Elementarz III Sektora

elementarz III sektora
elementarz III sektora
Stowarzyszenie Klon/Jawor Warszawa 2005
Gdyby rzd we wszystkim zastpi stowarzyszenia, moralno i poziom umysowy demokratycznego spoeczestwa naraone zostayby na nie mniejsze ryzyko ni jego handel i przemys. Tylko w wyniku wzajemnego oddziaywania ludzi na siebie rozwaj si uczucia i idee, ronie serce i rozkwita umys czowieka.
(Tocqueville)
SPIS TRECI Wstp 9 I. TERMINOLOGIA 11 Wskie i szerokie deniowanie III sektora 13 II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR? 15 Funkcje III sektora w gospodarce i spoeczestwie 15 Funkcje ekonomiczne 16 Funkcje spoeczne i polityczne 19 III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY 23 1. Liczba organizacji pozarzdowych 23 2. Lokalizacja 24 3. Powstawanie nowych stowarzysze i fundacji 25 4. Pola dziaa 26 5. Klienci i zasig 27 6. Zrzeszanie si organizacji 27 7. Ludzie organizacji 27 8. Pienidze 29 9. Korzystanie z NT 31 10. Kopoty organizacji 31 11. Wartoci wane w dziaaniach organizacji 32 IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ 35 Podstawy prawne funkcjonowania organizacji pozarzdowych 35 Konstytucja 35 Denicja organizacji pozarzdowej 36 Fundacje 37 Stowarzyszenia 39 Stowarzyszenia a fundacje 41 Denicja organizacji poytku publicznego 41 Inne ustawy 44 Wolontariat 44 Rodzaje dziaalnoci prowadzonej przez organizacje pozarzdowe 47 Dziaalno statutowa 47 Dziaalno statutowa nieodpatna (nieodpatna dziaalno poytku publicznego) 47 Dziaalno statutowa odpatna (odpatna dziaalno poytku publicznego) 48 Dziaalno gospodarcza 48 Obowizki stowarzysze i fundacji 48 Podstawowe numery rejestrowe 48 Ksigowo 49 Respektowanie praw pracowniczych 50 Opodatkowanie stowarzysze i fundacji 50 Podatek dochodowy od osb prawnych 50 Podatek dochodowy od osb zycznych 51 Podatek od towarw i usug (VAT) 51 Inne zwolnienia 51 Nadzr nad organizacjami 51 Nadzr administracyjny 51 Kontrola NIK 53 Nadzr sdowy 53 Nadzr wewntrzny 53 Inne instytucje 53
V. SAMOKONTROLA STOWARZYSZE I FUNDACJI 55 Karta zasad dziaania organizacji pozarzdowych 55 Karta etyczna pozarzdowych organizacji ekologicznych 56 Karta zasad organizacji monitorujcych dziaalno administracji publicznej 58 VI. RDA FINANSOWANIA DZIAALNOCI STOWARZYSZE I FUNDACJI 61 Skadki czonkowskie 63 Dotacje ze rodkw publicznych i prywatnych 63 Darowizny 64 Sponsoring 65 Jeden procent 66 Zbirki 67 Dochody z majtku organizacji, kapita elazny, inwestycje kapitaowe 68 Nawizki sdowe 68 Dochody z dziaalnoci odpatnej poytku publicznego 69 Dochody z dziaalnoci gospodarczej 69 Spadki i zapisy 69 Kredyty i poyczki 69 VII. WYBRANE TYPY ORGANIZACJI POZARZDOWYCH 71 Organizacje branowe 71 Sport, turystyka, rekreacja, hobby 71 Kultura i sztuka 73 Edukacja i wychowanie 74 Pomoc spoeczna, usugi socjalne 75 Organizacje ochrony zdrowia 76 Organizacje ochrony rodowiska 77 Infrastruktura III sektora 79 Grantodawcze fundacje prywatne 81 Organizacje kocielne 83 Organizacje zwizane z kocioem katolickim 83 Organizacje zwizane z innymi kocioami 86 VIII. III SEKTOR A INNE SEKTORY 87 Relacje z administracj publiczn 87 Sektor pozarzdowy a biznes 93 Ekonomia spoeczna 97 Sektor pozarzdowy a rodowiska akademickie 99 Sektor pozarzdowy a rodowiska polityczne 100 Sektor pozarzdowy a media 102 Zaufanie spoeczne do organizacji pozarzdowych 106 IX.III SEKTOR POZA GRANICAMI 109 Polska a Europa 109 Modele III sektora w Europie 112 Porozumienia organizacji spoecznych w UE 114 rda wiedzy o organizacjach pozarzdowych na wiecie 120 X. KALENDARIUM III SEKTORA 123 XI. GDZIE SZUKA INFORMACJI O STOWARZYSZENIACH I FUNDACJACH 133
Publikacja ta stawia sobie zadanie przyblienia sektora pozarzdowego nie tylko tym, ktrzy go tworz (cho moe i oni znajd tu co ciekawego), ale przede wszystkim tym, ktrzy przygldaj mu si z zewntrz: czasem z ciekawoci i yczliwoci, czasem z obaw, a moe nawet podejrzliwoci. Czsto zreszt obserwacje te prowadzone s przez okulary stereotypw niekiedy s to okulary rowe (sektor skadajcy si wycznie z bezinteresownych, charytatywnych dziaa na rzecz innych), nierzadko ciemne (podejrzane fundacje, ktre tak naprawd s sposobem na uniknicie podatkw). Rzeczywisto jest oczywicie znacznie bardziej zoona i sprbujemy to pokaza. Postaramy si te uporzdkowa, na ile to moliwe, baagan terminologiczny towarzyszcy organizacjom pozarzdowym. Rozszyfrujemy pojcia III sektor, NGO, non-prot etc. Postaramy si pokaza, jakie funkcje peni mog organizacje i jakie pyn z tego poytki, dla uczestnikw ich dziaa, dla obywateli i dla pastwa. Posikujc si wynikami ostatnich bada, sprbujemy opisa kondycj sektora pozarzdowego w Polsce. Przybliymy obowizujce warunki formalno-prawne. Opiszemy podstawowe fakty dotyczce samego III sektora, a take to, co wiemy o jego relacjach z innymi sektorami (a zatem w szczeglnoci administracj publiczn i sektorem komercyjnym). W kalendarium w sposb si rzeczy wybirczy i subiektywny przeledzimy pozarzdow histori. Ksika nie ma ambicji przedstawiania caej wiedzy na temat sektora pozarzdowego. Mona j raczej nazwa elementarzem. Mamy nadziej jednak, e zainteresuje ona szerokie grono czytelnikw, poniewa wierzymy, e mimo swych ogranicze, a czasem moe nawet wad, III sektor jest wart poznania, zrozumienia i wsparcia.
I. TERMINOLOGIA
11
I. TERMINOLOGIA
III sektor to nazwa stosowana wobec ogu organizacji pozarzdowych. Okrelenie to, przeniesione z jzyka angielskiego (third sector), nawizuje do koncepcji podziau dzielcego aktywno spoeczno-gospodarcz nowoczesnych pastw demokratycznych na trzy sektory. Tak wic obok instytucji pastwa (administracji publicznej, sektora pastwowego pierwszego sektora oraz podmiotw for-prot, nastawionych na zysk (biznes, sektor prywatny drugiego sektora) istniej organizacje, ktre ani nie s nastawione na zysk (non-prot), ani nie stanowi elementu struktury pastwa s zatem trzecim sektorem.
Wobec podmiotw tworzcych III sektor w ostatnim czasie najczciej przynajmniej w dokumentach administracji pastwowej uywa si pojcia organizacje pozarzdowe. Prawn denicj takiej organizacji podaje Ustawa o poytku publicznym i o wolontariacie (2003) (patrz str. 36), jednake obok tego okrelenia funkcjonuje jeszcze kilka nazw: organizacje charytatywne, organizacje non-prot, organizacje spoeczne, organizacje wolontarystyczne, orgniazacje obywatelskie. Take na wiecie uywane s rne nazwy: charitable organizations, non-prot organizations, voluntary sector czy independent sector. Kade z tych okrele odwouje si do innej cechy charakteryzujcej te organizacje. Organizacje pozarzdowe ta nazwa odwouje si do pojcia rzdu (pastwa) i podkrela, nierzdowo i niezaleno przynajmniej w sferze ideologii tych organizacji. Jest przeniesieniem z jzyka angielskiego (non-govermental organizations), dlatego czsto rwnie w Polsce uywa si angielskiego skrtu NGO. Obiegowo przez organizacje pozarzdowe rozumie si stowarzyszenia i fundacje, cho Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie wprowadzia rozszerzon denicj organizacji pozarzdowej (patrz str. 36). QUANGO organizacje w peni zalene od pastwa nazywa si quasi-NGO, w skrcie QUANGO. Przez zaleno mona rozumie jawn
III sektor i organizacje pozarzdowe to pojcia rwnowane.
12
I. TERMINOLOGIA
lub ukryt kontrol polityczn, cakowite uzalenienie od budetu pastwa lub popieran przez pastwo monopolistyczn pozycj jakiej organizacji. W Polsce s nimi np. fundacje Skarbu Pastwa. Organizacje non-prot okrelenie to odwouje si do cechy odrniajcej je od organizacji drugiego (komercyjnego) sektora i podkrela, e ich dziaalno nie jest nastawiona na zysk. Pojcie to nie wyklucza prowadzenia dziaa o charakterze gospodarczym, przynoszcym zysk. Tym, co odrnia biznes od organizacji non-prot, jest zasada nieuczestniczenia w zyskach wypracowanych przez organizacj oraz obowizek przeznaczania zysku w caoci na dziaalno statutow. Dlatego te bywa uywane rwnie okrelenie not for prot nie dla zysku. Organizacje charytatywne, dobroczynne okrelenie to odwouje si do tradycyjnego pola dziaania pomocy najuboszym, chorym i pokrzywdzonym przez los (charitable organizations).
Organizacje spoeczne kojarz si z czasami komunizmu, dlatego czciej uywa si pojcia organizacje pozarzdowe.
Organizacje spoeczne okrelenie to moe odwoywa si zarwno do pojcia pracy spoecznej, bdcej jak w wypadku organizacji ochotniczych wanym elementem funkcjonowania, jak i celw dziaa, ktre maj charakter spoeczny. Pojcie to, cho nadal popularne, zwaszcza w jzyku mediw, uywane byo w czasach komunistycznych i by moe wskutek skojarzenia z tamtymi czasami wypierane jest przez okrelenie organizacje pozarzdowe. Organizacje obywatelskie okrelenie to odwouje si do faktu, e organizacje s tworzone przez obywateli i e s sposobem ich samoorganizacji. Organizacje ochotnicze (wolontarystyczne) ta nazwa odwouje si do wolontariatu jako cechy podstawowej i podkrela znaczcy wkad dziaa ochotniczych (wolontarystycznych) w funkcjonowaniu takich wanie organizacji (ang. voluntary organizations; voluntary sector). Organizacje uytecznoci publicznej nazwa ta nawizuje do aktywnoci organizacji w dziedzinie ochrony zdrowia, szeroko rozumianej pomocy spoecznej, akcji charytatywnych i edukacji, czyli krtko mwic, do dziaania dla dobra publicznego. Organizacje poytku publicznego okrelenie to, wprowadzone przez Ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, odnosi si do tych organizacji, ktre uzyskay status poytku publicznego (patrz Organizacje poytku publicznego str. 41). Prowadz one dziaalno spoeczn w dziedzinach cile okrelonych w Ustawie.
I. TERMINOLOGIA
13
Organizacje niezalene nazwa ta podkrela niezaleno jako jedn z najwaniejszych zasad lozoi organizacji pozarzdowych (ang. independent organizations; independent sector). Jako ciekawostk mona przytoczy jeszcze dwa okrelenia, ktre w jzyku polskim w zasadzie nie funkcjonuj. S to organizacje poredniczce, ktrych nazwa odwouje si do zasady bycia pomidzy dwoma pozostaymi sektorami biznesu i pastwa (ang. intermediate organizations); oraz organizacje korzystajce z przywilejw podatkowych okrelenie to uywane w innych krajach, wymylone przez urzdnikw skarbowych, wie si z faktem, i organizacje te mog, korzysta z ulg podatkowych oraz e darczycy mog pomoc im udzielan odpisa od podstawy opodatkowania lub rzadziej od kwoty podatku (tax-exempt organizations). III sektor jest deniowany nie poprzez jedn cech, ale przez ich zestaw. Najczciej uywana jest denicja stworzona na potrzeby midzynarodowego badania John Hopkins University (Baltimore, USA). Wymienia ona 5 najwaniejszych cech III sektora. Organizacje zaliczane do III sektora charakteryzuj si: istnieniem struktury organizacyjnej oraz formaln rejestracj strukturaln niezalenoci od wadz publicznych niezarobkowym charakterem suwerennoci i samorzdnoci dobrowolnoci przynalenoci. W polskich warunkach powysze kryteria spenia do liczna grupa organizacji. WSKIE I SZEROKIE DEFINIOWANIE III SEKTORA Szeroka denicja III sektora obejmuje bardzo zrnicowane organizacje grup obywatelskich. S to m.in. fundacje stowarzyszenia i ich zwizki federacje czy porozumienia stowarzysze i fundacji partie polityczne organizacje dziaajce na mocy odrbnych przepisw, w tym m.in. koa owieckie (Polski Zwizek owiecki), Polski Zwizek Dziakowcw, Liga Obrony Kraju, Polski Czerwony Krzy, Zwizek Ochotniczej Stray Poarnej, komitety rodzicielskie i rady rodzicw, komitety spoeczne (np. spoeczne komitety budowy drg, wodocigw) zwizki zawodowe zwizki pracodawcw organizacje samorzdw rnych grup zawodowych (izby gospodarcze branowe, cechy i izby rzemielnicze), z wyjtkiem tych,
Wska denicja III sektora obejmuje stowarzyszenia i fundacje.
14
I. TERMINOLOGIA
w ktrych czonkostwo jest obowizkowe, jak Izby Lekarskie czy Rady Adwokackie kka rolnicze i koa gospody wiejskich organizacje kocielne: instytucje spoeczne kociow i zwizkw wyznaniowych, prowadzce dziaalno wieck, w tym: organizacje czonkowskie (np. Akcja Katolicka, Bractwo Modziey Prawosawnej), instytucje spoeczne kociow (np. szkoy, placwki opiekucze, Caritas, redakcje, wydawnictwa) grupy, takie jak kluby osiedlowe czy grupy wsparcia, grupy samopomocowe.
Wicej informacji o teorii III sektora w serwisie www.osektorze.ngo.pl.
Potocznie uywana, wska denicja III sektora obejmuje przede wszystkim fundacje i stowarzyszenia (jednake bez Ochotniczych Stray Poarnych, ktre w Polsce maj form prawn stowarzysze). Do tej denicji odwoujemy si w niniejszej publikacji.
Jakub Wygnaski
II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?
15
Organizacje pozarzdowe stanowi istotny element demokracji i spoeczestwa obywatelskiego. Dla wielu osb to stwierdzenie jest banaem. Czy wiemy jednak, dlaczego tak jest? Dlaczego organizacje s takie wane? Odpowiedzi mona udzieli, analizujc ich funkcje w spoeczestwie, gospodarce i polityce. Mwic najprociej, organizacje s poyteczne. wiadcz okrelone usugi i z rnych wzgldw, o ktrych poniej, mog to robi lepiej ni inne podmioty.
Oprcz tych bezporednich korzyci aktywno organizacji pozarzdowych przynosi take szereg korzyci porednich, niekiedy rwnie istotnych jak te podstawowe. Jest to na przykad tworzenie miejsc pracy czy wypenianie usugami bd dobrami nisz, ktrymi rynek ani pastwo nie s zainteresowane. Szczegowo obrazuje to opisany niej katalog funkcji ekonomicznych, spoecznych i politycznych organizacji pozarzdowych. S to jednoczenie odpowiedzi na pytania po co istnieje III sektor? lub co wynika z tego, e sektor istnieje?. FUNKCJE III SEKTORA W GOSPODARCE I SPOECZESTWIE Prezentacj funkcji III sektora naley poprzedzi istotnym zastrzeeniem: niektre z opisanych funkcji bezpieczniej jest traktowa jako postulaty. Bazuj bowiem na pewnych generalnych, modelowych zaoeniach, ugruntowanych w teorii demokracji i spenianych tylko przez cz organizacji, bd tylko w pewnym stopniu, bd tylko w niektrych krajach. Przykadem nie do koca zrealizowanego postulatu moe by zaoenie, i III sektor peni rol swoistego katalizatora oddziaywa rynku i polityki z jednej strony agodzi skutki bezwzgldnej konkurencji, z drugiej za umoliwia skuteczn kontrol poczyna wadzy oraz dba o prawa mniejszoci, ktre nie zawsze mog doj do gosu. Oczywicie, jest to prawda tylko w tym stopniu, w jakim mwimy o dojrzaym, silnym sektorze pozarzdowym i o ugruntowanej, stabilnej demokracji. Nawet w najbardziej rozwinitych krajach demokratycznych taki schemat w wielu przypadkach z trudem wytrzymuje prb rzeczywistoci i traktowany jest bardziej jako polityczny projekt ni opis status quo.
Organizacje pozarzdowe s dla spoeczestwa poyteczne.
16
Sektor pozarzdowy daje prac.
FUNKCJE EKONOMICZNE Zatrudnienie Sektor pozarzdowy daje prac. W krajach Europy Zachodniej wskanik ten jest do wysoki: w Belgii czy Holandii osiga ok. 10 14% wszystkich zatrudnionych (zob. te Polska a Europa, str. 109). W Polsce ta jego funkcja pozostaje wci sabo rozwinita. Wedug najnowszych bada 2/3 polskich organizacji pozarzdowych w ogle nie zatrudnia pracownikw. Nie powinno to jednak przysania faktu, i w polskich fundacjach i stowarzyszeniach pracuje obecnie ok. 64 000 osb, czyli 0,5% wszystkich zatrudnionych w gospodarce narodowej (z wyczeniem rolnictwa indywidualnego). Tak dua rnica pomidzy Polsk a niektrymi krajami europejskimi wynika rwnie z odmiennoci denicji III sektora, przyjtej przez badaczy z tych krajw. Wskanik w Polsce odnosi si tylko do stowarzysze i fundacji, podczas gdy w przypadku Holandii i Belgii obejmuje take zatrudnienie w spdzielniach, zwizkach zawodowych, organizacjach biznesu i wielu innych instytucjach. Szkoa przyszego zatrudnienia Sektor pozarzdowy szkoli przyszych pracownikw. Organizacje pozarzdowe korzystaj z pracy ochotnikw. W ten sposb ksztac przyszych pracownikw, nie tylko w dziedzinie, ktr si zajmuj, ale i przekazujc dobre wzory: zaangaowania w prac, odpowiedzialnoci, kreatywnoci i samodzielnoci. Dostarczanie usug To najbardziej oczywista i najatwiej uchwytna funkcja organizacji pozarzdowych. Podobnie jak podmioty komercyjne i instytucje administracji publicznej, wiadcz one rozmaite usugi. Dotyczy to zwaszcza usug o charakterze socjalnym (np. zdrowotnych) lub usug publicznych (np. edukacyjnych). Usugi te stanowi cz uprawnie kadego obywatela, s czsto nieodpatne. S to te usugi, ktre odpowiadaj na potrzeby grup, majcych niewielk si nabywcz, a wic nieatrakcyjne rynkowo, a take usugi, ktrych wiadczenie wymaga na przykad zaufania. W tego rodzaju dziaaniach organizacje pozarzdowe s z reguy lepsze ni rmy lub instytucje administracji publicznej. Mona wskaza na wiele powodw, dla ktrych tak jest. Poniej wymieniono jedynie te najczciej powtarzane: a. Zakorzenienie w lokalnych potrzebach: organizacje pozarzdowe s zakadane przez obywateli, ktrzy chc rozwiza wsplnie jaki problem. Dlatego najlepiej znaj potrzeby swoich spoecznoci. b. Misyjno: organizacjom przywieca zwykle pewna misja, ktra najczciej jest dla ich czonkw istotniejsza ni zysk nansowy i ktra gromadzi wok nich ludzi gotowych wesprze j swoj prac lub pienidzmi. To sprawia, e organizacje s zdeterminowane w walce o osignicie swoich celw.
Sektor pozarzdowych przygotowuje przyszych pracownikw.
Sektor pozarzdowy dostarcza wysokiej jakoci usug, zwaszcza socjalnych i publicznych.
17
c. Elastyczno: organizacje pozarzdowe s z reguy mae, dziaaj w duym stopniu w oparciu o bezinteresowne zaangaowanie swoich czonkw lub wolontariuszy. Cechuj si take pask struktur organizacyjn i nie s skrpowane biurokratyczn hierarchi. Wszystko to pozwala im elastycznie dostosowywa si do nowych sytuacji i stosunkowo dugo przetrwa w sytuacjach kryzysowych. d. Wysza efektywno nansowa: organizacje mog dostarcza dbr i usug publicznych w sposb bardziej efektywny ni inne podmioty. Dysponuj bowiem szeregiem specycznych dla siebie atutw: czasem i energi osb dobrowolnie i bezinteresownie angaujcych si w ich prace (wolontariuszy), rozleg wiedz o lokalnych potrzebach, lepszym kontaktem z tymi, ktrzy szukaj u nich pomocy. Nie oczekuj take zyskw z prowadzonej przez siebie aktywnoci i nie d do jego maksymalizacji. Co nie mniej istotne, w odrnieniu od urzdw i agencji pastwowych, silnie konkuruj midzy sob o dotacje i kontrakty. Te z nich, ktre nie s w stanie dostarczy usug wysokiej jakoci przy stosunkowo niskich kosztach, nie uzyskaj od sponsorw rodkw na planowane przez siebie dziaania. Wszystkie te atuty oznaczaj oszczdnoci. Przeciwdziaanie negatywnym efektom samoregulacji rynku (tzw. market failure) III sektor odgrywa szczeglnie istotn rol w dostarczaniu wanych spoecznie dbr i usug, ktre z trudem poddaj si mechanizmom rynku i kalkulacji w kategoriach zysku ekonomicznego. Chodzi tu np. o potrzeby religijne, spoeczne, potrzeb samorealizacji, wspczucie, poczucie solidarnoci czyli dobra, ktrych wymiana lub dostarczanie podporzdkowane jest innym ni rynkowe zasadom. Maj znaczenie ekonomiczne, jednak zarazem trudno przyporzdkowa im okrelon warto nansow trudno je kupi. Inn kategori nierynkowych dbr i usug tworz takie, ktre mona atwo przeliczy na pienidze, ale ktre same w sobie nie s zwykle atrakcyjne dla podmiotw komercyjnych: czy to z uwagi na niewielk si nabywcz potencjalnych odbiorcw (np. usugi dla osb bezdomnych, ubogich), czy z powodu tego, e wedug prawa nale si wszystkim (np. informacje o prawach konsumentw), czy wreszcie dlatego, e korzyci z inwestowania w nie s oddalone w czasie i niepodzielne (np. ochrona rodowiska). Take w wypadku tych dbr i usug, samoregulacyjna sia rynku nie dziaa. Cho istnieje na nie popyt, nie s one dostarczane. Organizacje pozarzdowe s niczym innym jak spoeczn reakcj na ten problem. Ze wzgldu na swj spontaniczny, interwencyjny charakter i misyjno najlepiej nadaj si do walki o interesy grup ekonomicznie sabych lub w inny nieatrakcyjnych rynkowo.
Wysza jako oferowanych usug: usugi oferowane przez organizacje s zwykle tasze; organizacje szybciej dostosowuj si do potrzeb osb, dla ktrych pracuj; dysponuj take lepszym rozeznaniem potrzeb.
Organizacje dostarczaj usug i dbr, ktrych nie dostarcza wolny, komercyjny rynek.
18
Organizacje pozarzdowe stoj na stray dbr publicznych i promuj zrwnowaony rozwj.
Pilnowanie wykorzystania dbr publicznych W czci powiconej spoecznym i politycznym funkcjom organizacji piszemy o ich funkcji zwizanej z dbaniem o wsplne dobro. Ta cecha dziaa organizacji ma take swj wymiar ekonomiczny. Organizacje peni bowiem funkcj stranika dbr publicznych, zarzdzanych przez administracj. Dobrami publicznymi s np. owietlenie uliczne, ale take porzdek publiczny, czyste rodowisko. S to dobra niekonkurencyjne (to e kto z nich korzysta, nie ogranicza dostpu do tych dbr innym) i nie podlegajce wykluczeniu (nie istnieje moliwo wyczenia kogokolwiek z ich konsumpcji, nawet jeli korzysta z nich w sposb niewaciwy np. nie uiszcza odpowiednich opat). Organizacje pilnuj, aby korzystano z nich w sposb odpowiedni i aby dostp do nich by rwny oraz by nie zostay one wyeksploatowane (t ich funkcj szczeglnie w sferze ekologii okrela si czasem jako promowanie zrwnowaonego rozwoju). Proponowanie innowacyjnych rozwiza Organizacje pozarzdowe proponuj czsto zupenie niekonwencjonalne, nowe formy dziaania. Nowatorstwo podejmowanych przez nie dziaa polega przede wszystkim na zdolnoci tworzenia procedur, wzorcw zachowa i modeli organizacyjnych w naturalny sposb wyrastajcych z otoczenia, w ktrym s wprowadzane. Poniewa organizacj moe zaoy kady, kady rwnie moe zaproponowa cakiem nowy sposb rozwizania problemu czy zaspokojenia potrzeb, ktry okaza si moe oszczdniejszy i lepszy ni te dotychczas stosowane. Elastyczno organizacji i ich niezaleno od decyzji zapadajcych poza nimi, sprawiaj, e w wikszym stopniu ni inne podmioty s one zdolne do podejmowania ryzyka, a zatem do eksperymentowania z nowymi rozwizaniami. Zmniejszanie wydatkw na wiadczenia spoeczne III sektor to w znacznej mierze organizacje dziaajce na rzecz wczenia do ycia spoecznego grup marginalizowanych, pracujce z tzw. trudnymi klientami, osobami w duym stopniu zalenymi od pastwowych instytucji pomocy spoecznej. Z perspektywy budetu pastwa dziaalno organizacji oznacza moe wic mniejsze wydatki na wiadczenia spoeczne, mniejsze zatrudnienie w szarej stree czy nisze wydatki na ochron zdrowia. Porednie wsparcie dla rozwoju gospodarczego tworzenie kapitau spoecznego Silny ruch pozarzdowy uczy pluralizmu, wiary w instytucje i szacunku dla prawa. Sprzyja to wytwarzaniu si gstej sieci spoecznych powiza i buduje poczucie wsplnoty. Mona powiedzie, e sektor pozarzdowy to swoista fabryka zaufania. Zaufanie to w jzyku wspczesnej ekonomii bardzo istotna kategoria. Obnia koszty inwestycji i skraca czas potrzebny na zawieranie transakcji,
Organizacje pozarzdowe proponuj innowacyjne rozwizania starych problemw.
Dziaalno organizacji przyczynia si do zmniejszenia wydatkw na wiadczenia spoeczne.
19
gdy partnerzy ufajcy sobie mniej czasu powicaj na zabezpieczenie swych interesw. Zaufanie jest wic w gospodarce pewnego rodzaju gwarancj, mogc zastpi innego rodzaju porczenia. Zaufanie stanowi zatem rwnie konkretn form kapitau jak pienidze czy nieruchomoci. Czonkowie spoecznoci mog opiera si w transakcjach na zaufaniu, zastawiajc swe powizania spoeczne, jeli oczywicie s wiarygodni dla swoich partnerw.
III sektor buduje kapita spoeczny, a wic porednio wspiera rozwj gospodarczy.
FUNKCJE SPOECZNE I POLITYCZNE Ekspresja de, zainteresowa Organizacje tyle su ekspresji rozmaitych de, sentymentw, interesw, co s ich wytworem. S platform wsppracy ludzi hodujcych podobnym wartociom, majcych podobne zainteresowania, forsujcych wsplne pogldy. Istniej po to, eby umoliwi im wsplne dziaanie. Chry, kluby sportowe, organizacje religijne, organizacje zawodowe, stowarzyszenia mniejszoci etnicznych, kluby ksiki, harcerze wszystkie te organizacje zrzeszaj ludzi chccych co razem robi. Wzbogacaj ich ycie i ycie spoecznoci, w ktrych funkcjonuj. Tworzenie i rnicowanie opinii publicznej (dziaania opiniotwrcze) Sektor pozarzdowy jest zlepkiem rnorodnych opinii, ale take rnicuje opinie. Dc do pozyskania wsparcia dla swych dziaa, organizacje zwaszcza takie, ktre walcz o grupowe interesy lub powstaj wok okrelonych pogldw politycznych lub wartoci moralnych usiuj dotrze ze swym przekazem do jak najwikszej liczby ludzi i wypeniaj przestrze debaty publicznej wielogosem apeli, argumentw i stanowisk. S inkubatorami alternatywnych pogldw i wzorw ycia. S take szkoami pluralizmu: oferuj rne odpowiedzi na istotne pytania i nakaniaj innych do przyjcia ich jako swoich. Ta funkcja organizacji III sektora jest szczeglnie wana wwczas, gdy jedna sia prbuje zmonopolizowa przestrze publiczn, a take wtedy, kiedy mnogoci racji i pogldw towarzyszy ich miako, wywoujca u wielu poczucie moralnej pustki, zagubienie czy zniechcenie do udziau w yciu publicznym. Dziaania na rzecz interesw mniejszoci rzecznictwo Misj czci organizacji jest poprawianie sytuacji grup dyskryminowanych albo niezdolnych samemu walczy o swoje prawa czy zwrci uwag na swoj sytuacj. Cz z nich reprezentuje interesy swoich czonkw (zwizki zawodowe, koa kombatanckie), interesy mniejszoci (seksualnych, politycznych, etnicznych czy wyznaniowych), a take mniejszoci statusu (np. bezdomnych czy kobiety). Dziaania czci z nich wykraczaj poza reprezentowanie interesw swoich czonkw (np. organizacje bronice praw czowieka czy dziaajce na rzecz osb chorych umysowo).
Organizacje umoliwiaj wsplne dziaania ludzi o podobnych zainteresowaniach, wzbogacajc ich ycie i ycie spoecznoci.
Organizacje spoeczne promuj rnorodno, rnicuj opinie, co sprzyja powstawaniu alternatywnych pogldw na rne sprawy.
Organizacje wystpuj w obronie praw grup spoecznych, w tym mniejszoci lub grup dyskryminowanych.
20
Ich dziaalno okrela si mianem rzecznictwa przemawiaj bowiem w imieniu tych, ktrzy z rnych wzgldw nie s w stanie tego skutecznie robi. Umoliwiaj artykulacj pogldw lub problemw grup, ktre nie s do liczne, aby o ich wzgldy jako wyborcw zabiegali politycy, ani do zamone i wpywowe, aby zaskarbi sobie uwag opinii publicznej innymi metodami. Organizacje sprzyjaj politycznej i spoecznej integracji tych grup ze spoeczestwem. Troska o wsplne dobro Cz organizacji stoi na stray dobra wsplnego (w wiecie pozarzdowym nazywa si je nawet czasem organizacjami straniczymi). To np. organizacje ekologiczne, organizacje zajmujce si dziaaniami antykorupcyjnymi lub monitorujcymi postpowanie administracji (watch dog), prawami czowieka. Integracja spoeczna Organizacje pozarzdowe sprzyjaj wczeniu w ycie spoeczne osb lub grup zagroonych marginalizacj (np. dugotrwale bezrobotnych czy niepenosprawnych). W ten sposb sprzyjaj rozwojowi ich zaufania do instytucji demokratycznych i ucz wsppracy. Organizacje podejmuj rwnie dziaania, ktre zmierzaj do podnoszenia standardu ycia grup o niskim statusie ekonomicznym lub spoecznym. Dziki temu ludzie mao zarabiajcy maj dostp do dbr i usug, ktre inaczej byyby poza ich zasigiem. Inicjowanie zmiany spoecznej Jako pas transmisyjny dla grupowych roszcze i interesw, organizacje pozarzdowe umoliwiaj rnym grupom wywieranie nacisku na wadze polityczne i opini publiczn i w ten sposb przyczyniaj si do powstania zmiany spoecznej. Organizacje s czsto promotorami innowacji o charakterze systemowym projektw ustaw, rozwiza instytucjonalnych, instrumentw dialogu spoecznego. W Polsce przykadem tego typu oddziaywania moe by uchwalenie w czerwcu 2003 roku Ustawy o zatrudnieniu socjalnym, inspirowanej przez organizacje pracujce z osobami bezdomnymi i uzalenionymi. Uzupenianie dziaa pastwa Organizacje d do wypenienia luk w publicznym systemie zdrowia, edukacji, usug socjalnych czy kultury i dlatego ich istnienie jest tak istotne dla poprawiania jakoci ycia obywateli i zapewniania im dbr oraz usug, adekwatnych do ich potrzeb, dostosowanych do lokalnej sytuacji. Przykadem mog by mae szkoy, ktre prowadzone przez stowarzyszenia, funkcjonuj tam, gdzie gminom prowadzi si ich nie opaca.
Organizacje stoj na stray wsplnego dobra.
Organizacje przyczyniaj si do integracji spoecznej.
Organizacje przyczyniaj si do zmian o charakterze systemowym, np. powstania zmian prawnych.
Organizacje pozarzdowe wypeniaj luki w dziaaniach administracji publicznej.
21
Ksztacenie liderw Organizacje pozarzdowe s szkoami demokracji. Ucz uczestnictwa w debacie publicznej i zgodnego z reguami demokratycznymi konfrontowania wasnych interesw z interesami innych. Co rwnie wane, ksztatuj liderw spoecznych, sprawnych menaderw. Stanowi take alternatywn drog wyaniania si elit politycznych. To jedyne miejsca, gdzie ludzie niepokorni bd niezainteresowani karier urzdnicz lub komercyjn mog nauczy si, jak skutecznie dziaa.
Organizacje s kuniami liderw spoecznych.
Organizacje pozarzdowe peni rozmaite funkcje w spoeczestwie: ucz, pomagaj, przeciwdziaaj konsekwencjom spoecznych nierwnoci, proponuj innowacyjne rozwizania etc. W realiach ustabilizowanej demokracji, ich znaczenie dla pastwa, dla wydatkw publicznych, dla grup dyskryminowanych, dla wszelkich hobbystw, lobbystw czy mniejszoci jest niebagatelne, a czasami fundamentalne. Trzeba mie wiadomo, e takie funkcjonalne spojrzenie, jakie zaprezentowalimy powyej, to tylko jedna z perspektyw, jak naley wzi pod uwag, przygldajc si organizacjom. Mona si zastanawia, jakie jest znaczenie III sektora w gospodarce, jaki jest jego wpyw na realizacj zasad sprawiedliwoci spoecznej, jaki jest jego potencja zatrudnieniowy jednym sowem, mona wskazywa rne odpowiedzi na pytanie po co jest trzeci sektor. Ale nie powinno to przysoni nam innych pyta pyta o to, dlaczego sektor istnieje? Co sprawia, e istnieje? Czego przejawem jest sektor? Odpowiedzielimy na nie, odwoujc si do kategorii potrzeb, ktrych sektor jest odzwierciedleniem. Jednak to nie jedyna odpowied i moe nie najwaniejsza. Trzeba bowiem pamita, e organizacje to najbardziej bezporedni przejaw wolnoci. Ich dziaanie moe przynosi okrelone korzyci, ale jest take wartoci sam w sobie organizacje to demokracja w dziaaniu.
Jan Herbst
III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY
23
Prezentowane dane statystyczne pochodz gwnie z badania Stowarzyszenia Klon/Jawor Kondycja sektora organizacji pozarzdowych 2004 (oraz analogicznego badania z 2002 roku), ktre objo wycznie zarejestrowane stowarzyszenia i fundacje. Badanie przeprowadzono w czerwcu 2004 roku na reprezentatywnej prbie ok. 950 organizacji.
1. LICZBA ORGANIZACJI POZARZDOWYCH Organizacje zarejestrowane Pod koniec kwietnia 2004 roku w rejestrze REGON, prowadzonym przez Gwny Urzd Statystyczny, zarejestrowanych byo: 45 891 stowarzysze (bez Ochotniczych Stray Poarnych, ktre maj form prawn stowarzysze) 7 210 fundacji. Gdyby jednak chcie oszacowa rozmiary caego sektora pozarzdowego, tak jak deniuje go Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, do liczby tej naleaoby doczy: 14 000 Ochotniczych Stray Poarnych, 3 524 organizacji, takich jak komitety rodzicielskie, koa owieckie oraz komitety spoeczne, 17 113 zwizkw zawodowych, 15 244 jednostek Kocioa katolickiego, innych kociow i zwizkw wyznaniowych, 5 515 organizacji samorzdu gospodarczego i zawodowego mniej liczne grupy zwizkw pracodawcw i partii politycznych. Tak wic, jeli chcielibymy traktowa wszystkie wymienione tu typy podmiotw jako III sektor, liczyby on blisko 109 tys. zarejestrowanych podmiotw. Organizacje dziaajce Organizacje pozarzdowe, koczc swoj dziaalno, zazwyczaj nie wyrejestrowuj si. Dlatego zasadne jest pytanie, ile spord zarejestrowanych w rejestrze REGON organizacji naprawd dziaa. Ankieterom szukajcym odpowiedzi na to pytanie i na rne sposoby starajcym si dotrze do wylosowanych stowarzysze i fundacji, udao si ustali, e: 58% z ca pewnoci prowadzi aktywnie dziaania,
W Polsce jest zarejestrowanych okoo 53 tys. stowarzysze i fundacji.
24
Aktywnie dziaa ok. 30 tys. fundacji i stowarzysze.
10% zaprzestao dziaalnoci i jest w trakcie wyrejestrowywania lub w praktyce nie prowadzi dziaa, w odniesieniu do ponad 30% organizacji okazao si, e nie mona ustali ich losw, jednak biorc pod uwag specyk ich dziaalnoci nie mona wykluczy, e istniej (cho zapewne ich dziaalno nie jest szczeglnie rozwinita). Tak wic szacunkowa liczba dziaajcych stowarzysze i fundacji to ok. 30 799. 2. LOKALIZACJA Najwicej organizacji na Mazowszu Najwicej organizacji zarejestrowanych jest w wojewdztwie mazowieckim niemal 10 tys. stowarzysze i fundacji. W wojewdztwie tym jest take najwyszy wskanik liczby organizacji na 10 tys. mieszkacw wynosi on 18,75 organizacji. Najmniej organizacji na Opolszczynie Najmniej organizacji zarejestrowanych jest w wojewdztwie opolskim zaledwie nieco ponad 1 tys. podmiotw. Rwnie wskanik liczby organizacji na 10 tys. mieszkacw jest tam jeden z najniszych 10,69 organizacji.
Mapa liczebnoci zarejestrowanych stowarzysze i fundacji w Polsce w liczbach bezwzgldnych i na 10 tys. mieszkacw
Liczba zarejestrowanych organizacji (REGON, kwiecie 2004)
Liczba organizacji na 10 tys. mieszkacw (REGON, kwiecie 2004)
25
3. POWSTAWANIE NOWYCH STOWARZYSZE I FUNDACJI Najwicej nowych organizacji Najwikszy procentowy wzrost liczby zarejestrowanych organizacji od 2002 roku nastpi w wojewdztwie opolskim (a wic tam, gdzie organizacji jest najmniej). Najmniej nowych organizacji Najniszy wskanik dynamiki powstawania nowych organizacji odnotowano w wojewdztwie witokrzyskim.
Procentowy przyrost liczby organizacji od 2002 do 2004 roku (REGON, kwiecie 2004)
Wybuch aktywnoci lat 90. Najwicej organizacji powstawao na pocztku lat 90. (wskanik wzrostu fundacji wynosi prawie 500%). Na przeomie 1993/1994 proces ten ustabilizowa si (wskanik wzrostu stowarzysze i fundacji wynosi ok. 115%). Ostatnie tendencje Od kilku lat utrzymuje si duy udzia w sektorze pozarzdowym organizacji modych: niemal co czwarta organizacja powstaa w cigu ostatnich trzech lat (24%), a prawie poowa organizacji (48,2%) miaa w trakcie badania mniej ni 5 lat. Przewiduje si, e ta tendencja bdzie si utrzymywa. wiadczy to o zjawisku szybkiego upadania duej czci nowo powstaych organizacji. Jest to zjawisko dosy naturalne, cho niepokojce moe by tempo, w jakim organizacje rozpoczynaj i kocz dziaalno. Wskazywa to moe na do cikie warunki, w jakich przychodzi im dziaa lub na ma wytrwao ich zaoycieli. Oznacza to rwnie, e sektor organizacji pozarzdowych w swej masie jest mody ze wszystkimi tego dobrymi i zymi konsekwencjami.
Prawie poowa stowarzysze i fundacji ma mniej ni 5 lat.
26
4. POLA DZIAA Najwicej stowarzysze i fundacji (niemal 40%) dziaa w dziedzinie sportu, turystyki, rekreacji i hobby. Dodatkowe 20% twierdzi, e zajmuje si tym, cho nie jest to najwaniejsze pole ich dziaa.
Gwne dziedziny, w ktrych dziaaj organizacje, to: sport, turystyka, hobby kultura i sztuka edukacja i wychowanie oraz usugi socjalne i pomoc spoeczna.
Pozostae dziedziny, ktre organizacje czsto wskazuj jako najwaniejsze pole swoich dziaa, to: kultura i sztuka (dla niemal 12% organizacji jest to najwaniejsze pole dziaa), edukacja i wychowanie (10%), usugi socjalne i pomoc spoeczna (10%), ochrona zdrowia (8%), rozwj lokalny w wymiarze spoecznym i materialnym (6,5%). Czsto stowarzyszenia i fundacje dziaaj w rnych dziedzinach. Dlatego odpowied na pytanie, czym zajmuj si organizacje, przedstawia si inaczej, gdy wemie si pod uwag dziedziny, ktre badane organizacje zaznaczyy jako pozostae (patrz tabela poniej). Wwczas na drugie miejsce pod wzgldem czstoci wskaza (po sporcie, turystyce rekreacji i hobby) wysuwa si obszar dziaa, zwizany z edukacj i wychowaniem (ponad 40%). Tak duy odsetek organizacji dziaajcych w tym polu nie dziwi s wrd nich zarwno organizacje prowadzce wszelkiego rodzaju dziaalno szkoleniow, informacyjn, a take prolaktyczn, organizacje pracujce z dziemi lub modzie, a wic prowadzce wszelkiego rodzaju dziaania wychowawcze.
Czym zajmuj si stowarzyszenia i fundacje (2004) Dziedzina
Sport, turystyka, rekreacja, hobby Kultura i sztuka Edukacja i wychowanie Usugi socjalne, pomoc spoeczna Ochrona zdrowia Rozwj lokalny w wymiarze spoecznym i materialnym Ochrona rodowiska Sprawy zawodowe, pracownicze, branowe Prawo i jego ochrona, prawa czowieka, dziaalno polityczna Badania naukowe Wsparcie dla instytucji, organizacji pozarzdowych i inicjatyw obywatelskich Dziaalno midzynarodowa Religia Pozostaa dziaalno
% odpowiedzi wskazujcych najwaniejsz dziedzin 38,6 11,6 10,3 10,0 8,2 6,5 3,6 2,9 2,6 1,8 1,4 0,7 0,3 1,6
% odpowiedzi wskazujcych pozostae dziedziny 61,7 26,1 43,6 26,6 24 20,9 15,8 6,7 11,1 8,5 14 11,3 2 4,1
27
5. KLIENCI I ZASIG Dla ludzi Stowarzyszenia i fundacje w ogromnej wikszoci (78%) dziaaj na rzecz osb indywidualnych. Jednoczenie 38% deklaruje, e ich dziaania s skierowane do instytucji i innych organizacji pozarzdowych. W gminach, powiatach, spoecznociach lokalnych Prawie poowa stowarzysze i fundacji pracuje na terenie gminy lub powiatu. 75% najczciej utrzymuje kontakty z przedstawicielami lokalnej spoecznoci, w ktrej dziaaj. Oznacza to kontakty z klientami lub podopiecznymi, a take z partnerami instytucjonalnymi z najbliszego ssiedztwa. Zasig oglnopolski Zasig oglnokrajowy lub wikszy deklaruje 28% organizacji (ponad 60% ma swoj siedzib w miastach wojewdzkich). Poza granicami Okoo 15% organizacji prowadzio w cigu ostatnich 2 lat dziaania na rzecz osb, organizacji i instytucji spoza Polski. W przewaajcej wikszoci byy to kraje europejskie, w poowie przypadkw lece za zachodni granic, w drugiej poowie kraje dawnego bloku socjalistycznego.
Organizacje dziaaj przede wszystkim na rzecz osb indywidualnych.
6. ZRZESZANIE SI ORGANIZACJI W cigu ostatnich dwch lat o 6% wzrosa liczba organizacji zrzeszonych w wikszych strukturach. Wydaje si zatem, e proces federalizacji (tworzenia reprezentacji czy sieci) nabiera tempa. 25% organizacji chciaoby do takich struktur nalee, za 21% tak moliwo odrzuca. 17% nie ma w tej sprawie zdecydowanego pogldu. 39% organizacji chciaoby przystpi do zagranicznego lub midzynarodowego porozumienia, ale tylko 5% deklaruje, e znalazo ju odpowiedni dla struktur ze wzgldu na prowadzon dziaalno.
36% stowarzysze i fundacji naley do rnego rodzaju branowych, regionalnych lub oglnokrajowych federacji, porozumie i zwizkw. Do zagranicznych lub midzynarodowych porozumie naley 11%.
7. LUDZIE ORGANIZACJI PRACOWNICY, SPOECZNICY, WOLONTARIUSZE Pracownicy Tylko co trzecia organizacja zatrudnia patny personel (33,2%). Jeli przeliczy to na liczb etatw, to w 2004 roku byo to niecae 64 tys. (stanowi to ok. 0,59% caoci zatrudnienia poza rolnictwem). W wikszoci organizacji zatrudniajcych pracownikw (ok. 70%) liczba personelu nie przekracza 5 osb.
