Joanna Wojciechowska Rok I grupa IV

ROZWJ DRUKARSTWA W XV WIEKU

Owiecona spoeczno europejska z uznaniem przyja wynalazek druku. Jednake w pierwszym okresie drukarze musieli przezwyciy opozycj dawnych twrcw ksiki, kopistw, iluminatorw, ktrzy walczyli o swj zagroony byt. Druk jednak zwycia i otaczany opiek instytucji kocielnych oraz pastwowych, ktre przywilejami broniy, a jednoczenie kontroloway mod sztuk, szybko rozpowszechnia si w caej Europie. Drukarstwo pomimo swej ogromnej i niezaprzeczonej roli kulturotwrczej musiao podlega ekonomicznym i socjalnym prawom epoki. Wielu zwolennikw zdobya sztuka drukarska midzy innymi dziki perspektywie zysku. Wrd pierwszych drukarzy, oprcz wyspecjalizowanych tej dziedzinie rzemielnikw, byli rnej profesji przedsibiorcy: kupcy, patrycjusze, pisarze, uczeni duchowni, lekarze i inni. Drukarstwo byo przedsiwziciem drogim, typograf nim zacz wytwarza, musia ponie cakowite koszty urzdzenia warsztatu, wyposaenia go w materia typograficzny, papier itp. oraz zabezpieczy opat pracownikw, nim mg liczy na dochd ze swego przedsibiorstwa. Wikszo drukarzy ledwo si utrzymywaa na powierzchni. Wobec tego ratowali si oni wdrwka do innych miast. Std w XV wieku tak wiele notuje si drukarzy wdrownych, zwaszcza drukarzy niemieckich, ktrzy sztuk sw przenosili do obcych krajw. We Woszech w samej Wenecji w drugiej poowie XV wieku byo 150 samodzielnych drukar, nie liczc warsztatw anonimowych, w Lyonie w XV wieku pracowao 160 drukarzy. atwo produkcji spowodowaa du poda ksiki, ktrej rynek ksigarski nie mg jeszcze wchon. Lepiej si wiodo wydawc pracujcym w pobliu kulturalnych instytucji wielkich miast, jak uniwersytety, biskupstwa, szkoy, rady miejskie. Mimo to zdarzay si okresy, gdy skady byy przepenione nie sprzedanymi ksikami. Zjawisko to byo wynikiem braku korelacji pomidzy wzrostem wytwrczoci, a moliwoci konsumpcji ksiek w nowych warunkach poday, jakie stworzyo drukarstwo.

NIEMCY
Na szybkie rozszerzenie si kunsztu drukarskiego w Niemczech wpyno zdobycie Moguncji w 1462 roku przez Adolfa von Nassau. W tym czasie uczniowie Gutenberga rozbiegli si w rne strony, niosc z sob znajomo rzemiosa. Gwnie jednak zawaya w tym wzgldzie sprawa sdowa z Fustem, ktra szeroko ujawnia strzeon przez Gutenberga tajemnic druku. Zerwanie spki z wynalazc i wystpienie Jana Fusta, ktry wprowadza w swej drukarni coraz to nowe ulepszenia, oraz przyjcie do wsppracy Piotra Schffera byo pierwszym korkiem do szerzenia si drukarstwa w Niemczech. Niemczech nowej spce Schffer zaj si rzemiosem drukarskim. Zna doskonale techniczn stron produkcji i w dwa lata po wydaniu Psaterza mogunckiego (bdcego waciwie dzieem Gutenberga) drukarnia zdobya nowe garnitury czcionek wedug jego rysunku. Sporzdzi on mniejsz czcionk o bardziej okrgym, pgotyckim kroju, wielokrotnie naladowan przez pniejszych drukarzy niemieckich. Now czcionk wyda dwie nastpne ksiki: Psalterium Benedictinum i Rationale divinorum officiorum. Po mierci Fusta Schffer nadal prowadzi drukarni na wysokim poziomie. Wyda rda prawa kanonicznego, a z czasem przerzuci si na literatur niemieck.

