279,290 Batory Gabriel (1589-1613), ksi siedmiogrodzki 310 Batory Gryzelda (zm. 1590). ksiniczka siedmiogrodzka 237, 238 Batory Krzysztof (1530-1581), ksi siedmiogrodzki 188, 195, 216,229.237 Batory Stefan z Esccd (1477-1534), wojewoda siedmiogrodzki 66, 189 Batory Stefan z Somly - patrz Stefan Batory Batory Zygmunt (1572-1613), ksi siedmiogrodzki 195. 202, 229,238,287,288,290,303 Bczalski Seweryn (2. p. XVI w. - pocz. XVII w.), poeta 204 Beata z Kocieleckich patrz Ostrogska Beata Bednarski Stanisaw (1896-1942), Jezuita, historyk literatury 200 Behem Baltazar (ok. 1460-1508), notariusz krakowski 33 Bekiesz Gabriel (zm. 1581). szlachcic wgierski 222, 231 Bekiesz Kasper (1520-1579), szlachcic wgierski, dyplomata 187, 190, 194.216,219,220,222

Benedykt z Komina (1467-1559), profesor Akademii Krakowskiej 198 Bergmann Piotr (1587-1649), dyplomata brandenburski 355 Berrecci Bartomiej (1480/1485 - 1537). architekt i rzebiarz woski 39, 89 Benedykt Sandomierzanin (zm. po 1530), architekt i rzebiarz 39 Bethlen Gabor (Gabriel) (1580-1629), wojewoda siedmiogrodzki 338,339.341 Bctman Seweryn (ok. 1420 - 1515), kupiec krakowski, kierownik techniczny kopalni wielickiej 33-35 Biaobrzeski Marcin (ok. 1530 - 1586), opat klasztoru Cystersw w Mogile 190 Bianka (1472-1510), cesarzowa rzymska 45 Bielecki Jan (XVI w.), szlachcic polski 277 Bielke Tur (1548-1600). dyplomata szwedzki 268 Bielski Joachim (ok. 1550 - 1599). poeta, historyk 258, 262, 272, 283, 290 Bielski Marcin (1495-1575), pisarz, historyk 9, 18, 50. 61.71. 82,91.92, 104, 108, 124,221,224,323 Bicrnat z Lublina (ok. 1465 - po 1529), pisarz 39, 50 Birkowski Fabian (1566-1636), Dominikanin, pisarz, kaznodzieja 199,323 Blandrata Jerzy (ok. 1515 - ok. 1588), lekarz, dyplomata 187 Bobola Andrzej (15401616). podkomorzy koronny 300 Bogucka Maria (ur. 1929). historyk 65 Bogusaw XIV (1580-1637), ksi pomorski 379 Bolesaw Krzywousty (1086-1138), ksi polski 124 Bolcstraszycki Samuel (XVII w,), tumacz 331 Boleyn Anna (ok. 1507- 1536), krlowa angielska 109 Bolognetti Albert) 1538-1585), nuncjusz papieski,kardyna 196, 197,237,241 Bolswcrt Schcltc (ok. 1581 - 1659). rytownik 353 Bootnikow Iwan (zm. 1608). przywdca powstania chopskiego w Moskwie 313 Bona Stbrza d'Aragona(1494-L557), krlowa polska 45-47. 57. 66-70, 72-77, 79-85, 87, 89, 92, 93, 96. 99, 102-104, 110, III, 116, 124, 160, 187,206,327 Boncr Jan (zm. 1523), mieszczanin krakowski, upnik wielicki. wielkorzdca krakowski 19. 33-35, 43 Boner Scwciyn (1486-1549), kasztelan sdecki, upnik wielicki, wielkorzdca krakowski 19, 20, 35. 36, 44, 82 Boncr Seweryn (po 1530 - 1592), kasztelan biccki i krakowski 176 Bosgraye James (ok. 1548 - 1623), Jezuita angielski, matematyk 203 Boss Abraham (1602-1676), rytownik 381 Brahe Gustaw (1558-1615), dworzanin Zygmunta III 278 Brandt Henryk (zm. 1606), pukownik szwedzki 296 Braun Jerzy (1542-1622), geograf i wydawca niemiecki 157, 260, 309 Broniewski Marcin (zm. ok. 1593), dworzanin i dyplomata 215 Broek Jan (1585-1652), historyk, matematyk, astronom 324 Brzeziski (zm. 1587). kanonik kujawski 257, 258 Brzenicki Kasper .laruzcl (zm. 1623). prawnik, arianin 368 Budny Szymon (ok. 1530 1593), pisarz i teolog ariaski, tumacz 116 Bugaj Roman (ur. 1922), historyk 153 Buonaccorsi Filip (Kallimach) (1437-1496). poeta, dyplomata 10,22,25,27 Burbon Karol (1490-1527), konctabl Francji 23 402

Indeks Bueski Hieronim (ok. 1513-1580), podskarbi koronny, upnik krakowski 227 Calderon dc la Barca Pedro (1600-1681), dramatopisarz hiszpaski 386 Caligari Gioyanni Andrca (1527-1613), nuncjusz papieski l % Caraffa Anna (zm. 1645), ksiniczka neapolilanska 379 Cecylia (1540-1627), ksiniczka szwedzka 127 Cecylia Renata (1611-1644). krlowa polska 378.379.382.383. 385.386 Ceriola (Fadriuc Furio y Ceriol) (zin. 1592), pisarz hiszpaski 299 Cezar Juliusz (101 -44 p.n.e.). wdz rzymski 197. 254 Cezary Franciszek (1583-1651), drukarz krakowski 324 Charnace Herculc de (l588-1637). dyplomata francuski 348 Chancellor Richard (zm. 1556). eglarz angielski 99 Chemska Magdalena (XVI w.), szlachcianka polska 110 Chmielccki Stefan (zm. 163U), wojewoda kijowski 350 Chmielnicki Bohdan (ok. 1595 - 1657), hetman kozacki 7,377,392 Chmiclowski Joachim Benedykt (1700-1763), ksidz, pisarz 11 Chodkiewicz Hrehory (zm. 1572). hetman polny i wielki litewski, kasztelan wileski 137 Chodkiewicz Jan (ok. 1537-1579), kasztelan wileski 152,157. 176.180.190.192 Chodkicwiez Jan Karol (1560-1621), hetman wielki litewski, wojewoda wileski 203. 293. 2%, 320. 341-343 Chodkicwiczowa Zoila (ok. 1567 1619). wojewodzina wileska 94 Chojcski Jan (1486-1538), kanclerz wielki koronny, biskup krakowski 76 Chrystian IV (1577-1648). krl duski 347. 390 Cikowski Stanisaw (zm. 1576). podkomorzy krakowski, kasztelan biecki 191 Cioek Erazm (l474-1522), biskup pocki 98 Ciotek Stanisaw (XVI - XVII w.'?). szlachcic polski 271 Coligny Kasper de (1519-1572). admira francuski, przywdca hugenotw 163. 164,234 Commendone Giovanni Francesco (1523-1584), nuncjusz papieski 132. 133, 152. 153. 160. 163. 16. 171 Conde Maria de (zm. 1574), aryslokratka francuska 175 Cortez Ferdynand (1485-1547), konkwistador hiszpaski 49,210 Cranach ukasz modszy (1515-1586), malary. niemiecki 88,103, 127.150 Cranach ukasz starszy (1472-1553), malarz niemiecki 58 Cronberg Walter von (przed 1480-1543), wielki mistrz zakonu krzyackiego 62 Cyccron (106-43 p.n.e.). filozof i mwca rzymski 41, 200. 201 Cynarski Stanisaw (zm. 1996). historyk 110 Cyrus Jan (XVI w.), opat klasztoru w. Wincentego we Wrocawiu, dyplomata 161 Czahrowski Adam (ok. 1565 - po 1599). poeta 271, 272, 286 Czapliski Wadysaw (1905-1981). historyk 383 Czamiccki Stefan (1599-1665), kasztelan kijowski, wojewoda ruski, hetman polny koronny 228 Czamkowski Andrzej (1507-1562), proboszcz parafii Wszystkich

witych w Krakowie, biskup poznaski 107, 108 Czamkowski Stanisaw Sdziwj (1526-1602), referendarz koronny 142. 191. 192.241.254,256,257.271 Czamobylski Kmita Filon (ok. 1530 -1587), rotmistrz, wojewoda smoleski 216. 218.220. 224, 226. 229, 230. 247 Czamotulski Stanisaw (XVI w.), dworzanin Zygmunta Augusta 159 Czyngis-chan (Dingischan) (ok. 1155 -1227), wdz mongolski 26.218 Czyowski Mikoaj (zm. po 1601), podczaszy chemski 280 Dadler Sebastian (15861657). medalier niemiecki 377 Damiao de Ois (1502-1574). humanista portugalski 67 Daniowicy. Mikoaj (ok. 1558 - 1624), podskarbi wielki koronny 282 Dantyszck Jan (1485-1548), poeta, dyplomata, biskup warmiski '35. 87 Daszkicwiez Ostali (ok. 1455 - 1535). starosta kaniowski i czcrkaski 38 Dawid (zm. ok. 970 p.n.c.), krl izraelski 19 Dbrowa Tomasz (zm. ok. 1620), rotmistrz 296 D'Ebert Charles (XVI-XVII w.), dowdca wojsk moskiewskich 363 Decjusz Jost Ludwik (ok. 1485 - 1545), historyk, ekonomista, rajca krakowski 21, 33. 34,43.44. 46. 48. 69 Dcc John (1527-1608), alchemik, astrolog i matematyk angielski 196 Dclumcau Jean (ur. 1923), historyk francuski 50 Dcmbiski Walenty (zm. 1585). kanclerz wielki koronny 79.157. 164. 179. 191 Dembocki Wojciech (1585 - ok. 1646). Franciszkanin, historyk 323 Demostenes (384322 p.n.e.). filozof grecki 97 Denhoff Gerard (ok. 1598-1648), starosta kocicrski, wojewoda pomorski 370. 386. 387 OenhoiT Kasper (ok. 1588- 1645). wojewoda sieradzki 387 Desportes Filip (15461606). poeta francuski 175. 183 Devereux Robert (1566-1601). hrabia Essex 234 Dcwlet Gircj (ok. 1511 - 1577). chan krymski 127 Dhur Wawrzyniec - patrz Twardowski Jan Diana di Cordona (XVI w.), dworka Bony 70 Dickmann Arend (zm. 1627), admira polski 346 Diogencs (ok. 413-323 p.n.e.). filozof grecki 299 Dugoraj Wojciech (ok. 1550 - po 1619). lutnista, kompozytor 243 Dugosz Jan (1415-1480). kanonik krakowski, historyk 10. 21. 22,37.43.135.322 Dolabella Tomasz z Belluno (ok. 1570 - 1650). malarz i grafik woski 165.375.385 Domaska Ewa, historyk 18 Donat (IV w.), gramatyk rzymski 41 Oorohostajski Mikoaj (ok. 1530-1597). wojewoda poocki 224. 225.247 Doroszcnko Micha (zm. 1628), hetman kozacki 350 Dzsa Gyorgy (XVI w.), przywdca powstania chopskiego na Wgrzech 100 Drohojowski Jan (ok. 1505 -1557), biskup chemski i kujawski 111 Drucki Sokoliski Jan (zm. 1630), dworzanin Zygmunta III, pisarz wielki litewski 313 Drzcwicki Maciej (1467-1535), podkanclcrzy, kanclerz wielki

koronny, arcybiskup gnienieski 27 Dudley Robert (ok. 1532 - 1588). hrabia Lcicestcr 234 Dudycz Andrzej (1533-1589), biskup Pecs, humanista wgierski 161 Dulski Jan (zm. 1590). podskarbi koronny 256 Dunikowski Samuel (ok. 1560-ok. 1620), rotmistrz, podstaroci przemyski 316 Diircr Albrcchl (1471 -1528), malarz i grafik niemiecki 24,25,45 Durcr Hans (1490 - ok. 1534), malarz i grafik niemiecki 45,46 Dymitr (1582/1583 - 1591), carewicz moskiewski 245, 305.306 Dymitr Samozwaniec (Griszka Utricpicw) (zm. IA06), car moskiewski 220. 303-308. 313 Dymitr Samozwaniec II (/m. 1610), pretendent do tronu moskiewskiego 313,314. 316.317 Oziaduski Jan (1496-1559). biskup przemyski 114 Oziayska Zofia (zm. 1604), starocina brodnicka 304 Dziayski ukasz (ok. 1556 - 1583), starosta kowalski i brodnicki, podczaszy koronny 223 Dziayski Pawe (zm. po 1609). starosta bobrownicki. dyplomata 283 Dzicrzgowski Mikoaj (ok. 1490-1559), arcybiskup gnienieski 91.98. 113.118 Dzicryek Krzysztof (/m. 1610/1620). dyplomata, tumacz 228 Dzicryski Feliks (18771926), rewolucjonista i dziaacz bolszewicki 115 Dzigiclcwski Jan (ur. 1948). historyk 388 Edward IV (1442-1483), krl angielski 306 Kdward VI (1537-1553). krl angielski 114 Esmonl Oraski (1522-1568), hrabia, polityk i przywdca niderlandzki 234 Elbieta (1483-1517). ksiniczka polska, ksina legnicka 31 lilbieta (1596-1662). ksiniczka angielska, hrabina Palatynatu 338 Elbieta (1618-1667), hrabianka Palatynatu 370 Elbicta Habsbur/anka (1436-1505). krlowa polska 10. 38 Elbieta Habsburanka (1526-1545). krlowa polska 70. 81. 82. 84-87.92. 103. 151 Elbieta Tudor(1553-IA03). krlowa angielska 127. 163. IM. 172. 196. 204. 227. 234. 269. 283 403

Dzieje Polski i Litwy

Elbieta Wodkowa (XVI - XVII w. ?), szlachcianka polska 242 Erazm z Rotterdamu (ok. 1469- 1536). humanista, filozof 22,41 Ernest (1553-1595), arcyksi austriacki, namiestnik Niderlandw 160, 167, 171. 187. 258. 277, 278. 280-282 Eryk XIV (15331577). krl szwedzki 127. 128. 135. 136. 139. 140. 153.264 Evans Robert John Weston (ur. 1943), historyk angielski 301 Farcnsbach Jerzy (15511602), wojewoda wcndenski 223, 226. 256. 262. 270. 285 Faur de Pibrac Guy de (1529-1584), humanista i poeta francuski 175,176.183