Tylko 1/3 organizacji zatrudnia pracownikw. rednio zarabiaj oni ok. 1000 zotych.
28
Statystyczny czowiek organizacji: pracuje spoecznie lub zarabia 1000 z brutto jest dobrze wyksztacony jest mczyzn ( jeli jest w zarzdzie lub jeli jest wolontariuszem) lub jest kobiet ( jeli jest pracownikiem) ma wicej ni 30 lat ( jeli jest pracownikiem lub czonkiem) ma mniej ni 30 lat ( jeli jest wolontariuszem). Liczba czonkw stowarzysze w Polsce to 8 milionw. 30% aktywnie dziaa w swoich organizacjach.
Pensje pracownikw Paca maksymalna w organizacjach (niezalenie od typu umowy) wynosi przecitnie ok. 1600 z brutto (kwota bez skadek na ubezpieczenie). Jednoczenie w poowie organizacji zatrudniajcych personel maksymalna paca nie przekracza 1200 z brutto. Paca rednia tym bardziej nie wyglda imponujco jest to przecitnie 1070 zotych brutto, w poowie organizacji zatrudniajcych patny personel nie przekroczya ona 1 000 z. Dla porwnania: przecitne wynagrodzenie w gospodarce narodowej wynosio w 2004 roku 2 289 z brutto (wg danych GUS). Czonkowie czn liczb czonkw stowarzysze w Polsce w 2004 roku mona szacowa na ok. 8 mln. (Fundacje nie maj czonkw). Fakt posiadania zarejestrowanych czonkw niekoniecznie oznacza ich zaangaowanie w dziaania organizacji przynaleno do niektrych organizacji, zwaszcza duych, jest dla czci czonkw formalnoci i o fakcie tym czsto zapominaj, co skutkuje ich zupen biernoci i zaniedbywaniem nawet tak podstawowych obowizkw czonkowskich jak pacenie skadek. Z deklaracji organizacji wynika, e 30% czonkw stowarzysze w Polsce jest cakowicie biernych nie paci skadek, nie pojawia si na walnych zebraniach i nie utrzymuje kontaktu z organizacj. Niepacenie skadek czonkowskich jest najczciej wystpujc przyczyn pozbawiania czonkw przynalenoci do stowarzyszenia. Jak wyglda aktywno pozostaych 70%? Tylko 30% aktywnie wcza si w ycie organizacji, powica jej swj czas i uczestniczy w jej pracach, natomiast aktywno pozostaych 40% ogranicza si do pacenia skadek (zgodnie z deklaracjami organizacji ok. 65% czonkw paci skadki) i do uczestnictwa w walnych zebraniach czonkw. Wolontariusze Wolontariusz to osoba, ktra angauje si w prace fundacji lub stowarzyszenia, a nie jest czonkiem ani pracownikiem. 44,4% organizacji angauje w swoje prace wolontariuszy. W poowie organizacji wsppracujcych z wolontariuszami ich liczba nie przekroczya 10 osb. Wicej ni 100 wolontariuszy miao w zeszym roku 5% organizacji. czn liczb wolontariuszy wspierajcych w 2004 roku prace organizacji mona szacowa na 1 mln osb. PE Wadze We wadzach stowarzysze i fundacji zasiadaj mczyni tylko w co trzeciej organizacji przedstawiciel wadz jest kobiet. Stanowi one 32% czonkw zarzdw.
Okoo miliona osb pracuje w charakterze wolontariuszy w stowarzyszeniach i fundacjach.
29
W 28% zarzdw nie ma w ogle kobiet. Natomiast 8% organizacji deklaruje, e zarzd skada si z samych kobiet. Personel Inaczej wyglda proporcja midzy kobietami a mczyznami wrd pracownikw organizacji. Kobiety stanowi 64% zatrudnionych. Wolontariat, czonkostwo Wicej mczyzn ni kobiet jest zaangaowanych w prac organizacji w charakterze wolontariuszy (61% mczyzn) i czonkw (65% mczyzn). WYKSZTACENIE Ponad poowa (61%) czonkw zarzdw organizacji ma wysze wyksztacenie. Niewiele mniej osb po wyszych studiach jest wrd patnych pracownikw organizacji 59%. WIEK Prawie 2/3 czonkw zarzdw to osoby powyej 30 roku ycia. Rwnie powyej trzydziestki jest blisko poowa pracownikw organizacji. Poniej 30 lat ma 61% wolontariuszy.
We wadzach stowarzyszenia zasiadaj gwnie mczyni (68% czonkw zarzdw).
Okoo 60% czonkw wadz i pracownikw organizacji ma wysze wyksztacenie.
Wikszo czonkw wadz i pracownikw organizacji ma ponad 30 lat.
8. PIENIDZE ROCZNY BUDET Przychody poowy stowarzysze i fundacji w roku 2003 nie przekroczyy 13 tysicy z. Sytuacja nansowa organizacji w przecigu ostatnich 2 lat nieznaczne si pogorszya. Organizacje z rocznym budetem do 1 tysica z stanowi 21%. Niemal tyle samo jest organizacji, ktrych przychody wynosiy ponad 100 tysicy z. Ok. 30% stowarzysze i fundacji dysponuje budetem midzy 10 a 100 tysicy z.
30
RDA PIENIDZY W cakowitej sumie rodkw zasilajcych sektor pozarzdowy najwicej pochodzi z krajowych rde publicznych (cznie samorzdowych i rzdowych) niemal 30%. W porwnaniu z rokiem 2001 to nieznacznie mniej o 3,5%. W 2003 roku drugi co do wielkoci udzia procentowy w przychodach caego sektora miay przychody z dziaalnoci gospodarczej stanowiy one 20% sumy przychodw, a wic dwa razy wicej ni w 2001 roku. wiadczy to moe o tym, e coraz wicej stowarzysze i fundacji chce uniezaleni si od dotacji i darowizn. MAJTEK 76,6% organizacji twierdzi, e praktycznie nie posiada rezerw nansowych (takich jak np. lokaty bankowe). 7% organizacji jest wacicielem lokalu lub innej nieruchomoci, 7% deklaruje posiadanie gruntu, 5% organizacji przyznaje si do posiadania jakiego rodka transportu, 5% ma kapita rezerwowy (elazny) lub znaczny fundusz statutowy, 12% dysponuje innym majtkiem, w skad ktrego zalicza przede wszystkim rnego rodzaju sprzt, meble, wyposaenie. KORZYSTANIE ZE RODKW UE Wikszo polskich stowarzysze i fundacji nie miao do poowy 2004 roku dowiadcze zwizanych z aplikowaniem o przedakcesyjne rodki pomocowe w cigu ostatnich 4 lat ubiegao si o nie tylko 14% organizacji. (Wskanik korzystania z pienidzy unijnych moe si zmieni dziki realizacji projektw, nansowanych z Europejskiego Funduszu Spoecznego).
W cigu ostatnich 4 lat tylko 14% organizacji ubiegao si o fundusze unijne.
Blisko stowarzysze i fundacji nie ma adnego majtku.
Cho 70% organizacji deklaruje, e planuje ubiega si o dofinansowanie z unijnych funduszy, tylko nieco ponad 20% umiao wymieni nazw interesujcego je programu lub funduszu europejskiego. Organizacje dosy realnie oceniaj swoj wiedz na temat moliwoci dostpu do funduszy unijnych tylko 20% uznaje j za wystarczajc, ponad 40% uwaa, e wiedz co nieco, cho nie czuj si wystarczajco dobrze poinformowane. Blisko 25% nie wie nic poza tym, e takie fundusze istniej lub nie syszao o moliwoci dostpu do takich funduszy (7%). MARZENIA Jeli zada organizacjom hipotetycznie pytanie, na co przeznaczyyby dodatkowe, swobodne pienidze, to okazuje si, e zdecydowanie najczciej zostayby one spoytkowane na zakup sprztu.
31
9. KORZYSTANIE Z NT Wikszo, bo 60% stowarzysze i fundacji deklaruje, e w swojej pracy uywa komputera lub komputerw 31% mwi o jednym, kolejne 23% uywa od 2 do 5, za 3% powyej 10. 75% organizacji korzystajcych z komputera ma te w swojej siedzibie dostp do Internetu. Niemal co trzecia organizacja korzysta z Internetu codziennie, kolejne 15% kilka razy w tygodniu, tylko 35% organizacji wchodzi do sieci rzadziej ni kilka razy w miesicu lub w ogle nie korzysta z Internetu. Okoo 31% organizacji ma wasn stron internetow (to o 11% wicej ni w 2002 roku), za kolejne 12% organizacji twierdzi, e strona jest w przygotowaniu.
60% stowarzysze i fundacji uywa w pracy komputera.
Jak czsto w codziennej pracy korzysta Pan(i) z Internetu w sprawach zwizanych z organizacj?
10. KOPOTY ORGANIZACJI Za sytuacja nansowa i trudnoci w zdobywaniu funduszy s najczciej wskazywanym przez organizacje problemem, ktry odczuwaj w codziennym funkcjonowaniu (mwi o nim 77,3% organizacji). Jednak brak zasobw nansowych nie jest jedyn bolczk sektora pozarzdowego drugim w kolejnoci najczciej wskazywanym problemem okazuje si brak osb gotowych do bezinteresownej pracy na rzecz organizacji (wskazuje go 53,8% organizacji), osobn spraw jest jednak kwestia, na ile aktywnie organizacje szukaj osb, ktre mogyby wesprze ich dziaania.
Najwikszym problem blisko 80% organizacji jest zdobycie pienidzy na dziaalno.
32
Kolejny problem stanowi nadmiernie rozbudowana biurokracja administracji publicznej i skomplikowane formalnoci zwizane z pozyskiwaniem donansowania ze rodkw sponsorw, programw publicznych, funduszy unijnych. Najmniejsze zaniepokojenie organizacji budz kwestie zwizane z wewntrznym yciem sektora pozarzdowego: konkurencj ze strony innych podmiotw, koniktami pomidzy organizacjami spoecznymi oraz odchodzeniem od misji organizacji. Wydaje si to wiadczy o do dobrym samopoczuciu polskiego sektora pozarzdowego przekonaniu, e zmieniajce si warunki nie wywr wpywu na priorytety organizacji.
Najwaniejsze zdaniem organizacji w dziaaniu s skuteczno i profesjonalizm.
11. WARTOCI WANE W DZIAANIACH ORGANIZACJI Najwicej przedstawicieli organizacji, poproszonych o wskazanie wartoci, ktre s najwaniejsze w dziaaniach organizacji, wskazao wartoci techniczne, takie jak skuteczno (44%) i profesjonalizm (33%). W rankingu pod wzgldem czstoci wskaza wysoko take lokuj si wartoci zwizane z trosk o dobro wsplne (32%) oraz bezinteresownoci (29%). Wane dla organizacji okazay si te wartoci zwizane z nastawieniem do prowadzonych dziaa, takie jak zapa i zaangaowanie (32%), determinacja i konsekwencja w dziaaniu (22%) czy poczucie misji (20%). Nisko natomiast znalazy si wartoci zwizane z relacjami organizacji ze wiatem zewntrznym takie jak przejrzysto i jawno dziaa (16,5%) oraz niezaleno (12%). Same organizacje s wiadome tego problemu. Na pytanie z jakimi wartociami jest dzisiaj w polskim ruchu pozarzdowym najgorzej: niemal co czwarta organizacja odpowiada, e w polskim trzecim sektorze brakuje bezinteresownoci, co pita organizacja dostrzega brak skutecznoci, a 17% wskazuje niewystarczajc przejrzysto i jawno dziaa.
Z przedstawionych danych wyania si ciekawy obraz statystycznej organizacji (stowarzyszenia lub fundacji), ktra ma swoj siedzib w duym miecie, jest raczej moda (ma mniej ni 5 lat). Stworzyli j i prowadz wyksztaceni ludzie po 30. Moe dlatego jest otwarta na nowe technologie: w pracy uywa komputera i Internetu. Zajmuje si szeroko rozumianym sportem, kultur, pomoc spoeczn lub edukacj. W prace tej organizacji zaangaowani s modzi (bo majcy mniej ni 30 lat) wolontariusze to dobrze, gdy jej dochody s raczej niewielkie. Organizacja ta dziaania swe nansu-
33
je gwnie z pienidzy publicznych (od samorzdu, rzdu), skadek czonkowskich. Moe te prowadzi dziaalno gospodarcz? W kadym razie planuje stara si o fundusze europejskie, a gdyby miaa ekstra pienidze, wydaaby je na zakup sprztu. Organizacja ta ceni skuteczno i profesjonalizm dziaania, najbardziej, oprcz braku pienidzy, doskwiera jej brak osb gotowych do bezinteresownej pracy.
Marta Gumkowska, Jan Herbst
Wicej informacji o kondycji stowarzysze i fundacji w serwisie www.badania.ngo.pl.
IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ
35
PODSTAWY PRAWNE FUNKCJONOWANIA ORGANIZACJI POZARZDOWYCH Dziaalno organizacji pozarzdowych regulowana jest wieloma przepisami. Na poziomie najwyszym, to jest w Konstytucji, zagwarantowano prawo do zrzeszania si. Na najniszym poziomie dokumentw wewntrznych (statutw, uchwa, regulaminw) opisuje si zasady codziennego funkcjonowania organizacji. S te ustawy i rozporzdzenia stanowice prawo, ktremu podlega sektor pozarzdowy.
KONSTYTUCJA Wolno zrzeszania si Wolno zrzeszania si, a wic moliwo swobodnego zakadania organizacji o charakterze dobrowolnym i dziaania w nich gwarantuje Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku w rozdziale II Wolnoci, Prawa i Obowizki Czowieka i Obywatela, w art. 58. Konstytucja RP w art. 12 zapewnia wolno tworzenia i dziaania zwizkw zawodowych, organizacji spoeczno-zawodowych rolnikw, stowarzysze, ruchw obywatelskich, innych dobrowolnych zrzesze oraz fundacji. Konstytucja wprowadza jednak ograniczenia wolnoci zrzeszania si. Zakazane s zrzeszenia, ktrych cel lub dziaalno s sprzeczne z prawem (o odmowie rejestracji lub zakazie dziaania decyduje sd). Zakazane jest take istnienie partii politycznych i innych organizacji odwoujcych si w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk dziaania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a take tych, ktrych program lub dziaalno zakada lub dopuszcza nienawi rasow i narodowociow, stosowanie przemocy w celu zdobycia wadzy lub wpywu na polityk pastwa albo przewiduje utajnienie struktur lub czonkostwa. Zasada pomocniczoci (subsydiarnoci) W konstytucji RP zawarty jest take zapis dotyczcy zasady pomocniczoci (subsydiarnoci), istotnej z punktu widzenia organizacji pozarzdowych. Zasada ta zostaa wskazana w Preambule Konstytucji RP: ustanawiamy Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla pastwa oparte na poszanowaniu wolnoci i spra-
36
wiedliwoci, wspdziaaniu wadz, dialogu spoecznym oraz na zasadzie pomocniczoci umacniajcej uprawnienia obywateli i ich wsplnot. Do zasady subsydiarnoci odwouje si zarwno spoeczna nauka chrzecijaska, jak i lozoa liberalna. Zasada subsydiarnoci jest te jedn z podstawowych zasad funkcjonowania Unii Europejskiej. Ujmujc najprociej, zakada ona, e czowiek, jako istota spoeczna, jest odpowiedzialny za siebie oraz jest gotowy do wsplnego dziaania w spoeczestwie. Problemy powinny by rozwizywane i decyzje powinny by dokonywane na moliwie najniszym poziomie: jednostki, rodziny, stowarzyszenia, gminy, regionu, pastwa, a jeli jest to konieczne, to wsplnoty midzynarodowej. Interwencje nadrzdnych instytucji s podejmowane jedynie wwczas, gdy nie mona skutecznie rozwiza danego problemu na niszym poziomie i powinny polega na pomocy ku samopomocy. Zasady subsydiarnoci nie ogranicza si do stosowania na styku pastwo spoeczestwo i jego obywatele. W rwnym stopniu odnosi si ona do wszystkich organizacji spoecznych, zwizkw zawodowych i stowarzysze. Dotyczy rwnie relacji midzy samorzdami i spoecznociami lokalnymi.
DEFINICJA ORGANIZACJI POZARZDOWEJ Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, ktra wesza w ycie 24 kwietnia 2003 r. uregulowaa i opisaa nastpujce kwestie: denicji organizacji pozarzdowej wsppracy organizacji pozarzdowych z administracja publiczn (w tym Rady Dziaalnoci Poytku Publicznego) rozrnienia dziaalnoci odpatnej statutowej od dziaalnoci gospodarczej i nieodpatnej statutowej pojcia dziaalnoci poytku publicznego, praw i obowizkw organizacji poytku publicznego pojcie wolontariusza, jego praw i obowizkw. Denicja prawna organizacji pozarzdowej Sektor organizacji pozarzdowych jest bardzo zrnicowany i nale do niego podmioty majce rne formy prawne. Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie podaje prawn denicj organizacji pozarzdowej (art. 3 ust. 2). Organizacjami pozarzdowymi s, niebdce jednostkami sektora nansw publicznych, w rozumieniu przepisw o nansach publicznych, i niedziaajce w celu osignicia zysku, osoby prawne lub jednostki nieposiadajce osobowoci prawnej utworzone na podstawie przepisw ustaw, w tym fundacje i stowarzyszenia.
37
W myl Ustawy za organizacj pozarzdow mog by zatem uznane majce osobowo prawn stowarzyszenia, fundacje, partie polityczne, zwizki zawodowe, jak i niemajce osobowoci prawnej stowarzyszenia zwyke, uczelniane organizacje studenckie, koa gospody wiejskich. Podmioty niebdce organizacjami pozarzdowymi wg Ustawy Nie s organizacjami pozarzdowymi: podmioty zaliczone do sektora nansw publicznych (np. sdy, jednostki samorzdu terytorialnego, pastwowe szkoy wysze, pastwowe i samorzdowe instytucje kultury, NFZ) podmioty nalece do sektora przedsibiorstw (ich celem dziaania jest prowadzenie dziaalnoci gospodarczej i osiganie zysku) tzw. organizacje kocielne osoby prawne i jednostki organizacyjne dziaajce na podstawie przepisw o stosunku pastwa do Kocioa katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej, o stosunku pastwa do innych kociow oraz zwizkw wyznaniowych oraz o gwarancjach wolnoci sumienia i wyznania (np. parae rzymskokatolickie, diecezje, bractwa prawosawne, zakony, Papieskie Dziea Misyjne, Prawosawne Orodki Miosierdzia, Caritas) stowarzyszenia jednostek samorzdu terytorialnego (Zwizek Powiatw Polskich, Zwizek Miast Polskich). Organizacje kocielne, jak i stowarzyszenia jednostek samorzdu terytorialnego nie zostay wprost uznane za organizacje pozarzdowe, ale zostay waciwie zrwnane z organizacjami pozarzdowymi i maj takie same moliwoci dziaania, a wszystkie przepisy Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie dotycz ich w zasadzie w takim samym stopniu, jak organizacji pozarzdowych. W potocznym rozumieniu (w ujciu pozaprawnym) organizacje te, a w szczeglnoci organizacje kocielne, wyznaniowe uwaane s za organizacje pozarzdowe. W Polsce najpopularniejszymi, podstawowymi formami prawnymi, w ktrych dziaaj organizacje pozarzdowe s fundacje i stowarzyszenia.
Podstawowymi formami prawnymi, w ktrych dziaaj organizacje pozarzdowe, s fundacje i stowarzyszenia.
FUNDACJE Fundacje podstawa prawna Najwaniejszym aktem prawnym regulujcym zasady tworzenia i dziaania fundacji jest Ustawa o fundacjach z 6 kwietnia 1984 r. Fundacj wedug denicji sownikowej jest instytucja, ktrej podstaw jest majtek przeznaczony przez jej zaoyciela na okrelony cel (dobroczynny, kulturalny). Przepisy nie podaj bezporednio prawnej denicji pojcia fundacja.
38
Fundacja 1. jest organizacj pozarzdow 2. jest powoywana przez fundatora 3. ma wyodrbniony majtek, przeznaczonym na jaki cel spoeczny 4. realizuje cel spoecznie lub gospodarczo uyteczny 5. jest organizacj nienastawion na zysk 6. ma osobowo prawn 7. dziaa w oparciu o statut (okrelajcy nazw organizacji, jej cele, wewntrzn struktur itp.) 8. jest rejestrowana w Krajowym Rejestrze Sdowym 9. moe prowadzi dziaalno gospodarcz.
Zaoyciel Fundacj zakada fundator, ktrym moe by zarwno osoba zyczna, jak i osoba prawna. Fundatorw moe by kilku, fundator moe by obcokrajowcem. Fundator powoujc fundacj, skada owiadczenie woli o ustanowieniu fundacji. Dlatego kolejni darczycy, sponsorzy nie s ju fundatorami, nawet jeeli przekazuj znaczne rodki na rzecz fundacji. Fundator przekazuje fundacji majtek: fundusz zaoycielski musi wynosi co najmniej 1000 zotych. W skad majtku mog wchodzi pienidze, papiery wartociowe, ruchomoci, nieruchomoci. Prawo wymaga, aby w akcie ustanowienia fundacji fundator wykaza skadniki majtkowe przeznaczone na realizacj celu fundacji i aby statut fundacji okrela jej majtek. Fundacja moe by te ustanowiona w testamencie. Jeeli fundacja chce prowadzi dziaalno gospodarcz, fundusz zaoycielski musi wynosi co najmniej 2000 zotych. Czonkowie Nie mona by czonkiem fundacji, mona jedynie dziaa w jej organach. Statut Dziaalno fundacji opiera si na statucie, gdzie opisane s jej cele, przyjte przez ni zasady dziaania, wewntrzna struktura. Statut jest sprawdzany m.in. pod wzgldem zgodnoci z prawem przez sd podczas rejestracji. Organy Wedug prawa jedynym obowizkowym organem fundacji jest zarzd (obowizek jego powoania wynika z ustawy (art. 5 ust. 1)). Zgodnie z dotychczasowym orzecznictwem sdu rejestrowego organ ten winien by kolegialny, a nie jednoosobowy. Oprcz zarzdu moliwe jest powoanie przez fundacj: rady fundacji, komisji rewizyjnej, bd rady programowej (ewentualnie innych organw). Moliwo i sposb ich powoania musz by opisane w statucie. Dziaalno gospodarcza Fundacja moe prowadzi dziaalno gospodarcz w rozmiarach sucych realizacji jej celw, rwnie rejestrowan w KRS. Rejestracja Fundacja podlega obowizkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sdowego KRS. Z chwil wpisania do Krajowego Rejestru Sdowego fundacja uzyskuje osobowo prawn.
39
STOWARZYSZENIA Stowarzyszenia podstawa prawna Najwaniejszym aktem prawnym regulujcym tworzenie i dziaanie stowarzysze jest ustawa z 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach. Prawo o stowarzyszeniach (art. 2 ust. 1) deniuje stowarzyszenie jako dobrowolne, samorzdne, trwae zrzeszenie o celach niezarobkowych. Dobrowolno stowarzyszenia polega na swobodzie tworzenia stowarzysze, dobrowolnoci przystpienia do istniejcego stowarzyszenia oraz na nieograniczonej swobodzie wystpienia ze stowarzyszenia. Trwao stowarzyszenia oznacza, e istnieje ono niezalenie od konkretnego skadu swoich czonkw (pod warunkiem, e jest ich ponad 15). Niezarobkowy cel stowarzyszenia oznacza, e celem stowarzyszenia nie moe by prowadzenie dziaalnoci gospodarczej i osiganie zyskw ani przysporzenie korzyci majtkowych czonkom stowarzyszenia. Zaoyciele Stowarzyszenie jest zakadane przez co najmniej 15-osobow grup osb, ktre staj si czonkami Stowarzyszenia. Czonkami zaoycielami stowarzyszenia dziaajcego w Polsce mog by take cudzoziemcy oraz pod pewnymi warunkami osoby niepenoletnie. Obowizkiem czonkw jest pacenie skadek. Czonkowie Czonkw musi by co najmniej 15. Osoby te musz by obywatelami polskimi (take cudzoziemcami, majcymi stae miejsce zamieszkania w Polsce), mie ukoczone 18 lat, nie by niepoczytalnymi oraz niepozbawionymi praw publicznych. (Jeli pozwala na to statut, czonkami zaoycielami mog by te cudzoziemcy, niemajcy staego miejsca zamieszkania na terytorium RP). Czonkami (ale nie zaoycielami) mog by te osoby, ktre ukoczyy 16 lat, ale w zarzdzie wikszo musz stanowi osoby penoletnie. Osoby poniej 16 lat mog, za zgod przedstawicieli ustawowych, nalee do stowarzysze wedug zasad okrelonych w ich statutach, bez prawa udziau w gosowaniu na walnych zebraniach czonkw oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do wadz stowarzyszenia. Jeeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wycznie maoletnich, mog oni wybiera i by wybierani do wadz tej jednostki. Osoba prawna moe by jedynie wspierajcym czonkiem stowarzyszenia nie ma prawa gosu w organach stowarzyszenia. Statut Dziaalno stowarzyszenia opiera si na statucie, gdzie opisane s jego cele, przyjte przez nie zasadydziaania, wewntrzna struktura.
Stowarzyszenie zarejestrowane 1. jest organizacj pozarzdow 2. jest tworzone przez czonkw (min. 15 osb) 3.zorganizowane jest w sposb demokratyczny (najwysz wadz jest walne zgromadzenie) 4. jest organizacj nienastawion na zysk, powoywan w celach niezarobkowych 5. ma osobowo prawn 6. dziaa w oparciu o statut (okrelajcy nazw organizacji, jej cele, wewntrzn struktur itp.) 7. jest rejestrowane w Krajowym Rejestrze Sdowym 8. moe prowadzi dziaalno gospodarcz.
40
Statut jest sprawdzany m.in. pod wzgldem zgodnoci z prawem przez sd podczas rejestracji. Organy Czonkowie na zebraniu, zwanym walnym zgromadzeniem, wybieraj spord siebie organ, ktry bdzie ich reprezentowa, zazwyczaj jest to zarzd, i organ, ktry bdzie kontrolowa funkcjonowanie stowarzyszenia, zazwyczaj jest to komisja rewizyjna. Zwykle na czele zarzdu stoi prezes. Dziaalno gospodarcza Pomimo niezarobkowego celu stowarzyszenia mog prowadzi dziaalno gospodarcz, jednake dochd z tej dziaalnoci powinien suy wycznie realizacji celw statutowych. Rejestracja Zarejestrowanie stowarzyszenia polega na wpisaniu go do Krajowego Rejestru Sdowego KRS. Z chwil wpisania do KRS stowarzyszenie uzyskuje osobowo prawn. STOWARZYSZENIA ZWYKE Stowarzyszenia zwyke bywaj te okrelane jako uproszczona forma stowarzyszenia. Nie podlegaj rejestracji, lecz tylko zgoszeniu waciwemu starocie. Stowarzyszenie takie ma prawo rozpoczcia dziaalnoci po upywie 30 dni od dnia uzyskania przez organ nadzorujcy (tj. starost) informacji o utworzeniu stowarzyszenia. Zamiast statutu wymagany jest regulamin. Czonkowie zaoyciele stowarzyszenia zwykego musz spenia te same kryteria, co czonkowie stowarzyszenia rejestrowanego. Stowarzyszenia zwyke nie maj wielu uprawnie, jakie przysuguj stowarzyszeniu zarejestrowanemu: nie maj osobowoci prawnej, nie mog powoywa oddziaw, czy si w zwizki, zrzesza osb prawnych, prowadzi dziaalnoci gospodarczej ani przyjmowa darowizn, spadkw i zapisw, czy te otrzymywa dotacji i korzysta z oarnoci publicznej (poprzez zbirki). Stowarzyszeniom zwykym podobnie jak innym organizacjom spoecznych przyznana jest zdolno sdowa i zdolno do czynnoci procesowych w postpowaniu cywilnym. Stowarzyszenia te mog te wystpowa jako strona w toczcym si postpowaniu administracyjnym. ZWIZEK STOWARZYSZE Ustawa Prawo o stowarzyszeniach przewiduje w art. 22 moliwo tworzenia zwizkw stowarzysze. Zwizek stowarzysze mog utworzy co najmniej trzy zarejestrowane (majce osobowo prawn) stowarzyszenia oraz inne oso-
Stowarzyszenia zwyke nie s rejestrowane ( jedynie zgaszane starocie) i nie maj osobowoci prawnej. Nie musz mie statutu ( jedynie regulamin). Nie mog przyjmowa dotacji, darowizn ani pienidzy ze zbirek.
Stowarzyszenia, w liczbie, co najmniej trzech, mog zaoy zwizek stowarzysze.
41
by prawne. Oprcz stowarzysze czonkami zaoycielami zwizku stowarzysze mog by take inne osoby prawne niemajce celw zarobkowych (non-prot). Jednake nie jest moliwe utworzenie zwizku stowarzysze przez np. same fundacje. W obecnym systemie prawnym brak jest odpowiedniej formy prawnej dla zrzeszania si fundacji. Osoby prawne majce cele zarobkowe mog by jedynie czonkami wspierajcymi zwizku stowarzysze. Zwizek stowarzysze podlega tym samym przepisom co stowarzyszenie.
STOWARZYSZENIA A FUNDACJE
STOWARZYSZENIA Zaoyciele i czonkowie Czonkw zaoycieli musi by co najmniej 15, zazwyczaj musz by to penoletni obywatele polscy. Osoba prawna moe by jedynie wspierajcym czonkiem stowarzyszenia nie ma prawa gosu w organach stowarzyszenia. Czonkowie zakadaj stowarzyszenie na zebraniu zaoycielskim. Protok z tego zebrania wysyany jest do sdu rejestracyjnego.
FUNDACJE
Zaoycielem fundacji moe by osoba lub osoby prywatne, bez wzgldu na obywatelstwo i miejsce zamieszkania oraz osoby prawne. Osoba (osoby) te, zwana fundatorem, musi zoy, w formie aktu notarialnego, owiadczenie woli o ustanowieniu fundacji. Fundacja moe by te ustanowiona w testamencie. Nie mona by czonkiem fundacji, a jedynie dziaa w jej organach.
Majtek Stowarzyszenie jest korporacj, tj. zrzeszeniem Podstaw dziaania fundacji jest majtek, osb, ktre chc zrealizowa okrelone wsplne przeznaczony przez zaoyciela lub zaoycieli, zadania. tj. fundatorw, na okrelone cele. Podstaw dziaania stowarzyszenia dobrowolnej korporacji o celach niezarobkowych s ludzie (czonkowie), a nie majtek.
DEFINICJA ORGANIZACJI POYTKU PUBLICZNEGO Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie wprowadzia od 2004 roku nowy rodzaj statusu organizacji pozarzdowych: status organizacji poytku publicznego. Takie wyodrbnienie nie jest pomysem tylko polskim w takiej czy innej formie spotyka si go w wielu krajach. Na przykad w USA istnieje ponad 20 kategorii podatkowych, opisujcych dziaania non-prot (a jedna z nich tzw. 501(c)(3) odpowiadaj funkcjonalnie statutowi OPP). Podobnie w Anglii ju od 1601 roku wyodrbniane s tzw. charities (jest ich okoo 150 tys.). Na Wgrzech poytek publiczny ma nawet charakter dwustopniowy (nie do e istniej organizacje poytku publicznego, to wewntrz tej grupy wyodrbnia si grup wyszej uytecznoci publicznej).
42
Idea wyodrbnienia organizacji poytku publicznego bierze si z rozrnienia dwch typw organizacji. Pierwszy to organizacje adresujce swe dziaania wycznie do swoich czonkw (organizacje wzajemnociowe, tzw. members serving). Drugi to te, ktre kieruj swe dziaania take do innych osb i dostarczaj dbr publicznych (organizacje poytku publicznego public benet). Z zasady organizacje poytku publicznego maj szerszy zakres przywilejw (np. w systemie podatkowym) ni pozostae organizacje. Uzasadnieniem dla tego rodzaju rozumowania jest fakt, e organizacje, dostarczajc dbr publicznych, odciaj w tych funkcjach pastwo. W polskiej Ustawie warunek ten jest opisany jako prowadzenie dziaalnoci statutowej na rzecz ogu spoecznoci. Organizacja pozarzdowa staje si organizacj poytku publicznego, gdy zarejestruje status poytku publicznego. Kto moe mie status poytku publicznego O miano organizacji poytku publicznego mog ubiega si, oprcz organizacji pozarzdowych, rwnie podmioty zrwnane w prawach z organizacjami pozarzdowymi, czyli tzw. organizacje kocielne i stowarzyszenia jednostek samorzdu terytorialnego. Musz one spenia okrelone w Ustawie warunki (zob. niej). Warunek prowadzenia okrelonej dziaalnoci O status poytku publicznego mog ubiega si organizacje, ktre prowadz wycznie dziaalno w zakresie wymienionych w art. 4 Ustawy, cile okrelonych dziedzin jest to tzw. dziaalno poytku publicznego, w Ustawie nazwana te sfer zada publicznych. Dziaalno poytku publicznego (sfera zada publicznych) obejmuje: pomoc spoeczn, w tym pomoc rodzinom i osobom w trudnej sytuacji yciowej oraz wyrwnywanie szans tych rodzin i osb, zapewnienie zorganizowanej opieki byym onierzom zawodowym, ktrzy uzyskali uprawnienie do emerytury wojskowej lub wojskowej renty inwalidzkiej, inwalidom wojennym i wojskowym oraz kombatantom, dziaalno charytatywn, podtrzymywanie tradycji narodowej, pielgnowanie polskoci oraz rozwj wiadomoci narodowej, obywatelskiej i kulturowej, dziaalno na rzecz mniejszoci narodowych, ochron i promocj zdrowia, dziaanie na rzecz osb niepenosprawnych, promocj zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osb pozostajcych bez pracy i zagroonych zwolnieniem z pracy, upowszechnianie i ochron praw kobiet oraz dziaalno na rzecz rwnych praw kobiet i mczyzn,
43
dziaalno wspomagajc rozwj gospodarczy, w tym rozwj przedsibiorczoci, dziaalno wspomagajc rozwj wsplnot i spoecznoci lokalnych, nauk, edukacj, owiat i wychowanie, krajoznawstwo oraz wypoczynek dzieci i modziey, kultur, sztuk, ochron dbr kultury i tradycji, upowszechnianie kultury zycznej i sportu, ekologi i ochron zwierzt oraz ochron dziedzictwa przyrodniczego, porzdek i bezpieczestwo publiczne oraz przeciwdziaanie patologiom spoecznym, upowszechnianie wiedzy i umiejtnoci na rzecz obronnoci pastwa, upowszechnianie i ochron wolnoci i praw czowieka oraz swobd obywatelskich, a take dziaa wspomagajcych rozwj demokracji, ratownictwo i ochron ludnoci, pomoc oarom katastrof, klsk ywioowych, koniktw zbrojnych i wojen w kraju i za granic, upowszechnianie i ochron praw konsumentw, dziaania na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktw i wsppracy midzy spoeczestwami, promocj i organizacj wolontariatu, dziaalno wspomagajca technicznie, szkoleniowo, informacyjnie lub nansowo organizacje pozarzdowe oraz jednostki kocielne (jeeli ich cele statutowe obejmuj prowadzenie dziaalnoci poytku publicznego) w wyej wymienionej dziaalnoci. Uprawnienia organizacji poytku publicznego Posiadanie statusu organizacji poytku publicznego wie si z rnymi uprawnieniami. Najbardziej znanym przywilejem jest moliwo korzystania z odpisu 1% podatku od podatnikw, ponadto przysuguj jej zwolnienia i obniki w podatku od nieruchomoci, jest zwolniona z opaty skarbowej oraz opat sdowych oraz z podatku od czynnoci cywilnoprawnych. Przysuguj jej te preferencje przy nabywaniu prawa uytkowania nieruchomoci nalecych do Skarbu Pastwa. Moe korzysta z pracy poborowych, odbywajcych sub zastpcz. Ma take prawo do nieodpatnego informowania o swojej dziaalnoci w publicznym radiu i telewizji i moe angaowa do prowadzenia zbirek publicznych maoletnich poniej 16 lat. Obowizki organizacji poytku publicznego W zamian za to organizacja majca status poytku publicznego musi zapewni przejrzysto dziaania organizacji, wewntrzn kontrol oraz zabezpieczy si przed wyprowadzaniem majtku z organizacji odpowiednie zapisy powinny by wprowadzone do statutu. S to np.
Organizacja poytku publicznego 1. moe by ni wycznie organizacja pozarzdowa, organizacja kocielna lub stowarzyszenie jednostek samorzdu terytorialnego 2. jej dziaalno statutowa musi by dziaalnoci poytku publicznego w sferze zada publicznych 3. musi prowadzi dziaalno dla ogu spoecznoci lub okrelonej grupy, ktra zostaa wyodrbniona ze wzgldu na szczeglnie trudn sytuacj yciow lub materialn w stosunku do spoeczestwa 4. musi mie kolegialny organ kontroli lub nadzoru, a osoby w nim zasiadajce musz spenia okrelone kryteria 5. musi stosowa si do zakazw, dotyczcych przejrzystoci i majtku organizacji, ktre powinny by zapisane w statucie 6. moe prowadzi dziaalno gospodarcz 7. musi by zarejestrowana w Krajowym Rejestrze Sdowym.
44
zakazy udzielania poyczek, wykorzystywania majtku organizacji czy zakupu towarw od czonkw organizacji lub ich krewnych. Organizacja taka musi sporzdza i upublicznia roczne sprawozdania z dziaalnoci (merytoryczne i nansowe), ktre powinno by zoone ministrowi waciwemu ds. zabezpieczenia spoecznego oraz do KRS. Poza tym organizacja poytku poddana jest szczeglnemu nadzorowi ministra do spraw zabezpieczenia spoecznego. Kto nie moe mie statusu poytku publicznego Moliwoci ubiegania si o ten status nie maj: partie polityczne; zwizki zawodowe i organizacje pracodawcw; samorzdy zawodowe; fundacje, ktrych jedynym fundatorem jest Skarb Pastwa lub jednostka samorzdu terytorialnego, (chyba e przepisy odrbne stanowi inaczej, majtek tej fundacji nie jest w caoci mieniem pastwowym, mieniem komunalnym lub mieniem pochodzcym z nansowania rodkami publicznymi w rozumieniu ustawy o nansach publicznych lub fundacja prowadzi dziaalno statutow w zakresie nauki, w szczeglnoci na rzecz nauki); fundacje utworzone przez partie polityczne; spki dziaajce na podstawie przepisw o kulturze zycznej.
INNE USTAWY Odrbnymi ustawami regulowana jest dziaalno pojedynczych organizacji nale do nich m.in. Polski Czerwony Krzy, Polski Komitet Pomocy Spoecznej, Polski Zwizek owiecki, Zwizek Ochotniczej Stray Poarnej.
Wolontariat to dobrowolna, wiadoma i bezpatna dziaalno na rzecz innych, wykraczajca poza wizi koleeskorodzinne.
WOLONTARIAT Miar, ktr czsto stosuje si i ktra najtrafniej by moe opisuje rozpowszechnienie postaw spoecznikowskich w spoeczestwie, jest czstotliwo podejmowanych przez obywateli dobrowolnych i bezinteresownych dziaa na rzecz innych. Te bezinteresowne i dobrowolne dziaania nazywane s wolontariatem. Pojcie wolontariatu Jedn z pierwszych denicji wolontariatu sformuowao warszawskie Centrum Wolontariatu, ktre wyszczeglnio najwaniejsze cechy tej formy aktywnoci: wolontariat to dobrowolna, wiadoma i bezpatna dziaalno na rzecz innych, wykraczajca poza wizi koleesko-rodzinne. Natomiast Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie (czsto potocznie nazywana ustaw o wolontariacie) wskazuje, e wolontariusz to osoba, ktra ochotniczo i bez wynagrodzenia wykonuje wiadczenia na zasadach okrelonych w ustawie.
45
Kto moe by wolontariuszem Wolontariuszem moe by kady bez wzgldu na wiek (wyjtek stanowi placwki opiekuczo-wychowawcze; ukoczenie 18 lat jest czsto wymagane w szpitalach), wyksztacenie, status materialny itp. Przepisy zwizane z wolontariatem Ustawia o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, w Dziale III okrela prawa i obowizki wolontariuszy oraz organizacji i instytucji mogcych korzysta z ich wiadcze. nie praca: to, co robi wolontariusz nie jest wedle prawa stosunkiem pracy, tylko stosunkiem cywilnoprawnym, dlatego w Ustawie jest mowa o wiadczeniu wolontariusza, a nie o pracy; porozumienie: wolontariusz, ktry wsppracuje z organizacj duej ni 30 dni, zawiera z ni pisemne porozumienie i jest objty ubezpieczeniem od nastpstw nieszczliwych wypadkw, ktrego kosztu nie ponosi organizacja; moliwo ubezpieczenia: w sytuacji, kiedy ochotnik nie ma prawa do ubezpieczenia zdrowotnego, organizacja moe, ale nie musi, opaci mu skadk na to ubezpieczenie; moliwo patnych delegacji i diet: organizacja moe pokrywa koszty delegacji subowych i diet. Jednak wolontariusz moe na pimie zwolni organizacj z caoci lub czci tych wiadcze; moliwo ponoszenia kosztw i opacenia szkole: organizacja moe take pokrywa inne koszty zwizane z wykonywaniem wiadczenia oraz koszty szkolenia. Kto moe przyj wolontariuszy Zgodnie z Ustaw wolontariusze mog pracowa w instytucjach publicznych i jednostkach im podlegych (centralnych, np. w ministerstwach, i samorzdowych, np. w urzdach gmin, szkoach), organizacjach pozarzdowych (np. fundacjach, stowarzyszeniach), jednostkach dziaajcych w na podstawie przepisw regulujcych stosunek pastwa do Kocioa katolickiego oraz innych kociow (np. w tzw. organizacjach kocielnych). Natomiast wolontariusze nie mog pracowa w podmiotach gospodarczych. Rozwj wolontariatu Stowarzyszenie Klon/Jawor, Centrum Wolontariatu, rma SMG/ KRC, A Millward Brown Company od trzech lat systematycznie przeprowadzaj w Polsce badania dotyczce wolontariatu i lantropii. Dziki tym badaniom, prowadzonym na reprezentatywnej prbie dorosych Polakw, moliwe jest ledzenie dynamiki rozwoju wolontariatu. W okresie czterech lat 2001 2004 systematycznie wzrastaa liczba wolontariuszy: 2001 10%, 2002 11,1%, 2003 17,7%. W 2004 roku 18,3%, czyli 5,4 mln dorosych Polakw zadeklarowao, e wiadczyo pomoc na rzecz organizacji pozarzdowych, grup, zwizkw, ruchw spoecznych i religijnych.
Wolontariusze mog pracowa w instytucjach publicznych i organizacjach pozarzdowych. Wolontariuszem nie jest osoba pracujca bez wynagrodzenia w rmie komercyjnej!
W 2004 5,4 mln dorosych Polakw bezpatnie pomagao rnym grupom, stowarzyszeniom, fundacjom, ruchom spoecznym i religijnym.
46
Kady moe zosta wolontariuszem Kady: prawnik, pielgniarka, pedagog, doradca nansowy, inynier budowlany, mechanik znajd co dla siebie. Jest to sposb, aby podzieli si swoj wiedz i dowiadczeniem zawodowym albo oderwa si cakowicie od pracy i rozwija swoje pasje. Kady musi jednak znale dla siebie waciwe zajcie, ktre da mu prawdziw satysfakcj. Wolontariat nie moe wiza si z przymusem i niechci, wtedy traci swj sens. Badania (i obserwacje) wskazuj,, e coraz wicej wolontariuszy pracuje w szkoach, przedszkolach, orodkach integracyjnych, wietlicach socjoterapeutycznych, orodkach pomocy spoecznej, orodkach kultury, muzeach itp. Lista miejsc, gdzie mog pomaga wolontariusze, jest bardzo duga. Wykonuj oni bardzo szeroki zakres prac: poczwszy od pomocy specjalistycznej w zakresie prawa, zarzdzania czy psychologii poprzez tworzenie baz danych, prowadzenie kampanii spoecznych, serwisw internetowych, pomoc w terapii dzieci niepenosprawnych, a skoczywszy na pomocy w organizowaniu zaj pozalekcyjnych, prowadzeniu biura czy zbirek ywnoci. Wolontariusze pomagaj dzieciom niepenosprawnym, dziaaj w centrach kultury, przyczyniaj si do przestrzegania praw czowieka i ochrony rodowiska. Wolontariat jest wspania szans na zdobycie nowych umiejtnoci, na poznanie ciekawych ludzi i wiata. Moe by sposobem na samotno albo twrcze przetrwanie okresu bezrobocia. Pozwala oderwa si od codziennych obowizkw albo przygotowa si do przyszej pracy. Dla jednych jest pocztkiem kariery zawodowej, dla drugich jej uwieczeniem. Uwraliwia na potrzeby drugiego czowieka i tworzy przestrze do fundamentalnego wyboru: wicej mie czy bardziej by. Gdzie szuka informacji Aby zosta wolontariuszem wystarczy rozejrze si wok siebie i odwiedzi najblisz szko, szpital, orodek pomocy spoecznej, stowarzyszenie itp. W znalezieniu zajcia mog take pomc centra wolontariatu, ktre znajduj si w wielu miastach (informacje o nich znale mona np. na stronie www.wolontariat.org.pl). S one swoistym porednikiem midzy wolontariuszami a instytucjami, ktre chc skorzysta z ich pomocy. Czsto organizuj szkolenia na temat wolontariatu zarwno dla ochotnikw, jak i koordynatorw pracy wolontariuszy w organizacjach. Warto take odwiedzi nastpujce strony internetowe: www.wolontariat.ngo.pl www.wolontariat.org.pl www.wosp.org.pl www.caritas.org.pl www.pck.org.pl www.pah.ngo.pl