Drugim miastem po Moguncji, w ktrym jeszcze przed 1460 rokiem zaczy dziaa prasy drukarskie, by Strasburg. Jan Mentelin wyda tam pierwsz Bibli w jzyku niemieckim oraz drukowa w celach handlowych pierwsze anonsy ksiek. Strasburg pod koniec XV wieku posiada 20 zakadw drukarskich i sta si jednym z najpowaniejszych orodkw drukarstwa w Niemczech. Prawie rwnoczenie, okoo 1460 roku wchodz na aren dziaalnoci typograficznej m.in. takie miasta, jak Bamberg, z drukarzem Brechtem Pfisterem, nastpnie Kolonia, pierwsze miasto uniwersyteckie, ktre otrzymao pras i Augsburg. Sawna za pniej Norymberga wcza si do oglnego ruchu wydawniczego okoo roku 1470. W Norymberdze dziaa bardzo szeroko rozbudowany warsztat popularnego drukarza i energicznego ksigarza Antoniego Kobergera. W szczytowej fazie rozwoju jego warsztat posiada 24 prasy drukarskie i ponad 100 fachowcw: drukarzy, zecer, korektorw, iluminatorw, kolporterw itp. Spod tych pras wychodziy najpikniejsze druki niemieckie owych czasw: dziea teologiczne, ywoty witych z drzeworytami Michaa Wolgemutha i inne. Najbardziej znanym dzieem Kobergera jest Kronika wiata Hartmanna Scheda, wydana w 1493 roku w wersji aciskiej i niemieckiej. Jest to najsawniejszy druk wiecki XV wieku. Obok mnstwa wiadomoci historyczno-kronikarskich, biograficznych i obyczajowych zawiera 1809 drzeworytw duta Wolgemutha i Wilhelma Pleydenwurffa, wybitnych rytownikw. Ilustracje te przedstawiaj plany miast, m.in. Wrocawia i Krakowa, obrazy kosmosu i natury ziemskiej. Przynosz te mnstwo wizerunkw wybitnych osobistoci: naukowcw, ksit panujcych, duchowiestwa i innych. Nastpcy jego nie zdoali ju jednak utrzyma tak szeroko rozbudowanego przedsibiorstwa, wskutek czego po kilku latach przestao ono istnie. W latach osiemdziesitych XV wieku drukarnie otrzyma Lipsk(pno jak na miasto uniwersyteckie). Ukazuje si tu zdumiewajca ilo drobnych drukw aciskich w maym formacie 4, skromnie wyposaonych, ktre byy zamawiane przez profesorw i suyy naukowym potrzebom uniwersytetu. Od 1490 roku rozszerza si drukarstwo na poudnie i pnoc: Fryburg, Tybing, Lubek, Hamburg i inne miasta, na pozostajc w bliskim kontakcie z Niemcami Szwajcari (Bazylea) oraz dalej na wschd-do Wiednia.

WOCHY
Do Woch przedostaa si sztuka drukarska bardzo wczenie, wkrtce po 1462 roku. Pierwsze woskie druki powstay w benedyktyskim klasztorze w Subiaco, na wschd od Rzymu. Dziaki tam dwaj uczniowie Schffera: Konrad Sweynheym i Arnold Pannartz, ktrzy swj warsztat w Subiaco przenieli potem do Rzymu. Drukarze ci zdawali sobie spraw, e wysoki poziom kultury woskiej w XV wieku stwarza szczeglnie pomylne warunki dla dziaalnoci drukarskiej. Pod prasy sza tam wzbudzajca coraz wikszy popyt i zapa wrd humanistw literatura klasyczna Wochy, jak aden inny kraj, powitay z entuzjazmem rozkwit nowej sztuki. Centralnym orodkiem drukarstwa woskiego staa si Wenecja, zwaszcza od czasu, gdy w okresie 1470-1480 pojawi si tam Francuz, Mikoaj Jenson, ktry stworzy pikn now czcionk antykw, oraz Erhard Ratdolt, twrca ornamentw i inicjaw drukarskich noszcych ju cechy renesansu. Jenson by wczenie najwikszym mistrzem pisma w Europie: jego drukarska antykwa, ktra na dugie wieki wsawia imi twrcy, dochowaa si do naszych czasw jako doskonay wzr czytelnoci, prostoty i estetycznego wygldu pisma drukarskiego. W drukarstwie woskim przyj si nawet zwyczaj pewnego doboru stylu czcionki zalenie od treci i przeznaczenia drukw. I tak np. literatur klasyczn i humanistw wspczesnych toczono zazwyczaj antykw, dziea za prawnicze i teologiczne oraz druki przeznaczone do uytku liturgii kocielnej skadano przewanie gotykiem. Wiele nowatorskich elementw wnis do praktyki drukarskiej Erhard Ratdolt. Wprowadzi do ksiki typograficznie wykonywane ju ornamenty i rysunki (jak np. w Geometrii Euklidesa), przez co uniezaleni ksik drukowan od elementw rkopimiennych. Rozpowszechni w inicjaach i ramkach charakterystyczny rolinno-arabeskowy ornament biay na czarnym tle. Wprowadzi ozdobn kart tytuow, wykonywan w drzeworycie, druk wielobarwny, a nawet zoto jako farb drukarsk, stosowan czasem w dedykacjach. Rwnie on pierwszy zamieszcza errat w