Fcrbcr Maurycy (1471-1537), biskup warmiski 60. 62 Ferdynand (1452-1516). krl aragoski 23, 46 Ferdynand (1529-1595). arcyksi Tyrolu l O l. 258 Ferdynand (1609-1641), kardyna, namiestnik Niderlandw 370.381 Ferdynand l (1503-1564), krl czeski, wgierski, rzymski, cesarz 31.48.70.72.82.91.95,99-101. 103. 120. 126 Ferdynand 11(1578-1637), krl czeski, wgierski, cesarz rzymski 337-339.378 Fcrdynandlll(1608-1657). krl wgierski, czeski, cesarz rzymski 370.378 Filip Wilhelm Wittelsbach (1615-1690), palatyn Renu 381 Filip l Pikny (1479-1506). krl kastylijski 25 Filip II (1527-1598). krl hiszpaski 100. 102, 103, 153, 172. 240. 269. 327 Filipczak-Kocur Anna (ur. 1944), historyk 365 Filonardi Mario (zm. 1644), nuncjusz papieski 384 Fiodor (1557-1598). car moskiewski 184, 234. 245. 254. 258. 293.305 Firlcj Jan (ok. 1521 - 1574). wojewoda krakowski, marszaek "wielki koronny 156.157. 162,167. 171, 176. ISO Firlcj Mikoaj (zm. 1526), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny 27 Firlej Mikoaj (zm. 1600), kasztelan biccki, wojewoda krakowski 171.256 France Anatol (1844-1924). pisarz francuski 21 Franciszek Florentczyk (zm. 1516), architekt i rzebiarz woski 39 Franciszek Hcrkules d'Anjou (1555-1584), ksi francuski 183,240 Franciszek Ksawery (1506-1552). wity. Jezuita 115 Franciszek l (1494-1547). krl francuski 49, 59. 168 Franciszek III Gonzaga (1533-1550). ksi Mantui 101 Franco Giacomo (1550-1620), rytownik 190 Fryderyk (1460-1536), margrabia na Ansbach i Bayreuth 28 Fryderyk (1474-1510), ksi saski, wielki mistrz zakonu krzyacki 30 Fryderyk Jagielloczyk (1468-1503), biskup krakowski, arcybiskup gnienieski, kardyna 40 Fryderyk Mdry (1463-1525). elektor, ksi saski 57 Fryderyk Wilhelm (1620-1688). elektor brandenburski, ksi. pruski 381 Fryderyk Witlclsbach (Fryderyk Zimowy) (1596-1632). palatyn Renu. krl czeski 338, 341. 347 Fryderyk H (1480-1547). ksi legnicko-brzcski 31 Fryderyk H (1534-1588). krl duski 135 Fryderyk III (1520-1570). ksi brzcskolcgnicki 98. IA1 Furstcnbcrg Wilhelm (zm. 1564), wielki mistrz /akonu kawalerw mieczowych 126, 127 Galen Henryk von (zm. 1557), wielki mistrz zakonu kawalerw mieczowych 125 Gamrat Piotr (1487-1545), biskup krakowski, arcybiskup gnienieski 76. 77. 81 (jasion (1608-1660). ksi Orleanu 343 (iaszlod (zm. 1539), wojewoda wileski, kanclerz litewski 9 (iicdroy Melchior (ok. 1536 - 1608). biskup mudzki 222 Giedymin (ok. 1275 - 1341). wielki ksi litewski 14. 286 Ginzburg('arlo(ur. 1939). historyk woski 18 Giorgione (ok. 1477 - 1510), malarz wenecki 24 Girk Henryk (zm. po 1593), dworzanin Andrzeja GHd kasztelana micdzyrzcckicgo 171 Giza Jan (zm. 1583). rajca i kupiec warszawski 152 GiankaHarbara(zm. 1589), kochanka Zygmunta Augusta 152, 154.300

Gliska Helena (zm. 1538), wielka ksina moskiewska 99 Gliski Micha (zm. 1534), knia, marszaek nadworny litewski 9. 11. 12. 23.27. 30, 35.43. 68, 99 Gogowczyk Jan (zm. 1507), filozof i astronom 41 Godunow Borys (1552-1605), car moskiewski 234, 293. 294, 305-307 Godunow Fiodor (1589-1605). car moskiewski 307 Golicyn Wasyl (zm. 1619). knia moskiewski 318 Gobiowski Chryzostom (1654-1700), Augustianin, kaznodzieja krlewski 201 Gomka Mikoaj (ok. 1535 - po 1591), kompozytor 205 Gondi Albert de(1522-1602), ksi.de Retz 175. 180 Gonduli Iwan (1583-1638), poeta i dramaturg chorwacki 342 Gonzaga Ludwik (1539-1595). ksi de Nevers 175 GosiewskiAleksander(zm. 1639). wojewoda smoleski 308.313. 317.359 Gosicwski Krzysztof (zm. 1643), referendarz litewski, wojewoda smoleski 380 Gostomski Anzelm (ok. 1508 -1588), pisarz, dziaacz kalwiski. wojewoda rawski 206 Gostomski Stanisaw (zm. 1598), wojewoda rawski 275 Goslicki Wawrzyniec (ok. 15301607), biskup kamicniecki, opat mogilski, pisarz 8. 206. 256. 257. 267 Grka Andrzej (ok. 1500 - 1551), starosta generalny Wielkopolski 98 Grka Andrzej (ok. 1534 - 1583), kasztelan micdzyrzccki 171 Grka Stanisaw (15381592), wojewoda poznaski 176. 191. 245. 253-257, 262, 263. 267, 271. 274. 276 Gmicki ukasz (1527-1603), poeta, pisarz, tumacz 85. 86.92. 101. 102. 108, 153.300 Grski Jakub (ok. 1525 - 1585), rektor Uniwersytetu Krakowskiego 198, 199.299 Grski Stanisaw (ok. 1497 -1572). sekretarz krlewski, historyk 43.87 Grabowiecki Sebastian (ok. 1543 - 1607), poeta 205 Grabowski Piotr (zm. 1625), pisarz polityczny 314 Gratiani Kasper (zm. 1620), hospodar modawski 340 Grodzicki Pawe (zm. 1645), genera artylerii, starszy nad armat koronn 369 Orothusen Arnold (XVI-XVI1 w.), szlachcic inflancki 265 Grzegorz XIII (1502-1585), papie 196, 222,228.237.238.248 Grzepski Stanisaw (1524-1570). matematyk i hellenista 108 Grzcszczuk Stanisaw (1934-1999). historyk literatury 334 Grzybowski Jan (XVII w.), starosta warszawski 328 Grzybowski Stefan Dobrogost (zm. ok. 1644). starosta warszawski 328 Gucci Santi (ok. 1530 -1599/1600). architekt i rzebiarz florencki 248. 250. 300 Guise Henryk de (1550-1588). ksi francuski 269 Gustaw Adolf (1594-1632), krl szwedzki 279. 342-348. 350. 351.355,356.358.367 Gustaw Erikson Waza (1568-1607). ksi szwedzki 140. 306 Gustaw Waza (14961560), krl szwedzki 127 GutcnbcrgJan(ok. 1393/1399- 1468). drukarz niemiecki 40 Gyllcnsticma Lukrecja (zm. 1646), starocina warszawska 379 Haller Jan (ok. 1467 1525). drukarz 39. 40 Halszka z Ostroga (1539-1582). wojcwodzina poznaska 34.117 Hamlet, posta literacka 187

HaraburdaMicha(zm. 1586), kasztelan wileski, dyplomata 167 l leidenstein Reinhold (1553-1620). pisarz, historyk 218.225.243. 250. 254-256. 267 Helena (1476-1513), krlowa polska 9 HcnicjuszAdam(ok. 1591 - 1649), Jezuita, dyplomata 355 Henryk (I4S9-I568), ksibrunszwicki 102 Henryk Walezy (Henryk III) (1551-1589), krl polski i francuski 88, 163-166. 168, 170-180. 182-184, 186. 188. 190. 192. 197. 220.227.239-241.251. 257. 258. 265.268. 269. 304. 322.393.394 Henryk l V (1553-1610). krl francuski 345 Henryk VII (1457-1509). krl angielski 23 Henryk VII1(149I-I547). krl angielski 23. 88, 109. 151 Henryk XI (1539-1588). ksi brzesko-legnicki 162 l Icrburt Fryderyk (zm. 1519), chory lwowski 37 Herburt Jan (po 1524 -1577), kasztelan sanocki. prawnik, dyplomata 40. 130. 171, 172.214,215 404

Indeks

Herburt Jan (ok. 1540 - 1607), chory lwowski, rokoszanin 245, 256 Herburt Jan Szczsny (1567-1616), pisarz, rokoszanin 288, 310,322 Herburtowa Zofia (zm. 1630), szlachcianka polska 246 Hcrburtwna Regina - patrz kiewska Regina Herkules, posta mitologiczna 299 Herodot (ok. 485 - ok. 425 p.n.e.), historyk grecki 218 Hcwel Jerzy (zm. 1640), kupiec gdaski 367 Hlebowicz Jan (zm. 1590), wojewoda trocki 257 Hochfedcr Kasper (zm. ok. 1517), drukarz 39 Hoghenberg Franciszek (ok. 1538 - 1590), malarz i grafik niemiecki 157,260 Holszaski Pawe (zm. 1455), biskup ucki i wileski 111 Houbck Hawryo (ok. 1550 - 1588), dowdca kozacki, rotmistrz krlewski 262, 270, 271 Homer (VIII w. p.n.e.), epik grecki 233 Hondius Wilhelm (po 1597 - 1652), rytownik 359 Honter Jan (zm. 1549), autor podrcznika do gramatyki 41 Horacy (65-8 p.n.e.), poeta rzymski 41 Horn Klaudiusz (ok. 1518 - 1566), szwedzki genera 137 Horn Maurycy (ur. 1917), historyk 389 Hozjusz Stanisaw (1504-1579), biskup chemiski i warmiski, kardyna 99, 100, 103. 107, 115, 116, 132, 141, 150, 153, 184, 199 Hrabia Esscx - patrz Oevereux Robert Hrabia Leicester - patrz Dudley Robert Hurault de Maisse Andre Paul (XVI-XVI1 w.), ambasador francuski w Wenecji 240, 251 Iskander pasza (Skinderbasza) (zm. 1620), bejlerbej oczakow-ski335 Iskrzycki Mikoaj (ok. 1480 - 1540), rotmistrz, starosta katnie-niecki 71 Iwan (1554-1582), ksi moskiewski 244 Iwan (XVI w.), knia mcisawski 306

Iwan IV Grony (1530-1584), wielki ksi moskiewski 99, 105. 125-127, 131, 136, 138140, 153, 162, 163, 167, 190, 195, 210, 214-218, 221, 222, 225, 226, 228, 229, 231, 232, 238, 240, 244, 245. 264, 305 Izabela Jagiellonka (1519-1559), krlowa wgierska 47, 69, 70, 72-74,82, 100, 102104,202 Jadwiga (1374-1399), krl polski 187, 221 Jadwiga (1513-1573), ksiniczka polska, elcktorowa brandenburska 32, 67, 154 Jadwiga Piastwna (1469-1521), ksiniczka cieszyska i gogowska 29 Jagieo (ok. 1351/ok. 1362 - 1434), wielki ksi litewski, krl polski 21, 184 Jakub l (1566-1625), krl szkocki i angielski 341, 348 Jan (1499-1538). biskup wileski i poznaski 11,66 Jan (1589-1618), ksi Ostrogotw 266, 285 Jan Albert (1612-1634), biskup warmiski i krakowski, kardyna 351,356,378 Jan Albrccht (1525-1576), ksi meklemburski 141 Jan Kazimierz (1609-1672), krl polski, kardyna 315, 351, 352, 356,367,370,378383,386 Jan Olbracht (1459-1501), krl polski l O, 11, 30, 33, 43 Jan Sarkander (1576-1620), wity, ksidz katolicki 339 Jan z Czarnolasu - patrz Kochanowski Jan Jan III (Sobicski Jan) (1629-1696), krl polski 94, 181,201,330 Jan III Waza (1537-1592), ksi Finlandii, krl szwedzki 127, 128, 140, 161, 171,214,232.239,250,259,264,266,277, 282, 284 Janicki Klemens (1516-1543), poeta 44, 107 Janusz (zm. 1513), ksi zatorski 34, 35 Janusz III (1501/1502 - 1526), ksi mazowiecki 62, 65, 66 Januszowski Jan (i 550-1613), pisarz, tumacz, drukarz 40,42, 300 Jarzbski Adam (przed 1590 - ok. 1649), muzyk, poeta 328 Jazowiecki Flieronim (ok. 1570 - 1607), wojewoda podolski 311,312 Jazowiecki Mikoaj (ok. 1550 - 1595), starosta niatyski 253. 254,256,257.263,268,287 Jermak (zm. 1585), ataman kozacki 210 Jerzy Fryderyk (i 539-1603), margrabia brandenburski na Ansbach i Bayreuth, regent ksistwa pruskiego 194, 195, 209, 249 Jerzy Wilhelm (1595-1640), elektor brandenburski, ksi pruski 345,346,355,367,381 Jerzy II (1523-1586), ksi legnicko-brzeski 102 Jeowski Wadysaw (zm. po 1638), szlachcic polski 334 Joachim l (1484-1535), margrabia brandenburski 28 Joachim II (1505-1571), elektor brandenburski 32,67, 154 Joanna (1478-1506), krlowa aragoska i kastylijska 25 Jordan Mikoaj (1467-1521), wielkorzdca krakowski, kasztelan wojnicki 34 Jordan Spytek (zm. 1596), stolnik krakowski 245. 262, 268 Juliusz 11(1443-1513), papie 23 Jurkowski Jan (ok. 1580 - ok. 1635), pisarz, panegirysta 299 Kalinowski Marcin (XVI w.), szlachcic polski 288 Kalinowski Walenty (zm. 1620), starosta kamieniecki 340