Ciekawe strony internetowe: www.wolontariat.ngo.pl www.wolontariat.org.pl www.wosp.org.pl www.caritas.org.pl www.pck.org.pl www.pah.ngo.pl
47
RODZAJE DZIAALNOCI PROWADZONEJ PRZEZ ORGANIZACJE POZARZDOWE DZIAALNO STATUTOWA Dziaalno statutowa to dziaalno organizacji pozarzdowej zgodna z jej statutem, w ktrym wymienione s cele dziaalnoci oraz wskazane sposoby ich realizacji. Dziaalno statutowa prowadzona przez organizacje pozarzdowe moe mie charakter dziaalnoci nieodpatnej i dziaalnoci odpatnej. Rozrnienie to wprowadzia Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, formuujc kategori odpatnej dziaalnoci poytku publicznego, ktra jest dziaalnoci statutow i nie jest traktowana jako dziaalno gospodarcza. Zarwno dziaalno nieodpatna, jak i dziaalno odpatna jest dziaalnoci nienastawion na zysk, a wic dziaalnoci not for prot. DZIAALNO STATUTOWA NIEODPATNA (NIEODPATNA DZIAALNO POYTKU PUBLICZNEGO) Dziaalnoci nieodpatn poytku publicznego jest taka dziaalno, za ktr organizacja nie pobiera opat (wynagrodzenia). Jest to wic klasyczna dziaalno statutowa. Zatem organizacja najpierw z rnych rde pozyskuje rodki nansowe na swoj dziaalno (wystpuje o dotacje, poszukuje darczycw, sponsorw, organizuje zbirki publiczne), korzysta z pracy wolontariuszy, a nastpnie nieodpatnie wiadczy usugi na rzecz swoich klientw (np. organizuje szkolenia, za ktre uczestnicy nie musz paci, drukuje bezpatne publikacje, wydaje darmowe posiki itp.). Rodzaje dziaalnoci musz mieci si w sferach poytku publicznego (sferach zada publicznych, opisanych w Ustawie o dziaalnoci poytku publicznego, patrz str. 42). DZIAALNO STATUTOWA ODPATNA (ODPATNA DZIAALNO POYTKU PUBLICZNEGO) Dziaalnoci odpatn poytku publicznego jest dziaalno statutowa organizacji pozarzdowej, mieszczca si w zestawie zada publicznych, opisanych w Ustawie o poytku, za ktr organizacja pobiera opaty (wynagrodzenie). W jej ramach organizacja za swe usugi czy produkty (np. szkolenia czy publikacje) pobiera opaty, ktrych wysoko nie moe by wysza od wartoci bezporednich kosztw tej dziaalnoci. Dziaalno odpatna polega wic na sprzeday usug i towarw po kosztach ich wyprodukowania organizacja nie zarabia na tym, tylko uzyskuje zwrot poniesionych nakadw w tym celu naley dokona kalkulacji kosztw. Dziaalno odpatna nie musi by zarejestrowana, ale musi by wyodrbniona ksigowo. W organizacjach prowadzcych dziaalno odpatn limitowane s wynagrodzenia osb w nich zatrudnionych.
Dziaalno statutowa prowadzona przez organizacje pozarzdowe moe mie charakter dziaalnoci nieodpatnej i dziaalnoci odpatnej.
48
Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie przewiduje dwa szczeglne rodzaje dziaalnoci odpatnej poytku publicznego: 1. Sprzeda towarw lub usug wytworzonych lub wiadczonych przez osoby bezporednio korzystajce z dziaalnoci poytku publicznego, w szczeglnoci w zakresie rehabilitacji oraz przystosowania do pracy zawodowej osb niepenosprawnych. 2. Sprzeda przedmiotw darowizny na cele prowadzenia dziaalnoci poytku publicznego. DZIAALNO GOSPODARCZA Pomimo e organizacje pozarzdowe z denicji s podmiotami niedziaajcymi w celu osignicia zysku, to zarwno stowarzyszenia, jak i fundacje mog prowadzi dziaalno gospodarcz. Jednake ich podstawowym celem jest zawsze prowadzenie dziaalnoci statutowej. Dziaalno gospodarcza jest jedynie dziaalnoci uboczn, suc pozyskiwaniu rodkw nansowych na prowadzenie dziaalnoci statutowej. A wic zysk nie moe by dzielony np. midzy czonkw stowarzyszenia. Aby mie moliwo prowadzenia dziaalnoci gospodarczej konieczne jest zarejestrowanie si organizacji w rejestrze przedsibiorcw Krajowego Rejestru Sdowego. Z chwil dokonania wpisu (rejestracji) organizacja staje si przedsibiorc. W odniesieniu do jednego typu dziaa mona prowadzi dziaalno odpatn i nieodpatn nie mona natomiast czy dziaalnoci odpatnej i gospodarczej w tej samej dziedzinie, np. wydawanie publikacji nie moe by po czci dziaalnoci odpatn, a po czci dziaalnoci gospodarcz.
Organizacje mog prowadzi dziaalno gospodarcz. Zysk musi by przeznaczony na cele statutowe organizacji.
OBOWIZKI STOWARZYSZE I FUNDACJI Organizacje pozarzdowe, ktre s zarejestrowanymi osobami prawnymi (stowarzyszeniami czy fundacjami), maj obowizki prawne, podobnie jak i inne instytucje. PODSTAWOWE NUMERY REJESTROWE Organizacje rejestrujce si w Krajowym Rejestrze Sdowym KRS uzyskuj wpis i numer rejestrowy. Musz te uzyska numer NIP (w Urzdzie Skarbowym) oraz REGON (w Regionalnym Urzdzie Statystycznym). Krajowy Rejestr Sdowy KRS jest oglnopolskim rejestrem prowadzonym przez sdy rejestrowe, a cilej przez wydziay gospodarcze sdw rejonowych, ktre znajduj si w 20 miastach (gwnie wojewdzkich). Rejestr ten skada si z: rejestru przedsibiorcw, rejestru stowarzysze, innych organizacji spoecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakadw opieki zdrowotnej
49
(w tym rejestrze s rwnie zamieszczane informacje o spenieniu przez organizacj warunkw okrelonych w ustawie o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, a wic o uzyskaniu statusu OPP), rejestru dunikw niewypacalnych. Rejestr jest jawny dane w nim zawarte dostpne s zatem dla kadego. Udostpnia je Centralna Informacja Krajowego Rejestru Sdowego, ktrej oddziay dziaaj przy sdach rejonowych. Tam wydawane s odpisy, wycigi i zawiadczenia oraz informacje o danych zawartych w Rejestrze kademu, kto tego zada (odpatnie). Organizacje pozarzdowe rejestruj si poprzez zoenie w KRS wniosku o rejestracj na specjalnym formularzu wraz z zacznikami formularzami oraz dokumentami. W KRS rejestrowany jest rwnie status poytku publicznego i dziaalno gospodarcza stowarzysze i fundacji. KSIGOWO Wszystkie zarejestrowane stowarzyszenia i fundacje musz prowadzi ksigowo, nawet wtedy, gdy jedyny ich przychd to skadki czonkowskie. Kadego roku stowarzyszenia i fundacje powinny sporzdzi sprawozdanie nansowe (skadajce si z bilansu, rachunku wynikw oraz informacji dodatkowej). Sprawozdanie to jest obowizkowo wysyane Urzdowi Skarbowemu. Organizacje prowadzce dziaalno gospodarcz musz wysya sprawozdania nansowe do KRS. W organizacjach nieprowadzcych dziaalnoci gospodarczej ksigowo moe by uproszczona. Jednake ewidencjonowanie danych o kosztach i przychodach musi by prowadzone tak, by na ich podstawie mona byo zrobi sprawozdanie nansowe. RESPEKTOWANIE PRAW PRACOWNICZYCH Pracownicy organizacji pozarzdowych zatrudnieni na umow o prac maj te same prawa regulowane Kodeksem Pracy co pracownicy w innych podmiotach. Nadal w wielu organizacjach dziaalno prowadz czonkowie, pracujcy spoecznie oraz wolontariusze. Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie reguluje warunki pracy wolontariuszy (np. moliwo zwrotu kosztw podry wolontariusza delegowanego w podr subow, ubezpieczenie, itd.). Na razie nie ma zwizkw zawodowych pracownikw organizacji pozarzdowych. Zesp ludzi pracujcych w jednej organizacji zwykle nie jest zbyt duy i zazwyczaj skada si z osb bardzo zaangaowanych w dziaalno organizacji, pracujcych w niej z poczuciem penienia misji, std moe mniejsze ryzyko wystpienia koniktu midzy pracownikiem a pracodawc.
Stowarzyszenia, fundacje i inne organizacje spoeczne maj obowizek rejestrowania si w KRS.
50
OPODATKOWANIE STOWARZYSZE I FUNDACJI PODATEK DOCHODOWY OD OSB PRAWNYCH Organizacje pozarzdowe podlegaj opodatkowaniu podatkiem dochodowym na takich samych zasadach jak inne podmioty, poniewa ustawa o podatku dochodowym od osb prawnych nie przewiduje zwolnienia podmiotowego organizacji dziaajcych nie dla zysku. W polskim prawie nie ma zatem zwolnie podmiotowych, spotykanych w prawodawstwie innych krajw. Zwolnienia przedmiotowe Tym niemniej wikszo organizacji pozarzdowych nie paci podatku dochodowego. Zwizane jest to z tym, e w ustawie o podatku dochodowym od osb prawnych przewidziano obszern list zwolnie przedmiotowych czyli dotyczcych rodzajw prowadzonej dziaalnoci. S to dochody przeznaczone na dziaalno naukow, naukowo-techniczn, owiatow, w tym rwnie polegajca na ksztaceniu studentw, kulturaln, w zakresie kultury zycznej i sportu, ochrony rodowiska, wspierania inicjatyw spoecznych na rzecz budowy drg i sieci telekomunikacyjnej na wsi oraz zaopatrzenia wsi w wod, dobroczynnoci, ochrony zdrowia i pomocy spoecznej, rehabilitacji zawodowej i spoecznej inwalidw oraz kultu religijnego. Podkreli jednake trzeba, i z podatku zwolnione s wycznie dochody przeznaczane na te cile okrelone cele, a nie wszystkie dochody organizacji pozarzdowych.
Wiele organizacji nie paci podatku dochodowego jeli prowadzi dziaalno, ktra jest z podatku zwolniona.
INNE ZWOLNIENIA OD PODATKU DOCHODOWEGO Organizacje poytku publicznego Osobne zwolnienie w zakresie podatku dochodowego przysuguje organizacjom poytku publicznego. Korzystaj ze zwolnienia o szerszym charakterze ni pozostae organizacje. Zwolnione s bowiem dochody organizacji poytku publicznego przeznaczone na realizacj wszelkich celw statutowych (z wyczeniem dziaalnoci gospodarczej), a nie tylko tych okrelonych w ustawie podatkowej. Zwolnienia rodkw pomocowych Z podatku dochodowego zwolnione s rwnie dochody (np. dotacje lub granty), uzyskane ze rodkw pomocowych. Za rodki pomocowe (pienidze z pomocy zagranicznej) uwaa si bezzwrotne rodki od rzdw pastw obcych, organizacji midzynarodowych lub midzynarodowych instytucji nansowych, rodki pochodzce ze wsplnego budetu Unii Europejskiej i NATO. Zwolnienia skadek czonkowskich Z podatku dochodowego zwolnione s skadki czonkowskie czonkw organizacji politycznych, spoecznych i zawodowych w czci nieprzeznaczonej na dziaalno gospodarcz.
51
PODATEK DOCHODOWY OD OSB FIZYCZNYCH Organizacje pozarzdowe odprowadzaj podatek dochodowy od osb zycznych od zatrudnionych pracownikw i zleceniobiorcw na tych samych zasadach, co pozostali pracodawcy. PODATEK OD TOWARW I USUG (VAT) Podobnie jak w przypadku innych obowizkw podatkowych organizacje pozarzdowe nie s automatycznie zwolnione z podatku VAT. Jeli prowadz dziaalno gospodarcz lub odpatn dziaalno statutow, a ich obrt w roku przekracza 10.000 euro, s zobowizane do rozliczania podatku VAT. VAT a rodki pomocowe Stowarzyszenia i fundacje, kupujce towary i usugi lub importujce towary za tzw. rodki pomocowe, czyli pienidze pochodzce z pomocy zagranicznej, po spenieniu okrelonych warunkw i zarejestrowaniu umowy w UKIE, maj prawo do zwrotu podatku naliczonego w przypadku zakupu towarw i usug.
INNE ZWOLNIENIA Ponadto ustawa podatkowa przewiduje jeszcze inne szczegowe zwolnienia, takie jak zwolnienie dochodw Ochotniczych Stray Poarnych czy dochodw z inwestycji kapitaowych, przeznaczanych na nansowanie celw statutowych. Ustawa o poytku publicznym i o wolontariacie zawiera zapis, regulujcy moliwo dokonywania niektrych inwestycji nansowych przez organizacje pozarzdowe. Dochody przeznaczone na np. zakup bonw i obligacji skarbowych czy jednostek funduszy inwestycyjnych s nieopodatkowane. Organizacje majce status poytku publicznego s zwolnione ponadto (w zakresie prowadzonych przez nie dziaalnoci poytku publicznego) z podatku od nieruchomoci i podatku od czynnoci cywilnoprawnych.
NADZR NAD ORGANIZACJAMI Mona wyrni trzy typy nadzoru nad organizacjami pozarzdowymi: nadzr administracyjny, sdowy oraz nadzr wewntrzny. NADZR ADMINISTRACYJNY Nadzr administracyjny nad stowarzyszeniami sprawuj starostowie (prezydenci miast na prawach powiatu), a w odniesieniu do stowarzysze jednostek samorzdu terytorialnego wojewodowie. Nadzr ten dotyczy kontroli dziaalnoci stowarzyszenia pod wzgldem jego zgodnoci z prawem i postanowieniami statutu. Sd reje-
Wszystkie stowarzyszenia i fundacje maj obowizek sporzdzi roczne sprawozdanie merytoryczne i nansowe.
52
Nadzr nad stowarzyszeniami sprawuj starostwa.
strowy przesya statut rejestrowanego stowarzyszenia odpowiedniemu starocie, ktry ma prawo wypowiedzie si w kwestii jego zgodnoci z przepisami prawa. Przepisy ustawy o stowarzyszeniach nie przewiduj obowizku regularnego kontrolowania dziaalnoci stowarzyszenia. Zatem kontrola taka moe by przeprowadzona w kadym czasie, szczeglnie jeeli wpynie do starosty informacja z dowolnego rda o ewentualnych nieprawidowociach. Starosta ma prawo poprosi o dostarczenie odpisw uchwa walnego zgromadzenia czonkw i o udzielenie niezbdnych wyjanie w danej sprawie. Jeli starosta znajdzie nieprawidowoci w stowarzyszeniu: moe wystpi do sdu o wymierzenie grzywny lub zastosowanie innych rodkw (takich jak upomnienie, rozwizanie stowarzyszenia), moe wystpi o usunicie stwierdzonych nieprawidowoci w okrelonym terminie, udzieli ostrzeenia wadzom stowarzyszenia.
Nadzr nad fundacjami sprawuj ministrowie.
Nadzr administracyjny nad fundacjami sprawuj ministrowie, a w dwch przypadkach wojewodowie: w stosunku do fundacji dziaajcych na obszarze jednego wojewdztwa, w stosunku do fundacji prowadzcej dziaalno na obszarze caego kraju i korzystajcej ze rodkw publicznych, w zakresie dziaalnoci prowadzonej na obszarze waciwoci miejscowej wojewody. Organy te mog dokonywa kontroli dziaalnoci fundacji pod ktem zgodnoci z prawem i celami fundacji. Fundacje zobowizane s skada ministrom waciwym ze wzgldu na przedmiot swojej dziaalnoci coroczne sprawozdania wedug wzoru okrelonego w rozporzdzeniu Ministra Sprawiedliwoci. Organizacja poytku publicznego ma obowizek sporzdzania i ogaszania rocznego merytorycznego i nansowego sprawozdania z dziaalnoci. Sporzdzone sprawozdanie powinno by zoone ministrowi waciwemu ds. zabezpieczenia spoecznego (obecnie jest to Minister Polityki Spoecznej) oraz wysane do Krajowego Rejestru Sdowego. Organizacje poytku publicznego podlegaj rwnie nadzorowi ministra waciwego ds. zabezpieczenia spoecznego w zakresie prawidowoci korzystania z uprawnie, okrelonych w Ustawie o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. Dotychczas nie zostao sprecyzowane, na czym miaby polega ten nadzr.
53
KONTROLA NIK Najwysza Izba Kontroli moe kontrolowa dziaalno organizacji pozarzdowych w zakresie, w jakim wykorzystuj one majtek, rodki pastwowe lub komunalne oraz wywizuj si z zobowiza nansowych na rzecz pastwa, a w szczeglnoci wykonuj zadania zlecone lub powierzone przez pastwo lub samorzd terytorialny. NADZR SDOWY Pewne uprawnienia z zakresu nadzoru nad stowarzyszeniami i fundacjami (w tym rwnie organizacjami poytku publicznego) maj rwnie sdy. Pierwszej kontroli dokonuje sd rejestrowy w momencie otrzymania wniosku o rejestracj organizacji. Pniej nadzr ten jest sprawowany podczas badania wnioskw o dokonanie zmian wpisw w rejestrze. Ponadto sd ma szereg uprawnie nadzorczych zwizanych z nadzorem administracyjnym opisanym powyej. Organy administracji s bowiem uprawnione w razie stwierdzenia nieprawidowoci do wystpowania do sdu o zastosowanie sankcji wobec organizacji. W wypadku stowarzyszenia sd moe np. rozwiza stowarzyszenie lub ustanowi dla niego kuratora, a w wypadku fundacji zawiesi jej zarzd i wyznaczy zarzdc przymusowego. NADZR WEWNTRZNY Nadzr nad dziaalnoci stowarzyszenia sprawuj przede wszystkim jego czonkowie, a bezporednio komisja rewizyjna obowizkowy organ o uprawnieniach kontrolnych. W wypadku fundacji przepisy nie przewiduj obowizku powoania wewntrznego organu kontrolnego, ale w praktyce znaczna cz fundacji powouje Rady Fundacji o charakterze kontrolno-doradczym. Organizacje poytku publicznego zobowizane s mie wewntrzne organy kontrolne, a osoby w nich zasiadajce musz spenia szereg kryteriw. INNE INSTYTUCJE Nad stowarzyszeniami i fundacjami, tak jak nad innymi podmiotami, nadzr maj inne instytucje pastwowe o uprawnieniach kontrolnych, takie jak Pastwowa Inspekcja Pracy (w zakresie zatrudniania pracownikw) czy Kontrola Skarbowa w zakresie zezna podatkowych.
na podst. broszur z serii 3w* autorstwa Radosawa Skiby, Teresy Zagrodzkiej cz powicona wolontariatowi: Marian Maciua
Nadzr wewntrzny nad stowarzyszeniami sprawuj czonkowie i komisja rewizyjna. Fundacje powouj zwykle Rady Fundacji.
Wicej informacji z dziedziny prawa: www.prawo.ngo.pl, www. pozytek.ngo.pl, www.ksiegowosc.ngo.pl.
V. SAMOKONTROLA STOWARZYSZE I FUNDACJI
55
Wanym nurtem dziaania organizacji pozarzdowych jest promowanie przejrzystoci i jawnoci dziaania organizacji pozarzdowych. Jest to odpowied z jednej strony na negatywne stereotypy pokutujce w spoecznej wiadomoci (np. fundacja = kradn), z drugiej strony reakcja na negatywne przykady dziaa (np. wymuszanie ekoharaczy, czyli pienidzy od inwestorw przez organizacje podajce si za ekologiczne w zamian za pozytywn opini o inwestycji lub odstpienie od protestu).
Efektem s zbiory zasad (karty etyczne), tworzone przez same organizacje. Dokumenty te zbieraj i promuj podstawowe zasady opisujce przyzwoit organizacj, czyli tak, ktrej zarwno dziaania, jak i nanse s jawne i przejrzyste. Kodeksy etyczne maj si przyczyni do wzrostu zaufania spoecznego wobec dziaa podejmowanych przez organizacje. S te drogowskazem w sytuacjach wtpliwych. Zamanie przyjtych zasad ich przyjcie wyraa si np. podpisaniem karty moe by chociaby powodem wykluczenia danej organizacji z sieci czy podstaw do wewntrzrodowiskowej izolacji. Przykad ekoharaczy pokazuje bowiem dobitnie, e jedna czarna owca potra zepsu opini caemu rodowisku. Przytaczamy przykady kart etycznych: Kart Zasad Dziaania Organizacji Pozarzdowych oraz dwie karty branowe: kart organizacji ekologicznych oraz organizacji straniczych (watch dog-owych), zajmujcych si monitoringiem dziaa administracji.
KARTA ZASAD DZIAANIA ORGANIZACJI POZARZDOWYCH Sumy poczciwej sawie. A jako kto moe niech ku poytku dobra wsplnego pomoe. Jan Kochanowski Prawo do dobrowolnego zrzeszania si naley do fundamentalnych praw czowieka, a swoboda dziaalnoci i zaangaowanie obywateli w ycie spoeczne jest podstaw prawdziwej demokracji. Wrd inicjatyw i instytucji, ktrych nie mona zaliczy ani do struktur administracji pastwowej i samorzdowej, ani do sfery dziaa
56
stricte gospodarczych, wyodrbni trzeba organizacje pozarzdowe, czyli takie, ktrych podstaw dziaalnoci jest wolontarystyczne zaangaowanie i zewntrzne finansowanie (darowizny, subwencje, dotacje). S to organizacje realizujce pewn misj (tzn. dziaaj w imi wartoci lub spoecznie poytecznych celw), a nie dce do uzyskania zysku czy zdobycia wadzy. Zasady dziaalnoci tych organizacji powinny normowa nie tylko przepisy prawa, ale take swoisty kodeks etyczny, ktrego podstaw s nastpujce zasady, przyjte na I Oglnopolskim Forum Inicjatyw Pozarzdowych we wrzeniu 1996 roku.
Karta Zasad mwi, e dziaalno organizacji od strony nansowej powinna by jawna.
Organizacje pozarzdowe w swoim dziaaniu na rzecz dobra wsplnego kieruj si zasad poszanowania godnoci, praw i wolnoci czowieka. Organizacje pozarzdowe dziaaj w ramach obowizujcego w demokratycznym pastwie prawa, wpywajc, w ramach demokratycznych procedur na jego doskonalenie. Organizacje pozarzdowe s samorzdne i niezalene. Zasady ich dziaalnoci okrelaj wewntrzne mechanizmy samoregulacji, tak na poziomie poszczeglnych organizacji, jak i bran. Dziaalno merytoryczna i nansowa organizacji pozarzdowych jest dziaalnoci jawn, z uwagi na szczegln trosk o posiadane przez nie rodki publiczne bd pochodzce od osb prywatnych. Organizacje pozarzdowe przeznaczaj cae wypracowane dochody na realizacj zada statutowych oraz w rozsdnych granicach na rozwj organizacji. Kada organizacja pozarzdowa powinna rozrni w swoim statucie funkcje zarzdzajce i nadzorcze. Czonkowie kolegialnego organu nadzorczego nie powinni pobiera wynagrodzenia za prac w tym organie. Organizacje pozarzdowe wsppracuj ze sob na zasadach partnerstwa i wzajemnego wspierania si w swoich dziaaniach. W sytuacjach, gdy zachodzi konikt uznawanych wartoci, organizacje podejmuj dziaania przy zachowaniu zasad tolerancji i uznania prawa innych do posiadania odmiennego zdania.
KARTA ETYCZNA POZARZDOWYCH ORGANIZACJI EKOLOGICZNYCH Sygnatariusze Karty to organizacje ekologiczne dziaajce na rzecz: wysokiej jakoci ycia w czystym rodowisku zachowania skarbw przyrody zaangaowania obywateli na rzecz ochrony rodowiska. Uznajc znaczenie istotnej roli, jak organizacje ekologiczne odgrywaj w ochronie rodowiska, chcemy dy do przejrzystoci podej-
57
mowanych dziaa oraz jawnoci decyzji. Dlatego deklarujemy przestrzeganie poniszych zasad. Jawno Dziaalno kadej organizacji powinna by jawna dla wszystkich zainteresowanych. Dlatego zobowizujemy si do: rozpowszechniania informacji o dziaaniach realizowanych przez organizacj podawania do wiadomoci publicznej rocznych raportw merytorycznych i finansowych. Rzetelno Osignicie celw przyjtych przez organizacj wymaga konsekwentnego i kompetentnego dziaania. Dlatego zobowizujemy si do: podejmowania zada na miar kompetencji i moliwoci organizacji wywizywania si z umw i zobowiza troski o wysok jako realizowanych dziaa. Uczestnictwo w postpowaniach administracyjnych Celem uczestniczenia organizacji w postpowaniach administracyjnych powinno by: zapewnienie przestrzegania prawa zagwarantowanie udziau spoecznego w procesie podejmowania decyzji pena jawno procedur decyzyjnych przeciwdziaanie korupcji zapewnienie przestrzegania zasad ekorozwoju przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. Uczestniczc w postpowaniach administracyjnych zobowizujemy si do: kierowania si wzgldami merytorycznymi nie zawierania porozumie z inwestorem lub organem administracji, w zwizku z prowadzonym postpowaniem, w wyniku ktrego nasza organizacja, osoby odpowiedzialne w niej za podejmowanie decyzji lub podmioty z ni zwizane mogyby uzyska jakiekolwiek korzyci finansowe lub materialne zapewnienia penej jawnoci wszystkich ustale dotyczcych prowadzonego postpowania poddania si obowizujcym procedurom wyjaniajcym i kontrolnym. Deklarujemy wol podpisania Karty Etycznej i przestrzegania jej zasad. Jednoczenie owiadczamy, e w przeszoci nie czerpalimy adnych korzyci nansowych i materialnych z tytuu odstpienia od wszcztego z naszej inicjatywy postpowania administracyjnego.
Karta organizacji ekologicznych zabrania podpisywania z inwestorami umw, ktre przynosiyby korzyci nansowe.
58
KARTA ZASAD ORGANIZACJI MONITORUJCYCH DZIAALNO ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ W imieniu swoich czonkw organizacje pozarzdowe zgodnie z zapisanymi w Konstytucji zasadami dialogu spoecznego i pomocniczoci pragn by partnerem rzdu i samorzdw wszystkich szczebli poprzez artykuowanie potrzeb i wartoci wsplnot, w ktrych dziaaj, uczestniczenie w realizowaniu dziaa podejmowanych na rzecz wsplnoty oraz pomoc w formuowaniu celw polityki spoecznej i kierunkw rozwoju. Jednak partnerstwo pomidzy organizacjami a administracj jest moliwe jedynie wtedy, gdy istnieje nie tylko dobra wola wsppracy, ale rwnie mechanizmy wzajemnej kontroli. Std te konieczno istnienia organizacji prowadzcych monitoring, ktry jest zaplanowanym, usystematyzowanym i prowadzonym wedug przyjtego schematu badaniem wybranego fragmentu funkcjonowania administracji publicznej w celu okrelenia, na ile stosowane procedury s zgodne z prawem (zarwno z konstytucj RP i prawem midzynarodowym, jak i prawami niszego rzdu) oraz na ile rzeczywicie wykorzystywane s na rzecz dobra wsplnego. PODSTAWOWE ZASADY Obiektywno Monitoring jest metod dochodzenia do rzetelnej i obiektywnej wiedzy na temat zasad i efektw dziaania administracji publicznej i nie moe by traktowany wycznie instrumentalnie, jako sposb udowadniania z gry zaoonej tezy. Oznacza to, e w swoich dziaaniach organizacja i jej przedstawiciele winni wyej stawia prawd ponad doran skuteczno czy interes wasnej organizacji. Dziaalno na rzecz dobra wsplnego Monitoring jest elementem wpywania na popraw funkcjonowania spoecznoci lokalnych (w tym ochrony rodowiska naturalnego), a nie tylko narzdziem badawczym. Oznacza to, e nie powinien by, poza skrajnymi przypadkami, jedynie form krytyki, ale prb rozpoczcia procesu negocjacji i wsplnych dziaa na rzecz poprawy istniejcej sytuacji. Jawno Organizacje kontrolujce musz ze szczegln trosk dba o jawno swoich dziaa i unika sytuacji, w ktrych ich dziaania mogyby by postrzegane jako nieetyczne, a ich obiektywizm poddany w wtpliwo.
Dla organizacji monitorujcej dziaania administracji prawda jest waniejsza ni skuteczno czy interes wasny.
59
Karty zasad opisuj wartoci, ktrymi organizacje pozarzdowe powinny si kierowa, by budowa dobry wizerunek publiczny i spoeczne zaufanie. Wyznaczaj te standardy postpowania: organizacje pozarzdowe nie mog ju twierdzi, e pewne zasady s im nieznane. Niedostosowanie si do standardw jest amaniem zasad i dziaaniem na szkod caego sektora pozarzdowego.
na podst. inf. internetowych oprac. redakcja
VI. RDA FINANSOWANIA DZIAALNOCI STOWARZYSZE I FUNDACJI
61
Stowarzyszenia i fundacje korzystaj z rnorodnych rde nansowania swej dziaalnoci. Cho wydaje si, e rde tych jest bardzo wiele, problemy nansowe s najpowaniejsz przeszkod hamujc ich rozwj lub wrcz bdc przyczyn zakoczenia dziaa.
W wikszoci stowarzyszenia i fundacje dziaaj projektowo. Oznacza to, e swoje bardzo rne dziaania, takie prowadzenie noclegowni dla bezdomnych czy zorganizowanie festiwalu teatralnego, musz przeoy na jzyk projektu. Projekt jest skadany do instytucji finansujcej w formie wniosku o dotacj (dofinansowanie projektu). Oprcz dziaa merytorycznych organizacje musz finansowa te koszty administracyjne: lokal, sprzt, ktrym si posuguj w pracy, ksigowo, prac koordynatora projektu. Niestety, koszty te s zazwyczaj bardzo niechtnie finansowane, zwaszcza przez administracj publiczn, co bardzo utrudnia prowadzenie projektw. Nie wszystkie rda s dostpne dla wszystkich rodzajw organizacji, np. realizowanie projektw, nansowanych z pienidzy rodkw unijnych wymaga duej wiedzy, profesjonalnego zaplecza technicznego (np. dobrej ksigowoci) czy pieninego wkadu wasnego. Nawizki mog by natomiast zasdzane na rzecz cile okrelonych w przepisach organizacji. Te ograniczenia w dostpie do rde pienidzy powoduj midzy innymi, e sektor pozarzdowy ekonomizuje si coraz wicej stowarzysze i fundacji prowadzi dziaalno gospodarcz, by chocia w pewnym stopniu uniezaleni si nansowo i mc bez ogldania si na dotacje planowa dugofalowe dziaania. Z jednej strony jest to oceniane pozytywnie, gdy zapewnia stabilno dziaa i ich wiksz przewidywalno. Z drugiej strony nie brakuje narzeka: ekonomizowanie si oznacza, e coraz rzadziej usugi i dobra s rozdawane za darmo, a organizacje zatrudniaj pracownikw, co kci si z obrazem organizacji jako zrzeszenia spoecznikw. Cigle niewystarczajco wykorzystanym sposobem zdobywania pienidzy jest nawizanie wsppracy ze sponsorami lub biznesowymi darczycami. (O tym szerzej w rozdziale Sektor pozarzdowy a biznes, str. 93).
62
Spore nadzieje wie si te z wprowadzonym niedawno mechanizmem 1%, czyli moliwoci przekazania 1% swego podatku dochodowego wybranej organizacji poytku publicznego. Istotnie, osignicia duych, znanych organizacji, takich jak Caritas (ok.1,2 mln z), Polska Akcja Humanitarna (ok. 1 mln z), Zwizek Harcerstwa Polskiego (ok. 800 tys. z) czy Fundacja im. S. Batorego (ok. 300 tys. z) s znaczce. Jednak wrd maych organizacji syszy si gosy, e kwoty, na ktre mog one liczy to kilkaset zotych. Organizacje te nie mog sobie pozwoli na kampani reklamow, zachcajc do masowego przekazania 1% wanie im. Natomiast czonkowie lokalnej spoecznoci, ktrzy je znaj, nie zarabiaj na og tyle, by 1% z ich podatku by du sum. By moe w przyszoci, gdy zamono spoeczestwa wzronie, nansowe wspieranie organizacji czy to przez 1%, czy za pomoc darowizn bdzie powszechnym odruchem obywatelskim. Na razie jednak postawy lantropijne nie s wrd Polakw powszechne. rda nansowania stowarzysze i fundacji: 1. skadki czonkowskie 2. dotacje ze rodkw publicznych i prywatnych 3. darowizny (pienine i dary rzeczowe) 4. sponsoring 5. odpisy 1% podatku dochodowego od osb zycznych 6. zbirki publiczne, kampanie, akcje charytatywne 7. dochody z majtku organizacji, inwestycje kapitaowe, kapita elazny 8. nawizki sdowe 9. dochody z dziaalnoci odpatnej poytku publicznego 10. dochody z dziaalnoci gospodarczej 11. spadki, zapisy 12. inne rda: kredyty, poyczki,
63
rda przychodw stowarzysze i fundacji w 2003 roku jaki procent organizacji z nich korzystao i jaki stanowiy udzia w caoci przychodw rda przychodw % organizacji, % przychodw ktre korzystay z danego rda z danego rda w caoci przychodw 1 skadki czonkowskie 59,9 8,1 2 rda samorzdowe (rodki od gminy, powiatu lub 45,2 16,5 samorzdu wojewdzkiego) 3 darowizny od osb zycznych 40,9 4,7 4 darowizny od instytucji i rm 38,8 7 5 rda rzdowe (rodki od ministerstw, agencji 19,3 13,1 rzdowych, wojewdztw) 6 odsetki bankowe, zyski z kapitau elaznego, udziay 15,3 2,7 i akcje, dochody z majtku 7 dochody z dziaalnoci gospodarczej 10,5 20,7 8 wsparcie od innych krajowych organizacja 9,2 1,1 pozarzdowych 9 opaty w ramach odpatnej dziaalnoci statutowej 8,2 4,8 (nie bdce dziaalnoci gospodarcz) zgodnie z Ustaw o dziaalnoci poytku publicznego 10 przychody z kampanii, zbirek publicznych, akcji 6,5 1,2 charytatywnych 11 wsparcie od zagranicznych organizacji 4,6 4,1 pozarzdowych 12 zagraniczne rda publiczne programy pomocowe 4,0 3,5 (w tym rodki Unii Europejskiej, np. Phare, Sapard) 13 dotacje od oddziau tej samej organizacji 3,1 0,3 14 inne rda 12,3 12,1
SKADKI CZONKOWSKIE To rdo nansowania, z ktrego korzysta najwicej organizacji prawie 60%. Skadki czonkowskie wystpuj tylko w organizacjach typu czonkowskiego, czyli stowarzyszeniach i zwizkach stowarzysze. Informacja o obowizku pacenia skadki przez czonkw jest zapisana w statucie organizacji. Wielko skadek czonkowskich jest dowolna i ustala j Walne Zgromadzenie. Skadki s traktowane jako przychd organizacji i musz by rozliczane w sprawozdaniu nansowym.
Ok. 60% stowarzysze korzysta ze skadek czonkowskich.
DOTACJE ZE RODKW PUBLICZNYCH I PRYWATNYCH Najpowaniejszym rdem nansowania organizacji pozarzdowych s dotacje (granty), ktre s przyznawane przez samorzdy, administracj publiczn i rda prywatne (gwnie organizacje grantodawcze o nich czytaj na str. 81). Dotacje s przyznawane zwycizcom konkursw, w ktrych wyania si tych, ktrzy dane zadanie konkursowe wykonaj najlepiej i najciekawiej. Obowizek ogoszenia konkursu na wykonanie jakiegokolwiek zadania publicznego czyli na przyznanie pienidzy przez administra-
Pienidze od administracji i instytucji prywatnych (gwnie organizacji grantodawczych) s najpowaniejszym rdem nansowania fundacji i stowarzysze.
64
cj na realizacj okrelonego celu wprowadzia Ustawa o dziaalnoci poytku publicznym i o wolontariacie. W 2003 roku z pienidzy pochodzcych ze rde rzdowych (np. dotacji z ministerstw, agencji rzdowych, wojewdztw) skorzystao ok. 20% stowarzysze i fundacji, ze rde samorzdowych (tj. z gminy, powiatu lub samorzdu wojewdzkiego) ponad 45% organizacji. Wsparcie finansowe od zagranicznych organizacji pozarzdowych otrzymao blisko 5%, wsparcie od innych krajowych organizacji pozarzdowych (organizacji grantodawczych) ponad 9% organizacji. Z zagranicznych rde publicznych programw pomocowych w tym rodkw Unii Europejskiej, (Phare, Sapard) skorzystao 4% organizacji. Bez wzgldu na to, od kogo organizacje otrzymay pienidze, musz je rozliczy, wysyajc instytucji dotujcej szczegowy raport merytoryczny i nansowy. Wikszo dotacji jest rwnie monitorowana w trakcie realizowania projektu poprzez raporty rdterminowe. Nierzadko stosowane s wizyty specjalistw od oceny i kontroli (ewaluatorw, audytorw). Bardzo czsto instytucje nansujce rozkadaj przyznanie duych kwot, dzielc je na transze: niewykorzystanie lub nierozliczenie pierwszej transzy pienidzy uniemoliwia przekazanie nastpnych. Ponadto kontroli wydatkowania powierzonych pienidzy publicznych moe dokona Najwysza Izba Kontroli. DAROWIZNY Darowizna jest umow, unormowan Kodeksem Cywilnym, zawart midzy darczyc a obdarowanym. Darowizn mog dawa i otrzymywa zarwno osoby prywatne, jak i osoby prawne. Darowizna od strony darczycy Osoba prywatna lub rma (pacca podatek dochodowy) moe przekaza darowizn stowarzyszeniu czy fundacji lub organizacji kocielnej, dziaajcym na rzecz okrelonych celw spoecznych albo na cele kultu religijnego. Cele te (nazywane rwnie sfer zada publicznych) okrela Ustawa o poytku publicznym i o wolontariacie (czytaj na str. 42). Przepisy dotyczce darowizn i ich odliczania od podatku stosunkowo czsto zmieniaj si. W 2005 roku osoby prywatne (zyczne), ktre przekazay darowizn, mog maksymalnie odliczy od podstawy opodatkowania 6% uzyskanego dochodu bez wzgldu na wysoko darowizny. Wyjtkiem s darowizny na rzecz kocielnych osb prawnych osoby prywatne mog w caoci odlicza darowizn od podstawy opodatkowania.
Darczyca kieruje si wycznie zasad hojnoci. Midzy nim a obdarowanym nie ma adnych powiza.
65
Osoby prawne (np. rmy, instytucje), ktre przekazay darowizn, w 2005 roku mog od dochodu, stanowicego podstaw opodatkowania, odliczy kwot nieprzekraczajc 10% dochodu w danym roku podatkowym. Osoby prowadzce dziaalno gospodarcz a rozliczajce si wedug liniowej 19% stawki podatkowej nie mog skorzysta z odliczenia od podatku z tytuu przekazanej darowizny. Podatnicy korzystajcych z odliczenia z tytuu przekazanych darowizn maj obowizek wykazania w zeznaniu rocznym kwoty przekazanej darowizny, kwoty odliczonej darowizny oraz danych identykacyjnych obdarowanego (m.in. jego nazwy, adresu i NIP-u).Jeeli przedmiotem darowizny s pienidze, to powinna by ona udokumentowana dowodem wpaty na rachunek bankowy obdarowanej organizacji. Za w przypadku darowania rzeczy lub usug potwierdzeniem jest dokument przekazania tej darowizny oraz dokumenty potwierdzajce faktyczne wydatki zwizane z t darowizn. Darowizna od strony obdarowanego Stowarzyszenia i fundacje jako osoby prawne nie pac podatku od otrzymanych darowizn. W swoim zeznaniu podatkowym obdarowana organizacja musi wyodrbni kwoty ogem otrzymanych darowizn ze wskazaniem celw jej przeznaczenia (zgodnie ze sfer dziaalnoci poytku publicznego). Musi te wyszczeglni darowizny pochodzce od rm czy instytucji (osb prawnych) z podaniem nazwy i adresu darczycy, jeeli jednorazowa kwota darowizny przekracza 15.000 z lub jeeli suma wszystkich darowizn otrzymanych w danym roku podatkowym od jednego darczycy przekracza 35.000 z. Obdarowane organizacje maj rwnie obowizek podania tych informacji do publicznej wiadomoci przez publikacj w Internecie, rodkach masowego przekazu lub wyoenie dla zainteresowanych w miejscach oglnie dostpnych. Musz te w formie pisemnej zawiadomi o tym waciwego naczelnika urzdu skarbowego. Z obowizku tego zwolnione s podmioty, ktrych przychody za dany rok podatkowy nie przekraczaj 20.000 z.
Z darowizn od instytucji i rm skorzystao w 2003 roku 38,8 % organizacji, a od osb prywatnych niemal 41% organizacji.
SPONSORING Sponsoring polega na nansowaniu okrelonego przedsiwzicia w celu promocji (osoby, rmy) sponsora. Celem sponsoringu jest utrzymanie lub podniesienie renomy, poprawa lub zmiana wizerunku rmy lub osoby. Sponsor przekazuje rodki nansowe, materialne lub usugi sponsorowanemu w zamian za dziaania promocyjne ze strony sponsorowanego. Warunki tej wsppracy powinny by zawarte w umowie sponsoringowej. Umowa sponsoringu naley do umw nienazwanych,
Sponsor (rma lub osoba prywatna), wspierajc dziaania spoeczne, moe utrzyma lub poprawi swj publiczny wizerunek.
66
czyli umw nieprzewidzianych wprost w przepisach Kodeksu cywilnego. Wobec tego, e zawarcie tej umowy nie jest uregulowane w sposb szczeglny naley stosowa do niej zasady oglne. Do podstawowych elementw takiej umowy nale postanowienia, dotyczce zobowizania si sponsora do celowego nansowania okrelonej dziaalnoci oraz zobowizanie si sponsorowanej organizacji do promocji sponsora. JEDEN PROCENT Obywatele (paccy podatki dochodowe) mog przekaza 1% swego podatku na rzecz wybranych przez siebie organizacji pozarzdowych, ktre maj zarejestrowany sdownie status poytku publicznego. W 2005 roku (czyli przy rozliczaniu podatku za 2004 rok) wpata na konto wybranej organizacji musiaa nastpi midzy 1 stycznia a dniem zoenia PIT-u (czyli 30 kwietnia). Po obliczeniu podatku, naleao dokona wpaty na rachunek wybranej organizacji czyli zaoy pienidze, ktre zostay zwrcone potem przez Urzd Skarbowy. Jest to nowy mechanizm nansowego wspierania organizacji pozarzdowych, obowizujcy od 2004 roku, wprowadzony przez Ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. Informacje o zebranych w ramach 1% pienidzach s jawne: sprawozdanie merytoryczne musi by upublicznione, np. na stronie internetowej, a sprawozdanie nansowe jest zamieszczane na stronie internetowej Ministerstwa Polityki Spoecznej.
Ministerstwo Finansw podao, e 680 541 osb przekazao organizacjom poytku publicznego kwot ponad 41 mln z.
ZBIRKI Zbirk jest wszelkie publiczne zbieranie rzeczy lub pienidzy na pewien z gry okrelony cel, ktry musi by: godny poparcia ze wzgldu na interes publiczny, np. religijny, pastwowy, owiatowy, zdrowotny, kulturalno-spoeczny lub spoeczno-opiekuczy (taki jak remont zabytku kultury czy budowa szpitala), zgodny z prawem, zgodny ze statutem stowarzyszenia lub organizacji albo aktem organizacyjnym komitetu, powoanego do zorganizowania zbirki. Za zbirk mog wic zosta uznane wszelkiego rodzaju apele o skadanie dobrowolnych datkw na rzecz wskazanych w apelu podmiotw, skierowane do bliej nieokrelonych adresatw. Nie mona przeprowadza zbirek w interesie osobistym, dla prywatnego zysku. Nie oznacza to natomiast, e nie jest dozwolone przeprowadzenie zbirki, aby zebra datki np. na operacj dla konkretnej osoby, gdy mieci si to w denicji celu zdrowotnego. Gdy kto potrzebuje funduszy na rehabilitacj, pokrycie kosztw leczenia itp. powinien zwrci si do organizacji, ktrej celem statuto-
67