swych wydawnictwach. W swoich piknych drukach liturgicznych przeszczepi do Woch styl gotycki, a po powrocie do Augsburga szerzy styl i osignicia drukarstwa woskiego. Oprcz Jensona i Ratdolta i innych drukarzy niemieckich we Woszech dziaay rodzime warsztaty. Oficyna Mancjusz w Wenecji, zaoona w 1494 roku bya w dziejach ksiki wydarzeniem epokowym ze wzgldu na wiele twrczych i nowatorskich elementw, ktre wniosa w dziedzin drukarstwa, stylu ksiki i zasad pracy wydawniczej. Zaoycielem oficyny i dynastii drukarskiej by Aldus Manutius (nauczyciel synw ksicia Carpi), ktry po przybyciu do Wenecji (1490) nauczy si drukarstwa w warsztacie przyszego tecia Andrzeja Torresano. Nastpnie przy materialnej pomocy swego byego ucznia Alberta Karpi, zaoy wasn drukarnie ( 1494) i nada jej nowoczesny kierunek. Jemu wiat drukarski zawdzicza utworzenie kursywy aciskiej (1501), uywanej do dnia dzisiejszego prawie w nie zmienionym ksztacie. Wielk te jego zasug byo wytworzenie i rozpowszechnienie w Europie czcionki greckiej. Wczenie Schffer i Jenson prbowali drukowa cytaty greckie w pismach aciskich, lecz brakowao im czsto liter greckich. Dopiero Manutius sporzdzi kompletny zestaw alfabetu greckiego, odznaczajcy si bardzo adnym krojem. Aldus podj planowe wydawnictwo literatury staroytnej, a gownie klasykw greckich, opierajc si na dobrych rkopisach. Pierwsz jego ksik bya gramatyka grecka Konstantyna Lascarisa pt. Erotemata (1494). Kolejno nastpoway wspaniae wydania dzie Arystotelesa w piciu tomach 2 w oryginale greckim, grecki Lexicon Svidasa, dziea Teokryta, Arystofanesa, Sofoklesa i innych. Aldus udostpni ludziom odrodzenia filozofi, nauk i literatur greck. On pierwszy dba nie tylko o doskonae techniczne wykonanie druku, ale przede wszystkim zwraca uwag na potrzeb selekcji tekstu idcego pod prasy oraz na znaczenie krytycznego opracowania rkopisw i ustalenie niezawodnej poprawnoci tekstu sta si wic prekursorem naukowej metody wydawniczej. Kady z jego 28 drukw greckich stanowi tak zwan editio princeps, czyli pierwsze wydanie z rkopisu, pierwodruk. Najpikniejsz za ksik Aldusa jest Hypnerotomachia Poliphili Franciszka Colonny. Druk wykonany jest pikn aldowsk antykw i ilustrowany drzeworytami godnymi wymienienia w historii zdobnictwa ksiki. Aldus najpierw wydawa w tradycyjnych formatach 4 i 2, pniej wprowadzi porczn, lekk semk. Ten nowy typ ksiki by faktem rewolucyjnym, do maego formatu pasowaa wanie drobna kursywa i zastosowana w jego oficynie po raz pierwszy lekka, zdobiona zoceniami, renesansowa oprawa. Powysze czynniki, jak te wprowadzenie paginacji stanowi lini dzielc inkunabuy od formy nowoytnych drukw XVI wieku. Oprcz oficyny Mancjuszw dziaao w Wenecji w XV wieku 150 warsztatw drukarskich liczba niesychanie wysoka w porwnaniu z innymi orodkami ycia umysowego w tym stuleciu. Wkrtce jednak sztuka typograficzna rozprzestrzenia si szeroko w caych Woszech. Poza Wenecj, Subiaco i Rzymem wczaj si w jej nurt Florencja, Mediolan, Neapol, Ferrara, Werona. Druki woskie tego okresu odznaczaj si wysok jakoci, wykonane s na piknym papierze, a charakterystyczn cech ornamentyki woskiej jest ramka okalajca stron tytuow lub inicjay, w ktrych biaa kreska rysunku wystpuje na czarnym tle.