Kallimacli - patrz Buonaceorsi Filip Kalwin Jan (1509-1564), reformator religijny 110, 112 Kamieniecki Mikoaj (ok. 1460 - 1515), hetman wielki koronny, wojewoda krakowski 27, 30 Kampian Marcin (zm. 1629). burmistrz Lwowa 329 Karliski Kasper (XVI w.), burgrabia zamku olsztyskiego 262 Kamkowski Stanisaw (1520-1603), biskup kujawski, arcybiskup gnienieski 148, 155, 158-160, 176, 184, 186, 188, 190-193, 195, 196, 198, 206, 233, 247, 254, 256, 257. 259, 267, 268, 279, 280, 282, 297 Karol, ksi sudcrmask] - patrz Karol IX, krl szwedzki Karol (1540-1590), arcyksi austriacki 279, 281 Karol Ferdynand (1613-1655), biskup wrocawski i pocki 351, 356,378 Karol Wielki (747-814), krl Frankw, cesarz rzymski 183 Karol I (1600-1649), krl angielski i szkocki 370 Karol IV Luksemburski (1316-1378), krl czeski,, rzymski. cesarz 126 Karol V Habsburg (l 500-1558), krl hiszpaski, rzymski, cesarz 23, 25,46,48,49,57, 59,62,65, 75,91, 99-102, 109, 120, 151 Karol IX (Karol, ksi sudermaski) (1550-1611), krl szwedzki 140, 214, 266, 279, 283-285, 294, 296, 297, 314, 315, 342 Karol IX (1550-1574), krl francuski 163, 164, 173-175.393 Karpiga Maciej z Miechowa (Miechowita), (ok. 1457 1523). astronom, lekarz, historyk, geograf 42, 43, 323 Katarzyna (1485-1536), krlowa angielska 151 Katarzyna Habsburanka (1533-1572), krlowa polska 101, 103, 124, 150-154, 175 Katarzyna Jagiellonka (1526-1583), krlowa szwedzka 47, 102, 103, 127. 128, 140, 154,249,264,265 Katarzyna Medycejska (1519-1589), krlowa francuska 163-165, 175, 183,237.240 Kawccka-Gryczowa Alodia (1903-1990). historyk 40 Kazanowski Adam (ok. 1599 1649). marszaek nadworny koronny, kasztelan sandomierski 386 Kazimierski Mikoaj (zm. 1598), arianin, pose sejmowy 247 Kazimierz (ok. 1449 - 1528), ksi cieszyski 44 Kazimierz Jagieloczyk (1427-1492), wielki ksi litewski, krl polski 9, 10, 13,54 Kazimierz Wielki (1310-1370), krl polski 19,98. 126,248,379 Kclley Edward (15551595), alchemik angielski 196 Kettler Gothard (1517-1587), wielki mistrz zakonu kawalerw mieczowych, ksi kurlandzki 127. 137,220 Kisiel Adam (1600-1653), wojewoda kijowski 377, 389 Kiszka Jan (zm. 1592), starosta mudzki, kasztelan wileski 220 Klemens VIII (Aldobrandini Ippolito) (1536-1605), papie274,301 Klonowic Sebastian (ok. 1545 - 1602), poeta, satyryk 328 Koczowski Piotr (ok. 1541 - 1580), starosta maogoski, kasztelan zawichojski 194 Kmita Piotr (1477-1553), marszaek wielki koronny, starosta i wojewoda krakowski 75, 76', 79, 80, 93, 96. 98, 109, 118 Knapski Grzegorz (ok. 1564 1639), Jezuita, poeta, filolog 324 Kober Marcin (zm. 1600), malarz, krlewski 221, 281 Kobierzycki Stanisaw (zm. 1665), historyk, sekretarz krlewski 385 Kochanowski Jan (Jan z Czarnolasu) (1530-1584), poeta 37, 41, 42, 107, 128, 131, 132, 143, 181, 183, 185, 186,205.207,

208,233,241,246,300,322,333 Kochlewski Piotr (zm. 1647), dworzanin Krzysztofa Radziwia 343 Kochowski Wespazjan (1633-1700). poeta, historyk 333 Kolumb Krzysztof) 1451-1506). eglarz genueski 23 405

Dzieje Polski i Litwy Konarski Adam (1526-1574), biskup poznaski, dyplomata 171. 173.175 Konaszewicz-Sahajdaczny Piotr (ok. 1565 - 1622), hetman kozacki 291,320. 335.340. 341 Koniccpolska Zofia (Zofia z Opaliskich) (zm. 1657), kasztelanowa krakowska 391 Koniecpolski Aleksander (zm. 1609), rotmistrz, wojewoda sieradzki 270 Koniecpolski Aleksander (1620-1659), chory wielki koronny, wojewoda sandomierski 392 Koniecpolski Stanisaw (ok. 1594 - 1646), hetman wielki koronny, kasztelan krakowski 340.344.346.347,350,356.363.365, 366. 369. 377. 386-389, 391 Konopczyski Wadysaw (1880-1952). historyk 302 Konstancja Habsburanka (1588-1631). krlowa polska 303-305, 315.328.337.351354.386 Kopernik Mikoaj (1473-1543). astronom, kanonik warmiski 21.24.36. 55. 57. 80. 81. 107 Korecki Samuel (ok. 1586 - 1622). pukownik, zagoczyk 335. 340.341 Kosiski Krzysztof (zm. 1593). szlachcic z Podlasia, przywdca powstania kozackiego 287. 288 Kossak Juliusz (1824-1899). malarz 317 Kossak Wojciech (1856-1942). malarz 294 Kossak-Szczucka Zofia (1890-1968). pisarka 203 Kostka Jan (ok. 1529 - ok. 1581). wojewoda sandomierski, przewodniczcy Komisji Morskiej 66. 148. 167. 180. 185. 187 Kostka Stanisaw (1550-1568). wity. Jezuita 150 Kostka -Napicrski Aleksander (zm. 1651). przywdca powstania chopskiego na Podhalu 352 Kociclccki Andrzej (ok. 1455 -1515), wielkorzdca krakowski, podskarbi koronny, upnik wielicki 34,35,45 Kociclccki ukasz (1539-1597), biskup przemyski i poznaski 180 Krasiski Franciszek (1525-1577). biskup krakowski 153. 159. 180 Krasowski Jan zw. Domino (ok. 1530 - po 1573), dworzanin Katarzyny Medycejskicj 163, 164, 177 Kraszewski Jzef Ignacy (1812-1887), pisarz, publicysta, historyk 106 Kricg Jan (ok. 1590 - 1640/1647). malarz i rytownik 345 Krokw Reinhold (1536-1599), szlachcic polski, pukownik 165

Kromcr Marcin (1512-1589), biskup warmiski, dyplomata, historyk 8. 101. 107. 108. 110. 115. 116. 118. 134. 140. 153. 154. 175.254 Krowicki Marcin(ok. 1500- 1573).pisarz.dziaaczreformacyjny 110.113 Krupka Przeclawski Konrad (ok. 1520 - przed 1568), dziaacz reformacyjny 113, 114 Kryski Feliks Szczsny (1562-1618). kanclerz, referendarz koronny 300 Kryski Stanisaw (ok. 1536-1595), kasztelan raciski. wojewoda mazowiecki 171. 172.332 Krystyna (XVI w.), mieszczka krakowska 95 Krystyna (1573-1625). krlowa szwedzka 279. 280. 342 Krystyna (1626-1689). krlowa szwedzka 367. 371 Krzycki Andrzej (1482-1537). poeta, dyplomata, arcybiskup gnienieski 35.43 Krzysztof (1537-1592). koadiutor ryski 141 Krzysztof (1598-1598). ksi, polski 302 Kscnia (XVI-XVII w.), ksiniczka moskiewska 306. 307 Kurbski Andrzej (ok. 1528 -1583), knia, wojewoda moskiewski, starosta krcwski i kowclski 139. 204.210 Kutrzcba Stanisaw (1876-1946). historyk prawa 272 cki Teodor (zm. 1616). rotmistrz 296 Lanckoroski Przectaw (zm. 1531), starosta chmielnicki, rotmistrz krlewski 38 Lassota Krich von Stcblau (1550-1616), dyplomata cesarski 287 Latema Marcin (1552-1598). Jezuita, kaznodzieja 199,201.293 Laurcntius Stanisaw (1580/1581 - ?). poeta 222 Lauro Jakub (XVI-XVII w.), drukarz i wydawca woski 121 Laurco Wincenty (l523-1592). nuncjusz papieski 180. 196 Lc Roy Laduric Emmanucl (ur. 1929), historyk francuski 18 Lcnnartsson Andcrs (zm. 1605), genera szwedzki 296 Leon X (1475-1521). papie 30, 58 Leonardo da Vinci (1452-1519). malarz, rzebiarz, architekt woski 24 Leopolita Jan (1523-1572), humanista, kaznodzieja, wydawca 116 Leszczyski Bogusaw (ok. 1612 - 1659), podskarbi i podkanclerzy koronny 374 Leszczyski Rafa (ok. 1526- 1592), starosta radziejowski, dziaacz egzekucyjny 113. 114. 128. 130. 133 Leszczyski Rafa (1579-1636), wojewoda beski 359. 374 Leszczyski Wacaw (ok. 1576 - 1628), kanclerz wielki koronny 350.351 Leniowolski Marcin (zm. 1593). kasztelan podlaski 255. 256. 258. 259. 266. 268. 280 Lippomano Alojzy (1500-1559), nuncjusz papieski, biskup Modeny 115 ' Lipski Andrzej (1572-1631). biskup krakowski, kanclerz wielki koronny 352 Lisowski Aleksander (ok. 1575 - 1616), rotmistrz 313 Loyola Ignacy (1491 -1556), wity, teolog, hiszpaski zaoyciel Towarzystwa Jezusowego 115. 200 Lubieniecki Andrzej (ok. 1551 -1623), pisarz ariaski 172.187.251 Lubomirski Jerzy (1616-1667), marszaek wielki koronny, hetman polny koronny 228

Lubomirski Sebastian(ok. 1546-1613), upnik krakowski,kasztelan wojnicki 228 Lubomirski Stanisaw (1583-1649). wojewoda ruski i krakowski, starosta krakowski 341. 365. 386. 387. 391 Lubraski Jan (1456-1520). biskup pocki i poznaski 106. 395 Ludwik Jagiclloczyk (1506-1526), krl czeski i wgierski 31, 36. 47. 48. 70 Ludwik Wgierski (1326-1382), krl wgierski i polski 15.242 Ludwik XII (1462-1515). krl francuski 23. 168 Ludwik XIII (1601 -1643). krl francuski 383 Luis (1506-1555). infant portugalski 67 Luneburski Fryderyk (zm. 1605). ksi holsztyski 296 upu Vasilc (ok. 1595 - po 1659). hospodar modawski 289 Lupullus Zygmunt (XVI w.), autor podrcznika do gramatyki 41 Luter Marcin (1483-1546), Augustianin, teolog, reformator religijny 57-60.65.92. 109. 110. 112. 113. 151. 163. 177 Luzjaski Fabian (ok. 1470 1523). biskup warmiski 55 apczyski Walenty (apka) (zm. ok. 1604). drukarz 207 aski Hieronim (1496-1541), wojewoda sieradzki, dyplomata 70 105.114 aski Jan (1456-1531), kanclerz wielki koronny, arcybiskup gnienieski 11. 27. 43. 45, 69, 76. 78. 118 aski Jan modszy ( 499-1560), dziaacz reformacyjny 114, 150 aski Olbrachtf 1536-1605). wojewoda sieradzki l'05.167.171, 172,175.180.183.190.191.227.233.243.245.259.282.388 aski Samuel (po 1553-1611). rotmistrz, dyplomata 243.245.285 azcka Dorota z Sochaczewa (XVI w.), szlachcianka polska 115 oboda Hrchory (zm. 1596). ataman kozacki 288. 289 opaciski Bazyli (zm. ok. 1595), dyplomata, instygator litewski 215.216.222 ubieski Maciej (1572-1652). arcybiskup gnienieski 375 ugowski Jan (ok. 16231651), szlachcic polski 332 Lugowski Szymon (1530-1583), proboszcz miechowski, nominat przemyski 197 uszkowska Jadwiga (ok. 1615 -?). mieszczka lwowska 378,379 Machiavclli Mikoaj (1469-1527), historyk i filozof florencki 10. 23.25 Maciej (1557-1619), krl czeski, wgierski, cesarz rzymski 258, 337.338 Maciejowski Bernard (1548-1608), biskup ucki, krakowski, arcybiskup gnienieski, kardyna 280, 297. 305 Maciejowski Samuel (1499-1550), podkanclcrzy i kanclerz wielki koronny, biskup krakowski 77. 81. 82. 86. 89, 91. 98, 107. 108,113 Maciejowski Stanisaw (zm. 1563), ochmistrz dworu Barbary Radziwiwny, kasztelan sandomierski 89 Magellan Ferdynand (ok. 1480 - 1521), eglarz portugalski 49 Magni Walerian (1586-1661). Kapucyn, dyplomata 391 Magnus( 1540-1583), ksi duski, biskup Ozylii 126. 136.249 Magnus (1542-1595). ksi szwedzki 127. 128 Mahomet (ok. 570 - 632), prorok, wdz arabski 111 Majeran Bieniasz (XVI w.), lusarz krakowski 95 406

Indeks

Makowski Tomasz (1575- ok. 1630), rytownik 318 Maksymilian (1558-1618), arcyksi austriacki, pretendent do tronu polskiego w 1587:258,259,261 -264,267-271,273-276.278,280,281,290 Maksymilian Wittelsbach (1573-1651), ksi bawarski 339 Maksymilian 1(1459-1519), krl rzymski, cesarz 23,25,26,30, 31,45,46,48,56,57 Maksymilian II Habsburg (1527-1576), krl czeski, cesarz rzymski 100, 111, 151, 160, 183-185, 187, 188, 190- 192, 196, 199,207 Malaspina Germanik (ok. 1550 - 1604), nuncjusz papieski 281, 282,284,290 Magorzata (1523-1574). krlewna francuska 88 Mansdotter Karin (l550-1612), krlowa szwedzka 140 Mansfeld Emst von (1580-1626), kondotier niemiecki 347 Mansfcld Fryderyk Joachim (XVI-XV11 w.), genera szwedzki 296 Manucjusz (ok. 1450 - 1515), humanista woski, drukarz i wydawca 41 Maria, posta biblijna 64 Maria (1505-1558), krlowa czeska i wgierska 31 Maria Burgundzka (1457-1482), ksiniczka burgundzka. cesarzowa 25 Maria Eleonora (1599-1655), krlowa szwedzka 355 Maria Ludwika Gonzaga dc Ncvers (1611-1667), krlowa polska 380-384,390.391 Maria Stuart (1542-1587), krlowa szkocka i francuska 88 Maria z Nagojw (zm. 1612), wielka ksina moskiewska 305 Maris Nicola (XVI w.), pisarz 89 Marta, posta bibllijna 64 Martinic Jarosaw (1582-1649), hrabia, namiestnik cesarski w Czechach 338 MarynaMniszchwna(ok. 1588-1614), caryca moskicwska307, 308,314,317 Matejko Jan (1838-1893), malarz 30. 31, 35, 63, 80, 104, 106, '144, 179,232,243.271,299 Mattison Gcorge (XVI-XV1I w.), dowdca wojsk moskiewskich 363 Maurycy Oraski (1567-1625), namiestnik Niderlandw 345 Mazarini Giulio (1602-1661), kardyna, francuski m stanu 382,383 Melanchton Filip (1497-1560). teolog i humanista niemiecki 41 Melcherowa Katarzyna (zm. 1539), mieszczka krakowska 115 Mengli Girej (zm. 1514/1515), chan tatarski 27 Mcsmcs Klaudiusz de (1595-1650). hrabia d"Avaux, dyplomata francuski 371 Mesnard Piotr (zm. 1969), historyk francuski 8 Meycrin-Gienger Urszula (ok. 15701635), ochmistrzyni dworu Zygmunta MI 300.353 Miaskowski Wojciech (zm. ok. 1654). podkomorzy lwowski, dyplomata 388 Micha Anio (1475-1564), rzebiarz, malary, architekt woski 23 Micha Lancz z Kitzingen (zm. przed 1523), malarz 59 Micha Romanw (1596-1645), car moskiewski 318, 362 Micha Waleczny (1557-1601), hospodar wooski 287,290,291 Mickiewicz Adam (1798-1855), poeta 50, 84, 128 Micchowiccki Mikoaj (zm. 1608), dworzanin Dymitra Samozwaca313