wym jest pomoc ludziom w podobnej sytuacji lub poprosi przyjaci o zaoenie komitetu. Kwestie zwizane z organizacj zbirek publicznych reguluje ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o zbirkach publicznych. Zbirka pienidzy moe mie form apelu o dobrowolne wpaty na konto zbierania pienidzy do skarbonek, puszek sprzeday cegieek wartociowych sprzeday przedmiotw i usug domokrnego zbierania datkw (ta forma dopuszczalna jest tylko wtedy, gdy przeprowadzenie zbirki w takiej formie jest spoecznie uzasadnione na danym terenie lub ze wzgldu na charakter zbirki, np. w przypadku klski ywioowej) listown telefoniczn sms-ow internetow. Zorganizowanie zbirki publicznej wymaga uzyskania zezwolenia organw wadzy administracyjnej (rnych w zalenoci od zasigu i charakteru zbirki). Pozwolenie na zbirk mog uzyska tylko: stowarzyszenia zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Sdowym organizacje, majce osobowo prawn (np. fundacje) komitety, powoane do realizacji okrelonego celu. Przepisy cile okrelaj wiele szczegowych zasad, mwicych np. o tym, e koszt poczenia telefonicznego powinien by podany w ogoszeniu, puszki powinny by otwierane zgodnie z okrelon procedur, a na koncie zbierajcego powinno by wydzielono subkonto na zbirk. Osoby przeprowadzajce zbirk (mog to by tylko czonkowie instytucji, ktra otrzymaa pozwolenie oraz osoby przez instytucj imiennie zaproszone) Osoby organizujce lub przeprowadzajce zbirk nie mog otrzymywa wynagrodzenia. Musz by te dobrze oznakowane. W czasie zbirki musz mie legitymacj zawierajc: imi, nazwisko i adres osoby przeprowadzajcej zbirk, jej fotogra, numer kolejny legitymacji, nazw instytucji przeprowadzajcej zbirk i jej adres, cel zbirki, nazw organu, ktry udzieli pozwolenia oraz numer i dat wydanego pozwolenia, podpisy osb uprawnionych do reprezentowania instytucji, przeprowadzajcej zbirk, piecz instytucji, okrelenie terminu wanoci legitymacji, dodatkowo dla osoby maoletniej imi i nazwisko osoby penoletniej, upowanionej do nadzoru nad maoletnim. Te szczegowe wymagania maj zapobiec oszustwom nacigaczy, ktrzy podajc si za wolontariuszy organizacji, wyudzaj pienidze.
6,5 % wszystkich organizacji miao przychody pochodzce z kampanii, zbirek publicznych, akcji charytatywnych.
68
Organ, ktry udzieli pozwolenia, moe w kadym czasie (sam lub przez podlege sobie jednostki) da informacji o stanie akcji zbirkowej. Po zakoczeniu zbirki instytucja, ktra j przeprowadzia, musi o wyniku zbirki poinformowa organ, ktry udzieli jej pozwolenia. Wyniki zbirki musz by te w cigu miesica ogoszone w prasie (w rozumieniu przepisw ustawy o prawie prasowym).
Dochody z tytuu odsetek bankowych, zyskw z kapitau elaznego, udziaw i akcji, dochodw z majtku miao w 2003 roku 15,3% organizacji.
DOCHODY Z MAJTKU ORGANIZACJI, KAPITA ELAZNY, INWESTYCJE KAPITAOWE Kapita elazny (kapita wieczysty, endowment) to rodki, ktre organizacja pozarzdowa gromadzi po to, by czerpa z nich zyski, przeznaczane na realizacj jej celw statutowych. Zasad podstawow jest nienaruszalno kapitau elaznego oraz stae jego pomnaanie. Kapita elazny nie jest pojciem prawnie zdeniowanym w Polsce. Zasady jego tworzenia i dziaania reguluj przepisy wewntrzne organizacji oraz obowizujce w Polsce regulacje prawne dotyczce stowarzysze czy fundacji (na podst. materiaw Akademii Rozwoju Filantropii w Polsce). Inwestycje nansowe, ktre zgodnie z ustaw o podatku od osb prawnych, mog by dokonywane przez organizacje pozarzdowe bez dodatkowych kosztw podatkowych, to: lokaty bankowe dune papiery skarbowe (czyli obligacje skarbowe i komunalne oraz bony skarbowe) jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych. Zakup pozostaych papierw wartociowych (np. akcji) bez koniecznoci zapaty podatku dochodowego, zgodnie z Ustaw o podatku dochodowym od osb prawnych moe si odbywa tylko za porednictwem wyspecjalizowanej rmy. NAWIZKI SDOWE Sd skazujc za przestpstwa przeciwko yciu lub zdrowiu, przestpstwa drogowe popenione pod wpywem alkoholu lub przeciwko rodowisku, moe orzec nawizk. Nawizka czyli, czyli zasdzona kwota pienidzy, jest przekazywana organizacji spoecznej lub instytucji, ktrej gwnym celem jest ochrona zdrowia, udzielanie pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach drogowych czy ochrona rodowiska. Organizacje pozarzdowe oraz instytucje uprawnione do otrzymania nawizki swoj dziaalnoci musz obejmowa terytorium caego kraju i znale si w wykazie prowadzonym przez Ministra Sprawiedliwoci. Wpisu do tego rejestru dokonuje si na wniosek zainteresowanej organizacji (wniosek o wpis oraz wskazwki jak go wypeni s opi-
69
sane na stronach Ministerstwa Sprawiedliwoci), a wykaz wszystkich podmiotw znajdujcych si na licie jest publikowany raz do roku w formie obwieszczenia w Dzienniku Urzdowym Ministerstwa Sprawiedliwoci. Raz do roku zainteresowane podmioty musz take poinformowa resort o swoich podstawowych zadaniach lub celach statutowych, a do 20 lutego kadego roku zoy sprawozdanie wykorzystania rodkw nansowych uzyskanych z nawizek. Organizacje korzystajce z tego przywileju musz take prowadzi odrbn ewidencj ksigow. Minister moe rwnie zleci kontrol wykorzystania rodkw, w razie stwierdzenia nieprawidowoci organizacja moe zosta wykrelona z rejestru uprawnionych do korzystania z nawizek. Obowizek sprawozdawczy w tej kwestii spoczywa rwnie na prezesach sdw. Przepisy te obowizuj od maja 2005 roku. Zostay zaostrzone (m.in. wprowadzono rejestr organizacji i ograniczono typy organizacji uprawnionych do otrzymywania nawizek) wskutek naduy nansowych nieuczciwych stowarzysze.
DOCHODY Z DZIAALNOCI ODPATNEJ POYTKU PUBLICZNEGO Opaty np. za wiadczone usugi w ramach odpatnej dziaalnoci statutowej (niebdce dziaalnoci gospodarcz) zgodnie z Ustaw o dziaalnoci poytku publicznego pobierao w 2003 roku 8,2% organizacji. Opaty s zwrotem poniesionych nakadw.
DOCHODY Z DZIAALNOCI GOSPODARCZEJ Dochody z dziaalnoci gospodarczej w 2003 roku byy drugim (po dotacjach) co do wielkoci rdem pienidzy dla organizacji pozarzdowych stanowiy one 20% sumy przychodw, a wic dwa razy wicej ni w 2001 roku. Uzyskiwanie takich dochodw zadeklarowao ponad 10% organizacji. Zyski z tej dziaalnoci musz by przeznaczone na prowadzenie dziaalnoci statutowej organizacji.
Dziaalno gospodarcza jest drugim co do wielkoci rdem dochodw stowarzysze i fundacji.
SPADKI I ZAPISY Stowarzyszenia i fundacje mog by spadkobiorcami. Jako osoby prawne nie pac podatku od spadkw.
KREDYTY I POYCZKI Do tej pory kredyty i poyczki nie stanowiy istotnego rda wspierania nansowego dziaalnoci stowarzysze i fundacji. Jednake w zwizku z przystpieniem do Unii Europejskiej i pojawieniem si moliwoci realizowania bardzo duych
70
projektw, znacznie przekraczajcych budety stowarzysze i fundacji i wymagajcych zapewnienia czciowego wkadu wasnego lub zaoenia wasnych pienidzy, ta forma zapewnienia nansowania moe si rozwin. W duym stopniu zaley to od postawy bankw, ktre musiayby uzna organizacje pozarzdowe za wiarygodnych i wypacalnych klientw. Obecnie w caej Polsce jest kilka instytucji nansowych, ktre maj ofert dla stowarzysze i fundacji.
Wicej informacji o nansowaniu organizacji w serwisach internetowych: ksiegowosc.ngo.pl, inwestycje.ngo.pl, fundusze.ngo.pl, prawo.ngo.pl.
Korzystanie z wielu rde nansowania obwarowane jest szeregiem ogranicze formalno-prawnych i podlega kontroli. Ma to na celu utrudnienie dokonywania oszustw i naduy. Ma te zapewni, e pienidze przekazane na cele spoeczne rzeczywicie zostan na to wydane.
na podst. broszur z serii 3w* autorstwa Radosawa Skiby, Teresy Zagrodzkiej
VII. WYBRANE TYPY ORGANIZACJI POZARZDOWYCH
71
Sektor pozarzdowy to rodowisko wewntrznie bardzo zrnicowane. Tworz je zarwno mae, pozbawione budetu czy wyrazistej struktury lokalne inicjatywy, jak i due, silne organizacje, zatrudniajce setki pracownikw i dysponujce milionami zotych. W zalenoci od tego, gdzie dziaaj lub jaka jest skala oraz obszar ich aktywnoci, tworz one specyczne podsektory czy brane, o rnych charakterystykach i problemach. ORGANIZACJE BRANOWE
Z bada Stowarzyszenia Klon/Jawor, na ktre wielokrotnie powoujemy si w tej publikacji, przeprowadzonych na reprezentatywnej prbie stowarzysze i fundacji wynika, e dziedziny (brane), ktrymi zajmuje si najwicej organizacji to: sport, turystyka, hobby (ok. 40%) kultura i sztuka (ok. 11.5%) edukacja i wychowanie (10%), usugi socjalne i pomoc spoeczna (10%) oraz ochrona zdrowia (8%). Inn grup cho nie tak liczn ktra ze wzgldu na sw medialno i struktur wydaje sie warta opisania, s organizacje ekologiczne (3,6%). Przyjrzyjmy si zatem tym organizacjom.
SPORT, TURYSTYKA, REKREACJA, HOBBY Organizacje sportowe i rekreacyjne tworz najliczniejsz grup w sektorze pozarzdowym. Jest ich dzi w Polsce ok. 18 tys., co stanowi prawie 40% wszystkich organizacji pozarzdowych. Najliczniejsz grup s wrd nich szkolne i uczniowskie kluby sportowe w rejestrze REGON w 2004 roku byo zarejestrowanych ok. 13 tys. Dua liczba organizacji sportowych wydaje si by specyk nie tylko sektora pozarzdowego w Polsce, ale take w innych krajach byego bloku wschodniego.
72
Czym si zajmuj? prowadzeniem zaj w zakresie amatorskiej kultury zycznej, organizowaniem zawodw sportowych i utrzymywaniem obiektw sportowych (82%) dziaalnoci polegajc na organizowaniu imprez turystycznych i rekreacyjnych oraz prowadzeniu obiektw turystycznych lub rekreacyjnych (61%) rozwojem hobby i zainteresowa, prowadzeniem klubw czonkowskich i kolekcjonerskich itp. (34,4%) Gdzie dziaaj? Organizacje sportowe, turystyczne i rekreacyjne maj najczciej lokalny charakter, czciej ni inne ograniczaj swoje dziaania do najbliszego ssiedztwa. Zlokalizowane s przewanie na terenach wiejskich i w maych miastach. Pod tym wzgldem zdecydowanie wyrniaj si na tle caego sektora pozarzdowego. Ponad 40% organizacji sportowych ma siedzib na wsi i w miastach do 10 tys. mieszkacw, podczas gdy w caym sektorze takich organizacji jest 27%. Tylko niespena 25% zlokalizowanych jest w duych miastach (stolicach wojewdztw). Wrd wszystkich organizacji odsetek tych majcych siedzib w duych miastach siga 40%. Z czego si utrzymuj? Budety wikszoci organizacji sportowych, turystycznych i hobbystycznych nie rni si znaczco od przychodw w caym sektorze pozarzdowym, jednak relatywnie mniej organizacji tego typu naley do grupy najbogatszych organizacji. Do najczstszych rde ich przychodw nale skadki czonkowskie (z tego rda korzysta prawie 66% z nich), rda samorzdowe (65%) oraz darowizny od instytucji lub rm albo od osb prywatnych (po ok. 40%). Podobnie jest w caym sektorze pozarzdowym. Jednake pod wzgldem znaczenia przychodw zdecydowanie na pierwszym miejscu plasuje si samorzd: przecitna organizacja sportowa czerpie std 38% swoich przychodw. Cechy specyczne Organizacje sportowe, rekreacyjne i hobbystyczne wyrniaj si na tle caego sektora pod wzgldem aktywnoci swoich czonkw, ponadto czciej korzystaj one z pracy wolontariuszy. Cho organizacje te nie wyrniaj si pod wzgldem liczby pracownikw (maj ich 31%, w caym sektorze 33%), jednak rzadziej zatrudniaj kobiety w caym sektorze 66% zatrudnionych to kobiety, w organizacjach sportowych i rekreacyjnych zaledwie 51%. Ich personel jest take nieco starszy ni w caym sektorze. Organizacje, sportowe i rekreacyjne stanowi statystycznie rzecz biorc najstarsz cz sektora pozarzdowego. Prawie 25% z nich powstao jeszcze przed 1989 rokiem.
Organizacje sportowe maj najczciej lokalny charakter.
73
KULTURA I SZTUKA Kultura i sztuka stanowi gwne pole dziaa prawie 5,5 tysica organizacji, co stanowi ok. 11,5% caego sektora pozarzdowego. Czym si zajmuj? dziaalnoci sceniczn, teatraln, muzyczn lub kinematograczn (44%) dziaalnoci w sferze ochrony zabytkw i miejsc pamici narodowej oraz podtrzymywania tradycji narodowych lub regionalnych (42%) produkcj telewizyjn lub radiow, wydawaniem czasopism lub ksiek, prowadzeniem bibliotek (35%) sztukami plastycznymi, malarstwem, rzeb, fotogra, architektur i wzornictwem (29%) Gdzie dziaaj? Organizacje dziaajce na polu kultury i sztuki dziaaj przede wszystkim w duych aglomeracjach miejskich. Wicej ni poowa z nich zlokalizowana jest w miastach wojewdzkich bd Warszawie, a tylko 20% z nich dziaa na terenach wiejskich lub w maych miastach. Z czego si utrzymuj? Najczstsze rda przychodw organizacji kulturalnych podobnie jak i innych to: skadki czonkowskie (korzysta z nich 56% organizacji dziaajcych w obszarze kultury i sztuki), darowizny od instytucji lub rm (40%) i osb indywidualnych (44%) oraz dotacje z samorzdu (40%) podobnie jest w caym sektorze pozarzdowym. Jednak jeli bra pod uwag budet przecitnej organizacji kulturalnej, to nansowe wsparcie samorzdu jest znaczco mniejsze ni ma to miejsce wrd ogu organizacji. Cechy specyczne Organizacje dziaajce w obszarze kultury i sztuki czciej ni inne utrzymuj kontakty z mediami oglnokrajowymi oraz ze rodowiskiem akademicko-naukowym. Rnice te utrzymuj si niezalenie od tego, czy mwimy o organizacjach wiejskich czy zlokalizowanych w duych orodkach miejskich. Organizacje kulturalne rzadziej zatrudniaj pracownikw patny personel ma 25% z nich, podczas gdy w caym sektorze organizacji zatrudniajcych pracownikw jest 33%. Maj mniejsze przychody ni wikszo organizacji budet poowy nie przekracza 9 tys. z (w caym sektorze 13 tys. z). Co ciekawe (pomimo niskiego poziomu zatrudnienia i niewielkich zasobw nansowych) organizacje kulturalne czciej podejmuj dziaania na szerok skal a 33% deklaruje, i prowadzi dziaania wycznie na poziomie caego kraju lub na skal midzynarodow (to o 14% wicej ni wrd wszystkich organizacji).
Organizacje kulturalne dziaaj przede wszystkim w duych miastach.
74
EDUKACJA I WYCHOWANIE Edukacja i wychowanie jest najistotniejszym polem dziaa 10% organizacji pozarzdowych w Polsce. Kolejne 33% organizacji deklaruje, e edukacja i wychowanie jest istotnym, cho nie najwaniejszym, obszarem ich dziaalnoci. Czym si zajmuj? ksztaceniem ustawicznym, edukacj dorosych, szkoleniami uzupeniajcymi i rnego rodzaju kursami (41,8%) dziaalnoci wychowawcz i formacyjn dzieci i modziey (np. harcerstwo) (32,9%) prowadzeniem szk podstawowych lub rednich (21,8%) prowadzeniem przedszkoli lub aktywnoci zwizan z opiek i edukacj przedszkoln (8,5%) Gdzie dziaaj? Organizacje te czciej maj siedzib w duych miastach: prawie poowa z nich (47%) zlokalizowana jest w miastach wojewdzkich i stolicy kraju. Okoo 36% funkcjonuje w rednich miastach (powyej 10 tys. mieszkacw), za tylko 17% na terenach wiejskich lub w maych miastach (nieprzekraczajcych 10 tys. mieszkacw). Z czego si utrzymuj? Najwiksze znaczenie nansowe dla typowej organizacji edukacyjnej maj skadki czonkowskie: stanowi one rednio prawie 28% jej budetu. Na drugim miejscu plasuj si przychody ze rde samorzdowych, cho w porwnaniu z caym sektorem, rodki, jakie od samorzdu otrzymuje przecitna organizacja edukacyjna, s zdecydowanie mniejsze. Wiksze s za to przychody z dziaalnoci gospodarczej, bdce trzecim pod wzgldem wanoci skadnikiem ich budetu. Stosunkowo mao pienidzy statystyczna organizacja edukacyjna dostaje od samorzdu 14%. Cechy specyczne Organizacje zajmujce si edukacj i wychowaniem maj relatywnie duy potencja nansowy i ponadprzecitny poziom zatrudnienia 40% z nich zatrudnia patny personel, przy jednoczesnym niskim poziomie czonkostwa. Pracownicy tych organizacji czciej maj wysze wyksztacenie i jest wrd nich wicej kobiet. W przecitnej organizacji edukacyjnej zatrudniajcej patnych pracownikw 74% personelu (ukoczyo studia wysze, w porwnaniu do 61% wrd ogu organizacji). 64% pracownikw organizacji edukacyjnych to kobiety (w caym sektorze jest ich 60%).
Organizacje edukacyjne s stosunkowo zamone i zatrudniaj relatywnie duo osb.
75
POMOC SPOECZNA, USUGI SOCJALNE Aktywnych organizacji zajmujcych si przede wszystkim pomoc spoeczn i usugami socjalnymi dziaa dzi w Polsce ponad 4,5 tysica, co stanowi ok. 10% caego sektora pozarzdowego. Kolejne 15% organizacji deklaruje, e jest to istotny, cho nie najistotniejszy obszar ich dziaalnoci. Czym si zajmuj? pomoc osobom niepenosprawnym lub chorym (46%) wspomaganiem rodzin niewydolnych wychowawczo, znajdujcych si w trudnej sytuacji materialnej, lub patologicznych (45%) pomoc osobom skrajnie ubogim (42%) pomoc osobom starszym (32%) pomoc osobom uzalenionym i ich bliskim (30%) prowadzeniem lub wspieraniem domw dziecka, rodzin zastpczych, wiadczeniem usug adopcyjnych, pomaganiem sierotom lub innymi usugami socjalnymi, adresowanymi do dzieci i modziey (30%) zorganizowan dystrybucj darw rzeczowych, odziey i ywnoci oraz wsparcia nansowego (25%) prowadzeniem schronisk dla bezdomnych lub pomaganiem im w inny sposb (20%) pomoc oarom klsk ywioowych (10%) pomoc uchodcom (2%) Gdzie dziaaj? Organizacje pomocy spoecznej wystpuj czciej w miastach. 43% z nich zlokalizowanych jest w miastach wojewdzkich i stolicy kraju. Mniej wicej co trzecia (36,5%) funkcjonuje w miastach powyej 10 tys. mieszkacw, za 20% funkcjonuje na terenach wiejskich lub w miastach nieprzekraczajcych 10 tys. mieszkacw. Z czego si utrzymuj? Przecitna organizacja pomocy spoecznej korzysta z wikszej liczby rde przychodw ni inne typy organizacji. Do najczciej wykorzystywanych rde nale m.in.: skadki czonkowskie (przychody z tego rda uzyskao w 2003 roku ok. 60% organizacji zajmujcych si pomoc spoeczn), darowizny od osb prywatnych (skorzystao z nich a 55% organizacji tego typu) darowizny od instytucji i rm (ok. 50% to rwnie wicej ni wrd ogu organizacji) donansowanie z samorzdu (50% porwnywalnie z reszt organizacji). Warto podkreli wyjtkow w sektorze pozarzdowym czsto korzystania przez te organizacje z darowizn od osb prywatnych o 15% wicej ni w caym sektorze. Nie jest to jedyne rdo, ktre wykorzystuj one czciej ni inne organizacje podobnie jest z pie-
Organizacje pomocy spoecznej dostaj stosunkowo duo darowizn.
76
nidzmi rzdowymi: korzysta z nich 28% organizacji zajmujcych si pomoc spoeczn w porwnaniu do niecaych 20% wrd ogu organizacji. Jeszcze wyraniejsze rnice dotycz dochodw z kampanii, zbirek publicznych czy akcji charytatywnych: korzystao z nich 23% organizacji dziaajcych w obszarze pomocy spoecznej, a tylko 7% wszystkich organizacji pozarzdowych. Organizacje te czciej s te wspierane przez krajowe organizacje pozarzdowe: przychody z tego rda zanotowao 18% z nich (wrd wszystkich organizacji 9%). Cechy specyczne Organizacje dziaajce w obszarze pomocy spoecznej i usug socjalnych wyrniaj si na tle caego sektora pod wzgldem potencjau ludzkiego: czciej korzystaj z pomocy wolontariuszy. Prawie 65% z nich wsppracowao z nimi w 2004 roku to o 20% wicej ni w przypadku wszystkich organizacji. Poziom zatrudnienia w organizacjach pomocy spoecznej rwnie wydaje si nieznacznie wyszy ni w caym sektorze. Patnych pracownikw zatrudnia ok. 40% z nich, podczas gdy wrd wszystkich organizacji robi tak 1 na 3 organizacje (33%). Pod wzgldem kondycji nansowej rwnie wypadaj dobrze: przychody tych organizacji s z reguy wysze ni w caym sektorze.
Organizacje ochrony zdrowia zdecydowanie czciej korzystaj z pomocy wolontariuszy.
ORGANIZACJE OCHRONY ZDROWIA Organizacji dziaajcych gwnie w obszarze ochrony zdrowia jest dzi w Polsce niecae 4000, co stanowi ok. 8% caego sektora pozarzdowego. Kolejne 16% stanowi organizacje, dla ktrych ochrona zdrowia jest jednym z najwaniejszych, cho nie najwaniejszym obszarem dziaania. Czym si zajmuj? promocj zdrowia, prolaktyk i edukacj zdrowotn lub dziaaniami na rzecz krwiodawstwa (66%) dziaalnoci rehabilitacyjn i terapeutyczn, prowadzeniem sanatorium, orodka rehabilitacyjnego, zakadu opiekuczo-leczniczy lub pielgnacyjnego (35%) interwencj kryzysow (10%) opiek szpitaln lub ambulatoryjn, dystrybucj lekw i sprztu medycznego (8%) ratownictwem medycznym (5%) (badanie nie objo jednostek ratownictwa, takich jak GOPR, TOPR czy WOPR) Gdzie dziaaj? Organizacje, dla ktrych ochrona zdrowia jest najwaniejszym obszarem aktywnoci dziaaj przede wszystkim w duych miastach. Tylko 5,5% z nich dziaa na terenach wiejskich lub w miastach nieprzekraczajcych 10 tysicy mieszkacw, podczas gdy wrd
77
wszystkich organizacji odsetek ten wynosi 27%. Co druga organizacja ochrony zdrowia ma siedzib w jednym z 16 miast wojewdzkich wrd wszystkich organizacji jest to niespena 40%. Z czego si utrzymuj? Organizacje ochrony zdrowia zdecydowanie czciej ni inne korzystaj z darowizn od osb zycznych i od rm lub instytucji. W 2003 roku przychody z tych rde zadeklarowao a 70% z nich, w porwnaniu do ok. 45% wrd wszystkich organizacji pozarzdowych. Z kolei dotacje od samorzdu zwykle jedno z najczciej wskazywanych rde przychodw sektora s wrd organizacji ochrony zdrowia mniej popularne: z publicznych rodkw samorzdowych korzystao w 2003 roku 43% z nich (wrd wszystkich organizacji 52,3%). Oprcz darowizn, najczstszym rdem nansowania s skadki czonkowskie (rdo to zostao wskazane przez blisko 64% z nich). Cechy specyczne Organizacje ochrony zdrowia maj wicej pracownikw i zdecydowanie czciej korzystaj z pomocy wolontariuszy. Organizacje ochrony zdrowia s sfeminizowane: w przecitnej organizacji tego typu a 83% pracownikw stanowi kobiety to o 20% wicej ni w caym sektorze. W poowie organizacji, dla ktrych ochrona zdrowia jest najwaniejszym obszarem dziaa, wszyscy zatrudnieni to kobiety. Wyszemu ni w caym sektorze poziomowi zatrudnienia i wolontariatu w organizacjach zajmujcych si ochron zdrowia towarzyszy take nieco wikszy potencja nansowy. 29% z nich osigno w roku 2003 przychody przekraczajce 100 tys. zotych (w caym sektorze pozarzdowym takich organizacji byo ok. 21%). 10% najzamoniejszych organizacji tego typu dysponowao przychodami przekraczajcymi 500 tys. z. (podczas gdy w caym sektorze przychody 10% najzamoniejszych organizacji zaczynaj si od 300 000 z).
ORGANIZACJE OCHRONY RODOWISKA Organizacji zajmujcych si przede wszystkim ochron rodowiska dzi w Polsce jest ok. 1800, co stanowi 3,6% caego sektora. Kolejne 12% stanowi organizacje, ktre wskazuj ochron rodowiska jako jeden z obszarw swoich dziaa, jednak nie jedyny. Czym si zajmuj? dziaania w obszarze ochrony rodowiska przyrodniczego, ochrony lasw, rezerwatw przyrody, parkw narodowych, ogrodw miejskich etc. (59%) szeroko rozumian edukacj ekologiczn, promocj idei rozwoju zrwnowaonego (52%) ochron zasobw naturalnych (41%)
Organizacje ekologiczne dziaaj nie dla swoich czonkw, lecz by edukowa i mobilizowa opini publiczn.
78
ochron i opiek nad zwierztami czy usugami weterynaryjnymi (31%) dziaaniami na rzecz redukcji lub kontroli zanieczyszcze, a take recyklingiem (26%) Gdzie dziaaj? Organizacje ochrony rodowiska stosunkowo czsto wskazuj najblisze ssiedztwo jako obszar swoich dziaa, jednak s to najczciej organizacje, ktre rwnolegle prowadz dziaania na szersz skal, wic ich bardziej lokalny charakter przejawia si raczej w uwzgldnianiu w dziaaniach potrzeb najbliszego otoczenia ni w ograniczaniu si tylko do dziaania lokalnego. Z czego si utrzymuj? W 2003 roku wsparcie nansowe od samorzdu otrzymao 41% organizacji ekologicznych (nieco mniej ni w caym sektorze). Czciej za to korzystaj ze skadek czonkowskich, co mogoby wskazywa na ich bardziej lokalny charakter, jednoczenie jednak wicej organizacji ekologicznych czerpie przychody z zagranicznych programw pomocowych, a take z dziaalnoci gospodarczej. Cechy specyczne Organizacje ekologiczne dysponuj mniejszymi rodkami nansowymi ni pozostae organizacje poowa miaa w 2003 roku budet nie wikszy ni 7700 z, podczas gdy w caym sektorze przychody poowy organizacji sigaj 13 tys. z. Organizacje ekologiczne czciej ni inne dziaaj nie na rzecz swoich czonkw, lecz na rzecz mobilizowania i edukowania opinii publicznej.
O ile na poziomie pojedynczej organizacji liczy si wsplnota celw, o tyle na poziomie caego sektora wagi nabiera rnorodno.
Aby organizacja pozarzdowa moga dziaa, potrzebni s aktywni obywatele, gotowi do wzicia odpowiedzialnoci za wasne problemy. Jednak to nie wszystko obywatele ci musz te dostrzec warto we wsplnym dziaaniu i zgodzi si co do najwaniejszych celw, jakie chc wsplnie osign. Si poszczeglnych organizacji jest umiejtno takiego pogodzenia jednostkowych potrzeb i interesw, aby nie stay w sprzecznoci z dobrem ogu, przy jednoczesnym poszanowaniu rnic w pogldach i opiniach. O ile jednak z perspektywy poszczeglnych organizacji liczy si wsplnota podzielanych celw, o tyle na poziomie caego sektora wagi nabiera rnorodno. Obszary aktywnoci wszystkich organizacji pozarzdowych odzwierciedlaj rozmaite zainteresowania, marzenia, wartoci czy aspiracje ludzi, ktrzy je tworz, odpowiadaj na rnorodne potrzeby i problemy poszczeglnych spoecz-
79
noci. Dlatego sektor pozarzdowy jest tak bardzo zrnicowany jego bogactwo wynika z rnych pogldw, preferencji, priorytetw. I wanie w rnorodnoci celw stawianych sobie przez poszczeglne organizacje, a take wieloci metod ich realizacji tkwi przede wszystkim sia sektora pozarzdowego.
Marta Gumkowska, Jan Herbst
INFRASTRUKTURA III SEKTORA Bogata i zrnicowana dziaalno organizacji pozarzdowych, ktr naszkicowalimy w rozdziale powyej, skupia si na zagadnieniach spoecznych, kultury czy rodowiska. Ich dziaania merytoryczne wymagaj prowadzenia rwnie dziaa administracyjnych, technicznych, rzeczniczych. W tej czci ich pracy organizacjom tym pomagaj inne organizacje, nazywane infrastruktur III sektora.
Zatem organizacje infrastrukturalne (czy te wspierajce) to te, ktre na rne sposoby wspieraj III sektor, czyli albo funkcjonujce ju stowarzyszenia i fundacje, albo te wanie si tworzce, albo nieformalne inicjatywy obywatelskie czy grupy samopomocowe. Formy wspieranie innych organizacji Najczstsze formy wspierania innych organizacji to: udzielanie informacji (np. o dostpnych funduszach czy szkoleniach) poradnictwo (np. prawne lub ksigowe), szkolenia (oglne, np. z zarzdzania ludmi lub specjalistyczne, np. wsppraca z wolontariuszami) udzielanie wsparcia technicznego (lokal, dostp do komputera) przekazywanie funduszy lub darw rzeczowych. Szacuje si, e w Polsce istnieje od stu do trzystu organizacji, ktrych gwnym celem jest wspieranie innych inicjatyw obywatelskich. Specjalizuj si one w rnych dziedzinach: np. w wolontariacie lub przekazywaniu funduszy. Sensem ich istnienia jest wspieranie rozwoju III sektora jako takiego, a celem umacnianie instytucjonalne i merytoryczne instytucji spoeczestwa obywatelskiego. Inne funkcje infrastruktury III sektora Organizacje infrastrukturalne oprcz dziaa kierowanych bezporednio do samych organizacji czsto peni te rol rzecznikw interesu III sektora na poziomie lokalnym, jak i oglnopolskim. Swoimi dziaaniami, kontaktami z lokalnym samorzdem czy wadz na
W Polsce istnieje okoo stu organizacji, ktrych gwnym celem jest wspieranie innych inicjatyw obywatelskich.
80
szczeblu centralnym staraj si tworzy przyjazne rodowisko dla funkcjonowania i rozwoju spoecznej aktywnoci. Na poziomie lokalnym najczciej zabiegaj o uchwalanie lokalnego prawa, ktre regulowa ma wspprac wadz z organizacjami, bior udzia w tworzeniu lokalnych strategii rozwoju lub katalizuj proces ich tworzenia, przez organizowanie szerszych konsultacji. Na szczeblu oglnopolskim wczaj si w konsultacje spoeczne dotyczce ustaw czy ministerialnych rozporzdze. Zabiegaj o zmian w istniejcych aktach prawnych bd inicjuj powstawanie nowych. Po co infrastruktura Ide dziaalnoci organizacji infrastrukturalnych jest odcienie pozostaych organizacji od prowadzenia specjalnych dziaa zwizanych z rzecznictwem interesw wsplnych dla szerszego grona organizacji, innymi sowy od dziaa niestanowicych ich podstawowego, merytorycznego funkcjonowania. Organizacje infrastrukturalne czsto zatrudniaj fachowcw w dziedzinie ksigowoci, prawa, nansw ktrych zadaniem jest udzielanie informacji i pomocy innym organizacjom. Tak wic gwnym zadaniem infrastruktury jest wpywanie na formowanie przyjaznej przestrzeni dla swobodnego rozwoju rnych form aktywnoci obywatelskiej. Federacje Do infrastruktury zaliczamy rwnie rnorodne federacje i zwizki organizacji pozarzdowych. Istniej federacje i zwizki obejmujce swoim zasigiem cay kraj i reprezentujce poszczeglne sfery dziaania tzw. federacje branowe (np. w dziedzinie pomocy spoecznej czy ekologii). S te oglnokrajowe reprezentacje organizacji cile wyspecjalizowanych (reprezentacje osb niewidomych, diabetykw), s take reprezentacje budowane wedug klucza terytorialnego (tzw. regionalne) czy wreszcie sieci organizacji, ktre maj podobne cele, realizowane wedug wsplnych standardw (np. tzw. orodki wsparcia). Potrzeba reprezentacji jest szczeglnie odczuwalna, gdy naley wsplnie wystpi w sprawach wanych dla poszczeglnych bran czy regionw. S te sprawy dotyczce wszystkich organizacji pozarzdowych, takie jak dziaania na rzecz zmian w prawie (dotyczce np. wolontariatu, ulg podatkowych, dziaalnoci nienastawionej na zysk). Zwaszcza wtedy wymagany jest wsplny, zdecydowany, a co najwaniejsze majcy mandat wikszoci, jeden gos. Drug, nie mniej istotn spraw jest odpowiedzialno za dobry i spjny wizerunek sektora pozarzdowego w spoeczestwie.
Marcin Dadel
Zadaniem infrastruktury jest pomoc zwykym organizacjom.
81
GRANTODAWCZE FUNDACJE PRYWATNE Swoist cz infrastruktury stanowi organizacje pozarzdowe, ktre swoj misj realizuj poprzez nansowe wspieranie dziaa innych organizacji pozarzdowych lub osb zycznych. S to przede wszystkim fundacje, ktre prowadz wasne lub obsuguj powierzone im programy grantowe, dotacyjne i stypendialne.
GRANTODAWCY, DARCZYCY Nie ma niestety na razie dobrego polskiego okrelenia na t grup organizacji, zwane s one najczciej organizacjami grantodawczymi (krcej: grantodawcami) lub szerzej: darczycami, cho nie jest to pojcie do koca adekwatne i precyzyjne. Cz z nich powstaa dziki wsparciu ze strony prywatnych darczycw ze Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, zarwno tych indywidualnych, jak George Soros, jak i prywatnych fundacji dobroczynnych. W latach 90. wsparcie np. Fundacji C.S. Motta czy Fundacji Forda, wielu innych prywatnych fundacji amerykaskich, a take europejskich, byo wane dla caego sektora pozarzdowego w Polsce, a w szczeglnoci dla tych organizacji, ktre dzi same ju s w stanie pomaga innym organizacjom. Wikszo z zagranicznych fundacji i darczycw indywidualnych powoli koczy w Polsce swoj dziaalno, ale jej efekty s i bd trwale odczuwalne przez organizacje pozarzdowe w Polsce. O wielkoci pomocy nansowej niech wiadcz przykadowe liczby: w latach 1997-2001 polskim organizacjom German Marshall Fund przekaza ponad 1 milion, Fundacja Forda ponad 11,5 miliona dolarw, a Rockefeller Brothers Fund ponad 500 000 dolarw. TRUST FOR CIVIL SOCIETY Kilka najwikszych prywatnych fundacji amerykaskich, mimo e, same ju si wycofay z Polski (bd te powoli to robi) utworzyo Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe, ktry jeszcze przez wiele lat bdzie nansowo wspiera najwaniejsze dziaania w sektorze pozarzdowym w Polsce i innych krajach Europy rodkowej i Wschodniej. S to: Atlantic Philanthropies, Fundacja C.S. Motta, Fundacja Forda, German Marshall Fund of the United States, Open Society Institute, Pzer Foundation i Rockefeller Brothers Fund. POLSKIE ORGANIZACJE WSPIERAJCE Polskie organizacje wspierajce nansowo inne organizacje mona podzieli na dwie grupy: oglnopolskie i lokalne. Wspieranie oglnopolskie Organizacje udzielajce wsparcia nansowego dla osb i organizacji z terenu caego kraju. Jest to grupa niejednorodna: s tu orFundacja C.S. Motta jedna z kilkunastu duych, prywatnych fundacji udzielajcych nansowego wsparcia polskim organizacjom pozarzdowym. W latach 1995-2004 przekazaa im w formie dotacji kwot ponad 6 milionw dolarw.
82
ganizacje, ktre powstay dziki prywatnej pomocy zagranicznej (np. Fundacja im. Stefana Batorego, Fundacja Wspomagania Wsi), organizacje zaoone przez krajowe, zagraniczne lub midzynarodowe rmy dziaajce w Polsce (np. Fundacja im. L. Kronenberga), przedstawicielstwa zagranicznych fundacji (np. Fundacja H. Boella), takie, ktre powstay dziki wsparciu krajowych rodkw publicznych (Fundacja na rzecz Nauki Polskiej), wreszcie takie, ktre powstay i dziaaj dziki oarnoci publicznej (np. Fundacja Wielka Orkiestra witecznej Pomocy czy Fundacja Polska Akcja Humanitarna). Wszystkie one dysponuj wasnym majtkiem (kapitay elazne, kapitay rezerwowe, nieruchomoci), z ktrego dochd pozwala im w caoci lub w czci pokrywa wydatki zwizane z udzielanym wsparciem. S w tej grupie rwnie organizacje, ktre dopiero buduj swoje wasne rda dochodw, jednak realizuj wiele programw dotacyjnych i stypendialnych powierzonych im przez inne organizacje. Przykadem tego typu organizacji jest Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce czy te Polska Fundacja Dzieci i Modziey. Specyczn organizacj nalec do tej grupy jest Polsko-Amerykaska Fundacja Wolnoci, dziaajca w Polsce, jednak zarejestrowana w Stanach Zjednoczonych, udzielajca z dochodw wasnych corocznie wsparcia rzdu ponad 20 milionw zotych. Wspieranie lokalne Druga grupa to organizacje dziaajce lokalnie. Zaczy one powstawa w ostatnich 5 6 latach, w duej mierze dziki wsparciu fundacji zagranicznych dziaajcych w Polsce i krajowych organizacji grantodawczych. Sztandarowym przykadem tego typu organizacji s fundusze lokalne, wsppracujce z Akademi Rozwoju Filantropii w Polsce. Obecnie 12 funduszy, dziaajcych z reguy na obszarze powiatu lub kilku powiatw, tworzy Oglnopolsk Sie Funduszy Lokalnych. Fundusze lokalne to lokalne rda nansowania dziaa organizacji pozarzdowych, osb zycznych, grup nieformalnych poprzez lokalne programy grantowe i stypendialne. 12 funduszy lokalnych od 1999 do 2004 roku przekazao ju ponad 1 100 dotacji oraz blisko 2 000 stypendiw na czn kwot 3,5 miliona zotych Co nie mniej wane buduj one wasne rda dochodw w postaci kapitaw elaznych, ktre cznie osigny ju wysoko 4,8 miliona zotych. Obecnie powstaje kolejnych 10 funduszy lokalnych, tworzone s take we wsppracy z Akademi Rozwoju Filantropii w Polsce lokalne organizacje, ktre specjalizuj si w regrantingu (prowadzeniu lokalnych programw dotacyjnych powierzonych). Innym przykadem organizacji udzielajcych lokalnie wsparcia nansowego s stowarzyszenia i fundacje realizujce wpierane m.in.
Kwota rocznego wsparcia w przeliczeniu na jeden fundusz lokalny wynosi rednio ok. 68 tysicy zotych, a rozpito waha si od 6 tysicy do 150 tysicy zotych rocznie.
83
przez Fundacj Stefana Batorego lokalne programy stypendialne, w ramach ktrych co roku przekazywanych jest 1300 stypendiw. FORUM DARCZYCW Z inicjatywy czci ze wspomnianych wyej organizacji we wrzeniu 2004 r. zaoone zostao Forum Darczycw w Polsce, stowarzyszenie skupiajce dziewi organizacji udzielajcych nansowego wsparcia innym organizacjom i osobom zycznym. Jego celem jest rozwijanie rnych form wsppracy i koordynacji dziaa pomidzy organizacjami wspierajcymi inne organizacje i osoby zyczne, doskonalenie mechanizmw przyznawania, przekazywania i oceny skutecznoci i efektywnoci przekazywanego wsparcia, reprezentowanie interesw darczycw, propagowanie standardw i dobrych praktyk w zakresie programw grantowych i stypendialnych. Darczycy zrzeszaj si w Forum, by doskonali swoje umiejtnoci i upowszechnia dobre praktyki w przyznawaniu dotacji na dziaania organizacji obywatelskich i innych instytucji, ktre d do pozytywnych zmian spoecznych. Staraj si take tworzy przyjazne i przejrzyste warunki rozwoju dla organizacji udzielajcych wsparcia materialnego i niematerialnego oraz budowa ich spoeczn wiarygodno.
Tomasz Schimanek
Wicej informacji o grantodawcach: www.forumdarczyncow.pl.
ORGANIZACJE KOCIELNE Organizacjami kocielnymi nazywa si potocznie osoby prawne i jednostki organizacyjne, dziaajce na podstawie przepisw o stosunku pastwa do Kocioa katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej, o stosunku pastwa do innych kociow oraz zwizkw wyznaniowych oraz o gwarancjach wolnoci sumienia i wyznania (s to np. parae rzymskokatolickie, diecezje, bractwa prawosawne, zakony, Papieskie Dziea Misyjne, Prawosawne Orodki Miosierdzia, Caritas).
ORGANIZACJE ZWIZANE Z KOCIOEM KATOLICKIM Potencja polskiego katolicyzmu dla wspierania kapitau spoecznego w Polsce jest znaczny. Wystarczy wymieni: mocne struktury Kocioa, zarwno na poziomie paraalnym, jak i diecezjalnym; wyksztaceni ksia i zakonnicy; w miar stabilna liczba wiernych z rnych grup spoecznych i wiekowych, ktrzy stanowi zaplecze dla rozmaitych spoecznych inicjatyw Kocioa; coraz wicej innowacyjnych programw pomocy, angaujcych
84
znaczn liczb wolontariuszy; wysoki poziom zaufania spoecznego, jakim cieszy si Koci; moliwoci wpywania i ksztatowania opinii publicznej na poziomie lokalnym. Warto przyjrze si dokadnej ruchom i stowarzyszeniom katolickim i ich roli we wspieraniu aktywnoci spoecznej.
5% populacji deklaruje przynaleno do organizacji religijnej lub kocielnej.
Wedug danych European Value Survey w Polsce okoo dwch milionw katolikw, czyli nieco ponad 5% populacji deklaruje przynaleno do organizacji religijnej lub kocielnej, co stawia nas na rwni z tak zlaicyzowanymi krajami, takimi jak Francja, Wielka Brytania, Litwa i otwa. Trzeba jednak pamita, e nowe ruchy i stowarzyszenia katolickie mogy powstawa w Polsce stosunkowo od niedawna. Obecnie, wedug szacunkw najwikszej organizacji federacyjnej Oglnopolskiej Rady Ruchw Katolickich, w skali caego kraju dziaa ok. 150 180 stowarzysze, ruchw i organizacji katolickich. Jeli chodzi o podmioty prowadzce dziaania na szczeblu lokalnym (wliczajc w to rwnie samodzielne oddziay podmiotw oglnopolskich), to szacunkowa ich liczba wynikajca z dostpnych ewidencji diecezjalnych wynosi cznie okoo 900 1100 podmiotw. Po przeomie roku 1989, rwnolegle do ywioowego rozwoju nowych ruchw, wzrost liczby czonkw odnotoway rwnie organizacje o wiele duszej, jeszcze przedsoborowej, tradycji, ktre rozpowszechnione s obecnie zwaszcza na wsiach, (np. Legion Maryi, ywy Raniec, instytuty wieckie, Sodalicja Mariaska). Niepospolitym fenomenem lat 90. s Koa Przyjaci dziaajcego od 1991 roku Radia Maryja (nazywane take Biurami Radia Maryja). Koa te tworz potny ruch spoeczny, modlitewny i formacyjny, ktrego liczebno trudno oszacowa (sami przedstawiciele szacuj go na okoo 5 mln, ale wydaje si, e jest to liczba znacznie zawyona). Zaplecze dziaa parae Paraa stanowi nie tylko najmniejsz jednostk administracyjn Kocioa, ale take instytucj spoeczn, ksztatujc ycie lokalnych spoecznoci. Sie parai jest podstawowym i potencjalnie najwikszym zasobem stowarzysze i ruchw kocielnych. Stanowi one zarwno baz rekrutacyjn czonkw, jak i zapewniaj zaplecze materialne w postaci lokali i infrastruktury (np. okoo 22 tysicy sal katechetycznych). W Polsce sie parai jest gsta, jest ich niemal czterokrotnie wicej ni gmin. W 2003 roku na terenie 39 diecezji rzymskokatolickich, na ktre podzielone jest terytorium kraju, znajdowao si 9826 parai rzymskokatolickich (dane na podstawie Leksykonu Kocioa Katolickiego 2003). Mona wyrni nastpujce spoeczne funkcje parai: orodek informacyjno-doradczy orodek dobroczynnoci dziaalno kulturalno-owiatowa.