FRANCJA
We Francji drukarstwo przyjo si stosunkowo pno, poniewa niemieccy drukarze posiadajcy swe filie w Paryu w zupenoci zaspokajay zapotrzebowanie rynku ksigarskiego. Innym czynnikiem hamujcym rozwj drukarstwa w latach szedziesitych XV wieku byy zamieszki wojenne za krla Ludwika XI z ksitami burgundzkimi. Dopiero w 1470 Pary doczeka si wasnej prasy z inicjatywy dwch profesorw uniwersytetu Jana Heynlina i Wilhelma Ficheta, ktrzy zaoyli drukarnie na terenie Sorbony. Ich oficyna nie bya przedsibiorstwem dochodowym, lecz miaa charakter prywatnego warsztatu. Ktry pracowa na potrzeby uczelni. Profesorowie sprowadzili trzech niemieckich drukarzy, powierzajc im wykonawstwo typograficzne ksiek. Oni sami za dokonywali wyboru dzie naukowych i utworw klasycznych przeznaczonych do druku. Podczas trzyletniej dziaalnoci oficyny ukazay si 23 pozycje dzie wydanych w jzyku aciskim.

Po wyjedzie profesorw z Parya (1473) drukarze zaczli pracowa samodzielnie. Przenieli swj warsztat z Sorbony na teren miasta i zmienili kierunek produkcji. Drukowali teksty z zakresu teologii wprowadzajc przy tym czcionk gotyck. Od roku 1475 ilo warsztatw drukarskich w Paryu wzrosa. Sami Francuzi wzili si do dziea. Pierwsz ksik drukowan po francusku bya trzytomowa kronika in folio Grandem Chroniques de France (1476), ktrej egzemplarze byy zdobione i iluminowane rcznie. Ilustracja drzeworytowa i metalorytowa wesza do druku dopiero w latach osiemdziesitych XV wieku. Waciwym twrc druku francuskiego, wykonanego rodzim bastard, jest Jan Dupr. Jego dzieem s liczne modlitewniki przeznaczone dla ludzi wieckich, zwane po acinie Horae. Ksiki te, drukowane przewanie na pergaminie, byy bardzo kunsztowne, bogato ilustrowane drzeworytami drzeworytami i metalorytami, rcznie potem kolorowanymi, oraz ozdabiane ramkami i innymi ornamentami. Obok Parya jako wiksze centra drukarstwa wybiy si tylko handlowy Lyon, skd wychodziy wspaniae druki liturgiczne, oraz Genewa we francuskiej Szwajcarii.