Miechowita - patrz Karpiga Maciej z Miechowa Mielecki Jan (1501 -l 561), marszaek wielki koronny, wojewoda podolski 126 Mielccki Mikoaj (zm. 1585), hetman wielki koronny, wojewoda podolski 217,218,221,230 Mikulski Tadeusz (1909-1958), historyk literatury 272 Minin Kuma (zm. 1616), kupiec moskiewski 318 MniszcchJerzy(ok. 1548- 1613),dworzaninZygmuntaAugusta, wojewoda sandomierski 153, 177,256.306-308, 314 Mniszech Mikoaj (ok. 1550 - 1597), dworzanin Zygmunta Augusta, starosta ukowski 152, 153 Modrzewski Andrzej Frycz (ok. 1503 - 1572), pisarz, dziaacz rcformacyjny 8, 58. 81, 118, 135, 150, 395 Mohammcd Gircj (zm. 1584), chan tatarski 214 Mohia Aleksander (ok. 1604/1605 - po 1616), hospodar modawski 335 Mohia Grzegorz (XVII w.), hospodar modawski 337 Mohia Jeremi (ok. 1555 - 1606), hospodar modawski 288, 291,337 Mohia Konstanty (zm. 1612), hospodar modawski 335 Mohia Szymon (zm. 1607), hospodar wooski i modawski 291 Mojesz (I. p. XIII w. p.n.e.), prorok, wdz izraelski 111 Moniuszko Stanisaw (1819-1872). kompozytor 330 Monluc Jan de (ok. 1502 1579). biskup Walencji 74. 88. 163-166, 168, 169, 171, 172, 174 Monomach (1053-1125). ksi ruski 305, 308 Montaignc Michel de (1533-1592), filozof i pisarz francuski 246 Montclupi Sebastian (1516-1600), bankier, kupiec, administrator poczty 237 Morando Bernardo (ok. 1540 - 1600), architekt woski 234 Mor Tomasz (1478-1535), kanclerz, humanista angielski 109 Morsztyn Jan Andrzej (Morsztyn Andrzej) (16211693), poeta 330.333 Morsztynwna Szczsna (zm. przed 1523), starocina rabsztyska33 Mroczek Marcin (XVI w.), rotmistrz 242,243 Muhammed III (1567-1603% sutan turecki 288 Munk Eryk (XVI w.), admira duski 193, 194 Murad III (1546-1595), sutan turecki 281 MurmeliusJan(zm. 1527), pisarz 41 Murray James (XV1-XVII w.), /.eglarz szkocki 345 Murta/y pasza (XVI-XVII w.), we/yr turecki 366 Mustafa (1591 -1638), sutan turecki 342,385 Myszkowski Jan (zm. 1591), kasztelan poaniecki i amowski 263 Myszkowski Jerzy (ok. 1480 - 1543), archidiakon krakowski 37 Myszkowski Piotr(ok. 1510-1591), podkanclcrzy, biskup pocki i krakowski 132, 142,153, 199.300 Myszkowski Piotr (ok. 1550 - 1606). kasztelan lubelski 245 Myszkowski Piotr (ok. 1560 - 1601), wojewoda rawski 300 Myszkowski Wawrzyniec (ok. 1486 -1546), kasztelan owicimski, biecki, sdecki 35 Myszkowski Gonzaga Zygmunt (ok. 1562 - 1615), marszaek wielki koronny, margrabia 300, 301 Nachman Ra (zm. 1637), mieszczka lwowska 94 Nalewajko Semcn (zm. 1597), przywdca kozacki 288-290,292 Naruszewicz Adam (1733-1746). historyk, pisarz, publicysta 103 Nassau Maurycy de (1604-1679), hrabia, gubernator Brazylii 368 Naszczokin Iwan (XVI w.), dyplomata moskiewski 222, 226 Nclli

Nicolo (zm. po 156%), grafik woski 73 Nicmojewski Jakub (1528/1532 - 1586), teolog kalwiski, pose sejmowy 245 Nowak - Ducwski Juliusz (1893-1972). historyk literatury 233 Noue Franciszek de la (1531-1591), hugcnola, obroca La Rochclle 166 Nowodworski Bartomiej(ok. 1552-1625), dworzanin krlewski. kawaler maltaski 320 Ocicski Jan (1501 -1563), kasztelan biecki, podkanclcrzy i kanclerz wielki koronny 92,93, 116-118. 124. 131 Ocieski Rafa Maciej (zm. 1547), szlachcic polski 181 Odrow Stanisaw ze Sprowy (ok. 1509 - 1545), kasztelan lwowski, wojewoda ruski 66 Olbracht (1527-1527), ksi polski 47 Olenicki Mikoaj (zm. 1566/1567), pose sejmowy, dziaacz kalwiski 113 Olenicki Mikoaj (ok. 1558-1629), wojewoda lubelski 30S, 313 Olgierd (zm. 1377). wielki ksi litewski 105,223 Opaliski Andrzej (1540-1593), marszaek nadworny, marszaek wielki koronny 180,187.191,192,206,230,233,247,252, 253,256.259, 262,267-269.274-276,279,282.283, 300 Opaliski ukasz (starszy) (1581-1654), marszaek nadworny, marszaek wielki koronny 387, 389. 391 Opaliski ukasz (modszy) (ok. 1612 - 1662), marszaek nadworny 387.391 Opaliski Krzysztof (ok. 1609-1655), wojewoda poznaski 387. 391,392 Opaliski Piotr (XVI w.), szlachcie polski 167 Orowska Zuzanna (XVI w.), kochanka Zygmunta Augusta 152 Ortelius Abramus (1527-1598), geograf i wydawca flamandzki 321 Orzechowski Pawe (ok. 1550 - 1612). podkomorzy chemski. pose sejmowy 257 Orzechowski Sanisaw (zm. po 1588), chory chemski 156 Orzechowski Stanisaw (1513-1566), ksidz, pisarz polityczny 8,21,81,9193.97,107,108,110.113,114,117,134,135,169 407

Dzieje Polski i Litwy Orzelski witosaw (i 549-! 598), starosta radziejowski, historyk 159, 166. 227. 233. 245. 247. 267, 282 Osman (1603-1622). sutan turecki 341. 342 Ossoliski Hieronim (zm. 1575/1576). dziaacz rcformacyjny, pose sejmowy, kasztelan sandomierski 114, 118, 119, 123, 133.227.247 Ossoliski Jerzy (1595-1650). podskarbi koronny, kanclerz wielki koronny 320. 341.351.354.360-362. 370,386.387. 391 Ossoliski Krzysztof (1587-1645), wojewoda sandomierski 326 Ossoliski Zbigniew (1555-1623), wojewoda sandomierski 247, 302.310.320 Ostrogska Beata (Beata % Koscieleckich) (1515-1576), starocina

bracawska, wojcwodzina sieradzka 34, 117, 118, 183 Oslrogski Janusz (1554-1620), wojewoda woyski, kasztelan krakowski 204.275.310, 315 Ostrogski Konstanty (ok. 1460 - 1530), ksi, hetman wielki litewski, kasztelan wileski 27,30 Ostrogski Konstanty Wasyl (1527-1608). marszaek ziemi woyskiej, wojewoda kijowski 117. 204. 254. 256, 288. 291.292 Ocik Hrehory (ok. 1535 - 1580). dworzanin hospodarski 222. 226. 244. 247 Otriepiew Griszka - patrz Dymitr Samozwaniec Oxenstiema Axel (1583-1654). kanclerz szwedzki 367 Pac Stefan (1587-1640). podskarbi i podkanclerzy litewski 330 Padoyano Jan Maria (ok. 1493 - po 1574), rzebiarz i mcdalicr wloski70. 82. 93. 181 Pampowski Ambroy (ok. 1444 - 1510), wojewoda sieradzki. starosta malborski 55 Pappacoda Gian Lorenzo (XVI w.), dworzanin Bony 103 Paprocki Bartosz (ok. 1543 1614). heraldyk 272.333 Parys, ksi trojaski 299 Pawe III (1468-1549). papie 200 Pawe Michnwicz Pawluk (XVII w.), przywdca powstania kozackiego 377 Pawtowski Stanisaw (zm. 1598), biskup oomuniccki 274 Petrarka Franciszek (13041374), poeta woski 22. 175 Petrycy Sebastian z Pilzna (1554-1626), filozof, lekarz, pisarz 299-302 Pkosawski Stanisaw (zm. po 1588), starosta sandomierski 257.270 Piekarski Micha (zm. 1620), szlachcic polski 322. 341 Pikarski Adrian (1615-1679). Jezuita, kaznodzieja krlewski 199 Pisudski Jzef (1867-1935), naczelnik pastwa, marszaek 255 Piotr (XVI w.), mieszczanin praski 95 Piotr Srebrny (SiericbrianyObolcnski) (XVI w.), knia ruski 138 Piotr l (1672-1725). car rosyjski 232 Piotrowczyk Andrzej (ok. 1585 - 1645). drukarz 40 Piotrowski Jan (1550-1591). ksidz, historyk 230, 232.248.249 Pius IV (1499-1565). papie 332 Pizzaro Franciszek (1478-1541), konkwistador hiszpaski 210 Plaut Tytus (ok. 250 184 p.n.c.), komediopisarz rzymski 306 Pliniusz (23-79). pisarz rzymski 40 Paza Stanisaw (ur. 1927), historyk prawa 169 Podkowa Iwan (zm. 1578), przywdca kozacki 213 Podlodowska Dorota (XVI w.), ona Jana Kochanowskiego 241 Podlodowski Jakub (1549-1583), podkoniuszy krlewski, dyplomata 241 Polcntz Jerzy (1478-1550). biskup sambijski 59, 60 Pootyski (XVI w.), kotlarczyk ze Lwowa 217 Poniatowski Stanisaw August (1732-1798). krl polski 103 Pontus dc la Gardic Jakub (1585-1652), marszaek szwedzki 249.316 Possesino Antonio (1533/1534 - 1611), Jezuita, dyplomata 228, 229.231.232.240 Porycki Janusz (ok. 1572-ok. 1615), rotmistrz, starosta iberpolski3!6 Potocki Jakub (ok. 1554 - 1613), kasztelan kamieniecki. wojewoda bracawski 288 Potocki Mikoaj (ok. 1593 -1651). kasztelan krakowski, hetman wielki koronny 377. 378. 391. 392 Potocki Stanisaw (ok. 1589 -1667), wojewoda krakowski, hetman wielki koronny 344 Potocki Stefan (ok. 1568 -1631), starosta kamieniecki i wojewoda bracawski 335

Potocki Stefan (ok. 1624 - 1648). starosta niyski 392 Poarski Dymitr (1578-1642), knia moskiewski 318 Pretwicz Bernard (ok. 1500 - ok. 1563), rotmistrz obrony potocznej, starosta barski i trembowclski 37, 104 Proski Aleksander (ok. 1550-ok. 1595), knia, kasztelan trocki 257.271 Provana Prosper (zm. 1584), bankier, upnik krakowski 228 Prozorowski Szymon (XVIXVH w.), knia ruski 363, 364 Pruszcz Piotr Hiacynt(1605 -ok. 1668). pisarz 328 Przybya Krzysztof (XVI-XVII w.), mieszczanin kazimierski 331 Przybya Mikoaj (XVIXVII w.), mieszczanin kazimicrski 53.331 Przyjemski Stanisaw (zm. 1595). marszaek nadworny, marszaek wielki koronny 187. 209, 227. 276 Przyuski Jakub (ok. 1512 - 1554), prawnik, poeta, pisarz polityczny 118 Przypkowski Aleksander (ok. 1595 -1639), dyplomata, dziaacz kalwiski 370 Ptolemeusz (ok. 100 ok. 168), grecki astronom, matematyk 24 Ouesnel Francois (1543-1619), malarz francuski 163 Radziwi Bogusaw (1620-1669). koniuszy litewski 322. 330 Radziwi Jan Mikoaj (ok. 1474 - 1522). kasztelan trocki 84 Radziwi Janusz (1612-1655). hetman wielki litewski 369, 388 Radziwi Janusz (1579-1620). kasztelan wileski 309.310.312. 315,322.343 Radziwi Jerzy(ok. 1480- 1541). kasztelan wileski 66. 84 Radziwi Jerzy (1556-1600), biskup wileski, krakowski, kardyna, gubernator Inflant 197, 248. 250. 261. 280. 297.327 Radziwi Krzysztof (1585-1640). hetman polny i wielki litewski 315.3421343. 350.352. 356.358.359, 362.363. 368.369, 371,375.379,386.388 Radziwi Krzysztof Piorun (1547-1603), hetman wielki litewski 216. 220, 222-224, 229-231. 233. 253. 254, 293. 295. 309.342 Radziwi Mikoaj Czamy (1515-1565). kanclerz wielki litewski. wojewoda wileski 84. 89. 101, 114. 116, 117. 131, 141, 150. 155,207 Radziwi Mikoaj Rudy (1512-1584), hetman wielki litewski. wojewoda wileski 84. 88. 114. 126. 138. 191. 216, 222. 223.225.231 Radziwi Mikoaj Sierotka (1549-1616), wojewoda wileski, marszaek wielki litewski 155.167.171.172.220.222.223, 240,241.253.261.300.325 Radziwi Stanisaw Albrecht (1593-1656). kanclerz wielki litewski 281. 359, 360. 364. 388. 391 Radziwiwna Krystyna (1560-1580), kanclerzowa wielka koronna 207.220,223 Rakowski Wojcicch(ok. 1554- 1617). kasztelan wiski3!5 Rarcs Pctru (Pctrya) (zm. po 1546), hospodar modawski 71 Razvan Stefan (zm. 1595). hospodar modawski 287, 288 Regiomontanus (1436 1476). matematyk i astronom niemiecki 268 Rej Andrzej (ok. 1584 -1641), starosta libuski. dziaacz kalwiski 359,371 Rej Mikoaj (1505-1569). pisarz i publicysta 15. 60. 78, 81. 97, 114, 149.150.246,333 Relska (XVI w.), kochanka Zygmunta Augusta 152 Rcszka Stanisaw (1544-1600), opat jdrzejowski, dyplomata 238 Richelieu Armand Jean (1585-1642), kardyna, francuski m

stanu 343. 348. 368, 369. 380, 382 Roc Thomas (1581 -1644). dyplomata angielski 348 Roizjusz Piotr (ok. 1506 -1571). poeta, prawnik, kustosz generalny wileski 148 Roksolana (ok. 1505 - 1561), ona Sulejmana Wspaniaego 70. 72. 100 Romanw Filaret (ok. 1554 - 1633), patriarcha moskiewski 318 Rozraewski Hieronim (ok. 1546 - 1600), biskup kujawski 275,297 Ryski Cyryl (zm. 1599), knia. rotmistrz krlewski 289 Rubens Piotr Pawe (15771640), malarz niderlandzki 355. 357 Rudolf II (1552-1612), krl wgierski, czeski, cesarz rzymski 192. 196.227.228.238. 245.256.258.261.265.274.275. 278,281.287,290.301.337 Ruryk (zm. 879), ksi ruski 14, 286, 305 408