Szacuje si, e w Polsce dziaa ok. 150 180 stowarzysze, ruchw i organizacji katolickich.
85
60,5% respondentw wieckich badanych w 2002 roku przez Orodek Sonday Spoecznych OPINIA wyrazio opini, i pomoc charytatywna udzielana przez parae dociera do osb najbardziej potrzebujcych, 13,9% byo przeciwnego zdania, natomiast a 25% respondentw nie miao na ten temat adnej opinii z powodu braku informacji. Nie najlepiej wyglda jednak wiedza o dziaalnoci konkretnych instytucji charytatywnych: zaledwie 34,1 % respondentw zetkno si z dziaalnoci Paraalnego Zespou Charytatywnego. Caritas W ostatniej dekadzie wzrosa liczba wieckich czonkw parai uczestniczcych w dziaalnoci charytatywnej na jej terenie w 1991 zaangaowanie w dziaalno charytatywn na terenie wasnej parai deklarowao 15% z nich, w roku 2002 ju 35%. Na pewno przyczynia si do tego instytucjonalizacja dziaalnoci Caritas. Caritas Polska to instytucja charytatywna, powoana przez Konferencj Episkopatu Polski, ktra jest infrastruktur dla caej dziaalnoci dobroczynnej Kocioa, penic przy tym funkcje: koordynacyjn, reprezentacyjn, operacyjn, poszukujc funduszy na dziaania, informacyjn, szkoleniow. Prcz majcej siedzib w Warszawie Caritas Polskiej, istnieje 39 Caritas diecezjalnych, Caritas Polowa, Caritas Zakonu Bonifratrw i dwie Caritas greckokatolickie wszystkie maj oddzieln osobowo prawn. Podstawowym ogniwem Caritas na poziomie lokalnym jest Caritas paraalna (paraalny zesp Caritas). Prcz tego istniej szkolne koa Caritas, w ktrych wolontariuszami s uczniowie. Finansowanie stowarzysze i ruchw katolickich Brak kryteriw formalnej przynalenoci do stowarzysze i ruchw katolickich sprawia, e czsto trudno jest zapewni im stay dopyw rodkw koniecznych do prowadzenia dziaalnoci, dlatego stowarzyszenia coraz czciej staraj si formalizowa swoj dziaalno, rejestrujc si w Krajowym Rejestrze Sdowym. Poza najwikszymi kocielnymi organizacjami pozarzdowymi, prowadzcymi przede wszystkim dziaalno charytatywn (Caritas Polska, Towarzystwo im. w. Brata Alberta, Katolickie Stowarzyszenie Antynarkotykowe KARAN), ktre to organizacje s podmiotami w kontraktach na okrelone spoeczne zadania, zawieranych z wadzami centralnymi i lokalnymi, zdecydowana wikszo dochodw organizacji kocielnych bierze si z dobrowolnych datkw (oar) ich czonkw bd ze wsparcia udzielanego wedle uznania duszpasterzy (proboszczw i biskupw).
60,5% badanych osb wieckich wyrazio opini, i pomoc charytatywna udzielana przez parae dociera do osb najbardziej potrzebujcych. 80 90% wiernych nie korzysta z dziaalnoci charytatywnej w swojej parai.
Z Caritas Polska jest zwizanych ponad 50 tysicy wolontariuszy.
86
ORGANIZACJE ZWIZANE Z INNYMI KOCIOAMI Wedug danych Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji obecnie w Polsce zarejestrowane s 164 kocioy i inne zwizki wyznaniowe. Wikszo z nich powstao w latach 1990 1999. Na podstawie danych GUS o kocioach i zwizkach wyznaniowych w Polsce (z roku 2000) poza Kocioem katolickim, ktry zrzesza 34,87 mln wiernych (w tym 110 tys. grekokatolikw), najwicej wyznawcw ma w Polsce Cerkiew prawosawna (562,4 tys.), liczb protestantw szacuje si na 162,9 tys. osb, w tym najwikszy koci ewangelicko-augsburski liczy okoo 87 tys. wyznawcw, wiadkowie Jehowy zarejestrowani jako Stranica Towarzystwo Biblijne i Traktatowe, zrzeszaj w Polsce 123 tys. czonkw. Do pozostaych zwizkw wyznaniowych naley 147 tys. wiernych. Dziaalno charytatywna w Cerkwi prawosawnej prowadzona jest przez Diecezjalne Orodki Miosierdzia. Istniej one w kadej z siedmiu diecezji Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego. Gwnym obszarem ich dziaalnoci jest prowadzenie domw pomocy spoecznej dla najuboszych. Na terenach, gdzie mieszka najwicej osb wyznania prawosawnego, to jest w wojewdztwie podlaskim Diecezjalny Orodek Miosierdzia prowadzi te wietlice dla dzieci oraz wydaje posiki dla bezdomnych. Dobroczynnoci w Kociele ewangelicko-augsburskim zajmuj si ewangelickie diakonaty, dziaajce w poszczeglnych paraach na terenie caej Polski. W 1999 r. osobowo prawn uzyskaa Diakonia Kocioa, ktrej gwnym celem jest pomoc diecezjom i innym kocielnym osobom prawnym w wypenianiu ich charytatywnych i opiekuczych zada. Diakonia Kocioa koncentruje si na pracy z niepenosprawnymi i pomocy osobom starszym, samotnym i chorym (prowadzi m.in. 9 Domw Opieki). Wanym obszarem dziaa jest te pomoc rodzinom w trudnej sytuacji, a take praca z dziemi i modzie (np. przez organizowanie kolonii dla dzieci, fundowanie stypendiw czy promocj wolontariatu).
na podst. tekstu Marii Rogaczewskiej oprac. Marta Gumkowska
VIII. III SEKTOR A INNE SEKTORY
87
RELACJE Z ADMINISTRACJ PUBLICZN Zasady Relacje midzy administracj publiczn a organizacjami pozarzdowymi wynikaj m.in. z konstytucyjnej zasady pomocniczoci (subsydiarnoci, o ktrej czytaj te na str. 35). Polski, jako czonka Unii Europejskiej, dotyczy te zasada partnerstwa, ktra zakada wczenie w proces podejmowania decyzji i ich realizacj odpowiednich szczebli wadz wsplnotowych i krajowych, jak rwnie instytucji i rodowisk regionalnych oraz lokalnych najlepiej znajcych potrzeby i moliwoci swego regionu. Inn podstaw ideow dla wsppracy jest zasada dialogu spoecznego, to jest obowizkowych konsultacji, prowadzonych przez instytucje Unii Europejskiej, z partnerami spoecznymi (organizacjami pracodawcw i pracownikw). Tryb konsultacji rozszerzonych o inne podmioty spoeczestwa obywatelskiego, w tym organizacje pozarzdowe, okrelany jest mianem dialogu obywatelskiego. Wikszy udzia spoeczestwa obywatelskiego w podejmowaniu decyzji i ksztatowaniu polityki UE, (spoeczestwa obywatelskiego rozumianego jako m.in. zwizki zawodowe i organizacje pracodawcw, organizacje pozarzdowe) zosta opisany w Biaej Ksidze, dokumencie z 25 lipca 2001 r. opublikowanym przez Uni Europejsk, dotyczcym reformy sposobu rzdzenia oraz wikszego wczenia obywateli. Te zasady prowadz do takiego modelu zwizkw midzy organizacjami pozarzdowymi a administracj rnego szczebla, w ktrym wsppraca z organizacjami nie jest kwesti wyboru czy dobrej woli, ale prawnym obowizkiem. Regulacje prawne W Polsce zasady wsppracy organizacji pozarzdowych z administracj uregulowaa Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie (w art. 5). Najwaniejszym zapisem prawnym z punktu widzenia III sektora jest naoenie na administracj obowizku wsppracy i uchwalania jej rocznych planw (programw). Samorzd musi opracowywa wasne strategie, dotyczce rnych dziedzin, i informowa o tym spoeczestwo. Nie jest to praktyka po-
Pomocniczo (subsydiarno) jest najwaniejsz zasad (bo konstytucyjn), ktra powinna przywieca relacjom administracja organizacje. Jest to zdroworozsdkowa relacja pomidzy jednostk wyszego rzdu i niszego: jeeli czego nie potrasz pomog ci, jeeli ju umiesz to robi przeka ci to zadanie do realizacji. W relacjach spoecznych dobrze to okrela powiedzenie: Tak mao pastwa, jak to jest moliwe, tak duo pastwa, jak to jest konieczne. Stosowanie w praktyce tej zasady wzmacnia aktywno, samoodpowiedzialno i daje swoist wolno do dziaa.
88
wszechna. Wymg konstruowania strategii oznacza konieczno planowania dziaalnoci wadz w duszej perspektywie i formuowania jej w postaci projektw i wnioskw. W wielu krajach Unii Europejskiej strategie, plany, projekty oraz ich konsultacje s obowizujcym modelem wsppracy. Co prawda Ustawa nie wspomina o wieloletnich programach wsppracy, ale s one rekomendowane przez rne instytucje. Dla przykadu Ministerstwo Polityki Spoecznej wydao poradnik metodologiczny o tym, jak tworzy takie programy.
Celem wsppracy organizacji z administracj jest ksztatowanie demokratycznego adu spoecznego w rodowisku lokalnym, poprzez budowanie partnerstwa midzy administracj publiczn i organizacjami pozarzdowymi. Suy temu moe wspieranie organizacji pozarzdowych w realizacji wanych celw spoecznych (z dokumentu opracowanego przez Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej we wsppracy z Rad Dziaalnoci Poytku Publicznego).
Partnerzy do wsppracy W Ustawie wyranie mwi si, e administracja zobowizana jest do wsppracy ze wszystkimi organizacjami, a nie tylko z organizacjami majcymi status organizacji poytku publicznego. Zasady wsppracy Wsppraca ta odbywa si na zasadach: pomocniczoci suwerennoci stron partnerstwa efektywnoci uczciwej konkurencji jawnoci. Programy wsppracy Samorzdy trzech szczebli zobowizane zostay w Ustawie do uchwalania rocznych programw wsppracy z organizacjami pozarzdowymi. Ustawa nie precyzuje jednak, co taki program powinien zawiera, ani jak go tworzy. Troch wiata na proces tworzenia ramowego programu wsppracy rzuca dokument Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Spoecznej pod nazw: Zarys ramowego programu wsppracy jednostek samorzdu terytorialnego z organizacjami pozarzdowymi. Jak wynika z monitoringu wsppracy, prowadzonego przez Stowarzyszenie Klon/Jawor po roku od wprowadzenia tego obowizku program wsppracy uchwaliy wszystkie urzdy marszakowskie, ale tylko poowa gmin, a przecie wanie na najniszym, lokalnym poziomie wsppraca midzy samorzdem i organizacjami jest najwaniejsza. Programy takie zostay przyjte te, mimo braku obowizku, w kilku urzdach wojewdzkich i urzdach centralnych, a dalszych kilka zapowiedziao przygotowanie takiego dokumentu. Warto odnotowa, e w wikszoci przypadkw programy wsppracy tworzone przez urzdy marszakowskie byy konsultowane z organizacjami pozarzdowymi m.in. w trakcie spotka otwartych, konferencji, cho czasem ograniczyy si tylko do wywieszenia projektw w Internecie.
89
Pierwszy program wsppracy przyjto w Gdyni w poowie lat 90. Sta si on wzorcem dla wielu innych gmin. Program (gdzie indziej okrelany Zasadami wsppracy lub Kart wsppracy) okrela oglne zasady wsppracy obowizujce w danym samorzdzie oraz szczegowe jej aspekty: wsparcie nansowe (w tym np. tryb postpowania o przydzielenie dotacji i formularz wniosku grantowego) i pozanansowe samorzdu. Wprowadza te nowatorskie rozwizania: np. zespoy zoone z przedstawicieli samorzdu i organizacji, w ktrych kompetencji leaa ocena wnioskw skadanych przez organizacje o rodki z budetu miasta. Pojawi si take cznik wadz samorzdowych z organizacjami: penomocnik prezydenta ds. organizacji pozarzdowych. Na czym polega wsppraca Wsppraca pomidzy administracj a organizacjami moe odbywa si w szczeglnoci poprzez: wzajemne informowanie si o priorytetach, planowanych dziaaniach, przygotowywanych projektach i dostpnych rodkach nansowych, itp., konsultowanie projektw aktw prawnych w dziedzinach dotyczcych dziaalnoci poytku publicznego, tworzenie wsplnych zespow doradczych i inicjatywnych, skadajcych si z przedstawicieli sektora pozarzdowego i administracji publicznej, zlecanie organizacjom realizacji zada publicznych. Zlecanie realizacji zada publicznych: konkursy ofert W krajach europejskich organizacje pozarzdowe wspieraj pastwo w wypenianiu jego obowizkw wobec obywateli, realizujc du cz zada publicznych, szczeglnie tych wynikajcych z praw socjalnych (w Niemczech, Holandii czy Wielkiej Brytanii wiadcz one rednio ponad 50% wszystkich usug ustawowo gwarantowanych obywatelom). Ustawa o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie wprowadzia tryb zlecania zada publicznych. Zlecanie musi odbywa si poprzez przeprowadzanie konkursu ofert w celu wyboru najlepszych programw do realizacji. Tak wic organizacje rywalizuj w konkursach z jednostkami samorzdowymi. Mog rwnie nie czekajc na konkurs same skada ofert na realizacj zadania, nawet aktualnie prowadzonego przez samorzd czy jego jednostki. Z bada wynika, e procedury dotyczce przekazywania pienidzy nie s powszechnie przestrzegane. 1/3 urzdw przekazuje rodki publiczne organizacjom bez ogaszania konkursw, a tylko 1/5 urzdw zdecydowaa si na wzgldnie stay termin ogaszania konkursw.
90
W okoo 45% urzdw funkcjonuje jednolity formularz wniosku o dotacje, w 56% urzdw wraz z ogoszeniem podawane s kryteria oceny wnioskw, w 58% urzdw wnioskodawcy mog korzysta z pomocy urzdnikw w przygotowywaniu wniosku uoglniajc mona powiedzie, e mniej wicej poowa urzdw stworzya warunki, ktre uatwiaj organizacjom pozarzdowym staranie si o dotacj. Bardzo wanym zapisem Ustawy jest moliwo zawierania umw wieloletnich. Jak dotychczas jednak przypadki jego stosowania s bardzo rzadkie (12% urzdw). Praktycznie nie zdarzay si one poza instytucjami centralnymi. Rada Dziaalnoci Poytku Publicznego Na mocy Ustawy powoana zostaa Rada Dziaalnoci Poytku Publicznego, w skad ktrej wchodzi 10 przedstawicieli organizacji pozarzdowych, 5 samorzdu i 5 administracji rzdowej. Czonkw Rady powouje i odwouje minister ds. zabezpieczenia spoecznego. Rada jest organem opiniodawczo-doradczym oraz pomocniczym ministra. Do zada Rady naley midzy innymi wyraanie opinii w sprawach dotyczcych stosowania Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, wyraanie opinii o rzdowych projektach aktw prawnych dotyczcych tego obszaru, udzielanie pomocy i wyraanie opinii w przypadku sporw midzy organami administracji publicznej a organizacjami poytku publicznego i tworzenie, we wsppracy z organizacjami pozarzdowymi mechanizmw informowania o standardach prowadzenia dziaalnoci poytku publicznego oraz o stwierdzonych przypadkach naruszenia tych standardw. Rok funkcjonowania Ustawy Po roku od wprowadzenia Ustawy trudno powiedzie, aby w znaczcy sposb wpyna ona na poziom wsppracy pomidzy organizacjami pozarzdowymi, a wadzami lokalnymi, przynajmniej w wymiarze nansowym. Prawie 90% gmin, ktre nie dotoway organizacji w roku 2003 nie uczynia tego rwnie w roku 2004. Jednak wrd samorzdw, ktre dotd przekazyway rodki organizacjom zaobserwowano nieznaczny, ale zauwaalny wzrost cakowitej kwoty donansowania. Mona std wnosi, e wprowadzenie przepisw Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego wpyno przede wszystkim na polityk tych urzdw, ktre ju wczeniej wspieray organizacje, natomiast niewiele zmienio w postpowaniu samorzdw, ktre dotd tego nie robiy. Wydaje si, e w przypadku tych ostatnich brak rozbudowanych relacji z organizacjami pozarzdowymi wynika z barier gbszych ni problemy natury legislacyjnej lub proceduralnej. By moe opnienia zwizane z wdraaniem przepisw Ustawy sprawiaj, e na pierwsze efekty jej wejcia w ycie trzeba jeszcze poczeka
Rzdowy Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (Program FIO) jest precedensowym w Polsce przedsiwziciem wspierania nansowego inicjatyw obywatelskich przez rzd. Program zaplanowano na trzy lata (20052007), przeznaczajc kadego roku na wspieranie projektw pozarzdowych, wybranych podczas konkursu, 30 mln zotych. Planuje si, aby taka forma wspierania bya kontynuowana i by staa si czci Narodowej Strategii Rozwoju Sektora Pozarzdowego i czci Narodowego Planu Rozwoju najwaniejszego dokumentu opisujcego rozwj kraju w wieloletniej perspektywie.
91
zwaszcza tam, gdzie nie byo dotd silnych tradycji wspierania ruchu pozarzdowego. Pozycja organizacji w urzdach Ponad urzdw zgadza si z opiniami o korzyciach wynikajcych ze wsppracy z organizacjami. 40% gmin wiejskich udzielio jednoznacznie negatywnej odpowiedzi na pytanie o to, czy w urzdzie gminy znajduje si osoba lub osoby odpowiedzialne za wspprac z organizacjami. Wrd samorzdw miejskich byo to nieco ponad 25% badanych, przy czym wrd miast powyej 50 000 mieszkacw tylko 15%. Wsppraca ze strony organizacji Jak organizacje oceniaj czstotliwo kontaktw z wadzami lokalnymi? 65% organizacji kontaktuje si z samorzdem na poziomie gminy lub powiatu czsto lub co pewien czas, kolejne 18% sporadycznie. Kontakty te mona by scharakteryzowa znanym przysowiem: kto si lubi, ten si czubi. Cho grubo ponad poowa, bo 58% organizacji uwaa, e kontakty z samorzdem byy najwaniejsze z punktu widzenia realizacji ich celw statutowych, to jednoczenie samorzd lokalny i jego agendy na szczeblu powiatu lub gminy byy najczciej wskazywane (przez 39% organizacji), jako instytucja, z ktr w cigu ostatnich 2 lat zdarzyo im si popa w konikt. Finansowanie Blisko poowa organizacji (47%) zadeklarowaa, e w 2003 roku dziaania ich zostay wsparte przez rodki samorzdowe. Najczciej ze rodkw samorzdowych korzystaj organizacje z terenw wsi i maych miast, za im wiksza miejscowo, tym mniej organizacji deklaruje, e w 2003 roku otrzymay jakie rodki od samorzdu. Najczciej ze rde samorzdowych korzystaj organizacje zajmujce si sportem, turystyk, rekreacj i hobby. Tylko 1/4 organizacji uwaa, e o przyznawaniu rodkw publicznych decyduj kryteria merytoryczne (innymi sowy: e nie licz si ukady, znajomoci, polityczne preferencje, zwizki radnych z organizacjami). Od strony samorzdw nansowanie przedstawia si nastpujco: dua ich cz, bo 70%, przekazao w 2004 roku rodki nansowe organizacjom pozarzdowym. Czciej czyniy to gminy miejskie (prawie 90% w porwnaniu do ok. 60% gmin wiejskich). Wrd organizacji najczciej nansowanych przez samorzd przoduj kluby sportowe: w roku 2004 donansowao je prawie 70% wszystkich samorzdw, ktre w ogle przeznaczay jakie rodki na rzecz organizacji. Nastpne w kolejnoci pod wzgldem czstoci otrzymywania donansowania byy organizacje zajmujce si ochron zdrowia, pro-
W wikszoci urzdw szczebla centralnego lub wojewdzkiego jest osoba odpowiedzialna za wspprac z organizacjami pozarzdowymi (deklaruje to 71% ministerstw, 76% urzdw wojewdzkich i 80% urzdw marszakowskich). 65% stowarzysze i fundacji kontaktuje si z samorzdem na poziomie gminy lub powiatu czsto lub co pewien czas. Prawie poowa (47%) korzysta ze wsparcia nansowego administracji samorzdowej.
70% samorzdw przekazao w 2004 roku rodki nansowe organizacjom pozarzdowym. Przede wszystkim byy to kluby sportowe.
92
laktyk i pomoc spoeczn uzyskay one donansowanie w 30% gmin przekazujcych jakiekolwiek rodki organizacjom. Co 4 gmina (byy to oczywicie gwnie gminy wiejskie) przekazaa rodki nansowe Ochotniczym Straom Poarnym. Organizacje wspierane przez administracj lokaln na terenach wiejskich bardzo rni si od organizacji miejskich. Nie zmienia to jednak faktu, e tworz one (wraz z paraami, organizacjami kocielnymi i szkoami) trzon lokalnej infrastruktury spoecznej i s gwnymi orodkami ycia spoecznego.
Organizacje pozarzdowe to naturalny i co wane ustawowy partner administracji publicznej w dziaaniach na rzecz rozwoju lokalnego i rozwoju pastwa. Paradoksalnie wydaje si, e na poziomie centralnym partnerstwo spotyka si z coraz wikszym zrozumieniem. W Ministerstwie Polityki Spoecznej organizacje pozarzdowe maj swj Departament Poytku Publicznego. O poprawie wsppracy wiadczy fakt, e w wikszoci urzdw szczebla centralnego lub wojewdzkiego (70 80%) powoano osob odpowiedzialn za wspprac z organizacjami pozarzdowymi. Przedstawiciele organizacji zostali zaproszeni do oglnopolskich Komitetw Monitorujcych i Sterujcych Funduszy Strukturalnych, co na poziomie regionw byo zazwyczaj przedmiotem walk i sporw. O stosunkach organizacji z samorzdem mwi si niekiedy, e jest to historia zawiedzionej mioci. Oba sektory pozarzdowy i samorzdowy (niezwyka zbieno nazw i czsto popeniany bd) czy przekonanie, e pastwa w jego centralistycznym wydaniu nie powinno by za duo, e ludzie potra rzdzi si sami i sami rozwizywa swoje problemy. Obydwa rodowiska rami w rami zabiegay o decentralizacj pastwa, z radoci powitay wpisanie do Konstytucji zasady pomocniczoci. Pniej okazao si, e nie wszystkie interesy s jednak zbiene. W szczeglnoci wtedy, gdy chodzio o dzielenie si zadaniami (a wic i pienidzmi) na szczeblu lokalnym. rodowisko samorzdowe zachowuje ambiwalentny stosunek do Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego, ktra stwarza podstawy prawne dla powierzania zada organizacjom, ale jednoczenie tworzy mechanizmy konkurencji miedzy sektorem pozarzdowym a jednostkami administracji publicznej. Uoglnienia byyby jednak krzywdzce. W Polsce nie brakuje i samorzdw i samorzdowcw, ktrzy potrali wspaniale uoy wspprac z organizacjami. Do najbardziej znanych przykadw nale Gdynia, Szczecin, Wrocaw.
na podst. materiaw Stowarzyszenia Klon/Jawor (autorstwa m.in. Radosawa Skiby)
Wicej informacji o wsppracy z administracj: www.administracja.ngo.pl, www.splot.org.pl, www.frdl.org.pl.
93
SEKTOR POZARZDOWY A BIZNES Organizacje korzystajce ze wsparcia biznesu Sektor pozarzdowy poszukujc pienidzy na swe dziaania, zwraca si do sektora komercyjnego. Jak czsto to czyni i jaka jest skala uzyskiwanej pomocy?
ETYKA JEST WANA 99% polskich menederw uwaa zasady etyczne w dziaalnoci gospodarczej za wane lub bardzo wane.
Ok. 30% organizacji uznaje, e kontakty ze rodowiskiem biznesu byy jednymi z najistotniejszych dla realizacji celw, jakie przed sob stawiaj. 38% organizacji korzystao z pomocy nansowej od rm i instytucji komercyjnych. Dla okoo 15% organizacji dotacje te byy jednym z 4 gwnych rde dochodu. Prezentowane tu dane nie daj oczywicie caociowego obrazu dziaalnoci lantropijnej przedsibiorstw. Sektor komercyjny wspiera bowiem nie tylko organizacje pozarzdowe. Z jego pomocy korzystaj te inne instytucje, w tym czsto instytucje administracji publicznej (np. szkoy czy szpitale). Wsparcie to ma czsto form przekazywania produktw, np. ywnoci czy sprztu. W odpowiedzi na tak ofert i w trosce o to, aby pojawiaa si ona jak najczciej tworz si wyspecjalizowane organizacje pozarzdowe (np. takie jak Federacja Bankw ywnoci czy Bank Drugiej Rki), zajmujce si zbieraniem od rm darw (sprztu, ywnoci) i przekazywaniem ich dalej, np. organizacjom wiadczcym pomoc. Dobroczynno przedsibiorstw Brak niestety obecnie (poza wynikami przeprowadzonymi wrd najwikszych przedsibiorstw bada) aktualnych danych o skali dziaalnoci lantropijnej, czy spoecznie odpowiedzialnej, sektora przedsibiorstw. W tej sytuacji szczeglne cenne staj si rnego rodzaju przykady takich dziaa. Nieocenionym ich rdem jest prowadzony od 1998 roku konkurs o tytu Dobroczycy Roku. Jego organizacj zajmuje si
ETYKA BUDUJE MARK Etyka jest wietnym nonikiem promocyjnym budowanie marki, wizerunku rmy to jeden z najwaniejszych powodw spoecznego zaangaowania biznesu, wymienio go trzy czwarte ankietowanych przedsibiorcw. Inne czsto wskazywane powody to: polepszenie stosunkw ze spoecznoci lokaln i poczucie obywatelskiego obowizku. Co czwarty przedsibiorca angauje si w dziaalno spoeczn z potrzeby serca.
(na podst. raportu FOB i ARFP Menederowie 500 i odpowiedzialny biznes. Wiedza postawy praktyki)
94
ETYKA W DUYM BIZNESIE Im wikszy biznes, tym bardziej odpowiedzialny. Firmy z przewag kapitau zagranicznego czciej respektuj zasady spoecznej odpowiedzialnoci i etyki w biznesie. Duo gorzej pod wzgldem spoecznej odpowiedzialnoci wypadaj polskie przedsibiorstwa pastwowe. ETYCZNY BIZNES PRZYCHODZI Z ZACHODU Najczciej ide etycznego biznesu propaguj rmy zagraniczne, gdy wprowadzaj swoje procedury w Polsce.
Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce ARFP. Tytu ten przyznawany jest raz do roku, w kwietniu, podczas uroczystej Gali, w obecnoci wadz, przedsibiorcw, organizacji i mediw. Kampania promocyjna konkursu adresowana do przedsibiorcw i organizacji trwa cay rok i przebiega pod hasem: Dobro czy cay rok. Laureatw wybiera si w szeciu kategoriach: aktywizacja spoecznoci lokalnej, edukacja i owiata, ekologia, kultura i sztuka, pomoc spoeczna i ochrona zdrowia, rozwj demokracji i ochrona praw czowieka. W cigu 5 lat zgoszono do Konkursu ponad 1.800 rm wspierajcych cele spoeczne. Od 1997 roku Kapitua Konkursu nadaa tytu Dobroczyca Roku 81 rmom. Ponad 30 rnych instytucji przyczyo si do koalicji na rzecz organizacji Konkursu, a 24 patronw medialnych pomagao w promocji idei prospoecznego zaangaowania rm w Polsce. Spoeczna odpowiedzialno biznesu Wedug denicji Komisji Europejskiej z 2002 roku odpowiedzialno spoeczna przedsibiorstw, to dobrowolne uwzgldnienie przez przedsibiorstwa problematyki spoecznej i ekologicznej w dziaalnoci komercyjnej i w ich stosunkach z zainteresowanymi stronami. Przykadem spoecznej odpowiedzialnoci moe by Global Compact, inicjatywa Sekretarza Generalnego ONZ Ko Annana, powstaa w 1999 r. i majca na celu zachcenie przedsibiorstw, aby dobrowolnie stay si bardziej odpowiedzialnymi spoecznie rmami. Wielkie wielonarodowe korporacje opowiedziay si za tym Programem, zobowizujc si do promowania inicjatyw spoecznych na rzecz odpowiedzialnoci spoecznej przedsibiorstw. W Polsce jednym z gwnych (cho nie jedynym) promotorem idei spoecznej odpowiedzialnoci biznesu jest organizacja Forum Odpowiedzialnego Biznesu FOB, powstaa w 2000 roku. Jej zaoycielami s przedstawiciele rodowisk biznesowych, akademickich i pozarzdowych. FOB chce upowszechnia ide odpowiedzialnego biznesu jako standardu obowizujcego w Polsce w celu zwikszenia konkurencyjnoci przedsibiorstw, zadowolenia spoecznego i poprawy stanu rodowiska. W dziaania takie w mniejszym lub wikszym stopniu wczaj si zreszt take inne porozumienia instytucji komercyjnych np. Business Centre Club czy Polska Konfederacja Pracodawcw Prywatnych. Postawy konsumentw Jak wynika z bada (raport Fundacji Komunikacji Spoecznej FKS) polscy konsumenci rzadko kiedy wiedz, co to znaczy spoeczna odpowiedzialno biznesu, a rmy oceniaj przede wszystkim przez
ETYKA W BRANACH ZAUFANIA To, czy rmy s etyczne, czy nie, zaley rwnie od brany, w jakiej dziaaj przedsibiorstwa. Zaufanie odgrywa kluczow rol w czci bran, np. w nansowej tak wic banki deklaruj konieczno przestrzegania norm etycznych w dziaaniu.
(na podst. raportu FOB i ARFP Menederowie 500 i odpowiedzialny biznes. Wiedza postawy praktyki)
95
pryzmat trzech czynnikw oferowanego produktu, jego ceny oraz traktowania pracownikw. 21% badanych nie wie, co powinna robi rma odpowiedzialna spoecznie. Inni uwaaj, e powinna zapewnia miejsca pracy, dobrze traktowa pracownikw, paci podatki, paci wysze, odpowiednie wynagrodzenie. Ponadto za rm odpowiedzialn spoecznie uwaa si tak, ktra produkuje dobry, potrzebny produkt, pomagajcy innym. Z tego powodu do najbardziej odpowiedzialnych rm zaliczane s te produkujce leki, a do najmniej produkujce tyto i alkohol. Etyczne i odpowiedzialne postpowanie rm, ich zaangaowanie w dziaalno spoeczn i charytatywn, poszanowanie rodowiska naturalnego byy uznawane przez respondentw za zagadnienia o drugorzdnym znaczeniu. Konsumenci nie dowierzaj biznesowi: jeli ju dostrzegali spoeczne zaangaowanie rm, to twierdzili, e wikszo nie traktuje tych dziaa powanie (79,8%), a gwn motywacj do podejmowania tego typu akcji s wzgldy promocyjne (88,1%). Czy warto si zatem angaowa? Tak, gdy po stronie konsumentw pojawiaj si deklaracje, dajce nadzieje na zmian postaw. Ot blisko 76% respondentw przyznao, e wolaoby kupowa produkty od rm odpowiedzialnych spoecznie, a ponad 67% byoby skonnych zapaci za produkt wicej, gdyby wiedzieli, e jest on przyjazny dla rodowiska. Monitoring przedsibiorstw Organizacje pozarzdowe peni te rol kontroln wobec dziaa biznesu. Najbardziej oczywistym przykadem s organizacje konsumenckie (np. Federacja Konsumentw, Fundacja Ochrony Konsumenta) czy organizacje dziaajce na rzecz osb pokrzywdzonych (np. Stowarzyszenie Osb Poszkodowanych przez Koncerny Samochodowe czy Stowarzyszenie Osb Poszkodowanych przez System Bankowy). Zajmuj si one pomoc skrzywdzonym klientom, kierowaniem spraw do sdw czy akcjami majcymi na celu zwikszenie wiadomoci konsumentw i przedsibiorcw w kwestii ich praw i obowizkw. Organizacje bronice rwnych szans i wystpujce przeciwko dyskryminacji na rynku pracy to tzw. organizacje kobiece (np. Oka), organizacje dziaajce na rzecz niepenosprawnych (np. Stowarzyszenie Przyjaci Integracji) czy mniejszoci (Kampania Przeciw Homofobii). Prowadz one akcje medialne, zwracajce uwag na problem dyskryminacji np. kobiet w pracy pod wzgldem wysokoci wynagrodze czy obejmowania stanowisk kierowniczych lub informujce o moliwoci zatrudniania niepenosprawnych. Kieruj te listy, opinie do instytucji, urzdw. Organizacje dziaajce na rzecz ochrony rodowiska (np. Polska Zielona Sie) opiniuj inwestycje, w razie amania prawa kieruj sprawy do sdu.
Oprcz organizacji konsumenckich kontrol wobec biznesu prowadz organizacje wystpujce przeciwko dyskryminacji na rynku pracy i organizacje stojce na stray rodowiska naturalnego.
96
Organizacje promujce etyczny biznes, czyli biznes uwzgldniajcy wartoci etyczne organizuj kampanie medialne uwiadamiajce warto idei biznesu odpowiedzialnego spoecznie. Najbardziej znane organizacje to Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Fundacja Komunikacji Spoecznej, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. Pogranicze sektorw Relacje sektora non-prot z biznesem to jednak nie tylko lantropia. Samo rodowisko biznesu organizuje si w postaci rnego rodzaju organizacji pozarzdowych. S to wszelkiego rodzaju porozumienia biznesu, samorzdy gospodarcze i zawodowe czy wreszcie, do rozbudowane w Polsce, tzw. organizacje otoczenia biznesu (czyli organizacje przedsibiorcw, pracodawcw, cechy, izby gospodarcze, izby rzemielnicze). Wasne fundacje rm Coraz czciej rmy, zwaszcza te bardzo due, tworz wasne fundacje, ktrych zadaniem jest ustrukturyzowanie i racjonalizacja dziaa lantropijnych. Oczywicie zdarzaj si nieco dwuznaczne pomysy wykorzystania takich fundacji wycznie jako narzdzia promocji rmy. W takich sytuacjach fundacje takie zajmuj si raczej zbieraniem pienidzy ni ich dystrybucj lub te uprzywilejowanym podatkowo transferem rodkw z przedsibiorstwa do fundacji, ktra wspiera wycznie pracownikw przedsibiorstwa jest to jednak raczej margines. Konkurencja biznesu i sektora pozarzdowego Coraz bardziej zasadne staje si pytanie, o to, czy sektor pozarzdowy moe obawia si konkurencji ze strony sektora komercyjnego i na odwrt. Przedmiotem konkurencji mog by np. niektre usugi edukacyjne (szkoy prywatne i szkoy spoeczne) czy usugi socjalne (np. prowadzenie domw opieki spoecznej, usug turystycznych). Konkurencja czsto nie ma charakteru bezporedniego, nie przejawia si w zabieganiu o klientw, tylko przybiera form czego w rodzaju podziau rynku podziau na mniej i bardziej zamonych klientw. Konkurencja moe te dotyczy dostpu do pomocy publicznej. Tu pozycja sektora komercyjnego jest trudniejsza, bowiem podlega on do restrykcyjnym przepisom wymuszonym wejciem Polskie do UE celem owych przepisw jest ograniczenie nieuczciwej konkurencji i protekcjonalizmu ze strony rzdu. Szczeglnego znaczenia wymiar konkurencji moe nabra w przypadku pienidzy, pochodzcych z budetu UE. Na razie jednak wrd obaw, jakie maj organizacje pozarzdowe w zwizku z dostpem do rodkw UE, tylko ok. 2% wymienia konkurencj ze strony rm komercyjnych. Take formuowany czsto w innych krajach przez sektor komercyjny zarzut nieuczciwej konkurencji ze strony organizacji pozarzdo-
rodowisko biznesu zakada wasne organizacje pozarzdowe tzw. organizacje otoczenia biznesu. Due rmy powouj wasne fundacje.
97
wych (tzw. tax free economy) w Polsce pojawia si rzadko. Istotna z tego punktu widzenia jest regulacja zawarta w Ustawie o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie, ktra nie wyklucza wykonywania zada z zakresu poytku publicznego przez sektor komercyjny. Korzysta si wtedy z trybu zamwie publicznych. W konkursach ogaszanych w tym trybie mog oczywicie startowa take organizacji pozarzdowe. EKONOMIA SPOECZNA Swoistym stykiem sektora biznesu i sektora pozarzdowego jest ekonomia spoeczna. Pod tym szyldem kryj si rne instytucje, ktre czy to, e po pierwsze prowadz dziaalno gospodarcz, po drugie wypracowany zysk (zamiast gromadzi czy dzieli go midzy akcjonariuszy) inwestuj w cele spoeczne, przeznaczaj na potrzeby swoich czonkw lub spoecznoci, w ktrych dziaaj. S zatem instytucjami not for prot. Komisja Europejska za podmioty ekonomii spoecznej uznaje przede wszystkim cztery typy instytucji: przedsibiorstwa spoeczne spdzielnie stowarzyszenia i fundacje towarzystwa wzajemnociowe. Przedsibiorstwa spoeczne W wielu krajach przedsibiorstwa spoeczne maj specjalny status prawny, odrniajcy je od rm, na przykad w Belgii istnieje status przedsibiorstwa o celach spoecznych. W pozostaych krajach do przedsibiorstw spoecznych zalicza si po prostu stowarzyszenia lub spdzielnie, prowadzce dziaalno gospodarcz. Przedsibiorstwa spoeczne cz cechy zwykej rmy z cechami organizacji pozarzdowej. Prowadz dziaalno gospodarcz: a zatem nawet jeli ich status jest specjalny to mierz si z konkurencj, ponosz ryzyko, konstruuj biznes plany, strategie marketingowe, kalkuluj zyski itp. Z organizacjami III sektora wie je natomiast misja spoeczna oraz kultura organizacyjna, np. demokratyczne zarzdzanie czyli wpyw pracownikw na losy przedsibiorstwa. Stanowi te tzw. wasno spoeczn nie ma akcjonariuszy ani wacicieli s czonkowie lub udziaowcy. Spdzielnie i spdzielnie socjalne Spdzielnia jest korporacj, a wic zrzeszeniem osb, w przeciwiestwie do spki handlowej, ktra jest zrzeszeniem kapitaw. Celem spdzielni jest podniesienie zarobku czonkw przez prowadzenie wsplnego przedsibiorstwa (cel obligatoryjny) oraz podniesienie poziomu kulturalnego czonkw (cel fakultatywny). Celem obligatoryjnym bdzie wic prowadzenie dziaalnoci gospodarczej dla zaspokojenia potrzeb czonkw, a celem fakultatywnym prowa-
Ekonomia spoeczna to wszelka obywatelska dziaalno gospodarcza, ktra mimo e jest rentowna nie jest nastawiona na zysk i ma misj spoeczn.
98
dzenie take dziaalnoci spoecznej na rzecz czonkw, ich rodzin i lokalnego rodowiska. Szczeglnym typem spdzielni s spdzielnie socjalne, powszechne szczeglnie w krajach skandynawskich oraz we Woszech, ktre wprowadziy je na pocztku lat 90. Spdzielnie socjalne tworz osoby spoecznie marginalizowane, np. bezrobotne. Poprzez prowadzenie wsplnego przedsibiorstwa zapewniaj sobie miejsce pracy. Celem spdzielni socjalnych jest zatem spoeczna i zawodowa reintegracja jej czonkw. W Polsce instytucj spdzielni socjalnych wprowadzia w czerwcu 2004 roku Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, zmieniajc prawo spdzielcze i dodajc tam nowy rozdzia, zatytuowany wanie: Spdzielnie socjalne. Organizacje pozarzdowe (stowarzyszenia i fundacje) Mwic najoglniej, organizacje pozarzdowe tworz sektor ekonomii spoecznej wtedy, gdy w jaki sposb dziaaj w sferze gospodarczej. Ze wzgldu na status prawny stowarzysze i fundacji ich nadwyki bilansowe s przeznaczane na dziaalno statutow. Zatem wszelka dziaalno gospodarcza organizacji pozarzdowych nie jest nastawiona na zysk, co jest warunkiem dziaania w sferze ekonomii spoecznej. Dla sektora ekonomii spoecznej szczeglnie charakterystyczne jest kilka rodzajw dziaa, prowadzonych przez organizacje pozarzdowe. Mona tu wymieni: prowadzenie dziaalnoci gospodarczej, a wic dziaanie na otwartym rynku; realizowanie zada publicznych przez organizacje, ktre s wwczas dostarczycielami dbr i usug (np. prowadzenie szkole dla bezrobotnych, wiadczenie usug opiekuczych); dziaania zwizane z rynkiem pracy. Z jednej strony organizacje s w wielu przypadkach pracodawc. S to zwykle co znw jest bardzo charakterystyczne dla ekonomii spoecznej bardzo elastyczne formy pracy, dostosowane do specycznych potrzeb lokalnych lub potrzeb marginalizowanych grup. Organizacje tworz rwnie tzw. przejciowe rynki pracy, przygotowujc pracownikw zagroonych wykluczeniem spoecznym do wejcia czy powrotu na otwarty rynek pracy. Organizuj subsydiowane miejsca pracy, szkolenia i doradztwo.
Wicej informacji o ekonomii spoecznej: www.ekonomiaspoleczna. ngo.pl.
W dziedzinie ekonomii spoecznej dziaaj rwnie organizacje infrastrukturalne (czyli tzw. wspierajce), same niegenerujce zysku, ale starajce si uruchomi potencja gospodarczy lokalnej spoecznoci. Tego typu organizacje prowadz inkubatory przedsibiorczoci, udzielaj dotacji lub mikropoyczek na uruchomienie wasnej dziaalnoci, oferuj pomoc w zakadaniu spdzielni socjalnych itp.
99
Towarzystwa wzajemnociowe Towarzystwo wzajemnociowe jest stowarzyszeniem osb (prawnych lub zycznych), ktrego podstawowym celem jest ponownie, jak w przypadku pozostaych instytucji ekonomii spoecznej zabezpieczenie interesw czonkw, a nie gromadzenie zysku. Nadwyki bilansowe s przeznaczane na ustalone statutowo cele, wsplne dla wszystkich czonkw towarzystwa. Towarzystwo pomocy wzajemnej odrnia si od spdzielni tym, e dziaa w oparciu o wasny wsplny i niepodzielny kapita, powstay w wyniku pacenia skadek czonkowskich przez czonkw towarzystwa. Czonkowie nie wnosz wkadu kapitaowego (tak jak w spdzielni), ale pac skadk, np. ubezpieczeniow, jak w przypadku towarzystw ubezpiecze wzajemnych. Towarzystwa wzajemnociowe dziaaj przede wszystkim w sektorze ubezpiecze oraz ochrony zdrowia. W Wielkiej Brytanii towarzystwa wzajemnociowe s rwnie obecne w sektorze budownictwa.
Marta Gumkowska, Jakub Wygnaski cz dotyczca ekonomii spoecznej Magorzata Borowska
Wicej o wsppracy z biznesem: www.biznes.ngo.pl, www. odpowiedzialnybiznes.pl, www.biznes.lantropia. org.pl, www.fks.dobrestrony.pl.
SEKTOR POZARZDOWY A RODOWISKA AKADEMICKIE Problem roli, jak organizacje pozarzdowe odgrywaj w realizacji zada publicznych pastwa, a take ich znaczenie w budowaniu spoeczestwa obywatelskiego i dziaaniu na rzecz aktywizowania obywateli, coraz czciej staj si przedmiotem zainteresowania badaczy ycia spoecznego. Na uniwersytetach zarwno w Europie, jak i w Polsce istniej specjalizacje nastawione na badanie problematyki organizacji pozarzdowych, jak rwnie na ksztacenie profesjonalnych kadr organizacji pozarzdowych. Dziaania suce wzmocnieniu integracji midzy rodowiskiem akademickim a przedstawicielami sektora pozarzdowego w Polsce maj ju swoj histori. W latach 2000 2001 na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim odbyway si spotkania Otwartego Seminarium, ktrego prace podsumowane zostay w wydanej w 2002 roku publikacji Organizacje pozarzdowe w spoeczestwie obywatelskim wyzwanie dla rodowiska akademickiego pod redakcj Andrzeja Jurosa. Z kolei w Warszawie, z inicjatywy Zakadu Spoeczestwa Obywatelskiego IFiS PAN i w Instytutu Stosowanych Nauk Spoecznych UW odbywao si konwersatorium, ktrego plonem s dwie ksiki, zbierajce teksty prezentowane w jego trakcie: wydana w 2002 roku Samoorganizacja spoeczestwa polskiego: trzeci sektor pod redakcj Piotra Gliskiego i Samoorganizacja spoeczestwa polskiego:
Dla 10 15% organizacji akademicy i naukowcy s najwaniejszymi partnerami z punktu widzenia stawianych sobie celw.
100