NIDERLANDY ( HOLANDIA I BELGIA)

Pierwszy drukarz holenderski , ktrego istniejce druki, wykonane rodzim tekstur, byy niegdy przypisywane Tosterowi, nie doczeka si ucilenia danych biograficznych, dotyczcych miejsca i czasu dziaalnoci. Dopiero w latach 1470 wraz z wystpieniem Jana z Paderbornu pojawia si szereg okrelonych i datowanych drukw holenderskich. Jan z Paderbornu w Lowanium sporzdzi dla Niderlandw czcionki na wzr pisma woskiego, ktre miay ksztat zagodzonego gotyku rotundy. Wyda on wiele drukw prawidowo wykonanych pod wzgldem typograficznym, ale pozbawionych jakichkolwiek ozdb i ilustracji. Do tekstw klasycznych uywa piknej pnocnowoskiej antykwy. Nastpni drukarze wypracowali ju wasny typ ozdobnego pisma holenderskiego, ktre si przyjo w Utrechcie i w innych miastach Holandii. W drugiej poowie lat siedemdziesitych XV wieku przodoway takie miasta , jak Bruksela, Delft, Deventer, Gouda, Antwerpia. Ksztat pisma drukarskiego w Niderlandach jest bardzo rnorodny i reprezentuje ca skal typw, od wzorw niemieckich do woskich. Ilustracja za ksikowa rozwija si szczeglnie w orodku drukarskim miasta Goudy.

PWYSEP PIRENEJSKI (HISZPANIA I PORTUGALIA)

Badania Konrada Haeblera ustaliy date pierwszego druku hiszpaskiego na rok 1473. Jest to list odpustowy kardynaa Borgii, wydany z okazji walk podejmowanych przeciw Turkom. Po tej zapowiedzi prawie jednoczenie w 1475 roku wybucha drukarstwo w trzech miastach: Walencji, Barcelonie i Saragossie. Drukarstwo w Hiszpanii wprowadzone byo z inicjatywy kupca Jakuba Wisslanda, ktry jako czonek towarzystwa handlowego z Rawensburga werbowa drukarzy z Niemiec, a ci zakadali swe warsztaty w rnych miastach hiszpaskich. Z innych miast Hiszpanii wiksze znaczenie w ruchu wydawniczym zdobyy Burgos, Salamanka i Sewilla, gdzie od 1491 roku dziaali Meinard Ungust i Stanisaw Polak. Portugalia otrzymaa druk dopiero w dziewidziesitych latach XV wieku. W Lizbonie ukazyway si liczne druki hebrajskie Rabbi Eliezera. Fakt ten tumaczy si tym, e wobec przeladowania ydw przez hiszpask inkwizycj czynni poprzednio w Hiszpanii drukarze hebrajscy emigrowali tumnie do Portugalii. W pierwszym okresie istnienia drukarstwa Pwysep Pirenejski nie wytworzy wasnego typu, lecz naladowa wzory obce. Obok woskiej antykwy przyjtej w Barcelonie i Walencji, w Saragossie uywano pisma gotyckiego. Gotyk i antykwa wystpoway na terenie Portugalii prawie rwnorzdnie. W zdobnictwie rwnie krzyoway si wpywy obce: obok ilustracji bdcych naladownictwem lub nawet przedrukiem obcych drzeworytw niemieckich wystpuj elementy ornamentacyjne arabsko-mauretaskie, o ywej i mocnej linii, nadajce swoiste pitno drukom pirenejskim.

ANGLIA
Inicjatorem, ktry przeszczepi sztuk drukarsk by William Caxton, zamony i wyksztacony kupiec. Postanowi dla Magorzaty angielskiej z Yorku, ksinej burgundzkiej, wydrukowa tumaczone przez siebie francuskie dzieo Raoula Le Fevrea o wojnie trojaskiej. Uda si do Koloni (1471), gdzie nauczy si sztuki typograficznej, a po powrocie do Brugii pracowa w tamtejszej oficynie. Okoo 1475 roku urzeczywistni swj zamiar, wydajc w Brugii The recuyell of the Historyes of Troye pierwsz ksik w jzyku angielskim. Caxton dopiero w 1476 roku rozwin dziaalno drukarsk i wydawnicz jako kierownik drukarni w Westminster. Caxton by poet i tumaczem, zatem jego prasa suya wycznie literackim zamiowaniem zaoyciela. Z 90 drukw jaki si ukazay z jego drukarni, 74 pozycje wydane s w jzyku angielskim. Najpierw posugiwa si czcionkami typu czciowo niderlandzkiego, ale wkrtce stworzy narodow bastard angielsk. Oprcz oficyny w Westminsterze mniejsze orodki drukarskie XV wieku dziaay w Oksfordzie i Londynie.