Indeks

Rzeczycki Andrzej (zm. 1608), podkomorzy lubelski, instygator krlewski 245, 247. 254, 256 Sadeler Egidius (1560-1629), rytownik 258 Salvadori Andrca (ok. 1591 - ok. 1635), poda i pisarz wtoski 385 Samostrzelnik Stanisaw (ok. 1490 - 1541) malarz, miniaturzysta44 Sanguszko Dymitr (zm. 1554), knia, starosta ytomierski i czerkaski 117. 118. 178 Santi Orlandi (XV1-XV11 w.), kompozytor wtoski 385 Sapieha Jan Piotr (1569-1611), pukownik, starosta uwiatycki 296 Sapieha Lew (1557-1633). kanclerz wielki litewski, hetman wielki litewski 293, 294. 300, 306.316. 320. 343. 344 Sarbicwski Maciej Kazimierz (15951640). Jezuita, poeta 324.385 Saniicki Stanisaw (1532-1597), pisarz kalwiski, historyk 77,260 Scharping Maciej (Sicrpinck) (zm. 1586), kaper gdaski 137, 180.194 Schwarz H ans (l 492-?). medalicr 49 Sebastian (1554-1578), krl portugalski 306 Seklucjan Jan (1510/1515 - 1578), pisarz reiormacyjny, wydawca 116 Sclim l (ok. 1470 - 1520), sutan turecki 48 Selim H (1524-1574), sutan turecki 153. 172 Sencka (4 p.n.c. - 65). filozof rzymski 18. 150. 246 Senkowicz Fcdor (zm. 1632/1633). malarz ruski 207 Scredyka Jan, historyk 349 Semy ukasy (zm. po 1594), rotmistrz i zarzdca dbr Jana Zamoyskiego 223. 242 Sdziwej Micha (l566-1636). alchemik, filozof, dyplomata301 Sap Szarzyski Mikoaj (ok. 1550 - 1581), poeta 37. 205, 320, 328.333 Stbrza Giangaleazzo (1469-1494), ksi Mediolanu 46 Sforza Izabela (1470-1524). ksina Mediolanu 46. 72 Siculus Amatus (XV-XV1 w.), dworzanin Bony, preceptor Zygmunta Augusta 69

Siemicski Lucjan (1807-1877), poeta romantyczny 105 Sictnionowtcz Kazimierz (zm. po 1651), inynier i wynalazca 369 Siemowit (ok. 850 - ok. 900). ksi. Polan 69 Sieniawska Zofia (zm. 1629), ksieni sandomierska 330 Sicniawski Mikoaj (1489-1569), hetman polny i wielki koronny 71.153 Sieniawski Mikoaj (ok. 1520 - 1584), hetman polny koronny 223 Sienicki Jan (XVJ -XVII w.), szlachcic polski 223 Sicnicki Mikoaj (ok. 1520 - 1581). marszaek Izby Poselskiej, podkomorzy chemski 97. 114, 118-120. 123, 124. 128-131.133,143.148.149.154,156,157.171.184.186-188. 191.209.223.227 Sienkiewicz Henryk (1846-1916). pisarz i publicysta 348 Skarga Piotr (1536-1612). Jezuita, kaznodzieja 183, 199. 202. 203. 261. 297-299, 302. 309. 326. 334. Slavata Wilhelm (1572-1652). hrabia, namiestnik cesarski w Czechach 338 Sowacki Juliusz (1809-1849). poeta 277, 335 Supccki Stanisaw (zm. 1576). kasztelan lubelski 156 Smith John (1580-1631). onierz i eglarz angielski 303 Snopkowski patrz Wadysaw IV Sobieski Jakub (1580-1646), wojewoda ruski, kasztelan krakowski 320.333.341,358.359. 386.387. 391 Sobieski Jan - patrz Jan 111 Sobieski Marek (zm. 1605). dworzanin krlewski, wojewoda lubelski 226. 263. 282, 303. 320 Sobieski Wacaw (1872-1935), historyk 187 Sobocki Tomasz (zm. 1547), kanclerz wielki koronny 77 Sobocki Stanisaw (XVI-XVI1 w. ?). dyplomata, dworzanin Zygmunta III 240 Socyn Faust (1539-1604). teolog, dziaacz ariaski 204 Sokoowski Stanisaw (15371593), Jezuita, kaznodzieja krlewski, kapelan wojskowy 199 Solikowski Jan Dymitr (1539-1603). arcybiskup lwowski 140. 141. 159, 190, 192, 206. 244. 245. 248. 250. 256 Sparre Eryk (1550-1600). kanclerz szwedzki 259, 260. 266.268 Spinola Ambroy (1569-1630). wdz woski w subie hiszpaskiej 362 Stadnicki Stanisaw (ok. 1551 -1610). starosta zygwulski, awanturnik 245.270.271.309312 Stanisaw(ok. 1030-1079). wity.biskup krakowski 12,37.44 Stanisaw (1500-1524). ksi mazowiecki 65,66 Stankar Franciszek (l 501-l 574), woski teolog reformacyjny 113 Staczyk (ok. 1480 -1560), bazen krlewski 72. 76 Starowolski Szymon (15881656), poeta, kaznodzieja, historyk 300. 322.349.350, 395 Stefan (ok. 970 -1038). wity, krl wgierski 72 Stefan Batory (Batory Stefan z Somly) (1533-1586). ksi siedmogrodzki, krl polski 19.40, 100, 104. 127. 148,179. 183. 186-199. 201-207. 209-233. 237-245, 247-255. 257. 258.260.264.269.274.275.278.290.300, 303.306. 314. 323. 324, 327. 337, 347. 357. 384, 388, 393. 394 Stefan Wielki (zm. 1504). hospodar modawski 13 Stru Jakub (zm. 1589). rotmistrz 277 Stru Mikoaj (zm. 1627), starosta halicki 316,340 Stryjkowski Maciej (ok. 1547 - przed 1593), poeta, historyk 323 Strzclimucha (XVI w.), prostytutka l OK Sturm Jan (1507-1589). humanista niemiecki 333 Styka Jan (1858-1925). malarz

172 Sucheni-Grabowska Anna, historyk 67 Sucs Hans z Kulmbachu (ok. 1475 - 1522), malarz i grafik niemiecki 44 Sulejman Wspaniay (1495-1566). sutan turecki 48. 70. 72. 103 Sykstus V (1521 1590). papie 248. 250, 251. 274 Szafraniec Stanisaw (zm. 1598), kasztelan i wojewoda sandomierski 167, 187. 191. 227. 256. 257 Szahin-aga (XVI-XVII w.), pose turecki 366. 388 Szarfenbcrg Maciej (zm. 1547), drukarz krakowski 40. 41 Szarffenbcrger Mikoaj (1519-1606). drukarz, ksigarz 40. 207 Szein Michai (zm. 1634), wojewoda smoleski, wdz moskiewski 362-364 Szekspir William (1564-1616), poeta i dramatopisarz angielski 206 Szeligowski Tadeusz (1896-1963). kompozytor 106 Szujski Dymitr (zm. 1612), knia, wdz moskiewski 316, 318 Szujski Iwan (zm. 1638). knia moskiewski 318 Szujski Jzef (1835-1883). historyk 8. 252. 311. 386 Szujski Piotr (zm. 1564), knia moskiewski 138 Szujski Wasyl (15521612). car moskiewski 308. 313-315.318 Szydowiecka lilbieta (1533-1562), wojewodzina wileska 89 Szydowiecki Krzysztof (1467-1532). podkanclcrzy, kanclerz wielki koronny, podskarbi koronny, wojewoda i kasztelan krakowski 10. 27. 35. 37. 57. 67. 76. 120 Szydowiecki Mikoaj (ok. 1480 - 1532), podskarbi koronny 34, 35.44 Szydowiecki Stanisaw (1405 -1493/1494). ochmistrz krlewski. kasztelan amowiecki. marszaek nadworny 10 Szymon Szymonowicz (1558-1629). poeta 328 Szyszkowski Marcin (1554-1630), biskup ucki, pocki i krakowski 348 wicrczowski Janusz (zm. 1528). kasztelan wilicki i lubelski 30 Tacyt (ok. 55 - ok. 120). historyk rzymski 41 Taranowski Andrzej (XVI w.), dyplomata 153 Tarnowski Jan (14881561), hetman wielki koronny, kasztelan krakowski 67. 71, 76. 80. 81. 86. 89. 90. 96. 98. 109, 110. 114. 116. 118,229.230 Tarnowski Jan (ok. 1550 - 1605), podkanclcrzy koronny, biskup poznaski, arcybiskup gnienieski 280.282.304, 307 Tarnowski Jan Krzysztof (1536/1537 - 1567), kasztelan wojnicki, starosta sandomierski 153 Tarnowski Stanisaw (przed 1541 -1618), kasztelan sandomierski 257.261 Taro Jan (zm. 1550), podczaszy i czenik koronny 91 Taszycki Mikoaj (zm. 1545), sdzia ziemski krakowski, prawnik 79 Tateo Francesco. historyk wioski 46 Taucrbach Sebastian (zm. po 1548), rzebiarz 85 Tazbir Janusz (ur. 1927). historyk 334 Telegdi Katarzyna(1492-1547). wojewodzina siedmiogrodzka 189 Tclniczanka Katarzyna (zm. 1528), konkubina Zygmunta Starego 11,34.45.66 Tercncjusz (ok. 190 - 159 p.n.e.). komediopisarz rzymski 306 Teresa z Avila (15151582), wita. Karmelitanka 361 Tczyski Andrzej (zm. 1588), kasztelan i wojewoda beski, wojewoda krakowski 156. 180. 185,187, 253.257, 274 Tczyski Jan(ok. 1485-1553), marszaek nadworny, wojewoda sandomierski 98 409

Dzieje Polski i Litwy

Tczyski Jar (zm. 1593), kasztelan wojnicki, starosta lubelski, podkomorzy krakowski 156, 177, 182 Tcz.yski Jan Baptysta (ok. 1540 - 1563), wojewoda beski 127.128 Tczyski Stanisaw (l A11 -1634). magnat polski 323 Thum Heinrich Mathias von (1567-1640). hrabia, przywdca powstania w Czechach 338 Ticpolo Giovanni (1589-1647), ambasador wenecki w Polsce 390-392 Tilly Johanncs Tserclaes von (1559-1632), dowdca armii cesar" skiej 347 Tomasz z Akwinu (ok. 1225 - 1274), wity, Dominikanin, filozof 41 Tomicki Piotr (14641535), biskup poznaski i krakowski, podkanclerzy koronny 35, 37, 43, 76 Toma Stefan (zm. po 1623), hospodar modawski 335 Topolski Jerzy (1928-1998). historyk 52 Toynbce Arnold (1889-1975). historyk i filozof brytyjski 394 Trctcr Tomasz (1547-1610). poeta, malarz i rytownik 116 Trzebieski Marcin (zm. po 1531), stranik polny koronny 71 Trzebiski Aleksander (zm. 1644), podkomorzy lwowski, dyplomata 366 Turzo Jan (1437-1508), wgierski kupiec i przedsibiorca grniczy, burmistrz Krakowa 33 Tur/.o Jan (ok. 1455 - 1520). biskup wrocawski 33 Turzo Jerzy (zm. 1521), kupiec i przedsibiorca grniczy 33 Turzu Stanisaw (zm. 1540), biskup oomuniccki 33 Twardowski Jan (Dhur Wawrzyniec) (XVI w.), wplcgendamy czarnoksinik 152, 153 Twardowski Samuel (1595/1600 - 1661). poeta, historyk 385.394 Tylicki Piotf (15431616), biskup kujawski, krakowski, podkancIcrzy koronny 280. 304,305. 310 Uchaski Jakub (1502-1581). biskup chemski, arcybiskup gnienieski 112. 132. 150. 155. 156. 160. 171. 176. 180. 184. 186. 187. 190. 192 Uchaski Pawe (zm. 1590). wojewoda beski, dyplomata 197. 198.220.222.279.280 Uhrowiccki Mikoaj (XVI w.), podstaroci krakowski 223. 242 Unglcr Florian (zm. 1536). drukarz 39. 41 Urban VIII (1568-1644). papie 324. 355 Uthcr van Johan Baptista (ok. 1530 - 1597). inalary szwedzki 264 Vascnau Wadysaw Konstanty dc (ok. 1635 - 1698). hrabia 352 Viau Teofil dc (1590-1626). poeta franuski 329 Vicrix Hieronim (XVI w.), grafik 174 Wacaw (1524-1579). ksi cieszyski 91.98 Waldemar U (l 170-1241). krl duski 125 Walenty z Krzczonowa (XVI w.), duchowny 110 Wallcnstein Albert (OldHch z Valdstajnu) (1583-1634). wdz czeski 347. 349. 355 Wanda, legendarna ksiniczka krakowska 187 Wapowski Andrzej (zm. 1574), kasztelan przemyski 177 Wapowski Bernard (ok. 1450 - 1535). kartograf, historyk, astronom 10.43. 115 Warszewicki Krzysztof (1543-1603). Jezuita, pisarz polityczny, historyk 183.271 Wasyl 111 (1479-1533). wielki ksi moskiewski 26. 27. 30. 99 Wasscnberg Ebcrhard(l610-ok. 1668), historyk, dworzanin 385 Watycnrode ukasz (1447-1512), biskup warmiski 9. 11. 55 Wasowicz (XVI w.), dozorca Krzysztofa mcklemhurskiego