III sektor i wsplnoty lokalne w jednoczcej si Europie pod redakcj Piotra Gliskiego, Barbary Lewenstain i Andrzeja Siciskiego. Przedmiot studiw W Instytucie Socjologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i w Instytucie Stosowanych Nauk Spoecznych UW od kilku lat prowadzone s te cieki dydaktyczne, ksztacce w dziedzinie zarzdzania organizacjami pozarzdowymi. Tematyka ta jest te przedmiotem studiw podyplomowych, np. w Collegium Civitas czy na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza. Liczba prac magisterskich i doktorskich powiconych rnym aspektom funkcjonowania trzeciego sektora wiadczy o rosncym zainteresowaniu organizacjami pozarzdowymi. Perspektywa organizacji pozarzdowych Korzyci z kontaktw ze rodowiskiem akademickim i naukowym, a take z rnego rodzaju ekspertami dostrzegaj te organizacje pozarzdowe co druga twierdzi, e z racji swoich dziaa miewa z nimi kontakty, za dla 10 15% organizacji akademicy i naukowcy s najwaniejszymi partnerami z punktu widzenia stawianych sobie celw.
Marta Gumkowska
Niecae 1,5% stowarzysze i fundacji wymienia partie polityczne jako wane dla realizacji ich dziaa. Ok. 2% chciaoby mie z nimi wicej kontaktw.
SEKTOR POZARZDOWY A RODOWISKA POLITYCZNE Stosunki midzy III sektorem a partiami politycznymi maj swoj tradycj. Przed 1989 relacje te mona nazwa patologicznymi na szczcie te czasy nale ju do historii. Do historii, cho nie tak smutnej, naley te chyba zaliczy sam czas przeomu. Wspomnijmy tylko o tym, e Komitety Obywatelskie miay form stowarzysze i e problem niezalenej reprezentacji rodowiska studenckiego w sensie formalnym by sporem o rejestracj stowarzyszenia NZS. Apolityczno III sektora W do uproszczonym modelu organizacje pozarzdowe i partie polityczne to dwa kompletnie rne rodowiska. Do pozarzdowego credo naley wyznanie apolitycznoci. W klasycznym modelu demokracji parlamentarnej oba rodowiska dzieli nieprzekraczalna granica. Partie polityczne stawiaj sobie za cel zdobycie wadzy w drodze wyborw, a organizacje nie. Pierwszym nie idzie chyba jednak tylko o zdobycie wadzy, a drugie czsto nie chc si jednak cakiem wyrzec ambicji do zmieniania rzeczywistoci take na poziomie systemowym.
101
Pokrywajce si obszary dziaa Tak wic drogi partii i organizacji pozarzdowych czsto przecinaj si. Wzajemne relacje mog przybiera bardzo rne formy. Niektre z nich wydaj si poyteczne. Inne szczeglnie te, w ktrych rnice zacieraj si lub jedna ze stron zawaszcza lub przebiera si za drug s co najmniej dwuznaczne. Organizacje zajmuj si lobbingiem, rzecznictwem, edukacj opinii publicznej, tworz opracowania, ktrych celem jest edukowanie i przekonywanie decydentw, mobilizuj wyborcw do tego, aby nie rezygnowali ze swoich wyborczych praw, przesuchuj kandydatw w sprawach dla siebie wanych i pniej monitoruj ich, zdarza si, e popieraj na rne sposoby (w tym nansowo) konkretnych kandydatw politycznych lub cae ugrupowania, wreszcie czasem same wystpuj w tej roli. Strategie organizacji wobec ugrupowa politycznych Poszczeglne organizacje w stosunku do partii mog przyjmowa przynajmniej cztery rne strategie: cakowite unikanie kontaktu; kontaktowanie si jednoczenie z wieloma ugrupowaniami; porozumienie z jednym; prby stworzenia wasnego ugrupowania. Wszystko wskazuje na to, e najczciej stosowana jest strategia pierwsza. Niecae 1,5% organizacji wymienia partie polityczne jako wane dla realizacji ich dziaa. Ok. 2% chciaoby mie z nimi wicej kontaktw. S to wielkoci ladowe. Owa rzadko nie jest wycznie wynikiem samoizolacji sektora, ale konsekwencj tego, e dla partii wikszo organizacji pozarzdowych nie jest politycznie atrakcyjnym partnerem. Fakt ten niestety nie oznacza jednak, e dziaania organizacji nie zale od partii politycznych. Relacja nie jest jednak symetryczna. Partie niekoniecznie przejmuj si organizacjami organizacje natomiast czsto s oar lub benecjentem partyjnych gier. Lobbing i rzecznictwo Organizacje pozarzdowe na caym wiecie posuguj si lobbingiem i rzecznictwem, by doprowadzi do zmiany spoecznej. Lobbing to wywieranie wpywu na instytucje rzdowe, parlamentarne, samorzdowe prowadzone przy uyciu legalnych metod i technik, bdce czci systemu demokratycznego, sposobem, w jaki dochodz do porozumienia grupy o odmiennych interesach. W UE lobbing stanowi penoprawn technik, naley do jednej z powszechnie obowizujcych form uczestnictwa w procesie decyzyjnym. Wobec instytucji europejskich prowadz go rnorodnie grupy: zarwno reprezentacje narodowe, przedsibiorstwa, korporacje, stowarzyszenia branowe, jak i zwizki zawodowe, organizacje spoeczne, w tym sektor organizacji pozarzdowych. Rzecznictwo jest dziaaniem o podou niekomercyjnym, prowadzonym np. na rzecz grup spoecznych. Polega na wystpowaniu w interesie tej grupy, zwaszcza jeli nie jest ona w stanie robi tego samo-
Wieleu grantodawcw nie zgadza si, aby pienidze przez nich przekazane, wydawane byy na lobbing. Moliwe jest natomiast prowadzenie dziaa rzeczniczych.
102
dzielnie, edukowaniu opinii publicznej oraz informowaniu wadz na temat problemw. Form rzecznictwa jest te udzia w konsultacjach spoecznych lub prowadzenie spoecznych kampanii. Przykadem jest kampania Dziecko pod parasolem prawa, ktra m.in. zmienia praktyk przesuchiwania dzieci przed sdem. Organizacje powizane z partiami W wielu krajach funkcjonuj organizacje pozarzdowe powizane z partiami politycznymi (szczeglnie znane w Polsce s niemieckie fundacje powizane z partiami Fundacja H. Boella (zwizana z niemieck Parti Zielonych) Fundacja F. Eberta (Socjaldemokratyczna Partia Niemiec SPD), czy Fundacja K. Adenauera (Unia Chrzecijasko-Spoeczna CSU). Fundacja te zasilane s zreszt ze rde publicznych za zgod i pod kontrol Parlamentu. Podobnie zasilany jest amerykaski National Democratic Institute i z drugiej strony National Republican Institute ich powizania z partiami s jasno zapisane w samej nazwie. By moe polskiej scenie politycznej przydayby si tego rodzaju instytucje, ktre peniyby rol think tank, szk, w ktrych ksztaci si dziaaczy publicznych etc. Warunkiem dobrego funkcjonowania takich organizacji jest jawno powiza z ich politycznym patronem. Take w Polsce funkcjonuj organizacje pozarzdowe, zwizane z ugrupowaniami politycznymi: wymieniajc tylko skrajne przykady, mona przywoa zwizane z SLD Stowarzyszenie Ordynacka i z drugiej, prawej strony Ruch Rodzin Radia Maryja. Najwiksze zwizki zawodowe w Polsce s rwnie powizane ze wiatem polityki partyjnej. Zwizki tych organizacji z partiami s absolutnie czytelne.
Jakub Wygnaski
MONITORING OBIETNIC WYBORCZYCH W 2001 roku, w trakcie kampanii wyborczej do Sejmu, wolontariusze Fundacji im. S. Batorego zebrali w Polsce ponad 43 tysice podpisw pod listem skierowanym do przedstawicieli ugrupowa politycznych. Sygnatariusze listu domagali si jasnych deklaracji co do konkretnych rozwiza antykorupcyjnych. Fundacja Batorego rozpocza si wtedy, razem z Helsisk Fundacj Praw Czowieka i Fundacj Komunikacji Spoecznej, monitoring obietnic skadanych w kampanii wyborczej. Fundacja Batorego organizuje regularnie konferencj prasow z udziaem przedstawicieli ugrupowa politycznych, na ktrej podsumowuje stan realizacji obietnic wyborczych.
SEKTOR POZARZDOWY A MEDIA Pozytywny wpyw mediw Badani w 2005 roku obserwatorzy spoeczestwa obywatelskiego i dziaacze w wikszoci (65%) oceniaj wizerunek organizacji pozarzdowych w spoeczestwie polskim jako raczej dobry. Z du doz prawdopodobiestwa zaoy mona, i jest to efekt dziaa mediw. Wpyw mediw na rozwj spoeczestwa obywatelskiego rwnie zosta oceniony przez wikszo respondentw jako raczej pozytywny i stymulujcy. Rzeczywicie mimo e poziom wsppracy miedzy dziennikarzami i przedstawicielami sektora pozarzdowego pozostawia jeszcze
103
sporo do yczenia wydaje si, i organizacje pozarzdowe coraz czciej s przywoywane przez tzw. media opiniotwrcze. Dziennikarze powoli odchodz od dwch stereotypowych obrazw organizacji z jednej strony od obrazu organizacji jako przykrywki dla afer i przekrtw, a z drugiej od sztampowego powoywania si na due i dobrze rozpoznawalne organizacje, wykonujce dobr robot. Ta zmiana jest spowodowana zarwno wikszym zainteresowaniem dziaaniami sektora wrd dziennikarzy, jak i wzrostem umiejtnoci formuowania czytelnych przekazw przez organizacje np. coraz lepsze i widoczniejsze kampanie spoeczne, inicjowane w rodowisku pozarzdowym. Gazety Na podstawie analizy treci ok. 100 gazet (siedmiu oglnopolskich dziennikw Gazety Wyborczej, Rzeczpospolitej, ycia, Trybuny, Faktu, Naszego Dziennika, Gazety Prawnej zbadanych w okresie od marca do maja 2004 roku) powsta zbir ponad piciuset pidziesiciu wiadomoci na temat organizacji lub dziaa spoeczestwa obywatelskiego. Zbadano nie tylko czstotliwo (rednio ok. piciu artykuw), ale i wag publikowanych tekstw w trzystopniowej skali. Pod uwag brana bya strona, na ktrej artyku si znajduje, jego dugo, wyeksponowanie i ewentualnie dodatkowe elementy graczne, takie jak zdjcia lub ilustracje. Niecae 20% artykuw oceniona zostaa jako wane i rzucajce si w oczy, a wic tylko jeden artyku z piciu przypadajcych rednio na gazet. Z pozostaych czterech dwa byy rednio istotne i nie bardzo wyeksponowane, a dwa byy krtkimi wzmiankami lub zupenymi zapchajdziurami. TV Porwnanie wynikw analizy mediw z analiz programw informacyjnych w telewizji nie pozostawia wtpliwoci, e o ile na amach gazet tematyka pozarzdowa zaczyna mie swoje stae miejsce, to w informacyjnych audycjach telewizyjnych pojawia si cigle sporadycznie. Na 130 przeanalizowanych audycji informacyjnych (Wiadomoci TVP1, Panorama TVP2, Fakty TVN, Teleexpress TVP1, Kurier TVP3) wyemitowano tylko 87 informacji dotyczcych zorganizowanych dziaa obywatelskich (a wic rednio mniej ni jedna na audycj). Podobnie jak w przypadku gazet, tylko co czwart mona uzna za informacje wan, wyeksponowan. Tematy poruszane w mediach Ciekawe s wyniki analizy tematw poruszanych w mediach. Nie ma wtpliwoci, e o organizacjach i dziaaniach obywatelskich pisze si i mwi w mediach najczciej w kontekcie rozmaitych protestw, petycji czy kampanii, a wiec rnego rodzaju prbach rzecznictwa.
W mediach najczciej mwi si o dziaaniach rzeczniczych organizacji (protesty, petycje, kampanie). Organizacje pozarzdowe sporadycznie pojawi si w telewizji, w gazetach zaczynaj mie swoje stae miejsce.
104
Spord rnych tematw, wedug ktrych sklasykowane zostay analizowane informacje rzecznictwo w tym marsze, petycje, obywatelskie nieposuszestwo, protesty, demonstracje, lobbing, wiece pojawia si w najczciej w 26% tekstw i 23% wiadomoci telewizyjnych. 12% artykuw i 22% wiadomoci telewizyjnych koncentruje si na temacie rynku pracy i bezrobocia, co w praktyce oznacza artykuy na temat strajkw w zakadach pracy. Bardzo podobne s wyniki analizy ze wzgldu na typy organizacji, ktre najczciej pojawiay si w artykuach organizacje zajmujce si rzecznictwem zajmuj pierwsz pozycj (16% i 11%), niewiele rzadziej pojawiaj si wzmianki na temat zwizkw zawodowych (13% i 11%). Tak duy procent artykuw powiconych dziaaniom rzeczniczym organizacji jest na pewno zwizany z charakterem analizowanych gazet to wanie oglnopolskie, uznawane za opiniotwrcze gazety s czsto adresatami tego typu dziaa. Mimo e nie wiadomo, jakiej czci z faktycznie podjtych dziaa udao si odbi echem w mediach, to jednak znaczca ich obecno powinna by uznana za sukces rodowisk za nimi stojcych. rodowiska te, to poza zwizkami zawodowymi to przede wszystkim organizacje ekologiczne, organizacje bronice praw czowieka, kobiece. Dobry wizerunek Na obraz organizacji pozarzdowych najbardziej wpywa to, czy przedstawiane s one w pozytywny czy negatywny sposb. Poowa analizowanych artykuw miaa wydwik neutralny (co jest konsekwencj ich krtkiego, informacyjnego charakteru). Druga poowa oprcz informacji zawieraa te opini. Tylko 5% artykuw przedstawiao organizacje w jednoznacznie zym wietle (w przypadku wiadomoci telewizyjnych byo to jeszcze mniej, niecay 1%), a kolejne 1,5% pisao o nich w sposb ambiwalentny. W pozostaych tekstach (ok. 45%) wizerunek organizacji jest pozytywny. Dane te wic potwierdzaj, e organizacje nie wystpuj dla mediw jedynie w roli inicjatorw afer i przekrtw. Media lokalne Przytoczone powyej dane dotycz mediw oglnopolskich, ktre generalnie zdecydowanie rzadziej powicaj swoje amy tematom obywatelskim ni media lokalne. Z badania organizacji pozarzdowych z 2004 roku wynika, e o ile z mediami oglnokrajowymi regularnie utrzymuje kontakt jedynie 5% organizacji, o tyle z lokalnymi ok. 22%. Wiksze zainteresowanie dziaaniami organizacji ze strony mediw lokalnych potwierdzaj rwnie eksperci. Prawo, organizacje i media publiczne Warto te przypomnie, e Ustawa o dziaalnoci poytku publicz-
Mniej wicej poowa gazetowych artykuw o organizacjach pozarzdowych ma krtki, neutralny, informacyjnych charakter. Tylko 5% przedstawia negatywn opini.
105
nego i o wolontariacie jako jedno z uprawnie organizacji poytku publicznego wymienia bezpatny dostp do publicznego radia i telewizji, nakadajc tym samym na publiczne media obowizek umoliwienia organizacjom informowania o ich dziaalnoci. Grupa telewizyjna Pozarzdowa Grupa Inicjatywna ds. wsppracy z Telewizj Polsk dziaa od marca 2003 roku. Przyczyn jej powstania bya ugoda, jak zawary PKN Orlen i TVP, a ktra zakadaa przekazanie przez TVP poowy pienidzy, zebranych podczas Wigilijnej Akcji Reklama Dzieciom, Fundacji Orlen Dar serca. Ugoda dotyczya pozwu zoonego przez PKN Orlen w sprawie informacji podanej przez Wiadomoci TVP w styczniu 2001 roku o rzekomym sponsorowaniu kampanii prezydenckiej Mariana Krzaklewskiego przez Koncern Naftowy. Oburzone takim postpowaniem organizacje wystosoway do Zarzdu TVP list, w odpowiedzi na ktry Zarzd zaproponowa przedstawicielom organizacji m.in. omwienie zasad wsppracy midzy organizacjami pozarzdowymi a telewizj publiczn. Dotychczas nie ma wymiernych efektw tego procesu. Problemem jest nawet podpisanie przez TVP Deklaracji Wsppracy z Organizacjami Pozarzdowymi, chocia ju wiele razy wydawao si, e moment ten jest bliski. Stosowne obietnice skada zarwno poprzedni prezes TVP Robert Kwiatkowski, jak i obecny szef telewizji publicznej Jan Dworak. Za kadym razem jednak, gdy termin spotkania by ju ustalony, z bardziej lub mniej jasnych przyczyn odwoywano go. Grupa Inicjatywna nie otrzymaa take do tej pory odpowiedzi na listy wysane do Zarzdu TVP oraz KRRiT dotyczce realizacji obietnicy wsppracy. Grupa Inicjatywna przedstawia m.in. zoone TVP propozycje, aby ta wsppraca nabraa bardziej realnych ksztatw. Jedn z nich byo zorganizowanie szkole na temat III sektora dla zainteresowanych dziennikarzy. W zamyle Grupy Inicjatywnej byaby to dobra okazja nie tylko do nawizania kontaktw z dziennikarzami, realizujcymi programy o sprawach spoecznych, ale take sposb na uwraliwienie dziennikarzy telewizyjnych na tematyk aktywnoci obywatelskiej. Szkolenia mogyby by zrealizowane we wsppracy z Akademi Telewizyjn, ktra wstpnie wyrazia zainteresowanie t propozycj.
Marta Gumkowska
106
21% Polakw ufa rzdowi, Senatowi i Sejmowi 31% ufa sdom 75% ufa wojsku i Kocioowi katolickiemu 84% ufa PCK, WOP i Caritas.
ZAUFANIE SPOECZNE DO ORGANIZACJI POZARZDOWYCH Zaufanie do konkretnych organizacji Badania opinii publicznej pokazuj, e obywatele dystansuj si wobec spraw publicznych. Stosunek obywateli (pozytywny lub negatywny) mierzony jest czsto poprzez odniesienie do kategorii zaufania lub nieufnoci. Poziom zaufania, jakim Polacy darz instytucje ycia publicznego zwizane z wadz ustawodawcz i wykonawcz rzd, Sejm i Senat jest od duszego czasu bardzo niski i nadal spada. Z bada CBOS, mwicych o zaufaniu Polakw do rnych instytucji publicznych, wynika, e w lutym 2004 roku tylko 21% Polakw darzyo te instytucje zaufaniem, a u 67, 5% budziy one nieufno. Rwnie wadza sdownicza nie budzi w spoeczestwie polskim zaufania 60% nie ufa sdom, a tylko 31% darzy je zaufaniem. Negatywne opinie Polakw o tych kluczowych, z punktu widzenia funkcjonowania sfery publicznej, instytucjach maj wpyw na stosunek do pastwa jako takiego, a take na zaufanie do instytucji w ogle. Istniej jednak obszary ycia publicznego, ktre cay czas ciesz si wysokim zaufaniem spoecznym. Zdecydowana wikszo Polakw ufa wojsku i Kocioowi katolickiemu (po 75%), ufne nastawienie przewaa take wobec ONZ (62%), NATO (59%) i w mniejszym stopniu UE (46%), a take policji, telewizji i wadzy lokalnej. Jednak najwyszy poziom deklaracji zaufania, wedug wynikw badania CBOS z lutego 2004, uzyskay organizacje charytatywne (w badaniu byy wymienione z nazwy konkretne organizacje Wielka Orkiestra witecznej Pomocy, Polski Czerwony Krzy, Caritas) ufa im od 86% do 82% Polakw.
107
Zaufanie do caego sektora pozarzdowego Wyniki bada przeprowadzonych w 2003 i 2004 roku przez SMG/KRC, Stowarzyszenie Klon/Jawor i Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu w Warszawie wskazuj jednak, e z faktu powszechnego zaufania do duych, rozpoznawalnych organizacji nie naley wyciga wnioskw o powszechnym zaufaniu do caego sektora organizacji pozarzdowych. Kiedy zapytano o poszczeglne typy organizacji (bez wymieniania konkretnych nazw), scharakteryzowane poprzez obszar ich dziaalnoci, zaledwie 35% Polakw zadeklarowao zaufanie do organizacji charytatywnych, cho jednoczenie nadal by to typ organizacji, ktry najczciej by wskazywany jako budzcy zaufanie. W kontekcie przytoczonych powyej danych CBOS nie dziwi fakt, i podmioty, ktre wywoyway najwiksz nieufno respondentw tych bada to partie, ugrupowania i ruchy polityczne 41% Polakw im nie ufa, a tylko niecay 1% darzy je zaufaniem. Relatywnie wysoki poziom nieufnoci budz te zwizki zawodowe (nie ufa im 11,4%, ufa tylko 4,1%), samorzdy i izby zawodowe, cechy, organizacje pracodawcw (nie ufa 9,1%, ufa 1%). Opinie o stowarzyszeniach i fundacjach Od 2004 roku wizerunek organizacji pozarzdowych uleg nieznacznej zmianie. Organizacje pozarzdowe zyskuj szczeglnie, kiedy s oceniane w porwnaniu z instytucjami pastwowymi 65% Polakw uwaa, e organizacje spoeczne na og skuteczniej dostarczaj pomocy potrzebujcym ni instytucje pastwowe. 67,4% dorosych obywateli wyraa take przekonanie, e dziaania organizacji spoecznych (stowarzysze, fundacji itp.) s teraz bardziej potrzebne ni 5 lat temu. O ile ten pierwszy wynik mona po czci tumaczy siln niechci Polakw do instytucji pastwa, o tyle drugi wskazuje na popraw oceny sektora pozarzdowego. Zmniejszy si odsetek Polakw, ktrzy uwaaj, e w organizacjach spoecznych czsto dochodzi do naduy i prywaty z 63% w 2003 do 57% w 2004 roku. Trudno jednak cieszy si zmian o 6 punktw procentowych, jeli cigle ponad poowa Polakw postrzega organizacje przez pryzmat naduy. Z 39,3% do 32% zmniejszy si odsetek uwaajcych, e organizacje s na og le zorganizowane i niefachowe. Powoli zwiksza si liczba Polakw, ktrzy bez organizacji spoecznych nie wyobraaj sobie dobrego funkcjonowania demokratycznego pastwa. W 2004 roku uwaao tak 55,5%. Niestety nie zmienia si procent tych, ktrzy uwaaj, e organizacje spoeczne maj oglnie niewielki wpyw na rozwizywanie wanych problemw spoecznych w Polsce podobnie jak w 2003 roku zgadza si z tym stwierdzeniem 52% obywateli, a tylko co pity z tak sformuowan opini si nie zgadza. Czciej rola organizacji spoecznych doceniana jest w lokalnym rodowisku co trzeci dorosy Polak uwaa, e organizacje spoeczne rozwizuj wane problemy spoeczne w moim ssiedztwie.
Marta Gumkowska
1% Polakw darzy zaufaniem partie i ruchy polityczne 35% Polakw ufa organizacjom charytatywnym.
Ponad poowa Polakw nie wyobraa sobie dobrego funkcjonowania demokratycznego pastwa bez organizacji spoecznych.
IX.III SEKTOR POZA GRANICAMI
109
IX. III SEKTOR POZA GRANICAMI
POLSKA A EUROPA Oceniajc kondycj sektora pozarzdowego w Polsce, warto zada sobie pytanie o to, jak nasz kraj wyglda na tle innych w naszym regionie lub te, czy duy dystans dzieli nas od krajw tzw. starej Unii Europejskiej. Wybr punktu odniesienia nie jest oczywicie bez znaczenia dla ostatecznej oceny inaczej polski III sektor wypada na tle sektorw z krajw, w ktrych tak jak w Polsce warunki jego swobodnego rozwoju zaistniay dopiero kilkanacie lat temu, a inaczej w porwnaniu do sytuacji organizacji w krajach rozwinitej demokracji. Trudnoci badawcze Analizujc dane, naley pamita o tym, i wszystkie porwnania maj powane ograniczenia. Trudne jest choby ustalenie wsplnej denicji spoeczestwa obywatelskiego, a nawet sektora pozarzdowego i typw instytucji, jakie w poszczeglnych krajach mona do niego zalicza. Dzieje si tak, poniewa nie istnieje jeden model sektora pozarzdowego. Jego ksztat jest wynikiem dziaania wielu spoecznych, historycznych i ekonomicznych czynnikw. Trudnoci nastrcza te zdobycie porwnywalnych danych (od wielu lat prowadzone s prby wprowadzenia do statystyk narodowych sektora pozarzdowego brakuje ich take w Polsce). Na koniec wreszcie sama interpretacja uzyskiwanych rezultatw moe by bardzo subiektywna. To, co w polskich warunkach moemy uzna za sukces, w innych krajach traktowane moe by jako poraka i na odwrt. Polska a kraje Europy rodkowo-Wschodniej W stosunku do krajw Europy rodkowo-Wschodniej Polska moe by uznana za jednego z liderw w regionie. W badaniach NGO Sustinability Index regularnie prowadzonych przez Freedom House i USAID stosowany jest zestaw ocen, dotyczcych poszczeglnych aspektw funkcjonowania organizacji. Wynik 1 oznacza ocen skrajnie pozytywn, ocena 7 skrajnie negatywn. Polska w 2004 roku uzyskaa drugi w kolejnoci (po Estonii) najlepszy wynik spord byych krajw bloku komunistycznego. Wybrane wyniki prezentujemy w tabeli poniej. Badania te prowadzone s od koca lat 90. i kolejno krajw z drobnymi przesuniciami
110
zasadniczo si nie zmienia: na czele rankingu pojawia si Sowacja, Polska czy Estonia, za na kocu rankingu Biaoru.
Sustainabilty Index 2004
Prawne Zasoby warunki organizadziaania cyjne
Finansowe warunki funkcjonowania 2,5 2,9 3,5 3,3 3,1 2,7 3 4,1 4,3 4,6 4,6 5,2 6,2
Wywizywania si z funkcji rzecznictwa 2 1,9 2,2 3,3 2 2,2 2 2,5 3,6 3,1 4,2 4 6
Wywizywanie si z funkcji dostarczania usug 2,4 2,3 2,2 2,3 2,4 2,2 3,7 3,2 3,1 3,3 3,9 4,5 4,9
Infrastruktura dziaa
Wizerunek publiczny 2,1 2,2 2,6 3 2,9 2,5 3 3,3 3,8 4,1 4,5 4,2 5,6
rednia
Estonia Polska Sowacja Wgry otwa Czechy Litwa Bugaria Rumunia Ukraina Rosja Modawia Biaoru
1,8 2,3 2,3 1,3 2,4 3 1,8 2 3,8 3,6 4,3 4,2 6,9
2,5 2,5 2,3 3 3 3,2 2,6 4,5 3,8 3,9 4 4,1 4,6
2,5 2,9 3,5 3,3 2,7 2,7 3 4,1 4,3 4,6 4,6 5,2 6,2
2,1 2,3 2,5 2,6 2,6 2,7 2,7 3,2 3,7 3,8 4,2 4,3 5,6
Prezentowane tu liczby wymagaj komentarza. Czsto syszane opinie o tym, e warunki dziaania organizacji pozarzdowych w Polsce s wyjtkowo niekorzystne, wydaj si w ich wietle, przesadzone przynajmniej w stosunku do innych krajw, dzielcych z nami trudne dowiadczenia komunizmu. W dziedzinie prawa, co do zasady, organizacje pozarzdowe ciesz si swobod powstawania i dziaania. Take sfera podatkowa, mimo e wok niej toczy si w Polsce wiele sporw, naley do wzgldnie przyjaznych na tle innych krajw ujtych w zestawieniu. Za wzgldnie dobre uzna naley te zasoby organizacyjne sektora i wywizywanie si z funkcji dostarczania usug oraz rzecznictwa (w tym ostatnim wymiarze Polska otrzymaa najlepszy wynik w regionie!). Zaskoczeniem dla przedstawicieli polskich organizacji pozarzdowych narzekajcych na z pras moe te by dobra ocena wizerunku publicznego III sektora w Polsce. Gorzej oceniane s zasoby finansowe i poziom samowystarczalnoci sektora w tym zakresie. Jak wida zreszt problem ten uznawany jest za najbardziej dotkliwy we wszystkich krajach tego regionu. Nienajlepiej oceniona rwnie zostaa infrastruktura dziaa organizacji.
111
Polska a kraje starej Unii Najbardziej znane midzynarodowe badanie sektora pozarzdowego to projekt the John Hopkins University Comparative Non-Prot Sector , koordynowany przez John Hopkins University, ktre prowadzony by w 35 krajach wiata. Wnioski, do jakich doszli badacze, s znaczce jak twierdzi gwny koordynator caego przedsiwzicia prof. Lester Salamon mamy do czynienia z rewolucj asocjacyjn w skali globalnej sektor pozarzdowy rozwija gwatownie si w ostatnich latach. Wzrasta liczba organizacji i ich znaczenie. Szczeglnie istotny staje si ekonomiczny wymiar dziaa sektora non-prot. Jednak przyjmujc te wnioski, a take analizujc rnice miedzy kondycj organizacji pozarzdowych w poszczeglnych krajach (patrz ponisze zestawienie) trzeba pamita, i badania John Hopkins University koncentruj si przede wszystkim na ekonomicznym (w szczeglnoci dotyczce zatrudnienia) charakterze III sektora, przez ten pryzmat naley zatem patrze na diagnozowany rozwj ruchu stowarzyszeniowego i na opis sytuacji w poszczeglnych krajach. Drugie konieczne zastrzeenie dotyczy aktualnoci badania dane dotyczce polskiego sektora pozarzdowego pochodz sprzed kilku lat, ale wyniki innych bada z roku 2002 i 2004 roku nie wskazuj na to, by w porwnywanych obszarach nastpia istotna zmiana. Zgromadzone w ramach the Johns Hopkins Comparative Non-prot Sector Project dane pozwalaj twierdzi, e gdyby traktowa sektor pozarzdowy cznie, to byaby to na wiecie sidma co do wielkoci gospodarka narodowa. cznie w badanych 35 krajach wiata sektor wytwarza 5,1 % produktu narodowego brutto i daje (w przeliczeniu na pene etaty) 40 mln miejsc pracy co stanowi 4,4% grupy aktywnej zawodowo w tych krajach. Jednak zrnicowanie midzy poszczeglnymi krajami, rwnie w obrbie Europy, jest bardzo wyrane. Porwnanie udziau zatrudnienia w sektorze (cznie patnego i wolontarystycznego) w caoci zatrudnienia w poszczeglnych krajach pokazuje, e najwyszy odsetek zatrudnienia w sektorze wystpuje w krajach takich jak Holandia (14,4%) i Belgia (10,9%) oraz Irlandia (10,8%), najmniejszy za na Sowacji, w Polsce i Rumunii (0,8%).
112
Udzia patnego i wolontarystycznego zatrudniania w sektorze non-prot w caoci zatrudnienia Polsce oraz w innych krajach Europy w poowie lat 90
Marta Gumkowska, Jakub Wygnaski
MODELE III SEKTORA W EUROPIE W Unii Europejskiej mona wyodrbni co najmniej kilka modeli funkcjonowania III sektora. Mona mwi o rnej roli, jak odgrywa on na scenie publicznej. Model korporacyjny lub kontynentalny Fundamenty modelu korporacyjnego zostay stworzone jeszcze przez Bismarcka. Kwesti zabezpieczenia spoecznego rozwizuje si w nim za pomoc ubezpieczenia, ktre obywatele opacaj w okresie aktywnoci zawodowej i z ktrego maj si utrzyma w czasie, kiedy pracy tej nie bd ju mogli wykonywa. W ten sposb pastwo gwarantuje podstawowe wiadczenia socjalne, jednak wikszo zada z tego zakresu powierza organizacjom pozarzdowym i religijnym. Dzieje si tak, poniewa niezwykle istotnym elementem tego modelu jest zastosowanie zasady pomocniczoci w jej radykalnej interpretacji przyznajcej formalnie pierwszestwo w dostarczaniu usug organizacjom spoecznym i kocioom. Zasada pomocniczoci jest silnie zakorzeniona w niemieckiej tradycji samorzdnoci wsplnot lokalnych, ale ma take zwizek z doktryn neutralnoci pastwa w stosunku do rnych grup wyznaniowych, ktre tworz wasne podsystemy instytucji spoecznych,
113
adresujce swe usugi do danej grupy (przedszkola, szkoy, domy opieki, a nawet zwizki zawodowe, gazety, stacje radiowe). Model ten wystpuje przede wszystkim w Niemczech, ale take z pewnymi modykacjami w Holandii, Belgii, Austrii i Szwajcarii. Pewne jego elementy obecne s te we Francji. Model rezydualny (liberalny lub anglosaski) W modelu rezydualnym zaspokajanie potrzeb spoecznych jest przede wszystkim zadaniem samych obywateli, ktrzy potrzebne im wiadczenia kupuj na rynku usug. Model ten nawizuje do idei pastwa minimalnego. Zakada on, e organizacje pozarzdowe skupiaj si przede wszystkim na aktywizowaniu obywateli bardzo due jest znaczenie lantropii i wolontariatu, pastwo za tworzy sie, ktra zabezpiecza tych, dla ktrych niewystarczajce okazay si samodzielne wysiki. Model ten jest praktykowany przede wszystkim w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Model skandynawski (instytucjonalny, socjaldemokratyczny) Model skandynawski, instytucjonalny czy socjaldemokratyczny przypisuje stosunkowo najmniejsz rol organizacjom pozarzdowym. W tzw. pastwie opiekuczym aktywno pastwowych sub spoecznych nie pozostawia wiele miejsca na wczenie si organizacji pozarzdowych w realizacj zada z zakresu polityki spoecznej. Jednak olbrzymie koszty ekonomiczne takiego modelu pastwa zmuszaj ostatnio do jego rewizji i przejcia czci zada przez organizacje pozarzdowe. Podkreli naley, e ograniczone funkcje organizacji pozarzdowych w realizacji zada z zakresu polityki spoecznej nie oznaczaj bynajmniej automatycznie saboci sektora pozarzdowego, a jedynie inny jego charakter. W krajach skandynawskich liczne organizacje pozarzdowe dziaaj aktywnie w dziedzinach takich, jak rzecznictwo, dziaalno humanitarna poza granicami kraju, ale take ochrona lokalnych tradycji, edukacja i rekreacja. Pochodn tej sytuacji jest te to, e sektor pozarzdowy jest w wikszym ni gdzie indziej stopniu oparty o dziaalno wolontarystyczn (w zwizku z tym, e organizacje rzadziej prowadz dziaania w sposb cigy, wiadczc usugi i zatrudniajc stay personel). Model rudymentarny (rdziemnomorski) W Europie mona jeszcze mwi o modelu rudymentarnym, ktry praktykowany jest w mniej zamonych pastwach Unii Europejskiej (Portugalii, Hiszpanii, Grecji, Irlandii i czci Woch). W krajach tych pastwowy system zabezpieczenia spoecznego mia tradycyjnie do ograniczony charakter. Nie udao si tam osign modelu penego zatrudnienia, a pomoc socjalna uzupeniana bya aktywnoci charytatywn kocioa i organizacji spoecznych.
114
Obecnie jednak zasady podziau pracy gwatownie zmieniaj si. W szczeglnoci dotyczy to Irlandii, w ktrej organizacje dziaajce na polu szeroko rozumianej pomocy spoecznej przy wykorzystaniu rodkw UE znacznie zwikszyy zakres swych dziaa. We Woszech natomiast bardzo aktywnie prowadzone s dziaania z zakresu tzw. ekonomii spoecznej. Polski model? Jak umieci polski sektor pozarzdowy na tle powyszych modeli? Obecny jego ksztat nie odpowiada w peni adnemu z powyszych typw. Mona mwi o specycznej ich mieszance. Przed rokiem 1989 mielimy do czynienia z doktryn zblion do modelu socjaldemokratycznego. Poniewa jednak praktyka pozostawiaa wiele do yczenia, w rzeczywistoci zblialimy si do modelu rudymentarnego. Obecnie trwaj poszukiwania specycznego polskiego modelu. Trzeba przyzna, e maj one nieco przypadkowy charakter. Jestemy krajem, ktrego obywatele nie s ani do bogaci, ani do aktywni, aby praktykowa liberalny model rezydualny. Jestemy te krajem, ktry nie jest wystarczajco zamony, aby pozwoli sobie na doktryn pastwa opiekuczego, cho pewnie wanie taki model preferowaaby wikszo Polakw. Sytuacj t do trafnie okreli Edmund Mokrzycki jako prb ycia w socjalizmie po jego obaleniu.
Jakub Wygnaski oprac. Marta Gumkowska
Polski model III sektora nie zosta wypracowany. Cigle prbujemy y w socjalizmie po jego obaleniu.
ORGANIZACJE POZARZDOWE W BRUKSELI Rozwj i charakter sektora organizacji spoecznych jest cile zwizany z histori i praktyk wypracowan w kadym z pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Znaczny stopie zrnicowania czy te brak jednolitego, europejskiego charakteru organizacji III sektora w pastwach czonkowskich jest jedn z przyczyn, dla ktrych Komisja Europejska nie angauje rodkw we wspieranie organizacji spoeczestwa obywatelskiego w pojedynczych pastwach Unii. Wsparcie ograniczane jest do partnerstw projektw transgranicznych czy te do europejskich porozumie organizacji spoecznych. Zjawisko do nowe Porozumienia organizacji spoecznych na poziomie Unii Europejskiej s zjawiskiem do nowym. Cho nieliczne organizacje ju w pierwszych latach istnienia Wsplnot Europejskich prowadziy dziaania na poziomie europejskim (na przykad organizacja zaj-
115
mujca si walk z ubstwem ATD-Czwarty wiat), dopiero wzrost znaczenia tych instytucji dla ksztatowania polityki spoecznej czy ochrony rodowiska spowodowa, e organizacje pozarzdowe rozbudoway sw obecno w Brukseli. Obecno organizacji spoecznych na poziomie unijnym, dugo dominowanych przez organizacje konsumentw, od drugiej poowy lat 1980 znacznie wzrosa. Dziaalno organizacji spoecznych w Brukseli mona podzieli na rne grupy. Naley przy tym pamita, e zjawisko dziaalnoci organizacji wobec instytucji unijnych jest marginalne w porwnaniu do zasobw, ktre posiadaj poszczeglne rmy komercyjne, prowadzce lobbing w Brukseli. Ograniczone zasoby organizacji powoduj, e w wielu przypadkach mamy do czynienia z bardzo maymi, kilkuosobowymi biurami, dziaajcymi na rzecz bazy czonkowskiej z kilku lub nawet wszystkich pastw unijnych. Biura midzynarodowych organizacji Cz reprezentacji pozarzdowej w Brukseli stanowi biura midzynarodowych organizacji, jak na przykad World Wide Fund for Nature (WWF) czy Amnesty International. Organizacje te utrzymuj biura w Brukseli nie tylko po to, by wpywa na polityk Unii w poszczeglnych dziedzinach, ale take by wymienia czy koordynowa informacje pomidzy krajowymi oddziaami tych organizacji w caej Europie. Dziki swojej znaczcej bazie czonkowskiej, organizacje te s w stanie nansowa ze rde niepublicznych do liczebne zespoy ekspertw. Przedstawicielstwa organizacji W Brukseli funkcjonuj take przedstawicielstwa pojedynczych organizacji, najczciej niemieckich, ktre to z powodu nieporwnywalnie silniejszej pozycji (zwaszcza jako organizacje wiadczce usugi spoeczne) mog sobie pozwoli na prowadzenie wasnego biura przy instytucjach europejskich. Przykadem mog by Deutsche Caritas czy Parittische Wohlfahrt. Naley jednak wymieni take organizacje takie jak Fundacion Luis Vives z Hiszpanii, ktra specjalizuje si we wspieraniu organizacji spoecznych, prowadzcych projekty nansowane z Europejskiego Funduszu Spoecznego. Biura organizacji parasolowych Wikszo reprezentacji pozarzdowych w Brukseli stanowi tzw. organizacje parasolowe, czyli grupujce poszczeglne organizacje lub krajowe sieci na poziomie Unii Europejskiej. Takich porozumie jest ponad siedemdziesit, przy czym prawie wszystkie maj cile zdeniowany zakres zainteresowania. Porozumienia maj charakter sektorowych (branowych) grup nacisku, najczciej odpowiadajcych do dokadnie danej polityce, prowadzonej przez Komisj Europejsk. Taki bliski zwizek ma rne przyczyny. Czciowo jest to zwizane z tym, e naturaln rze-
W Brukseli swoje biura maj midzynarodowe organizacje, takie jak Amnesty International.
Swoje przedstawicielstwa maj te pojedyncze organizacje, najczciej niemieckie.
W wikszoci reprezentacje III sektora w Brukseli to organizacje sieciowe.
116
cz jest koncentrowanie dziaalnoci organizacji na tych obszarach, gdzie instytucje unijne maj co do powiedzenia czy wrcz odpowiadaj wycznie za jaki obszar polityki. Czciowo jest to jednak take zwizane z tym, e Komisja Europejska przeznacza pienidze z budetu jedynie na takie dziedziny, w ktrych wolno jej prowadzi polityk. Wtedy Komisja moe donansowywa dziaalno midzy innymi grup eksperckich, rm doradczych czy organizacji pozarzdowych. Grupa kontaktowa spoeczestwa obywatelskiego Dopiero pod koniec lat 90. zawieszenie nansowania europejskich porozumie organizacji pozarzdowych przez Komisj Europejsk doprowadzio do podjcia wsplnych dziaa. Powstaa wtedy grupa kontaktowa spoeczestwa obywatelskiego (Civil Society Contact Group CSCG), ktra zrzesza znaczn cz organizacji pozarzdowych, dziaajcych na poziomie unijnym. Grupa angauje si we wsplne dziaania przy takich okazjach jak np. opracowanie projektu traktatu konstytucyjnego. W skad grupy kontaktowej wchodz porozumienia organizacji ekologicznych, praw czowieka, spraw spoecznych, pomocy rozwojowej, polityki kulturalnej oraz praw kobiet. Czonkiem grupy kontaktowej jest take Europejski Kongres Zwizkw Zawodowych, co jest zwizane z bliskimi powizaniami czci organizacji pozarzdowych w Europie Zachodniej z ruchem zwizkowym. Charakter porozumie branowych Poszczeglne porozumienia branowe maj rny charakter. Wsppraca organizacji ekologicznych Green 9 jest nieformalna. Do niedawna by to take model wsppracy organizacji praw czowieka, cho pojawienie si w Brukseli biura ds. polityki europejskiej i praw czowieka sekty scjentologw w 2003 r. spowodowao obronne zwarcie szeregw i sformalizowanie wsppracy. Formalne struktury organizacji czonkowskich maj CONCORD (porozumienie krajowych porozumie oraz poszczeglnych organizacji dziaajcych na rzecz rozwoju najbiedniejszych pastw wiata) oraz Social Platform (zrzeszajca europejskie porozumienia organizacji spraw spoecznych, jak na przykad Europejska Sie przeciwko Ubstwu EAPN, CEDAG czy Europejskie Forum Osb Niepenosprawnych EDF). Czonkami grupy kontaktowej spoeczestwa obywatelskiego s take pojedyncze porozumienia organizacji spoecznych Europejskie Lobby Kobiet EWL oraz Europejskie Forum Sztuki i Dziedzictwa EFAH. Inne organizacje na poziomie unijnym Naley jednak pamita, e istniej rne inne organizacje spoeczne na poziomie unijnym, ktre nie s czonkami tych rnych porozumie czy platform. Wymieni naley Ruch Europejski, Eu-
Grupa kontaktowa spoeczestwa obywatelskiego zrzesza znaczn cz organizacji dziaajcych na poziomie unijnym.
117
ropean Citizen Action Service ECAS, Europejskie Centrum Fundacji EFC, Staa Konferencja Spdzielni, Towarzystw Wzajemnociowych, Stowarzysze i Fundacji (CEP-CMAF) czy te Permanent Forum for Civil Society. Wszystkie te organizacje take dziaaj jako rzecznicy interesu w sprawach europejskich, wypowiadaj si za siln pozycj spoeczestwa obywatelskiego w Europie i zrzeszaj czonkw z duej liczby pastw unijnych. Obraz wiata organizacji pozarzdowych w Brukseli naley uzupeni wspomnieniem o rnych instytutach badawczych, jak na przykad European Policy Centre czy Centre for European Policy Studies. Polski wyjtek Przedstawicielstwo polskich organizacji pozarzdowych w Brukseli (POP) jest projektem, zainicjowanym w 2002 roku, w ktry zaangaowao si ponad dwadziecia polskich organizacji spoecznych i ktrego inicjatorami s Fundacja im. Stefana Batorego oraz Stowarzyszenie na rzecz Forum Inicjatyw Pozarzdowych (FIP). Gwnym zadaniem POP jest wspieranie polskich organizacji pozarzdowych jako aktywnych uczestnikw procesw integracji europejskiej. Od pocztku prace POP prowadzone s rwnoczenie przez biura w Brukseli i Warszawie. Zadaniem POP jest promowanie polskiego III sektora wrd instytucji Unii Europejskiej oraz doprowadzenie do integracji polskich organizacji pozarzdowych z europejskimi sieciami organizacji pozarzdowych. Dziaalno Przedstawicielstwa ma rwnie charakter informacyjny i rzecznictwa interesw. Przedstawicielstwo Polskich organizacji pozarzdowych w Brukseli stanowi wyjtek, gdy jest jedyn krajow reprezentacj organizacji. Wynika to czciowo z tego, e biuro Przedstawicielstwa dziaalno rozpoczo, zanim Polska staa si czonkiem Unii Europejskiej pamita naley, e czonkostwo wikszoci porozumie europejskich byo ograniczone do organizacji z pastw czonkowskich, cho obecnie odchodzi si od tego typu statutowych ogranicze. Innym rzadkim przykadem reprezentacji sektora pozarzdowego w Brukseli jest osoba oddelegowana przez Welsh Council of Voluntary Organisations do pracy w regionalnym przedstawicielstwie Walii. Organizacje a instytucje europejskie Bliskie finansowe powizanie porozumie organizacji pozarzdowych czy te niektrych pojedynczych organizacji z Komisj i Parlamentem Europejskim jest przeszkod w postrzeganiu ich jako niezalenych. Niektre platformy otrzymuj jakby z rozdzielnika coroczn dotacj, ktra pokrywa prawie cao kosztw operacyjnych tych instytucji. Inne znowu co par lat przystpuj do konkursw o nansowanie kosztw dziaalnoci.