141 Wcihcri;mcst(zm. 1598). starosta pucki 194 Wcreuzczyski Jzef (ok. 15301598/1599). pisarz, kaznodzieja 314 Wcsselenyi Franciszek (zm 1594). magnat wgierski, starosta lanckoroski 220. 252 Wyk Franciszek (1785-1862). powicsciopisat?, dramatopisarz, poeta 35 Wyk Jan (1575-1638), arcybiskup gnienieski 356 Wieloch (Wiclkolucki) Kasper (XVI w.), szlachcic polski 224 Wietor Hieronim (po 1480- 1546/1547). drukarz 39.41.43 Wilhelm l lohcnzollem (1498-1563). arcybiskup ryski 125-127 Wilhelm Oraski (15331584). stadhouder Niderlandw 234 Wilhelm z Rom berka (1535-1592). hurgrabia czeski, dyplomata 167. l S5. 186.234. 274 Windakicwicz Stanisaw (1863-1942). historyk literatury 107 Winkelbruch Jan von Koln (zm. 1577), dowdca niemiecki 193,194 Wisner Henryk, historyk 314. 358 Winiowiecki Adam (zm. 1622). knia 306 Winiowiecki Aleksander (zm. 1594), knia, starosta czerkaski, kaniowski i korsuski 287.288 Winiowiecki Dymitr (zm. 1563), knia, starosta czcrkaski i kaniowski 105,139,213 Winiowiecki Jcremi (1612-1651). wojewoda ruski 378.391.392 Winiowiecki Konstanty (1564-1641). wojewoda beski i ruski 306 Winiowiecki Micha (1529-1584). starosta kaniowski i czerkaski. kasztelan kijowski i bracawski 216 Winiowiecki Micha (zm. 1616). starosta owrucki 335 Winiowiecki Zygmunt (zm. 1552), knia 124 Witowski Stanisaw (zm. 1637), pose, kasztelan niepoomicki 313 Wadysaw Wameczyk(l424l444), krl polski i wgierski 48.306 Wadysaw H (1456-1516). krl czeski i wgierski 9.10.27.30-32.47.81 Wadysaw IV (1595-1648). krl polski, ksi, raciborsko-opolski 7. 199. 248. 285. 300. 302. 309. 316-318. 320. 321. 323. 330. 341. 342. 351, 352. 354-359. 362-375. 377-394 Wodarski Maciej (ur. 1947). historyk literatury 246 Wojna Gabriel (zm. 1615). podkanclcrzy litewski 282 Wojna Wincenty (zm. 1615), porucznik husarski 296 Wolski Dunin Piotr (1530-1590). podkanclcrzy i kanclerz wielki koronny, biskup pocki 191. 198.220 Wolski Mikoaj (ok. 1549 - 1630), marszaek wielki koronny, miecznik koronny 176. 237. 300. 301. 333. 352 Woltcr (1694-1778). filozof i pisarz francuski 18 Woowicz Ostafi (Eustachy) (zm. 1587). podkanclcrzy i kanclerz wielki litewski 203.220 Woroniecki Jakub (zm. 1588). nomina kijowski 259, 271 Wjcik Zbigniew (ur. 1922). historyk 391 Wradcr lambert (1583 - po 1592). szlachcic inflancki 278 Wratysaw y. Pcmstejna (1530 - 1582). kanclerz czeski 241 Wujek Jakub (1541 -1597), Jezuita, pisarz religijny, tumacz 116, 150.201,202 Zabrzezinski Jan Juricwicz (zm. 1508), wojewoda trocki i marszaek ziemski litewski 9. 12, 27. 35. Zadzik Jakub (1582-1642), biskup chemiski i krakowski, kanclerz wielki koronny 350. 370. 371. 374. 376 Zajozkowska Anna (XVI wiek), dworka Anny Jagiellonki, kochanka

Zygmunta Augusta 152 Zagoba, posta literacka 348, 356 Zaleski Jzef Bohdan (18021886), poeta 38. 105. 335 Zamoyski Jan (1542-1605), starosta beski, kanclerz wielki koronny, hetman wielki koronny 131. 150, 153. 156-158, 162. 167. 171-173. 180. 184. 186, 187. 191-194. 197-199.205-209. 216. 220. 221. 223-225. 227-234. 236-238.240-245. 247-251. 253-260. 263. 264. 267-271. 273-283. 286-288. 290-293. 295. 296. 301-306. 308. 314. 331. 337. 340. 388 Zamoyski Grzymalita Jan (XVI-XVII w. V). szlachcic polski 270 Zamoyski Tomasz (1594-1638). podkanclcrzy i kanclerz wielki koronny 322, 366 Zapolya (Zapolywna) Barbara (1495-1515), krlowa polska 29. 30. 32, 33. 39.45. 67 Zapolya Jan (1487-1540). krl wgierski 48. 49. 72. 189. Zapolya Jan Zygmunt (15401571), ksi siedmiogrodzki 72, 73. 101. 104. 154, 189.202 Zapolya Stefan (zm. 1499). hrabia spiski i palatyn Wgier 29 Zawadzki Jan (15801645), dyplomata, kasztelan gdaski 369 Zbaraski Janusz (zm. 1608), wojewoda bracawski 223.225.226, 229.231.232.254. Zbaraski Jerzy (zm. 1631), kasztelan krakowski 330, 331, 335, 338. 339. 344, 350, 351. 353 Zbaraski Krzysztof (1580-1627), koniuszy wielki koronny 330, 331.342.385 Zbski Abraham (XVI w.), szlachcic polski 176 Zborowska Krystyna (zm. 1588). kasztelanowa wileska 157,180 Zborowski Aleksander (zm. 1636), starosta midzyrzecki 314, 316.317.330 Zborowski Andrzej (zm. 1598), marszaek nadworny 179, 180, 186. 188. 192.226. 241. 243-245. 247,254. 255. 258.259. 261.270.271,276 Zborowski Jan (1538-1603). kasztelan gnienieski, hetman nadworny 171.174.177.191.194.223.229.230.244.245. 255.267.268,276 410

Indeks

7-borowski Marcin (ok. 1495-1565), podczaszy koronny, kasztelan krakowski 118. 178 Zborowski Mikoaj (zm. przed 1585), starosta szydowiecki 177.244 Zhorowski Krzysztof (zm. po 1593), podczaszy koronny 153. 186. 241.243-245. 247.255. 256. 261-263 Zborowski Piotr (zm. 1553), kasztelan maogoski 79 Zborowski Piotr z Rytwian (zm. 1580). wojewoda sandomierski i krakowski 155-158, 167. 171. 177. 180, 184. 186, 227.229 Zborowski Samuel (zm. 1584). rotmistrz krlewski 177-180,183. 187. 226.239-245.247.253-256.258.267.268.272. 314. 317,330

Zborowski Samuel (zm. po 1599), rotmistrz 330 Zebrzydowski Andrzej (Jdrzej) (ok. 1500 - 1560), biskup kujawski i krakowski 111.113-115 Zebrzydowski Florian (zm. 1566). kasztelan owicimski i lubelski 138 Zebrzydowski Mikoaj (1553-1620), starosta i wojewoda krakowski 231.237.242.253.256.262.278.300.303.304. 307-310.312,314,315.321 Zcnowicz Krzysztof (zm. ok. 1615), wojewoda brzesko-litewski 275 Ziejka Franciszek (ur. 1940). historyk literatury 395 Zieleski Jan (XVI w.), dworzanin Zygmunta Augusta 176.177 Zimorowic Jzef Bartomiej (1597-1677), poeta, historyk, burmistrz Lwowa 328 Zimorowic Szymon (1608/1609 -1629). poeta 328 Zofia(ok. 1405-1461), krlowa polska 43.111.322 Zofia (1497/1499 - 1540). ksiniczka mazowiecka 66 Zofia (1522-1575). ksiniczka polska, ksina brunszwicka 47, 102-104,154 Zofia (1541 -1564). ksiniczka brandenburska 167 Zofia Jagiellonka (1464-1512), ksiniczka polska, ksina brandenburska na Ansbach i Bayreuth 28 Zofia Odrowwna ze Sprowy (zm. 1580). starocina i wojewodzina sandomierska 66,153,154 Zofia z Opaliskich - patrz Koniccpolska Zofia Zygmunt August (1520-1572), krl polski, wielki ksi litewski 47. 66-70.79. 81. 82. 84-89. 91-93.96-103. 105. 107-110. 113. 114. 118-120. 123-128. 130-132. 135-139. 141-143. 148-155. 159, 161.163, 164, 166. 170, 174-177, 193, 198. 199.205,206.208.210.213.214,237,264.299. 307.327. 379.384 Zygmunt Kazimierz (1640-1647). ksi polski 379.383.387.392 Zygmunt l Stary (14671548), krl polski, wielki ksi litewski 7, 9-15. 17. 19-27. 29-39. 43-47. 49. 53-57. 61-43. 65-69. 72.76.77.79.81.82.84,85.87.89-91,103.106.107.110. 114. 115. 117. 142. 167. 193.320.322.332.355.394 Zygmunt III Waza (1566-1632). krl polski i szwedzki 40. 121. 128. 161. 199.233.240,242.253.258-262.264-269.271. 272. 274-285. 287. 292. 293. 295-297. 299-310. 313-318. 320. 322. 324, 327-329. 331. 334. 33S. 337. 339. 341-356. 361, 367. 368. 371. 374. 378. 379. 384-386, 388. 393. 394 kicwska Regina (Herburtwna Regina) (ok. 1566 - 1626), hetmanowa wielka koronna 94,95. 312 kiewski Adam (zm. 1615). obozny koronny 330 kiewski Jan (ok. 1592-1623). rotmistrz 340 kiewski ukasz (zm. 1636), wojewoda bracawski 340 kiewski Mikoaj (ok. 1545 - 1594). kasztelan halicki, wojewoda beski i ruski 194.256,257 kiewski Stanisaw (1520-1588). wojewoda ruski 255.256 kiewski Stanisaw (15471620). hetman wielki koronny, kanclerz wielki koronny 37. 172. 186. 194. 205, 223. 226. 232.237.240,242,245.255.256.270.271.274. 288-290.

295. 296.298. 303. 304. 310-312. 316-318, 320. 321. 328. 335-337. 339. 340 urawiski Stanisaw (zm. 1625), kasztelan beski 341 Indeks nazw geograficznych l etnicznych c Ml.wwo AiY . Komna Po/.sa. Km/p.shw Pohtie. fhvu, LiYwim. Rzf rz;.s/w/ifa. Adrianopol 336. 366 Adriatyk 342. 390 Akcrman 335. 336 Akwizgran 332 Aleksandria I7U Alpy 44.49 Altmark (Stary Targ) 319. 348 Alwernia 325 Alzacja 33 Ameryka 170.303 Ameryka Pnocna 303 Ameryka rodkowa 25 Amsterdam 368 Andegawcnia(Aniou) 163. 166. 173. 183 Anglia 15.20.22.49.77.109.149.151. 163. 203.240.251.269.283.284.306.329. 341.358.369.370 Anglicy 23. 51.138. 196.210.240 Ansbach 28 Apeniny 50 Amgonia23. 25.48. 149 Aragoczycy 23 Archangiclsk99.210.214 Astracha 104 Asy 332 Athos390 Atlantyk 165 AugsburgSO. 93. 101.332 Austria 14. 23. 25. 26, 31. 48. 70. 74. 100. 101. 147.274.288.319.322 Austriacy 248.263. 270.279.287 Avila 361 Azja 23.26.49.99 A/ja Mniejsza 335 Azja Wschodnia 213 Babin 333. 395 Badcn 380. 382 Bakczysaraj 70. 336 Bakw 14 Balice 176 Bakany 50 Batyk - patrz Morze Batyckie Barcelona 380 Bardiw 74 Bar (Rw) 73. 104 Baranw Sandomierski 112. 332 Hari46.73.74. 102. 103.201 Baruryn3l9. 336 Bawaria 22, 3 l Bazyleall8. 332. 333 Belgia 323.369. 370 Belgrad 48. 74 Bclluno 385

Bcczyce 112 Bez 14. 147. 304. 319 Bcrcstcczko 112 Bcrcz.yna2l7.225. 230 Berlin 147.319 Bcmzada 335. 336 Bdzin 274 Biaal4. 147. 319.364. 365 Biaa Cerkiew 287. 319. 335.336. 350 Biaa Gra 340 Biaogrd Julijski (Alba Julia) 202 Biaogrd Krlewski 74. 100 Biaorusini 289 Biaoru 144 Biay Kamie 136.296 Biay Prdnik 107 Biecz. 34 Bielany 302. 325 Bielsk 142 Bihac 74 Bigoraj 276 Birze 112. 136. 147.218.319.343 Blckinge 135.284 Bliski Wschd 76 Bogajcwo 316 Boh 287 Bohusland 284 Bojanowo 112 Bolonia 23. 332 Bomholm 136 Borowica 377 Borysw 14. 147.225.319 Bonia 74. 390 Bmcaw 14. 105. 143. 147. 319. 336 Bracawszczyzna 143, 288 Brandenburgia 14. 22. 141. 147. 161. 209. 319.356.370 Braniewo 56. 150. 200.201.344. 348 Brasaw 14. 136. 147.217.319 Braszw 74. 336 Bratysawa patrz Prcszburg Brazylia 363. 368 Brcda 362. 368 Brcitcnfcld 381.384 Briask 14. 147. 319 Brno 14. 147.319.332 Brodnica 344. 347 Brody 336. 387. 388 Brukscla99. 160. 362. 381 Brytania 323 Brzeg 101. 102.112.162 Brze Litewski (Brze) 14. 84. 143. 147. 201.291.319.336 Brzozw 110 BudalO. 47.72.74. 147.319.332 Budziak 336 Budziszyn 147.319 Bug 52. Bukareszt 74.291. 336 Bugarzy 390 Burgas 336

411

Dzieje Polski i Litwy

Burs/tyn 350 Busza 335 Byczyna268, 270-274, 319 Bydgoszcz 147. 167.201.319.344 Bystrzyca 74 Bytom 262. 274 Bytw 13. 14. 147.319.344 Carowe Zajmiszczc 317 Cccora 2X8. 336. 340. 348 Charkw 319 Chem 14. 112. 147.319 (hem 230 Chemno 112.344 Chemszczyzna 53 Chiny 99 Chioggia 332 Chmiclck 276 Chocim 319. 336. 340-342. 362. 377. 387 Chojnice 201. 344, 346 Chom 225 Chortyca 105. 147.213.319.392 Ciechanw 14. 73. 147. 319. 344 Cieszyn 14. 101. 147 Cisa 72, 1X9 Cudnw 14 Cypr 390 Czarne - patrz Hamersztyn Czarnogra 390 Czarnolas 207 Czamki 143. 217. 222. 223.225. 230 Czechy (Krlestwo Czeskie) 9. 14. 22. 26. 27.31.47.48.65.70.74. 95.100. 147. 160. 161. 167.196.201.238.272.274. 275.319.332.337-339.370.375.3X2 Czchry 147.319 Czerkasy 14. 143. 147.216.287.319.336 Czerna 325 Czerniawa 71 Czernihw 14. 147. 319. 320. 336 Czersk 14. 147.319 Czersk 344 Czesi 275 Czstochowa 176 Dalmacja 390 Dania 22. 57. 125. 126, 135. 136. 140. 147. 193.249.279.284.297.315.319.342. 347.358.370.373.390 Dawidgrdck 14. 147.319 Dcbreezyn 74 Dillingcn 332

Dniepr 37. 225. 230. 287. 307. 363. 364 Dniestr 27. 287.340. 341. 365. 389 Dohryniczc 307 Dokszycc 217 Don 378 Dorohobu 230 Dorpat(Tartu) 125. 126. 136. 147.201.230. 248.295.296.306.319.343 Drohiczyn 14. 143. 147.319 Drohobu 319 Drohobyez 199 Druja2l7 Drvssa2l7, 225 Dryssa 21 7 Dubrownik 342. 390 Dunaj 240. 279. 303. 365. 370 Dunajec 204 Duczycy 128.135.137. 172. 180. 194.210. 374 Dyjamcnt 136.295.342 Dynaburg 14. 136. 147. 195. 201.215.319 Dywilino3l9, 320 Dzikie Pola 14. 37. 105. 285. 287. 336. 392 Dzisna2l7 D/isna2l7, 225.230 Dwina 127. 131. 138. 195. 216-218, 223. 225.230.295.296.314.342.343.367 Fcsed 66 I:gcr(Jagierz)74, 100.271 Egipt 13.48.240 Elblg 53. 54. 62. 112. 150. 166. 193. 194. 283, 344, 348. 375 Estonia 125-127. 135-137. 140. 214. 231. 232.259.266.268.272,277.278.282. 285.294.295.356.370 F.uropa 8.21-23. 25. 32, 38, 39. 48-51. 53. 64.77.81.88.90. 104. 107. 109, III. 112. 118.132.144,149.162.170.176. 192.195.200.202.205.210.212.234. 235.238.239.246.251.274.279.298. 301.313.325.329.332-334.342.343. 361.362.368.383,386.394 Faustw 201 Fejerwar 74 Feldkirchcn 332 Min 136. 147.295.319 Fcrrara 88. 183. 186.258.332 Finlandia 127. 128. 135. 136. 264. 284. 285.356 Flandria 249 Florencja 251.332 Fontaineblcau 381 Francja 15.22.23.49.74.88. 101. 163. 164. 168-176. 178-183. 197. 198.223.234. 239-241.251.269.329.333.342.345. 348.368.369.380.382.383.389,390 Francuzi 23.59.165.173.182.317.316.379 Frankfurt nad Odr 332 Frombork 55. 112 Galacz 336 Oarbary 260-264. 344 Odask 11. 14.5154.60.62-65. 112. 117. 124-127. 137. 140-142. 147-149. 166. 186. 190-195,201.211.212.249.253, 261.266-268.282.283.285.300.302. 319.328.329.344-349.372-375.377. 381.383.395 Gdask - Gwne Miasto 53 Gdask - Nowe Miasto 53 Gdask - Stare Miasto 53 Gdynia 193 Genewa 112. 177 Genua 332 Gieranojny 84, 143 Gliniany 307. 336 Glisk 14. 147 Gliwice 262 Gbokie 217. 230 Gogw 14. 147.319 Gowa 344. 348 Gniew 147. 319. 344. 345. 346 Gniezno 14. 112. 147.262.319 Goci 282 Golub 265 Goraj 276 Gotlandia 135 Gra Bckieszowa 219 Gra Biskupia 194 Gra Pokrowska 363 Greeko 276 Gry witokrzyskie 297 Graz 74. 147.319.332 Grecja 390 Oripsholm 128.264 Grochw 171 Grodno 9, 12. 14. 143. 147. 201. 219. 220. 249-251.319.384 Grodzisk 112 Grjec 298 Grudzidz 201, 344, 346 Grunwald 58 Gryzonia 251 Grzybw 328 Guzw 311.312.319 Gyr 74 Gc 316

Halicz 14. 147. 190.319.336 Halland 135.284 Hamburg 381 Hamcrsztyn (Czarne) 344. 346 Hapsal 296 Harjedalcn 284 Heidelberg 332 Hel 137.283.266 Hiszpania 15.22.23.49.59. 101. 132. 163. 164.170.197.240,261.269.301.323. 344.379-381 Hiszpanie 23. 370 Holandia - patrz Niderlandy Holendrzy 52.210.240 Holcszw 339 Holszany 147 Moszcz 112 Hradczany 338 Ilme 224.226. 230 Iawa 344 Indie 51. 314 Inflanty 22. 30, 62,120, 121. 125-127. 131. 135-137.139.140, 147.184.185.195. 210.214-216.218.219.223,226.228. 229.230.232.233.248-250.261.265. 272.278.285.291 -2%. 303.304.314. 351. 318. 319. 342. 343. 356. 358. 370.371 Ingolstadt 332 Ingria2l4 Innsbruck 332 Irlandia 22 Izmai 335. 336 Jam Zapolski 230-232. 248. 281.319 Jampol 336 Jamtland 284 Janowicc 310 Jarosaw 201. 329 Jassy 14. 147.288.289.291.319.336 Jaszkowice 270 Jcdysan 336 Jezioro Lubiszcwskie 194 Jdrzejw 187. 188.281.311 Kadyks 170 Karta 335. 336 Kalinowicc 276 Kalisz 14. 147. 150. 176.201.319 Kalmar 147.266. 283. 285. 319 Kalocsa 74 Kalwaria Zebrzydowska (Kalwaria) 308-310.325 Kauga 14.319 Kamieniec Podolski 14. 73. 112. 147. 201. 319.336.365.366 Kamie 166.257 Kandia 390 Kaniw 147.319.336.377 Kapua 256 Karelia 214 Karkus 136. 295 Karpaty 50. 189 Kaski 157. 158 Kastylia 23. 25.48. 149 Kaszubi 142. 367 Kaza 104 Kazimierz 10.260.262.267 Kazimierz Dolny 53. 329. 331.336 Ktrzyn 344 Kiejdany 112. 143.319 Kielce 348. 375. 376. 385 Kies (Wenden) 136. 147.215.230.319 Kiemark 183 Kijowszczyzna 17.27. 121.290 Kijw 14. 26. 83. 104. 112. 143. 147, 190. 201.293.319.336 Kilia335. 336 Kircholm 203.294. 296-298. 345 Kisiclin 112 Kitw 276 Kitzingen 59 Kiwerowa Horka 230. 232 Kleck 9 Klcparz 260. 262 Kluczbork 112 412

Indeks

Kajpeda 59. 125. 344.34*. 372 Kuszyn316, 317, 365 Knyszyn 83, 117, 143. 147. 154-157. 164.

i HO, 220, 319. 384 Kock 112 Kokcnhauscn 126. 136.230 Kolonia 332 Kolos/war 74, 201,202. 336 Kolo 147.319 Koobrzeg 147. 319 Koomyja 147.319.336 Konstantynopol - patiy Stambu Kopenhaga 394 Kopr/y wnica 310 Kornwalijczycy 23 Korsu 336 Koszycc 74. 147.319 Kocierzyna 344 Kowno 83, 147.201.319 Kozacy 22. 37. 38. 105.210.213.216. 224. 22. 239.241.271.275.279.287-292. 307.313.316.335,336.340.341.350. 357.358.363.366.369.371.373.377. 378.387-392 Koziany 217 Komin 198 Kominck 112 Komik 44. 76 Krakw 9-12. 14. 17. 26. 32-34. 36. 39. 40. 47-49. 52. 55. 59. 61-63. 65. 66. 70. 72. 76, 79. 82. 84-86. 88-90. 92. 93. 96. 98. 100. 101. 103. 106-108. 112. 115.116. 118.121.123.124. 126-128. 130.137-139,141,142,145.147.148. 150.152.156.159.165.166.168-170. 175.176,179.181-186.190.192.194. 196.198-201.203.204.209.211.215. 219-223.227.229.237-243.246.248. 258.260-264.266.267.269.270.273. 278.281.282.284.289.293.299.301. 302.305.307.309.310.313-315.318-320.322-325,327.328.332-334.338. 341. 343.347. 349.350. 353.354. 356-360.362.364.367.369.371.374,377-379.381.383.385.387.3X9-391.394 Krakw - Rynek 85. 115. 237,268 Krakw ul. Floriaska (Twor/yjaska) 70.268 Krakw - ul. Grodzka 268 Krakw - ul. Kanonie/a 267 Krakw - ul. w. Jana 184 Krasiczyn 326. 327 Krasne 217 Krasnystaw 156. 273. 276 Kranik 276 Kreml 131. 162.308.313.317.318 Krcla 390 Krosno 201 Kroc201 Krlewiec 14.56.59.60.63. 112. 116. 119. 124.125.141.147.253.319.332.344. 345.383 Krwawy Potok 71 Krym 104. 105. 154. 214. 215. 287. 335. 350.389 Kr/czonw 110 Krzcpicc 176.268.301 Krzemieniec 73. 83.336 Krzeszowice 325 Krzeszw 276 Krzyacy 31. 32. 54. 56-59. 62. 379 Ksawcrw 201 Ksi Wielki (Ksi) 112. 300 Kudak 319.336, 369. 377. 387-389.392 Kudrycc 286 Kulmbach44. 91 Kumejki 336. 377 Kupaja 225 Kurlandia 125.127.136.137.147.220.230. 342 Kurskl47. 319 Kurukow 350 Kutna Hora 147. 319

Kwidzyn 267. 344. 347 Lachowcc 112 Lanckorona 180.183. 190.191 Landau 33 La Rochcllc 165. 166. 173. 368 l^tyezw 147.319 l,alyczyn 276 Lcpanto 153. 164. 165 Lcpcl217.225 Leszno 112. 319 Leszno 328 Lcwartw 112 Leajsk 276 Lbork 13. 14.147.319.344 Linkoping 285 Lin/. 152. 154 Lipa 276 Lipawa 14. 147.319.372 Lipsk 332. 349 Liw 9 Liwonia - patrz otwa Lizbona 21.76. 381 Londyn 394 Lorcto 332. 382 Lotaryngia 379 Lubeka 135. 136 Lubelszczyzna 53. 333 Lubiszcwo 211.212. 223. 346 Lublin 14.39.50,53.112.132.142-144.147. 148.157.201.208.234.241.244.285. 309.319.328.336.357 Lubowlal47, 275.268, 319 Lucyn 136 Lustawicc 112.204 Lutzcn 349 Lww 12. 14. 51. 52. 53. 78-80. 104. 112. 147.166.190.201.213,214.217.234. 253.279.291.292.299.307.319.328. 330.336.358.361.366.379,390.395 agoczycha 316 acut 112 czyca 14. 147.267.319 obzw 73. 248. 302. 327 oma 128. 201 otwa (Liwonia) 125. 127. 138. 139. 214. 215.294.296.343 owa 224.225. 230 owicz 155. 157. 190 ubny319. 336 uck 83. 112. 143. 147.201.209.319 Lukomla 225 tuycc 10 Madryt 380. 381 Malbork 14. 147. 199. 267. 319. 344. 345. 348.379 Malmri 147.319 Malta 48 Maopolska 13. 73. 78. 79. 112. 113. 121. 122.209.227.262.272.309.341 Mantua30l.332 Maricnburg 136 Maricnhaus 319 Marokaczycy 306 Maroko 22 Martynw 336. 350 Mazowsze 9. 12-14. 45. 54. 66-68. 73-76.

140.200.265.349.388 Mediolan 24.46. 332 Mcggcsz 188 Meklemburgia 347 Meksyk 49 Mcrecz 379.384, 392 Miastko 344 Miechw 4.3 Miodniki 112. 143.319 Miclnik 11 Mierzeja Wilana 193 Micdzyb 336 Midzyrzecz 147.172. 175. 319 Misk 14.27. 139. 143. 147.209.319 Miszczyzna 27 Mirw 300 Mitawa 136. 147.230.319.342.343 Mogia 190. 199.262-264 Mohacz. 48. 74 Mohylew 228.289. 319 Mohylw 336 Modawiall.13.14.51.72.74.79.105.147. 153.188.201.213.279.285.287-291. 303. 319. 335. 336. 341. 365. 390 Modawianic26. 71 Monachium 332 Monastcrzyska 350 Mongoowie 26 Morawianie 270 Morawy 118.272.274.339 Morg 344 Morze Batyckie (Batyk) 59. 120. 124. 125. 135-137.140.170.174.227.234.259. 260.279.284.343.344.347.369 Morze Riac 214 Morze Czarne 37. 52.213.234. 369. 389 Morze Kaspijskie 99 Morze rdziemne 50 Moskale 27. 126. 131. 195. 216. 218. 224. 225. 232. 269. 275. 306. 316. 317. 320.362 Moskwa (Wielkie Ksistwo Moskiewskie) 13-15. 22. 26. 30. 31. 38. 57. 83. 99. 104.105. 125-127.131.135-137.139. 143.147.149.160.161.185.193.200. 201.205.208-210.212-215.220.222. 225.227,228.230.232.235.239.245. 247.250.251.254.259.261.274.275. 277-279.281.282.284.285.292-294. 298.303.306-308.314.315.319.336. 340.342.343.350.354.356.359.362. 364. 365. 369. 378, 389 Moskwa9.30. 125. 138-140. 167.215.216. 218.223.228.287.291.293.294.305-308.313.314.316-318.320.335.351. 364.389 Motawa 283 Mo/ajsk 14 Msciuaw 143. 147.319 Munkacz 74 Mylenice 330 Nadrenia 49 Narew 52 Narwa 126. 136. 137. 141.210.218.296 Narwa 343 Neapol 22.46. 74. 332 Ncubun;381 Newa 214. 343 Ncwel224.225.230. 319 Nida 52 Niderlandy (Holandia) 22.23.48. 49.52.99. 10l.'l49.163.164.240.345.355,356. 367-370. 379 Nidzica 344 Niedzica 50 Niemcy (Rzesza, Ccsantwo) 22. 23. 25. 50. 54.57-63.77.87.91-93.95. 100. 101. 103.109.126.127.141.160.161.172.