Polskie organizacje jako jedyne miay swoje przedstawicielstwo jeszcze przed integracj.
118
Pytanie o nansowanie dziaalnoci stanowi gwny punkt ataku dla instytucji (np. reprezentacji biznesu) czy opcji politycznych (takich jak np. brytyjscy konserwatyci), ktrzy w rwnej mierze s niechtni organizacjom pozarzdowym, jak i instytucjom europejskim. Nie proponuj one jednak alternatywnych rozwiza. Pytanie to stanie si znw aktualne, gdy wskutek reformy budetu Unii, Komisja zaproponuje nowy system przyznawania tego typu dotacji dla europejskich porozumie organizacji pozarzdowych, ktry obowizywaby od 2007 roku. Nieprawdziwe jest jednak stwierdzenie, e Komisja pracuje jedynie z organizacjami i porozumieniami, ktre zajmuj uprzywilejowan pozycj w ramach dialogu Komisji ze wiatem organizacji i ktre w dodatku sama opaca. Rne dziay Komisji w bardzo rny sposb zorganizoway wspprac ze rodowiskiem pozarzdowym. Niektre dziay Komisji wol mie jednego, uprzywilejowanego partnera do rozmw std ch nansowania Social Platform czy CONCORD. Inne dziay Komisji wol nie mie jakichkolwiek specjalnych mechanizmw kontaktu, co sprowadza si do unikania ustrukturyzowanego dialogu obywatelskiego. Przykadowe rozwizanie ze wzgldu na jego przejrzysto i otwarto stanowi mechanizm stosowany przez Dyrekcj Generaln ds. Handlu. Tu zastosowano otwarty system spotka, a uczestnictwo bardziej aktywnych organizacji jest czciowo refundowane. Ten system wymaga jednak zaangaowania znacznej grupy personelu Komisji, ktrego wbrew oglnym opiniom raczej brakuje. Szczeglne zwizki niektrych organizacji spoecznych z Komisj nie s zreszt aprobowane przez Parlament Europejski, ktry odrzuci propozycj Komisji, aby wprowadzi system akredytacji organizacji, z ktrymi Komisja wsppracuje. Instytucje europejskie nie maj zatem, w odrnieniu od ONZ czy Rady Europy, formalnych barier wobec uczestnictwa wszelkich organizacji w spotkaniach i konsultacjach. W praktyce jednak brak formalnego systemu akredytacji moe czasami doprowadza do sytuacji, w ktrych stosowana jest mao przejrzysta dowolno wyboru partnerw do rozmw. Europejski Komitet Ekonomiczno-Spoeczny Formalnie rzecz biorc, Traktat z Nicei wyznaczy Europejski Komitet Ekonomiczno-Spoeczny na miejsce, gdzie organizacje zorganizowanego spoeczestwa obywatelskiego si spotykaj i skd mog wpywa na ksztat unijnej polityki. Czonkowie Komitetu s mianowani przez rzdy pastw unijnych, ilo czonkw wywodzcych si z organizacji pozarzdowych obecnie jest ladowa (reprezentowani s przede wszystkim partnerzy spoeczni) i s to przedstawiciele krajowych, nie oglnoeuropejskich organizacji pozarzdowych. Europejskie porozumienia organizacji pozarzdowych preferuj bezporednie kontakty z Komisj i Parlamentem i nie korzystaj z porednika, jakim jest Komitet.
EKES to miejsce, gdzie spotykaj si przedstawiciele zorganizowanego spoeczestwa obywatelskiego.
119
Zy przykad: Europejski Bank Inwestycyjny Istnieje rwnie jedna instytucja unijna, ktra cakowicie unika dialogu spoecznego jest to Europejski Bank Inwestycyjny, ktry za nic ma konsultacje z organizacjami spoecznymi, uznajc, e jego decyzje maj charakter czysto techniczny i wystarcza do tego wsppraca z administracj. Nie zgadzaj si z tym np. organizacje ekologiczne. Warto take pamita o cakowicie innym rodowisku organizacji pozarzdowych w Brukseli dziaaj tu dla wasnej spoecznoci najrniejsze, lokalne organizacje belgijskie. Stopie, w jakim te organizacje bardzo bliskie ideowo i zycznie porozumieniom europejskim s nieobecne w dziaalnoci i wiadomoci tych porozumie, najbardziej moe obrazuje jedn z gwnych trudnoci, z jak unijne organizacje spoeczne maj w swojej pracy. Chodzi o utrzymywanie kontaktu i zainteresowania pomidzy organizacjami spoecznymi na poziomie unijnym a bazami w poszczeglnych pastwach czonkowskich. Patrzc na porozumienia organizacji pozarzdowych na poziomie unijnym, naley zatem pamita, e ich sia czy sabo zaley od kondycji i zaangaowania organizacji w poszczeglnych pastwach Unii w sprawy europejskie. Poniej adresy stron internetowych do organizacji wymienionych w tekcie. Informacje na tych stronach najczciej dostpne s wycznie po angielsku i francusku: Amnesty International European Ofce - www.amnesty-eu.org ATD-Czwarty wiat - www.atd-quartmonde.org Centre of European Policy Studies CEPS - www.ceps.be Civil Society Contact Group - www.act4europe.org CONCORD - www.cocordeurope.org European Anti-Poverty Network EAPN - www.eapn.org European Citizen Action Service ECAS - www.ecas.org European Council for Voluntary Organisations CEDAG - www.cedag-eu.org European Disability Forum EDF - www.edf-feph.org European Forum for the Arts and Heritage EFAH - www.efah.org European Foundation Centre EFC - www.efc.be
120
European Movement - www.europeanmovement.org European Policy Centre EPC - www.theepc.be European Womens Lobby - www.womenlobby.org Fundacion Luis Vives - www.fundacionluisvives.org Green 9 - www.act4europe.org Human Rights and Democracy Network - www.act4europe.org Permanent Forum - www.forum-civil-society.org Przedstawicielstwo Polskich Organizacji Pozarzdowych - www.eu.ngo.pl Social Platform - www.socialplatform.org Standing Conference of Cooperatives, Mutual Societies, Associations and Foundations (CEP-CMAF) - www.cepcmaf.org WWF European Policy Ofce - www.panda.org
Pawe Krzeczunowicz
RDA WIEDZY O ORGANIZACJACH POZARZDOWYCH NA WIECIE Tak czy inaczej rozumiane organizacje pozarzdowe funkcjonuj nieomal we wszystkich krajach wiata. Mog przybiera bardzo rne formy prawne i rni si zakresem dziaa i tradycjami, z ktrych wyrastaj, jednak wszdzie tam, gdzie istnieje pastwo i rynek, istniej te instytucje, funkcjonujce pomidzy nimi. Oto kilka wybranych rde danych na temat sektora non-prot na wiecie: The John Hopkins University Comparative Non-Prot Sector Project Jedn z pierwszych prb uchwycenia rnorodnoci organizacji pozarzdowych byo badanie koordynowane przez John Hopkins University, ktre rozpoczto w 1990 roku. Dotychczas objto nim ok. 35 krajw. Badania te koncentruj si przede wszystkim na ekonomicznym (w szczeglnoci zatrudnieniowym) charakterze sektora
121
non-prot, rzucaj te pewne wiato na struktur nansowania organizacji non-prot. Wicej o badaniu na stronie: http://www.jhu.edu/~cnp/. O badaniu piszemy wicej w Polska a Europa, na str. 109. NGO Sustainability Index Innym wzgldnie systematycznym badaniem jest NGO Sustainability Index, prowadzony wsplnie przez amerykask organizacj Freedom House oraz USAID od 1997 roku w 28 krajach Europy rodkowo-Wschodniej i Eurazji. Podstawow metod tworzenia Indeksu s wypowiedzi, zebrane w trakcie panelu ekspertw. Raporty z bada z lat 2000 2003 dostpne s w Portalu organizacji pozarzdowych www.ngo.pl, w serwisie badania, pod adresem: www.badania.ngo.pl. Raport z roku 2004 jest opublikowany na stronie USAID: http://www. usaid.gov/locations/europe_eurasia/dem_gov/ngoindex/index.htm. O badaniu piszemy wicej w Polska a Europa, na str. 109. Civil Society Index Ostatnio rozpocztym projektem sucym pomiarowi kondycji spoeczestwa obywatelskiego jest zorganizowany przez organizacj Civicus i prowadzony obecnie w ponad 60 krajach (w tym Polsce) Indeks Spoeczestwa Obywatelskiego (Civil Society Index)W projekcie tym spoeczestwo obywatelskie jest opisywane i oceniane pod ktem 72 wskanikw pogrupowanych w 4 podstawowe wymiary 1. otoczenia dziaa, 2. struktury organizacji obywatelskich, 3. wartoci, jakim su oraz 4. wpywu, jaki maj rodowisko, w ktrym pracuj. Koordynatorem badania w Polsce jest Stowarzyszenie Klon/ Jawor. Informacje o badaniu na poziomie midzynarodowym mona znale na stronach www.civicus.org; o polskimw Portalu organizacji pozarzdowych www.ngo.pl , w serwisie www.badania.ngo.pl. Strony internetowe innych instytutw badawczych: Association for Research on Nonprot Organization and Voluntary Action (ARNOVA) midzynarodowa organizacja skupiajca instytucje i osoby zajmujce si badaniami sektora non-prot i wolontariatu. http://www.arnova.org/ Institute for Volunteering Research m.in. raporty z bada powiconych wolontariatowi. http://www.ivr.org.uk. London School of Economics, Centre for Civil Society m.in. liczne opracowania powicone spoeczestwu obywatelskiemu. http://www.lse.ac.uk/collections/CCS/, szczeglnie interesujca jest sekcja Civil Society Working Paper Series.
Marta Gumkowska
Wicej informacji o badaniach III sektora: www.badania.ngo.pl
X. KALENDARIUM III SEKTORA 123
X. KALENDARIUM III SEKTORA
Podkreli naley, e Kalendarium III sektora jest subiektywne i wybircze. Historia sektora pozarzdowego jest tak bogata, e niemoliwe staje si jej skrtowe opowiedzenie. Dlatego w Kalendarium nacisk pooono na wtek wsppracy z administracj oraz tworzenie reprezentacji sektora, gdy te dwa tematy wyday si nam najbardziej uniwersalne. Wspominamy rwnie o dawniejszych oznakach obywatelskiej aktywnoci.
XIX i pocztki XX wieku w Polsce bdcej w owym czasie po zaborami, dziaalno dobroczynna i lantropijna postrzegana jest take w kategoriach obowizku patriotycznego i jako forma ratowania narodu. I wojna wiatowa ziemie polskie byy terenem dziaa bojowych, co wizao si z likwidacj wielu placwek opiekuczych i spowodowao konieczno powoania instytucji obywatelskich, ktre zorganizowayby m.in. opiek nad dziemi i modzie. lata 1918-1939 w pierwszych latach niepodlegoci, dobroczynno bya domen towarzystw, fundacji oraz osb prywatnych. Pniej, w zwizku z przejciem przez pastwo i instytucje publiczne opieki spoecznej i mecenatu nad kultur i sztuk, zmalao znaczenie prywatnej oarnoci na tym polu. Po raz pierwszy w Polsce dziaalno stowarzysze szczegowo okrelio rozporzdzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 27 padziernika 1932 r. Prawo o stowarzyszeniach. Wprowadzio pojecie stowarzyszenia wyszej uytecznoci. (Status ten by nadawany przez Rad Ministrw do 1989 za szczeglne osignicia w realizacji celw spoecznych). W tym okresie zarejestrowanych byo ponad 10 tys. stowarzysze i 3 tys. fundacji. II wojna wiatowa na ziemiach wcielonych do Rzeszy, ju na pocztku wojny zdelegalizowane zostay organizacje spoeczne z czasw II Rzeczypospolitej. Koci utraci osobowo prawn, dziaania polskiej wieckiej i religijnej samopomoXIX I POCZTKI XX WIEKU
I WOJNA WIATOWA
LATA 1918-1939
II WOJNA WIATOWA
124
cy spoecznej podejmowane byy nielegalnie i w konspiracji. Z inicjatywy organizacji i instytucji charytatywnych, zakonw, a take osb, rodowiska i instytucji dotd niezajmujce si prac opiekucz, powstaway rne formy samopomocy i samoobrony oraz ruchu oporu przeciw okupantom.
DRUGA POOWA LAT 40.
druga poowa lat 40. w Polsce rozpocz si proces systematycznej likwidacji niezalenych instytucji i organizacji. lata po 1956 powstay wwczas Kluby Inteligencji Katolickiej, polityczne kluby dyskusyjne, zezwolono take na reaktywowanie niektrych stowarzysze wieckich i katolickich oraz zapocztkowano odbudow dziaalnoci charytatywnej w paraach. lata 70. powstaje drugie spoeczestwo (czasem okrelane take mianem spoeczestwa alternatywnego), czyli struktury niezalene od pastwa: latajce uniwersytety, pomoc zwolnionym z pracy robotnikom, wydawnictwa. 1980 powstaje NSZZ Solidarno, jego czonkami byo 54% ogu zatrudnionych w gospodarce uspoecznionej. W tym krtkim okresie lat 1980-1981, doszo do rzeczywistego udziau szerokich rzesz obywateli w yciu publicznym. Odradzay si i powstaway nowe organizacje spoeczne, wrd nich i dobroczynne. grudzie 1981 wprowadzenie stanu wojennego ponownie pozbawio spoeczestwo polskie moliwoci zrzeszania si oraz swobodnego artykuowania wasnych potrzeb i praw. Cz organizacji spoecznych podja dziaalno w konspiracji. lata 80. to pogbiajcy si kryzys gospodarczy i wzrost ubstwa, obejmujcego coraz szersze krgi spoeczne. Wymuszao to na wadzach tolerancj dla powstajcych wwczas wieckich i religijnych niezalenych organizacji spoecznych. 1984 uchwalono 6 kwietnia 1984 r. Ustaw o Fundacjach.
LATA PO 1956
LATA 70.
1980
GRUDZIE 1981
LATA 80.
1984
1989
1989 uchwalona 7 kwietnia, tu po zakoczeniu obrad Okrgego Stou, ustawa Prawo o stowarzyszeniach, zapocztkowaa prawne zmiany systemu i uregulowaa proces ywioowego powstawania i rejestrowania si organizacji spoecznych.
1990 w Sejmie pod koniec roku odbya si konferencja Organizacje pozarzdowe w demokratycznym pastwie, zorganizowana przez Senat RP. Jej efektem by m.in. wyrany komunikat ze strony rzdu, e nie chce i nie moe rozmawia z mgawic stowarzysze, czyli o potrzebie powoania reprezentacji sektora pozarzdowego. 1991 zostaje znowelizowana Ustawa o fundacjach. Celem zmian bya liberalizacja ustawy uchwalonej jeszcze w 1984 roku. 1992 powoano dwa programy, wspierajce nansowo rozwj spoeczestwa obywatelskiego, w tym organizacji pozarzdowych. Pierwszy to Program Phare Dialog Spoeczny, dziaajcy w ramach Fundacji Fundusz Wsppracy, drugi to Fundusz Popierania Organizacji Pozarzdowych przy Fundacji im. Stefana Batorego. W Ministerstwie Ochrony rodowiska powoano jednoosobowe biuro do spraw kontaktw z organizacjami ekologicznymi. Ogoszony zostaje pierwszy raport NIK mwicy o nieprawidowociach w dziaalnoci fundacji otrzymujcych wsparcie ze rodkw publicznych. 1993 rozpoczyna dziaalno projekt Phare 0-22, ktry mia wspiera wspprac organizacji pozarzdowych z administracj publiczn na polu pomocy spoecznej. Jednym z jego trwaych efektw jest powstanie Regionalnych Orodkw Wsparcia (ROW) w Gdasku, Katowicach, Lublinie, Poznaniu i Warszawie, ktre byy pocztkiem powstania sieci SPLOT. Rozpoczo dziaalno Biuro Organizacyjne Forum Inicjatyw Pozarzdowych. Byo to zinstytucjonalizowanie inicjatywy kilku organizacji pozarzdowych w celu zaprezentowania ruchu organizacji pozarzdowych spoeczestwu. Pokazania osigni, siy i celowoci wspierania go i dziaania przeze. Rezultatem byo zorganizowanie pod hasem Forum Inicjatyw Pozarzdowych okoo 100 spotka lokalnych, regionalnych i oglnopolskich. spotkania oglnopolskie s organizowane co trzy lata (ostanie we wrzeniu 2005). Powstaje pierwsze Centrum Wolontariatu. Po sukcesie I Finau Wielkiej Orkiestry witecznej Pomocy Jerzy Owsiak rejestruje fundacj o tej samej nazwie. Przy Ministerstwie Pracy powstao Biuro Wsppracy z Organizacjami Pozarzdowymi (rozwizane po zmianie rzdu). 1994 po ogoszeniu kolejnego raportu NIK na temat nansowania fundacji ze rodkw publicznych Rada Ministrw przyja dokument Bezpieczestwo obywateli i porzdek publiczny, ktry stwierdza, e odrbnym uwarunkowaniem przestpczoci gospodarczej jest pojawienie si w ostatnich latach no-
1990
1991
1992
1993
1994
126
wych jej form. Przykadem mog by fundacje. W ten sposb rozpoczto prace rzdu nad nowelizacj ustawy o fundacjach. Ukazao si rozporzdzenie Rady Ministrw wyliczajce te zadnia, do tej pory wykonywane przez pastwo, ktre mog by zlecone jednostkom niepastwowym (a wic i organizacjom pozarzdowym).
1995
1995 Ministerstwo Finansw przygotowao projekt nowelizacji Ustawy o fundacjach. Projekt zakada midzy innymi cakowity zakaz prowadzenia dziaalnoci gospodarczej przez fundacje i opodatkowanie darowizn na ich rzecz. Organizacje pozarzdowe przeprowadziy skuteczn kampani przeciwko tym propozycjom. Coraz czciej w rodowisku organizacji pozarzdowych formuowana bya potrzeba caociowej regulacji ich dziaa, w tym w szczeglnoci uregulowania zasad wsppracy z administracj publiczn. Senat RP zorganizowa konferencj Budowa Spoeczestwa Obywatelskiego w Polsce rola organizacji pozarzdowych. Odbyo si Regionalne Forum Inicjatyw Pozarzdowych w Poznaniu, I Krajowe Spotkanie Fundacji Rolniczych w Radzikowie, I Kieleckie Forum Organizacji Pozarzdowych. Regionalne Forum Inicjatyw Pozarzdowych w Lublinie, na ktrym m.in. po raz pierwszy spotkali si trenerzy organizacji pozarzdowych (ktrzy w przyszoci powoaj Stowarzyszenie Trenerw Organizacji Pozarzdowych STOP). W Gdyni, Warszawie, Sopocie, Gdasku uchwalone zostay Programy Wsppracy pomidzy wadzami miasta i organizacjami pozarzdowymi. Celem programu jest czytamy w jednym z dokumentw wsppraca merytoryczna w realizacji funkcji miejskich polegajca nie tylko na przepywie rodkw z budetu gminy do organizacji, lecz rwnie na wykorzystaniu potencjau merytorycznego tych organizacji w prowadzeniu rozpoznawania potrzeb, ocenie dotychczasowych dziaa gminy, tworzeniu nowych rozwiza prawnych. Senat RP zorganizowa seminarium Budowa Spoeczestwa Obywatelskiego Rola organizacji pozarzdowych w Polsce. Ukazuje si rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 13 lipca 1995 r. w sprawie zlecania zada pastwowych jednostkom niepastwowym. 1996 Jerzy Hausner szef zespou doradcw w gabinecie wicepremiera i ministra nansw, podejmuje pierwsze inicjatywy na rzecz stworzenia aktu prawnego regulujce stosunki midzy administracj publiczn a organizacjami pozarzdowymi. I Oglnopolskie Forum Inicjatyw Pozarzdowych odbywa si w dniach 21 22 wrzenia. Spotykaj si na nim przedstawiciele ponad 900 organizacji z caej Polski. Odbywa si gorca debata nad zaoeniami nowych uregulowa.
1996
W parlamencie powsta kierowany przez Piotra Marciniaka i Mari Nowakowsk (wtedy posw Unii Pracy) midzyparlamentarny zesp do spraw organizacji pozarzdowych. Spotkanie w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych rozpoczyna debat na temat projektu ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. Wesza w ycie nowelizacja ustawy Prawo o stowarzyszeniach. 1997 w caej Polsce (gwnie w zwizku z lokalnymi Forami Inicjatyw Pozarzdowych) odbywa si seria kilkudziesiciu spotka powiconych projektowi ustawy. Podczas tych debat pojawia si szereg postulatw dotyczcych ksztatu ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. Na pocztku roku projekt ustawy jest ju gotowy. Nie zdecydowano si jednak na skierowanie go do prac parlamentarnych. Zadecydoway o tym zbliajce si wybory oraz kontrowersje, jakie projekt, na tym etapie, wzbudza w rodowisku organizacji pozarzdowych. W kwietniu uchwalona zostaje nowa Konstytucja RP. W preambule do niej, przygotowanej przez zesp kierowany przez Tadeusza Mazowieckiego, pojawia si jako zasada konstytucyjna zasada pomocniczoci. Powd stulecia. Organizacje pozarzdowe zareagoway wspaniale, dlatego opinia publiczna przyznaa organizacjom charytatywnym ocen 4,3 w porwnaniu z ocen 2,9 dla rzdu i 4,2 dla mediw. Jednak straty organizacji s ogromne. Wiele organizacji zarzucio swoj sta dziaalno na rzecz pomocy, wiele dostpnych dla organizacji rodkw zostao przekazanych na pomoc powodzianom. Rozpoczyna si Konwersatorium Samoorganizacja spoeczestwa polskiego: III sektor organizowana przez IFIS PAN. Odbyo si I Oglnopolskie Forum Inicjatyw Owiatowych. Powstaj kolejne Programy Wsppracy, opisujce stosunki administracji samorzdowej i organizacji w Krakowie i Bielsku Biaej (ten ostatni oceniany jest jako najlepszy i najpeniejszy program wsppracy"). Wyszo Rozporzdzenie Rady Ministrw w sprawie zlecania zada jednostkom niepastwowym oraz wykazie tych zada. Nie wzito w nim pod uwag uwag organizacji pozarzdowych. Jedyn zmian byo, pod wpywem apelu organizacji udzielajcych pomocy powodzianom, wprowadzenie zapisu dotyczcego klski ywioowej. 1998 w lutym na stanowisko Penomocnika Prezesa Rady Ministrw ds. Wsppracy z Organizacjami Pozarzdowymi powoany zostaje prof. Zbigniew Woniak. Z inicjatyw ministra Woniaka w Kancelarii Premiera RP odbywa si szereg spotka dotyczcych wsppracy z administracj publiczn. W marcu miao miejsce pierwsze posiedzenie Midzyresortowego Zespou ds. Reform Spoecznych z udziaem przedstawicieli organizacji pozarzdowych. Odbywa si dyskusja nad projektem
1997
1998
128
ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. Dalsze prace wstrzymano do czasu uchwalenia ustaw ustrojowych oraz ustawy o finansach publicznych. Stowarzyszenie na rzecz FIP powoao program Organizacje Pozarzdowe a Legislacja (OPAL), ktry stara si koordynowa debat powicon ustawie o dziaalnoci poytku publicznego oraz zabiega o postpy w pracach nad ni. We wrzeniu odbya si konferencja Zasada pomocniczoci". Udzia w niej wzio ponad 100 organizacji, a ze strony rzdu m.in. minister Teresa Kamiska (koordynator ds. Reform Spoecznych), Janusz Gaziak (Sekretarz Stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej RP), prof. Zbigniew Woniak (Penomocnik Prezesa Rady Ministrw ds. Organizacji Pozarzdowych). Wyrazili oni poparcie dla ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. W padzierniku Rada Ministrw przyja przygotowany przez Penomocnika raport Wsppraca administracji rzdowej z organizacjami pozarzdowymi". Rzd zadecydowa o podjciu prac nad projektem ustawy o wsppracy administracji publicznej z organizacjami pozarzdowymi oraz o zmianie niektrych ustaw. Istotn czci tego projektu stay si zapisy wczeniejszego projektu ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. W grudniu okoo 400 organizacji podpisao przygotowane przez Stowarzyszenie na rzecz FIP Memorandum dotyczce uregulowania prawnych warunkw funkcjonowania sektora non-prot w Polsce. Zawarto w nim m.in. apel o uruchomienie tzw. pitej reformy uspoecznienia pastwa. Po raz pierwszy przyznano tytuy Dobroczycy Roku w konkursie zorganizowanym przez Stowarzyszenie na rzecz FIP, w latach pniejszych prowadzone przez zarejestrowan w tym roku Akademi Rozwoju Filantropii w Polsce. Ruszy konkurs Spoecznik Roku organizowany przez Fundacj Pomoc Spoeczna SOS. W ramach publikacji Departamentu Reform Ustrojowych Pastwa ukaza si zeszyt Organizacje pozarzdowe partnerem samorzdu terytorialnego. Teoria i praktyka".
1999
1999 w styczniu projekt ustawy o wsppracy organw administracji publicznej z organizacjami pozarzdowymi oraz o zmianie niektrych ustaw przesano do uzgodnie midzyresortowych oraz konsultacji spoecznych. W marcu do dymisji poda si minister Zbigniew Woniak penomocnik Premiera ds. Wsppracy z Organizacjami Pozarzdowymi. Stanowisko ulega likwidacji. Przedstawicielem rzdu w kontaktach z sektorem pozarzdowym zostaa Agnieszka Bogucka, doradca premiera Jerzego Buzka. We wrzeniu odbyo si II Oglnopolskie Forum Inicjatyw Pozarzdowych. Jego go, minister Kazimierz Marcinkiewicz (wwczas szef zespou doradcw Premiera) zapewni przedstawicieli kilkuset
organizacji, e w cigu najbliszych miesicy zakocz si prace nad projektem ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. Wicepremier Longin Komoowski powoa specjalny midzyresortowy zesp ds. prawnych warunkw funkcjonowania sektora pozarzdowego. Koordynatorem prac zespou by Szef Gabinetu Politycznego w Ministerstwie Pracy i Polityki Spoecznej Micha Boni. Ogoszony zosta Konkurs PRO PUBLICO BONO pod Patronatem Prezesa Rady Ministrw. Odbya si pierwsza konferencja Centra Aktywnoci Lokalnej jako metoda pracy w spoecznoci lokalnej w XXI wieku organizowana przez Fundacj BORIS. W Sejmie odbyo si zorganizowane przez Zesp Poselski Forum Inicjatyw Pozarzdowych spotkanie pod hasem: Organizacje pozarzdowe partner czy petent. Niedugo potem interpelacja poselska Grayny Staniszewskiej rozpoczyna walk o zmian art. 118 Ustawy o nansach publicznych, ktry uniemoliwia donansowanie organizacji pozarzdowych. W wyniku akcji organizacji i kampanii prasowej w ich obronie dochodzi do nowelizacji ustawy. 2000 w styczniu premier Jerzy Buzek powoa Zesp ds. rozwiza systemowych w zakresie wsppracy administracji publicznej z organizacjami pozarzdowymi oraz pozycji ustrojowej sektora pozarzdowego w Polsce. Przewodniczcym zespou zosta wicepremier Longin Komoowski. Jednym z podstawowych zada zespou byo przygotowanie ostatecznej wersji projektu ustawy o wsppracy organw administracji publicznej z organizacjami pozarzdowymi. Polsko-Amerykaska Fundacja Wolnoci otworzya przedstawicielstwo w Polsce i rozpocza dziaalno programow. W Krakowie odbyo si spotkanie Europejskiego Centrum Fundacji, na ktrym ogoszono powstanie Trustu na rzecz Spoeczestwa Obywatelskiego, ktrego misj zdeniowano jako wspieranie rozwoju i dugofalowej stabilizacji spoeczestwa obywatelskiego i organizacji pozarzdowych w siedmiu krajach Europy rodkowej. Sejm, po interwencji organizacji pozarzdowych, odrzuci poprawk Senatu do ustawy o rachunkowoci, w ktrej dano od fundacji korzystajcych ze rodkw publicznych corocznego audytu. 2001 w styczniu organizacje pozarzdowe zdecydoway zainteresowa ustaw o dziaalnoci poytku publicznego posw, by inicjatywa ustawodawcza zostaa przejta przez Sejm. Od stycznia do sierpnia Stowarzyszenie na rzecz Forum Inicjatyw Pozarzdowych, po konsultacjach z grup kilkudziesiciu organizacji pozarzdowych przygotowao na bazie dotychczasowych projektw wasn propozycj ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. Ze wzgldu na zbliajce si wybory nie mg by on ju zgoszony jako inicjatywa poselska. Rzd rwnie nie zaj jednoznacznego stanowiska. Projekt ustawy sta si zatem czci przedwyborczej
2000
2001
130
akcji, w ramach ktrej kandydaci do parlamentu proszeni byli o zajcie stanowiska wobec tego dokumentu, a take wobec wsppracy z organizacjami pozarzdowymi. Akcja przedwyborcza staje si gwnym tematem wrzeniowego Tygodnia Inicjatyw Pozarzdowych. cznie odbyo si ponad 20 spotka z kandydatami do parlamentu, ktrzy w wikszoci deklaruj poparcie dla projektu i szerokiej wsppracy ze rodowiskiem organizacji w przyszym parlamencie. Po wyborach powsta nowy rzd. Ministrem Pracy i Polityki Spoecznej zostaje Jerzy Hausner, ktry powraca do zamysu przygotowania i uchwalenia ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. Projekt ustawy przygotowany w Ministerstwie Pracy uwzgldnia wikszo propozycji zawartych w projekcie organizacji pozarzdowych. Trway konsultacje midzyresortowe. Pojawiaj si powane kontrowersje na temat tego, w jakim stopniu ustawa dotyczy organizacji kocielnych oraz sposobu regulowania kwestii wolontariatu. Ostatecznie udaje si wypracowa w tych sprawach porozumienie. Trwaj uzgodnienia ze stron samorzdow, dla ktrej projekt ma olbrzymie konsekwencje praktyczne. W grudniu podczas obchodw wiatowego Dnia Wolontariatu na spotkaniu w Paacu Prezydenckim polityczne poparcie dla prac i uchwalenia ustawy deklaruj (poza ministrem Jerzym Hausnerem) Prezydent RP Aleksander Kwaniewski oraz wicepremier i Minister Finansw Marek Belka.
2002
2002 w lutym ustawa o dziaalnoci poytku publicznego (podzielona na ustaw waciw oraz ustaw zawierajc przepisy wprowadzajce) zostaje przez rzd formalnie skierowana pod obrady Sejmu. Prace nas ustaw o dziaalnoci poytku publicznego wymagay powoania tzw. Grupy Kontaktowej, ktra mogaby poprawi komunikacj midzy Ministerstwem Pracy a rodowiskiem organizacji. Ministerstwo Pracy chciao zaprosi do Grupy osoby wskazane przez same organizacje. Poniewa nie byo formalnych mechanizmw wyaniania reprezentacji sektora pozarzdowego ani grup roboczych, wanym zagadnieniem stao si wskazanie akceptowalnej w zaistniaych warunkach procedury wyonienia czonkw Grupy Kontaktowej. W tym celu zorganizowano konferencj na temat tworzenia mechanizmw reprezentacji sektora pozarzdowego; w efekcie powsta zesp, ktrego zadaniem miao by przygotowanie takiej procedury. Ostatecznie zesp zaproponowa swobodne zgaszanie kandydatw Grupy Kontaktowej, a nastpnie poddanie ich gosowaniu. Zgoszono 24 kandydatw. W poowie marca drog elektroniczn odbyy si wybory, w ktrych wyonionych zostaje 15 czonkw Grupy Kontaktowej. Ministerstwo Pracy akceptuje ten wybr. W kwietniu doszo do pierwszego spotkania Grupy Kontaktowej. Grupa spotykaa si wielokrotnie podczas prac na ustaw.
W czerwcu do Sejmu wpyn projekt ustawy wprowadzajcej ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie. Powstaa Grupa Parlamentarna ds. Organizacji Pozarzdowych (przewodniczcy pose SLD Wojciech Olejniczak). W czerwcu miao miejsce pierwsze czytanie projektu ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie oraz projektu ustawy Przepisy wprowadzajce ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie w Sejmie RP. Latem odbyway si spotkania z przedstawicielami poszczeglnych klubw parlamentarnych oraz prezydium Sejmu, w tym z marszakiem Markiem Borowskim oraz wicemarszakiem Donaldem Tuskiem. Miay na celu ustalenie procedur zapewniajcych moliwie szeroki udzia przedstawicieli organizacji w poszczeglnych etapach prac na ustaw w parlamencie. W dniach 20 22 wrzenia odbyo si III Oglnopolskie Forum Inicjatyw Pozarzdowych. W jego trakcie odbywa si panel dyskusyjny na temat Wsppraca organizacji pozarzdowych z administracj publiczn i udzia w procesie legislacyjnym. Rada Ministrw przyja Zasady dialogu spoecznego. Dokument programowy rzdu", w ktrym wyranie wskazano, e dialog spoeczny obejmuje rwnie dialog obywatelski, dotyczcy gwnie organizacji obywatelskich stowarzysze, fundacji dziaajcych na rzecz istotnych interesw spoecznych oraz interesu publicznego. Fundacja na rzecz Nauki Polskiej odzyskaa, dziki decyzji Sadu Najwyszego ok. 100 mln z podatku z odsetkami, wygrywajc w ten sposb duga batali o interpretacj: czy lokowanie rodkw przeznaczonych na cele naukowe w papiery wartociowe jest zwolnione od podatku. Prasa naganiaa brak zainteresowania rzdu wspieraniem spoeczestwa obywatelskiego ze rodkw Unii Europejskiej. Odnoszc si do zarzutu utraty 4,5 mln euro z funduszu Phare minister Gurbiel zaznaczya, e zostay one utracone w tym sensie, e nie zostay wydane" (za PAP). We wszystkich wojewdztwach w kraju powstaa sie cznikw specjalistw ds. funduszy strukturalnych, ktrych zadaniem jest przygotowanie organizacji pozarzdowych do funkcjonowania w nowych warunkach, po wejciu do Unii Europejskiej i korzystania z Funduszy Strukturalnych. By to projekt Przedstawicielstwa polskich organizacji pozarzdowych, wspierany przez Fundacj im. S. Batorego. 2003 w styczniu Podkomisja ds. Problematyki Spoecznej koczy prace nad projektem ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie. Od lutego do marca trwaa batalia o ksztat zapisw Ustawy. Poselskie poprawki (w pamici organizacji niechlubnie zapisuj si Jacek Kasprzyk i Elbiety Romero (SLD)), maj ograniczy m.in. swobod inwestowania oraz wykreli promocj i organizacj wolontariatu z katalogu dziaalnoci poytku publicznego. Organizacje protestuj
2003
132
i szukaj pomocy u posw innych klubw (PO, PiS). W sprawie inwestycji dochodzi do kompromisu, a wolontariat zostaje uznany za dziaanie na rzecz poytku publicznego. W marcu Sejm RP uchwali ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie. Zaczyna si czas poprawek senackich, ktre maj doprowadzi do m.in. wykrelenia "dziaalnoci charytatywnej" z katalogu dziedzin, ktre bd traktowane jako dziaalno poytku publicznego oraz ograniczenie moliwoci inwestowania pienidzy. Po dyskusjach Senat wycofuje si z wikszoci proponowanych zmian i uchwala take bardzo wan poprawk, z ktrej wynika, e jednostki samorzdu terytorialnego bd miay obowizek uchwalenia programu wsppracy z organizacjami pozarzdowymi, a take jego ogoszenia. 24 kwietnia Sejm akceptuje poprawki Senatu i koczy prace nad ustaw. Ustawa zostaa przesana do podpisu do prezydenta RP Aleksandra Kwaniewskiego. 20 maja Prezydent RP Aleksander Kwaniewski podpisa ustaw o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie.
2004
2004 zaczyna obowizywa mechanizm 1%, umoliwiajcy przekazanie osobom prywatnym wybranej organizacji poytku publicznego 1% swego podatku. Jest to skutek wprowadzenia ustawy o dziaalnoci poytku publicznego. Samorzdy zostay zobowizane do uchwalania programw wsppracy z organizacjami. Powsta Fundusz ProBonus, ktrego celem jest wzmocnienie infrastruktury trzeciego sektora. Powstaa Oglnopolska Federacja Organizacji Pozarzdowych. Powoana zostaa Rada Dziaalnoci Poytku Publicznego, ktra jest organem opiniodawczo-doradczym oraz pomocniczym ministra ds. zabezpieczenia spoecznego. W jej skad wchodzi 10 przedstawicieli organizacji pozarzdowych, 5 samorzdu i 5 administracji rzdowej. Polska wstpia do Unii Europejskiej. Take dla organizacji pozarzdowych zacz si nowy okres, ktrego wyznacznikiem jest m.in. zasada partnerstwa obowizujca we wdraaniu Funduszy Strukturalnych. Efektem tego jest m.in. zaproszenie przedstawicieli organizacji pozarzdowych do Komitety Sterujcych i Monitorujcych. Powsta trzyletni rzdowy program wspierajcy inicjatywy obywatelskie: Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.
na podst. materiaw Akademii Rozwoju Filantropii (autorstwa prof. Ewy Le), Kalendarium Piotra Frczaka oraz Historii Ustawy o dziaalnoci poytku publicznego i o wolontariacie Magdy Dobranowskiej
XI. GDZIE SZUKA INFORMACJI O III SEKTORZE 133
XI. GDZIE SZUKA INFORMACJI O STOWARZYSZENIACH I FUNDACJACH
INFORMACJE OGLNOPOLSKIE Najwikszym rdem informacji o organizacjach jest portal organizacji pozarzdowych www.ngo.pl, zbierajcy aktualnoci o stowarzyszeniach, fundacjach i innych sprawach obywatelskich oraz dostarczajcy oglnej wiedzy na temat sektora organizacji spoecznych. Jego czci s bazy danych (http://bazy. ngo.pl), zawierajce ponad 70 tysicy informacji o organizacjach pozarzdowych i wybranych instytucjach oraz okoo 50 serwisw regionalnych i tematycznych, prowadzonych przez rne organizacje. Administratorem portalu jest Stowarzyszenie Klon/Jawor. INFORMACJE REGIONALNE Informacji o organizacjach pozarzdowych udzielaj tzw. orodki wsparcia, ktre pomagaj rozwija si inicjatywom obywatelskim. S one czonkami Sieci Wspierania Organizacji Pozarzdowych SPLOT lub s w trakcie wczania si do Sieci. W portalu www.ngo.pl prowadz serwisy regionalne.
Najwikszym rdem informacji o organizacjach jest portal organizacji pozarzdowych www. ngo.pl
Sie Wspierania Organizacji Pozarzdowych SPLOT www.splot.org.pl Dolnolskie www.dolnyslask.ngo.pl (Regionalne Centrum Wspierania Inicjatyw Pozarzdowych, Wabrzych, Wrocaw) Kujawsko-Pomorskie www.kuj-pom.ngo.pl (Stowarzyszenie Inicjatyw Niemoliwych Motyka, Orodek Wsparcia Inicjatyw Pozarzdowych TOK, Toru) Lubelskie www.lubelskie.ngo.pl (Lubelski Orodek Samopomocy LOS, Lublin) Lubuskie www.lubuskie.ngo.pl (Stowarzyszenie Lubuskie Centrum Aktywizacji i Wsparcia VERTE, Zielona Gra) dzkie www.lodzkie.ngo.pl (Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich OPUS, d) Mazowieckie www.mazowsze.ngo.pl (Biuro Obsugi Ruchu Inicjatyw Spoecznych BORIS, Warszawa) Podkarpackie www.podkarpackie.ngo.pl (Podkarpacki
134
X. GDZIE SZUKA INFORMACJI O III SEKTORZE
Orodek Rozwoju Spoeczestwa Obywatelskiego, Rzeszw) Podlaskie www.podlaskie.ngo.pl (Orodek Wspierania Organizacji Pozarzdowych, Biaystok) Pomorskie www.pomorskie.ngo.pl (Fundacja Regionalne Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarzdowych, Gdask; Supskie Centrum Wspomagania Organizacji Pozarzdowych, Supsk) lskie www.slask.ngo.pl (Centrum Rozwoju Inicjatyw Spoecznych CRIS, Rybnik) Warmisko-Mazurskie www.wim.ngo.pl (Elblskie Stowarzyszenie Wspierania Inicjatyw Pozarzdowych, Elblg) Wielkopolskie www.wielkopolska.ngo.pl (Centrum Promocji i Rozwoju Inicjatyw Obywatelskich PISOP, Leszno) Zachodniopomorskie www.zachodniopomorskie.ngo.pl (Koszaliskie Centrum Wspierania Inicjatyw Spoecznych, Koszalin)
INFORMACJE BRANOWE Sie Centrw Wolontariatu www.wolontariat.org.pl (wolontariat) Oglnopolska Federacja Organizacji Pozarzdowych www.ofop.engo.pl (federalizacja) Wsplnota Robocza Zwizkw Organizacji Socjalnych www.wrzos.org.pl (organizacje socjalne) Stowarzyszenie Trenerw Organizacji Pozarzdowych STOP www.stop.engo.pl (informacje szkoleniowe) Forum Darczycw www.forumdarczyncow.pl (informacje o grantodawcach) Forum Odpowiedzialnego Biznesu www.fob.org.pl (wsppraca z biznesem) Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce www.lantropia.org.pl (dobroczynno, rozwj lokalny) Departament Poytku Publicznego przy Ministerstwie Polityki Spoecznej www.pozytek.gov.pl (informacje o poytku publicznym) Centrum Aktywnoci Lokalnej www.cal.ngo.pl; Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej www.frdl.org.pl (rozwj lokalny) Fundacja Wspomagania Wsi www.fww.org.pl; www.witrynawiejska.org.pl (organizacje wiejskie) Zwizek Biur Porad Obywatelskich www.zbpo.org.pl (poradnictwo obywatelskie)
XI. GDZIE SZUKA INFORMACJI O III SEKTORZE 135
Federacja Polskich Bankw ywnoci www.bankizywnosci.pl (dystrybucja ywnoci) Bank Drugiej Rki www.bdr.ngo.pl (dystrybucja darw) Serwis ekologiczny Zielona Brama www.eko.org.pl; www.zieloni.org.pl (ekologia) Portal dla osb niepenosprawnych niepelnosprawni. info; Internet dla Niepenosprawnych www.idn.org.pl (informacje dla niepenosprawnych) www.eurodesk.org.pl (europejska Informacja dla modziey) www.prawaczlowieka.net/community; Helsiska Fundacja Praw Czowieka www.hfhrpol.waw.pl; Polska Akcja Humanitarna www.pah.org.pl; Polski Czerwony Krzy www.pck.org.pl (prawa czowieka, pomoc rozwojowa, pomoc humanitarna) Orodek Informacji rodowisk Kobiecych OKa www.oska.org.pl (organizacje kobiece) Polski Portal Edukacyjny www.interklasa.pl, Polska Fundacja Dzieci i Modziey www.pcyf.org.pl; Federacja Inicjatyw Owiatowych FIO www.o.org.pl (edukacja) www.opoka.org.pl, www.caritas.pl, www.diakonia.org.pl (organizacje religijne)
Praca zbiorowa pod redakcj Aliny Gazki Autorzy: Marta Gumkowska Jan Herbst Radosaw Skiba Jakub Wygnaski Wykorzystano rwnie teksty autorw: Magorzata Borowska Marcin Dadel Magdalena Dobranowska-Wittels Piotr Frczak Pawe Krzeczunowicz Marian Maciua Tomasz Schimanek Maria Rogaczewska Teresa Zagrodzka Kolegium redakcyjne Alina Gazka Mara Gumkowska Urszula Krasnodbska-Maciua Dzikujemy Marzenie Mendzy-Drozd za bezcenne uwagi. Wydawca Stowarzyszenie Klon/Jawor Szpitalna 5/5, ul. 00-031 Warszawa Projekt graczny, skad Ksiki+Strony Niniejsza publikacja zostaa wydana w ramach Programu Trzeci Sektor nansowanego przez Trust for Civil Society in Central & Eastern Europe i Fundacj im. Stefana Batorego
Stowarzyszenie Klon/Jawor Przedruki lub przenoszenie caoci lub czci tej publikacji na inne noniki moliwe wycznie za zgod wacicieli praw autorskich.
Warszawa 2005 ISBN 83-60337-01-2

Elementarz III Sektora

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elementarz III Sektora

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

elementarz III sektora

elementarz III sektora

Stowarzyszenie Klon/Jawor Warszawa 2005

Wska denicja III sektora obejmuje stowarzyszenia i fundacje.

II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?

II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?

II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?

Sektor pozarzdowy daje prac.

Sektor pozarzdowych przygotowuje przyszych pracownikw.

Sektor pozarzdowy dostarcza wysokiej jakoci usug, zwaszcza socjalnych i publicznych.

II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?

II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?

Organizacje pozarzdowe stoj na stray dbr publicznych i promuj zrwnowaony rozwj.

Organizacje pozarzdowe proponuj innowacyjne rozwizania starych problemw.

Dziaalno organizacji przyczynia si do zmniejszenia wydatkw na wiadczenia spoeczne.

II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?

II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?

Organizacje stoj na stray wsplnego dobra.

Organizacje przyczyniaj si do integracji spoecznej.

Organizacje przyczyniaj si do zmian o charakterze systemowym, np. powstania zmian prawnych.

Organizacje pozarzdowe wypeniaj luki w dziaaniach administracji publicznej.

II. PO CO ISTNIEJE III SEKTOR?

Organizacje s kuniami liderw spoecznych.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

W Polsce jest zarejestrowanych okoo 53 tys. stowarzysze i fundacji.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

Aktywnie dziaa ok. 30 tys. fundacji i stowarzysze.

Liczba zarejestrowanych organizacji (REGON, kwiecie 2004)

Liczba organizacji na 10 tys. mieszkacw (REGON, kwiecie 2004)

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

Prawie poowa stowarzysze i fundacji ma mniej ni 5 lat.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

Czym zajmuj si stowarzyszenia i fundacje (2004) Dziedzina

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

Organizacje dziaaj przede wszystkim na rzecz osb indywidualnych.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

Okoo miliona osb pracuje w charakterze wolontariuszy w stowarzyszeniach i fundacjach.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

We wadzach stowarzyszenia zasiadaj gwnie mczyni (68% czonkw zarzdw).

Okoo 60% czonkw wadz i pracownikw organizacji ma wysze wyksztacenie.

Wikszo czonkw wadz i pracownikw organizacji ma ponad 30 lat.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

Blisko stowarzysze i fundacji nie ma adnego majtku.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

60% stowarzysze i fundacji uywa w pracy komputera.

Najwikszym problem blisko 80% organizacji jest zdobycie pienidzy na dziaalno.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

Najwaniejsze zdaniem organizacji w dziaaniu s skuteczno i profesjonalizm.

III. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE PODSTAWOWE LICZBY I FAKTY

Wicej informacji o kondycji stowarzysze i fundacji w serwisie www.badania.ngo.pl.

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

Stowarzyszenia, w liczbie, co najmniej trzech, mog zaoy zwizek stowarzysze.

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ

IV. STOWARZYSZENIA I FUNDACJE OD STRONY FORMALNO-PRAWNEJ