175.193.238.249.261.313.333.347. 348. 355. 356. 358.369 Niemcy 30.47. 72. 138. 215.263.270.271. 300.303.316.317.347.370 Niemen 125, 367 Niepoomice 97.98 Nicporct 384 Nicszcz.crda217.218 Niewie 143. 201.319.325 Nikopolis 74. 336 Nitra 74. 147.319 Ni 37.275.287.376 Nizny Nowogrd 317 413

Dzieje Polski i Litwy

Kogat 193 Nrdlingcn 370,378,38] Norwegia 135.284 Norymberga 2 i 8, 332 Nowa Pirniewa 3 16 Nowe Miasto 267 Nowogrd Siewierski 14. 147.201,307.319 Nowogrd Wielki 13. 138. 139. 147, 210. 214, 218. 224, 226, 229. 230. 319 Nowogrdek 14, 112, 143, 147. 201. 209.3 19 Nowy Korczyn 267 Nowy Scz 147. 319 Nowy wiat 170 Nowy Winie/ 326 Nysa 14. 147.319 Obertyn 71 Oeean Lodowaty 3 l 3 Ochmatw 336. 389 Oc7akw 287. 336. 392 Odojew319 Odra 367 Ogrodzieniec 20 oiesko 96 Olenica 101 Olita 84 Oliwa 193. 266, 344, 346. 347 Olkusz 262 Olsztyn 262 Olsztyn 14,57. 147,319.344 Oomuniec 33. 261. 262 Oniks/ly 143 Opatw 27. 120 Opawa 14, 147, 262. 3 19 ()poc/ka 225 Opoc/no 182 Opole 14, 103. 147,319 Orlean 333 Ormianie 361 Orncta 344 Orsza 14, 27, 28, 30, 138, 143. 147. 201. 225,228,230.319 Orszowa 74 Orynin 336 Ostrawa 332 Ostrogoci 266 Ostrorg 112 Ostrda 344 Ostrg 34. 117, 147,201,319,336 Ostrw 230 Ostrzyhom 72, 74, 100 Owicim 14. 124. 182. 322 Olramo 25 Owrucz 14. 147,319 Ozierzyszczc 224, 225. 230. 232 Ozylia"l25, 126. 136 Padwa 132, 189.21 8, 230.299, 329.330, 332 Palalynat 22, 339. 341. 347, 348. 370 Palermo2l Palestyna 48 Pauki 201 Parczew 132. 133. 147.319 Parnawa 131. 136. 137. 147.230.249.295. 296. 319. 342 Pary/ 164-166, l 7 U l 73, l 76. l 79. l S l, 183, 199.230, 237, 240, 241. 260. 333. 380-382, 391, 394 Pasiek 344 Passawa 101.332 Pawia 49. 59 Pecs 74. 161 Pcjpus 225. 230 Pcrcjaslaw 201.350 Pcrcjaslaw Riazaski 319 Pcrckop 335. 336 Pcrnslcjn241 Persja 99, 229. 231,339 Perugia 23 Peszt 74, 257 Pitek 287 Piekary 242 Pieskowa Skala 167 Pikardowic 23 Pilica 52, 267 Pilty 136. 147,319

Pilzno 299 Pia 344 Pilawa 344-346, 348, 371, 372, 374 Piczw 112. 113, 301 Pisk 14. 112, 143, 147, 201, 319. 336 Piotrkw 12. 56, 89. 93. 96, 119, 121, 123, 128.129,147,194,198.208,262.267, 275,319 Pireneje 18 Piskorowiee 276 Pisz 319. 358 Plissa 225 Pawno 44, 45 Pock 14. 112. 147.201,319 Pniwck 276 Podhorce 326. 386, 387 Podkarpacie 263 Podlasie 9, 51,82, 121. 154,287,388 Podole 14. 17, 59. 73, 104, 185, 221, 277, 336, 346, 365 Pokucie 12.27,70,287 Polanwka 364 Polga 125 Poock 14,112. 131.137, 138.143, 147.201, 216-219,222,224.225.228.229,230, 232.319 Poola2l7 Poudnic 58, 64 Pomorze 201. 319. 345-347, 349. 356, 362 Pomorze Gdaskie 54. 345 Pomorze Zachodnie 13 Portngalezycy 368 Portugalia 15,22,76. 197.240.306,380 Postawy 217 Pozna 14. 18,53.94. 106, 112, 147, 150, 163, 166, 176, 201, 206. 212, 2 13, 2 19. 3 19 Pozwl 126, 139. 143 Poo - patrz Preszburg Pnoc 22. 58. 64 Pwysep Helski 369 Pwysep Iberyjski 76 Pwysep Pircnejski 50 Praga 95. 99. 147, 192, 196, 227, 241, 275. 319.332,337-341 Praga 166,328 Preszburg (Bratysawa, Poo). 30, 72, 74. 147. 319 Preszw 74 Priecziste 316 Proszowice 184, 242 Prusowie 54 Prusy 54-57. 59, 60, 62, 73, 93, 261. 303, 344. 345. 357, 358. 367, 370, 371 Prusy Krlewskie 13, 14, 21, 53, 54, 56. 57. 59, 60, 62, 93, 120. l 21.124, 126. 131. 141,148.161,165,184, 190.208,302. 322. 367 Prusy Zakonne (Ksice) 13. 14,21.30,56, ' 59-62.88.93, 125, 136, 141, 147. 195. 209. 218. 304, 344, 346, 360. 367, 370,387 Prut 365 Przedbrz 267 Przemyl 14. 21. 112. 147, 190,319 Pskw 136. 147. 210, 216, 218, 223, 225, 229-232,298.319 Pszczyna 182 Puck'142,344-346,371 Putusk 150,201 Puszcza Biaowieska 83 Puszcza Niepolomska 47. 243, 248 Pulywl 14.319 Rabsztyn 176, 262, 301 Racibrz 262, 3 19 Radom 96, l 5 l Radoszkowice 139 Radziejw 112 Ragneta 147 Rakos 257 Rakw 112, 150. 374 Ratyzbona 87. 332 Rawa Mazowiecka 14, 130. 141, 147, 192, 201,260.319 Rcims 175 Ren 370 Reszel20l Rewcl (Tallin) 125.126.135-137,277-279.296 Riaza 31 Rimini 332 Rodos 48 Rogono 276 Robaczcw 143 Rosia 287 Rosja 138.232 Rossano 46. 74, 103 Roszkowice 270

Rotterdam 22 Rombcrk 167, 186 Rw - patrz Bar Rudawa 263 Rumunia 337 Rusini 204, 322 Ru 13, 26, 36, 53, 73, 99, 105. 143. 185. 204,210,215. 263.277.323 Ru Biaa 13. 17 Ru Czarna 13. 17 Ru Czerwona 185,389 Ryra 14. 112, 125-127, 136, 137. 141, 147, 166, 195, 197,201.230,249.253,293, 295. 296, 302. 314, 319, 342, 343 Rytwiany 326 Rzcczyca 14, 147,319 Rzeszw 147.319 Rzcyca 136.230 Rzym 26, 59. 60, 76, 91. 92, 112. 132, 150. 15 i, 196, 198, 200,201.228,240,248. 25 l, 284, 291, 325, 332, 342. 360-362. 382. 386 Rzymianie 97 Rcw 230 Sabacz 74 Sabaudia 22 Saksonia 22, 57 Salon 380 Salzburg 332 Sambia 61.62 Sambor 14, 147.306,319 San 52, 276 Sandomierz 14, 53, 147, 149. 166, 201, 310, 3 19 Santok 14. 147.319 Sarajewo 74 Sarmaeja 323 Sasi 189 Sasowy Rg 335. 365 Satis 136 Ssiadka 276 Seccmin l 12 Sckwana 164 Semigalia 127, 136 Serbia 74 Serbowie 390 Sicz. 213. 286-288. 336 Sicbic 136,225,230.319 Sicciechw 184 Siedmiogrd 72. 74. 77, 100. 103. 104, 147. 187-189, 195. 198.201.202,205. 213. 229, 238, 2.39, 279, 290, 291, 312. 319. 335, 336, 339 Sicna 332 Sieradz 14, 147 Sicrosawicc 270 Siewierz 14, 147.319 Siewierz 320 Silistria 336 Silmiee 276 414

Indeks

Sistcron 380 Sitno 217.225 Skania 135.284 Skoki 112 Soboda 316 Sowianie 390 Sowiaszczyzna 342 Suck 14. 143. 147.319 Supsk 14. 147.319.344 Smolesk 14.30.83.112.143.147.201.216. 219.220.223-225,230.315-320,322. 362-364, 377.379 Sochaczew 115 Sofia 336 Sokal 37 Sokal 225 Sok 21 7, 218.230 Soonica 290 Somly 100. 189 Sopot 193 Sopro 74 Spisz 268 Sprawa 66. 153. 1X5 Srebrna Gra 301.302 St.-Gcrmain-cn-I.aye 163 Stambu (Konstantynopol) 25. 70. 72. 99. 100. 105.206.215.239-241.250.251. 275.277-280.288.291.335.336,340-

342. 348. 365.366, 389. 390 Stany Zjednoczone 94 Stara Pirnicwa3l6 Stara Russa 226. 230 Starica 230 Starodub 14, 147.319 Stary Zamo 276 Steyca 184.308-310 Stolbw 342 Strasburg 164. 165.332.333 Stuttgan 332 Suczawa 14. 74 . 147.319.336 Suczcwita (Succxi|a) 337 Simd 172. 180 Sura/ 147.230.235 Susza 21 7. 218, 228. 230 Syberia 210, 213,378. 389 Syhin 74 Sylistria 365 Synopa 335. 336 Syria 13.48. Szarogrd 286.288. 306, 336 S/awle 14. 147.319 Szc/cbrzeszyn 276 Szc/ccin 140. 147.319 Szczecinek 344 Szcgcdyn74. 147.319 Sz.cklcrzy 189. 190 S/koci 138 Szkocja 22. 149. 191.370 Szombathely 74 Szrcniawa 242 Sztokholm 127.135,215.259.265.282-285. 314.370 Sztum 344. 347. 348 Sztumdorf(SzUimska Wie) 370. 371.379 Szwajcaria 49.251.333 Szwecja 15.22.128.131. 135.136. 139.140. 147.149.201.204.214.250.259.260. 264-266.268.275. 277-285.294-296. 298.303.307.308.314.315.319.342-346. 351. 356. 358. 366. 369-372. 379.390 Szwedzi 126. 128. 131. 135-137. 140.214. 218.240.249.260.282.285.291.295. 297.300.303.304.306.314.315-317. 342.343.345-348.350.354.355.367. 369-371.379 Szydtowiec 44 lsk 10.32.47.64.98. 171. 182.262.270. 272. 274. 290. 332. 339. 347. 358. 375.390 niaty 188. 190.279 rdzieinnomorze 49, 124 widnica 36 wicciany 217 wir 216. 217. 319 Tamka 328 Tanew 276 Tarnogrd 276 Tarnopol 277.336 Tarnw 190 Tatarszczyzna 38, 213 Tatar/y 26.30.32.36.59.73, 104. 105, 144. 193.211,213.216.223.228.229.269. 277.279.286.287.289.298.303.306. 313.335.336.340.341.350,365.366. 387.389.391 Tczew 194. 344, 345 Tchinia 239-241, 287. 336 Tclsze 14. 147.319 Tcmeszwar 74 Tokaj 74 Tolkmicko 344 Tomaszw 234. 276 Toropicc 225.230 Toru 14.53.54. 56.62. 112. 147. 166. 192.

201.24X.283.302.319.344.375 Tours 23 Trapezunl 335 Trembowla 104. 147.319 Trcnczyn 74 Trnawa 74 Troki 14. 112. 143. 147.222.319 Trubezewsk3l9 Trydent 332 Trciana 344. 347 Tunezja 22 Turcja (Porta Ottomaska) 13.22.31.57.70. 72. 74. 87. 100. 104. 105. 147. 153. 163. 168.229.237.239-241.251.261. 269.277-280.287.289.298.319.327. 335.336.338.339.365.377.390 Turcy47.48.72.74.8l, 105. 110. 153. 189. 211.239,241.251.271.279.281.2S7. 288.313.335.336.340-342.365.369. 379.388.390 Turohin 276 Turowla217. 218 Turyn 332 Tuszyno3l3.3l4.3l6 Tworyczw 276 Tybinga 332 Tykocin 154.319 Uglicz 305 Ujazd 326 Ujazdw 207. 208 Ukraina 37.51.104.144.216.285-289.291. 350. 366. 369. 376-378. 388. 391. 392.395 Ukraicy 289 Ula 21 ?! 225 Utla 138 Upnsala2l,283. 284 Ural 210 Urzdw 276 Uszne/2 17 Uwiat 224. 225. 230. 232. 319 Yadstcna 266. 285 Yaldstajn 347 Yinccimes 380 Yirginia 51. 303 Walencja 163. 165. 166. 168. 172 Walmojza 343.345 Wacz 14. 147.319 Wandalowie 282 Warmia9.13.14.21.60. 129. 148. 153.200 Warna 48.335.336 Warszawa 13. 14.28.31.37.45.46.53.62. 66.67.73.96.102.120. 121.126.127. 130. 131.144.146.147.149.152. 154. 155.157.158.166.184-187.190.192. 207.208.211.219-221.224.225.232. 233.245.254.256.257.259.263.265. 267.275.277.282.290.294,299.304. 311.312.319.322.327.328.332.356. 358. 365. 366. 370. 372. 377-385. 392.394 Warszawa - Kapitulna 328 Warszawa - Krakowskie Przedmiecie 327 Warszawa - plac Zamkowy 3X4 Warszawa - Stara 152 Warszawa - Stare Miasto 327 Warszawa - ul. Miodowa 327 Waniw 333 Wawel 10. 12.26.30.38.47.49.63.68. 69. 74. 79. 81. 82. 85. 86. 98. 100. 102. 114.115.117.119.126.137-140.148. 151.152.156.161.165,176.177.178. 180.186.191.221.240-242.248.253. 262.264.266.268.271.281.307.308. 323.327.341.354.357.360.367.379. 384.387.391.394 Wgrowiec 201 Wclawa 344 Wenden - patrz Kies Wenecja (Republika Wenecka) 22. 24. 107. 172.182.183.237.240.241.251.330. 332. 342. 390 Weszprcm74. 147.319 Wgrw 112 Wcgry(KrlcslwoWcgicrskic)9-ll. 14. 15.

19. 22. 25-27. 29. 31-33. 47. 49. 65. 66.70.72.74.77. 100. 101. 103. 147. 160.161.171.189,190.238.240.241. 274. 287. 319. 323. 332. 339. 347. 370.375 Wgry Grne (Sowacja) 339 Wqgrzy 31. 32. 47. 48. 155. 158. 189. 192. 212. 217. 219. 225. 245. 270. 271. 275.331 Wiamal4. 230. 319 Widz 217 Wiede 26. 30. 32. 39. 49. 74. 85. 99. 101. 147.150.172.182.183.189.192.201. 281. 319. 332. 337. 339. 379. 380. 382.394 Wieliczka 35 Wiclika 225. 230.231 Wicli 223-225. 230. 232. 319 Wielka Brytania 342. 348. 369. 370 Wielki Wantdyn (Oradca) 72. 74. 147. 319 Wielkie uki 147. 223-226. 229. 230. 232.319 Wielkopolska 13. 17.44.73.78.95.98. 110. 121.122.124.157.159.209.245.253. 261.267.347 Wielu 268. 270. 272 Wieprz 52. 234.276 Wilanw 228.293 Wilia217.219 Wilno 9-14.21.26.53.68.82-86.89.90.92. 99. 102. 105. 111. 112. 127. 131. 141. 143.145.147.150.154.195.201-204. 209.210.215.216.219.220.222.227. 229.252.277.280.291.315.319.327. 357.375 Wikomier/14. 147.319 Windawa 342. 372 Winnica 201 Wirkowicc 276 Wisa 52. 166. 168. 194.257.258.262.263. 267.282.310.328.343 Wisoujeic 137. 194. 195 Wismar347 Wissemburg 33 Wisznia 253 Wilica34. 259-262. 310 Winicz 75 Wisniowiec 30 Witebsk 14. 30. 143. 147. 201. 223225. 230.319 415